TEYXOS 62

ΤΕΥΧΟΣ 62 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

62

IANOYAΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2008

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Åîþöõëëï ËåðôïìÝñåéá äéáêüóìçóçò áéãáéïðåëáãßôéêïõ êåñáìéêïý.

03

Χαιρετισμός Εκδότη

05

ΘΑΛΑΣΣΑ & ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ • Η πολιτισμική κατασκευή του Αιγαιοπελαγίτικου τοπίου Του Γιάννη Ν. Δρίνη • Το Σιφνέϊκο & το Ικαριώτικο Πανηγύρι Της Αναστασίας Κoτσοπούλου • Λαϊκή Ναυπηγική Παράδοση Του Κώστα Δαμιανίδη • Ο τόπος και οι απαρχές της τσανακκαλιώτικης κεραμικής Του Νίκου Σημαντηράκη • Ανθρωπολογικές έρευνες στο Αιγαίο Της Φαίης Ράντου • Μπελίτικος: o παραδοσιακός χορός των ναυτικών στο Λιτόχωρο Των Χατζή Αναστασίας & Δρ. Πανοπούλου

26

ΦΟΡΕΙΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ & ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Nαυτικά & Θαλασσινά Μουσεία / Κρατικοί & Ιδιωτικοί Φορείς / Θαλάσσια Πάρκα / Ενυδρεία / Ναυτικές Συλλογές

62

Σταθμοί στην Ιστορία της Ναυτικής Ιατρικής Του Ιωάννη Πολυχρονίδη

64

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΤΣΟΣ Η προσφορά του στη Νομική Επιστήμη Δρος Ευαγ. Ν. Αθηναίου

68

Αποχαιρετισμοί ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

70

Λογοτεχνία & Θάλασσα Δωρεές βιβλίων & περιοδικών

72

Δωρεά Άννας Ψαρούδα - Μπενάκη

74

Ημερολόγιο Μουσείου Εκδηλώσεις - Το Ν.Μ.Ε. ήταν εκεί Δωρεές - Νέα Μέλη - Ανακοινώσεις

84

Βαρόμετρο Γράφει ο Σκάπουλος

86

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ Από τα μεγάλα στα... μικρά ναυπηγήματα. Έκθεση μοντέλων ελληνικών παραδοσιακών σκαριών

05

Tñéìçíéáßá ¸êäïóç ôïõ Íáõôéêïý Ìïõóåßïõ ôçò ÅëëÜäïò Kùä. 2528 ÉäéïêôÞôçò: Íáõôéêüí Ìïõóåßïí ôçò ÅëëÜäïò Ìáñßíá ÆÝáò, ÐåéñáéÜò 185 37 Ôçë.: 210 45 16 264 Fax: 210 45 12 277 Å-mail: nme@ath.forthnet.gr

16

Åêäüôçò - ÄéåõèõíôÞò: Áíáóôáóßá Áíáãíùóôïðïýëïõ - Ðáëïýìðç Ðñüåäñïò ôïõ Íáõôéêïý Ìïõóåßïõ ÅëëÜäïò Äéåýèõíóç Óýíôáîçò: ÃéÜííçò Ðáëïýìðçò ÅðéìÝëåéá ¸êäïóçò: Áíáóôáóßá Áíáãíùóôïðïýëïõ - Ðáëïýìðç ÉùÜííá Ìðåñìðßëç Áñ÷áéïëüãïò Ì.Ä.Å. ÂõæáíôéíÞò Áñ÷áéïëïãßáò ×áñÜëáìðïò ÔïñôïñÝëçò Ðáéäáãùãüò - Ìïõóåéïëüãïò

26

Äéáöçìßóåéò: Í. ÍéêïëáÀäçò Ôçë./Fax: 210 24 35 075 Ãñáììáôåßá: ÅëÝíç ÃáóôåñÜôïõ Êáëëéôå÷íéêÞ ÅðéìÝëåéá: ÔÜôóç ÅëÝíç

62

Åêôýðùóç: É.Í. ÐÁËËÇÓ ÁÅÂÅ Óôá ìÝëç ôïõ Ìïõóåßïõ äéáíÝìåôáé ÄùñåÜí Ïé áðüøåéò ðïõ åêöñÜæïíôáé óôïí ÐÅÑÉÐËÏÕ åßíáé ðñïóùðéêÝò ôùí óõããñáöÝùí êáé äå äåóìåýïõí ôï Í.Ì.Å. ïýôå åñìçíåýïõí ôçí ðïëéôéêÞ Þ ôéò áðïöÜóåéò ôïõ.

74

2

Ðåñßðëïõò

XΑΙΡΕΤ Ι Σ Μ Ο Σ

Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κας Αναστασίας Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη Μας προστατεύει, μας στεγάζει, μας δροσίζει, μας ξεκουράζει, μας θρέφει, μας δίνει οξυγόνο για να αναπνεύσουμε. Έγινε προσάναμμα, τροχός, κάρο, σπίτι, έπιπλο, καράβι, εργαλείο, γέφυρα, βιβλίο, φάρμακο. Συγκρατεί το χώμα, ανακόπτει τη ροή των νερών της βροχής, υπήρξε και συνεχίζει ν’ αποτελεί σύμβολο ζωής, ελπίδας, ειρήνης, γνώσης, κληρονομικότητας και υγείας. Είναι το δέντρο, ο πλάτανος στο κέντρο της πλατείας του ελληνικού χωριού, η ελιά της Θεάς στην Ακρόπολη της Αθήνας, το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού στον Κήπο της Εδέμ, η μηλιά του Παραδείσου, η ελιά στον λόφο του Στράνη στον κορμό της οποίας ο Διονύσιος Σολωμός χάραξε τους στίχους του «Ύμνου εις την Ελευθερία». Είναι η ελπίδα που μεταφέρει το περιστέρι στην Κιβωτό του Νώε, η δόξα που στεφανώνει τους Ολυμπιονίκες, το δέντρο που φυτεύουμε οι Έλληνες αλλά και οι Βαλκάνιοι γείτονές μας όταν γεννιέται το παιδί μας, το γενεαλογικό δέντρο και το έλατο των Χριστουγέννων. Τα τελευταία χρόνια τα δέντρα μας κινδυνεύουν. Ζούμε όλοι την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και υφιστάμεθα τις συνέπειες αυτής της τραγωδίας. Ο καθένας οφείλει να δραστηριοποιηθεί ατομικά αλλά και συλλογικά. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, ευαίσθητος δέκτης των οικολογικών μηνυμάτων της κοινωνίας, υποδέχτηκε με χαρά την πρόσκληση – πρόκληση της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού για συμμετοχή στην πανελλήνια εκστρατεία με τίτλο «Περιβάλλον και Πολιτισμός 2008, το δέντρο της ζωής σε 4 εποχές». Στην ουσία πρόκειται για μια πρωτοβουλία του Υπουργείου Πολιτισμού με σκοπό την ευαισθητοποίηση των νέων για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και την γνωριμία τους με τα νοήματα που προκύπτουν από τη μορφή και την εικόνα του δέντρου. Οι πυρκαγιές του περασμένου Αυγούστου που είχαν ως αποτέλεσμα την ανυπολόγιστη οικολογική καταστροφή της Δυτικής Πελοποννήσου κατέστησαν όλες αυτές τις εκδηλώσεις επίκαιρες αλλά και επιβεβλημένες, με στόχο τη διάδοση της γνώσης και την ευαισθησία προς όλα τα θέματα που σχετίζονται με το περιβάλλον και την οικολογική ισορροπία της κοινής μας κατοικίας, του πλανήτη μας. Ο ρόλος όμως του Μουσείου σε μια τέτοια εκστρατεία ενημέρωσης δεν μπορεί παρά να είναι περιορισμένος, λόγω της φύσεως ενασχόλησής του. Αφιερώματα σχετικά με την προστασία και απορρύπανση των θαλασσών φιλοξενούνται συχνά στον «Περί-

πλου Ναυτικής Ιστορίας», το περιοδικό του Μουσείου. Παράλληλα, συμβάλλοντας κι εμείς με τις μικρές μας δυνάμεις στην πανελλήνια προσπάθεια ανακούφισης των πυρόπληκτων της Πελοποννήσου, αρχίσαμε να συλλέγουμε βιβλία για την οργάνωση των βιβλιοθηκών των καμένων χωριών. Περιττό να αναφερθεί ότι το προσωπικό του Μουσείου προ πολλού έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί τη λογική της ανακύκλωσης, όπως οφείλει να πράττει κάθε οργανισμός. Για την πανελλήνια όμως εκστρατεία του Υπουργείου Πολιτισμού υπήρξε προβληματισμός σχετικά με το έκθεμα του Μουσείου που θα προωθούσε την εικόνα του δέντρου και θα χρησίμευε ως μορφή και σύμβολο της οικολογικής ευαισθησίας που θα αποκόμιζε ο επισκέπτης. Τελικά, επιλέξαμε έναν από τους ομορφότερους χάρτες από τη συλλογή χαρτών που διαθέτει το Μουσείο. Πρόκειται για έναν σπάνιο χάρτη των αρχών του 18ου αιώνα, του Γερμανού χαρτογράφου Gottrieg Rogg (1669 - 1742), που παρουσιάζει την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας της εποχής στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Το μεγαλύτερο όμως μέρος του χάρτη καταλαμβάνουν τα γενεαλογικά δέντρα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων (τμήμα του οποίου παρουσιάζουμε). Το δέντρο στη συγκεκριμένη περίπτωση χρησιμοποιείται για να παρουσιάσει τις οικογενειακές ρίζες, την κληρονομικότητα, τη συνέχεια της ζωής αλλά και της εξουσίας. Ο χάρτης εκτέθηκε για πρώτη φορά στο χώρο της μόνιμης έκθεσης. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια του εορτασμού τον Μάιο του 2008 η είσοδος του Μουσείου θα είναι ελεύθερη και θα μοιραστεί ενημερωτικό υλικό στους επισκέπτες αλλά και στα σχολεία που θα ξεναγηθούν στο Μουσείο εκείνες τις μέρες. Είχαμε από καιρό προγραμματίσει να αφιερώσουμε αυτό το τεύχος μας στο νοηματικό δεσμό «Θάλασσα και Λαϊκός Πολιτισμός» και αποτελεί ιδιαίτερη τιμή και χαρά για μας η ανταπόκριση της Διευθύντριας Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, φίλης κυρίας Τέτης Χατζηνικολάου, στην πρότασή μας για κοινό αφιέρωμα. Την ευχαριστούμε θερμά για τη συμβολή και συμπαράστασή της, όπως ευχαριστούμε και όλους τους επιστήμονες και ειδικούς που έγραψαν άρθρα για το θέμα μας και παρουσιάζουν πρωτότυπες εργασίες μέσ’ απ’ τις σελίδες του «Περίπλου». Τέλος, ευχαριστίες απευθύνουμε προς όλους εκείνους που συνεργάστηκαν για τη συλλογή και την παρουσίαση όλων των φορέων ναυτικής παράδοσης και θαλάσσιου περιβάλλοντος της Ελλάδος και της Κύπρου, που αποτελεί τον πιο ολοκληρωμένο κατάλογο που μέχρι σήμερα ξέρουμε. Σας εύχομαι Καλή Ανάσταση.

Ðåñßðëïõò

3

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

Θάλασσα & λ α ϊ κ ό ς πολιτισμός Επιμέλεια: Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Υπουργείου Πολιτισμού και Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος Ðåñßðëïõò

5

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

A Ι Γ Α I Ο

Π E Λ Α Γ Ο Σ

&

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ O

Φ Ω Σ

| Γιάννης Ν. Δρίνης

Η πολιτισμική κατασκευή του αιγαιοπελαγίτικου τοπίου

Ο Γιάννης Ν. Δρίνης έχει σπουδάσει Ιστορία και Λαογραφία στο Παν/μιο Ιωαννίνων και Κοινωνική Ανθρωπολογία στο Παν/μιο του Kent at Canterbury στη Μ. Βρετανία. Εργάζεται στο Υπουργείο Πολιτισμού με την ειδικότητα Λαογράφου-Εθνολόγου και εκπονεί διδακτορική διατριβή στο Παν/μιο Ιωαννίνων με άμισθη υποτροφία του ΙΚΥ.

Σκοπός αυτού του κειμένου είναι να κάνει ορισμένες νύξεις για μερικές από τις πολλές πτυχές της πολιτισμικής κατασκευής του Αιγαίου ως χωρικής οντότητας, για τον τρόπο δηλαδή που αναπαρίσταται το Αιγαίο τόσο στον λόγο όσο και στην εικόνα κάθε είδους. Κάθε πολιτισμική κατασκευή δεν γεννιέται στο κενό, ούτε είναι άχρονη. Αντίθετα, αποτελεί μέρος ιστορικών διαδικασιών πολλές φορές σύνθετων και πολυεπίπεδων. Για να συλλάβουμε το πολιτισμικό νόημα που αποδίδεται στις αναπαραστάσεις του Αιγαίου, θα ανατρέξουμε στις ευρύτερες ιστορικές διαδικασίες που έκαναν αυτές τις αναπαραστάσεις τόσο διαδεδομένες και σχεδόν αυτονόητες ως στοιχεία του νεοελληνικού πολιτισμού της καθημερινότητας. Έτσι, έχει ενδιαφέρον να δούμε αφενός το Αιγαίο ως μέρος της ευρωπαϊκής φαντασίας για την Ελλάδα την εποχή λίγο πριν και λίγο μετά την ελληνική επανάσταση, και αφετέρου τα πολιτισμικά σχήματα μέσω των οποίων οι πνευματικές ελίτ του νεοσύστατου ελληνικού κράτους του 19ου αιώνα αναπαρέστησαν τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο και ειδικά το Αιγαίο. Στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα πραγματοποιείται μια στροφή στον χαρακτήρα των ποικίλων αναπαραστάσεων του ελληνικού χώρου, καθώς λόγω της επέκτασης της Αθήνας και της προϊούσας εξάπλωσης των νέων παραγωγικών σχέσεων ο μη αστικός χώρος –ουσιαστικά ολόκληρη η Ελλάδα εκτός από την Αθήνα– γίνεται αντιληπτός ως ύπαιθρος, ως κιβωτός ενός παραδοσιακού πολιτισμού που περιθωριοποιείται. Μετά την πολυτάραχη δεκαετία του ’20, μάλιστα, οι αναπαραστάσεις της Ελλάδας ταυτίζονται σε μεγάλο 6

Ðåñßðëïõò

1

βαθμό με την εικόνα του αιγαιοπελαγίτικου νησιού. Όπως θα δούμε παρακάτω, κάτι τέτοιο συνέβη στο πλαίσιο των ιδεολογικών και άλλων ζυμώσεων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ενώ σιγά σιγά οι αναπαραστάσεις αυτές διαδόθηκαν και μέσω του τουριστικού λόγου, που ανέδειξε το Αιγαίο σε κατ’ εξοχήν ελληνικό τοπίο. Οι εικόνες αυτές του Αιγαίου ως κατ’ εξοχήν συμβόλου της Ελλάδας είναι πολιτισμικές αναπαραστάσεις πολύ διαδεδομένες τόσο στον τρόπο που εμείς οι Έλληνες «αφηγούμαστε» την πατρίδα μας μεταξύ μας, όσο και στον τρόπο που την παρουσιάζουμε στους μη Έλληνες.

«Bραχώδη, απαίσια και καταθλιπτικά ελληνικά νησιά…» Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης οι Έλληνες διανοούμενοι που καταφεύγουν στη Δύση μεταλαμπαδεύουν την κλασική παιδεία στον ευρωπαϊκό κόσμο. Σε αυτό το κλίμα η αναγεννησιακή Δύση δεν θα έρθει απλά σε επαφή με την Ελλάδα και τον κλασικό πολιτισμό, αλλά θα ανακαλύψει σε αυτόν την πνευματική της κοιτίδα. Η διάδοση των κλασικών σπουδών στη Δύση θα δημιουργήσει την περσόνα του Ευρωπαίου διανοουμένου που θα κάνει όνειρο ζωής να επισκεφτεί την Ελλάδα, να προσκυνήσει «τον τόπο που γέννησε τα υψηλότερα ιδανικά του ανθρώπινου γένους». Η Ελλάδα ήταν περισσότερο από ένας τόπος, ήταν ένα ιδανικό (Constantine∙ Τσιγάκου: 26). Αυτή

την πίστη διακήρυσσε ο Βαλέριο Σκροφάνι στα τέλη του 18ου αιώνα όταν έλεγε πως «…για χάρη της Ελλάδας είναι που εγκατέλειψα τους φίλους μου και τους συγγενείς μου... Θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς, δεν μπορούσα να διαβάσω τις αναφορές άλλων ταξιδιωτών προκειμένου να βρω ό,τι επιθυμώ να ξέρω για την Ελλάδα; Όχι, γιατί δεν θέλω να κάνω το ταξίδι προκειμένου να μάθω, αλλά προκειμένου να αισθανθώ».

(Tsigakou:27) Τον 17ο και τον 18ο αιώνα η εικόνα της Ελλάδας διαμορφώνεται από αυτούς τους διανοούμενους ταξιδευτές. Ειδικά τον 18ο αιώνα πυκνώνουν οι επισκέψεις των Ευρωπαίων που ήθελαν να κάνουν το ταξίδι στην Ελλάδα, για να γνωρίσουν τον τόπο που γεννήθηκε και άκμασε ο κλασικός πο2

λιτισμός. Επρόκειτο για λογίους που είχαν γνωρίσει τον κλασικό πολιτισμό μέσα από τα κείμενα της αρχαιότητας και που τώρα πια επιθυμούσαν να δουν με τα μάτια τους ό,τι είχαν διδαχθεί. Τα ημερολόγια των ταξιδευτών αυτών βρίθουν από αναπαραστάσεις των ελληνικών περιοχών, τόσο κειμενικές όσο και ζωγραφικές.1 Στις αναπαραστάσεις αυτές το ελληνικό τοπίο είναι ένα τοπίο ερειπίων με αρχαίες κολόνες και ερειπωμένους ναούς, ένα τοπίο που πρέπει κανείς να το συλλάβει με τα μάτια της ψυχής προκειμένου να μυηθεί στην υπερβατική του πνευματικότητα. Ο τόπος ήταν άξιος λόγου μόνο ως ερειπιώνας, τυλιγμένος στη μυστηριακή και μελαγχολική αχλύ ενός παρελθόντος ανεπίστρεπτα χαμένου. Είναι χαρακτηριστικός ένας πίνακας του Thomas Hope του 1799 (εικ. 2). Η πόλη της Νάξου παριστάνεται στο βάθος του πίνακα, ενώ σε πρώτο επίπεδο είναι τα ερείπια του αρχαίου ναού που δεσπόζουν πάνω από την πόλη. Το κλασικό παρελθόν είναι το πλαίσιο μέσω του οποίου αναπαρίσταται το αιγαιοπελαγίτικο νησί. Στη συγκεκριμένη ζωγραφική αναπαράσταση αξίζει να προσέξει κανείς τον τρόπο που ο ζωγράφος επιλέγει να αποδώσει τις ανθρώπινες φιγούρες. Οι νησιώτες παραμένουν μια ασήμαντη λεπτομέρεια του πίνακα, ένα διακοσμητικό στοιχείο. Πραγματικά, σε πολλές ζωγραφικές αναπαραστάσεις της εποχής οι άνθρωποι αποτελούν ασήμαντες φιγούρες που παρασιτούν δίπλα στις κλασικές αρχαιότητες. Άλλοτε εμφανίζονται στο φόντο των εικόνων να χορεύουν ή να ξαπλώνουν νωχελικά στο χορτάρι, όπως ακριβώς οι ευτυχισμένοι ποιμένες της μυθικής Αρκαδίας, που τόσο απλόχερα γονιμοποίησε την ευρωπαϊκή τέχνη σε όλες της τις εκφάνσεις. Όταν το τοπίο που συναντούσαν οι Ευρωπαίοι περιηγητές δεν ανταποκρινόταν στην εικόνα της φαντασίας τους, η απογοήτευσή τους ήταν έκδηλη. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Henri Cristmas, που ταξίδεψε στην Ελλάδα και το Αιγαίο στα μέσα του 18ου αιώνα. «Κάθε κλασική προετοιμασία αποτυγχάνει... Είναι προτιμότερο να βάλεις ένα παιδί να ακούσει μια συμφωνία του Μπετόβεν και να περιμένεις να εκδηλώσει τον θαυμασμό του, παρά να περιμένεις να εκδηλώσει το ίδιο συναίσθημα κάποιος συνηθισμένος σε πιο βορειοευρωπαϊκά τοπία όταν βλέπει τα ελληνικά νησιά...» (Pemble, 1988: 127). Ο Captain Trent που ταξιδεύει στο Αιγαίο το 1830 σημειώνει ότι τα αρκαδικά ιδανικά εξαφανίστηκαν από την Ελλάδα και «δεν άφησαν πίσω τους τίποτα παρεκτός γυμνά βράχια πάνω στα οποία το αφρισμένο νερό χτυπά με μανία...» (ό.π., 127). Μια γυναίκα που ταξιδεύει στο Αιγαίο δέκα χρόνια αργότερα, η Elizabeth Grosvenor, θεωρεί τα ελληνικά νησιά «βραχώδη, απαίσια και καταθλιπτικά» (ό.π.). Πραγματικά, το τοπίο των αιγαιοπελαγίτικων νησιών δύσκολα ανταποκρινόταν στην ευρωπαϊκή φαντασία, η οποία για αιώνες αρδευόταν από τις αρκαδικές τοπιακές ανα-

Οι ίδιοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους φορείς ενός ανώτερου πολιτισμού, του δυτικοευρωπαϊκού, και αυτό ήταν που κατά κάποιον τρόπο τους έδινε τη νομιμοποίηση να αναπαριστούν τους άλλους τόπους και τους ανθρώπους τους. Με τρόπο παρόμοιο αντιμετωπίστηκε από το ευρωπαϊκό ηγεμονικό βλέμμα και η Ανατολή (Said, 1995: 20-22, 49-73. Mitchell, 1989). Η βασική διαφορά, βέβαια, έγκειται στο γεγονός ότι η Ανατολή αντιμετωπίστηκε ως ο «εξωτικός άλλος», ενώ η Ελλάδα ως ο πνευματικός πρόγονος της Ευρώπης (Herzfeld, 1987:28).

1

Ðåñßðëïõò

7

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

παραστάσεις του Βιργίλιου. (βλ. Ολαγία Π.) Παρ’ όλα αυτά, το αιγαιακό τοπίο λίγες δεκαετίες αργότερα θα γίνει το κατ’ εξοχήν σύμβολο της ελληνικής ταυτότητας για Έλληνες και ξένους.

Tα νησιά ως κιβωτός της παράδοσης Το νεοελληνικό κράτος στηρίζει ιδεολογικά την ύπαρξή του στις νεοκλασικές αναπαραστάσεις της ευρωπαϊκής διανόησης για την Ελλάδα. Από αυτές αντλεί κύρος προκειμένου να σταθεροποιήσει τη θέση του στο διεθνές στερέωμα. Παράλληλα, το νέο κράτος δομείται ως αναβίωση του κλασικού παρελθόντος. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα η επιλογή της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους και ο εξοπλισμός της με κτήρια εμπνευσμένα από τις αρχές του νεοκλασικισμού. Ο χαρακτήρας της Αθήνας και κυρίως η ραγδαία της εξάπλωση μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, τα βήματα αστικού εκσυγχρονισμού που πραγματοποιήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, η επέκταση του σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου, η βαθμιαία αποδυνάμωση των περιφερειακών αστικών κέντρων –μεταξύ των οποίων και η μεγάλη πόλη του Αιγαίου, η Ερμούπολη– επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο που προσλαμβάνεται η εκτός Αθήνας Ελλάδα. Τώρα πλέον κυριαρχεί η έννοια της «υπαίθρου» αντιπαραβαλλόμενη προς αυτήν του «εθνικού κέντρου». Στο πλαίσιο αυτό τα νησιά αναπαριστώνται ως αρχέγονες κοιτίδες του Ελληνισμού που αποτελούν την κιβωτό του εθνικού πνεύματος, τον φυσικό χώρο που μπορεί κανείς να συναντήσει την «πεμπτουσία του ελληνισμού» και μάλιστα στην πιο αυτόχθονα εκδοχή του, όπως αυτή πηγάζει από τα «νάματα» της λαϊκής ζωής πριν «επιμολυνθεί» από την προϊούσα εξέλιξη του αστικού πολιτισμού και τον ξενόφερτων ηθών. Χαρακτηριστικά, ο Βρετανός δημοσιογράφος H. N. Brailsford, που το 1903 ταξιδεύει στην Ελλάδα, σημειώνει ότι «η αληθινή Ελλάδα βρίσκεται στα ορεινά και στα νησιά εκεί που ο ελληνισμός είναι ακόμα συνυφασμένος με τους γυμνούς βράχους και τα κύματα που τον ανάστησαν». Την ίδια εποχή είναι που μερικοί από τους πιο εμπνευσμένους Έλληνες λογοτέχνες επιλέγουν τα νησιά προκειμένου να ξετυλίξουν την πλοκή των διηγημάτων ή των μυθιστορημάτων τους. Ο Παπαδιαμάντης, ο Μωραϊτίδης, ο Εφταλιώτης, ο Αξιώτης τοποθετούν τους ήρωές τους στη Σκιάθο, τη Λέσβο, τη Μύκονο. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο βέβαια ότι η λογοτεχνία αυτή είναι ηθογραφική, προσπαθεί να αναπαραστήσει τα ήθη των τοπικών νησιωτικών κοινωνιών, πριν ακόμα «μολυνθούν» από τις αστικές συνήθειες. Στο πνεύμα αυτό ο Εφταλιώτης στο διήγημά του «Στραβοκώσταινα» καλεί τους Αθηναίους να επισκεφτούν τα νησιά πριν τα ανακαλύψουν οι ξένοι και εξαναγκάσουν τους Έλληνες να τα επισκεφτούν από μιμητισμό (Peckham, 105).

3

Η μυστηριακή εμπειρία του Αιγαίου Η Μικρασιατική Καταστροφή συνεπιφέρει την ανατροπή της θεμελιώδους ιδεολογικής συντεταγμένης της νεοελληνικής κοινωνίας, δηλαδή της Μεγάλης Ιδέας, που αποτέλεσε και τη νομιμοποιητική ιδεολογία του νεοσύστατου ελλαδικού κράτους (Σκοπετέα). Το δραματικό γεγονός του ξεριζωμού των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, η καθοριστική εμπειρία της προσφυγιάς, το αίσθημα προδοσίας που αποκόμισε ο ελληνισμός, αποτέλεσαν το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου η ελληνική διανόηση στράφηκε σε πιο γηγενείς αναπαραστάσεις του ελληνισμού, στη λαϊκή παράδοση. Η καλλιτεχνική παραγωγή της γενιάς αυτής, τόσο στην ποίηση με τους εξέχοντες εκπροσώπους της όσο και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργίας, τη ζωγραφική, τη φιλοσοφία και αλλού, προβάλλει την αυτόχθονα-ιθαγενή πρόσληψη του ελληνισμού, την ελληνικότητα, σε αντίθεση με την ευρωπαϊκές κλασικιστικές αναπαραστάσεις του, που μέχρι τότε ήταν κυρίαρχες. Η ελληνικότητα ως ιδεολογικό πλαίσιο έχει τρεις ορίζουσες: την ψυχή του

ελληνικού λαού όπως καθρεφτίζεται στη λαϊκή παράδοση, τη δημοτική γλώσσα2 και κυρίως το αιγαιακό τοπίο με τη χαρακτηριστική του διαύγεια και το έντονο καθαρτήριό του φως. Στα στοιχεία αυτά είναι, σύμφωνα με τους εκπροσώπους της γενιάς αυτής, που πρέπει να ανατρέξουν οι σύγχρονοι Έλληνες προκειμένου να αναδείξουν τον «ελληνικό ελληνισμό», από άβουλοι απομιμητές των πνευματικών επιτευγμάτων της ευρωπαϊκής διανόησης να γίνουν ισότιμοι συνομιλητές της. Την ίδια περίοδο οι οπτικές αναπαραστάσεις του Αιγαίου ως εθνικού συμβόλου διαδίδονται ραγδαία. Πολλοί ζωγράφοι του μεσοπολέμου ανακαλύπτουν τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά και τη λαϊκή παράδοση ως πηγές έμπνευσης: Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Μπραέσσας, Γερμενής, Μαλέας, Οικονόμου, Στέρης, Κογεβίνας, Παπαλουκάς, Ρέγκος, είναι ορισμένα μόνο παραδείγματα. Την ίδια εποχή σημειώνονται και τα πρώτα βήματα της ανάπτυξης του τουρισμού, του περιηγητισμού, όπως λεγόταν τότε. Τα νέα κοινωνικά κεκτημένα, η αναγνώριση του ελεύθερου χρόνου και των διακοπών ως

2 Καθόλου τυχαία βέβαια η γενιά του ’30 αναδεικνύει τον Μακρυγιάννη σε εθνικό σύμβολο, ανακαλύπτοντας στα κείμενά του μια «αυθεντική» εκδοχή της ανεπιτήδευτης και πηγαίας λαϊκής γλώσσας. Το ίδιο συμβαίνει με τη λαϊκή ζωγραφική του Θεόφιλου και τα έργα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, που αναδεικνύονται σε πρότυπα ελληνικότητας, σε μέτρο με το οποίο κρίνεται η προσήλωση του δημιουργού στις αξίες της εντόπιας αισθητικής.

8

Ðåñßðëïõò

ανάγκης, αλλά και οι οικονομικές και πολιτικές θεωρίες που προκρίνουν την αξιοποίηση των συγκριτικών γεωπολιτικών πλεονεκτημάτων της Ελλάδας προκειμένου να προωθηθεί η πολυπόθητη ανάπτυξη συμβάλλουν σε αυτό3. Έτσι, δεν είναι καθόλου παράξενο που οι πρώτες αφίσες που εκδίδουν οι αρμόδιες να προωθήσουν την τουριστική ανάπτυξη κρατικές υπηρεσίες εικονίζουν πολύ συχνά αιγαιοπελαγίτικα τοπία. Δεν είναι απλά ότι το Αιγαίο αναδεικνύεται σιγά σιγά σε τουριστικό προορισμό, είναι ότι θεωρείται πλέον και το κατ’ εξοχήν «εθνικό τοπίο» του ελληνισμού. Από τις πάμπολλες τουριστικές αφίσες που εκδίδονται μετά τον πόλεμο αξίζει να προσέξουμε μια αφίσα του Βιτσώρη που κυκλοφορεί το 1950 (εικ.3). Στην αφίσα αυτή εικονίζεται η Αθήνα με τρόπο όμως που θυμίζει πολύ έντονα αιγαιοπελαγίτικο νησί. Η Ακρόπολη, το πλέον αναγνωρίσιμο σύμβολο της ελληνική ταυτότητας, είναι στην κυριολεξία εξορισμένη στο βάθος της παράστασης, μόλις που διακρίνεται. Αντίθετα, προκρίνεται η αιγαιοπελαγίτικη διάσταση της Αθήνας, και κατ’ επέκταση ο «ελληνικός ελληνισμός» σε αντίστιξη με τον κλα-

ερχόταν σε επαφή με πολιτικά ρεύματα που επαπειλούσαν την κατεστημένη πολιτική και κοινωνική τάξη. Οι αντιστικτικές και μερικές φορές αντικρουόμενες νοηματοδοτήσεις της Ελλάδας ως τόπου και τοπίου έρχονται στην επιφάνεια και ως προς τον τρόπο με τον οποίο εντάχθηκε η κατάσταση της ορεινότητας –η Ελλάδα είναι χώρα εξίσου ορεινή όσο και νησιωτική– στους ποικίλους δημόσιους λόγους. Το βουνό ως τόπος πολλές φορές ταυτίστηκε με την κάθε είδους ανυπακοή στην εξουσία –χαρακτηριστική είναι η φράση «θα πάρω τα βουνά»–, αλλά και με την υπανάπτυξη, την πολιτισμική καθυστέρηση, την οπισθοδρομικότητα. Σήμερα η εικόνα του αιγαιοπελαγίτικου νησιού είναι ένα σύμβολο ελληνικότητας οικείο τόσο στους Έλληνες όσο και στους μη Έλληνες. Στο πλαίσιο του δημόσιου λόγου, όπως αυτός εκφέρεται από διαφημιστές, προωθητές πωλήσεων, συμβούλους πολιτικής επικοινωνίας, χρησιμοποιείται ευρύτατα προκειμένου να συνδηλώσει αξίες όπως αυτές της «γνήσιας ελληνικότητας», της «διαύγειας και της καθαρότητας», της «αυθεντικότητας», της «αγνότητας». Είναι πολλά, για παράδειγμα, τα καταναλωτικά

και η διαφήμιση γνωστής πολυεθνικής καπνοβιομηχανίας (εικ. 5). Προκειμένου να πλασάρει ένα νέο χαρμάνι από καπνά προερχόμενα από πέντε διαφορετικές χώρες, επιλέγει πέντε αναγνωρισμένα σύμβολα που να παραπέμπουν εύκολα στις χώρες αυτές, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, η οποία αποκαλείται «χώρα των νησιών…». Το νησιωτικό αιγαιοπελαγίτικο τοπίο είναι ένα από τα κοινά αναγνωρίσιμα σύμβολα που αναπαριστούν την Ελλάδα. Βέβαια, τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολύ περισσότερα από τις παραπειστικές βεβαιότητες. Είναι τα κοινωνικά υποκείμενα, οι άνθρωποι, παθητικοί καταναλωτές όλων αυτών των αναπαραστάσεων ή μήπως ακολουθούν τις δικές τους στρατηγικές που πολλές φορές αντιτίθενται στους ηγεμονικούς λόγους; Πώς συναντιέται η μνήμη των τοπικών νησιωτικών κοινωνιών με τις αναπαραστάσεις αυτές; Μέσω ποιων υλικών αντικειμένων (π.χ. καρτ ποστάλ, τουριστικά ενθυμήματα, χάρτες) και στρατηγικών διαχέεται η αναπαράσταση του Αιγαίου ως τόπου και τοπίου στα μέλη και στα μη μέλη της εθνικής κοινότητας; Πώς όλες αυτές οι αναπαραστάσεις εντάσσονται στον

4

σικό ελληνισμό που συμβολίζει ο ιερός βράχος. Ο πολιτισμός της καθημερινότητας: Το αιγαιοπελαγίτικο τοπίο ως «εμπορικό σήμα» Η Ελλάδα ως τόπος και ως τοπίο αναπαραστάθηκε με ποικίλους και μερικές φορές αντικρουόμενους τρόπους. Κάθε συλλογική αναπαράσταση είναι προϊόν κοινωνικών διεργασιών και ζυμώσεων, που πολλές φορές υποκρύπτουν ευρύτερες αντιθέσεις. Για παράδειγμα, το Αιγαίο προβάλλεται ως σύμβολο «καθαρότητας» και «διαύγειας», αξίες που αντιτίθενται «στα βαριά και σκοτεινά διανοητικά οικοδομήματα»4 σε μια εποχή όπου η ελληνική κοινωνία

5

προϊόντα που επιχειρούν να αξιοποιήσουν άμεσα αναγνωρίσιμες αναπαραστάσεις του αιγαιοπελαγίτικου τοπίου προκειμένου να ταυτιστούν συνεκδοχικά με τις αρετές που αποδίδονται σε αυτό. Στη συσκευασία από πίτες για σουβλάκια, (εικ. 1) που παράγονται στη Βρετανία εικονίζεται το αιγαιοπελαγίτικο νησί προκειμένου να πειστεί ο Βρετανός καταναλωτής ότι πρόκειται για ένα αυθεντικά ελληνικό προϊόν, όπως ακριβώς και το τοπίο που εικονίζεται στη συσκευασία. Η ετικέτα του απορρυπαντικού που απευθύνεται στην ελληνική αγορά (εικ. 4) επικαλείται τις ιδιότητες της «λευκότητας» και της «καθαρότητας» που αποδίδονται στα ελληνικά νησιά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει

«λόγο περί πολυπολιτισμικότητας» (όπως αρθρώνεται π.χ. στη διαφήμιση της εικ. 5), όπως παρουσιάζεται ειδικά στο διαδίκτυο, αλλά και αλλού; Τα λαογραφικά, τα εθνολογικά, τα ναυτικά μουσεία ειδικά των νησιών, πώς μπορούν να εντάξουν στις αφηγήσεις τους, στις συλλογές τους αυτές τις μορφές του σύγχρονου πολιτισμού της καθημερινότητας, συμβάλλοντας στην αυτογνωσία των ανθρώπων που απευθύνονται, ντόπιων και τουριστών; Τα ερωτήματα αυτά, αντικείμενο ερευνών που οφείλουν να διέπονται από τις αρχές και το ήθος της διεπιστημονικότητας, είναι βέβαιο ότι στο μέλλον θα απασχολήσουν εντονότερα. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ Constantine, D. (1984) Early Greek Travellers and the Hellenic Ideal, Oxford: Oxford University Press | Herzfeld, M. (1987) Anthropology Through the Looking-Glass. Critical Ethnography in the Margin of Europe, Cambridge: CUP | Pemble. J. (1988) The Mediterranean Passion, Oxford: Clarendon Press |Mitchell, T. (1989) ‘The world as exhibition’, Comparative Studies in Society and History, 31, pp. 217-236 |Ολάγια Π. (2003), Αρκαδία. Η σαγήνη ενός μύθου στον πολιτισμό της Δύσης, Αθήνα: Road Edition |Peckhan R. S. (2001), National Histories, Natural States, London: Tauris | Said, E. (1995) Orientalism. Western Conception of the Orient, London: Penguin | Tsigakou, F.-M. (1981) The Rediscovery of Greece: Travellers and Painters of the Romantic Era, London: Thames & Hudson | Θεοτοκάς, Γ., (1931) «Η διαύγεια», Ο Κύκλος, τ. Νοεμβρίου | Σκοπετέα, Ε. (1988) Το Πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα, Αθήνα: Πολύτυπο.

3 Είχαν προηγηθεί η γεωπολιτικές θεωρίες του Κωνσταντίνου Σφυρή, αλλά και οι αισθητικές θεωρίες του Περικλή Γιαννόπουλου και του Ίωνος Δραγούμη που προετοίμασαν τον δρόμο, μεταξύ άλλων, και για την ανάδειξη του Αιγαίου σε αισθητική αξία και εθνικό σύμβολο και συνακόλουθα σε τουριστικό προορισμό και εθνικό οικονομικό πόρο.

4 Είναι τα λόγια του Γιώργου Θεοτοκά (σ. 30), ενός από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της γενιάς του ’30.

Ðåñßðëïõò

9

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

ΤΟ ΣΙΦΝEΪΚΟ & ΤΟ ΙΚΑΡΙΩΤΙΚΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ TΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ ΚOΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Εθνομουσικολόγου

10

Ðåñßðëïõò

ΌTAN

μου προτάθηκε να συμμετάσχω στην παρούσα έκδοση, αρχικά αμφιταλαντεύτηκα ανάμεσα σε ένα κείμενο με αναπόφευκτο λαογραφικό προσανατολισμό που θα αφορούσε γενικά στη μουσική παράδοση των νησιών του Αιγαίου ή σε κάτι πιο ζωντανό και άμεσο. Με αφορμή τα πανηγύρια, ως γνήσια λαϊκά δρώμενα και μέσο μελέτης του κάθε τοπικού μουσικού ρεπερτορίου και της εξέλιξής του στον χρόνο, προτίμησα να φέρω στο προσκήνιο τους φορείς του πολιτισμού αυτού. Έτσι, αποφάσισα να συναντήσω δύο γενιές μουσικών από δύο νησιά διαφορετικών νησιωτικών

συμπλεγμάτων του Αιγαίου, την Ικαρία και τη Σίφνο, με πλούσια μουσική παράδοση και με ιδιαιτερότητες στον τρόπο οργάνωσης και επιτέλεσης των πανηγυριών τους.1 Οι τέσσερις βιολιστές, Νίκος Φάκαρος και Νίκος Τσεπέρκας από την Ικαρία και Παντελής Αγιουτάντης και Αποστόλης Αρμενενιός από τη Σίφνο2, με μεγάλη χαρά μού μίλησαν τόσο για τον εαυτό τους όσο και την τέχνη της μουσικής, για τη ζωή τους μέσα από αυτή και για τα πανηγύρια των τόπων τους. Επίσης, αναφέρθηκαν στον ρόλο τους στα τοπικά πανηγύρια και μου εξομολογήθηκαν τα συναισθήματά τους. Τέλος, μου παρουσίασαν αναλυτικά το ρεπερτόριό τους και προσπάθησαν να μου εξηγήσουν τους προσωπικούς και συλλογικούς τρόπους έκφρασης, που υπαγορεύονται τόσο από την καλλιτεχνική διαμόρφωση σε διαφορετικές ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές περιόδους όσο και από τη συλλογική κουλτούρα, την παράδοση των ιδιαίτερων τόπων καταγωγής τους. Τα πανηγύρια της Σίφνου και της Ικαρίας διατηρώντας το τοπικό τους χρώμα αποτελούν, παρ’ όλες τις ιδιαιτερότητες και τις μεταξύ τους διαφορές, δύο από τα αντιπροσωπευτικότερα δρώμενα του τύπου αυτού, τουλάχιστον στο Αιγαίο. Ενώ όμως οι Σιφναίοι φαίνεται να χρησιμοποιούν το πανηγύρι ως μέσο διατήρησης της πολιτιστικής τους ταυτότητας, οι Ικαριώτες μοιάζουν να είναι πιο «ανοιχτοί» στην εξέλιξή του παρ’ όλη την ενδεχόμενη –πολλές φορές και αναπόφευκτη– εισαγωγή

νεωτεριστικών στοιχείων, κυρίως στο μουσικό ρεπερτόριο. Το φαινόμενο αυτό μπορεί εύκολα να αποκρυπτογραφηθεί εξετάζοντας τους σκοπούς που το κάθε πανηγύρι εξυπηρετεί. Αν λοιπόν στη Σίφνο το πανηγύρι ήταν ένα θρησκευτικό γεγονός που ως προς τη διοργάνωσή του αφορούσε μια μικρή ομάδα ανθρώπων, τα «αδερφάτα» ή μόνο μία οικογένεια του νησιού, η οποία θα επωμιζόταν το οικονομικό κόστος και την οργάνωση του πανηγυριού, στην Ικαρία το «βάρος» αυτό καταμεριζόταν σε ολόκληρη την τοπική κοινότητα.3 Το γεγονός ότι το πανηγύρι στην Ικαρία αποτελούσε για χρόνια τη σημαντικότερη πηγή εσόδων για τις κατά τόπους κοινότητες δεν μπορεί παρά να το διαμόρφωνε σε ένα «εξαγώγιμο» κατά κάποιον τρόπο προϊόν, που θα έπρεπε να αφορά όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Οι μεταφορές πολλών θρησκευτικών εορτών στους καλοκαιρινούς μήνες, η συμμετοχή και συμβολή στην προετοιμασία ολόκληρης της κοινότητας και το «χρέος» του κάθε Ικαριώτη να παρευρεθεί σε όλα τα πανηγύρια τουλάχιστον των γειτονικών του χωριών σε συνδυασμό με το διονυσιακού τύπου ξεφάντωμα που προσφέρουν και την εντυπωσιακή άνοδο του τουρισμού στο νησί δεν θα μπορούσαν παρά να μετατρέψουν το ικαριώτικο πανηγύρι στο μαζικό δρώμενο που συναντάμε σήμερα. Στη Σίφνο, από την άλλη, το πανηγύρι ήταν και παραμένει ένα «κλειστό» γεγονός4. Όπως χαρακτηριστικά μου είπε ο Παντε-

Σίφνος, Επταμάρτυρες

Σίφνος, Καμάρες

1 Οι συνεντεύξεις των Ικαριωτών βιολιστών Νίκου Φάκαρου και Νίκου Τσεπέρκα έγιναν το καλοκαίρι του 2005 για τις ανάγκες της μεταπτυχιακής μου διατριβής με τίτλο Ikarian panigiria events: An ethnographic study (Το δρώμενο του Ικαριώτικου πανηγυριού: Μια εθνογραφική μελέτη), ενώ των Σιφναίων Παντελή Αγιουτάντη και Αποστόλη Αρμενενιού τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 2008 αντίστοιχα για τις ανάγκες του παρόντος άρθρου.

2 Όπου υπάρχουν αποσπάσματα συνεντεύξεων το Σ χρησιμοποιείται για τη συγγραφέα, ενώ για τους μουσικούς τα αρχικά των επιθέτων τους: Φ για τον Νίκο Φάκαρο, Τ για τον Νίκο Τσεπέρκα, Α για τον Παντελή Αγιουτάντη και Αρ για τον Αποστόλη Αρμενενιό.

3 Φ: Κατ’ αρχήν τα πανηγύρια είναι διαφορετικά, νομίζω, από άλλα μέρη. Ξέρω πως στα περισσότερα μέρη τα πανηγύρια διοργανώνονταν από καφενεία, από ιδιώτες. Εδώ στην Ικαρία το κάθε χωριό έχει τον σύλλογό του -εξωραϊστικός σύλλογος- ο οποίος είναι υπεύθυνος για γιορτές, πανηγύρια, εκδηλώσεις τέτοιες και τα λεφτά αυτά μαζεύονται απ’ τα πανηγύρια, πάνε για τις ανάγκες του χωριού. Τα λεφτά πάνε στο χωριό. Το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Σ: Έτσι ήτανε πάντα; Φ: Πάντα, πάντα. Οι μουσικοί παλιά πληρώνονταν με «χαρτούρα», αλλά αυτό σιγά σιγά καταργήθηκε. Τώρα πληρώνονται, κάνουν συμφωνία με τον σύλλογο του κάθε χωριού. Σου λέει «θέλω τόσα, εντάξει»; «Έρχεσαι»; Ε, αυτό γίνεται.

4 Α: Στη Σίφνο συμβαίνει το εξής ιδιαίτερο: Δεν ισχύει τόσο αυτό που λένε «α, κατεβαίνεις στο νησί επειδή έχει πολλά γλέντια». Κυρίως τα γλέντια γίνονται το χειμώνα. Το καλοκαίρι υπάρχει ο τουρισμός… όλα αυτά…Δεν γίνονται πολλά, το καλό όμως είναι ότι γίνονται δύο-τρία καλά. Ο κόσμος γενικά γλεντάει στα πανηγύρια και έχει και χρόνο και διάθεση περισσότερη το χειμώνα. Σ: Το χειμώνα γίνονται με ντόπιους τα πανηγύρια εκεί; Α: Ναι. Δηλαδή το Δεκαπενταύγουστο να έχει βιολιά στη Σίφνο δεν υπάρχει.

Ðåñßðëïõò

11

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

λής, για τη διάθεση των Σιφναίων «δεν υπάρχει “πρέπει” υπάρχει “θέλω”». Ο Σιφναίος θα πάει στο πανηγύρι για να προσκυνήσει τον άγιο του οποίου η μνήμη γιορτάζεται και να παρακολουθήσει τη λειτουργία. Αργότερα θα περιμένει στις «τράπεζες» να σερβιριστεί φαγητό και κρασί για να ευχηθεί του «πανηγυρά» και να τον ευχαριστήσει5. Η παραμονή του στην επόμενη φάση του πανηγυριού, που είναι «τα βιολιά», δεν θεωρείται απαραίτητη. Οι πιο μερακλήδες θα είναι αυτοί που θα κάτσουνε δίπλα «στα βιολιά»6, κυρίως για να τραγουδήσουν και λιγότερο για να χορέψουν. Σε αυτό επέμεινε με έμφαση ο Παντελής Αγιουτάντης7, αλλά το διαπίστωσα και εγώ παρακολουθώντας το πανηγύρι του Αγίου Συμεών. Ο Αποστόλης Αρμενενιός δεν είχε την ίδια ακριβώς άποψη, κάτι που μπορεί να σημαίνει ότι τα πανηγύρια σταδιακά γίνονται λιγότερο χορευτικά από παλιότερα8. Αυτό που θεωρώ ότι αξίζει να σημειώσουμε είναι όχι τόσο οι μεταβολές που έχουν υποστεί τα δύο δρώμενα, αλλά η ανεκτικότητα των τοπικών πληθυσμών αλλά και των μουσικών που συμμετέχουν σε αυτές. Έτσι, στην Ικαρία έσπευσαν να προσθέσουν στο, ούτως ή άλλως, πολύωρο και εξαιρετικά έντονο και ζωηρό γεγονός ηχητικές εγκαταστάσεις και όργανα που δεν ανήκαν στην τοπική παράδοση9, ενώ δεν δίστασαν να διευρύνουν το τοπικό τους ρεπερτόριο με νέους ήχους, χωρίς αυτό να ενοχλεί10. Στη Σίφνο, από την άλλη, ορχήστρα παραμένει το τακίμι βιολί-λαούτο, ηχητικές εγκαταστάσεις δεν υπάρχουν, ενώ το ρεπερτόριο, από ό,τι με διαβεβαίωσαν και οι δύο Σιφναίοι μουσικοί, δεν έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές τουλάχιστον τα τελευταία πενήντα χρόνια.11 Παρ’ όλες τις εξωτερικές διαφορές των δύο πανηγυριών (Ικαρία: πολυκοσμία, θορυβώδες και πολύ ζωηρό κλίμα, χορευτικό γλέντι. Σίφνος: αισθητά λιγότεροι συμμετέ5 Α: Να σου εξηγήσω μερικά πράγματα για το σιφνέικο πανηγύρι. Το πανηγύρι δεν είναι ξεκινάμε, στηνόμαστε, για να παίξουμε να χορέψετε, να έχει από κάτω την πίστα την τεράστια. Το πανηγύρι στη Σίφνο δεν έχει καμία σχέση με το πανηγύρι το στερεοελλαδίτικο ή το πιο «στημένο» το νησιώτικο. Να υπάρχει το πάλκο, το πατάρι, να στήσουνε και από κάτω να υπάρχει ένας χώρος και να χορεύουνε. Δεν υπάρχει αυτό το πράγμα. Το πανηγύρι στη Σίφνο είναι: θα τελειώσει ο εσπερινός και να βγούνε τα όργανα –αν είναι καλοκαίρι να βγούνε έξω στην αυλή, να βάλουνε ένα τραπέζι, να βάλουνε και καρέκλες, μοιράζουνε κρασί, μοιράζουνε μεζέδες, να κάτσει ο κόσμος γύρω και αυτό. Σ: Δεν υπάρχει μικροφωνική εγκατάσταση; Α: Όχι. Έτσι παίζουμε. Unplugged. Σ: Για πόσο κόσμο μιλάμε; Α: Δεν μιλάμε για πολύ κόσμο. Ένα καλό πανηγύρι, ας πούμε, να έχει 300 άτομα.

6 Με τον όρο «τα βιολιά» οι Σιφνιοί εννοούν το τακίμι βιολί-λαούτο.

7 Α: Γενικά θεωρώ τους Σιφνιούς πολύ δύσκολους στο να κάνουνε κέφι. Σ: Γενικά κάνουνε ήσυχα γλέντια; Α: Το γλέντι της Σίφνου δεν θα το πεις χορευτικό. Ούτε είναι ένα γλέντι που όταν ανάψει επικεντρώνεται στον χορό. Επικεντρώνεται στο τραγούδι. Είναι ένα γλέντι «της τάβλας». Να είναι όλοι τους γύρω και να τραγουδάνε. Αλλά της «τάβλας», όχι να λένε κατ’ ανάγκη καθιστικά τραγούδια. Λένε τα σιφνέικα.

8 Αρ: Όλα τα πανηγύρια είχανε όργανα, ήτανε οι τοπικοί άνθρωποι, πολλοί, πάρα πολλοί γλεντιστές, όλοι μέσα στα τραγούδια. Αν υπήρχαν 40 άτομα, τα 30 τραγουδούσανε. Σ: Δεν χορεύει πολύ εδώ ο κόσμος στα πανηγύρια, πιο πολύ τραγουδάει, ε; Αρ: Χορεύει, χορεύανε τότε, τώρα δεν χορεύουνε και έχουνε μείνει λίγοι στα τραγούδια, να ο Γιώργης είναι στα τοπικά, κάτι ολιγοστοί εδώ και κει. Από τη νεολαία έχει σβήσει τελείως.

9 Σ: Πώς παίζατε, με βιολί και λαούτο; T: Βιολί και λαούτο παίζαμε, αλλά το λαούτο δεν το έπαιζαν. Έτσι μόνο χρόνο. Έναν χρόνο κρατούσε. Τώρα αρχινάνε να παίζουνε μπουζούκια, κιθάρες, βιολιά. Βλέπω κάποια πρόοδο, όχι βέβαια σε όλα τα παιδιά. Φ: Το ρεπερτόριο παλιά ήταν περιορισμένο γιατί οι ορχήστρες παλιά αποτελούνταν από βιολί και λαούτο (όταν πέρασε η εποχή της λύρα και της τσαμπούνας ). Πιο μετά μπήκε η κιθάρα στη μέση… Τώρα εκτός από κιθάρα θα δεις και μπουζούκι, κρουστά, μπορεί και κάποιο ούτι ή σπάνια αρμόνιο…

10 Τ: Τώρα οι καινούργιοι αφαιρούνε πράγματα από μέσα και βάνουν δικά τους που είναι πολύ ωραία. Άλλοι πάνε να τα βάλουνε αλλά δεν τα βάζουν. Πρέπει να έχεις πολύ μουσικό αυτί. Ο παλιός ικαριώτικος, όταν ήμουνα παιδάκι, είχε κάμποσα λόγια «πού πηγαίνεις

12

Ðåñßðëïõò

συμπεθέρα, στο βουνό για στον αθέρα, δως του, δως του πέρα, δως του φουστανιού σου αέρα». Τώρα εμείς τον έχουμε μετατρέψει, δεν έχει πολλά λόγια. Τον παίζουνε και τον παλιό, αλλά τον καινούργιο, ήτανε μονότονος ο παλιός. Εμείς οι νέοι αφαιρέσαμε και προσθέσαμε πράγματα μέσα αλλά δεμένα, όχι λυτά. Αφαιρέσαμε και βάλαμε και δικά μας μέσα. Εμένα τώρα έχουνε πάρει όλοι από το δικό μου ικαριώτικο και πολεμούν να τον παίξουνε, αλλά τα κάνουνε μούσκεμα. Φ: Ο ικαριώτικος είναι σαν ένα σταθερό μοτίβο. Ο τρόπος βέβαια που τον παίζει η κάθε ορχήστρα διαφέρει. Εμείς έχουμε ανακαλύψει πράγματα μέσα από το παίξιμο. Μέσα στα πλαίσια, βέβαια, πάντα τα παραδοσιακά. Βάζουμε πράγματα που έχω ακούσει εγώ, τα έβαζα στο βιολί και οι άλλοι τα ενορχηστρώνουν από πίσω. Βάζουμε συγχορδίες ή με τα κρούστα, τύμπανο ή νταούλι και έτσι έχουμε διαμορφώσει εδώ πέρα ένα δικό μας στυλ καριώτικου, το οποίο έχει σκαμπανεβάσματα στην ένταση.

11 Αρ: Δεν υπάρχει κάτι, να πούνε ότι έχει βγει ένας καινούργιος σκοπός. Τουλάχιστον για τα τελευταία 40-50 χρόνια. Διατηρείται και διαιωνίζεται αυτό που βρίσκουμε το πάμε πάρα πέρα. Απλά υπάρχουν επιρροές από μικρασιάτικα, από ρεμπέτικα, τα οποία έχουν γίνει διασκευές με αυτό τον τρόπο που σου είπα. Εκτός από αυτά τα πέντε-δέκα τραγούδια τα σιφνέικα έπρεπε να μεγαλώσει το ρεπερτόριο και μεγάλωνε με αυτόν τον τρόπο. Α:… μορφή ορχήστρας πιο κομπανία δηλαδή να έχει και σαντούρι μέσα δεν ξέρω. Σ: Ούτε έχουν εισάγει άλλα όργανα, όπως κιθάρες κτλ. Α: Δεν τολμάνε! Έχει ένα μεγάλο καλό η Σίφνος και ένα κακό: ότι τα όργανα είναι έτσι το κούρδισμά τους, είναι έτσι το παίξιμό τους, ιδίως του λαούτου, που δεν μπορούν να μπουν άλλα όργανα. Αυτό είναι καλό γιατί διατηρεί το χρώμα το Σιφνέικο -γιατί δεν μπορούν να μπουν άλλα πράγματα- αλλά είναι κακό σε δουλειά…

12 Σ: Από ποια μουσική έχει επηρεαστεί η μουσική της Σίφνου; Αρ: Από τη Μικρά Ασία. Παράλια της Μικράς Ασίας. Σχεδόν όλα είναι μικρασιάτικα. Τα συληβριανά που έχομε, τα αϊβαλιώτικα, τα σμυρνέικα, και έχουμε και το σμυρνέικο σκοπό εδώ. Α: Λέγεται γενικά ότι το τωρινό ρεπερτόριο της Σίφνου είναι πάρα πολύ επηρεασμένο από τους ανθρώπους που πολέμησαν στη Μικρά Ασία και γυρίσανε πίσω και όχι τόσο από πρόσφυγες. Φ: Η Ικαρία είχε πολλές σχέσεις με τα γειτονικά παράλια. Γι’ αυτό μάλλον είναι και τόσο επηρεασμένο το ρεπερτόριό της από τη μικρασιατική μουσική.

13 Σ: Για πες μου για τον ικαριώτικο. Είναι τέσσερις σκοποί, ε; Φ: Είναι πάρα πολλοί σκοποί. Εγώ ξέρω τους βασικότερους. Είναι αυτός που παίζουμε εδώ, ο ραχιώτικος. Κάθε χωριό στην Ικαρία έχει το δικό του καριώτικο σκοπό. Προτιμούν να το χορεύουν αργά ή γρήγορα ή έχει άλλα ακούσματα λίγα. Εδώ είναι ο ραχιώτικος που είσαι εδώ στις Ράχες. Αν πας σε άλλο χωριό πάνω από τον Εύδηλο θα είναι ο περαμαρίτικος, που το παίζουνε, αυτός ο τσαμούρικος που

Ικαρία

χοντες, πιο ήσυχη ατμόσφαιρα, τραγουδιστικό γλέντι), οι κατ’ αναλογία ομοιότητες στην επιλογή και διάρθρωση του ρεπερτορίου είναι εντυπωσιακές και για τον επιπλέον λόγο ότι τα νησιά δεν ανήκουν στο ίδιο νησιώτικο σύμπλεγμα. Φαίνεται να μοιράζονται όμως τις ίδιες επιρροές, και οι μουσικές τους, αν και δεν μοιάζουν στα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά, να έχουν κοινές καταβολές. Ο τόπος που συναντώνται τα δύο ρεπερτόρια δεν είναι άλλος από τη Μικρά Ασία. Ενώ για την Ικαρία κάτι τέτοιο μοιάζει αυτονόητο λόγω της γειτονίας και των εμπορικών και οικονομικών σχέσεων, η επιρροή που άσκησε στο ρεπερτόριο της Σίφνου είναι εντυπωσιακή.12 Σε μια πρώτη προσέγγιση του ρεπερτορίου των δύο αυτών πανηγυριών διακρίνουμε εντυπωσιακές ομοιότητες στη λεγόμενη «βάση» τους, στους σκοπούς και στα τραγούδια δηλαδή που αποτελούν το μουσικό τους κορμό. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι τον ρόλο του «ικαριώτικου», με τις διάφορες παραλλαγές του13, στο ικαριώτικο πανηγύρι τον αναλαμβάνουν τα «τοπικά», ενώ στο σιφνέικο τα «σιφνέικα»14. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για σειρές οργανικών15 κυρίως σκοπών στο ύφος του νησιώτικου συρτού σε 2/4, τα οποία χορεύονται με κάποιες ιδιαιτερότητες.16 Εκτός από τους ιδιαίτερους αυτούς σκοπούς παίζουν και κάποια πανελλήνια και μικρασιάτικα συρτά (π.χ. ο «συληβριανός»), λίγα καλαματιανά και λίγες σούστες, οι οποίες συνήθως ακολουθούν τους τοπικούς σκοπούς. Στη Σίφνο κατά παράδοση παίζονταν και μπάλλοι, ενώ στην Ικαρία έχουν εισαχθεί στο ρεπερτόριο από κάποια συγκροτήματα τα τελευταία χρόνια. Αντιστοιχία απαντάται και στα αστικού τύπου τραγούδια και των δύο πανηγυριών. Έτσι, τα μικρασιατικής προέλευσης ζεϊμπέκικα και τσιφτεντέλια της Ικαρίας αντικαθιστούν τα λεγόμενα «πρωτορεμπέτικα» στη Σίφνο,

λένε. Ένας άλλος λέγεται γερόντικος, άλλος λέγεται πηδηχτός, άλλος του Πάπα, από το Καρκινάγρι, επειδή είναι στον Κάβο Πάπα κοντά, άλλος μαγγανιώτικος κτλ. Κάθε περιοχή έχει τον ικαριώτικό της. Μοιάζουν όλοι οι ικαριώτικοι. Διαφέρουν σε κάποιες λεπτομέρειες όμως. Πρέπει να το προσέξεις πολύ. Αν δεν είσαι κι από δω μπορεί να μην το καταλάβεις… Αν ακούσεις την αλλαγή όταν παίζουμε και πάει ο ικαριώτικος από τον έναν στον άλλον ακούς φωνές που αλλάζει, κακό, χαίρονται αυτό το πράγμα. Είναι διονυσιακό αυτό το πράγμα. Έκσταση. Εκστασιάζεσαι. Κι εγώ, πόσο μάλλον αυτοί που χορεύουνε. Μου αρέσει να τους βλέπω να χορεύουνε με αυτά που παίζουμε εμείς και να τους αρέσει.

T: Στου Αγίου τα μέρη το χορεύανε σαν σούστα, πολύ γρήγορα. Δεν είχε μελωδία, ήταν σαν κρητικό. Καριώτικο έπαιζαν από την Πέρα Μεριά, οι Ράχες, Καρκινάγρι. Χορεύανε πιο μερακλίδικα. Κάνανε πολλά τσαλίμια. Εγώ, είχε χορευτές, που όταν μου άρεσαν μπορούσα να το παίζω και δύο ώρες. Από αυτούς τους ανθρώπους που χορεύανε ωραία έπαιρνα από τα πόδια τους τσαλίμια και τα έβαζα μέσα στο βιολί, όταν μου άρεσαν, όταν ήταν δεμένα ωραία. Και πολλές φορές έφευγα από το πανηγύρι, ερχόμουν και κοιμόμουν και το ξέχναγα αλλά είχα τέτοια επιμέλεια και πείσμα, δως του, παρ’ του, σε δυο μέρες το έβρισκα.

14 Σ: Ποια είναι τα τοπικά, τα σιφνέικα; Αρ: Ένα είναι ο Προφήτης Ηλίας, δεύτερο είναι ο Θαραπιανός, τρίτο είναι ο Παριανέικος το οποίον παίζουν και στην Πάρο, τέταρτο είναι το Καναράκι, που είναι από τον Ποταμό Συρτό από κει το είχαν πάρει οι προπάτορες και το κάνανε συρτό, και μετά είναι κάτι γνήσια σιφνέικα, η Γαλανομάτα, σε καλαματιανά. Ο κλειστός δεν έχει τραγούδι, ο Μπουγαδάς δεν έχει τραγούδι, είναι πανάρχαιο ο Μπουγαδάς, ο Σουλτανής. Σ: Αυτοί είναι συρτοί; Αρ: Συρτοί, ναι. Στ: Συρτοί αλλά αρκετά διαφορετικοί μεταξύ τους. Άλλα είναι πιο γρήγορα άλλα πιο αργά. Δεν έχουνε λόγια και χορεύονται συρτό κάβο.

15 Στην Ικαρία ο μόνος ικαριώτικος που τραγουδιέται είναι η «συμπεθέρα».

16 Α: Έχουμε τα τοπικά, των οποίων το στυλ από τον τρόπο του παιξίματος που σου είπα δεν είναι το μπιτάτο, είναι το πιο αργό, π.χ ο «Αρτεμώνας» είναι από τη Σίφνο το οποίο στη Σίφνο είναι πιο αργό, το βιολί όταν ξεκινάει (μου τραγουδάει). Σ: Πώς το χορεύουνε αυτό; Α: Συρτό. Τα συρτά τους τα χορεύουνε κυκλικά. Αν παίξεις ναξιώτικο και γρηγορέψεις θα το γυρίσουνε σε μπάλλο. Στη Σίφνο χορεύουνε μπάλλο. Αλλά όταν παίζεις σιφνέικα συρτά χορεύουνε συρτό. Στη Σίφνο, σαν ντόπιο τραγούδι έχει απομείνει ένας μπάλλος που παίζουμε, τελείως ιδιαίτερος, δεν έχει λόγια, είναι οργανικός, ο οποίος έχει ιδιορρυθμία και στο παίξιμό του. Ξεκινάει στην αρχή (τραγουδάει) έτσι και σε πάει σε σουστάρισμα. Ξεκινάει το ζευγάρι και πάει σε σουστάρισμα μπροστάπίσω, μπροστά-πίσω, μπροστά-πίσω. Αυτή η μελωδία έχει τέσσερις πάρτες, τις

τα περισσότερα διασκευασμένα στο τοπικό μουσικό ιδίωμα. Τέλος, μεγάλο κομμάτι τόσο του ικαριώτικου όσο και του σιφνέικου ρεπερτορίου καταλαμβάνουν τα «ευρωπαϊκά»17. Ο όρος «ευρωπαϊκά» χρησιμοποιείται και στα δύο νησιά για να δηλώσει τους δυτικής προέλευσης χορούς ταγκό, βαλς, φοξ τροτ και πόλκα18. Με εξαίρεση το ταγκό που παίζεται μόνο στην Ικαρία, οι υπόλοιποι χοροί φαίνεται να προξενούν ιδιαίτερη χαρά και ενθουσιασμό και στους Ικαριώτες και στους Σιφναίους πανηγυριστές. Δυστυχώς, ούτε στην Ικαρία ούτε στη Σίφνο έλαβα κάποια πειστική απάντηση για τη χρονική περίοδο και τις συνθήκες ενσωμάτωσης των «ευρωπαϊκών» στο τοπικό ρεπερτόριο19, γεγονός πάντως παραμένει ότι μαζί με τους τοπικούς σκοπούς αποτελούν τη μουσική «βάση» και των δύο πανηγυριών. Τα πανηγύρια της Ικαρίας και της Σίφνου παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και απαιτούν περαιτέρω μελέτη τόσο σε επίπεδο συλλογικού-κοινωνικού δρώμενου όσο και σε επίπεδο μουσικοχορευτικού γεγονότος. Ο σχεδιασμός, η διάθρωση καθώς και η επιτέλεσή τους αποτελούν κάποια από τα ζωντανότερα κομμάτια του αιγαιακού λαϊκού πολιτισμού καταδεικνύοντας τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής και σκέψης και τις βαθύτερες ανάγκες έκφρασης των κατοίκων των νησιών, χωρίς ίχνος φολκλορισμού. Θα ήθελα να κλείσω τη σύντομη αυτή αναφορά στα πανηγύρια της Ικαρίας και της Σίφνου ευχαριστώντας μέσα από την καρδιά μου τους Νίκο Φάκαρο, Νίκο Τσεπέρκα, Παντελή Αγιουτάντη και Αποστόλη Αρμενενιό, τους διοργανωτές των πανηγυριών που παρακολούθησα και όλους τους πανηγυριστές που με καλοδέχτηκαν στα νησιά και τα σπίτια τους, με κέρασαν, με χόρεψαν και μου μίλησαν ακούραστα για τα πανηγύρια τους επιτρέποντάς μου να γίνω κοινωνός τους.

επαναλαμβάνεις μέχρι να το γυρίσεις σε ρυθμό συρτομπάλλου, το οποίο χορεύουνε κανονικά μπάλλο. Στο τέλος το κλείνουμε βάζοντας το «ρούσικο» (μου τραγουδάει). Είναι γνωστή μελωδία. Αυτό που λέει «θα αρματώσω ένα καΐκι…», τσόντα πρέπει να είναι. Αυτό είναι κάτι που έχει στάμπα σιφνέικη, καθαρή. Είναι λίγες οι περιπτώσεις που θα παίξεις ένα ναξιώτικο και θα το χορέψουνε σαν ναξιώτικο.

17 Σ: Τι σας άρεσε πιο πολύ να παίζετε, ποια κομμάτια; T: Νησιώτικα έπαιζα, αλλά είχα κλίση στα ευρωπαϊκά περισσότερο. Σ: Τα χόρευε ο κόσμος, τους αρέσανε; T: Τα χόρευε πολύ… Κομπαρσίτες, μπλου-τάνγκο είναι παγκοσμίου φήμης, τα παίζουνε όλα τα κράτη. Αλλά εμείς δεν μπορούμε να τα πιάσουμε κι όλα. Εκάναμε λάθια, αλλά τα λάθια τα εκαταλάβαινα πού έκανα λάθος, αλλά δεν μπορούσα ποτέ εγώ να το παίξω σαν ένα κλασικό που έχει φάει τα νιάτα του στο θρανίο. Σ: Τα παίζετε ξεχωριστά εσείς εδώ στο νησί αυτά; Τ: Ορισμένα παραλείπονται, αλλά εκεί που παραλείπονται βάζω δικά μου που δένονται. Είναι δεμένα, δεν είναι λυτά. Με δικιά μου σκέψη το δένω και βλέπεις και δένονται. Σ: Ευρωπαϊκά παίζανε και οι πιο παλιοί; Τ: Παίζανε φοξ, πόλκα, κάτι παλιά ευρωπαϊκά. Αυτή την πόλκα τη χορεύανε πολύ …την πρωτοάκουσα και τη χορεύανε στο Αυλάκι και μου έμεινε αξέχαστη. Με φιγούρες, ξέρετε τι φιγούρες έβαζαν μέσα; Πολύ ωραίες.

18 Α:… παίζουμε βαλσάκια τα οποία γυρνάμε μετά σε πιο γρήγορα, σε φοξ αγκλέ, τα οποία είναι η περίπτωση όπου εκεί γίνεται το διονυσιακό το γλέντι. Σ: Παίζετε και τανγκό; Α: Όχι. Σ: Πόλκα; Α: Παίζουμε ένα τραγούδι κάτω που το λένε «πόλκα». Η σειρά πως έχει: Βαλς 3-4 – όχι «κύματα του Δουνάβεως και τέτοια, είναι ελαφρό τραγούδι, «ας τα μαλλάκια σου» και τέτοια, δεν είναι κλασικό, το γυρνάμε σε φοξ αγκλέ και θα κλείσουμε συνήθως με καμία πόλκα και ένα γρήγορο σέρβικο. Αρ: Βάζαμε και τα ευρωπαϊκά, τα φοξαγκλίδια, που λένε, κάνα βαλσάκι, κάνα ταγκό. Σ: Αυτά πώς ήρθαν στο νησί; Αρ: Τα αγαπούσαμε. Βαλς, φοξ και πόλκα, α, και πόλκα μαζούρκα.

19 Σ: Τα ευρωπαϊκά πώς ήρθαν εδώ και ενσωματώθηκαν; Φ: Τα ευρωπαϊκά ήρθαν από πολύ παλιά εδώ. Από την εποχή που ήτανε υπό την κατοχή των Ιταλών, των Γερμανών, ξέρεις ξένα στοιχεία και από τότε μείνανε. Μετά το ρεπερτόριο όσο περνά ο καιρός αλλάζει. Σ: Ποιος τα έφερε τα «ευρωπαϊκά» στο νησί; T: Αυτοί, τώρα μιλάμε πολύ παλιά, κάπου ακούγανε έξω που βγαίνανε. Τα παίζανε αλλά ήταν τα χάλια τους…

Ðåñßðëïõò

13

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

ΛΑΪΚΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Toυ Κώστα Δαμιανίδη

Ο ξυλοναυπηγός Σταύρος Παπαγεωργίου λαξεύει με το σκεπάρνι την επιφάνεια των σκαρμών ενός τρεχαντηριού για να «πατήσουν» επάνω τα σανίδια του πετσώματος. (Φωτ. Κ. Δαμιανίδης, Αγ. Ισίδωρος Σάμου, 1999)

Τα πλωτά μέσα, μικρά ή μεγάλα, ήταν πάντα αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής και της οικονομίας κάθε ναυτικού τόπου. Εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες των ανθρώπων, όπως την επικοινωνία, τη μεταφορά αγαθών, την απόκτηση τροφής –κυρίως μέσω της αλιείας– και την εκμετάλλευση του θαλάσσιου φυσικού πλούτου. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα ήταν καθοριστικά μέσα για τις πολεμικές -αμυντικές ή επιθετικές- συρράξεις στις παραθαλάσσιες περιοχές. Η ύπαρξη της γνώσης και της τεχνικής υποδομής για τη ναυπήγηση πλοίων σε μια κοινότητα ήταν πάντα ένα σοβαρό πλεονέκτημα για να ευημερήσει. Είχε τη δυνατότητα να κατασκευάζει, να συντηρεί και να αναπαράγει τα μέσα, τα καράβια, που της εξασφάλιζαν την επικοινωνία και τη συναλλαγή με τον υπόλοιπο κόσμο. Η ναυπηγική ήταν μια από τις σημαντικότερες τεχνικές δραστηριότητες των ναυτικών κοινωνιών σε όλες τις περιόδους της ιστορίας τους. Εξίσου ή και περισσότερο σημαντική από την αρχιτεκτονική μιας και η ύπαρξή της δεν ήταν προφανής σε κάθε παραθαλάσσιο τόπο. Η σπουδαιότητα της ναυπηγικής είχε οδηγήσει τις αρχές πολλών ναυτικών κοινοτήτων να θεσπίσουν αυστηρούς κανόνες για την προστασία, τον έλεγχο και τη διαιώνιση της τέχνης, αποκλειστικά μέσα στο πλαίσιο της κοινότητας. Στην ιστορία της ναυπηγικής υπάρχουν αρκετά ανάλογα παραδείγματα, όπως ο ναύσταθμος της Βενετίας, όπου απαγορευόταν η διαρροή της ναυπηγικής τεχνογνωσίας έξω από τον φρουρούμενο χώρο παραγωγής. Υπάρχουν, επίσης, παραδείγματα απα14

Ðåñßðëïõò

γόρευσης της ναυπηγικής που εφαρμόστηκαν για να καταστείλουν την ανάπτυξη ενός τόπου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η απαγόρευση από την Υψηλή Πύλη της ναυπήγησης εμπορικών πλοίων από τους υπόδουλους Έλληνες κατά την τουρκοκρατία. Ακόμη και οι μικρές ναυτικές κοινωνίες που διέθεταν ναυπηγεία είχαν τους τρόπους να προστατεύουν την τέχνη και να ελέγχουν τη μετάδοση της τεχνογνωσίας από τη μια γενιά καραβομαραγκών στην επόμενη. Τα «μυστικά» του επαγγέλματος φυλάσσονταν από τους πρωτομάστορες ναυπηγούς που τα εμπιστεύονταν μόνο στους λίγους άξιους συνεχιστές της τέχνης. Τα «μυστικά» αυτά αφορούσαν κυρίως τις τεχνικές που καθόριζαν την τελική μορφή ενός σκάφους.

Ήταν δηλαδή οι εργασίες που γινόντουσαν κατά τη διάρκεια της κατασκευής ενός σκάφους και αποσκοπούσαν στον καθορισμό των γεωμετρικών και μορφολογικών χαρακτηριστικών του. Οι τεχνικές αυτές περιελάμβαναν τους πρακτικούς κανόνες για το «σχεδιασμό» των τμημάτων ενός σκάφους, τα εξειδικευμένα εργαλεία και βοηθήματα που χρησιμοποιούνταν για την επεξεργασία της πρώτης ύλης –του ξύλου– και την εμπειρία για τους τρόπους που θα έπρεπε να εφαρμοστούν οι κανόνες και να χρησιμοποιηθούν τα εργαλεία και τα βοηθήματα, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα

Το συγκρότημα ξυλοναυπηγείων στον Άγιο Ισίδωρο Σάμου που κηρύχθηκε ως ιστορικός τόπος από το ΥΠ. ΠΟ. το 2007. (Φωτ. Κ. Δαμιανίδης, Αγ. Ισίδωρος Σάμου, 1999)

σκάφος με τα επιθυμητά γεωμετρικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Οι πρακτικοί κανόνες ήταν απλές αναλογίες –όπως αυτές μεταξύ του μήκους, του πλάτους, του ύψους και του μήκους της καρίνας ενός σκάφους– και επίσης απλές γεωμετρικές εφαρμογές –όπως οι διάφορες υποδιαιρέσεις ευθύγραμμων τμημάτων, οι παράλληλες μεταφορές τρισδιάστατων σχημάτων και οι πρακτικές χαράξεις καθέτων γραμμών. Όλοι οι κανόνες ήταν φυσικά προσαρμοσμένοι στις ανάγκες των σχημάτων που έπρεπε να δημιουργηθούν πάνω στο σκάφος, όπως επίσης και στις ιδιαιτερότητες του ξύλου ως πρώτη ύλη για όλες τις κατασκευές. Τα εξειδικευμένα εργαλεία και βοηθήματα ήταν παραλλαγές βασικών ξυλουργικών εργαλείων που είχαν προσαρμοστεί στις ανάγκες της ναυπηγικής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η σκεπαρνιά, που τη χρησιμοποιούσαν για την σταδιακή διαμόρφωση των καμπύλων ξύλινων επιφανειών, και η στάθμη (το νήμα για την χάραξη γραμμών), που στη ναυπηγική είχε μια ιδιαίτερη εφαρμογή για την χάραξη ελαφρά καμπυλωμένων γραμμών. Βοηθήματα που αποτελούσαν επίσης ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ναυπηγικής τεχνολογίας ήταν τα πολυάριθμα χνάρια που τα χρησιμοποιούσαν για τη σχεδίαση συγκεκριμένων στοιχείων πάνω στο σκελετό ενός σκάφους. Τα χνάρια αυτά σε ορισμένες περιπτώσεις («μονόχναρα») απαιτούσαν ιδιαίτερη εμπειρία και κατασκευάζονταν αποκλειστικά για τη χρήση τους κατά τη διάρκεια του σκαρώματος ενός και μόνο συγκεκριμένου σκάφους. Η εμπειρία ήταν απαραίτητη για να μπορέσει κάποιος να εφαρμόσει τους πρακτικούς κανόνες ή να χρησιμοποιήσει τα εξειδικευμένα εργαλεία και βοηθήματα. Ειδικά στη ναυπηγική, η απόκτηση της απαιτούμενης εμπειρίας, ήταν μια ιδιαίτερα χρονοβόρα διαδικασία που την ακολουθούσαν μόνο αυτοί που είχαν επιλεχθεί για να συνεχίσουν την τέχνη. Για να αποκτήσει κανείς την εμπειρία έπρεπε να μαθητεύσει για πολλά χρόνια δίπλα σε κάποιον καταξιωμένο ναυπηγό. Επίσης, έπρεπε να

Πάνω: Ο Ξυλοναυπηγός Δημήτρης Παπαστεργιανός επιδεικνύει το μονόχναρο που χρησιμοποιούσε για να σχεδιάσει τους νομείς ενός μεγάλου τρεχαντηριού (Φωτ. Κ. Δαμιανίδης, Ιερισσός, 1997).

Kάτω: Σπάνιο ναυπηγικό μοντέλο (με εγκάρσιες τομές στις θέσεις νομέων) του περάματος «Φίλιππος» κατασκευασμένο το 1948 από τον ξυλοναυπηγό Εμμανουήλ Γιαμουγιάννη (Φωτ. Κ. Δαμιανίδης, Πλωμάρι Λέσβου, 1989).

επιδείξει την απαιτούμενη ωριμότητα ως προς την διαφύλαξη των μυστικών του επαγγέλματος, να σεβαστεί την ιεραρχία της συντεχνίας και να εφαρμόσει τους κανόνες χωρίς παρεκκλίσεις και άσκοπες αμφισβητήσεις. Ο συνδυασμός των πρακτικών κανόνων, των εξειδικευμένων εργαλείων και της απαιτούμενης εμπειρίας έδινε τη δυνατότητα ανάπτυξης της ναυπηγικής τέχνης σε έναν τόπο. Στα τέλη του 18ου αιώνα υπήρχε αυτός ο συνδυασμός σε ορισμένες από τις παραθαλάσσιες ελληνικές κοινότητες, οι οποίες εξελίχθηκαν σε σημαντικά ναυπηγικά κέντρα. Και αργότερα, τον 19ο αιώνα, πολλά νησιά και παραλιακές πόλεις εξασφάλισαν πλέον, τον αντίστοιχο συνδυασμό των τεχνικών χαρακτηριστικών που τους επέτρεπε να αναπτύξουν τη ναυπηγική τέχνη. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται φυσικά στις αλλαγές των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών, όπως επίσης και στις μεταναστεύσεις ναυπηγών μέσα στο πλαίσιο του Ελληνικού χώρου που μετέφεραν μαζί τους και την απαιτούμενη τεχνογνωσία. Ωστόσο, μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα σε ορισμένες από τις μικρές ναυτικές κοινότητες της Ελλάδας επιβίωνε ακόμη ο έλεγχος στον τρόπο μετάδοσης της

Το πέραμα «Υπαπαντή», κατασκευασμένο στο ναυπηγείο των αδελφών Μαυρίκων στη Σύρο το 1961-1962, έχει χαρακτηριστεί ως κινητό μνημείο από το ΥΠ. ΠΟ το 2005. (Φωτ. Κ. Δαμιανίδης, Καρλόβασι Σάμου, 2000)

τεχνογνωσίας από τη μια γενιά καραβομαραγκών στην επόμενη. Η άνθηση της τοπικής λαϊκής ναυπηγικής στις ελληνικές περιοχές –απελευθερωμένες και υπόδουλες– κατά τον 19ο αιώνα συνέβαλε και στη δημιουργία μεγάλης ποικιλίας σκαφών ως προς τις διαστάσεις και τη μορφή τους. Συνήθως τα τοπικά ναυπηγικά εργαστήρια εξειδικεύονταν σε ορισμένες διαστάσεις και μορφές που αντιστοιχούσαν στις συχνότερες παραγγελίες. Οι εξειδικεύσεις των πιο σημαντικών εργαστηρίων ήταν γνωστές στους ναυτικούς, οι οποίοι ανάλογα με τις διαστάσεις και τη μορφή του σκάφους που ήθελαν να κατασκευάσουν απευθύνονταν και στο αντίστοιχο ναυπηγείο. Η Ύδρα και οι Σπέτσες για παράδειγμα φημίζονταν για τα τρεχαντήρια τους, η Σάμος, η Σύρος και το Πλωμάρι της Λέσβου για τα μεγάλα περάματα που ναυπηγούνταν εκεί, η Σύρος, το Γαλαξίδι και η Σκόπελος για τα μεγάλα καραβόσκαρα και η Σύμη με την Κάλυμνο για τα μικρά σπογγαλιευτικά σκάφη (τους αχταρμάδες και τις σκάφες). Η τοπική λαϊκή ναυπηγική παράδοση μέσα από τα ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά και τις εξειδικεύσεις της, κυρίως κατά τον 19ο αιώνα, παρουσίασε μια πλούσια παραγωγή σκαφών σε αριθμό, ποιότητα και μορφολογική ποικιλία. Αυτή η άνθηση της ελληνικής ναυπηγικής παραγωγής είχε γίνει γνωστή και πέρα από τις ελληνικές περιοχές επηρεάζοντας ακόμη και τις ναυπηγήσεις σε ξένους τόπους της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Την ίδια εποχή, ωστόσο, η αλλαγή στη ναυπηγική τεχνολογία, με την καθιέρωση των σιδερένιων κατασκευών για τα μεγαλύτερα πλοία, ήταν ο προάγγελος της παρακμής της τοπικής λαϊκής ναυπηγικής παράδοσης που θα ακολουθούσε τις επόμενες δεκαετίες. Ðåñßðëïõò

15

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

O TOΠOΣ KAI OI AΠAPXEΣ THΣ TΣANAKKAΛIΩTIKHΣ KEPAMIKHΣ H διακίνηση των αγγείων και οι απομιμήσεις τους. Mια πρώτη προσέγγιση. Νίκος Σημαντηράκης | Αρχαιολόγος - Επιμελητής του Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής

TO

Τσανάκκαλε1, χτισμένο σε ένα ακρωτήριο της ανατολικής πλευράς των Στενών, σε απόσταση 12 ναυτικών μιλίων από την είσοδο του Αιγαίου, ενώνει τη Δύση με την Ανατολή (Kορρέ-Zωγράφου, 2000: 13· Ανεστίδης, 2006: 15). Το 1462, ο Σουλτάνος Μωάμεθ ο Πορθητής, αντιλαμβανόμενος τη στρατηγική του θέση έκτισε εκεί ένα φρούριο, το Καλέ-ι Σουλτανίγιε, που αντικατέστησε το παλαιότερο βυζαντινό φρούριο της Aβύδου. Μαζί με το απέναντι φρούριο Kιλίτ Mπαχρ (=κλειδί της θάλασσας) αποτελούν ένα σύστημα οχυρών που επέτρεπε τον απόλυτο έλεγχο των Στενών (Cook, 1973: 52).

Φωτογραφία του 19ου αιώνα από το σπίτι του Gabriel Gastine. Διακρίνεται μεταξύ άλλων και μια ραμφόστομη τσανακκαλιώτικη κανάτα (Soustiel, 2000: 180).

Μικρή Κούπα από τη Σάμο. Αρ. Ευρ. 308/ΣΜΣ 39. Υ: 5. ΔΒ: 4,6. ΔΧ: 11,3. (Συλλογή Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής)

Οι Oθωμανοί απέδιδαν στη θέση ιδιαίτερη σημασία, γιατί εξασφάλιζε την άμυνα της Κωνσταντινούπολης. Γι’ αυτό, σε καιρό πολέμου, ως διοικητής του φρουρίου διοριζόταν ένας βεζίρης με τρεις αλογοουρές. Το συγκεκριμένο αξίωμα δινόταν μόνον σε εξέχοντα μέλη της οθωμανικής αριστοκρατίας και ευνοούμενους του Σουλτάνου (Κορρέ-Ζωγράφου, 2000: 19). Η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται σταδιακά από τις αρχές του 16ου αιώνα στην περιοχή νοτιοανατολικά του φρουρίου. Εκεί, όπως αναφέρει ο Cuinet, το 1529 εγκαταστάθηκαν Αρμένιοι πρόσφυγες από την Περσία. Σύμφωνα με τον Pierre Belon, το 1548 το Τσανάκκαλε ήταν ακόμα ένα μικρό χωριό. Ωστόσο, τρία χρόνια αργότερα, ο Daulphinois κατέγραφε ήδη την ύπαρξη μιας μεγάλης αγοράς και ενός τζαμιού (Cook, 1973: 52) Σε αντίθεση με τους Οθωμανούς, που ονόμαζαν την πόλη Καλέ-ι Σουλτανίγιε, οι λόγιοι Έλληνες και οι Ευρωπαίοι προτιμούσαν την ονομασία Δαρδανέλλια, συ-

σχετίζοντας τη θέση με την αρχαία Δάρδανο που βρίσκεται 8 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά, στη θέση Κεφέζ Μπουρνού (Kορρέ-Zωγράφου, 2000: 13). Οι κάτοικοι της περιοχής προτιμούσαν, πάντως, την ονομασία Τσανάκκαλε που, από το 1890, καθιερώθηκε και επίσημα (Cook 1973: 52). Το όνομα αυτό, το οποίο στα ελληνικά μεταφράζεται ως Κάστρο των αγγείων, καταδεικνύει τη σπουδαιότητα της πόλης ως κέντρου κεραμικής παραγωγής. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Θεόδωρου Φωτίου, η οποία προέρχεται από το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών: Τσανάκκαλε λέγανε την πατρίδα μου. Όταν με ρωτούσαν από που είμαι, είμαι από το Τσανάκκαλε, έλεγα.. Τ’ όνομα είναι τούρκικο, σύνθετο, από τις λέξεις τσανάκ και καλέ, που σημαίνει φρούριο των αγγείων. Ολόκληρη συνοικία ήταν τ’ αγγειοπλαστεία. Κάθε μέρα έρχονταν μπάρκα από διάφορα μέρη της Τουρκίας, αλλά και από την Παλαιά Ελλάδα και φόρτωναν διάφορα είδη αγγειοπλαστικής. Στα επίσημα, όμως, τουρκικά έγγραφα γραφόταν τ’ όνομα της πολιτείας ως εξής: Καλέ ι Σουλτανιέ, που θα πει σουλτανικό φρούριο. Ο λαός, όμως, είτε Τούρκος ήταν είτε Έλληνας είτε Αρμένης είτε Εβραίος έλεγε Τσανάκκαλε. Οι δικοί μας οι μορφωμένοι, το σχολείο, η Μητρόπολη, γράφανε Δαρδανέλλια. Στο σχολείο, στα τετραδιά μας: Εν Δαρδανελλίοις... Και ο Μητροπολίτης μας είχε τον τίτλο:

Δαρδανελλίων και Λαμψάκου (Ψαροπούλου, 2006: 49). Σύμφωνα με τους Grelot και Spon, το 1670 ο πληθυσμός του Tσανάκκαλε αριθμούσε 3000-4000 άτομα, ενώ το 1740, ο Pococke αναφέρει την ύπαρξη 1.200 σπιτιών, γεγονός που δηλώνει αύξηση κατά 50% μέσα σε εβδομήντα χρόνια. Στο τέλος του 18ου αιώνα, ο πληθυσμός έφτανε τους 10.000 κατοίκους, αφού μαρτυρείται η ύπαρξη 2.000 σπιτιών περίπου. Το 1852, ο αριθμός των κατοίκων υπολογίζεται στις 11.000, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Perrot αναφέρει 12.000 ψυχές. Ο Cuinet, έχοντας πρόσβαση σε επίσημα αρχεία, δίνει ακριβέστερη εικόνα για τον πληθυσμό της πόλης στο τέλος του 19ου αιώνα, αναφέροντας ότι το 1890 κατοικούσαν εκεί 11.062 άνθρωποι (Cook, 1973: 53-54). Η ελαφρά μείωση του πληθυσμού προφανώς οφείλεται στην παγκόσμια οικονομική κρίση των ετών 1873-1896, δεδομένου ότι η οικονομία του Τσανάκκαλε στηριζόταν στη ναυτιλία και το εμπόριο που εκείνη την εποχή παρουσίασαν κάμψη και στην οθωμανική αυτοκρατορία (Pamuk, 1984). Σε αυτό το σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών είχαν εγκατασταθεί άνθρωποι από ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Ευρώπη. Οι τσανακκαλιώτες πρόσφυγες, άλλωστε, καυχιόνταν ιδιαίτερα για τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα του τόπου τους. Πολύς πληθυσμός ήτανε. Πολλές χιλιάδες ψυχές. Πριν το 1914 ακουστά είχαμε πως είχε 20.000 νομάτους, Τούρκοι,

1 Η εργασία αυτή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την άμεση ανταπόκριση της Μπέττυς Ψαροπούλου στο αίτημά μου να χρησιμοποιήσω αγγεία της Συλλογής του Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής, πολύτιμες, εξάλλου, ήταν οι συμβουλές και οι παρατηρήσεις της σε όλα τα στάδια αυτής της μελέτης. Πολλές ευχαριστίες οφείλονται στην αρχαιολόγο Ειρήνη Γαβριλάκη που με παρότρυνε να ασχοληθώ με αυτό το θέμα. Οι καθημερινές συζητήσεις με τον ιστορικό Γιώργο Γάσια με βοήθησαν στο να ξεδιαλύνω τις απορίες μου γύρω από το ιστορικό πλαίσιο της εποχής. 2 Τα αγγειοπλαστεία. 3 Τα σφαγεία.

16

Ðåñßðëïõò

Τα Δαρδανέλλια και η Προποντίδα. Χαρακτικό Ανωνύμου, 1770 (Ψαροπούλου, 2006: 31)

Έλληνες, Αρμένηδες, Εβραίοι και Λεβαντίνοι, Γερμανοί, Εγγλέζοι, Γάλλοι, Ιταλοί (Ανεστίδης, 2006: 16). Αρμένιοι είχαν εγκατασταθεί ήδη από το 1529. Η ιουδαϊκή κοινότητα, εξάλλου, προέρχονταν από τους Εβραίους της Ισπανίας, που είχαν εκδιωχθεί το 1492 και διατηρούσαν δεσμούς με την Ευρώπη: πολλοί εβραίοι ήταν πρόξενοι ευρωπαϊκών χωρών, όπως για παράδειγμα ο Εζεκιήλ Ρουσέρ που το 1675 ήταν πρόξενος της Ολλανδίας, της Αγγλίας και της Γένοβας στο Τσανάκκαλε (Cook 1973: 53). Το 1740 η ελληνική κοινότητα δημιούργησε τη δική της συνοικία που αριθμούσε 80 σπίτια, ενώ, την ίδια χρονιά, αναφέρονται 200 ελληνικά σπίτια σε ολόκληρη την πόλη. Παρότι γενικά θεωρείται ότι οι Έλληνες δεν είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή πριν από τον 18ο αιώνα, το 16091610 μαρτυρείται η ύπαρξη ενός Έλληνα κουρέα στο Τσανάκκαλε (Cook 1973: 53, σημ. 3). Το Τσανάκκαλε, επικοινωνώντας με τα λιμάνια του Αιγαίου και της Προποντίδας, προσέλκυε πληθυσμό από τη Θράκη, την Καλλίπολη, τη Ραιδεστό, το Αδραμύττιο, το Αϊβαλί, τη Σύρο, την Ίμβρο την Τένεδο και τη Χίο. Χαρακτηριστικά, η Σοφία Καλεντερίδου σε συνέντευξή της για το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών επισημαίνει: Αληθινοί Τσανακκαλινοί ήτανε οι άνθρωποί της δικής μου γενιάς. Οι πατέρες και οι παππούδες μας έρχονταν από αλλού οι περισσότεροι (Ανεστίδης, 2006: 16). Με βάση τον αναλυτικό πίνακα του Cuinet, γνωρίζουμε ακριβώς την πληθυσμιακή σύσταση της πόλης στα τέλη του 19ου αιώνα: το 1890 κατοικούσαν στην πόλη 3.551 μουσουλμάνοι, 2.577 ελληνορθόδοξοι, 956 Αρμένιοι, 1.805 εβραίοι και 2.173 ξένοι υπήκοοι (Ψαροπούλου, 2006, 40). Η οικονομία της περιοχής στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στη ναυτιλία και το διαμετακομιστικό εμπόριο. Με το εμπόριο ασχολούνταν κυρίως Ευρωπαίοι. Υπήρχαν, ωστόσο, αρκετοί Έλληνες πλοιοκτήτες

Τσανακκαλιώτικο πιάτο. Αρ. Ευρ.1624. Υ: 6. ΔΒ: 5,5. ΔΧ: 21,5.

(Συλλογή Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής)

(Aνεστίδης, 2006:17-18). Στο Τσανάκκαλε δραστηριοποιούνταν πολλές ναυτιλιακές εταιρείες που συνδέονταν με τα μεγαλύτερα λιμάνια της Δύσης. Απευθείας συναλλαγές γίνονταν με το Mπορντώ, τη Xάβρη, τη Bαρκελώνη, τη Bαλένθια, το Λονδίνο και τη Nέα Yόρκη, ενώ υπήρχε συχνή επικοινωνία με τα νησιά του Aιγαίου και τη θάλασσα του Mαρμαρά (Ψαροπούλου, 2006: 41). Η πλειονότητα των κατοίκων του Τσανάκκαλε διατηρούσε εμπορικά καταστήματα και μικροβιοτεχνίες: Ο περισσότερος κόσμος, μα Έλληνες μα Τούρκοι, από τα μαγαζιά ζούσε. Είχανε δικά τους ή δούλευαν μέσα παραγιοί [...]. Εμπορικά που πουλούσαν υφάσματα, τσαγκαράδικα, το κοσμηματοπωλείο του Παγωνιάδη, χασάπικα, καφενεία, ό,τι θες. Τα εργοστάσια, τα τσανακτσίδικα2, οι ζαλχανάδες3, τα βυρσοδεψεία, τα εργοστάσια κατεργασίας βαλανιδιών... (Ανεστίδης, 2006:18-19). Η κεραμική παραγωγή, όμως, ξεπερνούσε σε σπουδαιότητα κάθε άλλη βιοτεχνία, γεγονός που τόσο εύγλωττα αποτυπώθηκε στην ονομασία της ίδιας της πόλης.

Η Αγγειοπλαστική Δραστηριότητα H πρώτη αναφορά σχετικά με την αγγειοπλαστική δραστηριότητα στο Τσανάκκαλε προέρχεται από τον Άγγλο περιηγητή Edmunt Chishull που επισκέφτηκε την πόλη το 1699. O Chishull περιγράφει το Τσανάκκαλε ως εκτεταμένη μελαγχολική πολιτεία, φημισμένη, εντούτοις, για ένα περίεργο είδος κεραμικής προσεκτικά εφυαλωμένης, που πωλείται σε πολύ μεγάλες ποσότητες (Chishull, 1747: 32). Σαράντα περίπου χρόνια αργότερα, ο Richard Pococke συγκρίνει την κεραμική παραγωγή των Δαρδανελλίων με την κεραμική της Delft (Pococke, 1745: 102104). Το 1797 αναφέρεται η ονομασία Τσανάκκαλε για πρώτη φορά από τον Άγγλο γιατρό James Dallaway (Dallaway, 1797: 333). Ο Εβλιγιά Τσελεμπί που ξεκίνησε τις περιηγήσεις του το 1640 δεν αναφέρει την ύπαρξη αγγειοπλαστείων, γεγονός που οδηγεί στην τοποθέτηση της απαρχής της αγγειοπλαστικής παραγωγής μεταξύ 1640 και 1690 (Κορρέ-Ζωγράφου, 2000: 22). Δεν αποκλείεται, πάντως, να υπήρχαν αγγειοπλαστεία για τις τοπικές ανάγκες, τα οποία δεν άξιζαν ιδιαίτερης μνείας.

Πιάτο από τη Ρόδο. Αρ. Ευρ.927/ΡΔΣ 47. Υ: 6,5. ΔΒ: 7,5. ΔΧ: 22,5.

(Συλλογή Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής)

Σε ολόκληρη την Ανατολία υπήρχαν μικρότερα κέντρα κεραμικής παραγωγής που εξυπηρετούσαν τις τοπικές ανάγκες, όπως το Τοκάτ στην Κεντρική Ανατολία, η Άβανος στην Καππαδοκία, το Κινίκ και το Ντιγιαρμπακίρ στην Ανατολική Τουρκία, καθώς και το Γκιαζαντέπ στα σύνορα με τη Συρία. Πολλές φορές η κεραμική των κέντρων αυτών και ιδιαίτερα εκείνων που βρίσκονταν κοντά στο Τσανάκκαλε, όπως το Κιρκλαρελί στην Αδριανούπολη, δεν διαφέρει ιδιαίτερα από την τσανακκαλιώτικη. Ωστόσο, το Τσανάκκαλε ήταν εκείνο που κατάφερε να επιβληθεί εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης (Soustiel, 2000: 175-176). Την εποχή που η παραγωγή των δύο μεγαλύτερων αγγειοπλαστικών κέντρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του Iznik και της Κιουτάχειας, άρχισε να φθίνει, το Τσανάκκαλε κατέλαβε πρωτεύουσα θέση στην αγγειοπλαστική παραγωγή της αυτοκρατορίας και παρέμεινε το σπουδαιότερο αγγειοπλαστικό κέντρο μέχρι και το τέλος της, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην πρώιμη φάση της τσανακκαλιώτικης παραγωγής (1670-1800), καταÐåñßðëïõò

17

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

Πιάτο από τη Ρόδο. Αρ. Ευρ. 929/ΡΔΣ 49. Υ: 7. ΔΒ: 8. ΔΧ: 21,5. (Συλλογή Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής)

Τσανακκαλιώτικη κανάτα. Αρ. Ευρ. ΤΣΚΚ 154/878.. Υ: 35. ΔΒ: 11. (Συλλογή Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής)

σκευάζονταν βαθιά πιάτα, μικρά πιθοειδή αγγεία και κούπες. Γραπτή διακόσμηση κάλυπτε την επιφάνεια του αγγείου με μπλε του κοβαλτίου και καστανό ιώδες, ενώ για τις λεπτομέρειες χρησιμοποιούνταν κόκκινο, πορτοκαλί και ωχροκάστανο χρώμα. Η εφυάλωση ήταν συνήθως διαφανής ή υποκίτρινη. Ως διακοσμητικά θέματα χρησιμοποιήθηκαν ρόδακες, ανθοφόρα αγγεία και απεικονίσεις τοπίων και πλοίων ιδιαίτερα από τα μέσα του 18ου αιώνα. Τον 19ο αιώνα εμφανίστηκαν νέα σκεύη που, εκτός από χρηστικά, ήταν και διακοσμητικά. Τα αγγεία αυτής της φάσης έφεραν εξεζητημένη πολύχρωμη διακόσμηση πλαστικών ή επίθετων κοσμημάτων. Από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισε η κατασκευή κανατιών με ζωόμορφη ή ραμφόστομη προχοή. Κοινό σχήμα ήταν τα περίφημα αλογοκανατάκια (Κορρέ-Ζωγράφου, 2000: 75-80, 85· Μπορμπουδάκη, 2007: 29-31).

H τσανακκαλιώτικη κεραμική στην αρχή ακολούθησε την τεχνοτροπία του Iznik (μπλε φυτική διακόσμηση σε λευκό φόντο), αλλά σταδιακά την εγκατέλειψε. Από τα μέσα του 19ου αιώνα φαίνεται ότι αποτελούσε λαϊκή εκδοχή του τουρκομπαρόκ με νεοκλασικιστικά και ροκοκό διακοσμητικά στοιχεία (Κορρέ-Ζωγράφου, 2000 42-43). Η τεχνοτροπική αυτή επιλογή ερμηνεύεται αν αναλογιστούμε τη στροφή της οθωμανικής τέχνης προς τα δυτικά πρότυπα, η οποία ξεκινά σταδιακά στα τέλη του 18ου αιώνα.. Τα κεραμικά του Iznik εξέφραζαν την ανατολική προέλευση των Οθωμανών, αφού είχαν δεχθεί σημαντικές επιρροές από την περσική και την κινεζική τέχνη: στα οθωμανικά έγγραφά τα κεραμικά του Iznik αναφέρονται ως cini, δηλαδή κινέζικα (Kinik, 1989: 8). Η στροφή προς τη Δύση θα αποκρυσταλλωθεί στα 18

Ðåñßðëïõò

μέσα του 19ου αιώνα, με την επικράτηση του τουρκομπαρόκ. Δείγματα αυτής της δυτικότροπης αισθητικής αποτελούν, εξάλλου, τα ανάκτορα του Nesatabad και του Dolmabachtse (Hamadeh, 2004: 32-51). Οι εξελίξεις αυτές δεν ήταν δυνατό να μην επηρεάσουν και τις λαϊκές τέχνες, όπως την κεραμική, μολονότι το Τσανάκκαλε δε λειτουργούσε υπό αυτοκρατορική επίβλεψη, όπως τα αγγειοπλαστεία της Iznik που προμηθεύονταν ακόμη και τα σχέδιά τους απευθείας από τα nakashane, τα ανακτορικά δηλαδή εργαστήρια (Kinik, 1989: 9). Αποτέλεσμα αυτών των τάσεων ήταν η δημιουργία της βαρυφορτωμένης διακοσμητικής κεραμικής του Τσανάκκαλε, η οποία στα μάτια των Ευρωπαίων επισκεπτών φάνταζε κακόγουστη και άσχημη. Xαρακτηριστική ήταν η αποστροφή του Albert Smith, που περιέγραψε ένα τσανακκαλιώτικο αγγείο, ως το πλέον άσχημο αντικείμενο που είχε δει στη ζωή του (Smith, 1850: 39-40). Η άποψη αυτή των Δυτικών, πάντως, δεν φαίνεται να επηρέασε τους Ανατολίτες που συνέχισαν να αγοράζουν τσανακκαλιώτικα, υποστηρίζοντας την παραγωγή. Διακίνηση των κεραμικών προϊόντων Η θέση του Tσανάκκαλε ως εμπορικού κόμβου ευνόησε, όπως ήταν φυσικό, τη διακίνηση των κεραμικών διαμέσου των θαλάσσιων δρόμων, σε ολόκληρη την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα τα νησιά του Aιγαίου (Öney, 1971: 64-65). Ο Kυριαζόπουλος δίνει έναν αναλυτικό κατάλογο τοπικών λαογραφικών μουσείων που κατέχουν τσανακκαλιώτικα αγγεία.

Mέσα από αυτή την καταγραφή μπορουν να παρακολουθήσουμε γενικά τις διαδρομές της τσανακκαλιώτικης κεραμικής, μιας και η πλειονότητα αυτών των συλλογών απαρτίζεται από αντικείμενα που βρέθηκαν στον τόπο ίδρυσης του αντίστοιχου λαογραφικού μουσείου. Τσανακκαλιώτικα αγγεία συναντάμε στα μουσεία της Λέσβου, της Xίου, της Pόδου, της Mυκόνου, τη Σκύρου και του Hρακλείου (Kυριαζόπουλος, 1980: 175). Διαφωτιστική για το θέμα είναι και η μαρτυρία της Mπέττυς Ψαροπούλου όταν αναφέρεται στη συλλογή των τσανακκαλιώτικων αγγείων του Kέντρου Mελέτης Nεώτερης Kεραμεικής:

Τα πρώτα τσανακκαλιώτικα αντικείμενα που αγόρασα ήταν πριν από τριάντα χρόνια, ίσως και περισσότερο σ’ ένα παλαιοπωλείο, στη χώρα της Ρόδου. Τα υπόλοιπα αντικείμενα της Συλλογής αγοράστηκαν από διάφορα παλαιοπωλεία των Αθηνών, του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης, της Λέσβου, της Σκύρου και κάποια σπίτια στη Σητεία και αλλού (Μόρτογλου 2004). Σε προικοσύμφωνα και καταλόγους περιουσιών, άλλωστε, πολλές φορές αναφέρονται καστρηνά ή καστελλιανά αγγεία, τα οποία δίκαια συσχετίστηκαν με την τσανακκαλιώτικη παραγωγή. Τέτοιου είδους καταγραφές που οδηγούν σε σαφέστερη και ορθότερη χαρτογράφηση των διαδρομών των τσανακκαλιώτικων αγγείων συναντάμε στη Χίο, τη Λέσβο, τη Ρόδο, τη Σκύρο, τη Μήλο και την Πάρο (ΚορρέΖωγράφου, 2000: 54-55). Ιδιαίτερη αξία, όμως, έχει και η γενική αναφορά του Cuinet σχετικά με την εμπορική διακίνηση της κεραμικής στα τέλη του 19ου αιώνα. Το 1890, εξήχθησαν από το Tσανάκκαλε 1.585.790 αγγεία, συνολικής αξίας 13.790 γαλλικών φράγκων, με προορισμό την Kύπρο, την Eλλάδα, τη Pουμανία και το εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Ψαροπούλου, 2006: 42). Είκοσι χρόνια περίπου αργότερα, η Kύπρος εξακολουθούσε να εισάγει μεγάλη ποσότητα τσανακκαλιώτικων αγγείων, όπως συνάγεται από δημοσίευμα της 19ης Iανουαρίου 1908: H Kύπρος εισάγει τώρα κατ’ έτος…

4.000 λιρών διάφορα αγγεία ιδίως από το Tσανακαλέ της Kωνσταντινουπόλεως. Ενώ με τα υλικά της θα έκαμναν όχι μόνον όσα αυτή χρειάζεται, αλλά και θα επρομήθευεν όλην την ακτήν της Mικράς Aσίας και την Aίγυπτον. (Λάμπρου και Hγουμενίδου, 2005: 17). Δεδομένης της απέχθειας των Δυτικών για την τσανακκαλιώτικη κεραμική, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ομάδα αγγείων που αναφέρονται ως demoisselles d’Avignon. Πρόκειται για σημαντική ομάδα που εντοπίστηκε στην κεντρική Γαλλία και περιελάμβανε κυρίως ζωόμορφα κανάτια με επίθετη διακόσμηση. Τα κεραμικά αυτά έφταναν στη Μασσαλία που τον 19ο αιώνα είχε διατηρήσει μονοπωλιακό δικαίωμα στις συναλλαγές με τους Οθωμανούς. Από εκεί διετίθεντο στο εμπόριο μέσω του Provinceaux. Τα αγγεία κατέληγαν σε μεγαλοαστικά σπίτια, όπως φαίνεται και από τη φωτογραφία του σπιτιού του Gabriel Gastine. Ο όρος demoiselles d’Avignon προέρχεται από παρανόηση. Κάποιοι θεωρούσαν ως τόπο προέλευσης αυτών των αγγείων την Αvignon, όπου τον 17ο και 18ο αιώνα υποτίθεται πως υπήρχε εκεί κεραμική παραγωγή (Soustiel, 2000, 178180). Απομιμήσεις Τσανακκαλιώτικης Κεραμικής στη συλλογή του Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής Στους θαλάσσιους δρόμους που εξυπηρετούσαν το Tσανάκκαλε ταξίδευαν τόσο τα αντικείμενα όσο και τα πρότυπά τους με αποτέλεσμα πολλοί αγγειοπλάστες άλλων περιοχών να τα μιμούνται. Άλλοτε πάλι δεν ταξίδευαν τα αντικείμενα αλλά οι αγγειοπλάστες, όπως συνέβη χαρακτηρι-

στικά το 1914 στη Λάπηθο της Kύπρου. Εκεί ιδρύθηκε από τον Kώστα Xριστοδουλάκη το σπουδαιότερο αγγειοπλαστείο της περιοχής, το οποίο στελεχώθηκε από τον Aλέκο Πιπερίδη από το Iκόνιο, το Γιάννη Aνατολίτη-Hλιάδη από το Kουγιού Mατέμ και τον Αρμένη Γιακούπ Oυτζουριάν από τα Άδανα. Αν και δε γνωρίζουμε κατά πόσον οι συγκεκριμένοι αγγειοπλάστες είχαν εργαστεί στο Tσανάκκαλε, στα δείγματα της δουλειάς τους διακρίνουμε την επιρροή του (Δημητρίου, 1974: 14-15· Hγουμενίδου, 1998: 141-142). Η μεγαλύτερη, ωστόσο, εισροή αγγειοπλαστών στον ελλαδικό χώρο συντελέστηκε ύστερα από την ανταλλαγή των πληθυσμών, το 1923. Τεχνίτες όπως ο Mηνάς Aβραμίδης, ο Mακάριος Bαρδαξής και ο Δημήτρης Mυγδαληνός συνέχισαν να παράγουν κεραμική επηρεασμένη από τα πρότυπα του Tσανάκκαλε. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι απομιμήσεις των τσανακκαλιώτικων της Συλλογής του Kέντρου Mελέτης Nεώτερης Kεραμικής. Τα συγκεκριμένα αντικείμενα που προέρχονται από τη Xίο, τη Σάμο και τη Pόδο χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1950 και μετά. Τον 18ο και 19ο αιώνα, η Xίος αποτελούσε σημαντικό κόμβο επικοινωνίας μεταξύ της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Eυρώπης (Panzac, 1992: 195196· Stoianovich, 2003: 493-494. Έτσι ερμηνεύεται ικανοποιητικά η παρουσία τσανακκαλιώτικων κεραμικών και απομιμήσεων στο νησί. Η επιρροή του Τσανάκκαλε παρέμεινε ισχυρή ακόμα και ύστερα από το 1922, αφού ακόμα και το 1938, κατασκευάζονταν τσανακκαλιώτικα στα Aρμόλια της Xίου (Βίος,1938: 6-10). Στη Συλλογή του Kέντρου υπάρχουν τρία χιώτικα αγγεία. Μια ζωόμορφη κανάτα, έργο του Χαράλαμπου Σφηκάκη, χρονολογείται στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και μιμείται τα αλογοκανατάκια. Στους ώμους του αγγείου έχουν επικολλήσει δυο κηροπήγια των οποίων όμως ο ρόλος δεν είναι χρηστικός. Η ελικοειδής λαβή μιμείται αντίστοιχα πρότυπα, ενώ κάτω από τη σωληνωτή προχοή έχει τοποθετηθεί επίθετος δικέφαλος αετός. Στην προσπάθεια απόδοσης της έντονη πρασινωπής εφυάλωσης και της κηλιδωτής διακόσμησης αντίστοιχων τσανακκα-

λιώτικων, ο τεχνίτης χρησιμοποίησε πράσινη λαδομπογιά σε ολόκληρη την επιφάνεια του αγγείου, ενώ με ωχρή και μαύρη λαδομπογιά δημιούργησε κηλίδες στο σώμα. Παρόμοιο είναι και το δεύτερο έργο του Σφηκάκη. Ένα τρίτο έργο προέρχεται από το εργαστήριο του Nικόλαου Mαργουνάκη. Πρόκειται για μια ζωόμορφη κανάτα διακοσμημένη με λευκό μπατανά σε σημεία του σώματος και της ζωόμορφης προχοής. Ο λευκός μπατανάς δημιουργεί τρία λευκά μετάλλια στο σώμα: το κεντρικό φέρει εγχάρακτη την επιγραφή «Aγαπώ τη Xίο», ενώ τα άλλα δύο φέρουν από ένα εγχάρακτο φύλλο που πλαισιώνεται από κυματοειδή εγχάρακτη γραμμή. Στη Σάμο έχουν εντοπιστεί σαφείς επιρροές από το Tσανάκκαλε σε κανάτες, ανθοδοχεία και γλάστρες με υπόλευκο επίχρισμα, άχρωμη εφυάλωση και επίθετα κοσμήματα. Το σπουδαιότερο κεραμικό κέντρο του νησιού, οι Mαυρατζαίοι, αναφέρονται συχνά ως Mικρό Tσανάκκαλε. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, στους Mαυρατζαίους έζησε ο Τσανακκαλιώτης αγγειοπλάστης, ο Mάστρο-Δημήτρης (Κορρέ-Ζωγράφου, 2000:183-184). Από το Kαρλόβασι της Σάμου προέρχεται και μια μικρή κούπα παρόμοιας διακόσμησης με τα τσανακκαλιώτικα 1631, 1636, και 1637 της Συλλογής (Ψαροπούλου, 2006: 91). Το σαμιώτικο αγγείο καλύπτεται με παχύρρευστη εφυάλωση και φέρει καταλοιβάδες ερυθρού και λευκού μπατανά εσωτερικά και εξωτερικά. Η Pόδος υπήρξε επίσης σημαντικός εμπορικός σταθμός κατά την οθωμανική περίοδο, αφου τα κεραμικά του Iznik διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές αγορές μέσω αυτής. Γι’ αυτό, πολλές φορές τα κεραμικά του Iznik θεωρούνταν εκ παραδρομής ως ροδιακά (Νομικός, 1919: 41). Κατ’ αναλογία το ίδιο θα μπορούσε να συνέβαινε και με τα τσανακκαλιώτικα. Στη Ρόδο είχε αναπτυχθεί μια αξιόλογη βιοτεχνία διακοσμητικών κεραμικών που μιμούνταν μικρασιατικά πρότυπα (Νομικός, 1919: 40, 47). Απομιμήσεις τσανακκαλιώτικης κεραμικής, άλλωστε, φαίνεται ότι κατασκευάζονταν και στην κεραμική μονάδα ICARO RODI που ιδρύθηκε από τους Iταλούς το 1927 (KορρέZωγράφου, 2000: 179).

Στη Συλλογή του Kέντρου υπάρχουν τρία ροδιακά πιάτα με κεντρικό ανθέμιο που παραπέμπουν στην τσανακκαλιώτικη κεραμική ως προς το σχήμα και τη διακόσμηση.

Tο Tσανάκκαλε αναμφισβήτητα υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα κεραμικής παραγωγής στην Aνατολική Mεσόγειο εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης. Αυτή η πρώτη ματιά στην τσανακκαλιώτικη κεραμική αφήνει αρκετά ερωτήματα τα οποία μπορούν να απαντηθούν μετά από ενδελεχέστερη έρευνα. Δεν είναι, λόγου χάριν, εύκολο να προσδιοριστούν οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τη διαφορετική αισθητική αντίληψη Δυτικών και Ανατολικών, και να απομονωθούν οι συνθήκες λειτουργίας των εργαστηρίων. Δυστυχώς, αυτό το αξιόλογο κέντρο δεν έχει τύχει ιδιαίτερης προσοχής από τους ερευνητές. Τις περισσότερες φορές η έρευνα αναλώνεται στην προσπάθεια να εντοπίσει την κυρίαρχη εθνική ομάδα στα αγγειοπλαστεία. Σίγουρα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τουρκική ή ελληνική κεραμική. Φαίνεται ότι στα αγγειοπλαστεία απασχολούνταν τεχνίτες διαφόρων εθνικοτήτων. Σύμφωνα με τον Lane, οι πρώτοι αγγειοπλάστες ήταν Πέρσες, Έλληνες και Aρμένιοι (Lane, 1939: 234). Ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να αποκλειστεί η παρουσία Τούρκων και Εβραίων τεχνιτών. Ορθότερο θα ήταν να μιλήσουμε για οθωμανική κεραμική, εκφράζοντας έτσι καλύτερα τον πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα. Από τα μέσα του 18ου αιώνα η τσανακκαλιώτικη κεραμική διαδιδόταν μέσα από τους θαλάσσιους δρόμους σε ολόκληρη την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και όχι μόνο (ΚορρέΖωγράφου 2000: 37). Και αν για τους περισσότερους Δυτικούς η συγκεκριμένη κεραμική αντικατόπτριζε ό,τι πιο άσχημο είχαν δει στη ζωή τους, δεν ίσχυε το ίδιο για τους κατοίκους του Αιγαίου και της Ανατολής, που αγόραζαν τσανακκαλιώτικα αγγεία, ενώ πολλές φορές οι ντόπιοι αγγειοπλάστες προσπαθούσαν να μιμηθούν τη διακόσμηση και τα σχήματα, αποδεικνύοντας περίτρανα πως η θάλασσα μπορεί να χωρίζει, αλλά μπορεί και να ενώνει μεταφέροντας αγαθά, ανθρώπους, ιδέες.

Ðåñßðëïõò

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ανεστίδης, Σ. (2006), «Αμά ο τόπος κρατάει την ιστορία του... Το Τσανάκκαλε στο Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών», στο Ψαροπούλου, Μπέττυ (επιμ.)., Τσανάκκαλε το Κάστρο των Αγγείων. Κατάλογος Περιοδικής Έκθεσης, Ρέθυμνο, Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής, 13-19 | Βιος, Σ., (1938), «Αγγειοπλαστική εν Χίω», Περιοδικό Συλλόγου Αργέντης, 6-10. | Δημητρίου, Ελένη (1974), «Η Νεώτερη Αγγειοπλαστική της Λαπήθου», Χρονικά της Λαπήθου ΙΙΙ, 11-56 | Ηγουμενίδου-Ριζοπούλου, Ευφροσύνη (1998), «Σχέσεις Κύπρου και Μικράς Ασίας σε τομείς Λαϊκής Τέχνης», Μικρασιατικά Χρονικά, 20, 125-147. | Κυριαζόπουλος, Β. (1980), «Η συμβολή των Ελλήνων και των Αρμενίων στη Μικρασιατική Αγγειοπλαστική», Μικρασιατικά Χρονικά, 17, 176-201. | Κορρέ-Ζωγράφου, Κατερίνα (2000), Τα Κεραμεικά του Τσανάκ Καλέ, Αθήνα, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. | Λάμπρου, Ελένη και Ευφροσύνη Ριζοπουλου-Ηγουμενίδου (2005), Εξ Οπτής Γης. Ανιχνεύοντας τα Παραδοσιακά Αγγειοπλαστεία της Λευκωσίας, Λευκωσία, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Πολιτιστικές Υπηρεσίες. | Μπορμπουδάκη, Μαρία (2007), «Εισαγωγές από την Ανατολή», στο Μωυσείδου, Γιασμίνα (επιμ.), Πηλός και Χρώμα. Νεώτερη Κεραμική του Ελλαδικού Χώρου, Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού-Βυζαντινό Μουσείο, 26-31. | Μόρτογλου, Ηλιανά (2004), «Το κάστρο των αγγείων» στον Κεραμεικό» 7 Ημέρες Μαζί, Ενθετή Έκδοση, Ριζοσπάστης Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου. | Νομικός, Χ.Α. (1919), Η λεγόμενη Ροδιακή αγγειοπλαστική, Αλεξάνδρεια. | Ψαροπούλου, Μπέττυ (επιμ.) (2006), Τσανάκκαλε το Κάστρο των Αγγείων. Κατάλογος Περιοδικής Έκθεσης. Ρέθυμνο, Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής. | Chishull, B.D.E. (1747), Travels in Turkey and Back to England, London. | Cook, J.M. (1973), The Troad: An Archaeological and Topographical Study, Oxford. | Dallaway, J. (1797), Constantinople Ancient and Modern with Excursions to the Shores and Islands of the Archipelago and to the Troad, London, T.Cadell junr & W. Davies. | Hamadeh, Shirine (2004), «Ottoman Expressions of Early Modernity and the ‘‘Inevitable’’ Question of Westernization», The Journal of the Society of Architectural Historians, 63 (1), 32-51. | Kinik, Zeynep (1989), «Iznik and the Ceramic Indystry», στο Kinik Zeynep (επιμ.), Exhibition of Iznik Ceramics, Istanbul, 7-17. | Lane, A. (1939), «Τurkish Peasant Pottery from Chanak and Kutahia», στο The Conoisseur 104, 232-237 | Öney, G. (1971), Turkish period Canakkale Ceramics, Ankara. | Pamuk, Sevket (1984), «The Ottoman Empire in the ‘‘Great Depression’’ of 1873-1896», The Journal of Economic History, 44 (1), 107118. | Panzac, Daniel (1992), «International and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire during the 18th Century», International Journal of Middle East Studies, 24, (2), 189-206. | Pococke, R., (1745), A description of the East, and some other countries, London, W. Bowyer. | Smith, A. (1850), A Month at Constantinople, London, D. Bogue. | Soustiel, Laure (2000), Splendeurs de la Ceramique Ottomane. Du XVIe au XIXe Siecle, Istanbul. | Stojanovic, T. (2003), «Σκάλες, πόλεις “κρατίδια” και ευρωπαϊκή διασύνδεση», στο Σπύρος Ασδραχάς (επιμ.), Ελληνική Οικονομική Ιστορία. ΙΕ΄-ΙΘ΄αιώνας, τόμος Α΄, Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 490-504.

19

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΜΕΡΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΣΚΟΠΟΣ

Tης Φαίης Ράντου | Κοινωνικής Ανθρωπολόγου

αυτού του άρθρου είναι η συνοπτική παρουσίαση μερικών εθνογραφικών ερευνών για τον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου, οι οποίες συνέβαλλαν σημαντικά στις γνώσεις μας για την κοινωνική και πολιτισμική οργάνωση της περιοχής αυτής. Πρόκειται για το βιβλίο Η Κοινωνική Γένεση Των Συναισθημάτων. Πρωτότοκοι και υστερότοκοι στην Κάρπαθο, του Γάλλου Bernard Vernier (2001) και για τρεις έρευνες που περιλαμβάνονται στον συλλογικό τόμο Ταυτότητες και Φύλο Στη Σύγχρονη Ελλάδα (1992), που επιμελήθηκαν οι Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και Θεόδωρος Παραδέλλης. Πριν ξεκινήσω την αναφορά στις παραπάνω έρευνες και στους λόγους για τους οποίους τις επέλεξα για παρουσίαση, θα ήθελα να πω λίγα πράγματα για την επιστήμη της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Πιο συγκεκριμένα, θα σκιαγραφήσω σε λίγες γραμμές την πορεία της καταλήγοντας σε εκείνη την χρονική στιγμή που στρέφει το ενδιαφέρον της στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, αλλά και ειδικότερα στην περιοχή του Αιγαίου, έτσι ώστε να γίνει κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο οι ανθρωπολογικές έρευνες συνέβαλαν στην καλύτερη κατανόηση της ελληνικής κοινωνίας από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Η κοινωνική ανθρωπολογία είναι η συγκριτική επιστήμη «άλλων κοινωνιών ή πολιτισμών» σε σχέση με τον «οικείο δικό μας». Είναι η επιστήμη εκείνη που μελετάει τον «διαφορετικό» λόγο από εκείνον του δυτικού πολιτισμού, ή τουλάχιστον αυτός ήταν ο αρχικός της χαρακτήρας. Εκείνο που την καθιστά ιδιαίτερη σε σχέση με τις άλλες κοινωνικές επιστήμες είναι η μέθοδός της, 20

Ðåñßðëïõò

η επιτόπια έρευνα. Το πεδίο των πρώτων ανθρωπολόγων ήταν τα αποικιοκρατικά εδάφη, τα οποία αφενός προσέλκυαν με τον εξωτισμό τους τους ανθρωπολόγους, αφετέρου διευκόλυναν με τις έρευνές τους το έργο των αποικιοκρατών ως προς την καλύτερη κατανόηση άρα και επιβολή στους λαούς αυτούς. Μέσα από διάφορες πολιτικές αλλαγές και γεγονότα, με σημαντικότερο ίσως την κατάρρευση των αποικιοκρατικών καθεστώτων, η ανθρωπολογία εξακολουθώντας να αναζητά το «εξωτικό» και το απομονωμένο στρέφει το βλέμμα της στην περιοχή της Μεσογείου. Εκεί εστιάζει τις έρευνες της στο αξιακό δίπολο της «τιμής και της ντροπής», που χρησιμοποιήθηκε ως εννοιολογικό εργαλείο «κλειδί» για την ανάλυση των εν λόγω κοινωνιών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχουμε και τη συγγραφή εθνογραφιών για τον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου τόσο από ξένους, αρχικά, όσο και από Έλληνες ανθρωπολόγους αργότερα. Θεώρησα, λοιπόν, αναγκαίο να παρατεθεί στην παρακάτω ανάλυση τόσο ο ξένος όσο και ο γηγενής ανθρωπολογικός λόγος. Η εθνογραφία του Bernard Vernier (2001) για την Κάρπαθο συγκαταλέγεται στις πρώτες εθνογραφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή του Αιγαίου και ακολουθεί μια κλασική θεματολογία, δείγμα των βασικών ανθρωπολογικών προβληματισμών εκείνης της εποχής: συγγενειακά συστήματα, γαμήλιες στρατηγικές κτλ. Επιπλέον, το ενδιαφέρον του εστιάζεται σ’ ένα ιδιαίτερο κληρονομικό σύστημα, εκείνο των κανακαραίων που συναντάται στις κοινωνίες του Αιγαίου ήδη από τη μεταβυζαντινή εποχή.

Διεξάγοντας επιτόπια έρευνα στο νησί κατά το διάστημα 19671986, ο Vernier ενδιαφέρεται να παρουσιάσει μια ολοκληρωμένη εικόνα των συγγενειακών σχέσεων. Εστιάζει κυρίως στις σχέσεις εξουσίας μέσα από το πρίσμα των συναισθημάτων. Σε μια κοινωνία όπου ο θεσμός της οικογένειας είχε μεγάλη σημασία παρατηρείται ποικιλία κοινωνικών ανισοτήτων, με πρώτη και κυριότερη εκείνη μεταξύ των πρωτότοκων και των υστερότοκων. Ο τρόπος με τον οποίο οι κοινωνικές ανισότητες παρουσιάζονταν ήταν τέτοιος ώστε να προσλαμβάνονται ως δεδομένες από την κοινωνική φύση των πραγμάτων, ενώ στην πραγματικότητα ήταν «κατασκευές» της κοινωνίας. Ένα από τα κεντρικά θέματα που απασχολούν τη συγκεκριμένη εθνογραφία είναι ο γάμος και οι γαμήλιες στρατηγικές, οι οποίες διαμορφώνονται με βάση τον ηθικό κώδικα της τιμής και της ντροπής. Όλα περιστρέφονται γύρω από τη διασφάλιση του κύρους. Κεντρική σημασία κατέχει το συμβολικό κεφάλαιο, στο οποίο συνοψίζονται όλα εκείνα τα στοιχεία που προσδίδουν στο άτομο και στην ομάδα του τιμή, γόητρο και αναγνώριση. Στην περίπτωση της Καρπάθου το συμβολικό κεφάλαιο ενισχύεται από το μέγεθος της προίκας, συνεπώς την οικονομική κατάσταση της κάθε οικογένειας. Η εθνογραφία του Vernier προτείνει τον χωρισμό της καρπαθιακής κοινωνικής ιστορίας σε πριν και μετά από το μεταναστευτικό κίνημα, που αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Η διάκριση αυτή καθιστά πιο εμφανείς τις αλλαγές σε πολλούς τομείς της καρπαθιακής ζωής, με σημαντικές ανακατατάξεις των πρωτότοκων και των

υστερότοκων στο γαμηλιακό σύστημα. Έτσι, λοιπόν, πριν από τη μαζική μετανάστευση διακρίνουμε τις κοινωνικές τάξεις των κανακαραίων και των βοσκών. Ο όρος κανακάρης αναφερόταν κυρίως στους πλουσιότερους πρωτότοκους αγρότες και στην εντόπια διάλεκτο σήμαινε ο «χαϊδεμένος». Οι κανακαραίοι διέφεραν από τους άλλους γιατί είχαν στην κατοχή τους μεγάλη έκταση εύφορης γης, παραπάνω από ένα ζευγάρι βόδια, ανεμόμυλους και διέθεταν ιδιωτικές εκκλησίες. Ήταν υπεύθυνοι για την οργάνωση πανηγυριών και οι βοσκοί συνεισέφεραν σε αυτά με ακριβά τάματα. Η επιδεικτική κατανάλωση από τους κανακάρηδες εμφανίζεται και στον οικιακό χώρο με τα πήλινα πιάτα να διακοσμούν ολόκληρους τοίχους. Οι κανακαραίοι είχαν ιδιαίτερη σχέση με τον κλήρο λαμβάνοντας στο επίθετό τους το επίθεμα «παπά-». Επιπλέον, μπορούσαν να εκτελούν διοικητικά και δικαστικά καθήκοντα. Στο πρόσωπο του κανακάρη συνοψίζονται τα ιδανικά ενός έντιμου, αμερόληπτου, ευκατάστατου και με ευρέως αποδεκτή καθιερωμένη αξία ανθρώπου. Εξαιτίας της περιορισμένης δυνατότητας πλουτισμού της κοινωνίας, το γαμηλιακό σύστημα περιοριζόταν μόνο στον γάμο των πρωτότοκων παιδιών ανά φύλο. Οι γάμοι γινόντουσαν αυστηρά μεταξύ ατόμων της ίδιας κοινωνικής καταγωγής, αλλά και της ίδιας σειράς γέννησης, δηλαδή πρωτότοκοι με πρωτότοκες. Καθοριστικός παράγοντας, για να είναι επιθυμητό το ταίρι, ήταν το μέγεθος της πατρογονικής κληρονομιάς. Στην εποχή προ της μετανάστευσης κύρος είχε η παραδοσιακού τύπου περιουσία, Ðåñßðëïõò

21

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός κυρίως η γη. Η φτωχή κατάσταση της κοινωνίας δεν «χώραγε» και άλλους γάμους εκτός από τους γάμους των πρωτότοκων παιδιών. Με αυτή την αντίληψη, η ίδια η κοινωνία έθετε στο πε-ριθώριο σημαντικό μέρος των μελών της και το καταδίκαζε σε αγαμία. Η εκμετάλλευση των υστερότοκων κοριτσιών είχε δύο πιθανές διεξόδους, τη μετανάστευση, όπως γινόταν και με τους υστερότοκους άρρενες, ή την πλήρη υποταγή στην πρωτότοκη αδερφή και τη φροντίδα των γονέων αυξάνοντας το κύρος τους. Το μελετημένο αυτό σύστημα που απορροφούσε όλους τους υστερότοκους και τους «εξανάγκαζε» να συμπεριφερθούν σύμφωνα με το ακριβές συμφέρον των πρωτότοκων διατηρούσε και αναπαρήγαγε την κοινωνική θέση των τελευταίων καθώς και όλου του γένους. Η συγκαλυμμένη αυτή ανισότητα μεταξύ πρωτότοκων και υστερότοκων γίνεται ακόμα πιο αισθητή μπροστά στα αναρίθμητα προνόμια σε γλέντια, στις μαντινάδες, στα ρούχα ακόμα και στη βάφτιση των πρωτοτόκων. Η μοναδική επαφή που μπορούσαν να έχουν ο κόσμος των βοσκών με τον κόσμο των κανακαραίων γινόταν μέσω των σχέσεων κουμπαριάς ή «ψευδοσυγγένειας», όπως αναφέρει και ο Vernier. Επρόκειτο για μια ασύμμετρου τύπου σχέση, που σταμάταγε ή συνεχιζόταν ανάλογα με το συμφέρον και την επιθυμία του κανακάρη. Το σημαντικό σε αυτήν τη σχέση είναι ότι η παράλληλη κυκλοφορία αγαθών από τις δύο πλευρές με τη μορφή δώρου/ανταλλαγής υποκαθιστούσε για ένα μεγάλο διάστημα το νομισματικό σύστημα. Σημαντική και εκτεταμένη αναφορά γίνεται στο θέμα της ονοματοθεσίας που τελικό στόχο είχε την κληρονομιά και την καλύτερη δυνατή αποκατάσταση του πρωτότοκου. Πίσω από το όνομα υπήρχαν ισχυρά οικονομικά και συμβολικά συμφέροντα του γένους. Φέρω το όνομα κάποιου σημαίνει φέρω την τιμή του γένους του. Τόσο το βαφτιστικό όνομα, που διαχώριζε τα μέλη άρα και την κληρονομιά εντός της φατρίας, το επώνυμο το οποίο δήλωνε την αίσθηση του «ανήκειν» σε ευρύτερα συγγενειακά δίκτυα και δημιουργούσε αλληλεγγύη μεταξύ των σογιών, όσο και τα παρατσούκλια που ήταν καθοριστικά για το προσωπικό και συγγενειακό κύρος ως μια μορφή ανεπίσημης συγγένειας κατείχαν στρατηγικό ρόλο στην καρπαθιακή κοινωνία. Στην εθνογραφία του ο Vernier αναφέρει συχνά τον όρο «γένος», με βάση το οποίο γίνονται διακριτές οι κληρονομικές κατευθύνσεις.

22

Ðåñßðëïõò

Για παράδειγμα, μια κοπέλα που φέρει ένα όνομα από το γένος της μητέρας της, απευθείας θα κληρονομήσει από αυτήν την πλευρά, με αποτέλεσμα να θεωρείται ότι «ανήκει» σε αυτό το γένος, γεγονός που τη διαχωρίζει από το γένος του πατέρα της. Η γυναίκα είχε δυνατό ρόλο στην κοινωνία, ενώ η εγκατάσταση μετά τον γάμο ήταν γυναικοτοπική. Ο σύζυγος δηλαδή μετακινιόταν στο σπίτι της γυναίκας του και αποτραβιόταν από το σόι του, γεγονός που συνέφερε την τελευταία γιατί εξασφάλιζε ότι θα έδινε την κληρονομιά του στην πλευρά του γένους της. Μετά την μετανάστευση των ανδρών –κυρίως, αν και όχι μόνο, των υστερότοκων– επέρχεται και η αποδιοργάνωση της γαμήλιας αγοράς. Μειώνεται το χάσμα των προνομίων μεταξύ των πρωτότοκων και των υστερότοκων. Οι τελευταίοι, μετανάστες στο εξωτερικό, βγάζουν χρήματα και επιστρέφουν να διεκδικήσουν το ανύπαρκτο κύρος τους. Η υποτίμηση της γης και οι μεγάλες δωρεές των υστερότοκων μεταναστών προς την εκκλησία δημιουργούν τόση ανασφάλεια πλέον στους κανακάρηδες, που το ’50 οδηγούνται σε μαζική μετανάστευση σε Αμερική, Καναδά και Αυστραλία, με αποτέλεσμα την εγκατάλειψη των γυναικών και των χωραφιών. Συνέπεια και η αλλαγή κανόνων στην γαμήλια αγορά καθώς προτιμητέο τώρα πια είναι το χρήμα και όχι η γη. Επιπλέον, μειώνεται η αξία της γυναίκας καθώς αυξάνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των γυναικών που παρέμειναν στην Κάρπαθο και των γυναικών που μετανάστευσαν, με αποτέλεσμα οι τελευταίες να αποκτήσουν περισσότερα χρήματα αλλά και κοσμοπολίτικο αέρα. Έτσι οι υποψήφιοι γαμπροί «καραδοκούσαν» για κοπέλα με περιουσία από την ξενιτιά, που μεταφραζόταν σε ακίνητη περιουσία. Συνεπώς αυξάνονται και οι απαιτήσεις για την ποσότητα και την ποιότητα της προίκας. Είναι εκείνη η στιγμή που οι φτωχοί αγρότες που έχουν φύγει μετανάστες και έχουν βγάλει χρήματα υπερτερούν μπροστά σε εκείνους που είναι προσκολλημένοι στο παραδοσιακό συμβολικό κεφάλαιο. Οι αδερφοί ανεξαρτήτως σειράς ενδιαφέρονται πια για τις αδελφές τους και για τη δημιουργία της προίκας τους. Σταθερή παρ’ όλα αυτά παρέμενε η αξία της πρωτότοκης και η σημασία της προτεραιότητάς της στον γάμο εμπεριέχει όλη την τιμή της οικογένειας. Γι’ αυτό ενώ η μετανάστευση της υστερότοκης κόρης αποτελούσε μέχρι και ευτυχία, με τη μετανάστευση της πρωτότοκης κινδύνευε το συμβολικό κεφάλαιο του γένους. Τα πράγματα όμως είχαν αντιστραφεί σε τέτοιο βαθμό ώστε από το 1967 έχουμε μετανάστευση και των πρωτότοκων κοριτσιών, καθώς έβλεπαν τις κατώτερες από αυτές υστερότοκες να έχουν καλύτερη μοίρα από αυτές στο εξωτερικό. Το περιοριστικό και ανταγωνιστικό γαμηλιακό σύστημα εκτός από τα διάφορα κύματα μετανάστευσης είχε ως αποτέλεσμα να ωθήσει τους άνδρες, τις γυναίκες και τις οικογένειές τους στην υιοθέτηση στρατηγικών άμυνας, προσποίησης, απόκρυψης, απελπισίας ή εκβιασμού. Μέσα από αυτές τις στρατηγικές και οι δύο πλευρές κυνηγούσαν και εξασφάλιζαν τον επιθυμητό για το κύρος τους γάμο. Τέλος, ο Vernier καταγράφει την τάση της νέας γενιάς κανακάρηδων να αποδίδει σημασία στη μόρφωση και την απόκτηση πτυχίων ως προσωπική συνεισφορά των παιδιών, αγοριών και κοριτσιών, στο γόητρο της οικογένειας. Η σημασία των μορφωμένων ατόμων είναι εμφανής κυρίως στα ποιήματα που δημοσιεύονται στην τοπική εφημερίδα. Τα ποιήματα λειτουργούν ως μέσο ένδειξης ευγνωμοσύνης, επιβράβευσης, μοιρολογιού, επιβεβαιώνοντας τις οικογενειακές αξίες. Κλείνοντας την εθνογραφία του ο Vernier παρατηρεί ότι όσο η καρπαθιακή κοινωνία προχωράει προς την εκκοσμίκευση και τον εκσυγχρονισμό, τόσο αυξάνονται οι γάμοι μεταξύ εξ αίματος και εξ αγχιστείας συγγενών, εξασφαλίζοντας έτσι οικογενειακά συμφέροντα και δημιουργώντας στάση άμυνας μπροστά στην αποδιάρθρωση των παραδοσιακών κοινωνικών σχέσεων. Το ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο είναι η διάθεση της κοινωνίας σε πολλές περιπτώσεις να ξεπεράσει το ταμπού της αιμομιξίας, όταν πρόκειται για έναν καλό γάμο. Οι εθνογραφικές έρευνες που παρουσιάζονται ακολούθως περιλαμβάνονται σε έναν συλλογικό τόμο με τον τίτλο Ταυτότητες και Φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (1992), που επιμελήθηκαν δύο Έλληνες ανθρωπολόγοι, ο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και ο Θεόδωρος Παραδέλλης. Μέσα σε αυτόν τον τόμο συνομιλούν οι έρευνες ξένων και Ελλήνων κοινωνικών ανθρωπολόγων αναφορικά με το φύλο και τους εναλλακτικούς χώρους έρευνας, όπως είναι τα καφενεία, το προσκυνήματα, τα

τουριστικά θέρετρα κ.ά., όπου το φύλο εντοπίζεται έξω από το στενό πλαίσιο της συγγένειας και του νοικοκυριού. Αυτή είναι και η ιδιαίτερη σημασία αυτού του τόμου. Σηματοδοτεί εκείνη την περίοδο που η ανθρωπολογία ξεφεύγοντας από το δίπολο της «τιμής/ντροπής» στρέφει το βλέμμα της στην ανθρωπολογία του φύλου, διερευνώντας τη θέση των γυναικών, τη γυναικεία εξουσία και αμφισβητώντας τον όρο της «μεσογειακότητας». Από τον παραπάνω τόμο θα εστιάσουμε μόνο στις εθνογραφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στο Αιγαίο. Αυτές είναι της Jill Dubisch, της Sofka Zinovieff και του Ευθύμιου Παπαταξιάρχη. Η έρευνα της Jill Dubish με τίτλο «Κοινωνικό φύλο, συγγένεια και θρησκεία: Αναπλάθοντας την ανθρωπολογία της Ελλάδας», πραγματοποιείται σε ένα χωριό της Τήνου, το Φαλατάδο, στο διάστημα 1969-1970. Μέσα από την έρευνά της η Dubisch θέλει να φέρει στο προσκήνιο την παρουσία και τη δράση των γυναικών, προσπαθώντας να αναθεωρήσει την κοινωνικά δεδομένη τους υπόσταση. Πράγματι, η Dubisch, κυρίως μέσα από το πεδίο του θρησκευτικού προσκυνήματος στην Παναγία της Τήνου, αλλά και από το ευρύτερο οικογενειακό πεδίο, προσπαθεί να αναδείξει ορισμένες διαστάσεις της κοινωνικής θέσης της γυναίκας που υποτιμούνταν από τις μέχρι τότε εθνογραφίες. Με αφορμή τη σχέση μητέρας και κόρης τονίζει τη σημασία που είχε η γυναίκα και η οικογένειά της στην τηνιακή κοινωνία. Επισημαίνει ότι δεν πρέπει να υπερτονίζεται ο οικιακός ρόλος της γυναίκας, καθώς εκείνη είναι υπεύθυνη για τον διακανονισμό των κοινωνικών αλληλοδράσεων, όπως και για ένα πλήθος θρησκευτικών δραστηριοτήτων που αποδίδουν στη θρησκεία «θηλυκή» χροιά.

Τέλος, προχωράει ένα βήμα παρακάτω προτείνοντας να μην περιοριζόμαστε, όσον αφορά τη διερεύνηση της κοινωνικής θέσης των γυναικών, στον διαχωρισμό δημόσιου/ιδιωτικού χώρου, τοποθετώντας τις γυναίκες αποκλειστικά στον τελευταίο. Γιατί άλλωστε, αναρωτιέται η Dubisch, το καφενείο να θεωρείται δημόσιος χώρος, ενώ το προσκύνημα όχι; Στη συνέχεια έχουμε την εθνογραφική έρευνα (1985-1987) της Sofka Zinovieff σε μια τουριστική νησιωτική πόλη του Αιγαίου με τίτλο «Το “καμάκι” σε μια επαρχιακή πόλη». Όπως δείχνει και ο ίδιος ο τίτλος της έρευνας, το άρθρο αναλύει τη στρατηγική του «καμακιού», τους κώδικες και τα σύμβολα που χαρακτηρίζουν τη δραστηριότητα μιας ομάδας ανδρών. Πίσω από την απλή περιγραφή των τρόπων και των λέξεων με τις οποίες λειτουργούσε το παιχνίδι του «καμακιού», η Zinovieff διακρίνει μια «δεύτερης κατηγορίας» άνδρες που, έχοντας για κίνητρο το σεξ, εκφράζουν κοινωνικές αντιλήψεις, όπως είναι η πολιτισμική ανωτερότητα των ξένων γυναικών σε σύγκριση με τις Ελληνίδες, η ανδροκεντρική και πολλές φορές φαλλοκρατική αντίληψη για τις γυναίκες, που φαίνεται άλλωστε και στην ίδια τη λέξη «καμάκι», δηλαδή δόλωμα. Επιπλέον, το «καμάκι» εξέφραζε και έναν ισχυρό ανταγωνισμό μεταξύ των ανδρών ανώτερης και κατώτερης κοινωνικής τάξης, καθώς οι πρώτοι δεν επιδίδονταν σε αυτό με την ίδια ευκολία, γιατί θεωρούνταν ντροπιαστικό για την τάξη τους. Η Zinovieff δεν είναι τυχαίο ότι κλείνει την έρευνά της αναφερόμενη στους γάμους μεταξύ των «καμακιών» και των ξένων γυναικών και στις διφορούμενες αντιλήψεις της κοινωνίας όσο και των ίδιων των «καμακιών» για τη δημιουργία αυτών των σχέσεων, αντιπαραβάλλοντας την ξένη γυναίκα με την Εύα και την Ελληνίδα με την Παναγία. Η τρίτη εθνογραφία, που αναφέρεται στο νησί της Λέσβου, είναι του Ευθύμιου Παπαταξιάρχη και έχει τον τίτλο «Ο κόσμος του καφενείου. Ταυτότητα και ανταλλαγή στον ανδρικό συμποσιασμό» (1986). Το καφενείο στο χωριό που μελετά κατέχει δεσπόζουσα χωροταξική θέση, καθώς βρίσκεται στον κεντρικό δημόσιο χώρο της πλατείας, και αποτελεί κατεξοχήν χώρο των ανδρών. Είναι ένας χώρος όπου οι άνδρες διαπραγματεύονται και επιβεβαιώνουν την κοινωνική τους θέση και στον οποίον τελείται η πολιτισμική κατασκευή του ανδρισμού. Θα μπορούσαμε επιπλέον να παρατηρήσουμε ότι, από τη στιγμή που η είσοδος επιτρέπεται στα αγόρια που έχουν ενηλικιωθεί, το καφενείο αποτελεί τον χώρο μύησης των αγοριών στον κόσμο των ανδρών. Έτσι, λοιπόν, το καφενείο είναι απαγορευμένος χώρος για τις γυναίκες, οι οποίες απορροφώνται στον χώρο του νοικοκυριού. Επόμενο σημαντικό σημείο της έρευνας είναι η διαδικασία του κεράσματος. Το κέρασμα διακρίνεται από το «τρατάρισμα», που προσφέρεται από τις γυναίκες. Μέσα από τον κώδικα του κεράσματος συγκροτείται ο «κόσμος» του καφενείου. Το κέρασμα έχει ενσωματωθεί τόσο στο έθος των κατοίκων που αντιστοιχεί με μια «καλημέρα». Τα ποτά που ανταλλάσσουν είναι ο καφές και η ρακή. Το κάθε ένα από αυτά μέσα από τον ιδιαίτερο τρόπο και τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή που προσφέρεται, από τον τρόπο πληρωμής του καθώς και μέσα από τη σχέση μεταξύ κεραστή και αποδέκτη συντελούν στη δημιουργία του κοινωνικού φύλου και αποτελούν το σύστημα ανταλλαγών και συμβολικού γοήτρου. Οι παραπάνω εθνογραφίες αποτελούν ένα καλό δείγμα επικέντρωσης της κοινωνικής ανθρωπολογίας τόσο στα ζητήματα των συγγενειακών σχέσεων όσο και στους προβληματισμούς γύρω από το φύλο. Το ενδιαφέρον των ανθρωπολόγων για τη συγγένεια έχει ως αποτέλεσμα την ανάδειξή της σε βασικό άξονα ανάλυσης των εν λόγω κοινωνιών, ενώ τέλος η ανάδειξη του φύλου σε νέα αναλυτική κατηγορία σηματοδοτεί το πέρασμα της κοινωνικής ανθρωπολογίας από το δίπολο της «τιμής/ντροπής» στην προσπάθεια κατάδειξης της ποικιλότητας των τοπικών κοινωνιών.

Ðåñßðëïõò

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Dimitriou-Kotsoni S., (1993), «The Aegean cultural tradition», Journal of Mediterranean Studies, τόμ. 3, τευχ. 1, σσ. 62-70. Μπακαλάκη Α., (1993), «Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας», αφιέρωμα στο περ. Διαβάζω 133, σσ. 52-58. Παπαταξιάρχης Ε. και Παραδέλης Θ., (1992), Ταυτότητες και Φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Παπαταξιάρχης Ε., (2007), «Μια πληθυντική στιγμή. Η ελληνική εθνογραφία στο γύρισμα του αιώνα», Σύγχρονα Θέματα 98, Ιούλιος-Σεπτέμβριος, σσ. 29-42. Vernier B., (2001), Η Κοινωνική γένεση των συναισθημάτων. Πρωτότοκοι και Υστερότοκοι στην Κάρπαθο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια.

23

Θάλασσα & Λαϊκός Πολιτισμός

ΜΠΕΛIΤΙΚΟΣ: ο παραδοσιακός χορός των ναυτικών στο Λιτόχωρο Των Χατζή Αναστασίας και Δρ. Πανοπούλου Κ. Τ.Ε.Φ.Α.Α. Σερρών

Ο ΧΟΡOΣ

είναι μια ισχυρή ανθρώπινη δραστηριότητα που δεν έπαψε να εκδηλώνεται με διαφοροποιημένες τις έννοιες και τις σημασίες της σε κάθε κοινωνία. Μια ουσιαστική λοιπόν γνώση της χορευτικής έκφρασης του παρελθόντος και της κοινωνικής της αξίας μας επιβάλλει την εξέτασή της ως κοινωνικού-ιστορικού φαινομένου. Αυτή η προσέγγιση ελάχιστα έχει προωθηθεί στη χώρα μας, όχι μόνο για τη μελέτη του χορού αλλά γενικότερα για τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού. Οι μελετητές του παραδοσιακού χορού που κινήθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση εντόπισαν π.χ. ότι στις συνθήκες της παραδοσιακής κοινωνίας ο χορός αποτελούσε στοιχείο κοινωνικής πράξης, ένα θεσμοθετημένο σχεδόν μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων και ένα κώδικα πληροφόρησης για την ταυτότητα των μελών μιας τοπικής κυρίως κοινωνίας. Γενικότερα η ως τώρα μελέτη του παραδοσιακού χορού μας φανερώνει ότι ο χορός επιτελούνταν, μέσα στις εθιμικά καθορισμένες κοινωνικές εκδηλώσεις της κοινότητας – με ένα τελετουργικό και συνάμα ψυχαγωγικό χαρακτήρα και είχε ένα σύνθετο ρόλο να παίξει: να συμβάλλει στη συνοχή της κοινότητας, να συντηρήσει ή να επιβάλλει μια συγκεκριμένη θέαση του κόσμου, μια κοσμοθεωρία, να δράσει «κοινωνικοποιητικά» –βάσει κυρίως των συντελεστών του φύλου της κοινωνικής κατάστασης– για την ένταξη των μελών και την αποδοχή των θεσμοθετημένων ρόλων, να συμβάλλει στη στήριξη και την αναπαραγωγή της κοινότητας, να αποδώσει τέλος «την ταυτότητα» των μελών και τις πολλαπλές σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους.

Η ΚΟΙΝOΤΗΤΑ Η ιστορία του Λιτόχωρου είναι συνεχής και αδιάσπαστη στο πέρασμα του χρόνου. Πηγές της είναι ο μύθος και η παράδοση. Λέγεται ότι ιδρύθηκε από τους κατοίκους της αρχαίας Πιμπλείας, μικρής πόλης νοτιότερα, λατρευτικού κέντρου των Πιμπλειάδων Μουσών. Χτισμένος εκείνος ο οικισμός στις όχθες του ποταμού Ενιπέα, καταστράφηκε από τα νερά του, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να εγκατασταθούν στη σημερινή θέση του Λιτόχωρου. Η ονομασία είναι συνδεδεμένη με το φυσικό περιβάλλον, τον μύθο και την ιστορία. Κατά μια εκδοχή η γραφή «Λιτόχωρο» οφείλεται στο λιτό χώρο ή στη βυζαντινή λέξη «λιτή» που σημαίνει προσευχή. Σε χάρτες της Μακεδονίας του 16ου και 17ου αιώνα αναφέρεται με την αρχαιολογική ονομασία Λισάς από το ομηρικό «λις», που σημαίνει τον βράχο ή τον γκρεμό, την πέτρα. Υπάρχει επίσης και η γραφή «Λυτόχωρο» με την έννοια του «λυτού» ελεύθερου τόπου, που γνώρισε χαλαρή την τουρκική κυριαρχία στον Θερμαϊκό κυρίως αλλά και στο Βόρειο Αιγαίο. Η ΓΙΟΡΤH ΤΟΥ ΠΡΟΦHΤΗ ΗΛIΑ Από την «Περιγραφή επισκοπικής περιφέρειας Κίτρους επί Τουρκοκρατίας» του επισκόπου Κίτρους Παρθενίου, αλλά και από προφορικές μαρτυρίες παλιών ναυτι24

Ðåñßðëïõò

κών πληροφορούμαστε ότι οι Λιτοχωρίτες ναυτικοί επισκέπτονταν την πατρίδα και την οικογένειά τους δύο φορές το χρόνο, το χειμώνα τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Θεοφάνια και στη γιορτή του Προφήτη Ηλία, όταν και γινόταν το μεγάλο πανηγύρι. Το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία βρισκόταν έξω από το χωριό στην πλαγιά του Ολύμπου και από κει έβλεπαν τα αραγμένα ιδιόκτητα καράβια τους. Την ημέρα της γιορτής του αγίου όλο το χωριό ανέβαινε στην πλαγιά που βρισκόταν η εκκλησία και μετά τη θεία λειτουργία ακολουθούσε στο πλάτωμα γλέντι με χορούς και τραγούδια. Η αγάπη τους για τη θάλασσα και η συμμετοχή τους στον απελευθερωτικό αγώνα της πατρίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, τους οδήγησε ώστε να δημιουργήσουν τραγούδια με αντίστοιχα θέματα. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει και το συγκεκριμένο τραγούδι που συνοδεύει το κινητικό μέρος του Μπελίτικου χορού. Ο ΜΠΕΛIΤΙΚΟΣ ΧΟΡOΣ Μπελίτικος σημαίνει δημόσιος δρόμος. Σύμφωνα με αναφορές σχετικές με το πότε χορευόταν ο χορός υπάρχουν δύο εκδοχές: Η πρώτη αναφέρει ότι, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όταν κάποιος καπετάνιος ήθελε πλήρωμα για το καράβι του, γυρνούσε το χωριό παίζοντας με μουσικούς το τραγούδι

αυτό για να μαζέψει παλικάρια. Όποιος νέος ήθελε να πάει, πετούσε το μαντήλι του, το οποίο το έπαιρνε ο καπετάνιος και το έδενε κόμπο. Στο τέλος όσους κόμπους μετρούσε ο καπετάνιος τόσα παλικάρια είχε για πλήρωμα στο καράβι του. Η δεύτερη πληροφορία χρονολογείται στις αρχές του περασμένου αιώνα, και αναφέρει ότι τον «Μπελίτικο» στα χρόνια της τουρκοκρατίας τον τραγουδούσαν και τον χόρευαν οι Λιτοχωρίτες την ημέρα του Αϊ Λια, μετά τη θεία λειτουργία στον χώρο μπροστά από το εκκλησάκι του Αγίου. Από το χώρο αυτό οι καπετάνιοι με τις οικογένειές τους αγνάντευαν τη θάλασσα και τα καράβια τους που ήταν αραγμένα στην παραλία. Το πανηγύρι διαρκούσε όλη την ημέρα. Στο τέλος πιασμένοι από τα χέρια με λαβή αγκαζέ, ακολουθούσαν το δρόμο της επιστροφής και κατέληγαν στην πλατεία του χωριού τραγουδώντας και χορεύοντας. Η εκδοχή αυτή φαίνεται και η επικρατέστερη αφού το έθιμο επαναλαμβανόταν μέχρι και τη δεκαετία του 60. «Είναι ο Εθνικός μας Ύμνος» λένε με υπερηφάνεια οι ναυτικοί οι οποίοι επιζούν μέχρι σήμερα. Ωστόσο, εκτός από το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία, ο χορός επαναλαμβανόταν σ’ όλη την κλίμακα του ετήσιου κύκλου. Ήταν μια λειτουργία που έβγαζε την κοινότητα από τους ρυθμούς της καθημερινότητας και του παραγωγικού

χρόνου και την εισήγαγε στο ίδιο μυστήριο της ύπαρξής της και στις μεταφυσικές πλευρές της ιστορικής υπόστασης. Ο κύκλος με τη συμμετοχή όλων των χωριανών διευρυνόταν συνεχώς. Τα πρώτα χρόνια έμπαιναν μπροστά οι άνδρες και ακολουθούσαν οι γυναίκες. Μια σειρά με το δικό της πολύ σημαντικό κοινωνικό νόημα. Στην κεφαλή του κύκλου πιάνονταν οι καπετάνιοι και ακολουθούσαν οι υπόλοιποι. Η κοινωνική διαστρωμάτωση και ιεραρχία επιδεικνυόταν και αναπαραγόταν σε συμβολικό επίπεδο. Οι Λιτοχωρίτες αναφέρουν ότι «οι χοροί μας πάντα τελείωναν με τον Μπελίτικο χορό που κρατούσε πάνω από μια ώρα γιατί ήταν αργός και το τραγούδι ήταν μεγάλο. Ξεκινούσαμε το χορό από την εκκλησιά του Αϊ Λια και καταλήγαμε στο χοροστάσι στην πλατεία κάτω από τον πλάτανο. Λένε ότι σ’ αυτό τον πλάτανο κήρυξε το λόγο του Θεού και ο πάτερ - Κοσμάς. Μετά οι ναυτικοί την ίδια μέρα έφευγαν για ταξίδια μακρινά...». Ο Μπελίτικος δεν είναι ένας απλός χορός. Είναι μέρος εθίμου του οποίου το τελετουργικό περιεχόμενο απλώνεται στον χρόνο και τον χώρο. Ήταν ο χορός του αποχωρισμού των ναυτικών. Η κίνηση της ομάδας ήταν αργή και ο ρυθμός τελετουργικός και συντονισμένος με τον ρυθμό του τραγουδιού, το οποίο τραγουδιόταν απ’ όλους τους χορευτές. Η μεταχείριση του σώματος ήταν συγκεκριμένη. Το σώμα των χορευτών λειτουργούσε ως ένα σύνολο, χωρίς να υπάρχει διάκριση μεταξύ του πάνω και κάτω μέρους, ή του κεφαλιού από τον κορμό. Η ορθή θέση διατηρείται καθ’ όλη τη διάρκεια του χορού. Η λαβή των χεριών αγκαζέ εμποδίζει τις περιττές κινήσεις και δηλώνει τη συνοχή της ομάδας. Η χορευτική φόρμα είναι ομοιογενής και ο ρυθμός είναι δίσημος. Το χορευτικό μοτίβο αποτελείται από τρία μέρη. Οι προχωρητικές κινήσεις προς τη φορά του κύκλου, τα επιτόπου με μέτωπο στο κέντρο του κύκλου και τα πλάγια σταυρωτά. Σήμερα, ο χορός χορεύεται μόνο από χορευτές του πολιτιστικού συλλόγου του Λιτόχωρου. Οι διαφοροποιήσεις, οι νεωτερισμοί, οι καινοτομίες, ακόμα και οι προσποιήσεις έχουν το νόημά τους. Ένα νόημα που το αποκτούν στο συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο. Και οι φολκλορικές τάσεις, αναπόφευκτες στις σημερινές συνθήκες, εντάσσονται σ’ ένα πλαίσιο ιδεολογικής ανασυγκρότησης ή και απλώς αναζήτησης της κοινότητας και της ταυτότητας από εκείνες που κάποτε απομακρύνθηκαν ή αποστασιοποιήθηκαν. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μελέτη ενός χορού σε μια συγκεκριμένη κοινότητα μπορεί να μας οδηγήσει από το ειδικό στο γενικότερο, στην εξαγωγή συμπερασμάτων, που θεωρώ πως έχουν γενικότερη ισχύ για τη λειτουργία του χορού στα πλαίσια μιας ελληνικής παραδοσιακής κοινότητας. Η έρευνά μας πιστεύω, πως απέδειξε ότι ο παραδοσιακός χορός, ως πολιτιστικό φαινόμενο, αντιπροσωπεύει πράγματι μέρος του πολιτισμού μιας συγκεκριμένης κοινότητας και είναι συνδεδεμένος με το πολιτιστικό, ιστορικό και κοινωνικό παρελθόν της. Ακολουθώντας την ιστορική εξέλιξη του χορού στον χρόνο παρατηρήθηκαν δια-

φοροποιήσεις στο ρόλο του χορού, στο σχηματισμό και σε πολλές περιπτώσεις στον τρόπο ερμηνείας του. Ωστόσο, παρόλο που το χορευτικό ρεπερτόριο της κοινότητας διευρύνθηκε με ξένα στοιχεία, ο Μπελίτικος χορός ανελλιπώς παρουσιάζεται από την χορευτική ομάδα και το τραγούδι τραγουδιέται όχι από τους χορευτές όπως γινόταν παλιά αλλά από την χορωδία του συλλόγου στην οποία συμμετέχουν και παλιοί ναυτικοί. Ο «δικός τους χορός», όπως οι ίδιοι ισχυρίζονται, παραμένει μια έκφραση εμπειριών, που η δύναμή τους υπερβαίνει τη δύναμη των λέξεων και της μιμικής, με κινήσεις του κορμιού οργανωμένες σε ακολουθίες - φορείς ενός μηνύματος.

Ήταν η πρώτη φορά που η ανάσα του ενός έσμιγε με την ανάσα του άλλου (είναι αυτό που λεει η λαϊκή παροιμία «δοκίμαζαν αν ταιριάζουν τα χνώτα τους»). Έτσι, μετά από πολύωρο χορό και χωρατά, έφτανε η ώρα του χωρισμού, συνήθως το βράδυ. Τώρα τον πρωταγωνιστικό ρόλο αναλάμβαναν οι μάνες. Από τη μεριά της κοπέλας, να εκμαιεύσει ποιος ή ποιοι από τους νέους την γλυκοκοίταζαν και ποιος έκλεψε την καρδιά της. Από την πλευρά του αγοριού, ο γιος με τη μάνα το συζητάγανε πιο ανοιχτά μια και το αγόρι είναι πιο απελευθερωμένο, λόγω επαγγέλματος, και σύντομα κατέληγαν σε αποφάσεις και προτεραιότητες. Π.χ. τη Μαρία... και την Κατερίνα... Και η μάνα την

Ο ΜΠΕΛΙΤΙΚΟΣ ΧΟΡΟΣ ΩΠΩΣ ΜΑΣ ΤΟΝ ΠΕΡΙΕΓΡΑΨΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ, ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΛΙΤΟΧΩΡΙΟΥ «... Δύο φορές το χρόνο γινόταν ομαδικός κατάπλους στο λιμάνι του Αη Θόδωρου των Λιτοχωρίτικων καραβιών. Μια φορά τις γιορτές των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνια και μια φορά το καλοκαίρι του Προφήτη Ηλία, 20 Ιουλίου. Ολόκληρος ο χρόνος παραμονής τους στο χωριό ήταν ένα διαρκές γλέντι με αποκορύφωμα την ημέρα του Αη Λια. Τελείωνε το βράδυ πάντα με τον Μπελίτικο χορό, και με συμμετοχή δεκάδων ανδρών και γυναικών. Παλαιότερα ήταν χωριστά ο κύκλος των γυναικών και χωριστά των αντρών, αλλά στη συνέχεια τοποθετούνταν όλοι μαζί σ’ ένα κύκλο, μπροστά οι μεγαλύτεροι σε ηλικία αλλά και βαθμό, μετά οι νεώτεροι άνδρες και στη συνέχεια οι νεώτερες γυναίκες. Τελικά ο χορός έγινε μεικτός με εναλλαγή ανδρός και γυναίκας. Όταν κουράζονταν οι μεγαλύτεροι, τα πρωτεία έπαιρναν τ’ αγόρια και τα κορίτσια. Εδώ γίνονταν και οι πρώτες ερωτικές επαφές, τα πρωτοεόρτια των αρραβώνων. Ο κάθε νέος και η κάθε νέα προσπαθούσαν να βρίσκονται δίπλα –αγκαζέ με τον εκλεκτό– εκλεκτή της καρδιάς τους. Εκεί γινόταν και το πρώτο σωματικό άγγιγμα μεταξύ τους.

επομένη, μετά την αναχώρηση του γιου, θά ’στελνε το προξενιό. Χαρακτηριστική ήταν η στιχομυθία μάνας και γιου στο λιμάνι του Αη Θόδωρου, ο γιος στη βάρκα που θα πήγαινε στο καράβι και η μάνα στην άκρη στο κύμα: Μάνα: Καλά ταξίδια, ο Αη Νικόλας μαζί σας και πάλι με το καλό. Γιος: Γεια σου μάνα και ό,τι είπαμε. Αν δεν ικεί... ικεί. Που στο παράδειγμά μας εννοεί πρώτα το προξενιό στη Μαρία και αν δεν γίνει εκεί, τότε στην Κατερίνα... εκεί. Όπως αντιλαμβάνεστε, o Μπελίτικος χορός δεν ήταν απλά ένας χορός ξεφαντώματος και εκτόνωσης, αλλά μια ολοκληρωμένη κανονική έκφραση μιας συντεχνίας, που πέρα από τα στοιχεία διασκέδασης εμπεριείχε και τα στοιχεία της σύσφιξης, της συνοχής, της διατήρησης και της συνέχειας της συντεχνίας στο χρόνο». «Εσύ ήλιε μου κυρ’ ήλιε μου π’ αργείς να βασιλέψεις εσύ πολλά περπάτησες σ’ ανατολή και δύση μην άξιζες, μην αλόγιασες Λιτοχωρνό καράβι...» (στίχοι από Μπελίτικο χορό) Ðåñßðëïõò

25

26

Ðåñßðëïõò

Φορείς Ναυτικής Παράδοσης & Θαλάσσιου Περιβάλλοντος

ΦΟΡΕΙΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ & ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ NAYTIKA & ΘAΛΑΣΣΙΝΑ ΜΟΥΣΕΙΑ // ΚΡΑΤΙΚΟΙ & ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ // ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΠΑΡΚΑ ΕΝΥΔΡΕΙΑ // ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ Για την παρουσίαση όλων των Φορέων Ναυτικής Παράδοσης και Θαλάσσιου Περιβάλλοντος συνεργάστηκαν και πρόσφεραν πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό και τους ευχαριστούμε θερμά οι κ.κ. (σε τυχαία σειρά): Καλλιόπη Μωραΐτη, υπαλλήλος Κ.Ε.Π. Δήμου Σύμης, Τηλέμαχος Καραβίας, Πρόεδρος Ναυτικού και Λαογραφικού Μουσείου Ιθάκης, Άγγελος Μπενετάτος, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Κεφαλλονιάς, Ευαγγελία Ανδρικοπούλου εκ μέρους του Ναυτικού Μουσείου Καρδαμύλων, Νικόλαος Βλαχόπουλος, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου, Κωνσταντίνος Μανιουδάκης, Αναστάσιος Κοντός, και Έφη Πέρδικα, Πρόεδρος, Γενικός Γραμματέας και Ειδική Γραμματέας αντίστοιχα του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης, Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη, Λαογράφος του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου και Δημήτριος Σταθάκης, Φώτος Κικίλλος εκ μέρους του Δημοτικού Μουσείου Κύπρου «Θάλασσα», Παπασταμάτης από το Μουσείου Θαλάσσης Αχιλλείου Νομού Μαγνησίας, Ιωάννης Μανιάτης, Πρόεδρος Μουσείου Κοχυλιών Πόρου, Νικόλαος Παπάζογλου, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Δήμου Καλύμνιων, Κωνσταντίνος Δαμιανίδης και Εύη Παπαδοπούλου εκ μέρους του Μουσείου Αλευτικών Σκαφών και Εργαλείων στα Νέα Μουδανιά,

Επιμέλεια Παρουσίασης: X. Toρτορέλης

Χάρης Τζάλας, Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης, Ανδρέας Σιούλας από το Ενυδρείο Ρόδου, Βουτέρος από το Θαλάσσιο Κόσμο της Μηχανιώνας Θεσσαλονίκης, Σία Καλληγέρη από το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου, Καίτη Δριτσάκη και Νικόλαος Φάκης εκ μέρους του Ναυτικού Μουσείου Άνδρου, Παναγιώτης Μόρης εκ μέρους του Πλοίου - Μουσείου Αβέρωφ, Κούνης, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Οινουσσών, Κατερίνα και Γεώργιος Βαλαής από το Ιστορικό και Ναυτικό Μουσείο Ζακύνθου, Αντώνιος Μιλάνος από το «Μιλάνειο» Ναυτικό Μουσείο, Φαφάλος από το Ναυτικό Μουσείο Καρδαμύλων, Πεσματζόγλου από το Μουσείο «Ναυτίλος», Ναπολέων Σάγιας από το Μουσείο Κοχυλιών Μπενίτσας Κέρκυρας, Βλαβιανού Μαργαρίτα από το Ναυτικό Μουσείο Θήρας, Μακρής, Διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Λυγίας Λευκάδας και υπεύθυνος του τοπικού Μουσείου Θαλάσσης, Κολοκοτσάς από το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου, Κουντούρης από το Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας Νέας Κούταλης, Γεώργιος Χρανιώτης, Πρόεδρος Άλσους Ναυτικής Παράδοσης, Ιωάννης Παπαοικονόμου, Υπεύθυνος Μουσείου Αλιείας Περάματος. Ðåñßðëïõò

27

Ναυτικό Μουσείο της Ελλλάδος

Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος σήμερα.

ΤO

Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ιδρύθηκε το 1949, με πρωτοβουλία μιας ομάδας διακεκριμένων προσώπων του ναυτικού και πνευματικού κόσμου της εποχής. Στα εγκαίνια του πρώτου κτιρίου στην Οδό Μουτσοπούλου 18, το 1955, εκτέθηκαν τα κειμήλια της Ελληνικής Ναυτικής Ιστορίας και Παράδοσης, τα οποία είχαν αρχίσει ήδη να συλλέγονται από το 1867 με πρωτοβουλία του πλοιάρχου Π. Ν. Γ. Ζωχιού, εισηγητή της ίδρυσης και του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου. Στο σημερινό κτίριό του μετεγκαταστάθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Έκτοτε, οι συλλογές και τα αρχεία του έχουν εμπλουτιστεί με αγορές αλλά και δωρεές ιδιωτών και οργανισμών, που θέλουν να συμβάλλουν στη διάσωση και προβολή των ιστορικών τεκμηρίων της ναυτοσύνης του Έλληνα ανά τους αιώνες. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM), του Διεθνούς Συμβουλίου Ναυτικών Μουσείων (ICMM) και της Ένωσης Ναυτικών Μουσείων Μεσογείου (ΑΜΜΜ), αποτελεί το κεντρικό Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, εκπροσωπώντας την χώρα σε διεθνείς διοργανώσεις σχετικά με την ναυτική ιστορία και παράδοση και διεθνείς και εγχώριες εκθέσεις. Αξίζει να αναφερθούν οι εκθέσεις στην Νέα Υόρκη και στο Αμβούργο, η συνεργασία του με το Ναυτικό Μουσείο της Βαρκελώνης

για συνδιοργάνωση εκθέσεων στις έδρες και των δύο μουσείων και η συμμετοχή του στο Δίκτυο Φορέων και Μουσείων για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου με περιοδεύουσα έκθεση στον Πειραιά και τα Χανιά, στο Τερασσίνι, Γένοβα, Βενετία και Νάπολη της Ιταλίας, στο Πιράν της Σλοβενίας, στη Μασσαλία της Γαλλίας και στο Αλικάντε και Μάλαγα της Ισπανίας. Παράλληλα, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συνεργάζεται με διεθνείς οργανισμούς για ερευνητικούς σκοπούς. Συμμετείχε στο ερευνητικό πρόγραμμα του Βρετανικού Ινστιτούτου Trireme Trust για την κατασκευή του λειτουργικού αντιγράφου της Τριήρους «Ολυμπιάς» ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η συμμετοχή του στο Ευρωπαϊκό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Κοινωνίας της Πληροφορίας με τα τρία ερευνητικά προγράμματα «Πλοίων Ιδέες», «Ένδοξα Πλοία» και «Έλληνες Εξερευνητές και Θαλασσοπόροι» καθώς και με ψηφιοποίηση των εκθεμάτων του και ηλεκτρονική παρουσίασή τους («Ναυτικού Μουσείου Ενθύμιον» και νέα ιστοσελίδα). Σημαντικό είναι και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Μουσείου που απευθύνεται σε μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης. Εκπαιδευτικά προγράμματα εφαρμόζονται στο Μουσείο ήδη από το 1993, με την συμμετοχή του στο πρόγραμμα εκπαίδευσης και

πολιτισμού «Μελίνα» του Υπουργείου Πολιτισμού. Το 2004 τα προγράμματα «τα ταξίδια του Τρίτωνα» διαδέχθηκαν τα παλαιότερα «δρόμους της θάλασσας», με νέες δραστηριότητες που με ευχάριστο και δημιουργικό τρόπο βοηθούν τους μαθητές να γνωρίσουν την ναυτική μας ιστορία και παράδοση. Από το 1996 και κάθε δύο χρόνια πραγματοποιείται το Πανελλήνιο Συνέδριο Ναυτικών Μουσείων, με σκοπό τη συνεργασία και τη διερεύνηση κοινών προβλημάτων. Το Ναυτικό Μουσείο προεδρεύει και αποτελεί μόνιμη έδρα της Συντονιστικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Παράλληλα, το κεντρικό Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στηρίζει με κάθε μέσο που διαθέτει τα μικρότερα ναυτικά μουσεία της χώρας. Στο παρόν αφιέρωμα του περιοδικού του Μουσείου με θέμα «Θάλασσα και Λαϊκός Πολιτισμός» που πραγματοποιείται σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, παρουσιάζονται όλα τα ναυτικά και θαλασσινά μουσεία της Ελλάδος και της Κύπρου, με σκοπό ο μελετητής αλλά και κάθε αναγνώστης να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα όλων των αντίστοιχων φορέων του Ελληνισμού. Παράλληλα, υπάρχει η πρόθεση ο παρακάτω κατάλογος να αναρτηθεί και στην νέα ιστοσελίδα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που σύντομα θα ολοκληρωθεί.

Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος του μέλλοντος.

Φ ο ρ ε ί ς

28

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

ξεχωριστή κατηγορία στην ιστορία του μοντελισμού των πλοίων αποτελούν τα λαϊκά ομοιώματα πλοίων. Οι μικρές αυτές κατασκευές κατασκευάζονταν από παλαίμαχους καπεταναίους και ναυτικούς, ψαράδες αλλά και καραβομαραγκούς, που εξέφραζαν με την τέχνη την νοσταλγία για τα καράβια στα οποία οι ίδιοι είχαν δουλέψει παλαιότερα. Η αξία των λαϊκών μοντέλων οφείλεται κυρίως στην αυθεντικότητά τους, δίχως να λείπουν και αναπαραστάσεις υπερβολικές, οφειλόμενες στη δύναμη της νοσταλγίας της νιότης και του παρελθόντος. Ωστόσο, πολλά μοντέλα αυτού του είδους δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από άλλες κατασκευές επαγγελματιών. Τα λαϊκά μοντέλα τα συναντούσαμε στα σπίτια των παλαιών ναυτικών και στους καφενέδες, ενώ τα Χριστούγεννα στολίζονταν για να υποδεχτούν τη γέννηση του μικρού Χριστού. Με την γέννηση του μαζικού τουρισμού στην Ελλάδα, την δεκαετία του ’50, εμπορευματοποιείται η παραγωγή τους αφού προσφέρονται ως αναμνηστικό στους ξένους επισκέπτες μας. Σήμερα, όσα από τα ομοιώματα αυτά έχουν διασωθεί, έχουν βρει τη θέση τους στις βιτρίνες των μουσείων, αφού, αν και δεν αναπαριστούν πιστά τα ελληνικά παραδοσιακά σκαριά, εντούτοις αποτελούν την πιο αυθεντική έκφραση αγάπης του Έλληνα για τη θάλασσα. Στην αίθουσα παραδοσιακών σκαριών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος παρουσιάζεται συλλογή λαϊκών μοντέλων. ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΜΟΥΣΕIΟ ΤΗΣ ΕΛΛAΔΟΣ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟYΣ:

3.000 σελίδες ναυπηγικών σχεδίων (αρχείο ναυπηγικών σχεδίων)

59 χρόνια από την ίδρυσή του

25.000 σελίδες εγγράφων (ιστορικό αρχείο)

2.500 εκθέματα στην μόνιμη συλλογή του

14.000 μαθητές συμμετέχοντες στα εκπαιδευτικά

700 χάρτες 16 , 17 και 18 αιώνα (αρχείο χαρτών)

προγράμματα ετησίως.

8.000 φωτογραφίες, 2.000 ταχυδρομικά δελτάρια και

3.000 ερευνητές, επισκέπτες στη βιβλιοθήκη ετησίως

200 αρνητικά σε γυάλινες πλάκες (φωτογραφικό αρχείο)

4.000 επισκέπτες στη μόνιμη έκθεση ετησίως

ου

Φ ο ρ ε ί ς

ου

ου

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Ν α υ τ ι κ ό Μ ο υ σ ε ί ο τ η ς Ε λ λ λ ά δ ο ς Ε κ θ έ μ α τ α Λ αϊ κ ού Π ολ ι τ ι σ μ ο ύ

ΜΙΑ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

29

Ν α υ τ ι κ ό Μ ο υ σ ε ί ο τ η ς Ε λ λ λ ά δ ο ς Εκ θέ ματα Λ αϊκ ού Πολιτισμού

ΑΠΟ

την νεολιθική ήδη εποχή, τα κεραμικά είδη είχαν γίνει ο καμβάς πάνω στον οποίο αποτύπωναν οι λαοί της Μεσογείου τα πιστεύω, τους μύθους και την καθημερινή τους ζωή, με καλλιτεχνικό τρόπο. Από την άλλη, τα κεραμικά ήταν τα πρώτα αντικείμενα που έβαλαν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων του αρχαίου κόσμου την τέχνη και την διακόσμηση του οίκου. Τα πιο σημαντικά δείγματα σήμερα σώζονται βέβαια από την αρχαία ελληνική κεραμική, αλλά και από την ρωμαϊκή κεραμική terra sigilata και την κεραμική Majolica στο Μαρόκο και την Ισπανία.

Στον ελλαδικό χώρο, η κεραμική συνεχίστηκε αδιάλειπτα κατά την βυζαντινή εποχή αλλά και κατά την τουρκοκρατία, αφήνοντας υπέροχα κεραμικά που μαρτυρούν την τελειότητα του έλληνα τεχνίτη και διακοσμητή κεραμέα. Στην ελληνική λαϊκή κεραμική συχνά συναντάμε θέματα θαλασσινά, ιστιοφόρα, ψάρια, χταπόδια αλλά και πιο σύνθετες θαλασσινές αναπαραστάσεις. Το πιάτο που εκτίθεται στην αίθουσα παραδοσιακών σκαριών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα λαϊκής κεραμικής αυτού του είδους.

ΤΑ

ακροστόλια ή ακρόπρωρα των πλοίων από τα αρχαία χρόνια συνδέονταν με μαγικές ιδιότητες, καλή τύχη και δεισιδαιμονίες. Οι κυκλαδίτικοι κύκνοι, τα μινωικά ψάρια και οι βυζαντινοί δράκοι αποτελούν τους προγόνους των ξυλόγλυπτων έργων που κοσμούσαν την πλώρη των περήφανων ξύλινων ιστιοφόρων, με τη μορφή γυναίκας, γοργόνας, Τρίτωνα ή Ποσειδώνα, σε πραγματικό σχεδόν μέγεθος ανθρώπου ή και μεγαλύτερα. Κατά τον Εθικοαπελευθερωτικό Αγώνα του 1821, οι μορφές αυτές μετατρέπονται σε σύμβολα της ελληνικής ναυτικής ιστορίας και παράδοσης ενώ άλλοτε παίρνουν μορφές που δηλώνουν την ονομασία ή και την ιδιοκτησία του πλοίου. Τέτοιου τύπου αποτελεί το ακρόπρωρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, ξύλινο μπούστο του Ναθαναήλ Δομενεγίνη, που φέρει την επιγραφή «Ο ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΕΝΔΟΞΩΣ ΠΕΣΩΝ ΕΝ ΗΠΕΙΡΩ ΝΑΘΑΝΑΗΛ Ο ΔΟΜΕΝΕΓΙΝΗΣ». Επίσης, στο Μουσείο εκτίθεται για παιδαγωγικούς σκοπούς σύγχρονη απομίμηση παραδοσιακού ακρόπρωρου, κατασκευή και δωρεά του μέλους του Μουσείου κ. Θέμη Λεμπεσόπουλου. Τέλος, πολύ όμορφη παρουσίαση ακρόπρωρου αποτελεί αυτό του ομοιώματος του ατμομυοδρόμωνα «Ευρώτα». Το ακρόπρωρο, αν και κατασκευασμένο σε κλίμακα και πολύ μικρές διαστάσεις, παρουσιάζει ένα Τρίτωνα με πολύ ωραίες λεπτομέρειες.

Η

γυναίκα στον αργαλειό είναι μια εικόνα πολύ οικεία για το λαό μας. Από τα Ομηρικά Έπη μέχρι τα δημοτικά τραγούδια συναντάμε την υφάντρα ή την κεντρίστρα. Η ρόκα, το αδράχτι, οι βελόνες, ο αργαλειός αποτελούν σημαντικό εξάρτημα κάθε λαϊκού σπιτιού και συνδέονται με μύθους και δοξασίες σχετικά με την μοίρα της κατόχου τους ή του σπιτιού. Στα κεντήματα και τα υφαντά υμνούνται οι τοπικές παραδόσεις αλλά και η ιστορία του τόπου μας. Και βέβαια, τα μοτίβα τους δεν ήταν δυνατό να μη δώσουν και μορφή στη ιδιαίτερη σχέση του Έλληνα με τη θάλασσα και την αγάπη που τρέφει γι αυτή. Ιστιοφόρα, άγκυρες, μυθικά τέρατα και γοργόνες, ψάρια, λιμάνια και ναυτικές περιπέτειες ζωντανεύουν με το ύφασμα και τις κλωστές. Στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος σώζονται από τις αρχές του 20ου αιώνα αλλά και μεταγενέστερα κεντήματα. Παρουσιάζουν μοτίβα - ευχές για καλοτάξιδα καράβια.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ακτή Θεμιστοκλέους, Πλατεία Φρεατίδος, Μαρίνα Ζέας 18537 Πειραιάς Τηλ.: 210 4516822 / 210 4516264, Fax: 210 4512277 • E-mail: nme@ath.forthnet.gr, Website: http://www.hmm.gr ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Τρίτη έως Σάββατο: 09:00 - 14:30, Κυριακή: 09:30 - 14:00, Δευτέρα κλειστά Φ ο ρ ε ί ς

30

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Δημοτικό Μουσείο Αγίας Νάπας THALASSA λειτουργεί υπό τη διεύθυνση του Ιδρύματος Πιερίδη σε συνεργασία με το Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης και το Ίδρυμα Θαλάσσιας Ζωής Τορναρίτη-Πιερίδη. Το μουσείο έχει ως θέμα τη θάλασσα και ως στόχο να παρουσιάσει στο κοινό και τους επισκέπτες της Κύπρου τον ρόλο και τη σημασία της θάλασσας στην ιστορία της Μεγαλονήσου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το κύριο έκθεμα του μουσείου είναι το «Κυρήνεια ΙΙ», πιστό αντίγραφο του αρχαίου ναυαγίου των κλασικών χρόνων, που βρίσκεται σήμερα στο κατεχόμενο κάστρο της Κερύνειας. Αναπαράσταση του ναυαγίου, όπως αυτό βρέθηκε στον βυθό της θάλασσας, καθώς και το ντοκιμαντέρ της ανακάλυψης και συντήρησης του αρχαίου καραβιού προβάλλονται στον χώρο. Στο μουσείο παρουσιάζονται κυπριακές αρχαιότητες, από τη Νεολιθική περίοδο μέχρι και την εποχή της Ενετοκρατίας (5η χιλιετία π.Χ.-16ος αιώνας μ.Χ.), και το πιστό αντίγραφο της «παπυρέλλας», ενός ελληνικού μεσολιθικού πλοιαρίου (9200 π.Χ.). Επίσης, στο μουσείο παρουσιάζονται εκθέματα σχετικά με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, ειδικά του θαλάσσιου, και τη μελέτη, έρευνα και ταξινόμηση του θησαυρού των κυπριακών και ελληνικών θαλασσών και βιότοπων. Μερικά από τα εκθέματα αποτελούν ταριχευμένα ψάρια, θηλαστικά, χελώνες, πτηνά, αχινούς, αστερίες, καβούρια, αστακούς, κοραλλιογενή σφουγγάρια και θαλάσσια φυτά. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι όλα τα εκθέματα συγκεντρώθηκαν μεταθανάτια και ούτε ένα δείγμα δεν αποσπάστηκε ζωντανό από το φυσικό του περιβάλλον. Ακόμη, στον χώρο του μουσείου υπάρχει αίθουσα πολλαπλών χρήσεων για περιοδικές εκθέσεις και διαλέξεις, πωλητήριο, καφετέρια, υπαίθριο αμφιθέατρο για μουσικές και άλλες παραστάσεις, και ιδιωτικός χώρος στάθμευσης.

K ύ π ρ ο ς - Δ η μ ο τ ι κ ό Μ ο υ σ ε ί ο Α γ ί α ς Ν ά π α ς “ T H A L A S S A”

ΤO

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Δημοτικό Μουσείο Αγίας Νάπας THALASSA, Κρύου Νερού 14,Τ.Θ.:30707, 5345 Αγία Νάπα, Κύπρος Τηλ.: 00357 23816366, Fax: 00357 23816369 E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy, Website: www.pieridesfoundation.com.cy ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος (01 Ιουνίου- 30 Σεπτεμβρίου): Δευτέρα - Σαββάτο: 09:00-13:00 και 18:00-22:00, Κυριακή: 09:00-13:00 Χειμερινή περίοδος (01 Οκτωβρίου-31 Μαΐου): Δευτέρα: 09:00-13:00, Τρίτη - Σαββάτο: 09:00-17:00, Κυριακή: Κλειστό Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

31

Ναυτικό Μουσείο Κρήτης

ΤO

Ναυτικό Μουσείο Κρήτης βρίσκεται στην είσοδο του ιστορικού φρουρίου «Φιρκάς» στα Χανιά, το οποίο κατασκευάσθηκε επί Ενετοκρατίας (1204-1669). Ιδρύθηκε το 1973. Σκοπό έχει την προβολή της ναυτικής ιστορίας της Ελλάδας και ιδιαίτερα της Κρήτης καθώς και την καλλιέργεια της αγάπης προς το θαλάσσιο στοιχείο ως πηγή ζωής και εθνικού μεγαλείου. Είναι το δεύτερο Ναυτικό Μουσείο στην Ελλάδα τόσο από πλευράς παλαιότητας όσο και δυναμικού. Περιλαμβάνει 2.500 εκθέματα, όπως κειμήλια, αντικείμενα που ανασύρθηκαν από τον βυθό, ζωγραφικούς πίνακες, χάρτες, φωτογραφικό υλικό, μακέτες πλοίων, διάφορα ναυτικά όργανα κτλ. Κατανεμημένα σε ενότητες, καλύπτουν χρονολογικά τις περιόδους από την εποχή του χαλκού μέχρι τη σημερινή. Πέραν αυτού υπάρχει έκθεση του θαλάσσιου περιβάλλοντος και ειδικότερα του βυθού με μια πλούσια συλλογή οστράκων από διάφορα μέρη του κόσμου. Σήμερα η έκθεση παρουσιάζει τις ολέθριες συνέπειες από την αλόγιστη εκμετάλλευση του θαλασσίου περιβάλλοντος από τον άνθρωπο και την ανάγκη ευαισθητοποίησής του για τη διατήρηση της ισορροπίας του οικοσυστήματος. Στο

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Κρήτης, Ακτή Κουντουριώτη, 73131 Χανιά Τηλ.: 28210 91875, Fax: 28210 74484 E-mail: mar-museum-crete@cha.forthnet.gr, Website: http://www.tuc.gr/marmuseum Φ ο ρ ε ί ς 32

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

μουσείο λειτουργούν και σχετικά μουσειακά προγράμματα. Σήμερα μετά από 3.500 χρόνια ένα πλοίο του πρώτου ευρωπαϊκού πολιτισμού αναπλέει το αρχιπέλαγος. Ένα μεγάλο όραμα του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης πραγματοποιήθηκε με την ανακατασκευή του μινωικού πλοίου (15ος αιώνας π.Χ.). Αποτελεί το κύριο έκθεμα μιας μόνιμης έκθεσης αρχαίας ναυπηγικής η οποία λειτουργεί σε ένα από τα ενετικά νεώρια στο παλιό λιμάνι των Χανίων, το οποίο πρόσφατα παραχωρήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού στο Μουσείο για τον σκοπό αυτό. Στο Ναυτικό Μουσείο Χανίων πραγματοποιούνται και εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης καθώς και για παιδιά με ειδικές ανάγκες. Σκοπός τους είναι να διδάξουν, ενθαρρύνοντας τη φαντασία, την ευαισθησία και τον προβληματισμό των παιδιών με έμφαση τόσο στην ατομική συμμετοχή όσο και στην ομαδική εργασία. Τέλος, σημειώνεται ότι το Ναυτικό Μουσείο Κρήτης έχει θέσει ως βασικό στόχο την ανάπτυξη της μόνιμης έκθεσης Αρχαίας και Παραδοσιακής Ναυπηγικής και συγχρόνως τη ριζική κτιριακή αποκατάσταση του νεωρίου στο οποίο στεγάζεται και το οποίο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Κρήτης.

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: 01/11 - 31/03, Καθημερινά 9:00 - 14:00 01/04 - 31/10, Καθημερινά 9:00 - 16:00 Το μουσείο είναι κλειστό τις Δημόσιες Αργίες Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου

ΤO

Μουσείο φιλοξενεί μια από τις σημαντικότερες συλλογές οργάνων ναυσιπλοΐας (εξάντες, οκτάντες, χρονόμετρα, δρομόμετρα, πυξίδες, κ.ά.), ημερολογίων καραβιών και εγγράφων. Ανάμεσά τους και το σπουδαιότερο ίσως έκθεμα του Μουσείου, το «Χρονικό του Γαλαξειδίου», ένα από τα σημαντικότερα μεταβυζαντινά χειρόγραφα, που αφηγείται την ιστορία του Γαλαξειδίου από τον 10ο έως και τον 18ο αιώνα. Εκτίθενται, επίσης, όπλα και κειμήλια από την επανάσταση του 1821, ακρόπρωρα και ζωγραφικοί πίνακες (ανάμεσά τους και έξι πί-

νακες του Γαλαξειδιώτη ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου). Η έκθεση συμπληρώνεται με πληροφορίες για τη ναυπηγική τέχνη, το κτίσιμο και το αρμάτωμα των καραβιών. Λεζάντα για ακρόπρωρα: Στην πλώρη του καραβιού τοποθετούνταν το ακρόπρωρο. Όπως πίστευαν οι ναυτικοί, το ακρόπρωρο ήταν η προσωποποιημένη ψυχή του καραβιού. Έδιωχνε το κακό, έδινε δύναμη και προστασία στο πλήρωμα και έφερνε πλούτο και αφθονία αγαθών. Τα τέσσερα ακρόπρωρα του Μουσείου ανήκουν σε γαλαξειδιώτικα ιστιοφόρα αλλά δεν είναι γνωστό αν έχουν κατασκευαστεί στο Γαλαξείδι.

1

2

3

4

1. 2. Η πιο γλυκιά ήρεμη μορφή του ενός, έρχεται σε αντίθεση με τα μεγάλα «αποτρεπτικά» μάτια του άλλου, που έδιωχναν το κακό από το καράβι.

3. Ακρόπρωρο με το ένα χέρι υψωμένο και το άλλο να κρατά το κέρας της Αμάλθειας, σύμβολο του πλούτου.

4. Ολόμαυρο ακρόπρωρο που συμβολίζει τοθάνατο του καπετάνιου. Όταν πέθαινε ο καπετάνιος, το ακρόπρωρο του καραβιού του και οι πόρτες και τα παραθυρόφυλλα του σπιτιού του βάφονταν μαύρα.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείου Γαλαξειδίου, Μουσείου 3, 33 052 Γαλαξείδι • Τηλ.: 22650 41795 Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος (01/06 - 30/09): Καθημερινά 10:10 - 13:30 & 17:30 - 20:30 Χειμερινή περίοδος (01/10 - 31/05): Καθημερινά 10:10 - 16:15

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς Ðåñßðëïõò

33

Ιστορικό Αρχείο-Μουσείο Ύδρας

Πρόσοψη νέου κτιρίου του Ιστορικού Αρχείου - Μουσείου Ύδρας

ΤO

Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας ιδρύθηκε το 1918 και στεγάστηκε σε κτίριο που οικοδομήθηκε με δαπάνη του Υδραίου εφοπλιστή και ευεργέτη Γκίκα Ν. Κουλούρα. Αποτελεί περιφερειακή δημόσια υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Στεγάζεται σε ιδιόκτητο, λιθόκτιστο κτίριο εμβαδού 961 m2, παραδοσιακής υδραϊκής αρχιτεκτονικής, σχετικά νεόδμητο (χρον. παράδοσης 1992), με ισόγειο, δύο ορόφους και δώμα. Περιλαμβάνει επτά μεγάλες αίθουσες, εκ των οποίων οι τέσσερις στεγάζουν εκθεσιακούς χώρους, η μία τη βιβλιοθήκη αναγνωστήριο και η μία το αρχειοστάσιο της υπηρεσίας.

Μεταξύ των εκθεμάτων του συμπεριλαμβάνονται:  «ΕΛΕΝΗ Π» Πειραματικό Σκάφος τύπου «περάματος»  Ορειχάλκινο ομοίωμα ατμομηχανής κατασκευασμένο σε μικρή κλίμακα από τον Μιχαήλ Σαχτούρη.  Τρόχιλος μεταλλικός (Μαντζαπλί) από το ιστιοφόρο «Κολοκοτρώνης». Τέλη 19ου αιώνα.  Πιρπιρί: Γυναικείος επενδύτης με χρυσόνημα και χρυσο-

γάιτανα. Ανήκε στην Αικατερίνη Αργυροπούλου.  «Τιμολέων» Δρόμων (Φρεγάτα) Πλοίαρχος: Λάζαρος Πινότσης Ιδιοκτησία: Λαζάρου Πινότση και Ιωάννη Ορλάνδου Μήκος τροπίδος: 34 πήχεις Ναυπηγήθηκε: το 1813 από ξύλο δρυός Κόστος: 24.296 δίστηλα τάλιρα  «Λεωνίδας» υδραίικο Μπρίκι Ιδιοκτησία: Ιάκωβος και Εμμανουήλ Τομπάζης Πλοίαρχος: Δημήτριος Κιοσσές Μήκος τρόπιδος: 35,5 πήχεις Ναυπηγήθηκε: στην Ύδρα το 1811 από ξύλο πεύκου Κόστος κατασκευής: 23.000 δίστηλα τάλιρα  Μαγνητική πυξίδα γέφυρας πλοίου.  Πίνακας ναυτικών κόμβων  Φέσι του Νικολάου Αμοργιανού από μπλε βελούδο με χρυσό κέντημα και φούντα.  Γυναικεία Υδραϊκή Ενδυμασία Αυθεντική ενδυμασία Υδραίας των μέσων του 19ου αιώνα. Ανήκε στην Υδραία Ελένη Δημ. Κριεζή.  Ανδρική Υδραϊκή Ενδυμασία Αυθεντική ενδυμασία Υδραίου των μέσων του 19ου αιώνα.  Φέσι ενδυμασίας Υδραίου αγωνιστή του 1821. Διασώζεται πάνω στην ξύλινη βάση του. Ανήκε στον Υδραίο Δημήτριο Α. Λιγνό.  Ξυλόγλυπτο μέλος πλοίου του 19ου αι. με τη μορφή γοργόνας.  Δύο ξυλόγλυπτα μέλη πλοίου του 19ου αι. με τη μορφή μυθικού ψαριού.  Δύο ξυλόγλυπτα μέλη πλοίου του 19ου αι. που παριστάνει το «Κέρας της Αμαλθείας»  Ακρόπρωρο με τη μορφή γυναίκας που κρατά προστατευτικά μικρό λέοντα. ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας, Παραλία Ύδρας, Ύδρα 180 40 Τηλ.: 22980 52355, 22980 54192 Ε-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr

Μαρμάρινη γοργόνα από Υδραϊκό αρχοντικό & επιτύμβιες μαρμάρινες στήλες των ναυάρχων Ορλάνδου & Μιαούλη

Φ ο ρ ε ί ς 34

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Το Μουσείο λειτουργεί καθημερινά από 9.00 π.μ. - 16.00 μ.μ. Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ζήτω ο Αβέρωφ προβάλει με χαρά και ρίχνει τα κανόνια στης Λέσβου τα νερά. Γεια σας θαλασσοπούλια γεια σου όμορφο νησί για τις Ξανθιές κοπέλες και λεβεντιά χρυσή. Ζήτω ο Αβέρωφ Ύδρα και τα Ψαρά τα στέλνει ο Βενιζέλος να πάρουν τα νησιά. Για δέστε τον Αβέρωφ πως λάμπει και βροντά και ρίχνει τα κανόνια και παίρνει τα νησιά.

ΣHΜΕΡΑ το Πλοίο Μουσείο «Γ. Αβέρωφ» αποτελεί ένα μνημείο, που τιμά αυτούς που υπηρέτησαν και έπεσαν στη διάρκεια της ένδοξης ιστορίας του, ενώ συνάμα διατηρεί ζωντανά τα μη απτά ανθρώπινα αποθέματα, όπως η κληρονομιά των θαλασσών, η σημασία των θαλασσίων μεταφορών και η ελκυστικότητα του ναυτικού επαγγέλματος, όπου η αξιοπρέπεια, το ήθος και η δημοκρατική αντίληψη είναι κοινός τόπος συνάντησης όλων των ναυτικών. Το Θωρηκτό «Γ. Αβέρωφ» αποτελεί εδώ και χρόνια μια δραστήρια εκπαιδευτική κοινότητα με καθημερινές επισκέψεις σχολείων, ιδρυμάτων, οργανισμών, καθώς και πλήθους ιδιωτών. Με τις επισκέψεις αυτές πραγματοποιείται και η δεύτερη πτυχή του οράματος του δωρητή, που ήθελε το πλοίο, παράλληλα με τον εθνικό του σκοπό, να εκπληρώνει και εκπαιδευτική αποστολή. Το Θωρηκτό «Γ. Αβέρωφ» εκπληρώνει την εκπαιδευτική του αποστολή μέσω λειτουργίας σταθερών εκπαιδευτικών προγραμμάτων και παρουσιάσεων υπό μορφή ψηφιακών

Πλοίο Μουσείο Θωρηκτό Γεώργιος Αβέρωφ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ

πολυμέσων που απευθύνονται σε μαθητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης («Θωρηκτό Γ. Αβέρωφ») και ελεύθερους επισκέπτες («Το Γ. Αβέρωφ στο πλήρωμα του χρόνου»). Επίσης, παρέχονται εκπαιδευτικά φυλλάδια για παιδιά Δημοτικού και Γυμνασίου-Λυκείου και ενημερωτικά φυλλάδια για ελεύθερους επισκέπτες.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Πλοίο Μουσείο Θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ», Μαρίνα Φλοίσβος, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο Τηλ.: 210 9836539 / 210 9888211, Fax: 210 9888211 • WebSite: bsaverof@hol.gr, E-mail: http://www.bsaverof.com ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος (01 Ιουνίου- 30 Σεπτεμβρίου), Καθημερινές πρωινά: 09:00-13:00, Δευτέρα-Τετάρτη-Παρασκευή απογεύματα: 18:00-20:00, Σάββατο-Κυριακή-Αργίες: 10:00-14:00 και 18:00-20:00 Χειμερινή περίοδος (01 Οκτωβρίου-31 Μαΐου), Καθημερινές πρωινά: 09:00-13:00 Δευτέρα-Τετάρτη-Παρασκευή μεσημέρια: 15:00-17:00, Σάββατο-Κυριακή-Αργίες: 10:00-14:00 Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς Ðåñßðëïõò

35

Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου

ΤO

Nαυτικό Μουσείο Αιγαίου λειτουργεί από το 1985 στη Μύκονο. Σκοπός του Μουσείου είναι η μελέτη, διατήρηση και προβολή της ελληνικής ναυτικής ιστορίας και παράδοσης. Τον Δεκέμβριο του 1987 ο Ιδρυτής και Πρόεδρος του Δ.Σ., ο αείμνηστος Μυκονιάτης Γεώργιος Δρακόπουλος, τιμήθηκε για την ίδρυση του Μουσείου με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου στεγάζεται σε ένα παραδοσιακό κυκλαδίτικο κτίριο του 19ου αιώνα, στο κέντρο της Μυκόνου, στη θέση Τρία Πηγάδια. Το κτίριο αυτό ανήκε άλλοτε στον θρυλικό πλοίαρχο Νικόλαο Σουρμελή, ο οποίος με το εμπορικό του πλοίο «Ένωσις» βοήθησε σημαντικά τους Κρητικούς στον αγώνα τους κατά των Τούρκων. Στα εκθέματα του Μουσείου περιλαμβάνονται: • ομοιώματα πλοίων από την προ-Μινωική περίοδο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα • ιστορικά ναυτιλιακά έγγραφα • σπάνια χαρακτικά και χάρτες • αρχαία αντικείμενα • ναυτικά όργανα, εξαρτήματα και εργαλεία • νομίσματα με ναυτικά θέματα από τον 5ο αιώνα π.Χ. έως τον 5ο αιώνα μ.Χ. Η βιβλιοθήκη του Μουσείου αποτελείται από 5.000 περίπου σπάνια βιβλία, παλαιών και νεωτέρων εκδόσεων, περιλαμβάνει αρχείο χειρογράφων και φωτογραφιών, και συνεχώς εμπλουτίζεται. Στον κήπο του Μουσείου υπάρχουν μαρμάρινα αντίγραφα επιτύμβιων στηλών από τη Δήλο και τη Μύκονο με ανάγλυφες παραστάσεις που αναφέρονται σε ναυάγια και ναυτικούς που χάθηκαν στη θάλασσα. Έτσι, ο επισκέπτης ταξιδεύει στον χρόνο και τη ναυτική ιστορία του τόπου μας, διασχίζοντας τους θαλασσινούς δρόμους του Αιγαίου, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Εκτός των άλλων εκθεμάτων του, το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου είναι το πρώτο ελληνικό μουσείο που ανέλαβε και ολοκλήρωσε τη διάσωση και διατήρηση ζωντανών ιστορικών εκθεμάτων. Πρόκειται για • τον Φάρο «Αρμενιστή» της Μυκόνου (κατασκευής 1890) • το αιγαιοπελαγίτικο ιστιοφόρο τύπου «πέραμα» «Ευαγγελίστρια» (ναυπήγησης 1940) • και το καλωδιακό ατμόπλοιο «Θαλής ο Μιλήσιος» (ναυπήγησης 1909) που το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου διέσωσε, αποκατέστησε, προκειμένου σήμερα να λειτουργούν και πάλι με την τεχνολογία της εποχής τους. Τα δύο πλοία έχουν χαρακτηριστεί από την Πολιτεία ως «Πλωτά Μουσεία για Επιστημονικούς, Εκπαιδευτικούς και Πολιτιστικούς Σκοπούς». Βρίσκονται ελλιμενισμένα στο Παλαιό Φάληρο (Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό) δίπλα στο θωρηκτό «Αβέρωφ», στον θαλάσσιο χώρο του Άλσους Ελληνικής Ναυτικής Παράδοσης. Είναι ανοικτά καθημερινά τα πρωινά για επισκέψεις μαθητών όλων των βαθμίδων, και Δευτέρα-Τετάρτη-Παρασκευή από τις 17:00-19:00, καθώς και Σαββατοκύριακα από τις 11:00-15:00 για το κοινό. Η είσοδος είναι ελεύθερη.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου, Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ./Fax: 22890 22700 Γραφείο Αμαρουσίου: Παρνασσού 2 & Λεωφ. Κηφισίας, 151 24 Μαρούσι Τηλ.: 210 8125547, Fax: 210-8125580, E-mail: museum@emproslines.com ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: 01/04 -3110, Από Δευτέρα έως και Κυριακή, 10:30 π.μ.-13:00 μ.μ. &18:30 μ.μ.-21:00 μ.μ. Φ ο ρ ε ί ς

36

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

έτος 1972 ιδρύθηκε το Νομικό Πρόσωπο του Δήμου Άνδρου με την επωνυμία «Ναυτικό Μουσείο Άνδρου», έχοντας έδρα την πόλη της Άνδρου. Σκοπός του συσταθέντος νομικού προσώπου είναι η περισυλλογή και εμπλουτισμός με αντικείμενα ναυτικού περιεχομένου. Το κτίριο δωρήθηκε από τον αείμνηστο εφοπλιστή Δημήτριο Ράλλια στο Δήμο Άνδρου το έτος 1957. Την τελική ταξινόμηση των εκθεμάτων του Μουσείου έκανε πριν αποβιώσει ο καπετάν Κωνσταντίνος Παντζόπουλος πλοίαρχος Ε.Ν. Το Ναυτικό Μουσείο Άνδρου έχει εκθέματα παλαιά ναυλοσύμφωνα, παλαιά ασφαλιστήρια, ναυτικά ημερολόγια, λιθογραφίες Ανδριώτικων καραβιών. Επίσης διαθέτει αρκετά μεγάλο αριθμό μακετών ιστιοφόρων και ατμοκίνητων φορτηγών πλοίων, καθώς και πάρα πολλές φωτογραφίες. Άλλα εκθέματα είναι, όργανα ναυτιλίας, εξάντες, χρονόμετρα, φωναγωγοί, σειρήνες ομίχλης, ταχύμετρα, κ.τ.λ. Υπάρχουν παραδοσιακές Ανδριώτικες φορεσιές που εκθέτονται και άλλες πού δανείζονται σε διάφορους συλλόγους για εκδηλώσεις.

Ναυτικό Μουσείο Δήμου Άνδρου

ΤO

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Δήμου Άνδρου, 84 500 Χώρα Άνδρου, Τηλ.: 22820 22264, Τηλ. Δήμου Άνδρου: 2282023766, Fax Δήμου Άνδρου: 2282024166 ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος (1 Ιουλίου - 30 Σεπτεμβρίου) Δευτέρα-Κυριακή: 09.00-21.00, Τρίτη κλειστά Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

37

Ναυτικό Μουσείο Χίου

ΤO

ναι να εικονογραφήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το σημαντικότερο κομμάτι της ζωής του νησιού, συλλέγοντας αντικείμενα και ταξινομώντας ιστορικά στοιχεία της ναυτικής παράδοσης του τόπου καθώς και τις εξελίξεις της ναυτιλίας και των εμπορικών πλοίων. Στις δραστηριότητές του συμπεριλαμβάνονται διαλέξεις και συνέδρια με θέματα πάντα σχετικά με τη Χίο και τη ναυτιλία καθώς και συνεργασίες με άλλα ναυτικά μουσεία του ελληνικού Αρχιπελάγους. Τα εκθέματά του αποτελούνται από ομοιώματα και εξαρτήματα πλοίων, σπάνιες φωτογραφίες από τη ναυτική ζωή και μια σειρά πορτρέτων πλοίων, ιστιοφόρων αλλά και ατμοκίνητων, πραγματικά αριστουργήματα της λαϊκής τέχνης του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού, τα οποία αποδίδονται στον λαϊκό ζωγράφο Αριστείδη Γλύκα (Βροντάδο 1870-Πειραιάς 1940).

Ναυτικό Μουσείο Χίου αποτελεί την υλοποίηση ενός παλαιού ονείρου των ιδρυτών του –όλων των συντελεστών του χιώτικου ναυτικού θαύματος– να αποκτήσει η σύγχρονη ελληνική ναυτοσύνη, σ’ ένα από τα πιο μεγάλα κέντρα της, τη Χίο, ένα ευπρόσωπο και πανελληνίως σημαντικό σπίτι-μουσείο. Το Ναυτικό Μουσείο Χίου στεγάζεται στο κέντρο της πόλης, στο παραδοσιακό αρχοντικό των αειμνήστων Αναστασίου και Μαρουκώς Πατέρα, που δωρήθηκε στο ομώνυμο Κοινωφελές Ίδρυμα από τους κληρονόμους τους το 1991. Τα τελευταία χρόνια έγινε πλήρης ανακαίνιση των εσωτερικών και του κήπου, που διαμορφώθηκαν έτσι ώστε να παρουσιάζονται τα εκθέματα με τον αρμονικότερο τρόπο και το σύνολο να αποτελεί σήμερα ένα κόσμημα για την πόλη της Χίου. Από τους βασικούς στόχους του Μουσείου εί-

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Χίου, Στεφάνου Τσουρή 20, 82 100 Χίος • Τηλ.: 22710 44139 / 22710 44140, Fax: 22710 44141 Ηλεκτρονική διεύθυνση: naftmousi@otenet.gr, Ιστοσελίδα: http://www.nauticalmuseum.com ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος (01 Ιουνίου- 30 Σεπτεμβρίου), Καθημερινά εκτός Κυριακών και εορτών: 09:00-14:00 Χειμερινή περίοδος (01 Οκτωβρίου-31 Μαΐου), Καθημερινά εκτός Κυριακών και εορτών: 09:00-13:00 Φ ο ρ ε ί ς

38

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών ιδρύθηκε ως σωματείο το 1965, με σκοπό να στεγάσει πίνακες του Αριστείδη Γλύκα, μισομόντελα πλοίων, ναυτικά όργανα και καθετί σχετικό με τη σπουδαία ναυτική παράδοση των Οινουσσών. Όλα τα αντικείμενα ανήκαν σε οινουσσιακές οικογένειες, οι οποίες τα δώρησαν στο Μουσείο. Το 1987 ο καπτα-Νικόλας Λαιμός υλοποιώντας το όραμα του αποβιώσαντος το 1986 αδελφού του και δημάρχου Οινουσσών, Αντωνίου Λαιμού, προχώρησε στην ολική ανακατασκευή και επέκταση του Μουσείου με σύγχρονες προδιαγραφές. Το 1991 το Ναυτικό Μουσείο εγκαινιάστηκε υπό τη νέα του μορφή και πλουσιότερο σε περιεχόμενο, αφού ο καπτα-Νικόλας Λαιμός είχε προσφέρει τις σπουδαίες συλλογές του αδελφού του από μοντέλα πλοίων φτιαγμένων από αιχμαλώτους των ναπολεόντειων πολέμων και από αντικείμενα της ίδιας εποχής. Παράλληλα, άλλαξε και η νομική μορφή του Μουσείου, αφού μετατράπηκε σε ίδρυμα, που χρηματοδοτείται από τον καπταΝικόλα Λαιμό. Από το 1991 μέχρι σήμερα το Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών έχει δεχτεί χιλιάδες επισκέπτες από όλα τα μέρη της γης. Η μεγάλη ναυτική παράδοση των Οινουσσών δεν θα μπορούσε να βρει καλύτερο θεματοφύλακα, αφού στους χώρους του παρουσιάζεται η εξέλιξη των Οινουσσίων από τα ιστιοφόρα του 19ου αιώνα στα ατμόπλοια των αρχών του 20ού αιώνα και στα σύγχρονα πλοία της εποχής μας. Επιπροσθέτως, το Μουσείο έχει χρηματοδοτήσει και την έρευνα και τις εκδόσεις. Ο ιστορικός κ. Νικόλαος Ανδριώτης ασχολήθηκε με το θέμα του ερχομού των Μικρασιατών προσφύγων στις Οινούσσες και έχει γράψει για λογαριασμό του Μουσείου το βιβλίο Το μικρό ταξίδι. Οι αρχιτέκτονες κ. Νικόλαος Σκουτέλης και κ. Φλάβιο Ζανόν συνεργάστηκαν, για να βγει το βιβλίο Η

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών, Οινούσσες, 82 101 Χίος Τηλ./Fax: 22710 55182 • E-mail: elachl@gmail.com Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

αρχιτεκτονική των Οινουσσών. Ο μουσικός κ. Κυριάκος Καλαïτζίδης, μετά από έρευνα που πραγματοποίησε για τα ακούσματα και την παραδοσιακή μουσική των Οινουσσίων, δημιούργησε μια καλαίσθητη κασετίνα με δύο μουσικά CD και μικρό βιβλίο με κείμενο και φωτογραφίες. Ο εκδότης και συγγραφέας κ. Γεώργιος Φουστάνος έχει γράψει για λογαριασμό του Ναυτικού Μουσείου τα σπουδαία βιβλία 101+4: Τα λίμπερτι των Οινουσσίων, Οι βασιλείς των ωκεανών και Τα ατμόπλοια των Οινουσσών. Τέλος, έχουν εκδοθεί πολυτελής κατάλογος των εκθεμάτων του Μουσείου, αφίσες και κάρτες. Όλες οι εκδόσεις διατίθενται στο πωλητήριο του Ναυτικού Μουσείου.

Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών

ΤO

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος, Καθημερινά 09:00 -14:00 Χειμερινή περίοδος Καθημερινά 09:00 -12:00

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

39

Ναυτ ι κ ό Μο υσ ε ί ο Θ ή ρας

ME

ένα μεγάλο όγκο υλικού, το Ναυτικό Μουσείο Θήρας προσπαθεί να τεκμηριώσει για τον επισκέπτη τη ναυτική ιστορία της Σαντορίνης, ειδικά κατά

τη διάρκεια της μεγάλης ακμής της τον 19ο αιώνα, όταν τα σαντορινιά ιστιοφόρα διέσχιζαν όλη την Ανατολική Μεσόγειο, από τη Μαύρη θάλασσα μέχρι την Αίγυπτο, μεταφέροντας είτε θηραϊκή γη για τις ανάγκες της διάνοιξης της διώρυγας του Σουέζ, είτε Visanto, το ξακουστό σαντορινιό κρασί που για πολλά χρόνια χρησιμοποιούσαν οι ορθόδοξες εκκλησίες της ρώσικης αυτοκρατορίας για τη Θεία Μετάληψη. Τα ιστιοφόρα, οι καπετάνιοι και τα πληρώματα της Σαντορίνης ξεφόρτωναν το φορτίο τους και επέστρεφαν φέρνοντας κάθε είδους πολύτιμα εμπόρευματα, μα το σημαντικότερο επέστρεφαν φέρνοντας εμπειρίες και πλούτο στο νησί. Ακόμη μερικές φορές επέστρεφαν φέρνοντας προϊόντα, όπως το άνυδρο ντοματάκι που βρήκε στο μικροκλίμα της Σαντορίνης τις ιδανικές συνθήκες για να αναπτυχθεί και δημιούργησε για πολλές δεκαετίες έναν καινούργιο κύκλο εμπορικής ανάπτυξης και ευμάρειας με τον ντοματοπελτέ τύπου Σαντορίνης, για το νησί και τους κατοίκους του. Ένας ναυτικός, ο καπετάνιος Αντώνης Δακορώνιας, το 1951 είχε την πρωτοβουλία για τη δημιουργία του Ναυτικού Μουσείου. Σήμερα το μουσείο στεγάζεται σε ένα θαυμάσια διατηρημένο παραδοσιακό καπετανόσπιτο της Σαντορίνης του 19ου αιώνα, δωρεά της Οιάτισσας Ντίνας Μανωλέσσου Μπιρμπίλη. Στα εκθέματά του το μουσείο περιλαμβάνει ακρόπρωρα, άγκυρες, και διάφορα μικροαντικείμενα καθημερινής χρήσης στα ιστιοφόρα του τότε. Σκαλιστές ναυτικές κασέλες, εξάντες, μοντέλα και υδατογραφίες παλιών και νέων πλοίων, εργαλεία και σχέδια από τους Σαντορινιούς ταρσανάδες, στολές και εργαλεία των τοπικών ναυπηγών μαστόρων. Επίσης, παρουσιάζονται σπάνια έγγραφα, βιβλία, χάρτες, ναυλοσύμφωνα, προικοσύμφωνα, διαθήκες ναυτικών και πολλές φωτογραφίες.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Oία Θήρας, Τηλ.: 22860 71156 Γραφεία στον Πειραιά: Μπουμπουλίνας 31-33, 18535 Πειραιάς, Τηλ.: 210 4296815 Φ ο ρ ε ί ς

40

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ναυτικό και Λαογραφικό Μουσείο Σύμης ιδρύθηκε το 1991. Η ιδέα της ίδρυσής του γεννήθηκε το 1981 από την Πανσυμαϊκή Ναυτική Ένωση, η οποία είχε ως σκοπό

τη συγκέντρωση και διάσωση εκθεμάτων ναυτικής τέχνης. Στη συνέχεια, η Ένωση Γυναικών Σύμης και ο λαϊκός σύλλογος «Ο Νηρέας» εργάστηκαν για την ίδρυση του Μουσείου με τη συμπαράσταση και του Δήμου Σύμης. Σκοποί του Μουσείου αποτελούν η συγκέντρωση και διάσωση εκθεμάτων της Ναυτικής και Λαογραφικής κληρονομιάς της Σύμης, η προβολή και διατήρηση της αγάπης προς τη ναυτική τέχνη και τη λαϊκή τέχνη και η συμβολή του στην ανάπτυξη του τουρισμού της Σύμης. Το Μουσείο στεγάζεται σε δημοτικό νεοκλασικό και διατηρητέο οίκημα, το οποίο ονομάζεται «Ηλιακό Σπίτι». Στο ίδιο κτίριο στεγάζεται και ο δημοτικός ραδιοφωνικός σταθμός Σύμης καθώς και η μόνιμη έκθεση του μουσείου Τέσλα του Βελιγραδίου. Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου έχει ως σκοπό να ξεναγήσει τον επισκέπτη στη ναυτική παράδοση του νησιού. Ο επισκέπτης γνωρίζει τη ζωή του συμιακού ψαρά, ναύτη και εμπόρου μέσα από εκθέματα, κυρίως τα ναυτικά εργαλεία καθώς και τα σφουγγάρια διαφόρων ειδών που συνοδεύονται από τα εργαλεία καθαρισμού τους. Ξεχωριστή θέση στην έκθεση έχουν οι ελαιογραφίες με τοπία της Σύμης και θέματα ναυτοσύνης, καθώς και χειροποίητα μοντέλα ιστιοφόρων, τα οποία είναι έργα ενός ντόπιου καλλιτέχνη, του Αντώνιου Πολιά. Ανάμεσα στα εκθέματα ξεχωρίζει το σκάφανδρο του δύτη, όπως και η καταδυτική μηχανή που ήταν τοποθετημένη στο καΐκι το οποίο έκανε το ταξίδι της σπογγαλιείας. ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Δημοτικό Ναυτικό και Λαογραφικό Μουσείο Σύμης, Γιαλός Σύμης, 85 600 Σύμη Δωδεκάνησα, Τηλ.: 22460 72363 / 72569 ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Από 1η Μαίου έως 31 Οκτωβρίου: 10:00-14:00 και 18:00 - 20:00 Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Δημοτικό Ναυτικό & Λαογραφικό Μουσείο Σύμης

ΤΟ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

41

Ναυτικό Μουσείο Δήμου Καλυμνίων

ΤΟ

Το Ναυτικό Μουσείου του Δήμου Καλυμνίων συστάθηκε το 1994 και στεγάζεται στην πρώην Βουβάλειο Ναυτική Σχολή, στο κέντρο του λιμανιού της Πόθιας. Σκοπός της ίδρυσής του ήταν και είναι η διάσωση, διαφύλαξη, συντήρηση και προβολή των τεκμηρίων των επιτευγμάτων των Καλυμνίων στη θάλασσα και ιδιαίτερα στην σπογγαλιεία, στην οποία επιδίδονται για αιώνες. Στη συλλογή του Μουσείου περιλαμβάνονται, εκτός από διάφορα θαλάσσια ευρήματα (άγκυρες, αμφορείς, όστρακα, σφουγγάρια κ.ά.) και όλα τα εργαλεία και συσκευές που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν στην σπογγαλιεία, όπως οι σκανταλόπετρες (το πρωτόγονο βοήθημα κατάδυσης του γυμνού δύτη), τα σκάφανδρα, (ολόσωμη φόρμα και χάλκινη περικεφαλαία), τα Φερνέζ, (συσκευή με ολοπρόσωπη μάσκα και σωλήνα παροχής αέρα), καθώς και η συσκευή του σύγχρονου δύτη (φόρμα, μάσκα και αεροσωλήνας) μαζί με όλα τα σχετικά συστήματα αεραντλιών παροχής αέρα, τα οποία πλαισιώ-

νονται από πλούσιο φωτογραφικό. Τα εκθέματα συμπληρώνονται από μια μεγάλη συλλογή από σφουγγάρια όλων των κατηγοριών και προελεύσεων (ορισμένα των οποίων είναι υπερμεγέθη), καθώς και από εργαλεία και συσκευές επεξεργασίας σφουγγαριών (ψαλίδια, στιτήρες και πρέσες). Στα εκθέματά του, επίσης, υπάρχουν εργαλεία και συσκευές, μαζί με φωτογραφικό υλικό από τα ναυπηγεία του νησιού καθώς και ομοιώματα διαφόρων τύπων σκαφών. Στο πλαίσιο των σκοπών του Μουσείου ανάγεται και η συλλογή σχετικής βιβλιογραφίας προς τεκμηρίωση των εκθεμάτων του, καθώς και η συγγραφή διαφόρων άρθρων και εργασιών για την ευρύτερη προβολή του. Τα περιορισμένα μέσα του μουσείου από πλευράς χώρου, οικονομικής στήριξης και προσωπικού δεν επιτρέπουν στο Μουσείο μεγαλύτερες δράσεις, οι δε κατά καιρούς προσπάθειες επέκτασης δεν ευδοκίμησαν, παρ’ ότι η βοήθεια των κατοίκων σε διάθεση αντικειμένων και κειμηλίων υπήρξε αμέριστη.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Δήμου Καλυμνίων, 85200 Κάλυμνος Τηλ.: 22430 51171 / 22430 50910, Fax: 22430 50508, E-mail: papazoglou_n@hotmail.com ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Καθημερινά, πλην Κυριακής, 08:30-13:30 Φ ο ρ ε ί ς

42

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

έκθεση του Μουσείου Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας Νέας Κούταλης αποτελείται από τρεις ενότητες: Στη πρώτη παρουσιάζεται η ναυτική ζωή των κουταλιανών πριν τον ξεριζωμό τους από την Προποντίδα. Στην ενότητα αυτή εκτίθενται κειμήλια και αρχειακές φωτογραφίες από την παλιά πατρίδα τους. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζεται η σπογγαλιεία, η επεξεργασία των σφουγγαριών και τα υπόλοιπα ναυτικά επαγγέλματα στη Νέα Κούταλη της Λήμνου. Τα εκθέματα της δεύτερης ενότητας είναι ο εξοπλισμός των δυτών, ομοιώματα από τα σπογγαλιευτικά σκάφη, τα εξαρτήματα των σπογγαλιευτικών καϊκιών, τα είδη των σφουγγαριών, τα εργαλεία επεξεργασίας, τα μηχανήματα συσκευασίας των σφουγγαριών όπως επίσης και εκθέματα από την αλιεία, την κονσερβοποιία αλίπαστων και την επισκευή σκαφών. Την ενότητα αυτή συνοδεύει επίσης σημαντικό υλικό από αρχειακές φωτογραφίες. Στη τελευταία ενότητα εκτίθεται μέρος της αρχαιολογικής συλλογής της Νέας Κούταλης η οποία αποτελείται από αντικείμενα που περισυνέλεξαν οι σφουγγαράδες από τα βάθη της θάλασσας και περιλαμβάνει: Αμφορείς, που χρονολογούνται από τους αρχαϊκούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους και προέρχονται από διάφορες περιοχές του Αιγαίου και της Μεσογείου (Κόρινθο, Χίο, Θάσο, Ρόδο, Λέσβο, ακτές της Αδριατικής, της Ταραγωνίας, της βόρειας Ισπανίας και της Αιγύπτου), μολύβδινα εξαρτήματα ξύλινων αγκυρών (σταθεροί και αποσπώμενοι στύποι και σύνδεσμοι), εφυαλωμένα πινάκια, χάλκινη αλυσίδα και μικρά πήλινα σκεύη. Στο μουσείο διατίθεται συνοπτικός κατάλογος των εκθεμάτων, αφίσα όπως επίσης και αναμνηστικά 1 αντίγραφα ορισμένων εκθεμάτων.

2

3

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας Νεας Κούταλης, Λήμνος 81 400 Τηλ.: 2254092383 & 2254350511, Fax: 2254051763 E-mail: dimkout@otenet.gr ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή Περίοδος: 10 Μαΐου - 14 Ιουλίου: Τετάρτη - Δευτέρα: 10.00 – 14.00 15 Ιουλίου - 30 Αυγούστου: Τετάρτη - Δευτέρα: 10.00 – 14.00 & 19.00 – 21.00 1 Σεπτεμβρίου - 10 Οκτωβρίου: Τετάρτη – Δευτέρα: 10.00 – 14.00 Το μουσείο παραμένει κλειστό κάθε Τρίτη Χειμερινή περίοδος: Το Μουσείο ανοίγει μόνο μετά από συνεννόηση με το Δήμο Νέας Κούταλης (τηλ. 2254350511 και 6972824095) Φ ο ρ ε ί ς

Μoυσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας Νέας Κούταλης

Η

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

1. Προθήκη με τα είδη των σφουγγαριών και τα μικρά εργαλεία και εξαρτήματα για την επεξεργασία τους.

2. Προθήκη με τον εξοπλισμό του δύτη, με πτυχία της σχολής δυτών Νέας Κούταλης και με διάφορα εξαρτήματα των σπογγαλιευτικών σκαφών 3. Προθήκη με αρχαίους αμφορείς ( τμήμα της αρχαιολογικής συλλογής του Μουσείου)

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

43

Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου

ΟΙ

συλλογές του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου περιλαμβάνουν αντικείμενα που σχετίζονται με τη θάλασσα και τη ναυτιλία. Η παρουσίασή τους γίνεται σε συνάρτηση με τις ιστορικές, γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες της εποχής στην οποία ανήκουν. Τα αντικείμενα που αποτελούν τις μόνιμες συλλογές του μουσείου προέρχονται κατά το μεγαλύτερο μέρος από δωρεές ναυτικών οικογενειών του τόπου, οι οποίοι δωρίζοντας τα κειμήλια που είχαν στην κατοχή τους, στήριξαν την ευγενή προσπάθεια του μουσείου για τη διάσωση της ναυτικής κληρονομιάς και ιστορίας του τόπου τους. Τα υπόλοιπα αντικείμενα, σύμφωνα με τη συλλεκτική πολιτική του μουσείου, αγοράστηκαν από συλλέκτες ναυτικών κειμηλίων. Συγκεκριμένα, η συλλογή του μουσείου περιλαμβάνει μέχρι στιγμής περί τα 1.000 αντικείμενα, μέρος των οποίων αποτελεί το φωτογραφικό του αρχείο. Τα υπόλοιπα αντικείμενα ανήκουν στις κατηγορίες χαλκοτεχνία, μεταλλοτεχνία, ξυλοτεχνία, κεραμική, εργαλεία-μηχανές, όπλα, μακέτες, γυάλινα, αρχειακό υλικό, ενδυμασία και εξαρτήματα και υφασμάτινα είδη.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Λιτόχωρου, Αγίων Αποστόλων 35, 60 200 Λιτόχωρο Τηλ.: 23523 50110 / 23523 50100, Fax: 23523 50128 E-mail: litohoro@olumpus.gr Φ ο ρ ε ί ς

44

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

Επίσης, υπάρχει και η πινακοθήκη του μουσείου με έργα που απεικονίζουν κατά κύριο λόγο λιτοχωρίτικα σκαριά. Η μόνιμη συλλογή, που λειτουργεί από το 2004, είναι οργανωμένη μουσειολογικά σε δύο θεματικές ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζεται η τοπική ναυτική ιστορία μέσα από ημερολόγια, ναυτολόγια και χειρόγραφα Λιτοχωριτών ναυτικών. Στη δεύτερη εκτίθενται αντικείμενα που αφορούν γενικότερα τη ναυτιλία και τη ζωή στη θάλασσα. Στόχος του μουσείου είναι η οργάνωση μιας δεύτερης μόνιμης έκθεσης σε ξεχωριστό χώρο, που αναμένεται να εγκαινιαστεί σύντομα. Την ίδια χρονική περίοδο θα λειτουργήσει στον χώρο του μουσείου και η βιβλιοθήκη, η οποία θα περιλαμβάνει περί τους 1.000 τίτλους βιβλίων εθνολογικού, ιστορικού και ναυτικού περιεχομένου. Σε στάδιο οργάνωσης βρίσκεται και εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά δημοτικού σχολείου. Τέλος, τον Σεπτέμβριο του 2008 θα πραγματοποιηθεί το Ζ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικών Ναυτικών Μουσείων, διοργάνωση του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου και του Δήμου Λιτοχώρου.

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Θερινή περίοδος (01/06 - 30/09) Καθημερινά και Σαββατοκύριακα: 20:00-23:00 Χειμερινή περίοδος (01/10 - 31/05) ΠΑΡ & ΣΑΒ: 18:00 -21:00 Επίσκεψη ομάδων και σχολείων κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού. &

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Μουσείο Αλιευτικών Σκαφών και Εργαλείων εγκαινιάστηκε τον Μάρτιο του 2002 και λειτουργεί με την οικονομική, τεχνική και διοικητική στήριξη του Δήμου Μουδανιών. Η ιδέα της δημιουργίας μουσείου για την αλιεία ξεκίνησε από τον Ναυτικό Όμιλο Μουδανιών, ο οποίος πρόσφερε στον Δήμο Μουδανιών μια σπουδαία συλλογή κοχυλιών και οστράκων, αλλά και συνέβαλε στη διάσωση παλιών αλιευτικών εργαλείων και ναυτικών οργάνων. Στο Μουσείο μπορεί κανείς να ανακαλύψει τις παλιές και σύγχρονες τεχνικές αλιείας, εργαλεία ψαρέματος, ναυσιπλοΐας, μικρογραφίες αλιευτικών σκαφών καθώς και την εξαιρετική μαγεία του βυθού (προβάλλεται σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα με τη βοήθεια οπτικοακουστικών μέσων).

Σε ιδιαίτερο σημείο της έκθεσης εκτίθενται αλιευτικά αντικείμενα που έφεραν οι πρόσφυγες από τις αλησμόνητες πατρίδες καθώς και εκείνα που χρησιμοποίησαν στα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στη νέα πατρίδα. Αρχαίες άγκυρες, βαμβακερά δίχτυα, απλάδια και μανωμένα, κιούρτοι και καμάκια για αχινούς, αγκίστρια και παραγάδια, μπαλότσες και μακαράδες, ροκάνια και τριβίδια, μπούσουλες, φανοί και ουράνιες σφαίρες, είναι ορισμένα από τα αντικείμενα της έκθεσης. Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις τεχνικών αλιείας, όπως το νταλιάνι, η πεζότρατα, το γρι-γρι, ομοιώματα σκαφών, όπως η κωπήλατη τράτα και μηχανότρατα με γάστρα καραβόσκαρου καθώς και πλούσιο εικονογραφικό υλικό και εύληπτα κείμενα συμπληρώνουν τα σπάνια αλιευτικά αντικείμενα. Ιδιαίτερο έκθεμα του Μουσείου είναι ο μπουγιαντές, ένα παραδοσιακό αλιευτικό σκαρί που χρησιμοποιούνταν στη θάλασσα του Μαρμαρά και στη χώρα μας έγινε γνωστό από τους πρόσφυγες. Έναν μπουγιαντέ έφερε από τα παλιά Μουδανιά το 1922 ο Χρήστος Λεοντής, πίσω από το οχηματαγωγό Λέρος, που μετέφερε πρόσφυγες. Ο μπουγιαντές της έκθεσης κατασκευάστηκε με βάση μαρτυρίες ηλικιωμένων ψαράδων και την πείρα του ναυπηγού σε παραδοσιακά σκάφη. Στο Μουσείο λειτουργεί επίσης αίθουσα πολλαπλών χρήσεων που κατά καιρούς έχει φιλοξενήσει εκπαιδευτικά προγράμματα και εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας. Τέλος, το Μουσείο διαθέτει πωλητήριο αναμνηστικών ειδών, έναν όμορφα διαμορφωμένο περιβάλλοντα χώρο καθώς και χώρο στάθμευσης.

Μουσείο Αλιευτικών Σκαφών & Εργαλείων Νέων Μουδανιών Χαλκιδικής

ΤΟ

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Μουσείο Αλιευτικών Σκαφών και Εργαλείων, Βιθυνίας 2, Νέα Μουδανιά Χαλκιδικής, Τ.Κ.63200, Τηλ./Fax: 2373026166.

E-mail: cultural@moudania.gr, WebSite: www.moudania.gr ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Χειμερινό ωράριο: (16 Σεπτεμβρίου - 14 Ιουνίου ) Tρίτη - Παρασκευή 08.30 - 14.30, Σάββατο - Κυριακή 10.00 - 14.00. Δευτέρα κλειστά. Εαρινό ωράριο: (15 Ιουνίου - 15 Σεπτεμβρίου) Τρίτη - Παρασκευή 08.30 - 14.00 & 18.00 - 20.00, Σάββατο - Κυριακή 10.00 - 14.00 Δευτέρα κλειστά. Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

45

Μιλάνειο Ναυτικό Μουσείο Ζακύνθου Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Ζακύνθου

Μουσείο βρίσκεται σ’ ένα από τα ομορφότερα παραθαλάσσια θέρετρα της Ζακύνθου, το Τσιλιβί. Ιδρυτής του είναι ο ζωγράφος-καραβογράφος κ. Αντώνιος Μιλάνος, ο οποίος, μετά από πολυετή μελέτη και έρευνα, ιστοριογράφησε και φιλοτέχνησε την εξελικτική πορεία της Ναυτικής Ιστορίας του Έθνους μας, από το 2.000 π.Χ. έως σήμερα. Έτσι σε 140 υδατογραφίες παρουσιάζονται τέσσερις χιλιάδες χρόνια ναυτικής ιστορίας. Παράλληλα, η πινακοθήκη πλαισιώνεται με πλούσιο υλικό ιστορικών ντοκουμέντων όπως ιστορικά κειμήλια, ναυτικές στολές, βιβλία, φωτογραφικό υλικό, μοντέλα πλοίων, παράσημα, ναυτικοί κόμποι, κ.α. Στο μουσείο πραγματοποιούνται εκπαιδευτικές ξεναγήσεις σε μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης καθώς και πολλές άλλες εκδηλώσεις, όπως Ημερίδες, Συνέδρια και μαθητικοί διαγωνισμοί. ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Μιλάνειο Ναυτικό Μουσείο Ζακύνθου, Τσιλιβή, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 42436 ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού

ΤΟ

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό & Ιστορικό Μουσείο Ζακύνθου, Μπόχαλη, 29100 Ζάκυνθος ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Τηλ.: 26950 83223 / 26950 28249, Fax: 26950 83748 Κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού.

Φ ο ρ ε ί ς

46

ΤΟ

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Ζακύνθου βρίσκεται στην Μπόχαλη, σε μια από τις ωραιότερες και πιο ιστορικές συνοικίες της Ζακύνθου. Στα μέσα του δρόμου για το λεγόμενο ψήλωμα, όπου βρίσκεται η έπαυλη της οικογένειας Σολωμού, (όπου ο εθνικός μας ποιητής εμπνεύστηκε και έγραψε τον «Ύμνο εις της Ελευθερία»), κάτω από το βενετσιάνικο κάστρο και περιτριγυρισμένο από τα εγγλέζικα μνήματα (νεκροταφείο των αξιωματικών της αγγλικής κυριαρχίας, 18091864), το εβραϊκό νεκροταφείο (από το 1281) και το εκκλησάκι του Άι- Γιώργη των Φιλικών (όπου ο Κολοκοτρώνης, ο Διονύσιος Σολωμός και πολλοί άλλοι ορκίστηκαν Φιλικοί) βρίσκεται το κτίριο του μουσείου που μιμείται την αρχιτεκτονική των παλαιών ζακυνθινών επαύλεων της εξοχής. Μέσα από τα εκθέματά του παρουσιάζεται η εξέλιξη της ναυτικής ιστορίας όλων των Επτανήσων μέσα από τους αιώνες. Περιλαμβάνει μια αξιόλογη συλλογή από πίνακες ζωγραφικής με θέμα τη θάλασσα και τη ναυτική παράδοση, μινιατούρες διαφόρων τύπων πλοίων και ναυτικά όργανα.

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ναυτικό Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Ιθάκης, στεγάζεται στο κτίριο του πρώην Ηλεκτρικού Σταθμού Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας, που κατασκευάστηκε τον Νοέμβριο του 1923, δωρεά του Ιθακήσιου εφοπλιστή Γ. Δρακούλη. Διέθετε τρεις ηλεκτρομηχανές και τροφοδοτούσε με ηλεκτρικό ρεύμα το Βαθύ και το Περαχώρι μέχρι το 1967, εκτός από το 1941-1945 όπου οι ξένοι κατακτητές διέκοψαν τη λειτουργία του. Από τότε η Ιθάκη τροφοδοτείται με ηλεκτρικό ρεύμα από την Κεφαλονιά. Αργότερα το κτίριο αυτό περιήλθε στο Δήμο Ιθάκης και μέσω προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναστηλώθηκε και αναπαλαιώθηκε. Το «Ναυτικό - Λαογραφικό Μουσείο Ιθάκης» συστάθηκε το 1997. Η συλλογή περιλαμβάνει ένα πλήθος εκθεμάτων, που ξεπερνούν τα 2000, μεταξύ των οποίων είναι μια πλούσια συλλογή παλαιών φωτογραφιών των αρχών του αιώνα μας, συλλογή από πίνακες καραβιών Ιθακήσιων πλοιοκτητών, ναυτικά όργανα, στολές, έγγραφα και βιβλία της Εμποροναυτικής Σχολής Σταθάτου, καθώς και άλλα τεκμήρια από την πλούσια ναυτική ιστορία της Ιθάκης. Επίσης περιλαμβάνει χάλκινα, μπρούτζινα και κεραμικά σκεύη οικιακής χρήσης, κοσμήματα, παλαιά εργαλεία, χαρακτηριστικά αντικείμενα διαφόρων επαγγελμάτων, έπιπλα αστικής τάξης του νησιού, μικροαντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης, παραδοσιακές στολές της Ιθάκης και εξοπλισμό και κατασκευές της κλωστικής και υφαντικής τέχνης, αγροτικό εξοπλισμό, εργαλεία υφάνσεως, εκκλησιαστικά είδη, κοσμήματα, γραμματόσημα,

μουσικά όργανα κλπ. Το 1996 ενέταξε στη συλλογή του μια σειρά από χαλκογραφίες του J.H.W. TISCHBREIN( 1751-1829) με μορφές του Ομήρου, προσφορά του Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών. Επίσης το 2005 συμπεριέλαβε στη συλλογή του, μέρος της συλλογής Γραμμοφώνων, προσφορά του συμπατριώτη μας Νάρκισσου Ραυτόπουλου. Σκοπός του Μουσείου είναι ο καλύτερος συντονισμός των δραστηριοτήτων για τη διατήρηση, διάδοση και ανάπτυξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού της Ιθάκης και συγκεκριμένα: • Η ανεύρεση, η διάσωση, η συντήρηση, η καταγραφή και παρουσίαση των αντικειμένων που αποτελούν μοναδικούς μάρτυρες μιας άλλης εποχής που μέχρι σήμερα εξακολουθεί να επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον πολιτισμό του νησιού μας καθώς και η διαφύλαξη και προβολή της λαϊκής μας παράδοσης, της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, καθώς και της αξιόλογης ναυτικής μας ιστορίας.

• Ο συνεχής εμπλουτισμός των εκθεμάτων και των συλλογών του.

• Η επικοινωνία και η ανταλλαγή εμπειρίας, τεχνογνωσίας με άλλα μουσεία του είδους του.

• Η έκδοση εντύπων, λευκωμάτων και βιβλίων λαογραφικού, ιστορικού και πολιτιστικού περιεχομένου.

• Η έκδοση σύγχρονων υλικών πληροφόρησης και προβολής (Video, cd-rom, ταινιών κ.α).

• Η διοργάνωση συνεδρίων, σεμιναρίων και ημερίδων για την πολιτιστική κληρονομιά, την παράδοση, τη λαογραφία, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική κ.α.

Ναυτικό - Λαογραφικό Μουσείο Ιθάκης

ΤΟ

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό - Λαογραφικό Μουσείο Ιθάκης, Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ.: 26740 33398 ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Μάιος έως Σεπτέμβριος 09:30 – 14:30 εκτός Δευτέρας Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

47

Μουσείο Αλιείας & Ναυπηγικής Αλιευτικών Σκαφών Κέντρο Ναυτικού Μοντελισμού / Καταφύγιο Παραδοσιακών & Ιστορικών Σκαφών Μουσείο Nαυπηγικής Τέχνης Δήμου Περάματος

ME

πόρους από το κοινοτικό πλαίσιο PESCA ιδρύθηκε στο χώρο των παλαιών σφαγείων στο Νέο Ικόνιο το Μουσείο Αλιείας και Ναυπηγικής Αλιευτικών Σκαφών. Σ’ αυτό φιλοξενούνται ιστορικά σκάφη σε φυσικό μέγεθος, πιστά ομοιώματα αρχαίων σκαφών και παραδοσιακών τύπων αλιευτικών πλοίων (σκούνα, ανεμότρατα, γρι-γρι, μπρατσέρα, τρεχαντήρι, κ.τλ.). Η συλλογή αυτή συνοδεύεται από επιστημονικό επιλεγμένο εποπτικό υλικό (σχέδια, φωτογραφίες, πίνακες, βίντεο, κ.τλ.), που εξυπηρετεί παιδαγωγικές και αισθητικές ανάγκες του μουσείου. Στο πλαίσιο του ίδιου προγράμματος και δίπλα στο Μουσείο Αλιείας, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες κατασκευής του Κέντρου Ναυτικού Μοντελισμού, όπου θα πραγματοποιείται εκμάθηση αυτής της λεπτής και αξιόλογης τέχνης, συνοδευόμενη από πρόγραμμα κατάρτισης.

Στο μουσείο εκτίθεται και η συλλογή ναυπηγικών εργαλείων, μοναδικής στο είδος της. Ο Δήμος Περάματος αναγνωρίζοντας ότι τα ξυλοναυπηγεία και ο παραδοσιακός εξοπλισμός τους, καθώς και τα παραδοσιακά σκάφη αποτελούν μνημεία της ιστορίας της πόλης και της νεότερης ναυτικής και ναυπηγικής παράδοσης των Ελλήνων, ξεκίνησε μια προσπάθεια για τη δημιουργία συλλογής εργαλείων από τα ναυπηγεία της περιοχής του, καθώς και για τη συντήρησή τους. Σήμερα η συλλογή περιλαμβάνει περισσότερα από διακόσια εργαλεία ναυπηγικής, τα οποία έχουν ταξινομηθεί σε οκτώ κατηγορίες ανάλογα με τη χρήση τους (εργαλεία σφυροκοπήματος, σχισίματος και κοπής ξύλων, κ.τλ.), δέκα ναυπηγικά μοντέλα σκαφών, δέκα μεγάλα αντικείμενα από παλιά καΐκια και περισσότερα από πενήντα μικρότερα (μακαράδες, τζαβέτες, κ.τλ.). Σημειώνεται ότι στο Πέραμα έχει ιδρυθεί το πρώτο καταφύγιο Παραδοσιακών Σκαφών το οποίο θα λειτουργήσει με τη μορφή ανοιχτού μουσείου. Ήδη έχουν διασωθεί τέσσερα σκάφη, τα «Δαίδαλος», «Μαρία Παγίδα», «Νικόλαος Σ.» και «Αγία Βαρβάρα», ενώ έχουν εξασφαλιστεί οι πόροι από κοινοτικό πρόγραμμα για την ίδρυση του Μουσείου Ναυπηγικής Τέχνης με μόνιμη συλλογή σχετικά με την ιστορία της Ναυπηγικής.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ (για πληροφορίες): Δημοτική Πινακοθήκη Περάματος, Θράκης και Καραολή Δημητρίου 25, Πέραμα Τηλ. πληροφοριών: 210 4022945 (κ. Παπαοικονόμου) ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού Φ ο ρ ε ί ς

48

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Μουσείο Ιστορίας Σχολής Ναυτικών Δοκίμων

ΤΟ

Μουσείο της ΣΝΔ φιλοδοξεί να αποτελέσει καθρέπτη των προσπαθειών του ελληνισμού για την απόκτηση, τη διατήρηση και την αξιοποίηση της «ναυτικής ισχύος» προς όφελος της Ελλάδας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Χάρη στα κειμηλιακά εκθέματα τα οποία συγκεντρώθηκαν στη ΣΝΔ στη διάρκεια των περίπου 100 χρόνων λειτουργίας της στον Πειραιά, κατέστη δυνατός ο συνδυασμός της παρουσίασης της εξέλιξης της Σχολής με την παρουσίαση της εξέλιξης της «ναυτικής ισχύος» των Ελλήνων. Τα ομοιώματα πλοίων που φιλοτεχνήθηκαν κατά καιρούς και χρησίμευαν ως παιδαγωγικά εργαλεία στις πριν την ψηφιακή τεχνολογία εποχές, σε συγκερασμό με αξιόλογους πίνακες ζωγραφικής που αναπαριστούν γνωστές ναυμαχίες, καθιστούν δυνατή την παρουσίαση της ελληνικής ναυτικής πολεμικής τέχνης από την αρχαιότητα ως σήμερα. Η Αίθουσα Α’ παρουσιάζει μια συμπυκνωμένη αλλά σαφή εικόνα των φάσεων από τις οποίες διήλθε η Ιστορία της ΣΝΔ, από την ίδρυσή της στα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το σημερινό μεταψυχροπολεμικό περιβάλλον. Στην Αίθουσα Β’, συμπληρώνοντας και εμπλουτίζοντας την Αίθουσα Α’, εκτίθενται συλλογές από αναμνηστικές φωτογραφίες Ν. Δοκίμων (στις οποίες καταγράφονται σημαντικές στιγμές της καθημερινότητας), καθώς και η διοικητική αρχειακή συλλογή του Μουσείου με τους πίνακες βαθμολογιών, τα πρωτόκολλα

αποφοίτησης, τα βιβλία ποινολογίων και άλλα έγγραφα και κειμήλια. Η Αίθουσα Γ’ εκθέτει τις κειμηλιακές συλλογές της Σχολής, που αποτελούνται από αξιόλογα έργα τέχνης μεγάλης συλλεκτικής αξίας, καθώς και ομοιώματα πλοίων. Η Αίθουσα Δ’ είναι αφιερωμένη στη μνήμη του ήρωα Ιωάννη Παστρικάκη (πρώτου Ναυτικού Δοκίμου που προσέφερε τη ζωή του στον βωμό της εθνικής μας ανεξαρτησίας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους) και του πλήθους των Αξιωματικών αποφοίτων της ΣΝΔ που έχυσαν το αίμα τους στους υπέρ βωμών και εστιών αγώνες του έθνους μας. Η Αίθουσα Ε’ αποτελεί αναπαράσταση ενός σημερινού θαλάμου ενδιαιτήσεως Ναυτικών Δοκίμων.

Επάνω: Άποψη αίθουσας του Μουσείου. Κάτω: Ερμάριου Ναυτικού Δοκίμου.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Τέρμα Λεωφ. Χατζηκυριακού, 185 39 Πειραιάς Τηλ.: 210 4581337, Fax: 210 4181768, E-mail: info@hna.gr • WebSite: www.hna.gr ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Για επίσκεψη στο Μουσείο απαιτείται τηλεφωνική επικοινωνία και συνεννόηση. Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

49

Ί δ ρ υμ α «Ά λ σ ο ς Ναυτ ι κ ή ς Π αράδ ο σ η ς »

ΤΟ

Ίδρυμα «Άλσος Ναυτικής Παράδοσης» βάσει του Π.Δ. της 23 Μαΐου 1993 (ΦΕΚ 409/ Β από 4/6/93) αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ.), υπάγεται δε στην εποπτεία και έλεγχο των Υπουργείων Εθνικής Άμυνας, Πολιτισμού, Εμπορικής Ναυτιλίας, και Οικονομικών, και τελεί υπό την Αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ο Σκοπός του ιδρύματος σύμφωνα με το Π.Δ. είναι η ενίσχυση του ενιαίου θαλασσίου πνεύματος, η διατήρηση και η προβολή της Ναυτικής Παράδοσης των Ελλήνων. Κύρια μέσα για την πραγματοποίηση των σκοπών του ιδρύματος είναι ένα σύνθετο συγκρότημα από το οικοδόμημα του Μουσείου Ναυτικής ΠαράΦωτό από δορυφόρο Άλσος με σχεδιάγραμμα για τους υπό διαμόρφωση χώρους

Φωτό από δορυφόρο - Χώρος Άλσους

δοσης, από τον περιβάλλοντα χερσαίο χώρο και από τον έμπροσθεν αυτού εκτεινόμενο θαλάσσιο χώρο, στην περιοχή του Φλοίσβου Παλαιού Φαλήρου. Σήμερα στον περιβάλλοντα Θαλάσσιο χώρο ήδη ελλιμενίζονται και λειτουργούν ως πλωτά Μουσεία το Ιστορικό Θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ, το Α/Τ ΒΕΛΟΣ ως Μουσείο του Αντιδικτατορικού Αγώνα, το πλοίο πόντισης καλωδίων ΘΑΛΗΣ ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ, το παραδοσιακό τρεχαντήρι ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ και αναμένεται ο ελλιμενισμός του Ιστιοφόρου ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΕΥΓΕΝΙΔΗΣ. Εντός στεγάστρου εκτίθεται το αντίγραφο της Αρχαίας Ελληνικής Τριήρους «ΟΛΥΜΠΙΑΣ». Τον εν λόγω χώρο επισκέπτονται περίπου 5000 άτομα κάθε τρίμηνο. Τέλος, σε ότι αφορά την ανέγερση του κτιρίου έχουν ολοκληρωθεί όλες οι προβλεπόμενες μελέτες και ευρίσκονται σε εξέλιξη οι απαιτούμενες διαδικασίες / ενέργειες.

Να υ τ ικ ό Μο υ σε ί ο Κ α ρ δ α μ ύ λ ω ν

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: ΙΔΡΥΜΑ «ΑΛΣΟΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ», Παπαρηγοπούλου 2, 105 61, Αθήνα Τηλ: 210 3368518, 210 3368517, Fax: 210 3253680

ΣΤΟ

ιστορικό «Καρράδειο Δημοτικό Σχολείο Ράχης» που ιδρύθηκε το 1927 με δωρεά της παλιάς εφοπλιστικής οικογένειας Καρρά, θα στεγαστεί το υπό ίδρυση Ναυτικό Μουσείο Καρδαμύλων. Στόχος είναι η παρουσίαση της ναυτικής παράδοσης των Καρδαμύλων από τα μέσα του 19ου αιώνα σε θεματικές και χρονολογικές ενότητες, αλλά και η γενική ιστορία των Καρδαμύλων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Επίσης, οι συνθήκες και ο τρόπος ζωής πριν από την ανάπτυξη της ναυτιλίας, η λαογραφική και αγροτική παράδοση αλλά και η παρουσίαση διακεκριμένων προσωπικοτήτων της ναυτιλίας. Έμφαση δίδεται στη συμβολή του απλού αφανούς ναυτικού με γενεαλογικά δέντρα ναυτικών οικογενειών και ναυτική βιβλιοθήκη. Στα αρχεία του μουσείου θα περιλαμβάνονται ιστορικές μαρτυρίες και αρχειακές πηγές, ενώ θα εκτίθενται ναυτικά όργανα, μοντέλα πλοίων, πίνακες, έγγραφα, αντικείμενα από την καθημερινή ζωή του ναυτικού, φωτογραφίες, λαογραφικό υλικό και αναπαραστάσεις. Παράλληλα, προβλέπεται δημιουργία ηλεκτρονικού και συμβατικού αρχείου, βάσης δεδομένων και δικτυακής σύνδεσης με βιβλιοθήκες, αρχεία, πανεπιστήμια και σχετικά μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μέχρι σήμερα έχουν ολοκληρωθεί όλες οι κτιριακές και μουσειολογικές μελέτες οι οποίες έχουν κατατεθεί στις αρμόδιες υπηρεσίες προς έγκριση και μέσα στους πρώτους μήνες του 2008 θα γίνει η δημοπράτηση του έργου. Μέρος

της χρηματοδότησης πραγματοποιείται από τον δήμο Καρδαμύλων μέσω του προγράμματος ΘΗΣΕΑΣ, από το Υπουργείο Πολιτισμού καθώς και από ιδιώτες δωρητές. Η Επιτροπή Ναυτικού Μουσείου Καρδαμύλων οργανώνει τη συγκέντρωση εκθεσιακού υλικού από όλο τον ναυτικό κόσμο των Καρδαμύλων, από τους απλούς ναυτικούς μέχρι τα μεγάλα ναυτιλιακά γραφεία και εφοπλιστικές οικογένειες, συγκεντρώνει προφορικές μαρτυρίες από εφοπλιστές, ναυτικούς και οικογένειες ναυτικών. Επίσης, οργανώνει εκδηλώσεις για την προβολή των στόχων του μουσείου, την ευαισθητοποίηση του κοινού και την ενίσχυση της χρηματοδότησης του έργου.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Καρδαμύλων Χίου, Καρδάμυλα, 82300 Χίος • Τηλ.: 22720-81070 / 210-8042959 / 6936136145 Φ ο ρ ε ί ς Ν α υ τ ι κ ή ς Π α ρ ά δ ο σ η ς & Θ α λ ά σ σ ι ο υ Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς | Υπ ό Ί δ ρ υ σ η

50

Ðåñßðëïõò

Ν α υτικό Μουσείο Ιονίου

ΣΤΟ

τελικό στάδιο της κτιριακής του ολοκλήρωσης βρίσκεται το Ναυτικό Μουσείου Ιονίου, στη μεγάλη πλατεία του Δημοτικού Διαμερίσματος Φάρσων της Κεφαλονιάς. Στόχος του Μουσείου θα αποτελεί η καταγραφή και παρουσίαση των Κεφαλλήνων εφοπλιστών, η ανάδειξη της ναυτικής παράδοσης και κληρονομιάς του νησιού και γενικότερα του Ιονίου Πελάγους.

Τα εκθέματα του μουσείου αποτελούνται από αντικείμενα πλοίων και έντυπο υλικό. Επίσης, διαθέτει πινακοθήκη με πίνακες που εικονίζουν εμπορικά και πολεμικά πλοία από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Στον εξωτερικό χώρο θα εκτίθενται παραδοσιακά σκαριά (ήδη έχει τοποθετηθεί τρεχαντήρι 11 μέτρων). Το μουσείο θα διαθέτει αίθουσα περιοδικών εκθέσεων, διαλέξεων και

προβολών, πωλητήριο και καφετέρια, καθώς και χώρο στάθμευσης. Η τοποθεσία όπου κατασκευάζεται το Ναυτικό Μουσείο Ιονίου είναι μια πολύ όμορφη περιοχή. Από ψηλά αγναντεύει τον κόλπο του Αργοστολίου, ενώ στην γειτονιά του βρίσκεται η παλαιά κρήνη, μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Χριστοφόρου, του αγίου που επιτρέπει στο βρέφος να διασχίσει «αβρόχοις ποσί» τα ύδατα.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Ιονίου, Δ.Δ. Φαρσών Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας Τηλ./ Fax: 26710 87260, E-mai: a.benetatos@gmail.com υπό ίδρυση Ναυτικό Μουσείο θα περιλαμβάνει τρεις ενότητες της ναυτικής ιστορίας και παράδοσης της Καβάλας: α) Την παραδοσιακή ναυπηγική. Αναφέρεται ότι οι λίγοι χριστιανοί της Καβάλας δούλευαν το 1591 μεροκάματο στο ναυπηγείο για τη κατασκευή της Γαλέρας του Μπέη της Καβάλας, β) Την αλιεία. Η Καβάλα από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα είναι από τα σημαντικότερα αλιευτικά ορμητήρια της Ελλάδας. γ) Την εμπορική Ναυτιλία. Ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα της ναυτικής παράδοσης της Καβάλας είναι η εμπορική ναυτιλία. Από τον 7ο π.Χ. αιώνα οι θαλάσσιοι δρόμοι από τη νότια Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου κατέληγαν στην αρχαία Νεάπολη, τη σημερινή Καβάλα. Στο αρχείο του Μουσείου είναι καταγεγραμμένα μέχρι σήμερα 130 ναυτικά και ναυτιλιακά όργανα, 14 ομοιώματα παραδοσιακών σκαφών, 150 βιβλία ναυτικού περιεχομένου, 32 θαλασσογραφίες Καβαλιωτών ζωγράφων, δεκάδες φωτογραφίες από το λιμάνι και την κίνησή του, ένα παραδοσιακό τρεχαντήρι του 1961, μια ιστορική βάρκα του 1932 που έδρασε στην γερμανοβουλγαρική κατοχή και μία πλοηγίδα παραδοσιακού ενδιαφέροντος δωρεά του Υ.Ε.Ν. Έχει παραχωρηθεί από τον Ο.Λ.Κ. το κτίριο του παλιού απεντομωτηρίου στον χώρο του κεντρικού Λιμένα της Καβάλας και στον επόμενο χρόνο το Ναυτικό Μουσείο θα στεγαστεί. Συγχρόνως, ο Δήμος παραχώρησε τις αποθήκες περίπου 650 τ.μ που βρίσκονται στο παραδοσιακό καρνάγιο της Καβάλας, όπου και θα είναι η μόνιμη στέγη του Ναυτικού Μουσείου.

Ναυτ ι κ ό Μο υ σ ε ί ο Κ α β ά λ α ς

ΤΟ

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό Μουσείο Καβάλας, Τ.Θ. 1522, Καβάλα • Τηλ. 2510 835826, Kιν.: 6977391605, Fax: 2510 226850 E-mail: nmkav@freemail.gr, Website: www.nmk.gr Φ ο ρ ε ί ς Ν α υ τ ι κ ή ς Π α ρ ά δ ο σ η ς & Θ α λ ά σ σ ι ο υ Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς | Υπ ό Ί δ ρ υ σ η

Ðåñßðëïõò

51

Μουσείο Κοχυλιών & θαλάσσιων Ευρημάτων «Ναυτίλος» Αιδηψού

μουσείο «Ναυτίλος» δημιουργήθηκε με σκοπό να προσφέρει ΤΟ στον επισκέπτη τη δυνατότητα να εκτιμήσει τη φυσική ομορφιά και τη γνώση και ταυτόχρονα να ενισχύσει την ευαισθησία του για την προστασία του περιβάλλοντος. Η περιήγηση ξεκινά με ένα δεκάλεπτο ντοκιμαντέρ στην αίθουσα προβολής, όπου παρουσιάζεται η δημιουργία του σύμπαντος μέχρι τις πρώτες μορφές ζωής στον πλανήτη. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης περνά στην κύρια αίθουσα, όπου με ειδικά φωτιστικά εφέ δίνεται η αίσθηση του βυθού. Εκεί εκτίθενται 3.000 περίπου εκθέ-

ματα από όλο τον κόσμο, τοποθετημένα σε 28 βιτρίνες. Παρουσιάζονται τα στοιχεία που εκμεταλλεύτηκαν οι επιστήμονες, μελετώντας τις ιδιαιτερότητες των μαλακίων, για να τις εφαρμόσουν στην αρχιτεκτονική, ιατρική, ναυπηγική, επικοινωνία, μηχανολογία, υφαντουργία κ.ά. Πολλά κοχύλια και μαλάκια χρησιμοποιήθηκαν από την αρχαιότητα για τη βαφή υφασμάτων, ενώ πολλά είδη χρησιμοποιήθηκαν για τη διακόσμηση ανθρώπων και χώρων. Επίσης, πολλά είδη ενέπνευσαν αρχαίους και σύγχρονους επιστήμονες στην τεχνολογία και φαρμακευτική, μέσω της κατασκευής τους, των χρωμάτων και της σύστασής τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το κοχύλι «bradaris» της οικογένειας murex, που στα χέρια του Ιπποκράτη έγινε το πρώτο ιατρικό εργαλείο (σταγονόμετρο). Το ίδιο κοχύλι με τη χρωστική ουσία του αδένα του μας έδωσε την πορφύρα. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνέβαλλε στην ένδυση βασιλέων και αυτοκρατόρων (Ελλήνων, Ρωμαίων, Αιγυπτίων) με την ερυθρά χλαμύδα.

Ο «ναυτίλος», το κοχύλι που ταξιδεύει με σύστημα υδροτουρμπίνας και όχι μόνο, είναι το μοναδικό κοχύλι που αναδύεται και καταδύεται γεμίζοντας τους θαλαμίσκους του πότε με διοξείδιο του άνθρακα που παίρνει από το νερό και πότε με νερό για να λειτουργήσει σαν… υποβρύχιο. Το καταπληκτικό σε αυτό το πλάσμα είναι ο σχεδιασμός του κοχυλιού του. Καθώς το κοχύλι ναυτίλος μεγαλώνει, δημιουργούνται πρόσθετα διαφράγματα στο κοχύλι, που δημιουργούν νέες αίθουσες στο εσωτερικό του. Αυτές οι αίθουσες συνδέονται με έναν σωλήνα μέσω του οποίου ο ναυτίλος ελέγχει το ποσό νερού και αερίου που υπάρχει σε κάθε αίθουσα. Τα κοχύλια «τούνα» και «ισοκάδιο» (clossus humanus) ενέπνευσαν αρχιτέκτονες με το καραβολοειδές σχήμα τους και στόλισαν κατά τον 5ο αιώνα κιονόκρανα δημιουργώντας τον ιωνικό ρυθμό, που ήταν περισσότερο διακοσμημένος από τον δωρικό. Έτσι, λοιπόν, ταυτίστηκε ο ιωνικός ρυθμός με το θηλυκό φύλο, σε αντίθεση με τον δωρικό, που συμβόλιζε με την αυστηρή γραμμή του το ανδρικό φύλο.

Μουσείο «Κοχύλια και Θάλασσα» Δήμου Πόρου

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Μουσείο Ναυτίλος, Αγιόκαμπος Αιδηψός, Εύβοια, Τηλ: 22260 31662, Fax: 22260 24041, Fax: 6972 407477, 6977 533030 • E-mail: info@nautilusmuseum.com ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Καθημερινά πρωί και απόγευμα κύριο θέμα της μόνιμης συλΤΟ λογής του Μουσείου του Δήμου Πόρου είναι το Κοχύλι και η σχέση του

με το παλαιό Κοχύλι, όπως στα Παλαιοντολογικά εκθέματα, το Κοχύλι στην Αρχαιότητα και το Κοχύλι στο σημερινό περιβάλλον. Τα κοχύλια δωρήθηκαν από την κυρία Χέλγκα Κανελλάκη, που ζει στον Πόρο με τον σύζυγό της Γιώργο Κανελλάκη και λατρεύει τις καταδύσεις και την παρατήρηση του βυθού. Η αγάπη της για το θαλάσσιο περιβάλλον και οι ευαισθησίες της για την προστασία του την οδήγησαν στο να δημιουργήσει μια πολύτιμη συλλογή με κοχύλια από τους γύρω από το νησί μας βυθούς. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα κοχύλια προέρχονται κυρίως από τους βυθούς της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής γύρω από την Τροιζηνία, καθώς και ότι πρόκειται μόνο για νεκρά κοχύλια, κάτι που δείχνει όλο τον σεβασμό και την ευαισθησία της συλλέκτριας Χέλγκας προς το οικοσύστημα και την προστασία του περιβάλλοντος. Η αξιολόγηση της συλλογής έγινε από τη διδάκτορα της θαλάσσιας βιολογίας και υπεύθυνη του υδροβιολογικού τμήματος του Μουσείου Γουλανδρή Εύη Βαρδαλά-Θεοδώρου. Μετά την ολοκλήρωση και την αξιολόγησή της, η συλλογή δωρήθηκε στον Δήμο Πόρου από το Γιώργο και τη Χέλγκα Κανελλάκη στη μνήμη του γιου τους Αλεξάνδρου, με ανάδοχο στην επεξεργασία και παρουσίαση το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η κίνηση έχει βαρύνουσα σημασία, γιατί οι δωρητές δεν έδωσαν μόνο τη συλλογή κοχυλιών, αλλά επωμίστηκαν

στο ακέραιο και τη σοβαρή οικονομική επιβάρυνση που απαίτησε η επιμελημένη παρουσίαση της Έκθεσης. Το να έχει, λοιπόν, η κοινωνία μας συμπολίτες, όπως ο Γιώργος και η Χέλγκα Κανελλάκη, με τόσο ανεπτυγμένο το αίσθημα της προσφοράς στον τόπο τους, αποτελεί μεγάλη τιμή για όλους μας. Η απόκτηση αυτής της τόσο πολύτιμης συλλογής καλλιεργεί τον σεβασμό που οφείλουμε στο οικοσύστημα, και μας θυμίζει τις ευθύνες μας στο να εξασφαλίσουμε υγιές Περιβάλλον και βελτιωμένη ποιότητα ζωής για τις γενιές που ακολουθούν. Η επιστημονική επεξεργασία και παρουσίαση της Έκθεσης έγινε από τον Τομέα Ιστορικής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με επιστημονικό υπεύθυνο τον Αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργο Θεοδώρου. Η επιστημονική πληρότητα της Έκθεσης οφείλεται στα: 1. Γεωλογικά στοιχεία και πληροφορίες για τη γεωλογική διαμόρφωση του φλοιού της Γης και ειδικότερα του χώρου που έζησε και αναπτύχθηκε ο ελληνισμός. Επίσης, εκτίθεται και αριθμός πολυτίμων απολιθωμάτων προϊστορικών εποχών. Τα στοιχεία επιμελήθηκε ο καθηγητής Γιώργος Θεοδώρου.

2. Ηφαιστειολογικά στοιχεία με πετρώματα και πληροφορίες από το ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου, όπου ανήκει και ο Πόρος. Τα στοιχεία επιμελήθηκε ο αναπληρωτής καθηγητής Ηφαιστειολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Κων. Κυριακόπουλος, μέλος της επιστημονικής ομάδας εργασίας για την Έκθεση.

3. Αρχαιολογικά στοιχεία και πληροφορίες από αρχαιολογικά ευρήματα, όπως παραστάσεις σε αγγεία κ.λπ., που αφορούν στον ελληνικό υδροβιολογικό πλούτο κατά την Αρχαιότητα. Τα στοιχεία επιμελήθηκε η διδάκτωρ αρχαιολογίας Μαρία Γκιώνη, μέλος και αυτή της επιστημονικής ομάδας εργασίας για την Έκθεση.

4. Υδροβιολογικά στοιχεία με μεγάλο αριθμό οστράκων από τα ελληνικά γλυκά και αλμυρά νερά, και ειδικότερα από την περιοχή της Τροιζηνίας, χάρις στη συλλογή που ευγενικά δώρησαν στον Δήμο Πόρου ο Γιώργος και η Χέλγκα Κανελλάκη και επιμελήθηκε η διδάκτωρ της Υδροβιολογίας Εύη Βαρδαλά-Θεοδώρου. Ο εμπλουτισμός της Έκθεσης έγινε με το άφθονο φωτογραφικό επιστημονικό υλικό που ευγενικά μας παραχώρησε δωρεάν ο ερευνητής, αυτοδύτης και γιατρός Κάρολος Βράτιτς, μέσα από το πολύτιμο, όσο και μοναδικό στην Ελλάδα φωτογραφικό αρχείο υποθαλάσσιων λήψεων, που διαθέτει. Το μουσείο στεγάζεται στο περίλαμπρο νεοκλασικό κτίριο της Δημοτικής μας Βιβλιοθήκης, που χτίστηκε πριν από μερικά χρόνια, χάρις στη γενναία δωρεά του αειμνήστου ζεύγους συμπατριωτών μας, Αλέκου και Κατίνας Χατζοπούλου.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Μουσείο «Κοχύλια και Θάλασσα» Δήμου Πόρου, Χατζοπούλειος Δημοτική Βιβλιοθήκη, 180 20 Πόρος, Τηλ.: 22980 25936 / 6937 872181, E-mail: kohilia_poros@yahoo.gr, WebSite: http://www.poroshellmuseum.gr ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Εργάσιμες ημέρες: 09:00-13:30, Κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού Φ ο ρ ε ί ς 52

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Μουσείο Θαλάσσης Αχιλλείου, Δήμος Πτελέου, 37008 Πτελεός, Τηλ.: 2422041227 / 2422041130, Fax: 2422041861 ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού

Μουσείο Θαλάσσης στο Αχίλλειο του Δήμου Πτελεού ιδρύθηκε το έτος 2002 με σκοπό να παρουσιάσει στους μαθητές, εκπαιδευτικούς και επισκέπτες την αξία, την ομορφιά και την ποικιλία του κόσμου της θάλασσας και μέσα από τη γνώση να συμβάλλει στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Στις προθήκες του Μουσείου παρουσιάζονται συλλογές κοχυλιών από τη θαλάσσια περιοχή του Πτελεού αλλά και από τις θάλασσες όλου του κόσμου. Εκτίθενται ακόμη θαλάσσιοι οργανισμοί, όπως καβούρια, αχινοί, κοράλλια κ.λ.π. Με κείμενα, σχέδια και φωτογραφίες μπορεί ο επισκέπτης να πληροφορηθεί για τη βιολογία, την ανατομία και την οικολογία τους. Σε μια ξεχωριστή προθήκη θα ενημερωθεί για τη σχέση ανάμεσα στο κοχύλι και το οικολογικό περιβάλλον. Παράλληλα δίνονται στοιχεία για τη γεωλογική εξέλιξη της περιοχής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους μικρούς και τους μεγάλους επισκέπτες παρουσιάζει το ειδικό τμήμα που είναι αφιερωμένο στη σπογγαλιεία. Η συλλογή περιλαμβάνει φωτογραφικό υλικό, σφουγγάρια και εργαλεία σπογγαλιείας, όπως καγκάβα, σκανδαλόπετρα και τον πλήρη εξοπλισμό κατάδυσης με σκάφανδρο, που αποτελείται από τη στολή (φόρεμα), περικεφαλαία σκάφανδρου, χάλκινο θώρακα, παπούτσια, βαρίδια, αεραντλία, μαρκούτσι και κολαούζο, μηχανή τροφοδοσίας αέρα, πυξίδα κ.ά., που ξεδιπλώνουν στα μάτια του επισκέπτη την εξέλιξη της σπογγαλιείας στην Ελλάδα και σε ολόκληρο τον κόσμο. Το Μουσείο βρίσκεται στο παραθαλάσσιο Αχίλλειο του Δήμου Πτελεού, του Νομού Μαγνησίας, ανάμεσα στη Λαμία και τη Λάρισα στο 272 ° χιλιόμετρο, εννέα (9) χιλιόμετρα από την εθνική οδό, σε μια τοποθεσία που θα μείνει αξέχαστη σε όλους όσοι το επισκεφτούν. Το Μουσείο συμβάλλει στη ευαισθητοποίηση των μαθητών και αποτελεί έναν κατάλληλο χώρο για την περιβαλλοντική εκπαίδευση έξω από το σχολείο. Έτσι ενδείκνυται για οργανωμένες εκδρομές και ξεναγήσεις σχολικών ομάδων με περιβαλλοντικά ενδιαφέροντα.

Μο υσ ε ί ο Θ αλ άσ σ η ς Α χι λ λ ε ί ο υ Νο μ ο ύ Μα γ ν η σ ί α ς

ΤΟ

Θαλασσινό Μουσείο Δημ. Σχ. Λυγιάς Λευκάδας

ΤΟ

θαλασσινό μουσείο στεγάζεται στο 6σιο Δημ. Σχ. Λυγιάς και λειτουργεί με ευθύνη του Διευθυντή και των εκπαιδευτικών του σχολείου σε συνεργασία με την υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Σκοπό της ίδρυσής του αποτελεί η ανάπτυξη και η καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης στους μαθητές του σχολείου, στην τοπική κοινωνία και στους επισκέπτες του. Έχει ως θέμα τον θαλάσσιο πλούτο και φιλοξενεί λείψανα θαλάσσιων οργανισμών από τον κόλπο του Δρέπανου όπως όστρακα, ταριχευμένα ψάρια, αχινούς της άμμου,

οφίουρους, όστρακα θαλάσσιας χελώνας Καρέτα-Καρέτα. Φιλοξενεί επίσης εκθέματα που προέρχονται από τις μακρινές θάλασσες της Πολυνησίας όπως κοράλλια, ψάρια σκαντζόχοιρους, αστερίες, χτένια της Αφροδίτης… Το σπανιότερο έκθεμα είναι τα έμβρυα του ψαριού Κεντρόνι, ενός καρχαριοειδούς με ιδιαίτερο τρόπο αναπαραγωγής. Τα αυγά εκκολάπτονται μέσα στις γεννητικές οδούς του θηλυκού και τα έμβρυα τρέφονται μέσα στην κοιλιά της μητέρας τους μέχρι τη γέννησή τους, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα θηλαστικά.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Δημοτικό Σχ. Λυγιάς Λευκάδας, Λυγιά Λευκάδας 31 100 • Τηλ: 26450 71243, Fax: 26450 71088, E-mail: mail@dim-lygias.lef.sch.gr ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Διδακτικό έτος (ημέρες λειτουργίας σχολικής μονάδας), Δευτέρα ως Παρασκευή από 10πμ –1.30 μμ., Μετά από επικοινωνία με το Δ/ντή του σχολείου) Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς Ðåñßðëïõò

53

Θ αλ ασ σ ι νό Μ ο υσ ε ί ο Ρ ε θ ύμ νο υ

Η

Ρίθυμνα της κλασσικής εποχής, άρχισε να αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, από το 1204 και μετά, γιατί το λιμάνι της ήταν σε νευραλγική θέση για το εμπόριο με τα άλλα λιμάνια του Αιγαίου και της Πελοποννήσου και για την επικοινωνία με τις Αραβικές χώρες. Το λιμάνι οχυρώθηκε με κάστρο και τείχη, για να προστατευτεί ενάντια στις πειρατικές επιδρομές. Η οικονομική ανάπτυξη έφερε και την πολιτισμική και οι κάτοικοι αγκάλιασαν την Παιδεία, τα Γράμματα και τις Τέχνες. Σήμερα το Ρέθυμνο, μια από τις τρεις μεγαλύτερες πόλεις της Κρήτης, συνδυάζει στοιχεία Βενετσιάνικης και Οθωμανικής αρχιτεκτονικής, με γραφικά δρομάκια, μιναρέδες, δημόσιες κρήνες και βέβαια το Ενετικό λιμάνι και τη Φορτέτσα. Ο Δήμος φρόντισε να στήσει ένα Θαλασσινό Μουσείο, για τους εραστές της θάλασσας και της θαλάσσιας ζωής. Παρουσιάζεται ο βυθός της ευρύτερης περιοχής του Ρεθύμνου με μια θαυμάσια συλλογή οστράκων, ψαριών και σπόγγων. ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Θαλασσινό Μουσείο Ρεθύμνου, Κέντρο Σύγχρονης Εικαστικής Δημιουργίας, Ρέθυμνο, Τηλ.: 28310 88215 ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Επίσκεψη κατόπιν τηλεφωνικού ραντεβού

Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης

ΤΟ

Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης (ΕΙΠΝΠ) ιδρύθηκε το 1981 από το Χάρη Τζάλα και μια ομάδα φίλων και συνεργατών που είχαν ως αγάπη το αρχαίο και το παραδοσιακό ελληνικό πλοίο. Τα ιδρυτικά μέλη ήταν ιστορικοί, αρχαιολόγοι, αξιωματικοί του Πολεμικού και του Εμπορικού Ναυτικού, ναυπηγοί, ναυτικοί εμπειρογνώμονες και ιστιοπλόοι, τους οποίους ένωνε το μεράκι της διατήρησης της ναυτικής μας παράδοσης. Από τα πρώτα ήδη βήματα το Ινστιτούτο στόχευσε σε μια σημαντική προσπάθεια πειραματικής αρχαιολογίας με την κατασκευή ενός πιστού, υπό κλίμακα, αντιγράφου (σε φυσικό μέγεθος) του αρχαίου πλοίου της Κηρύνειας. Για την αρχαία ναυπηγική της Μεσογείου το τόλμημα αυτό ήταν πρωτοποριακό μιας και μέχρι τότε –αλλά και έως σήμερα– δεν έχει αποτολμηθεί τέτοια κατασκευή. Οι πρωτοπόροι στη ναυτική πειραματική αρχαιολογία είναι οι Σκανδιναβοί, αλλά η μέθοδος ναυπήγησης των πλοίων των Βίκινγκς είναι πολύ διαφορετική από τα αρχαία πλοία της Μεσογείου. Χρειάστηκαν τρία χρόνια κοπιαστικής επιστημονικής δουλειάς για να κατασκευαστεί το 15μετρο «Κηρύνεια ΙΙ» με την αρχαία μέθοδο, όπου συναρμολογούνταν πρώτα τα μαδέρια του πετσώματος και ακολουθούσε η τοποθέτηση των νομέων. Μετά την καθέλκυσή του το καλοκαίρι του 1985 το αντίγραφο αυτού του πλοίου των κλασικών χρόνων ταξίδεψε με το τετράγωνό του πανί μέχρι την Κύπρο και επέστρεψε στον Πειραιά μετά από μια σειρά πειραματικών πλόων περίπου 2000 ναυτικών μιλίων. Η εμπειρία που αποκτήθηκε από την κατασκευή αυτού του ομοιώματος στο ναυπηγείο Ψαρού στο Πέραμα, στάθηκε αφετη-

ρία για τη ναυπήγηση της «Αθηναϊκής Τριήρους» με βάση τα σχέδια και τις μακρόχρονες μελέτες ενός μεγάλου άγγλου ερευνητή, του καθηγητή John Morrison. Κάτω από την επίβλεψη άγγλων ειδικών το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό έκτισε αυτό το 37μετρο κωπήλατο αρχαίο πλοίο με τη συμμετοχή και μελών του ΕΙΠΝΠ. Το 1989 το ΕΙΠΝΠ πρωτοστάτησε πάλι στο χώρο της πειραματικής αρχαιολογίας με την κατασκευή της «Παπυρέλας». Το πρόγραμμα αυτό διεύθυνε ο Χάρης Τζάλας και είχε ως σκοπό την κατασκευή ενός 6μετρου κωπήλατου παπυρένιου πλοιαρίου για να ερευνηθούν οι δυνατότητες μεταφοράς του οψιανού της Μήλου στα Μεσολιθικά χρόνια (9,000 π.Χ.). Αυτά τα τρία προγράμματα πειραματικής αρχαιολογίας έφεραν την Ελλάδα πρωτοπόρο σ’ αυτόν το χώρο και αποτέλεσαν αντικείμενο επιστημονικών συζητήσεων και ανακοινώσεων σε διεθνή εξειδικευμένα συνέδρια. Από το 1985 το ΕΙΠΝΠ οργανώνει τα διεθνή Συμπόσια Αρχαίας Ναυπηγικής. Μέχρι σήμερα πραγματοποιήθηκαν 9 συναντήσεις, οι 8 στην Ελλάδα και η τελευταία στην Κύπρο. Το επόμενο Συμπόσιο θα πραγματοποιηθεί στην Ύδρα από την 27η Αυγούστου έως τη 2α Σεπτεμβρίου 2008. Τα Συμπόσια αυτά θεωρούνται ως οι σημαντικότερες συναντήσεις στον κόσμο στον τομέα της αρχαίας ναυπηγικής και της ενάλιας αρχαιολογίας. Πέρα από τη δημοσίευση πολλών επιστημονικών άρθρων από μέλη του Ινστιτούτου το ΕΙΠΝΠ εξέδωσε το λεύκωμα Le Musée Imaginaire de la Marine Antique του Lucien Basch, που θεωρείται το σπουδαιότερο corpus για την εικονογράφηση του αρχαίου μεσογειακού πλοίου. Εκδίδει επίσης στη σειρά TROPIS, τα πρακτικά των Συμποσίων Αρχαίας Ναυπηγικής. Το ΕΙΠΝΠ οργάνωσε ή συνοργάνωσε με άλλους φορείς μεγάλες εκθέσεις ναυτικού περιεχομένου στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Συμμετείχε στην ίδρυση του Ναυτικού Μουσείου «Θάλασσα» στην Αγ. Νάπα Κύπρου, όπου εκτίθεται το «Κηρύνεια ΙΙ» και η «Παπυρέλα» μαζί με σπουδαία αρχαιολογικά ναυτικά εκθέματα. Τέλος, κατά τα 10 τελευταία χρόνια το ΕΙΠΝΠ συμμετέχει στις ενάλιες αρχαιολογικές έρευνες που πραγματοποιούνται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου με τη συνεργασία του Ελληνικού Ινστιτούτου Μελετών Αρχαίας και Μεσαιωνικής Αλεξάνδρειας. Στη φωτογραφία: Ανέλκυση μεγάλου αρχιτεκτονικού μέλους με χαραγμένη παράσταση από τη θέση των βυθισμένων Πτολεμαϊκών Ανακτόρων της Αλεξάνδρειας.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης, Σκρα 94, 176 63 Καλλιθέα, Τηλ.: 210 8957234 Φ ο ρ ε ί ς 54

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων είναι Ειδική Περιφερειακή Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού και υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ως αποστολή έχει την προστασία των εναλίων αρχαιοτήτων. Η αρμοδιότητα της Υπηρεσίας εκτείνεται σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Αναλυτικά, η Εφορεία ασκεί τις εξής δραστηριότητες: Εντοπισμό, έρευνα εναλίων αρχαίων και μέριμνα για τη διασφάλιση αυτών, συντήρηση εναλίων αρχαίων, οργάνωση μουσείων εναλίων αρχαίων, εποπτεία έργου ινστιτούτων εναλίων δραστηριοτήτων, ωκεανογραφικών ιδρυμάτων και αποστολών, έλεγχο των θαλασσίων και υποβρυχίων δραστηριοτήτων που μπορούν να προκαλέσουν άμεση ή έμμεση βλάβη σε αρχαία, προώθηση της διαδικασίας αποδέσμευσης θαλασσίων περιοχών για υποβρύχια δραστηριότητα με αναπνευστικές συσκευές για εκπαιδευτικούς και ψυχαγωγικούς σκοπούς.

Ειδικότερα, αντικείμενα αρμοδιότητας της Εφορείας είναι:  Δημόσια και ιδιωτικά έργα στη θάλασσα (λιμενικά έργα κλπ.)  Έργα επί του αιγιαλού και της παραλίας  Χορηγήσεις αδειών για υποβρύχιες έρευνες, ιχθυοκαλλιέργειες, υδατοκαλλιέργειες, οστρακοαλιείες κλπ.  Άδεια υποβρύχιας φωτογράφησης, κινηματογράφησης και βιντεοσκόπησης - Χορήγηση αδειών άσκησης υποβρύχιας δραστηριότητας για ψυχαγωγικούς σκοπούς - Ποντίσεις καλωδίων κλπ. ΠεριγραφήΑρμοδιότητες Υπαγόμενα Τμήματα Υπηρεσίας: • Τμήμα Εναλίων Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων και Ερευνών • Τμήμα Τεκμηρίωσης, Δημοσίευσης και Αρχείου • Τμήμα Αρχαιολογικών Έργων και Συντήρησης Κτιριακών Εγκαταστάσεων • Τμήμα Συντήρησης • Τμήμα Διοικητικής και Οικονομικής Υποστήριξης

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Καλλισπέρη 30, 117 42 Αθήνα, Τηλ: 210 92 35 105, 210 92 39 038, 210 92 47 249, Fax 210 92 35 707 E-mail: eena@culture.gr, WebSite: http://www.yppo.gr

Eλληνικό Κέντρο Θαλάσσιας Έρευνας

TO

κέντρο Θαλάσσιας Έρευνας (EΛKEΘE), με εγκαταστάσεις σε διαφορετικούς χώρους, ιδρύθηκε για να συντονίσει την κρατική χρηματοδοτούμενη θαλάσσια έρευνα στην Eλλάδα. Aπό την ίδρυσή του, το 2003, το κέντρο λειτουργεί με ενιαία διοικητική δομή. Tώρα τα Eρευνητικά Iνστιτούτα του EKΘE και του IΘABIK μαζί με τους σταθμούς έρευνας πεδίου έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους καθώς και τις ερευνητικές τους δυνατότητες.Tο EΛKEΘE αποτελείται από 5 Iνστιτούτα, το καθένα υπεύθυνο για ένα διαφορετικό θεματικό αντικείμενο.

• Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας (με αντικείμενο έρευνας την καταγραφή, μελέτη και έρευνα των φυσικών, χημικών, βιολογικών και γεωλογικών συνθηκών που επικρατούν στο θαλάσσιο οικοσύστημα και στα φυσικά του όρια με την ατμόσφαιρα, τον βυθό και την ακτή).

• Ινστιτούτο Υδατοκαλλιεργειών (με αντικείμενο την έρευνα της πραγματοποίηση πρωτότυπης έρευνας, την ανάπτυξη και τη μεταφορά τεχνολογίας και τεχνογνωσίας και την επιμόρφωση νέου ανθρώπινου δυναμικού στον τομέα των υδατοκαλλιεργειών).

• Ινστιτούτο Θαλασσίων Βιολογικών Πόρων (με αντικείμενο έρευνας την παραγωγή επιστημονικής πληροφορίας, η οποία είναι απαραίτητη για την ορθολογική διαχείριση των αλιευμάτων,

Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων

H

την παρακολούθηση και εκτίμηση των ιχθυαποθεμάτων, με τη μελέτη της βιολογίας και δυναμικής των ιχθυοπληθυσμών που παρουσιάζουν εμπορικό ενδιαφέρον, τη μελέτη της επιλεκτικότητας αλλά και της δυνατότητας βελτίωσης της δράσης των αλιευτικών εργαλείων, τον εντοπισμό νέων αλιευτικών πεδίων ή / και εμπορικών ειδών που υποαλιεύονται).

• Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων (με τη συμβολή στην παραγωγή γνώσης για την προστασία και αποκατάσταση των υδάτινων οικοσυστημάτων, την περιβαλλοντική έρευνα στους υδατικούς πόρους της ενδοχώρας, δηλαδή στα επιφανειακά και στα υπόγεια νερά, είτε είναι φυσικά, ή τεχνητά, είτε ιδιαιτέρως τροποποιημένα υδάτινα συστήματα, την επίλυση προβλημάτων, στην αξιοποίηση και προστασία των υδατικών πόρων, την πρόληψη και τον περιορισμό της ρύπανσης, στην οικολογική ποιότητα των επιφανειακών νερών, στην ευρύτερη αξιοποίηση των υδατικών πόρων και χώρων, τη διασύνδεση των αποτελεσμάτων της έρευνας με την κοινωνία και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής.

• Ινστιτούτο Θάλασσας Βιολογίας και Γενετικής (με αντικείμενο έρευνας την ποικιλότητα της θαλάσσιας ζωής σε όλα τα επίπεδα της βιολογικής οργάνωσης καθώς και των αλληλεπιδράσεων αυτής με το θαλάσσιο περιβάλλον, τη μελέτη των αλλαγών (φυσικών και ανθρωπογενών) στη θαλάσσια βιοποικιλότητα, τη μελέτη της δομής, της δυναμικής και της γενετικής ποικιλομορφίας του οικοσυστήματος, καθώς και την ορθολογική διαχείρισή του). Για να μπορέσει το κέντρο να διεκπεραιώσει τα ερευνητικά του προγράμματα, υπάρχει διοικητική και τεχνική υποστήριξη στην οποία συμπεριλαμβάνονται: • το Ερευνητικό Σκάφος AIΓAIO • το Ερευνητικό Σκάφος ΦIΛIA • το σύγχρονο επανδρωμένο υποβρύχιο ΘETIΣ • το ρομπότ ROV βαθιάς θάλασσας MAX Rover • το ρομπότ ROV βαθιάς θάλασσας SUPER ACHILLES Το τμήμα Βιβλιοθήκης, Τεκμηρίωσης & Πληροφόρησης παρέχει για τους εξωτερικούς και εσωτερικούς χρήστες ένα μέγιστο αριθμό πληροφοριών για τις θαλάσσιες επιστήμες, δεδομένα καθώς και αποτελέσματα ερευνών. Το ευρύ επιστημονικό κοινό μπορεί να έχει πρόσβαση στο περιοδικό Journal of Mediterranean Marine Science, του ΕΛ.ΚΕ.ΘΕ., καθώς και δημοσιεύσεις του Κέντρου. Απευθείας σύνδεση με το εκπαιδευτικό υλικό που προετοιμάζεται από την Εκπαιδευτική Μονάδα του ΕΛΚΕΘΕ και την μονάδα Πολυμέσων του ΕΛΚΕΘΕ (σε διάφορες γλώσσες) για το ευρύ κοινό.

ΣΤΑΘΜΟΣ ΥΔΑΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ - Φάρος Ηράκλειο: Τηλ: +302810243580, Fax: +302810 241882 CRETAQUARIUM Γραμματεία: Τηλ: +30 2810337880, Fax: +30 2810337882, Τηλ. για Ραντεβού: +30 2810337888 Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς Ðåñßðëïõò

55

Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων

ΤO

Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων είναι το πρώτο θαλάσσιο πάρκο της Ελλάδας και η μεγαλύτερη προστατευμένη θαλάσσια περιοχή στην Ευρώπη (περίπου 2,260 τ.χ.). Εκτός από τη θαλάσσια περιοχή, το Πάρκο περιλαμβάνει τη νήσο Αλόννησο, έξι μικρότερα νησιά (Περιστέρα, Κυρά Παναγιά, Ψαθούρα, Πιπέρι, Σκάτζουρα και Γιούρα) καθώς και είκοσι δύο βραχονησίδες. Μετά από μια περίοδο εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης, ο πληθυσμός της Αλοννήσου, παρουσιάζει τις τελευταίες δεκαετίες μικρή αλλά σταθερή άνοδο, χωρίς όμως να ξεπερνά τους 2.000 μόνιμους κατοίκους. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων είναι η γεωργία, η κτηνοτροφία και η αλιεία, ενώ ο τουρισμός παρουσιάζει άνθηση τα τελευταία χρόνια. Η ίδρυση του Ε.Θ.Π.Α.Β.Σ. αναμένεται να συνεισφέρει στην αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής, προσφέροντας νέες ευκαιρίες απασχόλησης με παράλληλη υποστήριξη των παραδοσιακών επαγγελμάτων. Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο επιστημονικό, εκπαιδευτικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον. Στην ευρύτερη περιοχή του Πάρκου υπάρχουν ευρήματα από την προϊστορική, την κλασσική και τη βυζαντινή περίοδο (ναυάγια, παλιά μοναστήρια και εκκλησίες). Σε περιοχές όπου η πρόσβαση στο ευρύ κοινό είναι ελεύθερη, οι επισκέπτες μπορούν να ενασχοληθούν με τη κολύμβηση, την ελεύθερη κατάδυση, την παρατήρηση της άγριας ζωής, την ερασιτεχνική φωτογράφιση και βιντεοσκόπηση, την επίσκεψη σε πολιτιστικά μνημεία, το περπάτημα κ.λπ. Υπάρχουν συγκεκριμένοι περιορισμοί όσον αφορά την ερασιτεχνική αλιεία. Το κυνήγι απαγορεύεται, εκτός τoυ νησιού Γιούρα, όπου χρειάζεται ειδική άδεια. Η είσοδος επιτρέπεται στη Ζώνη Α μετά από ειδική άδεια που δίνει ο Φορέας Διαχείρισης.Στο κτίριο των γραφείων του Φορέα Διαχείρισης στο λιμάνι της Αλοννήσου λειτουργεί εκθεσιακός χώρος με φωτογραφικό και εποπτικό υλικό, όπου οι επισκέπτες μπορούν να ενημερωθούν για τους σκοπούς και το έργο που επιτελείται στο Πάρκο.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων, Λιμάνι Αλοννήσου, Τηλ. Βόλος: 24210 77172, Τηλ. Αλόννησος: 24240 66378/66388/66419, Fax: 24240 66376 • E-mail: info@alonissos-park.gr, Website: http://www.alonissos-park.gr Φ ο ρ ε ί ς 56

Ðåñßðëïõò

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου (Ε.Θ.Π.Ζ.) ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1999. Στα όριά του βρίσκονται οι σημαντικότερες παραλίες ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta. Σκοπός της ίδρυσης του Ε.Θ.Π.Ζ. είναι η διαφύλαξη της σημαντικότατης φυσικής κληρονομιάς και η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας της θαλάσσιας και παράκτιας έκτασης, καθώς των νησίδων του κόλπου του Λαγανά και των νησίδων Στροφάδων, νομού Ζακύνθου, με παράλληλη ανάπτυξη δραστηριοτήτων που εναρμονίζονται με την προστασία της φύσης και του τοπίου στην ευρύτερη περιοχή τους. Στόχοι του Ε.Θ.Π.Ζ. είναι η προστασία και διατήρηση: • Των σημαντικότερων παραλιών ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta.

• Των βιοτόπων και του πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας Monachus monachus.

• Των βιοτόπων των προστατευομένων

ειδών ορνιθοπανίδας και ιδίως της μεταναστευτικής.

• Των βιοτόπων ενδημικής χλωρίδας.

• Των παράκτιων και θαλάσσιων τύπων οικοτόπων ευρωπαϊκού και μεσογειακού ενδιαφέροντος.

• Των αλιευτικών πόρων και εν γένει του θαλάσσιου οικοσυστήματος, τόσο από δραστηριότητες στη θάλασσα, όσο και από τη ρύπανση. Επίσης, στους στόχους περιλαμβάνεται η ανάπτυξη δραστηριοτήτων συμβατών με τις παραπάνω, όπως: • Ο τουρισμός και η αναψυχή σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας.

• Η περιβαλλοντική εκπαίδευση-πληροφόρηση και η ευαισθητοποίηση στις φυσιολατρικές δραστηριότητες του κοινού.

• Η διαφύλαξη των παραδοσιακών χρήσεων (αλιείας, βόσκησης, γεωργίας κ.λ.π.).

• Η διαφύλαξη του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου. Κατά τους θερινούς μήνες λειτουργεί εκθεσιακός χώρος με φωτογραφικό και εποπτικό υλικό.

Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου

ΤO

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ: Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Ζακύνθου, Μπόχαλη, 29100 Ζάκυνθος Τηλ.: 26950 83223 / 26950 28249, Fax: 26950 83748 Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς Ðåñßðëïõò

57

Ελληνικός Θαλάσσιος Κόσμος Μηχανιώνας Θεσσαλονίκης

ΣΤΗ

Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης σχεδιάζεται να λειτουργήσει το θεματικό Πάρκο «Ελληνικός Θαλάσσιος Κόσμος» στο οποίο θα περιλαμβάνονται και το Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος και Διεθνές Συνεδριακό Κέντρο. Η Μηχανιώνα διαθέτει τον μεγαλύτερο αλιευτικό στόλο Μέσης και Παράκτιας Αλιείας στα Βαλκάνια και αποτελεί έδρα της Πανελλήνιας Ένωσης Μέσης Αλιείας. Διαθέτει τη μεγαλύτερη Ιχθυόσκαλα στη διακίνηση εγχώριων αλιευμάτων, ενώ οι κάτοικοί της ζουν από τη θάλασσα και εργάζονται σ’ αυτή. Οι παραπάνω δράσεις σ’ ένα πλαίσιο λειτουργίας με την προσθήκη έργων αποτελούν το Θεματικό Πάρκο που θα είναι και το αντικείμενο διαχείρισης της νέας αναπτυξιακής εταιρείας, η οποία ιδρύεται από το Δήμο Μηχανιώνας και την Νομαρχία Θεσσαλονίκης και στο σχεδιασμό της περιλαμβάνονται: Τα Ναυτικά Οχυρά και ο Φάρος Αγγελοχωρίου, τα λιμάνια Αγγελοχωρίου και Μηχανιώνας, το

Τηλέφωνα πληροφοριών: Δήμος Μηχανιώνας: 23920 33470 Β. Βουτέρος, Αναπτυξιολόγος, Διεθνολόγος, ανάπτυξη της ιδέας δημιουργίας Θεματικού Πάρκου «Ελληνικός Θαλάσσιος Κόσμος» στο Δήμο Μηχανιώνας: abbco1@otenet.gr

ΤΟ

1934, κατά την ιταλική κατοχή της Δωδεκανήσου (1912-1943), ξεκίνησε η κατασκευή του «Reale Istituto di Ricerche Biologiche di Rodi» (Βασιλικό Iνστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας Ρόδου), η οποία ολοκληρώθηκε το 1935. Το Ινστιτούτο άρχισε να λειτουργεί το 1937 ως ερευνητική μονάδα και από το 1963 με την ονομασία «Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου» λειτουργεί ως Ενυδρείο-Μουσείο. Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει χαρακτηρίσει το κτίριο του Υ.Σ.Ρ. ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, διακεκριμένο δείγμα αρχιτεκτονικής του «Διεθνούς Στυλ». Το αντικείμενο της έρευνας του Σταθμού καλύπτει ολόκληρο το φάσμα της ωκεανογραφικής επιστήμης στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο Θάλασσα. Καθώς και τη μελέτη και προστασία υδρόβιων οργανισμών υπό συνεχή απειλή, την περισυλλογή, περίθαλψη και επανένταξη στο φυσικό περιβάλλον υδρόβιων ζώων που κινδυνεύουν, τη συνεργασία με άλλα ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα, την εκπαίδευση και παροχή εξειδικευμένων συμβουλών, για την ορθολογική διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος και την εξειδικευμένη εκπαίδευση φοιτητών. Οι εκπαιδευτικές δράσεις που πραγματοποιούνται στοχεύουν στην αφύπνιση της περιβαλλοντικής συνείδησης μαθητών της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και τη μεταφορά της γνώσης για τη θάλασσα σε συγκεκριμένες ομάδες κοινού με τη διοργάνωση ειδικών διαλέξεων και σεμιναρίων, στις ειδικά διαμορφωμένες για τον σκοπό αυτό αίθουσές του.

Yδροβιολογικός Σταθμός-Ενυδρείο Ρόδου Φ ο ρ ε ί ς

58

Ðåñßðëïõò

καρνάγιο, το Διεθνές Πανεπιστήμιο με όλες τις υποστηρικτικές του δομές, κέντρο θαλασσοθεραπείας και άλλες δραστηριότητες όπως του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με το Ινστιτούτο Υδροβιολογίας και άλλα. Άκρως εντυπωσιακό αναμένεται το καταδυτικό πάρκο ιστορικών ναυαγίων και το αρχαιολογικό και καταδυτικό πάρκο, το οποίο θα προσελκύσει έλληνες και ξένους επισκέπτες. Στο θαλάσσιο αυτό χώρο που βρίσκεται μεταξύ Αγγελοχωρίου και Μηχανιώνας, τορπιλίστηκε με αποτέλεσμα να βυθιστεί η περίφημη τουρκική ναυαρχίδα, ενώ υπάρχουν, σύμφωνα με μαρτυρίες ψαράδων, και δύο ναυάγια από την εποχή των Γερμανών στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα οποία οι δύτες μπορούν να απολαύσουν. Εκτός από τα θρυλικά ναυάγια, ο δήμος στο πλαίσιο της πρότασής του προτείνει και τη βύθιση σύγχρονων σκαφών στον ίδιο θαλάσσιο χώρο, προκειμένου να προσφέρει πλούσιο υποβρύχιο θέαμα.

ΔΙΕYΘΥΝΣΗ ΕΛΚΕΘΕ Ρόδου: ΕΛΚΕΘΕ Ρόδου, Οδός Κω, Τ.Κ. 85100, Τηλ.: 22410 78320, Fax: 22410 78321 Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

&

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

CretAquarium αποτελεί τμήμα του ευρύτερου κτιριακού συγκροτήματος του «ΘΑΛΑΣΣΟΚΟΣΜΟΥ» του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Κρήτης στον χώρο της πρώην Αμερικανικής Βάσης Γουρνών, δεκαπέντε χιλιόμετρα από την πόλη του Ηρακλείου. Με το ενυδρείο, τις σύγχρονες εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας και Γενετικής και του Ινστιτούτου Ιχθυοκαλλιεργειών, το σύμπλεγμα του «ΘΑΛΑΣΣΟΚΟΣΜΟΥ» αποτελεί ένα μοναδικό πάρκο έρευνας, εκπαίδευσης, πολιτισμού και αναψυχής το οποίο σκοπό έχει να προωθεί και να διαχέει τη γνώση για το θαλάσσιο περιβάλλον. Το CretAquarium περιλαμβάνει 32 δεξαμενές συνολικής χωρητικότητας 1.600.000 λίτρων θαλασσινού νερού. Πενήντα σημεία παρατήρησης επιτρέπουν στους επισκέπτες να βλέπουν τη ζωή και τις συνήθειες των πλασμάτων της θάλασσας, ενώ ειδικές κάμερες αναδεικνύουν «κρυφά» σημεία των δεξαμενών.

Υπογραμμίζοντας τη σχέση του ανθρώπου με τη θάλασσα, το CretAquarium Θαλασσόκοσμος σκοπό έχει να προκαλέσει τον θαυμασμό, σεβασμό και αλληλεγγύη του επισκέπτη προς τον πανέμορφο κόσμο της Μεσογείου, αποκαλύπτοντας τη μοναδικότητα του, τους οργανισμούς του και τα οικοσυστήματά του. Ελπίζει να εμπνεύσει τον κάθε επισκέπτη να ενδιαφερθεί, να ευαισθητοποιηθεί και να κινητοποιηθεί για θέματα που αφορούν το υγιές μέλλον και την ανάπτυξη του θαλασσίου περιβάλλοντος.

CretAquarium-Θαλασσόκοσμος

ΤO

Cretaquarium: Γραμματεία, Τηλ.: +30 2810337880, Fax: +30 2810337882 Ραντεβού τηλ.: +30 2810337888

Άλλες Συλλογές Ναυτική Συλλογή Πολεμικού Μουσείου Πολεμικό Μουσείο, Βασιλίσσης Σοφίας και Ριζάρη 2, 106 75 Αθήνα Τηλ. 210 7252975 / 7245838 Ώρες λειτουργίας: από Τρίτη έως Σάββατο, 09:00-14:00.

Συλλογή Ακρόπρωρων & αίθουσα Nαυτικού Aγώνα Εθνικού Ιστορικού Μουσείου

Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Σταδίου 13, 105 61 Αθήνα Τηλ.: 210 3237617 / 3222266 / 3226370, Fax: 210 3213786 Ηλεκτρονική Διεύθυνση: nhmuseum@tee.gr Ώρες Λειτουργίας: από Τρίτη έως Κυριακή 09:00-14:00

Ναυτική Συλλογή Μ. Μεθενίτη

Τύχης 17, 166 75 Γλυφάδα, Τηλ.: 210 9604667 / 8946024, Fax: 210 9604430 Φ ο ρ ε ί ς

Ν α υ τ ι κ ή ς

Π α ρ ά δ ο σ η ς

Συλλογή Κοχυλιών Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή Εκτίθεται μια εκτεταμένη συλλογή κοχυλιών από την ελληνική θάλασσα, αποτέλεσμα της ερευνητικής δραστηριότητας του υδροβιολογικού τμήματος, καθώς και μια επιλογή κοχυλιών από όλο τον κόσμο, σε εντυπωσιακή ποικιλία χρωμάτων και μορφών. Σε άλλη αίθουσα παρουσιάζονται κοχύλια του γλυκού νερού, λιμνών και ποταμών, καθώς και χερσαία μαλάκια, τα γνωστά μας σαλιγκάρια. Εκτίθενται ακόμη αστερίες, αχινοί, αστακοί, καβούρια, βάλανοι και άλλοι θαλάσσιοι οργανισμοί. Σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα μια πλούσια συλλογή κοραλλιών και σπόγγων παρουσιάζει τη φαντασμαγορία του βυθού. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή Λεβίδου 13, 145 62 Κηφισιά, Τηλ.: 210 8015870, Fax: 210 8080674 E-mail: info@gnhm.gr, WebSite: http://www.gnhm.gr Ώρες Λειτουργίας: καθημερινά 09:00-14:30, Κυριακή 10:00 -14:30, επίσημες αργίες κλειστό. &

Θ α λ ά σ σ ι ο υ

Π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς

Ðåñßðëïõò

59

Μετά από αιτήματα πολλών αναγνωστών μας, ο «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» γίνεται συνδρομητικός, ώστε να μπορούν να τον προμηθευτούν και αναγνώστες που δεν μπορούν να προσέλθουν στο πωλητήριο του Μουσείου και δεν είναι μέλη μας. Μπορείτε να προσφέρετε παράλληλα την συνδρομή ενός έτους ως δώρο σε αγαπημένους σας και λάτρεις της Ναυτικής μας Παράδοσης και Κληρονομιάς. Το περιοδικό θα αποτελέσει μια σημαντική πηγή γνώσεων και ψυχαγωγίας. Για τους ενδιαφερόμενους, μπορείτε να προσέλθετε στα γραφεία του Μουσείου ώστε να συμπληρώσετε την αίτηση και να εξοφλήσετε με μετρητά ή πιστωτική κάρτα VISA και MASTERCARD είτε να πληρώσετε τη συνδρομή σας στον Λογαριασμό ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 072 / 482018 - 52 με την αιτιολογία πληρωμής «εξόφληση συνδρομής ενός έτους για το περιοδικό Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας». Στην συνέχεια μπορείτε να αποστείλετε αντίγραφο της απόδειξης πληρωμής καθώς και τον παρακάτω πίνακα συμπληρωμένο με τα στοιχεία σας ταχυδρομικά στο

Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ακτή Θεμιστοκλέους - Φρεαττύς, 185 37 Πειραιάς ή με φαξ στο 210 45 12 277 Από την ημερομηνία που θα φθάσουν στο Μουσείο η αίτησή σας και η εξόφλησή σας θα παραλαμβάνετε τα επόμενα τέσσερα τεύχη του «Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας που καλύπτουν χρονικό διάστημα ενός έτους. Για τους νέους συνδρομητές θα προσφέρονται πέντε παλαιότερα τεύχη του περιοδικού ως δώρο.

Ονοματεπώνυμο Παραλήπτη Περιοδικού: Ονοματεπώνυμο Δωρητή Περιοδικού*: Ταχ. Διεύθυνση: Πόλη:

Χώρα:

Τηλ. Επικοινωνίας:

Κινητό:

Τ.Κ.:

* Συμπληρώνεται μόνο στην περίπτωση που κάποιος προσφέρει την συνδρομή ως δώρο στον αναγραφόμενο παραλήπτη του περιοδικού.

60

Ðåñßðëïõò

ΣΤΑΘΜΟΙ

Του Ιωάννη Πολυχρονίδη

στην Ιστορία της Ναυτικής Ιατρικής

Η

εξέλιξη της Ναυτικής Ιατρικής (Nautical or Maritime Medicine) καθορίστηκε κυρίως από την πρόοδο της επιστημονικής ιατρικής και τις αλλαγές στη ναυπηγική και τη ναυσιπλοΐα. Οι μεγάλες κατακτήσεις της Προληπτικής Ιατρικής και της Δημόσιας Υγείας του 19ου αιώνα με την ανακάλυψη των μικροβίων και τον καλύτερο έλεγχο των μεταδοτικών νοσημάτων καθώς και η αντικατάσταση των ξύλινων ιστιοφόρων πλοίων με τα σιδερένια ατμόπλοια αρχικά και μετά τα πετρελαιοκίνητα πλοία, άλλαξαν την εικόνα της Ναυτικής Ιατρικής και βελτίωσαν τις συνθήκες υγιεινής των πληρωμάτων και των επιβατών των πλοίων. Έτσι εξαφανίστηκαν τα μεγάλα προβλήματα υγείας και η υψηλή νοσηρότητα και θνησιμότητα που χαρακτήριζε τη ζωή των ναυ62

Ðåñßðëïõò

τικών τους προηγούμενους αιώνες. Με βάση τους δύο αυτούς παράγοντες, που επηρέασαν την πρόοδο της Ναυτικής Ιατρικής και Υγιεινής, διακρίνουμε τις εξής τρεις ιστορικές φάσεις: 1. Από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την παρουσία κωπήλατων πλοίων, ενώ η χρήση των ιστίων είχε δευτερεύουσα σημασία. Τα ταξίδια γίνοταν σε κλειστές θάλασσες, ήταν μικρής διάρκειας και δεν υπήρχαν σοβαρά προβλήματα υγείας, καθώς ήταν εύκολη η προμήθεια νερού και νωπών τροφίμων.

2. Από τα μέσα του 15ου μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Είναι η πιο δραματική περίοδος της Ναυτικής Ιατρικής, καθώς

Στην απέναντι σελίδα: Έτοιμοι για ανάταση ιστίων, Εκπαιδευτικό Άρης (1939), Σε αυτή τη σελίδα αριστερά: Καταιωνισμός στο κατάστρωμα, Εκπαιδευτικό Άρης (1939), Δεξιά: Ιατρείο Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ.

η ιστιοφόρος ωκεανοπλοΐα δίνει τη δυνατότητα πλόων μεγάλης διάρκειας. Τα μεγάλα ταξίδια και οι εξερευνήσεις της Αμερικής, της Αφρικής, των Ινδιών, κλπ, οι κακές συνθήκες υγιεινής στα πλοία, η δυσχέρεια ή αδυναμία εξασφάλισης επαρκούς και υγιεινού νερού και τροφίμων και η αδυναμία ελέγχου των μεταδοτικών νοσημάτων προκαλεί χιλιάδες απώλειες στα πληρώματα. Υπολογίζεται ότι τη περίοδο 1600-1800 ένα εκατομμύριο άνδρες, μόνο στο Βρετανικό Ναυτικό, πέθαναν από αρρώστιες.

3. Από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα. Η αντικατάσταση των ιστίων και η χρήση αρχικά του ατμού και λίγο αργότερα των μηχανών εσωτερικής καύσης για την κίνηση των πλοίων και η ναυπήγησή τους από χάλυβα αντί του ξύλου άλλαξαν ριζικά τη κατάσταση. Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και υγιεινής στα πλοία (αερισμός, καθαριότητα, εξασφάλιση υγιεινών δικτύων νερού και αποχέτευσης, συντήρηση νωπών τροφίμων, θέρμανση, κλπ) ο ιατρικός έλεγχος των πληρωμάτων, η διεθνής συνεργασία και νομοθεσία για τον έλεγχο των επιδημιών, σε συνδυασμό με τη παρουσία ιατρού στα μεγάλα επιβατικά πλοία και τη βελτίωση των συνθηκών στα λιμάνια οδήγησαν προοδευτικά στην αλλαγή του προσώπου της Ναυτικής Ιατρικής. Παρακάτω θα γίνει σύντομη αναφορά στους κυριότερους σταθμούς της εξέλιξης της Ναυτικής Ιατρικής. α. Στην ελληνική αρχαιότητα ιατροί επιβαίνουν στα πολεμικά πλοία (τριήρεις) στις μεγάλες εκστρατείες (Ασκληπιός στην Αργοναυτική εκστρατεία, Μαχάων και Ποδαλείριος στον Τρωικό πόλεμο). Ο Ιπποκράτης στους «Αφορισμούς» αναφέρεται στην ναυτία, ενώ ο Διεύχης (3ος αιών π.Χ) στην «πλωιζομένων δίαιτα». β. Στη Ρωμαική περίοδο υπάρχουν μόνιμοι ιατροί στα πολεμικά πλοία (οι επονομαζόμενοι Duplicarious, λόγω της διπλής αμοιβής τους ή Immunes διότι απαλλάσσοταν από μάχιμα καθήκοντα και απολάμβαναν καθεστώς σχεδόν ανάλογο με αυτό που προβλέπει σήμερα η συνθήκη της Γενεύης). O πατέρας της Φαρμακολογίας Διοσκουρίδης (1ος αιών μ.Χ) και ο Αντύλλος (2ος αιών μ.Χ) ασχολήθηκαν με θέματα Ναυτικής Ιατρικής. γ. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο τόσο η ιατρική όσο και η ναυτιλία δεν διαφέρουν σημαντικά από τις δύο προηγούμενες περιόδους. Ο δρόμων αντικαθιστά την τριήρη, η Ναυτική Ια-

τρική παραμένει μάλλον στάσιμη. Ο Ορειβάσιος (325μ.Χ), ο Προκόπιος ο Καισαρεύς και ο Παύλος ο Αιγινήτης ( 7ος αιών μ.Χ) ασχολούνται με ιατρικά προβλήματα των πλόων. δ. Κατά την Ενετική περίοδο ιατροί τοποθετούνται όχι μόνο στα πολεμικά αλλά και στα εμπορικά πλοία. Η επέκταση του εμπορίου στην Ανατολή συντελεί στην εξάπλωση επιδημιών, όπως την φοβερή επιδημία πανώλης («Μαύρος Θάνατος») τον 14ο αιώνα. Το 1374 απαγορεύεται η είσοδος στα λιμάνια πλοίων από μολυσμένες περιοχές, ενώ το 1393 ιδρύεται στη Βενετία το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο, στη νησίδα « Santa Maria di Nazareth» και καθιερώνονται οι υγειονομικές πιστοποιήσεις και οι απολυμάνσεις των πλοίων. Το 1570 ιδρύεται το πρώτο Ναυτικό Νοσοκομείο στο Λιβόρνο και το 1626 ο John Smith, απο τους θεμελιωτές της σύγχρονης Ναυτικής Υγιεινής, γράφει το «Accidents for young sea men». ε. Νεώτεροι χρόνοι: Το 1747 ο Σκώτος ιατρός Sir James Lind, από τις κορυφαίες μορφές της Ναυτικής Ιατρικής μελετά το σκορβούτο και καθιερώνει τη χρήση χυμού λεμονιού για τη πρόληψη και αντιμετώπισή του. Το 1800 αρχίζει ο δαμαλισμός των πληρωμάτων, ενώ το 1805 στο Βρετανικό Ναυτικό τοποθετούνται στα πλοία μόνο πτυχιούχοι ιατροί. στ. 19ος και 20ος αιών. Οι πρόοδοι της ναυπηγικής το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και η αντικατάσταση του ξύλου από τον χάλυβα στην κατασκευή των πλοίων καθώς και των ιστίων αρχικά με τον ατμό και μετά με το πετρέλαιο στην κίνησή τους αποτέλεσαν επανάσταση με θετικές επιπτώσεις και στην Ναυτική Ιατρική. Η στεγανοποίηση οδήγησε στην εξαφάνιση των εντόμων και των τρωκτικών καθώς και των μολυσμένων νερών από το κύτος των πλοίων. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τις άλλες εφαρμογές της τεχνολογίας (δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης, επαρκής αερισμός, φωτισμός, κλιματισμός χώρων, ψυγεία για διατήρηση των τροφίμων, κλπ) έλυσαν τα προβλήματα των προηγουμένων αιώνων και εξασφάλισαν υγιεινές και ελεγχόμενες συνθήκες για το πλήρωμα και τους επιβάτες των πλοίων. Παρά τις εξελίξεις αυτές και τις απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας (δορυφόροι, τηλε-ιατρική, κλπ), η αυστηρή εφαρμογή των αρχών της Προληπτικής Ιατρικής και της Δημόσιας Υγείας συνεχίζει να αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Ναυτικής Ιατρικής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ (ΕΠΙΛΕΓΜEΝΗ) 1. Αθανάσσαινα Γεώργιου: «Συμβολή εις την μελέτην της ιστορικής εξελίξεως της Ναυτικής Υγιεινής», Διατριβή επί διδακτορία, Αθήναι 1963. 2. Castiglioni Arturo: «Ιστορία της Ιατρικής», επιμέλεια Ν.Παπασπύρου, Αθήναι 1961. 3. Roddis Louis: «A short history of Nautical Medicine», N.York 1941. 4. Rosen George: « A history of Puplic Health», Baltimore 1993. Ðåñßðëïõò

63

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΤΣΟΣ Η προσφορά του στη Νομική Επιστήμη Δρος Ευαγ. Ν. Αθηναίου

Η Εταιρία Φίλων Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, στα τέλη του 2007, διοργάνωσαν σειρά εκδηλώσεων αφιερωμένων στην προσωπικότητα και το έργο του φιλόσοφου Κωνσταντίνου Τσάτσου, πρώην Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας. Στα πλαίσια των εκδηλώσεων αυτών, στις 26 Νοεμβρίου 2007, πραγματοποιήθηκε στον Πειραϊκό Σύνδεσμο και η ομιλία του κ. Ευάγγελου Αθηναίου, εκπαιδευτικού και συγγραφέα, μέλους του Μουσείου, την οποία παραθέτουμε παρακάτω. Περίπλους

Ο

Κωνσταντίνος Τσάτσος από τους κορυφαίους λίγους Έλληνες φιλοσόφους του εικοστού αιώνα, σφράγισε κι αυτός με το έργο του την εποχή του. Η πνευματική παρακαταθήκη που μας άφησε, μεγάλη και ποικίλη. Εξίσου σημαντική ήταν σε κάθε είδος του λόγου και του πνεύματος, είτε στα πλαίσια της τέχνης ή της επιστήμης. Ιδιαίτερα, η προσφορά του στη Νομική Επιστήμη υπήρξε μεγάλη. Τέσσερα από τα έργα του 1ον) «Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ», 2ον) «Dez Begriff des positiven Rechts) –Ο ορισμός του θετικού Δικαίου, 3ον) «Το πρόβλημα των πηγών του Δικαίου» και 4ον) «Το Πρόβλημα της ερμηνείας του Δικαίου» αποτελούν τις βασικές του νομικές μελέτες, οι οποίες συνθέτουν το σύνολο των σκέψεων του, περί την φιλοσοφίαν του Δικαίου, ως ο ίδιος έγραψε. Εξάλλου, οι σκέψεις του αναμφισβήτητα είναι φιλοσοφικές και στο υπόλοιπο έργο του. Το περιεχόμενο του συνολικού του έργου, συμπίπτει με τους εξής τρεις ορισμούς. Πρώτος ο Ηράκλειτος περιέγραψε το έργο γενικώς του φιλοσόφου, υποστηρίζοντας ότι: «ο όρος φιλοσοφία προέρχεται από τον φιλόσοφο, ο οποίος ερευνά τη φύση των όντων, τα αίτια και τις αρχές αυτών». Για τους Πυθαγορείους, φιλόσοφος είναι «ο επαυξάνων πάντα τις γνώσεις δια της παρατηρήσεως και της μελέτης». Τέλος, από τους νεώτερους ο Καντ διακήρυξε ότι: «για τον φιλόσοφο πάσα γνώση συσχετίζεται προς τους σκοπούς του ανθρώπινου λόγου». Ακόμη, πέραν απ’ τα πιο πάνω τέσσερα νομικά του έργα, υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος νομικών και φιλοσοφικών μελετών, οι περισσότερες των οποίων δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Αρχείον της φιλοσοφίας και θεωρίας των επιστημών». Με βασικές σπουδές νομικού, συνέχισε για πολλά χρόνια σπουδές Φιλοσοφίας στη Γερμανία, με τους καλύτερους πανεπιστημιακούς δασκάλους της εποχής, μεταξύ των οποίων οι Χαίνριχ Ρίκερτ, Καρλ Γιάσπερς, Γιόζεφ Κόλερ κ.α. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, πολύ νέος εξελέγη Υφηγητής στη Νομική Σχολή του Παν/μίου Αθηνών.

64

Ðåñßðëïõò

Η διδασκαλία του, έκανε μεγάλη αίσθηση στους πανεπιστημιακούς και νομικούς κύκλους. Η φοιτητική νεολαία τον αγκάλιασε. Στο Αμφιθέατρο όταν δίδασκε το μάθημα της Φιλοσοφίας του Δικαίου, επικρατούσε το αδιαχώρητον. Στα πλαίσια του μαθήματος αυτού, δίδαξε κι από το έργο του «Το πρόβλημα της ερμηνείας του Δικαίου». Η έκδοσή του είχε προηγηθεί και αποτελεί την εξέχουσα, κατά την ταπεινή μας άποψη, προσφορά του αείμνηστου Κωνσταντίνου Τσάτσου. Το περιεχόμενο του έργου αυτού, θα μας απασχολήσει κατά την ουσία και το συμπέρασμα. Όσο είναι δυνατόν, τα σημεία που θα θίξουμε θα προσπαθήσουμε ώστε, να χωρέσουν σε μία ομιλία προκαθορισμένου χρόνου ολίγων λεπτών. Στον πρόλογο της επανέκδοσης του βιβλίου, του έτους 1978 ο Ακαδημαϊκός και Καθηγητής κ. Κων. Δεσποτόπουλος γράφει: «Το βιβλίο αυτό παραμένει απαλαίωτο επιστημονικά, γιατί η επιστήμη δεν υπέχει δουλείες στο συρμό». Πράγματι, το έργο αυτό θα είναι αιώνιο όσο υπάρχουν άνθρωποι και νόμοι, που θα ρυθμίζουν τη ζωή τους. Κατ΄ αρχήν ο Κων/νος Τσάτσος, ως άνθρωπος και επιστήμων και φιλόσοφος, υπήρξε ιδεαλιστής. Ένα πρόσωπο που πίστευε σε ιδανικά και ζούσε, έγραφε, δίδασκε, σύμφωνα μ’ αυτά. Πίστεψε σε θεωρίες που τονίζουν την υπεροχή του πνεύματος και της συνειδήσεως, έναντι του αισθητού υλικού κόσμου. Επέλεξε το τελεολογικό φιλοσοφικό σύστημα, για να θωρακίσει ηθικά και όχι μόνο το νομοθετικό έργο, αλλά και να συμβάλει στην σωστή και σύμφωνα με το δίκαιον ερμηνεία των νόμων. Κι αυτή είναι η μεγάλη του επέμβαση στη νομική επιστήμη. Ένα στόχο είχε το έργο του, να καταστήσει μια κοινωνία, ένα κόσμο, ηθικότερο και δικαιότερο. Η τελεολογία ή τελολογία, το φιλοσοφικό σύστημα που ακολούθησε ο αείμνηστος, είναι καθαρά θεοκρατικό. Διακατέχεται από την αντίληψη ότι τα πάντα στον κόσμο διέπονται από ένα σκοπό, προκαθορισμένο από ένα υπέρτατο όν, τον Θεό. Προς την εκπλήρωση του σκοπού αυτού πρέπει να τείνουν και τείνουν όλες οι δυνάμεις. Κατά τον αείμνηστο καθηγητή, η μέθοδος αυτή συνδέεται πάντοτε με την πραγμάτωση ενός σκοπού, ενός τέλους. Είναι η μία και μόνη, για τη σύλληψη της έννοιας οιουδήποτε κανόνος δικαίου. Έτσι, δεν μπορεί παρά μόνο τελεολογικώς πρέπει να σκέπτεται ο νομοθέτης και ο δικαστής, ο απλός ερμηνευτής και εφαρμοστής του νόμου, δηλαδή με συσχετισμό Μέσου και Σκοπού. Κατά τον φιλόσοφο Κ. Τσάτσο επομένως, η τελεολογία είναι η γνωσιολογική μέθοδος της όλης νομικής επιστήμης, όπως η αιτιοκρατία είναι η μέθοδος των φυσικών επιστημών. Με την επιθυμία μας να δώσουμε μια απλή και εκλαϊκευμένη εικόνα της λειτουργίας της τελεογογικής μεθόδου, για λόγους πληρότητος, σημειώνουμε τα πιο κάτω: Στην τελείωση μιας νομοθετικής ρυθμίσεως ακολουθούνται δύο διαδικασίες. Η πρώτη καλείται δογματική και έχει σχέση με την έρευνα των τεθειμένων διατάξεων, αυτών που θα θεραπεύσουν τις προβαλλόμενες αναγκαίες περιπτώσεις του κοινωνικού βίου. Η διαδικασία αυτή έχει στενή σχέση με το «τι δέον γενέσθαι», δηλαδή με το τι πρέπει να γίνει, ώστε να είναι ο νομικός κανόνας, μετά την ψήφισή του και τη θέση σε ισχύ, άψογος από πάσης πλευράς. Η δεύτερη διαδικασία είναι η ερμηνεία των κειμένων διατάξεων, αυτών που έχουν τεθεί και ισχύουν. Η διαδικασία αυτή έχει σχέση κυρίως με την εφαρμογή αυτών στην καθημερινή ζωή. Ιδιαίτερα, στα δύο τελευταία κατά σειρά βιβλία του, «Πηγαί του Δικαίου» και «Το πρόβλημα της Ερμηνείας του Δικαίου», ο αείμνηστος καθηγητής αναπτύσσει την τελεολογική μέθοδο,

που προτείνει να εφαρμόζεται στη νομοθετική διαδικασία και στη διαδικασία της ερμηνείας των κανόνων. Ειδικότερα, γράφει, ότι τελεολογικώς, δηλαδή, με συσχετισμό Μέσου και Σκοπού σκέπτεται ο νομοθέτης αφ ενός, και αφ ετέρου ο δικαστής και ο απλός εφαρμοστής του δικαίου. Όπως γίνεται αντιληπτό, η πρώτη διαδικασία δηλαδή η δογματική του δικαίου, είναι αναμφίβολα θεωρητική. Αντιστοίχως η διαδικασία της ερμηνείας των διατάξεων, απαιτεί να ληφθούν υπόψη συγχρόνως και στοιχεία θετικής υπόστασης, περισσότερον πρακτικά. Η πρώτη διαδικασία ανήκει στον τομέα της φιλοσοφίας του Δικαίου (legal philosophy). Αντικείμενο αυτής, είναι η έρευνα και η μελέτη προβλημάτων, καθαρής θεωρητικής υφής, που σχετίζονται με την έννοια του Δικαίου και το νόμο αυτό καθ’ εαυτό. Σε κάθε ευκαιρία στο μνημειώδες έργο του «Το πρόβλημα της ερμηνείας του Δικαίου», ο συγγραφέας αναφέρεται στη δογματική διαδικασία. Δηλαδή στην καθαρώς νομοθετική και επισημαίνει στο νομοθέτη, τις αρχές που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τη διαδικασία αυτή, αλλά και τα προβλήματα που ενδεχομένως είναι δυνατόν να προκύψουν. Παρόμοια θέματα, τα οποία θίγει ο καθηγητής Τσάτσος, είναι οι σχέσεις μεταξύ δικαίου και νόμου. Θεμελιώδης προϋπόθεση ακόμη, είναι η σχέση μεταξύ νόμου και ηθικής. – Οίκοθεν νοείται, ότι ο νόμος και κάθε διάταξη αυτού πρέπει να είναι διαυγής και να μην αποβλέπει σε ιδιοτελείς ρυθμίσεις. Κυρίως, στις τιθέμενες διατάξεις το περιεχόμενό τους πρέπει να είναι ηθικόν. Ακόμη, εξετάζονται όλες αυτές οι περιπτώσεις καταναγκασμού εκ του νόμου και οι σχέσεις δικαίου και νόμου. Εξετάζονται θέματα σχέσεως προσώπου, τάξεως ανθρώπων, κοινωνίας αφ’ ενός, και αφ’ ετέρου, νόμου και δικαίου. Επίσης η κατανοητικότητα, η πληρότητα μιας διατάξεως, οι συνθήκες μέσα στις οποίες είναι δυνατόν να λειτουργήσουν τα νομικά δικαιώματα των πολιτών, η νομική ελευθερία, και η αυτονομία αυτών. Κορυφαίο γεγονός αποτελεί στη διαδικασία αυτή, το μέγεθος της συμβολής του νομικού συστήματος στη διασφάλιση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Βέβαια, η φιλοσοφία του Δικαίου στην οποία ανήκει όλη αυτή η διαδικασία που αναφερθήκαμε, είναι γέννημα του αρχαίου ελληνικού νού. Θεμελιωτές υπήρξαν οι μεγάλοι Πλάτων και Αριστοτέλης. Ακολούθησαν ο Επίκουρος, οι Στωϊκοί φιλόσοφοι, οι εκπρόσωποι της σοφιστικής κίνησης Πρωταγόρας και Καλλικλής και πολλοί άλλοι. Εδώ σημειώνουμε ότι η έννοια του Δικαίου, αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό από τους μεγάλους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Αυτοί έθεσαν και τις βάσεις, μέχρι σημείου ώστε, να διαμορφωθεί ο ιδιαίτερος κλάδος της Φιλοσοφίας, η Φιλοσοφία του Δικαίου. Έτσι, με αφετηρία τη σχετική διδασκαλία των Ελλήνων, στη συνέχεια οι Ρωμαίοι νομοδιδάσκαλοι ανέπτυξαν το νομικό σύστημα του Ρωμαϊκού Δικαίου, οι αρχές του οποίου χαρακτηρίζουν και τη σύγχρονη Νομική Επιστήμη. Όμως, όλα αυτά προ της ελεύσεως του Χριστού. Μετά τη διδασκαλία του Ναζωραίου που συνοψίζεται σε μια λέξη ΑΓΑΠΗ, όπως αυτή μεταδόθηκε, εξανθρωπίστηκε η ανθρωπότητα. Έτσι, εξέλιπαν οι ανθρωποκτονίες στα Ρωμαϊκά ιπποδρόμια και η δουλεία σιγά, σιγά. Κατ’ αυτό τον τρόπο και η Φιλοσοφία του δικαίου απέκτησε άλλο περιεχόμενο. Η Χριστιανική αγάπη υπερκείμενη έννοια του Δικαίου, προσθέτει σ’ αυτό την επιείκεια, την ηθική, τα ιδανικά γενικότερα, τον ιδεαλισμό και όλες τις συναφείς αξίες. Όπως όμως είναι γνωστόν, κατά την ακμή της Ρωμαιοκρατίας,

ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, ίσως το μεγαλύτερο στα όρια της αυτοκρατορίας, δεν ήσαν ελεύθεροι άνθρωποι, ήσαν δούλοι. Πανηγυρική διάταξη του Ρωμαϊκού Δικαίου, δεν εδέχετο ότι ο δούλος είχε κάποια προσωπικότητα, Nullum caput habet. Ήταν πράγμα, Res και μάλιστα Res mortalis, πράγμα θνητόν, όπως τα ζώα. Βέβαια, στο Ρωμαϊκό Δίκαιο υπήρχε ένα πλήθος διατάξεων, που αναφέροντο στους δούλους, κατ’ ουσίαν καμία όμως απ’ αυτές, δεν απέβλεπε στην προστασία αυτών. Ένα μέρος από τις ως άνω διατάξεις ήταν διοικητικού και εργασιακού περιεχομένου και το άλλο μέρος είχε σχέση με τη ρύθμιση της συναλλαγής που αναπτύσσετο κατά την αγοραπωλησίαν των δούλων, μεταξύ των Ρωμαίων πολιτών. Πολύ αργότερα μετά Χριστό, μέχρι και τους νεώτερους χρόνους, πολλοί ξένοι φιλόσοφοι όπως ο Μπαντέν, ο Σονάρεθ, ο Χομπς, ο Λακ, ο Μοντεσκιέ και άλλοι, ασχολήθηκαν όλοι αυτοί, με τα ζητήματα της φιλοσοφίας του Δικαίου, έχοντας υπόψη τους, τη νέα μορφή και το νέο περιεχόμενο της. Μονόδρομος συνεπώς για τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, εξ ιδιοσυγκρασίας και εξ ανατροφής άτομο θρησκευόμενο, ο ιδεαλισμός και η τελεολογία. Πάνω σ’ αυτές τις θεωρίες στήριξε όλο το πνευματικό του έργο Φιλοσοφικό, Νομικό, και το Λογοτεχνικό, ακόμη θα λέγαμε. Συνεχίζοντας όμως για τις τελεολογικές νομικές διαδικασίες, επιθυμούμε να τονίσουμε ότι η δεύτερη διαδικασία, η οποία χρησιμοποιείται στην ερμηνεία των κειμένων διατάξεων, ανάγεται στον τομέα της επιστήμης του Δικαίου. Τούτο όμως, δεν σημαίνει ότι ο εφαρμοστής, δηλαδή ο ταγμένος να εφαρμόσει το νόμο, και ταυτόχρονα ερμηνευτής των διατάξεων, αγνοεί και δεν λαμβάνει υπόψη τις αρχές και τις επιταγές της Φιλοσοφίας του Δικαίου. Το πρώτο που επιζητεί ο ερμηνευτής είναι: τη ratio legis, δηλαδή τη σκοπιμότητα της ερμηνευομένης διατάξεως. Με άλλα λόγια σε ποιο σκοπό αποβλέπει αυτή. Αυτός που συνειδητά ενεργεί, κατευθύνεται πάντα προς το σκοπό και αναζητεί ταυτόχρονα και το αίτιον της κατευθύνσεως αυτής. Ωστόσο, και στη Δογματική διαδικασία, ο νομοθέτης την ίδια πνευματική πορεία ακολουθεί για να νομοθετήσει. Αναζητεί τις κατάλληλες διατάξεις σύμφωνα με τις αρχές της φιλοσοφίας του Δικαίου και αυτή η πράξη είναι το Μέσο για να φτάσει στο Σκοπό του Νόμου. Έτσι, όπως γίνεται αντιληπτό, το Μέσον και ο Σκοπός είναι έννοιες αλληλένδετες όπως ακριβώς είναι η αιτία και το αποτέλεσμα, δηλαδή το τέλος μίας διαδικασίας. Η σχέση αυτή του Μέσου και του Σκοπού είναι η ουσία της τελεολογικής διαδικασίας. Θα ήταν μία ευχερής περίπτωση εάν οι νόμοι δεν είχαν ανάγκη ερμηνείας. Η περίπτωση αυτή, θα ήταν εφικτή, εάν όλοι οι νόμοι ήταν γραμμένοι με σαφήνεια. Κατά τέτοιο τρόπο όμως, ώστε να ήταν κατανοητό αμέσως στον αναγνώστη, ότι ήθελε να πει ο νομοθέτης. Όπως το καταλαβαίνουμε κατά την πράξη δεν γίνεται. Οι νομοθέτες είναι άνθρωποι με ξεχωριστή πνευματική συγκρότηση ο κάθε ένας και με διαφορετικά συναισθήματα. Άλλος είναι δυνατόν σε μία ρύθμιση να αφήσει κενά, άλλος να είναι ασαφής στη διατύπωση των διατάξεων, άλλος να έχει επιδείξει αμέλεια, άλλος να έχει λησμονήσει κάτι ουσιώδες. Κυρίως όμως, είναι αντικειμενικά αδύνατον, ο νομοθέτης να επιληφθεί όλων εκείνων των μεμονωμένων θεμάτων, που έχουν ανάγκη ρυθμίσεως στη ζωή μας. Ο Αριστοτέλης στο μνημειώδες έργο του ΡΗΤΟΡΙΚΗ, αναφερόμενος στις δυσκολίες του νομοθετικού έργου λέγει: «εάν ο νομοθέτης όφειλε να συντάσει νόμους για όλες τις διαφορές που εμφανίζονται στην κοινωνική ζωή, στο παρον και στο μέλλον, Ðåñßðëïõò

65

τότε θα έπρεπε να είναι διαρκώς παρών, για να νομοθετεί αενάως». Για όλα όσα είπαμε πάρα πάνω, γίνεται κατανοητόν ότι έχει μεγάλη σημασία η ερμηνευτική εργασία των νομικών. Μία ενδεχόμενη εσφαλμένη ερμηνεία ενός νόμου που έχει σχέση με κάποιο σπουδαίο θεσμό της Πολιτείας, είναι δυνατόν να προκαλέσει μεγάλης εκτάσεως ζημιά και κοινωνική αναταραχή. Στην προσπάθεια για τη λύση του προβλήματος, η Επιστήμη του Δικαίου εφαρμόζει κάποιες επιστημονικές μεθόδους ερμηνείας κατά περίπτωση και κατά τη φύση του προβλήματος και είναι οι εξής: 1) Η Αυθεντική ερμηνεία 2) Η Γραμματική ερμηνεία 3) Η Λογική ερμηνεία. Ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο καλύπτονται τα κενά του Δικαίου, διότι όπως γίνεται αντιληπτό είναι αδύνατο να μην υπάρχουν σε μία νομοθεσία κενά, είναι η Αναλογική ερμηνεία. Αυτά τα κενά, δηλαδή περιπτώσεις που πρέπει να ρυθμιστούν και δεν υπάρχει νομοθετική πρόβλεψη, δημιουργούν προβλήματα σε όλους τους νομικούς. Οξύτερα προβλήματα δημιουργούν στους δικαστές, οι οποίοι πρέπει να εκδώσουν απόφαση τέμνουσα κάποια διαφορά, διότι δεν επιτρέπεται η αρνησιδικία. Τότε ο εφαρμοστής του Δικαίου, εάν διαπιστώσει ότι υπάρχει κενό προσφεύγει κατ’ αρχήν στην Γραμματική και Λογική ερμηνεία και αφού διαπιστώσει ότι δεν υπάρχει λύση, προσφεύγει στην Αναλογική. Έτσι λοιπόν, η τυχούσα περίπτωση της καθημερινής ζωής που δεν προβλέπεται από το νόμο, πλην όμως έχει ομοιότητα και κοινά σημεία προς άλλην που ρυθμίζεται από το νόμον, είναι δυνατόν να συμπληρωθεί απ’ αυτήν. Δηλαδή τότε ο εφαρμοστής, ερμηνευτής του Δικαίου, αυτή την υπαρκτή δεύτερη ρύθμιση δύναται να την εφαρμόσει στην πρώτη όμοια περίπτωση, για την οποία υπάρχει κενό. Π.χ. Σε κενό από ανυπαρξία Αεροπορικού Δικαίου, εφαρμόζονται οι συγγενείς διατάξεις του Κώδικος Ιδιωτικού Ναυτικού Δικαίου, αλλά και διατάξεις του Δημοσίου Ναυτικού Δικαίου, οι οποίες είναι αναγκαστικές (jus Gogens). Σε κάθε κενό νόμου λοιπόν είναι δυνατόν, κατά τον αείμνηστο Καθηγητή Τσάτσο, να εφαρμοσθεί η αναλογική μέθοδος με ασφαλές αποτέλεσμα, αφού χρησιμοποιηθεί η τελεολογική διαδικασία Μέσον + Σκοπός, όπως ακριβώς πιο πάνω αναφερθήκαμε. Ενδεχομένως, για ορισμένες περιπτώσεις να υπάρχουν και αντίθετες επιστημονικές απόψεις, τις οποίες δεν μπορούμε να τις αποκλείσουμε. Από μία Διάταξη δε του Ρωμαϊκού Δικαίου, όπου υπάρχει κενό νόμου τεκμέρεται, ότι δεν επιζητείται λύση με ερμηνεία: «Ubi lex voluit dixit, ubi no voluit non dixit= όπου ο νομοθέτης ηθέλησε εξεφράσθη, όπου δεν ηθέλησε δεν εξεφράσθη» Εδώ, εστιάζεται και η μεγάλη υπέρβαση του αειμνήστου, ο οποίος τόλμησε να υποδείξει επιστημονική λύση του προβλήματος της ερμηνείας του Δικαίου, δια της αναλογικής ερμηνείας με τη βοήθεια της φιλοσοφικής τελεολογικής μεθόδου. Σχετικώς έχουμε την άποψη, ότι το σημείο αυτό αποτελεί και την κορύφωση της προσφοράς του. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία, ότι πλέον η τελεολογική μέθοδος επικράτησε και εφαρμόζεται τόσο στη νομοθετική εργασία - διαδικασία, όσο και στην ερμηνεία των νόμων. Βέβαια, δεν θα ισχυρισθούμε για την πρώτη περίπτωση τη Δογματική, δηλαδή τη νομοθετική διαδικασία, ότι ζούμε σε μια κοινωνία Αγγέλων. Οπωσδήποτε φαλκιδεύεται το νομοθετικό έργο. Ιδιοτελείς διατάξεις ιδιαίτερα κατά τις νυκτερινές ώρες λειτουργίας της Βουλής, περνούν και σήμερα με φωτογραφικές τροπολογίες. Ακόμη δεν θα συμφωνήσουμε, ότι η ερμηνεία των νομικών κανόνων είναι άψογη και σύμφωνη προς τα διδαχθέντα, από όλους 66

Ðåñßðëïõò

τους εφαρμοστές στη Δικαιοσύνη ή στη Διοίκηση. Οπωσδήποτε όχι, διότι υπάρχει κάποιος αριθμός ερμηνευτών που ακολουθεί δικούς του δρόμους. Όμως, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι μετά τη διδασκαλία και το έργο του αείμνηστου Κων/νου Τσάτσου, δεν υπάρχει μέθοδος επιστημονική να προσδιορίσει τη νομοθετική φαλκίδευση και την άδικη ερμηνεία του νόμου. Απλώς, είναι θέμα της Πολιτείας και των διοικούντων πότε θα αποφασίσουν, αφού υπάρχει μέθοδος ελέγχου, να αποκαταστήσουν την Ηθική στη νομοθετική εργασία, και το Δίκαιον, στην ερμηνεία των νομικών κανόνων. Αυτή η μέθοδος στο μεταξύ, δημιουργεί φραγμούς, αναστολές, και ενοχές, σε μεγάλο βαθμό, σε όσους ασχολούνται περί τη νομοθεσία και την εφαρμογή των νόμων κι αυτό είναι μία κατάκτηση. Εδώ, υπάρχει και ένα ακόμη θετικό αποτέλεσμα της σχετικής προσπάθειας. Παρατηρούμε επίσης, ότι το έργο του αείμνηστου καθηγητού Κωνσταντίνου Τσάτσου, «Το πρόβλημα της ερμηνείας του Δικαίου» διαβάζεται επί των γραμμών, αλλά και υπό τας γραμμάς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το περιεχόμενο του έργου του προβάλλει ενστάσεις και εκπέμπει μηνύματα, τα οποία πρέπει να ανακαλύψει κάποιος. Ιδεαλιστής και οπαδός μιας θεοκρατικής φιλοσοφικής θεωρίας, της τελεολογίας ευρίσκετο πάντα κοντά στο θεό, αλλά και κοντά στη διδασκαλία του Ναζωραίου. Η πεμπτουσία της διδαχής του οποίου, η Αγάπη και η επιείκεια, τον οδηγούν στο συνολικό του έργο. Τη σκέψη του, την απασχολεί ιδιαίτερα ο καταναγκασμός του νόμου, αλλά και κατά πόσον ο νόμος είναι δίκαιος. Εδώ υπάρχει μία πλάγια ένσταση στη παγία αρχή του Ρωμαϊκού Δικαίου, Dura lex sed lex «σκληρός ο νόμος, αλλά νόμος». Κατά τον Tσάτσο ο νόμος πρέπει να είναι δίκαιος, συγχρόνως συγχωρητικός και παιδαγωγικός και όχι σκληρός. Ένα άλλο μήνυμα που προέρχεται απ’ την ίδια τη θεωρία την τελεολογική, αντιστρέφει την άλλη γνωστή Διακήρυξη των Ρωμαίων primum vivere deinde filosophare «πρώτα να ζήσουμε και έπειτα να φιλοσοφούμε». Αυτή η αντιστροφή ομολογουμένως είναι η ενδεδειγμένη, διότι ο αείμνηστος φιλόσοφος, πρώτα χρησιμοποίησε τη φιλοσοφική μέθοδο της τελεολογίας στη νομο-θετική διαδικασία. Όλα αυτά για να προκύψουν κανόνες δικαίου (νόμοι) σωστοί, προκειμένου να ζήσουμε άψογα, με λιγότερες έριδες και περισσότερη κοινωνική Ειρήνη. Συνεπώς το μήνυμα που εκπέμπει απ’ το ίδιο το έργο του ο αείμνηστος είναι, primum filosophare deinde vivere. Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε ένα μεγάλο πλήθος από διατάξεις του Ρωμαϊκού Δικαίου, που διαμορφώθηκαν σε μία εποχή χωρίς Χριστό, χωρίς ανθρωπιά με ανθρωποθυσίες στα ιπποδρόμια της Ρώμης, για να δούμε σε πόση αντίθεση έρχονται με το γενικότερο ανθρώπινο φιλοσοφικό έργο του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Ήδη, έχουμε υπερβεί το επιτρεπόμενο χρόνο για μία ομιλία και πρέπει να κλείσουμε. Είναι αλήθεια όμως, ότι θα μπορούσαμε με μία γενικότερη διαρκή προσπάθεια, να γίνει περισσότερο γνωστό το συνολικό έργο του Κωνσταντίνου Τσάτσου στο ευρύτερο Ελληνικό κοινό. Η προσπάθεια αυτή πρέπει να γίνει με απλό τρόπο, και περισσότερη εκλαϊκευση, την εποχή αυτή της παρακμής των ιδεών και των ιδανικών, των αξιών και της αξιοκρατίας, πόση ωφέλεια αλήθεια, θα προέκυπτε για τους Έλληνες. Παράλληλα, τότε θα εφαίνοντο και τα μεγάλα μεγέθη της προσφοράς του. Εμείς πάντως, για ότι πνευματικό έργο, μας χάρισε, τον ευγνωμονούμε. Ας είναι ελαφρύ πάντοτε το χώμα της Αττικής που τον σκεπάζει, της γης των Φιλοσόφων και της Φιλοσοφίας.

Α Π Ο Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι

ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Με την είσοδο της φετινής χρονιάς και συγκεκριμένα το Σάββατο, 5 Ιανουαρίου 2008, η μεγάλη Ελληνική Ναυτική Οικογένεια είχε μια σημαντική απώλεια. Έφυγε από τη ζωή ο εφοπλιστής Γιώργος Δρακόπουλος. Η κηδεία του έγινε στις 7 Ιανουαρίου, στο Κοιμητήριο της Κηφισιάς. Μαίρη Κοκοζίδου, Μέλος Ν.Μ.Ε.

Ο

Γεώργιος Μάρκου Δρακόπουλος, γόνος παλιάς ναυτικής οικογένειας, γεννήθηκε στη Μύκονο τον Απρίλιο του 1915. Ήταν απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών με ειδίκευση στο Ναυτικό Δίκαιο. Αρχικά άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου σε ναυτικές υποθέσεις. Παντρεύτηκε την Ιωάννα Κοτζιά, κόρη του παλιού Δημάρχου της Αθήνας, που στάθηκε πάντοτε δίπλα του ως τη στιγμή που η ίδια έφυγε από την ζωή, μερικά χρόνια πρίν. Απέκτησαν δύο κόρες, την Κατερίνα και την Άννα. Το 1950, ο Γιώργος Δρακόπουλος ίδρυσε τη ναυτιλιακή εταιρία Empros Lines. Υπήρξε Μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών, Αντιπρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Εφοπλιστών (ECSA/ CAACE), Μέλος του Δ.Σ. της ΒIMCO, Μέλος των Ασφαλιστών Lloyd’s του Λονδίνου, Αντιπρόεδρος του Greek Committee του Lloyd’s Register of Shipping Πειραιά. Ήταν Μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρίας Αθηνών και Επίτιμο Μέλος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Είχε βραβευθεί και διακριθεί για τις δραστηριότητές του από Διεθνείς Ναυτιλιακούς Οργανισμούς, όπως το World Ship Trust και είχε γράψει πολλά άρθρα και μελέτες για ναυτιλιακά και νομικά θέματα. Για την ίδρυση του Ναυτικού Μουσείου Αιγαίου και την έκδοση του ομότιτλου βιβλίου, βραβεύθηκε το 1987 από την Ακαδημία Αθηνών. Η συνεργασία του Γιώργου Δρακόπουλου με το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος ήταν συνεχής, ζωντανή και παραγωγική. Με τον αείμνηστο πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος, Κώστα Παΐζη, ήταν φίλοι και συνεργάτες για πολλά χρόνια

68

Ðåñßðëïõò

και πάντα μοιράζονταν τις σκέψεις και τα οράματά τους για πολιτιστικά θέματα της ναυτικής Ελλάδας. Η βαθειά συγκίνηση από την είδηση του θανάτου του Γιώργου Δρακόπουλου, βγήκε πέρα από το στενό οικογενειακό του περιβάλλον, που τον αγάπησε και στάθηκε πάντα κοντά του, και απλώθηκε διακριτικά αλλά γρήγορα σε κάθε χώρο, όπου ο Γιώργος Δρακόπουλος άφησε την σφραγίδα της προσωπικότητάς του. Απλώθηκε στην Ναυτιλιακή Εταιρία Empros Lines, που ο ίδιος ίδρυσε, στην αγαπημένη του γενέτειρα Μύκονο και στο Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου, που βρίσκεται εκεί και είναι έργο της καρδιάς, του μυαλού και των χεριών του. Απλώθηκε ακόμα στο παραδοσιακό πέραμα “Ευαγγελίστρια” και στο ιστορικό καλωδιακό πλοίο “Θαλής ο Μιλήσιος”, πλοία που ο ίδιος διέσωσε και παρέδωσε, πλήρως αναπαλαιωμένα, στην Ναυτική Ιστορία του τόπου μας, μαζί με το όνειρό του για διάσωση και άλλων πλοίων και σκαριών, που αποτελούν σταθμούς στην εξέλιξη της Ναυτικής Ελλάδας ή αγγίζουν την ελληνική ναυτική ιστορική μνήμη. Η συγκίνηση αυτή διαχύθηκε και στην ψυχή των φίλων του και των ανθρώπων που συνεργαστήκαμε μαζί του στενά και μακρόχρονα, ακόμα κι εκείνων που τον γνώρισαν και συνεργάστηκαν μαζί του μέσα από τις πολυποίκιλες δραστηριότητές του. Όμως η συγκίνηση από τον θάνατο του Γιώργου Δρακόπουλου πέρασε και στις θάλασσες, ιδιαίτερα στο Αιγαίο, που αγάπησε με όλη του την καρδιά. Ο Γιώργος Δρακόπουλος ήταν άνθρωπος με ισχυρή θέληση, που κατάφερνε να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις, να ξεπερνάει

τις δυσκολίες, να πετυχαίνει υψηλούς στόχους και να υλοποιεί φιλόδοξα όνειρα. Δεν θα ξεχάσω με πόσο ενθουσιασμό έμπαινε στο γραφείο, πόσο μεθοδικά και εντατικά εργαζόταν, πόσο μελετούσε. Ήταν ακούραστος, εργασιομανής, τελειομανής, ένας πραγματικός “δάσκαλος” για τους γύρω του και ένας σωστός και επιδέξιος “τιμονιέρης” τόσο στις εύκολες όσο και στις δύσκολες διαδρομές. Έτσι προχώρησε η Empros Lines, έτσι στήθηκε το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου, έτσι έγινε η ηλεκτροδότηση της Δήλου, η διάσωση και αναπαλαίωση των πλοίων “Ευαγγελίστρια” και “Θαλής ο Μιλήσιος”, η συμμετοχή σε κάθε βήμα της ναυπήγησης του ομοιώματος της αρχαίας Αθηναικής Τριήρους “Ολυμπιάς” κι αργότερα η μεταφορά της στο Λονδίνο για τα “2500 χρόνια Δημοκρατίας”. Έτσι συμμετείχε σε κάθε εκδήλωση που θα βοηθούσε στην προβολή και διάδοση της Ελληνικής Ναυτικής Ιστορίας και Παράδοσης. Θυμάμαι ακόμη με πόση αγωνία συμμετείχε σε πλειστηριασμούς Οίκων του εξωτερικού (Christie’s Sotheby’s κ.ά.) για επαναπατρισμό αρχαιοτήτων και αρχαίων νομισμάτων, με ναυτικά πάντοτε θέματα, και με πόση στοργή έφτιαξε τις σημαντικές συλλογές που φιλοξενεί το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου στη Μύκονο. Θυμάμαι τέλος τη χαρά του, όταν, μετά την παρουσίαση του βιβλίου «Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου», ανάμεσα στους πρώτους που ζήτησαν αντίτυπα, ήταν η Τουρκική Πρεσβεία κι ακόμα πόσο είχε θυμώσει με την Ευρωπαική Ιστορία του Ντυροζέλ και πόσο είχε πασχίσει για την απόσυρσή της. Η παρουσία του Γιώργου Δρακόπουλου ήταν καταλυτική και από όπου περνούσε άφηνε έντονη τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του. Το κενό που αφήνει πίσω του είναι δυσαναπλήρωτο. Οι δύο κόρες του και τα εγγόνια του συνεχίζουν σήμερα την ναυτική του πορεία. Όμως η παρακαταθήκη που άφησε είναι εξαιρετικά σημαντική όχι μόνο για την οικογένειά του αλλά και γενικότερα για την Ελληνική Ναυτική Ιστορία και Παράδοση. Ο Γιώργος Δρακόπουλος ήταν ένας γνήσιος ΝΑΥΤΕΛΛΗΝΑΣ και θα ζει μέσα από το έργο του. Καλό του ταξίδι!

ËÏÃÏÔÅ×ÍÉÁ & ÈÁËÁÓÓÁ Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους:  Κύριον Λεωνίδα Ραπτάκη. “Greece’s Pivotal Role in World War II and its Importance to the U.S. Today” by E. T. Rossides (edit.)

και Υγειονομείων στον Ελλαδικό Χώρο. Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής».

 Κύριον Δημήτριον Πολέμη. 1. «Περί εξαρτισμού των πλοίων» του Γ.Ι. Κοτσοβίλλη. 2. «Ονοματολόγιον Ιστιοφόρων 1890» του Η. Φ. Κανελλόπουλου. 3. «Ρεμβασμοί στην Άνδρο» του Α.Χαζάπη. 4. «Ανδριώτικο Ημερολόγιο» 1956. 5. «Ανδριώτικο Ημερολόγιο» 1957. 6. «Axis Submarine successes 1939-1945” by J. Rohwer.

 Ίδρυμα Νικόλας Δ. Πατέρας. Δωρεά τριών αντιτύπων του λευκώματος με τίτλο: «Ταξιδεύοντας με το πλοίο της Ελληνικής Ζωγραφικής» της σειράς: Θησαυροί της Εθνικής Πινακοθήκης.

 Κύριον Θεμιστοκλή Λεμπεσόπουλο. Δωρεά πλήθους σημαντικών περιοδικών εκδόσεων ναυτικού περιεχομένου όπως «Model Boats», «Yacht capital», «Yacht Design».  Κύριον Χρήστο Κίκιρη. 1.«Νεωτέρα Ναυτιλία» του Γ. Π.Χατζηλία.

2. «Το Ναυτικόν του Γένους των Ελλήνων» του Ανδρέα Γ.Λαιμού.  Κυρίαν Χρυσάνθη Αλαφασού. «Μύκονος: Οικείες Ιστορίες. Μικρό οδοιπορικό στη Μυκονιάτικη αγροικία» της Ομάδος προγράμματος κατάρτισης: «Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς».  Κύριον Παύλο Ιωαννίδη. Δωρεά τριών αντιτύπων του βιβλίου «Κι αν δεν είσαι θα γίνεις....», δικής του συγγραφής.  Κύριον Ιάκωβο Κατσαβό. «Η Ιστορία των Λοιμοκαθαρτηρίων

 Κύριον Χρήστο Κίκιρη. 1. «Πολεμώντας στο Αιγαίο», 2. «Σήματα και Σημαίαι», 3. «Αποθαλασσιά», 4. «Επιβίωση στη Θάλασσα», 5. «Το Ελληνικόν Εμπορικόν Ναυτικόν κατά τον τελευταίο πόλεμο», 6. «Ηλιόλουστη και θαλασσοφίλητη χώρα», 7.«Το πρόβλημα των ναρκωτικών στα πλοία», 8. «Η Ελληνική Ναυτοσύνη», 9. «Ναυτιλιακά Θέματα», 10. «Ναυτιλιακή Οικονομική και Πολιτική», 11. «Νέος Ιατρικός Οδηγός των πλοίων», 12. «ΕΛΑΝ. Σελίδες από την Εθνική Αντίσταση», 13. «Greek Coins».  Κυρίαν Μαίρη Καραχάλιου. «Επίκαιροι Θρησκευτικαί Ομιλίαι» του κ. Αναστάσιου Καραχάλιου.  Κύριον Παναγιώτη Ι. Καραμανώλη. «Θαλασσινές Αναμνήσεις και Στοχασμοί» δικής του συγγραφής.  Κύριον Ιάκωβο Γ. Βαγιάκη. «Το Κεντρικό Ταχυδρομείο Πειραιώς και οι μεταστεγάσεις του», ανάτυπο του περιοδικού «Φιλοτέλεια» δικής του συγγραφής.

Περιοδικά και έντυπα που εστάλησαν στο Ν.Μ.Ε.: ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

1. SHIPPING (τεύχη 436, 437) 2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ (τεύχη 890-892) 3. ΛΙΜΑΝΙ (τεύχος 178) 4. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (τεύχη 136, 137) 5. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ (τεύχος 79) 6. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ & ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΑ ΝΕΑ (τεύχη 1047-1049) 7. NATIONAL GEOGRAPHIC – Αγγλική έκδοση (vol. 212, 213) 8. ΛΙΜΕΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τεύχος 72) 9. ΠΕΙΡΑΪΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (τεύχος 53) 10. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (τεύχος 74) 11. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τεύχη 105, 106) 12. ΕΛΝΑΒΙ (τεύχη 408, 409) 13. ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ (τεύχη 254-255) 14. ΝΕΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΝΟΜΠΕΛ (τ. 11) 15. ΙΠΠΙΚΟ ΤΕΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΑ (τεύχος 54) 16. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ (τεύχη 81, 82) 17. ΖΗΝΩΝ (τεύχος 204) 18. ΗΧΩ ΤΗΣ ΠΕΣΜΕΝ (τεύχος 122) 19. ΝΕΑ ΥΔΡΑΪΚΗ ΠΝΟΗ (τεύχος 82) 20. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ (τεύχος 38) 21. ΤΟΛΜΩΝ (τεύχος 23) 22. ΚΩΠΗΛΑΤΙΚΑ ΝΕΑ (τεύχος 12)

1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ (φύλλα 138, 139) 2. ΚΑΣΤΕΛΛΑ (φύλλα 135, 136) 3. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΒΡΟΝΤΑΔΟΥ (φύλλα 1028, 1029) 4. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ (φύλλο 666) 5. Ο ΕΠΙΒΑΤΗΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ (φύλλο 36) 6. ΤΥΠΟΣΠΟΡ (φύλλο 124) 7. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΑΠΟΣΤΡΑΤΩΝ ΑΞΙΩΜ. ΣΤΡΑΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ-ΘΡΑΚΗΣ (φύλλο 57) 8. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ (φύλλα 44-54) 9. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ (φύλλα 50-51) 10. ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (φύλλο 12) 11. ΟΙΝΟΥΣΣΑΙ (φύλλο 530) 12. Η ΧΙΟΣ ΜΑΣ (φύλλο 55) 13. ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΗ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ (φύλλο 93) 14. ΞΙΦΙΑΣ (φύλλο 130) 15. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ (φύλλο 52) 16. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ (φύλλο 102) 17. ΕΝ ΣΥΝΕΙΔΗΣΕΙ (φύλλο 31) 18. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΑΣΜΥΝ (φύλλο 94) 19. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ HELMEPA (φύλλο 188) 20. Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (φύλλο 30) 21. ΒΙΒΛΙΟ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (φύλλο 15)

[ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ] Το τρίτομο βιβλίο του Αρχιπλοιάρχου ε.α. Αντώνη Κακαρά «Οι Έλληνες Στρατιωτικοί» (Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί στη Μεταπολεμική Ελλάδα) των εκδόσεων ΠΑΠΑΖΗΣΗ, εγκρίθηκε από το ΓΕΝ και διατίθεται προς πώληση στα καταστήματα του ΠΟΝ (Προμηθευτικού Οργανισμού του Ναυτικού). Υπενθυμίζεται πως ο συγγραφέας έχει παραιτηθεί δικαιωμάτων προκειμένου περί στρατιωτικών.

70

Ðåñßðëïõò

[ΠΑΡΟΡΑΜΑΤΑ]

Στο τεύχος Νο 59, σελίδα 68 έγινε λάθος στους τίτλους των εκδόσεων που δώρησε το μέλος μας, κ. Ηλίας Παπαφακλής. Οι σωστοί τίτλοι είναι: J’ appreds la langue français, J’ appreds la grammaire français, J’ appreds les verbes français – 18,000 verbes, DELF A1, A2, B1, B2, T’ as compris – Tests de compréhension – A1, T’ as compris – Tests de compréhension – A2, Μεταφραστικές Ασκήσεις, Προτάσεις κλειδιά για την Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική.

Δ

Ω

Ρ

Ε

Α

ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΜΠΕΝΑΚΗ-ΨΑΡΟΥΔΑ

Η

τέως Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και βουλευτής κ. Άννα Μπενάκη - Ψαρούδα εδώρησε στη βιβλιοθήκη του Ν.Μ.Ε. τα ακόλουθα τεχνικά εγχειρίδια, τα οποία είχε συγγράψει ο αείμνηστος πατέρας της Ευάγγελος Ψαρούδας, Αξιωματικός Μηχανικός του Πολεμικού Ναυτικού: Α. Ατμομηχαναί, έκδοσης 1938. Β. Ναυτικαί Παλινδρομικαί Μηχαναί & βοηθητικά μηχανήματα, έκδοσης 1943. Γ. Ατμολέβητες, έκδοσης 1939. Δ. Ατμολέβητες. Μέρος Β΄, έκδοσης 1939. Τα εγχειρίδια, ιστορικού κυρίως ενδιαφέροντος, εχρησιμοποιούντο ως εκπαιδευτικά βοηθήματα της Σχολής Μηχανικών του Πειραΐκού Συνδέσμου, στην οποία ο Υποπλοίαρχος και αργότερα Πλωτάρχης, Ευάγγελος Ψαρούδας εδίδασκε. Χάριτες οφείλονται και στον Δημήτριο Στ. Πετρίτη, τον μαθητή της Δ΄ τάξης της Σχολής, κατά το εκπαιδευτικό έτος 1944-45, ο οποίος διετήρησε σε άριστη κατάσταση τα τέσσερα εγχειρίδια αποδεικνύοντας την επιμέλεια με την οποία παρακολουθούσε τα μαθήματα. Έχουμε τη βεβαιότητα ότι η βιβλιοθήκη μας πλουτίζεται με ένα ακόμη τεκμήριο της ιστορίας της ναυτικής εκπαίδευσης που αναδεικνύει τα μέσα με τα οποία εκπαιδεύονταν και τις γνώσεις που έπαιρναν οι μηχανικοί της εμπορικής μας ναυτιλίας εκείνη την περίοδο. Ευχαριστούμε για μια ακόμα φορά την αξιότιμη Πρόεδρο και αγαπητή φίλη που φανερώνει το έμπρακτο ενδιαφέρον της για το Μουσείο σε όλους τους τομείς της δραστηριότητός του. Γιάννης Παλούμπης

72

Ðåñßðëïõò

Ημερολόγιο Μουσείου ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

1

Κοπή Πρωτοχρονιάτικης Πίτας Μελών του Μουσείου

ΤΗΝ

Κυριακή 3 Φεβρουαρίου πραγματοποιήθηκε η κοπή της πίτας των μελών του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Οι χώροι του Μουσείου αποδείχτηκαν μικροί για να χωρέσουν το πλήθος των μελών και φίλων του. Πάνω από 600 άτομα τίμησαν την εκδήλωση και ανάμεσά τους πολλοί εκπρόσωποι της Εκκλησίας και της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας του τόπου μας, τους οποίους υποδέχτηκε η Πρόεδρος και το Δ.Σ. του Ν.Μ.Ε.

Μεταξύ άλλων παρευρέθησαν ο σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ. Σεραφείμ, ο Υφυπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου & Νησιωτικής πολιτικής, κ. Πάνος Καμμένος ως εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης, ο βουλευτής κ. Βασίλειος Μιχαλολιάκος ως εκπρόσωπος της Βουλής των Ελλήνων, ο βουλευτής Β΄ Πειραιώς, κ. Γιάννης Διαμαντίδης ως εκπρόσωπος του Προέδρου της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης κ. Γεωργίου Παπανδρέου, η τέως Πρόεδρος της Βουλής, κα. Άννα ΜπενάκηΨαρούδα, Βουλευτές, Αρεοπαγίτες, Δήμαρχοι, ο Αρχηγός Στόλου, Στρατηγοί, Ναύαρχοι και Βετεράνοι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Πρόεδροι φορέων και αρχών. Η εκδήλωση ξεκίνησε με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Δήμου Πειραιώς, που έδωσε μια ξεχωριστή νότα ενώ στη συνέχεια ακολούθησε χαιρετισμός από την Πρόεδρο του Ν.Μ.Ε. Η Πρόεδρος αφού καλωσόρισε τους παρευρισκομένους και τους ευχήθηκε καλή χρονιά, μίλησε εν συντομία για τους αγώνες που δίνει 74

Ðåñßðëïõò

καθημερινά το Μουσείο για τη συνέχιση της λειτουργίας του. Στη συνέχεια παραθέτουμε την ομιλία της Προέδρου: «Κυρίες και κύριοι, αγαπητές φίλες και φίλοι, Όπως κάνουμε κάθε χρόνο και το απαιτεί άλλωστε κι η περίσταση συγκεντρωθήκαμε και φέτος σε πανηγυρική ατμόσφαιρα, για την κοπή της πατροπαράδοτης βασιλόπιτας του πολυαγαπημένου, αλλά και πολύπαθου Ιδρύματος μας. Επιθυμία μας είναι να μην συννεφιάσουμε την γιορτινή ατμόσφαιρα με όχι ευχάριστους απολογισμούς και παράθεση σχοινοτενών προγραμμάτων για την αντιμετώπιση των δυσεπίλυτων, μακροχρόνιων προβλημάτων που ταλανίζουν το Μουσείο και τα οποία καθημερινά μας πληγώνουν. Άλλωστε το έργο μας και οι προσπάθειες που καταβάλλουμε προς κάθε κατεύθυνση, σας είναι ήδη γνωστά μέσα από τα άρθρα του περιοδικού μας «Περίπλους». Ωστόσο, για όλα αυτά θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε και

2

1. Από δεξιά: ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ. Σεραφείμ, η τ. Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και Βουλευτής της Ν.Δ. κα. Άννα Μπενάκη – Ψαρούδα, ο τ. Υπουργός και Πρόεδρος του Ν.Ο.Ε. κ. Αλέκος Παπαδόγκονας και οι Βουλευτές Πειραιώς κ.κ. Β. Μιχαλολιάκος και Π. Μελάς.

2. Από αριστερά: ο Υφυπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής κ. Πάνος Καμμένος, ο τ. Αρχηγός Στόλου κ. Α. Χωριανόπουλος, ο εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ και Βουλευτής Πειραιώς κ. Ι. Διαμαντίδης, ο κ. Γ. Τσάκωνας και ο Πρόεδρος της Ένωσης Αποστράτων Π.Ν. κ. Κ. Καναβαριώτης. Στη δεύτερη σειρά διακρίνονται ο Διοικητής της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων Υποναύαρχος κ. Κ. Κυριακίδης, ο Διοικητής Ναυτικής Εκπάιδευσης Υποναύαρχος κ. Δ. Παπαγιαννίδης και ο τ. Διοικητής της Ν.Δ.Α., Υποναύραχος κ. Σ. Κούβαρης.

να συζητήσουμε εκτενέστερα στην ετήσια Γενική Συνέλευση, όπου προσδοκούμε να παραστούν όλα τα αγαπητά μας μέλη. Όπως σας είναι γνωστό, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ιδρύθηκε το 1949 από μία ομάδα ενεργών και ευαίσθητων πολιτών που είχαν ως κοινό σκοπό την διατήρηση, μελέτη και προβολή της ναυτικής κληρονομιάς και παράδοσης του Έθνους μας. Η πρωτοβουλία τους συμπλήρωσε ένα σημαντικό κενό στην πολιτιστική ζωή της χώρας, καθώς ως τότε δεν υπήρχε κάποιο δημόσιο Μουσείο με ανάλογη θεματική, δηλαδή, την παρουσίαση της Ναυτικής Ιστορίας των Ελλήνων. Μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν, με την πλούσια δράση που ανέπτυξε (στιγμιότυπα από την οποία προβάλαμε στην οθόνη), αναγνωρίστηκε από την Πολιτεία ως το κεντρικό και επίσημο πολιτιστικό ίδρυμα στον τομέα του, που εκπροσωπεί την χώρα μας στους διεθνείς πολιτιστικούς οργανισμούς. Στα 59 χρόνια ζωής που μετρά μέχρι σήμερα, το Ναυτικό Μουσείο, μεγάλωσε και αναπτύχθηκε αφενός χάρη στην συνδρομή της Πολιτείας και τη νοικοκυροσύνη και επιμέλεια των εκάστοτε Διοικητικών Συμβουλίων, αλλά κυρίως χάρη στην εθελοντική υποστήριξη των Πολιτών, μελών του Μουσείου, η οποία εκφράστηκε με την δωρεά εκθεμάτων, χρημάτων, εργασίας, γνωριμιών και την πολύμορφη συμπαράσταση στις προσπάθειές του. Η ενεργός συμμετοχή των πολυάριθμων μελών και φίλων στις εκδηλώσεις και δραστηριότητές μας, συνθέτουν ένα ισχυρό έρεισμα για το Μουσείο μέσα στην ελληνική κοινωνία και ιδιαίτερα στην πειραϊκή, το οποίο αναπόφευκτα ελπίζουμε ότι θα προκαλέσει την συνεργασία και των αρμόδιων κρατικών φορέων για την εύρεση βιώσιμων λύσεων που θα εξασφαλίσουν την απρόσκοπτη, κατ΄αρχήν, λειτουργία του Ιδρύματος μας και θα οδηγήσουν στην περαιτέρω ανάπτυξή του.

Εθελοντές πολίτες λοιπόν δημιούργησαν το Μουσείο και εθελοντές εσείς και εμείς το κρατήσαμε και το κρατάμε ζωντανό. Κοινός μας στόχος, η διατήρηση της ιστορικής μνήμης, της πολιτιστικής μας ταυτότητας, δηλαδή ενός κοινού αγαθού που πρέπει να αγγίζει και να αφορά όλους μας. Πριν κλείσω τη σύντομή μου παρέμβαση θα επιθυμούσα να αναφέρω ότι το Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου αποφάσισε ομόφωνα στην συνεδρία της 21ης Δεκεμβρίου 2007, να απονείμει τιμητική διάκριση στον κ. Παναγιώτη Λασκαρίδη επίτιμο μέλος του Μουσείου, κάνοντας εύφημη μνεία στην πολυσχιδή προσφορά και την συνεχή οικονομική του υποστήριξη, γεγονός που τον έχει καταστήσει «Μεγάλο ευεργέτη» του ιδρύματος. Η διάκριση αυτή είχε προγραμματισθεί για σήμερα, πλην όμως, επιχειρηματικοί λόγοι, μη επιδεχόμενοι αναβολή, επέβαλαν το ταξείδι του στα νησιά Φόκλαντς και έτσι η εκδήλωση αναβλήθηκε για ευθετότερο χρόνο. Το Ναυτικό Μουσείο, ανεξάρτητα, θα επιθυμούσε με την ευκαιρία της σημερινής συγκέντρωσης να εκφράσει τις θερμές του ευχαριστίες προς τον κ. Παναγιώτη Λασκαρίδη, ο οποίος με το έμπρακτο ενδιαφέρον του συμβάλλει σημαντικά στην συνέχιση της λειτουργίας του Μουσείου. Φίλες και Φίλοι, Ευχόμαστε χρόνια πολλά σε όλους και η νέα χρονιά που έχει ήδη ξεκινήσει να φέρει κάθε ευτυχία σε όλους σας και να αποδειχθεί αποτελεσματική στην αντιμετώπιση των προβλημάτων του Μουσείου μας. Έτσι λοιπόν, όλοι μαζί, εμείς και εσείς, εθελοντές, ας κρατήσουμε ζωντανή την ελπίδα, εκφράζοντας την ευχή ότι η Πολιτεία θα ευαισθητοποιηθεί κάποτε και θα σταθεί αρωγός στη ναυτική παράδοση, όπως ταιριάζει στη χώρα μας». Ðåñßðëïõò

75

3

4

5

6

7

3. Στιγμιότυπο από την εκδήλωση. Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ. Σεραφείμ ευλογεί την βασιλόπιτα. Στο βάθος διακρίνονται ο Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. και Μέλος του Δ.Σ. του Μουσείου κ. Π. Καλογείτονας, ο Υποναύαρχος Λ.Σ. ε.α. κ. Π. Παρασκευόπουλος ως εκπρόσωπος του Αρχηγού του Λιμενικού Σώματος και ο Δήμαρχος Παπάγου κ. Β. Ξύδης.

4. Στιγμιότυπο από την εκδήλωση. Δεξιά από την Πρόεδρο του Μουσείου που βρίσκεται στο βήμα, διακρίνονται η κα Ε. Γκάτσου, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιά κ. Κ. Ρεσβάνης, η Πρόεδρος της ΔΕΠΑΠ κα Δ. Μπόκοτα, ο Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ κ. Θ. Δρίτσας, ο Πρόεδρος του Ναυτοδικείου Πειραιά Υποστράτηγος κ. Δάφνης.

5. 6. Στιγμιότυπο από την εκδήλωση με μέλη και φίλους του Μουσείου.

7. Φιλαρμονική του Δήμου Πειραιά.

8. Ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ι. Παλούμπης, η κα Μαγδαληνή Κισσιώτου, μέλος του Μουσείου, η Πρόεδρος, η κα Αγγελική Μπουλιέρη, μέλος του Μουσείου και ο Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ν. Αρτεμάκης.

8

76

Ðåñßðëïõò

9

9. Ο Υφυπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής κ. Πάνος Καμμένος στο βήμα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

10

10. Οι Βετεράνοι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου Ναύαρχοι κ.κ. Γ. Μόραλης, Θ. Μανωλόπουλος και Γ. Ζαλοκώστας με τον τ. Αρχηγό του Ναυτικού Λ. Βασιλικόπουλο.

Ακολούθησε σύντομη ομιλία του εκπροσώπου της Κυβέρνησης, Υφυπουργού Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής κ. Πάνου Καμμένου ο οποίος δήλωσε ότι από την θέση του, ως αρμόδιου Υφυπουργού θα σταθεί αρωγός στο έργο που γίνεται στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και υπεσχέθη να το επισκεφτεί σύντομα για να ενημερωθεί σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Επίσης ανακοίνωσε ότι κατά τους καλοκαιρινούς μήνες το Υπουργείο θα διοργανώσει περιφερόμενη έκθεση στα Ελληνικά νησιά με υλικό του Μουσείου, ενώ την έκθεση θα πλαισιώνουν εκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά των ακριτικών νησιών μας. Στη συνέχεια ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ. Σεραφείμ έκανε τον αγιασμό και εξέφρασε την συμπαράστασή του προσκαλώντας όλους να βοηθήσουν στο έργο που επιτελείται στο Μουσείο. Απευθυνόμενος δε στον εκπρόσωπο της Κυβέρνησης του ζήτησε να σταθεί αρωγός στο έργο της Προέδρου και του Δ.Σ.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΛΗΡΩΣΗ ΔΩΡΩΝ ΣΤΗΝ ΦΕΤΙΝΗ ΜΑΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΠΡΟΣΕΦΕΡΑΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΘΕΡΜΑ ΟΙ: 1. κ. Γεώργιος Δεσποτόπουλος, 2. κ. Αναστάσιος Βούρλας, 3. κ. Μαρία Στρίγκου - Κατσίνα, 4. κ. Κωνσταντίνα Πρόβου, 6. κ. Ιωσήφ Ντεμίρη, 7. κ. Μιχάλης Μιχαλόπουλος της εταιρείας ΜΙΧΑΚΛΙΜΑ. Επίσης θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στο Δήμο Πειραιά για τη διάθεση της Φιλαρμονικής και στις κυρίες Μαγδαληνή Κισσιώτου και Αγγελική Μπουλιέρη, μέλη του Μουσείου, οι οποίες εθελοντικά εργάστηκαν και βοήθησαν το προσωπικό του Μουσείου ώστε να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις μιας εκδήλωσης με τόσους επισκέπτες.

Ðåñßðëïõò

77

Έκθεση Ζωγραφικής Μαρίνας Ζωγραφάκη

ΤHN

Τρίτη, 12 Φεβρουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης της Μαρίνας Ζωγραφάκη. Η έκθεση συνδιοργανώθηκε από τον Δήμο Παλαιού Φαλήρου και το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για την στήριξη των «Γιατρών του Κόσμου». Στην πολυπληθή αίθουσα εκδηλώσεων του Δημαρχείου Παλαιού Φαλήρου, οι φιλότεχνοι είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τα νέα έργα της ζωγράφου, να αποκτήσουν ένα από αυτά και να στηρίξουν τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση στο έργο της για τη στήριξη δεινοπαθούντων σ’ όλο τον κόσμο. Στο στιγμιότυπο από την εκδήλωση διακρίνονται στο βήμα, απ΄ όπου απέυθυναν χαιρετισμό, η Πρόεδρος του Μουσείου, η κα Ελευθερία Παρθενοπούλου, Πρόεδρος των Γιατρών του Κόσμου Ελλάδας και ο Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου κος Διονύσης Χατζηδάκης μαζί με την ζωγράφο κα Μαρίνα Ζωγραφάκη.

Κοπή πίτας προσωπικού

ΤHN

Πέμπτη, 28 Φεβρουαρίου 2008, το προσωπικό του Μουσείου έκοψε τη πρωτοχρονιάτικη πίτα του για το νέο έτος 2008. Φέτος το τριπλό φλουρί έπεσε στις κυρίες Μαρία Σερέτη, Γεωργία Μιαούλη και Ιωάννα Μπερμπίλη. Όλοι ευχήθηκαν καλή χρονιά με υγεία και καλή τύχη για την επίτευξη των σκοπών του Μουσείου και την επίλυση των προβλημάτων του. Την πίτα και τα εδέσματα προσέφερε στο προσωπικό του Μουσείου ο Ναύαρχος κ. Ι. Παλούμπης

ΤΟ ΝΜΕ ΗΤΑΝ ΕΚΕΙ Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας Γενικού Επιτελείου Ναυτικού

Στις 8 Ιανουαρίου 2008 πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού από τον Αρχηγό ΓΕΝ, Αντιναύαρχο Π.Ν. κ. Δ. Γούση. Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος.

Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας Συνδέσμου Εφέδρων Αξιωματικών Πειραιώς

Στις 13 Ιανουαρίου 2008 πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Συνδέσμου Εφέδρων Αξιωματικών Νομού Πειραιώς, στην αίθουσα εκδηλώσεων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος.

Εκδήλωση Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς Τη Δευτέρα, 14 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε η δεξίωση του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς, με την ευκαιρία του νέου έτους. Στην εκδήλωση παρευρέθηκε η Πρόεδρος του Μουσείου.

Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας Πειραϊκού Συνδέσμου

Την Κυριακή, 13 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Πειραϊκού Συνδέσμου, στην αίθουσα τελετών «Βαρώνου Κίμωνος Ράλλη». Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος.

Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας ΠΕΠΕΝ

Την Τετάρτη, 16 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας της Πανελλήνιας Ένωσης Πλοιάρχων Εμπορικού Ναυτικού Πάσης Τάξεως, στην αίθουσα εκδηλώσεων του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς. Στην εκδήλωση απονεμήθηκαν τιμητικές διακρίσεις σε Πλοιάρχους που διέσωσαν συνανθρώπους μας στη θάλασσα ή αρίστευσαν στις εξετάσεις καθώς και σε τέκνα Πλοιάρχων που αρίστευσαν στις εισαγωγικές εξετάσεις στα ΑΕΙ ή και σε μεταπτυχιακές σπουδές. Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος.

Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας Λέσχης Αρχιπλοιάρχων

Την Πέμπτη, 24 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας της Λέσχης Αρχιπλοιάρχων, ενώ ακολούθησε δεξίωση με μελωδίες στο πιάνο από την κα Έλση Τεντόμα και τον κ. Γιάννη Χατζηιωσήφ. Στην εκδήλωση παρευρέθηκε ο κ. Ν. Αλαφασός, μέλος Δ.Σ. του Μουσείου.

Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας Συνδέσμου Αποφοίτων Σχολής Ναυτικών Δοκίμων

Το Σάββατο, 26 Ιανουαρίου 2008 πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Συνδέσμου Αποφοίτων της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η Πρόεδρος του Μουσείου.

78

Ðåñßðëïõò

Έκθεση Ζωγραφικής & Αγιογραφίας της Αικατερίνης Οικονόμου Την Παρασκευή, 25 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης ζωγραφικής και αγιογραφίας της κας Αικατερίνης Οικονόμου, στην αίθουσα εικαστικών του Ν. Φαλήρου. Το Μουσείο εκπροσώπησε η κα Ιωάννα Μπερμπίλη, Αρχαιολόγος.

TO NME HTAN EKEI Εκδήλωση Ιδρύματος Πολιτισμού και Κοινωνικής Παρέμβασης «Χρυσούλα Ν. Βαρβαρέσου» Χορηγία στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος Στις 11 Φεβρουαρίου πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση του Ιδρύματος «Χρυσούλα Ν. Βαρβαρέσου», στο Κινηματοθέατρο «Μελίνα Μερκούρη». Κατά την διάρκεια της εκδήλωσης πραγματοποιήθηκαν χαιρετισμοί από τους κ.κ. Γιάννη Θεοδωρόπουλο, Δήμαρχο της Γλυφάδας και Πρόεδρο του Ιδρύματος, Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο, Αντιπρόεδρο, και Γιάννη Μαργέλη, Γραμματέα. Ακολούθησαν επιχορηγήσεις σε πολιτιστικούς και κοινωνικούς φορείς καθώς και βοηθήματα σε πολύτεκνες και άπορες οικογένειες και αναξιοπαθούντες συνανθρώπους μας. Σημειώνεται ότι τιμήθηκε και το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος με χορηγία 3.500 ευρώ. Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με απονομή τιμητικών επαίνων καθώς και με μουσικό αφιέρωμα στον ΑΤΤΙΚ (1885-1944) από τους Άντζελα Ζήλια, Αδελφούς Κατσάμπα, Τέρυ Χρυσό και τον Συνθέτη και Μαέστρο Ζαχαρία Τσίχλα. Το Μουσείο εκπροσώπησε ο κ. Νικόλαος Αλαφασός, μέλος Δ.Σ., ο οποίος παρέλαβε την επιταγή της χορηγίας και ευχαρίστησε το Ίδρυμα που για δεύτερη χρονιά αναγνωρίζει και στηρίζει το έργο μας.

Συνάντηση ICOM – CECA Ελληνική Διανόηση & Επιστήμη

Ομιλία στην Βιβλιοθήκη «Αικατερίνη Λασκαρίδη». Την Δευτέρα, 11 Φεβρουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε η ομιλία του Καθηγητού του Πανεπιστημίου του Cabridge και Προέδρου της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος «Αικατερίνη Λασκαρίδη» κ. Αθανασίου Φωκά. Στην ενδιαφέρουσα παρουσίαση του θέματος «Ελληνική Διανόηση και Επιστήμη» παρευρέθηκε η Πρόεδρος του Μουσείου.

Την Παρασκευή, 29 Φεβρουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε η συνάντηση εργασίας της Ελληνικής ομάδας για τις εκπαιδευτικές δράσεις στα μουσεία του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM - CECA), στο Νομισματικό Μουσείο. Η ομάδα ξεναγήθηκε στις αίθουσες της νέας έκθεσης ενώ στη συνέχεια έγινε παρουσίαση της εκπαιδευτικής πολιτικής, των δράσεων και του εκπαιδευτικού υλικού του Μουσείου. Το Μουσείο εκπροσώπησε ο κ. Χ. Τορτορέλης, ο οποίος προσκάλεσε την ομάδα για την επόμενη συνάντηση στο Ναυτικό Μουσείο την άνοιξη του 2008.

Εκδήλωση Π.Ο.Ι.Α.Θ.

Το Σάββατο, 26 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκε ο ετήσιος χορός του Πανελλήνιου Ομίλου Ιστιοπλοΐας Ανοικτής Θαλάσσης. Στην εκδήλωση παραευρέθηκε η Πρόεδρος του Μουσείου.

«Πορτρέτα Σκαφών και Λιμάνια»

Έκθεση ζωγραφικής της Χρύσας Δελαπόρτα

Την Δευτέρα, 25 Φεβρουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης της ζωγράφου και μέλους του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κας, Χρύσας Δελαπόρτα, στη Ναυτιλιακή Λέσχη Πειραιά. Παραδοσιακά πλοία και ιστιοφόρα μιας άλλης εποχής, πολλά από τα οποία σώζονται μόνο σε φωτογραφίες και τα οποία μαρτυρούν την μεγάλη αγάπη της ζωγράφου για την θάλασσα, στην οποία αφιερώνει την δουλειά της και μέσω της οποίας αναδεικνύεται μια σημαντική γνώση της παραδοσιακής ναυπηγικής και συντήρησης ξύλινων σκαριών, που απέκτησε εργαζόμενη με τον σύζυγό της για αρκετά χρόνια ανακατασκευάζοντας παραδοσιακά σκάφη ναυπηγημένα πριν από 60 έως 70 χρόνια. Έτσι, η ανάγκη να αποτυπωθούν τα όμορφα σκαριά στον καμβά ήταν αυτόνομη και την οδήγησε σ’ αυτά τα όμορφα έργα ζωγραφικής. Το Μουσείο εκπροσώπησε ο κ. Χ. Τορτορέλης, Μουσειολόγος.

Έκθεση Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου Την Πέμπτη, 10 Ιανουαρίου 2008, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου, υιού του αγαπητού μέλους του Μουσείου κ. Γήση Παπαγεωργίου, στην Γκαλερί Adam, στο Κολωνάκι. Όπως έγραψε για την έκθεση και η κριτικός και ιστορικός τέχνης κα Αθηνά Σχινά «τα θέματα του Κ. Παπαγεωργίου αφορούν τις αποστάσεις που χωρίζουν ή ενώνουν την παρουσία με την απουσία του ατόμου/υποκειμένου. Οι αποστάσεις παριστάνονται όπως οι όψεις του ίδιου νομίσματος, καθώς η τέχνη εισβάλλει στη ζωή και η ζωή στην τέχνη, διεκδικώντας η μια τις συνισταμένες και τα χωρικά ύδατα της άλλης. Τραπέζια με άτακτα αφημένα τα σύνεργα της ζωγραφικής και με μισάνοιχτα συρτάρια, αποτυπώνουν το ακραιφνές ή στιγμιαίο, την ώρα μιας ενδεχόμενής του ανατροπής, παραπέμπουν σε μια έξοδο προς την απαστράπτουσα ευφροσύνη ή τις ουτοπίες της. Στην εκδήλωση παρευρέθηκε η Πρόεδρος, η οποία ευχήθηκε στον καλλιτέχνη καλή επιτυχία και συνέχεια στο εξαιρετικό του έργο. Επίσης παραβρέθηκαν ο κ. Ν. Αλαφασός, μέλος Δ.Σ. του ΝΜΕ και ο Ναύαρχος Ι. Παλούμπης.

80

Ðåñßðëïõò

ΔΩΡΕΕΣ EKΘΕΜΑΤΩΝ ___________________________________________________________________________________ Δώρησαν στο Μουσείο και τους ευχαριστούμε θερμά: ___________________________________________________________________________________ 1. Ο κ. Μιχάλης Ξυλάς πλήθος αντικειμένων και φωτογραφικού υλικού, τα οποία ανήκαν στους Μ. Ιατρίδη, Κ. Αλεξανδρή και Ε. Σιδέρη. Συγκεκριμένα: επώμια (Α/Α 2589), εξάρτηση στολής (αμφιμασχάλιο) (Α/Α2590) και πηλίκιο του Μ. Ιατρίδη. (Α/Α 2591), ακροστέμιο του Β.Π. ΨΑΡΑ. (Α/Α 2592), καρτ-ποστάλ του Υ/Β ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ με ιδιόχειρη αφιέρωση της συζύγου του Μ. Ιατρίδη, Λέλας (Α/Α 2593), στολή (Μανδύας) του Κ. Αλεξανδρή (Α/Α 2594), πηλίκιο (Α/Α 2595), στολή (Χιτώνιο) του Ε. Σιδέρη. (Α/Α 2596), μία φωτογραφία της 1ης τάξεως της ΣΝΔ (Α/Α 2597) και μία φωτογραφία του γάμου του Πλοιάρχου (Μ.) Ε. Σιδέρη. (Α/Α 2597).

2. Ο κ. Νικόλαος Αλαφασός, ταμίας του Δ.Σ., ένα θυρεό της Διοίκησης Μοίρας Αντιτορπιλικών 3 (ΔΜΑ/3). (Α/Α 2599) 3. Ο κ. Δημήτριος Μαυριδερός 2 αντίγραφα φωτογραφιών καθώς και γενεαλογικά στοιχεία του Αντιπλοιάρχου (Μ) Ανδρέα Μιαούλη (1895-1927).

ΝΕΑ ΜΕΛΗ

ΧΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΩΡΕΕΣ

Ασλανίδου-Ανεμοδουρά Σοφία Συνταξιούχος

Για την ενίσχυση των σκοπών του μουσείου προσεφέρθησαν τα κάτωθι ποσά:

Γεωργιλής Γεώργιος Συντ/χος Πλοίαρχος Ε.Ν.

Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου και ο κος Ιωάννης Παλούμπης προσέφεραν την βασιλόπιτα, τα γλυκίσματα και τον μπουφέ αξίας 1650 € στην εκδήλωση της κοπής της πίτας των μελών του Μουσείου.

Δεμερτζής Στυλιανός Ναυτικός-Καθηγητής ΥΕΝ Θεοδοσίου Απόστολος Φοιτητής Ναυτιλιακών Κουρτέσης Γεώργιος Συντ/χος Ε.Ν. Παΐζη Όλγα Πρόεδρος Φιλανθρ. Σωματείου Παρούσης Δημήτριος Μακετίστας πλοίων Τυμβίου Κυβέλη Υπάλληλος Υπ.Εθν. Παιδείας

Ίδρυμα Πολιτισμού Κοινωνικής Παρέμβασης «Χρυσούλα Ν. Βαρβαρέσου» το ποσόν των 3.500,00 €. Το Ίδρυμα «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης» προσέφερε την μεταφορά και τοποθέτηση κρυστάλλων σε βιτρίνες εντός του εκθεσιακού χώρου του Μουσείου αξίας 1428,00 €. Το Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» προσέφερε μεγάλο αριθμό βιβλίων του Ιδρύματος, προσφορά στο πωλητήριο του Μουσείου, για την ενίσχυσή του κατά την πώλησή των βιβλίων. Η κα Ελένη Παπασηφάκι προσέφερε το ποσόν των 300,00 €. Ο κύριος Δημήτριος Βαφείδης το ποσόν των 100,00 € εις μνήμη Ρούλας Πασχαλίδη. Ο κος Αντώνιος Σάρδης το ποσόν των 35,00 € εις μνήμη Μαρίας Θεοδωράκη. Ο κος Χαράλαμπος Αντύπας το ποσόν των 30,00 €.

[ΕΥΧΑΡΙΣΤIΕΣ]  Μέλη - εθελοντές για την λειτουργία του Μουσείου τις Κυριακές Το Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου ευχαριστεί θερμά τα μέλη κ.κ. Απόστολο Ποταμιάνο, Ηλία Μεταξά, Παναγιώτη Γαγάνη, Χαράλαμπο Βαρυμπόμπη και Ιωάννη Σαμαρά οι οποίοι εθελοντικά εργάστηκαν στο Μουσείο ώστε να καταστεί δυνατή η λειτουργία του τις Κυριακές του έτους 2007. Παρακαλούνται όσα μέλη επιθυμούν επίσης να στηρίξουν έμπρακτα την υποστήριξή τους στο έργο του Μουσείου να επικοινωνήσουν με την γραμματεία για να δηλώσουν την παρουσία τους για μια Κυριακή του 2008.  Εθελοντική προσφορά για την μετάφραση στα αγγλικά του Ημερολογίου 2008 Το Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου ευχαριστεί θερμά το μέλος και καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας κα Ροδόπη Πέτρου για την προσφορά της μετάφρασης των κειμένων του Ημερολογίου 2008. Η εξαιρετική μετάφραση έκανε την έκδοση προσβάσιμη και σε αλλοδαπούς φίλους και επισκέπτες του Μουσείου και ένα μικρό πρεσβευτή του έργου μας έξω από τα σύνορα της χώρας.

82

Ðåñßðëïõò

B

A

P

O

Αγαπητοί αναγνώστες. Πως θα μπορούσε ένας φτωχός κι αγράμματος «Σκάπουλος» να συμβάλλει σ’ ένα αφιέρωμα στη λαογραφία και τον λαϊκό πολιτισμό;; Η οδηγία όμως (ίσως κι εντολή;;) της διεύθυνσης του περιοδικού ήταν σαφής. Έχουμε αφιέρωμα στο λαϊκό πολιτισμό, σταμάτα τις γκρίνιες και γράψε κάτι ανάλογο που να ταιριάζει στο αφιέρωμα. Είμαι βέβαιος πως σε άλλο σημείο του περιοδικού θα υπάρχει, μέσα στα διάφορα άρθρα του αφιερώματος, επίσημος ορισμός της λαογραφίας και κατά ποίο τρόπο αναπτύχθηκε αυτή η επιστήμη. Για τις ανάγκες όμως του μικρού μου σημειώματος θα επιχειρήσω να οριοθετήσω εγώ αυτή την τόσο πλατιά και πολυσύνθετη έννοια. Η λαογραφία λοιπόν (νομίζω) είναι η επιστήμη που εξετάζει και ασχολείται με τους διάφορους πολιτισμούς, καθώς και με όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την πολιτισμική ανάπτυξη των λαών. Αν ο ορισμός μου είναι σωστός η λαογραφία είναι τόσο περιεκτική έννοια ώστε να μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι περιλαμβάνει τα πάντα. Μουσική, αρχιτεκτονική, θεατρολογία, ήθη και έθιμα, παραδόσεις, χορό, εθιμικό δίκαιο, ενδυματολογία κλπ. Όλες αυτές οι εκδηλώσεις βέβαια για να συμπεριλαμβάνονται στη λαογραφία θα πρέπει να έχουν τις ρίζες τους, να προέρχονται, από τα λαϊκά τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα ενός λαού και όχι από τις υψηλότερες εισοδηματικά κοινωνικές τάξεις. Έτσι, αυτόματα, η λαογραφία αποκτά ταξική διάσταση και ασχολείται, κατά κύριο λόγο, (όπως εγώ τουλάχιστον το αντιλαμβάνομαι) με τους πληθυσμούς της υπαίθρου. Πολύ λίγο νομίζω πως μπορούν να ενταχθούν στη λαογραφία εκδηλώσεις που προέρχονται από αστικά κέντρα ή από την αστική ή μεγαλοαστική τάξη. Αντίθετα πιστεύω πως στο αντικείμενο έρευνας της λαογραφίας περιλαμβάνονται άνετα εκδηλώσεις αγροτικών και κτηνοτροφικών πληθυσμών, καθώς και μικροαστικών κέντρων της περιφέρειας. Θα επιχειρήσω να γίνω λίγο πιο συγκεκριμένος με ένα ή δύο παραδείγματα. Η μουσική με την οποία ασχολείται η λαογραφία είναι η λαϊκή, η δημοτική μουσική, γιατί αυτή έχει τις ρίζες της στο λαό και εκφράζει αυθεντικά το λαϊκό αίσθημα και όχι βέβαια η κλασική μουσική των μεγάλων παγκοσμίων συνθετών. Η λαογραφική συνιστώσα της αρχιτεκτονικής αφορά το λαϊκό πηλιορείτικο σπίτι, ή το αντίστοιχο ηπειρώτικο των ζαγοροχωρίων, σε αντίθεση με το νεοκλασικό αρχιτεκτόνημα του Τσίλερ, με το οποίο ασχολείται η κλασική αρχιτεκτονική επιστήμη. Εάν επιχειρήσουμε να μεταφέρουμε αυτή την έννοια, αυτή την αίσθηση, στη θάλασσα και στη ναυτική ζωή θα μπορούσαμε, ενδεχομένως, να σταχυολογήσουμε κάποια στοιχεία που θα ήταν δυνατόν να ενταχθούν στο ερευνητικό αντικείμενο της λαογραφίας. Στη ναυτική λαογραφική έρευνα δεν θα κατέτασσα και δεν νομίζω ότι εντάσσονται, στοιχεία που αντλούνται από την επαρχιακή νησιώτική ζωή ή τις κοινωνίες των παραθαλάσσιων ναυτότοπων. Θεωρώ πως αυτά συνιστούν μια ιδιαίτερη κατηγορία λαϊκών εκδηλώσεων, που απλά έχουν όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της λαογραφίας της υπαίθρου, χρωματισμένα από τον κύριο βιοποριστικό πόρο επιβίωσης, το ναυτικό επάγγελμα ή/και την αλιεία. Η ναυτική λαογραφία όμως μπορεί να εντοπίσει σημαντικό αντικείμενο έρευνας μέσα στα καράβια και να αντλήσει ενδιαφέροντα στοιχεία από τη ναυτική ζωή, όπως εξελισσόταν παλιότερα και όπως εξακολουθεί σήμερα να βιώνεται μέσα στα πλοία. Κινούμενοι μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο οι ερευνητές της ναυτικής λαογραφίας μπορούν να επεκταθούν σε μια τεράστια χρονική περίοδο, τουλάχιστον 4.000 ετών, γιατί σ’ όλο αυτό το διάστημα η οργανωμένη ελληνική ναυτική ζωή εξελίσσεται σχεδόν απερίσπαστη και αδιατάρακτη ανεξάρτητα από τις περιπέτειες του έθνους, συσσωρεύοντας λαογραφικά στοιχεία, έθιμα και παραδόσεις, που συναντώνται ακόμη σήμερα στη σύγχρονη ναυτική ζωή. Η διαπίστωση αυτή έρχεται να αντιπαρατεθεί με το περιορισμένο σχετικά χρονικό εύρος της λαογραφίας του ελληνικού χώρου, το οποίο επεκτείνεται μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα όταν ιδρύεται και διαμορφώνεται σταδιακά το νεοελληνικό κράτος, με ενδεχόμενο προεκτάσεως προς την περίοδο της τουρκοκρατίας και, κατά μέγιστον, μέχρι και τη βυζαντινή περίοδο. Πιστεύω πως οι ανωτέρω διατυπούμενες σκέψεις μπορούν να αποτελέσουν το πλαίσιο για μια έρευνα της λαογραφικής ύλης που πηγάζει από τη ναυτική ζωή των ελλήνων, για τη χρονική περίοδο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η συστηματική έρευνα θα μπορούσε να κατηγοριοποιήσει τα ευρήματα ώστε να διευκολυνθεί ο εντοπισμός και η καταγραφή τους. Ορισμένες από τις κατηγορίες που πολύ πρόχειρα μπορούν να παρατεθούν είναι οι ακόλουθες: • Σχέσεις μεταξύ των μελών του πληρώματος. Νόμιμη και εθιμική ιεραρχία.

• Ορολογία. Ονομασίες μερών του πλοίου, ιεραρχικών βαθμών, εργασιών κλπ.

84

Ðåñßðëïõò

M E T P O ÃñÜöåé ï ÓêÜðïõëïò

• Έθιμα και δεισιδαιμονίες.

• Ενδυματολογία.

• Σχέση των μελών του πληρώματος με το Θείον.

• Μουσική, τραγούδια. κ.ο.κ. Δεν είμαι βέβαιος για την επιστημονική (λαογραφικώς) ορθότητα των σκέψεών μου όσον αφορά την επέκταση της λαογραφικής έρευνας στη ναυτική ζωή. Είμαι όμως βέβαιος πως η υποχρεωτική συμβίωση των ανθρώπων μέσα σ’ ένα πλεούμενο για μεγάλα χρονικά διαστήματα και η κοινή αντιμετώπιση των κινδύνων από τα στοιχεία της φύσης και τις συνθήκες περιορισμού της ελευθερίας, έχει διαμορφώσει με το πέρασμα των αιώνων μια πολιτισμική σχέση μεταξύ των ναυτιλομένων που δεν τη συναντάς σε αντίστοιχες επαγγελματικές ομάδες ξηράς. Η πολιτισμική αυτή σχέση περιλαμβάνει ένα κώδικα επικοινωνίας σχεδόν αναλλοίωτο, από την εποχή των μινωικών πλοίων που διέσχιζαν τα νερά της ανατολικής Μεσογείου μεταφέροντας εμπορεύματα και πολιτισμό από τόπο σε τόπο, μέχρι τις μέρες μας. Η εξέταση αυτής της πτυχής της ναυτικής ζωής νομίζω πως είναι αντικείμενο της λαογραφίας και ενδεχομένως ενός ιδιαίτερου κλάδου αυτής της επιστήμης. Φίλες και Φίλοι. Ο «Σκάπουλος» σ’ ένα καράβι είναι μια θέση φυλακής, μια θέση βάρδιας. Είναι ο αντικαταστάτης του πηδαλιούχου. Δεν ξέρω αν ο όρος προέρχεται από το ρήμα της νεώτερης δημοτικής «σκαπουλάρω», που σημαίνει διαφεύγω, ξεφεύγω, ή από κάποια λατινική ρίζα από τις πολλές που συναντώνται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ναυτικών. Είναι μια θέση φυλακής που δεν έχει πολλά να κάνει και αρκετές φορές χρησιμοποιείται σαν πρόσθετος οπτήρας. Πολλές φορές στη ζωή μου, έχοντας βάρδια «σκάπουλου», σεληνόφωτες νύχτες με μπουνάτσα, προσπάθησα μέσα από το ασημένιο ρυάκι που αφήνει το φεγγάρι στη θάλασσα καθώς ανεβαίνει στον κατάστιχτο από αστέρια ουρανό, να διακρίνω τη φιγούρα της γοργόνας για την οποία τόσα πολλά μου είχε πει ο παππούς μου, λοστρόμος σε πανάδικο μπάρκο που όργωσε τη Μαύρη θάλασσα, και χάθηκε μαζί με το μπάρκο βόρεια της Αλεξάνδρειας, μύρο το κύμα που τον σκεπάζει. Ο ίδιος μού ‘χε πει την είδε μια τέτοια σεληνόφωτη νύχτα στα μέρη της Μπαρμπαριάς κι από τότε δεν την έβγαζε απ’ το νου του. Μια φορά μονάχα μου φάνηκε πως κάτι διέκρινα κι εγώ. Βρισκόμαστε περίπου 100 μίλια νοτιοανατολικά της Κρήτης και πλέαμε με πορεία σχεδόν ανατολική. Η θάλασσα τόσο ίσια, τόσο επίπεδη, τόσο λιπαρή, καθρέφτιζε το φεγγάρι που λες και μας έφεγγε το δρόμο μεσα στο πυκνό σκοτάδι της θερμής νύχτας. Ακουμπούσα τα δυο μου χέρια και το πηγούνι στο παραπέτο της βαρδιόλας και σχεδόν ένιωθα τη θερμότητα του φεγγαριού που με χτύπαγε στα μάτια. Το μυαλό μου ήταν σαν παραζαλισμένο απ’ τα τόσα που είχα ακούσει από τους παλιότερους, όταν κατά τη διάρκεια που ξεχειμώνιαζαν στο νησί, μαζεύονταν τις νύχτες που σφύριζε η τραμουντάνα γύρω απ΄την ξυλόσομπα του μαγαζιού και διηγούνταν ιστορίες απ΄ τα ταξίδια και τη ζωή του τσούρμου. Τα μάτια μου έψαχναν μέσα στο φεγγαρόφωτο μήπως κι υπήρχε κάτι ν’ αναφέρω στη γέφυρα και σχεδόν κλείνανε απ’ το λαμπερό φως. Τότε ήταν που μου φάνηκε πως είδα πεντάμορφη κόρη να υψώνεται σαν οπτασία απ’ τη θάλασσα ακριβώς στο κοράκι του καραβιού. Ασημένιο το φεγγαρόφωτο στεφάνωνε τα υγρά χρυσά μαλλιά που έπεφταν στους ώμους, στο χέρι σαν να κράταγε χρυσή τρίαινα. Το πλατάγισμα της τεράστιας ψαρίσιας ουράς, λες κι έκοψε και ρυτίδιασε το χρυσαφένιο φωτεινό ποτάμι πάνω στη θάλασσα. Η καρδιά μου σπαρτάρησε και πετάχτηκα μέσα στη γέφυρα. Ο ανθυποπλοίαρχος της βάρδιας ήταν σκυμένος πάνω στο χάρτη κι ο πηδαλιούχος είχε το βλέμμα καρφωμένο στο μπούσουλα δείχνοντας πως δεν είχαν αντιληφθεί τίποτα. Δεν κρατήθηκα και ρώτησα: - Είδες τίποτε μπροστά καπτάν-Κωσταντή;; - Όχι Γιάννη, απολύτως τίποτα. Δεν ξαναρώτησα πια το παραμικρό, για να μη με πάρουν για αλαφροΐσκιωτο. Στ΄αυτιά μου όμως λες και κουδούνιζαν τα γλυκά λόγια. Δεν ξέρω αν ήταν ψίθυρος ή κραυγή. Δεν ξέρω αν ήταν εσωτερική μου παρόρμηση. Ίσως να ήταν οι ατέλειωτες γενιές που απ’ τα βάθη των αιώνων κραύγαζαν σιωπηλά μέσα απ’ τα εθνικά μας γονίδια: Ναύτη...Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;;; Ðåñßðëïõò

85

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ

Από τα μεγάλα στα...μικρά ναυπηγήματα.

Έκθεση μοντέλων ελληνικών παραδοσιακών σκαριών Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, συμμετέχοντας στις εκδηλώσεις για τον εορτασμό της Ναυτικής Εβδομάδας 2008 διοργανώνει έκθεση με τίτλο:

Από τα μεγάλα στα... μικρά ναυπηγήματα. Έκθεση μοντέλων ελληνικών παραδοσιακών σκαριών που θα διαρκέσει από τις 29 Ιουνίου έως και τις 3 Αυγούστου 2008. Σας προσκαλούμε λοιπόν να συμμετάσχετε στην έκθεση με ένα ή δύο τουλάχιστον μοντέλα παραδοσιακών σκαριών που έχετε κατασκευάσει. Παρακαλούμε να επικοινωνήσετε μαζί μας για να δηλώσετε την συμμετοχή σας μέχρι τις 10 Μαΐου 2008 και να μας αποστείλετε το είδος, τις διαστάσεις και φωτογραφίες των μοντέλων που επιθυμείτε να εκθέσετε.

Όσοι μοντελιστές πρόκειται να λαβουν μέρος στην έκθεση, παρακαλούμε να φέρουν με δική τους φροντίδα τα μοντέλα στο Μουσείο κατά το διάστημα από 10 έως 20 Ιουνίου 2008. Οι αντίστοιχες εκθέσεις που διοργανώθηκαν από το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος το Σεπτέμβριο του 2004 (Πολιτιστική Ολυμπιάδα) και Ιούνιος-Ιούλιος 2006 (Ναυτική Εβδομάδα) είχαν επιτυχία και μεγάλη απήχηση στο κοινό. Τα εγκαίνια των εκθέσεων τελέστηκαν από την Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων κα Άννα Ψαρούδα Μπενάκη και τον Υπουργό Εθνικής Αμύνης κο Ευάγγελο Μεϊμαράκη και καθόλη την διάρκεια τους παρουσιάστηκε μεγάλη επισκεψιμότητα του κοινού. Ο θετικός απολογισμός των προηγούμενων διοργάνωσεων και η άριστη συνεργασία που είχαμε με όλους τους μοντελιστές που μας εμπιστεύτηκαν τα «καράβιά» τους, μας γεμίζουν με την βεβαιότητα πως και το φετινό μας εγχείρημα θα στεφθεί με επιτυχία, συμβάλλoντας παράλληλα στους εορτασμούς για την Ναυτική Εβδομάδα 2008 με μία ουσιαστική και λαμπρή εκδήλωση.

Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλούμε επικοινωνήστε με την κυρία Ιωάννα Μπερμπίλη στα τηλέφωνα του Μουσείου.

86

Ðåñßðëïõò

Π

Ρ

Ο

Σ

Κ

Λ

Η

Σ

Η

Από τα μεγάλα στα... μικρά ναυπηγήματα.

Έκθεση μοντέλων ελληνικών παραδοσιακών σκαριών 29 Iουνίου έως 3 Αυγούστου 2008 στο ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ