Book KZ by Dima Pereli

Бизнес-мектеп

Қазақстан Республикасының «АТАМЕКЕН» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы

Бизнес-мектеп ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ .

Нұр-Сұлтан қ. 2020 ж.

Оқу-әдістемелік құрал

МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ ........................................................................................................................................................ 4 I. Кәсіпкерлік орта және идеялар генерациясы .................................................................................... 5 1.1. Кәсіпкерлік орта ...................................................................................................................................... 7 1.2. Мақсаттар талдауы, жеке ресурстар талдауы ...................................................................................... 9 II. Кәсіпкерліктің құқықтық мәселелері .............................................................................................. 35 2.1. Кәсіпкерлікті реттейтін ҚР Заңнамалары .......................................................................................... 35 2.2. Шағын, орта және ірі кәсіпкерліктің айырмашылығы ...................................................................... 37 2.3. Кәсіпкерліктің түрлері мен формалары .............................................................................................. 40 2.4. Кәсіпкерліктегі негізгі заңи құжаттар ................................................................................................. 52 2.5. Кәсіпкерлік қызметті кім және қандай жиілікпен тексере алады .................................................... 59 2.6. Лицензияланатын қызмет түрлері ....................................................................................................... 61 III. Кәсіпкерлік қызметке салық салу ................................................................................................... 65 3.1. Салық салу жүйесі ................................................................................................................................ 65 3.2. Үш компонетті кіріктірілген жүйе: (ҮКЖ): қолдану басымдығы ................................................... 76 3.3. Бақылау-кассалық машиналар (БКМ) ................................................................................................. 77 3.4. POS – терминал ..................................................................................................................................... 79 3.5. ERP – жүйе ............................................................................................................................................ 80 3.6. Электронды шот-фактура дегеніміз не? ............................................................................................. 82 IV. Кәсіпкерлреге арналған қаржы ........................................................................................................ 84 4.1. Қаржылық сауаттылық ......................................................................................................................... 84 4.2. Ақшаның мәні. Ақша және оның қасиеттері ..................................................................................... 86 4.3. Қаржылық есеп және жоспарлау ......................................................................................................... 93 4.4. Міндетті сақтандыру ........................................................................................................................... 101 4.5. Несие туралы не білу керек? .............................................................................................................. 102 4.6. Депозит табыстылығы ........................................................................................................................ 107 4.7. Бизнес-жоспардың қаржылық жоспары ........................................................................................... 109 4.8. Қаржылық есеп .................................................................................................................................... 113 V. Бизнес жоспарлау ............................................................................................................................... 124 5.1. Бизнес-үлгі: теория, кейстер .............................................................................................................. 124 5.2. Бизнес-жоспармен танысу .................................................................................................................. 127 5.3. Бизнес – үлгі және бизнес – жоспар: кәсіпкерге арналған құралдар. ........................................... 142

Бизнес-мектеп

VI. Кәсіпкерлерге арналған маркетинг ............................................................................................... 146 6.1. Нарықтың маркетингтік зерттеуі ...................................................................................................... 146 6.2. Өнімді және мақсатты аудиторияны талдау .................................................................................... 157 6.3. Баға саясаты ......................................................................................................................................... 161 6.4. Сатылым «ойығы» .............................................................................................................................. 167 6.5. Өнімнің SMM-дік жылжытуының мәні неде? ................................................................................. 169 6.6. Digital маркетинг ................................................................................................................................. 175 VII. HR и команда құру .......................................................................................................................... 178 7.1. Команда құру және табысты командалық жұмыстың принциптері .............................................. 180 7.2. Қызметкерлерді таңдау ...................................................................................................................... 186 7.3. Қызметкерлерді оқыту және жігерлендіру ....................................................................................... 189 7.4. Қызметкерлерді жігерлендірудің жаңа тәсілдері ............................................................................ 195 7.5. HR-менеджмент .................................................................................................................................. 199 VIII. Кәсіпкерлерге арналған франчайзинг ....................................................................................... 209 8.1. Франчайзинг бойынша жұмыс істеу сызбасы ................................................................................. 209 8.2. Франшизаның артықшылықтары мен кемшіліктері ........................................................................ 210 IX. Цифровизация және бизнес .............................................................................................................. 215 9.1. «Цифрлы Қазақстан» Мемлекеттік бағдарламасы .......................................................................... 216 9.2. Сандық дағдылар ................................................................................................................................ 221 9.3. Atameken Services ............................................................................................................................... 223 9.4. CRM-жүйе дегеніміз не және оның сіздің бизнеске қажеттілігі қандай? ..................................... 224 X. Кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау шаралары ............................................................................. 228 10.1. «Бизнестің жол картасы-2025» бизнесті қолдау және дамытудың мемлекеттік бағдарламасы ......... 228 10.1.1. Моноқалалар, шағын қалалар мен ауылдық жерлердегі кәсіпкерлердің жаңа бизнес бастамаларын қолдау ........................................................................................................... 230 10.1.2. Экономиканың басым секторларында қызмет ететін кәсіпкерлерге салалық қолдау көрсету ........ 230 10.1.3. Кәсіпкерлердің валюталық тәуекелдерін төмендету .................................................................. 231 10.1.4. Кәсіпкерлікті қолдаудың қаржылық емес шаралары ................................................................. 231 10.2. «Еңбек» Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы ............................................................................ 231 10.3. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы ...................................................................................... 234 Ескертпелер үшін ....................................................................................................................................... 239

Оқу-әдістемелік құрал

КІРІСПЕ «...Тиімді шағын және орта бизнес – қала мен ауылды дамытудың берік негізі.…» Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев (Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2 қыркүйек 2019 жыл. «СЫНДАРЛЫ ҚОҒАМДЫҚ ДИАЛОГ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ МЕН ӨРКЕНДЕУІНІҢ НЕГІЗІ») «Бизнес-мектеп» білім беру құралы кәсіпкерлікті жаңадан бастағандар мен кәсіпкерлік дағдыларды дамыту және құзыреттіліктерін арттыруды, оның ішінде цифрлық сауаттылықты арттыруды мақсат еткен қызметкерлер үшін әзірленген. Міндеттері: • бизнесті ұйымдастырудың принциптерін, тәсілдері мен әдістерін оқып үйрену; • бизнесте нақты, айқын мақсаттар қою дағдысы; • кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін қажет экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайларды анықтау, Бизнестің ұйымдастырушылық құрылымы, шағын және орта бизнестің орны мен мәселелері, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, бизнестің экономикалық ақпараттық жүйелері туралы түсінікке ие болу. «Бизнес-мектеп» жобасы 2015 жылдан бастап «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен жүзеге асырылуда. Қазақстанда және оның аймақтарында кәсіпкерлікті жан-жақты қолдаудың маңызды құралы «Бизнестің жол картасы-2025» бизнесті қолдау және дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. «Бизнестің жол картасы - 2025» бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 24 желтоқсандағы № 969 қаулысымен бекітілген.. «Бизнестің жол картасы - 2025» бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы «Мемлекет басшысының 2018 жылғы 5 қазандағы «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 12 қазандағы №772 Жарлығының негізінде әзірленді. Бағдарламаның мақсаты - аймақтық кәсіпкерліктің тұрақты және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету, сондай-ақ іске асырылған және жаңа тұрақты жұмыс орындарын құру. Кәсіпкерлердің құзыреттілігін арттыру және «Бизнестің жол картасы-2025» бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында атаулы көмек көрсету мақсатында «Кәсіпкерлікті қолдаудың қаржылық емес шараларының» 4-бағыты жүзеге асырыла бастады. Соңғы кездегі әлемдік экономиканың күрделі дамуына қарамастан, шағын және орта бизнес біздің елдің әл-ауқатын жақсартудың әлеуетті негізі болып қала бермек. Бастау алатын кез келген кәсіптің басты тұлғасы Сіз, яғни кәсіпкер. Бұл кәсіптің қандай болатынын сіз анықтайсыз: • қызмет саласын таңдайсыз; • кәсібіңізді табысқа бастайтын қадамдарды жетілдіресіз. Сыртқы орта мен ішкі процестердің әсерінен туындауы мүмкін барлық тәуекелдер үшін жауапкершілікті кәсіпкер көтереді. Айта кету керек, кәсіпкерлікте шешім қабылдауға үлкен еркіндік берілген: бизнесіңіз қалай дамиды, Сізбен бірге кім жұмыс істейді оны тек Сіз ғана анықтайсыз. Жеке бизнес ашу - сіздің өміріңізді түбегейлі өзгерте алатын маңызды және жауапты қадам. Кәсіпкер болу деген кәсіпті жүзеге асыру үшін барлық мүмкін күш-жігерді қолдануды білдіреді, ал бір жағынан сіз шешім қабылдауда еркіндік аласыз, ынталы қанағаттанып, пайдаға кенелесіз. Сіздің бизнесіңіздің сәттілігі әр түрлі факторларға, олардың ішінде сыртқы ортаның әсері мен белгілі бір жағдайларда қандай шешімдер қабылдауға байланысты болады. Көп жағдайда Сіз қабылдаған шешімдер сіздің жеке қасиеттеріңізге байланысты. Кәсіпкерлік адамнан жан-жақты болуды және алға қойған мақсаттарға жетуге көп көңіл бөлуді талап етеді. Ол тәуекелдермен байланысты болғанымен, дамуға және өсуге белгілі мүмкіндіктер береді. Басқаша айтқанда, Сіздің бизнес-идеяңыз және Сіз Қазақстан экономикасының ажырамас бөлігі болып табылады. Оның жетістігі мен дамуы үшін - сіз табысты болуыңыз керек.

Бизнес-мектеп

I. Кәсіпкерлік орта және идеялар генерациясы. Нұсқаулықты оқуды бастамас бұрын, бір сәтке тізе бүгіп, өз бизнесіңіздің идеясы туралы ойланыңыз, өзіңізден қандай мақсаттарға ұмтылғаныңызды сұраңыз, сіз қандай мақсатқа қол жеткізгіңіз келетінін білесіз бе? Сіз өзіңіздің нарықтық белсенділігіңіз қандай болуы керектігі туралы ойладыңыз ба? Сіздің өнімдеріңіз немесе қызметтеріңіз кімге бағытталған? Сіз өзіңіздің бәсекелестеріңізді білесіз бе? Сіздің тауарыңызды шығару және қызмет көрсету жүйесі қалай ұйымдастырылады? Сіздің бизнесіңіздің келешегі қандай? Жұмысты жоспарлау кезінде іс-әрекеттің мақсаттары туралы нақты түсінік болуы қажет. Неге ұмтылғаныңызды ғана біле отырып, сіз өзіңіздің қабілеттеріңізді дұрыс пайдалану жолын табасыз және бұл жетістікке жетудің бірден бір кілті. Кәсіпкердің кез-келген адамнан айырмашылығы неде? Сіз ешқандай айырмашылық жоқ деп ойлауыңыз мүмкін. Бірақ бұл дұрыс емес. Келесі параграфты оқуды бастамас бұрын, сізде әлі де бірнеше нұсқаны қарастыру мүмкіндігі бар. Табысты кәсіпкер - ол өз қалағанына қалай жетуге болатынын білетін, ынтасы мол, іскерлікке құмар және коммуникативті адам. Егер сәл ойлансақ, бұл анықтамаға адамдардың аз бөлігі ғана сәйкес келеді, яғни кәсіпкер бола алады; ал қалғандары өз кәсібін бастамауға сан мың сылтау іздейді: • Егер одан ештеңе шықпаса ше? • Ықтимал клиенттерде ақша жоқ. • Салық органдары кез-келген бастаманы тоқтатады. • Елде экономикалық дағдарыс бар. • бастапқы капиталым жоқ. • Қылмыстық қысым жасау қаупі бар. Бұл сылтауларға шынымен негіз бар ма? Қате айтылған пікір кейде адамдардың тағдырын шешеді. Неліктен дәл осы сәтте ақылға қонымды тәуекелдерге баратын адамдар туралы ойламасқа, ол өз командасын ұйымдастырады, бәсекелестікке төтеп береді, жаңа идеяларды іске асырады, нәтижесінде пайда табады. Бизнестің басты мақсаты пайда табу емес пе? Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты кәсіпкерлік қызмет дегенді пайда табуды көздеген, өз тәуекелдерімен және жеке мүліктік жауапкершілігімен азаматтардың және бірлестіктердің өз бетімен бастама көтерген қызметі деп түсіндіреді. Жеке бизнесті құрудың себептері әртүрлі. Бірі өздерінің кәсіпкерлік дарындарын (өз бетімен қызмет ету, тәуелсіздік) көрсеткісі келеді, енді бірі - өз идеясын іске асыруды қалайды, ал басқалары – жұмыссыздықтан қашады. Ал Сіздің қалауыңыз қандай? Басқа құндылықтарды иелену үшін бостандығыңыздың кей тұстарын шектей аласыз ба? Адамдарды өз бизнесін ашуға талпындыратын бірнеше себептер бар, олар: 1. Табысты бизнестің негізі бола алатын белгілі бір қабілеттер мен қабілеттерге ие болу. 2. Қаржылық әл-ауқатқа ие болу. 3. Шығармашылық жағынан өзін-өзі тану қажеттілігі. 4. Бостандық пен тәуелсіздік қажеттілігі. 5. Және, әрине, өзіңіз жақсы көретін қызметпен айнлысқыңыз келеді. Шынында да, кез-келген басқа кәсіп сияқты, жеке кәсіптің өзіне тән бірқатар артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Артықшылықтар: 1. Әрекеттерде тәуелсіз болу. Көптеген шағын фирмаларда басқару иерархиясы сақталмайды, бұл жігерлі және белсенді кәсіпкерге еркіндік береді. 2. Неғұрлым икемді және жедел шешімдер мүмкіндігі. Шағын бизнесте ірі корпорациялармен салыстырғанда басқарушылық шешімдер қабылдау құрылымы жеңілдетілген, бұл нарықтағы өзгерістерге тез және икемді жауап беруге мүмкіндік береді. 3. Жергілікті жердің ерекшеліктеріне бейімделу. Шағын бизнес жергілікті нарықтың тілектерін, қалауларын, әдет-ғұрыптарын, әдеттерін және басқа да ерекшеліктерін зерттеуге өте ыңғайлы. 4. Операциялық шығындардың төмендігі. Салыстырмалы түрде жалақы қоры төмен, жабдықтауға аз инвестиция жұмсалады, төмен.басқару шығындары. 5. Жылдам материалдық жетістікке жету мүмкіндігі Бір мезгілде жалақы мен бизнестен дивидендтер алу мүмкіндігі.

Оқу-әдістемелік құрал

6. Ұзақ мерзімді пайда. Егер кәсіп жақсы жүріп жатса, кәсіпкер қажет болған жағдайда өз бизнесін кез келген уақытта оңай және тиімді түрде сата алады. 7. Бірнеше кәсіптің үйлесуі. Көптеген адамдар бірнеше кәсіпті қатар игеруді армандайды (қаржыгер, менеджер және т.б.). 8. Ерекше немесе жеке нарықтағы артықшылықтар. Ірі бәсекелестер көбінесе бас органдары әзірлеген рәсімдерге байланысты өз әрекеттерінде шектеулі болады. Шағын бизнес, әсіресе нарық белгілі маусымдық сипатқа немесе ерекше жағдайларға ие болған кезде, анағұрлым икемді болады. 9. Кәсіпкерлік рухты сақтау. Шағын фирмаларда инновациялық, кәсіпкерлік рух айқын байқалады, егер жаһандық статистиканы алсақ, заманауи өндірістерде (электроника, гендік инженерия, компьютерлер) шағын бизнестің үстемдігі басым. АҚШ-та шағын бизнесте романтизм сақталған деп айтады. Кемшіліктер: 1. Үлкен тәуекел 2. Тұрақсыз табыс кірісі 3. Жеке жинақтарды жұмсау қажеттілігі 4. Аптасына 6-7 күн 10-15 сағат жұмыс істеу қажеттілігі Кәсібін жаңадан бастауға бел буған кәсіпкер өз компаниясын құру және оны одан әрі дамыту кезінде шағын бизнестің негізгі артықшылықтарын ескеруі керек. Артықшылықтарды күшейтіп, кемшіліктерді азайта отырып, Сіз өзіңіздің жеке бизнесіңізді құрып, пайда табуға және тәуелсіз болуға ұмтыласыз.

1.1. Кәсіпкерлік орта Бүгінгі таңда әлемде кәсіпкерліктің жалпы анықтамасы жоқ. Қолданыстағы ұғымдардың бірі - кәсіпкерлік, бұл пайда табуға бағытталған және өзін-өзі басқару, жауапкершілік және кәсіпкерлік идеяға негізделген қызмет түрі. «Кәсіпкерлік» түсінігі (ағыл: ntrepreneurship) алғаш рет 18 ғасырда ағылшын банкирі және экономисті Ричард Кантильонмен енгізілген. Кәсіпкерлік - бұл экономикалық қызмет, оның барысында тұрақты тәуекел жағдайында тауарларға сұраныс пен ұсыныс сәйкестендіріледі. Кантильонның пікірінше, кәсіпкер дегеніміз нарықтан шикізат пен адам еңбегін сатып алып, оларды түпкі өнімге айналдыратын адам. Америкалық экономист Йозеф Шумпетер кәсіпкерлікті нәтижесінде жаңа өнім пайда болатын жаңа идеяларды енгізу қызметі деп түсіндірді. Америкалық ғалым, профессор Роберт Хизрич «кәсіпкерлікті» белгілі бір бағасы бар, жаңа құндылықты құру процесі деп сипаттады, ал кәсіпкер осы мақсатқа жеке уақыты пен күшін жұмсай отырып, қаржылық, психологиялық, әлеуметтік тәуекелдерді мойнымен көтеріп, сыйақы ретінде пайда мен жеке қанағатқа ие болады. Ағылшын профессоры Алан Хоскинг: «Жеке кәсіпкер - бұл өз қаражаты есебінен бизнесті басқарумен айналысатын және қажетті қаражатпен қамтамасыз етуге, өз бетінше шешім қабылдауға дайын болған тұлға», - деген. Кәсіпкер өзіне кәсіпті жүргізуге берілген мүлік үшін мемлекеттік органдар, серіктестер, отбасы және мүліктің иесі алдында жауапты. Сондай-ақ, кәсіпкер өз қызметкерлерінің еңбек құқықтарының бұзылмауына жауап береді. 2015 жылдың 29 қазанында Қазақстан Республикасының Президенті 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне қол қойды. Кодекстің 2-бабының 1-тармағына сәйкес «Азаматтардың, оралмандардың және заңды тұлғалардың мүлікті пайдалану, тауарларды өндіру, сату, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету арқылы таза кіріс алуға бағытталған, жеке меншік құқығына (жеке кәсіпкерлікке) не шаруашылық жүргізу немесе мемлекеттік кәсіпорынды жедел басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлікке) негізделген дербес, бастамашыл қызметі кәсіпкерлік» болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, тәуекел үшін және мүліктік жауапкершілік аясында жүзеге асырылады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік белсенділікке тікелей әсер ететін сыртқы және ішкі факторларға тәуелді болатын кәсіпкерлік қызметтің қазіргі тәуекелдерімен байланысты үлкен белгісіздікпен сипатталады. Кәсіпкерліктің дамуы белгілі бір экономикалық, әлеуметтік-мәдени, технологиялық, ұйымдастырушылық, техникалық және физикалық немесе географиялық ортаны қамтитын қоршаған ортамен тығыз байланысты.

Бизнес-мектеп

Экономикалық жағдай тиімді сұраныстың болуын, тауарлардың белгілі бір түрлерін сатып алу мүмкіндігін анықтайды. Оған еңбек нарығы, жұмыс орындарының қол жетімділігі, жұмыс күшінің шамадан тыс немесе жетіспеуі жатады. Бұған қолма-қол ақшаның болуы және қол жетімділігі де кіреді. Экономикалық жағдайға саяси жағдай әсер етеді. Белгілі бір дәрежеде экономиканы басқару жолдары биліктің саяси мақсаттары мен міндеттерінің нәтижесі болып табылады. Кәсіпкерлік тиісті құқықтық орта аясында әрекет етеді және дамиды. Салық салуға қатысты нормативтік құқықтық актілер жүйесі бизнестің дамуына айтарлықтай әсер етеді. Технологиялық орта өндірісті автоматтандыру, технологиялық процестерді жетілдіру және химияландыру арқылы кәсіпкерлікке әсер ететін ғылыми және технологиялық даму деңгейін көрсетеді. Ұйымдастырушылық-техникалық орта бизнес инфрақұрылымының болуымен сипатталады (банктер, заңгерлік, бухгалтерлік, аудиторлық фирмалар, жарнама агенттіктері, көлік, сақтандыру компаниялары және т.б.). Физикалық немесе географиялық ортаға кәсіпорындардың орналасуына әсер ететін табиғи жағдайлар жиынтығы кіреді. Макроорта - қызметтің экономикалық, құқықтық, саяси, әлеуметтік-мәдени, технологиялық, физикалық (немесе географиялық) шарттары кәсіпкерліктің дамуына алғышарттар жасайды. Кәсіпкерлік орта. М.Лапустаның пікірінше: «Іскерлік орта дегеніміз нарықтық экономиканың барлық субъектілерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қабілетті азаматтардың экономикалық еркіндігін қамтамасыз ететін елдегі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, саяси, азаматтық-құқықтық жағдай». 1-Сурет. Кәсіпкерлік ортаның графикалық құрылымы

Кәсіпкерлік ортаның өзегі - өзіндік ішкі ортасы бар кәсіпкерлік құрылым. Өз қызметін белгілі бір салада жүзеге асыратын кәсіпкерлік құрылымдардың жиынтығы кәсіпкерліктің тиісті саласының негізін құрайды. Сыртқы бизнес орта әр түрлі. Сыртқы ортада микроортаны және макроортаны таңдауға болады. Микроорта - сыртқы жүйенің құрамдас бөлігі, оның құрамына жүйелі түрде өзара әрекеттесетін және белгілі бір жолмен басқаруға болатын элементтер кіреді. Кәсіпкерлік құрылым өзі микроортаның ажырамас бөлігі болып табылады. Іскерлік ортадағы жұмыс сапасына тікелей әсер ету мыналармен қамтамасыз етіледі: 1. Бәсекелестер; 2. Кәсіпкерлік құрылымның ішкі ортасына «кіре берісте» орналасқан жеткізушілер; 3. «Шығу» кезіндегі сатып алушылар; 4. Қатаң байланыстары бар немесе ұйымға айтарлықтай әсер ететін басқа да контрагенттер.

Оқу-әдістемелік құрал

Микроортының барлық компоненттері компанияның қызметіне айтарлықтай әсер етеді. Жеткізушілер қажетті құралдар мен еңбек құралдарымен қамтамасыз етеді, мердігерлер қызмет көрсетеді, жұмыстарды орындайды. Шығу кезінде кәсіпкерлік құрылым тұтынушыларға жіберілетін өнімді немесе қызметті шығарады. Жеткізушілерден және мердігерлерден алынған материалдық құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің сапасы - кәсіпорын шығаратын немесе көрсететін өнімнің немесе қызмет көрсетудің сапасын анықтайтын негізгі факторлардың бірі, жеткізілімдердің уақтында келуі мен толықтығы ұйымның ырғағына айтарлықтай әсер етеді. Басқа контрагенттер микроортаның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Оларға кәсіпкерлік құрылыммен әрекет ететін кәсіптегі серіктестерді, бұқаралық ақпарат құралдарын, қоғамдық қауымдастықтарды, билік органдарын және т.б. жатқызуға болады. Макроорта - бұл тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік туғызатын және қауіп-қатер туғызатын кәсіпкерлік құрылымның шегінен тыс жұмыс істейтін жағдайлардың жиынтығы. Макроорталық факторлар ғаламдық, ұлттық, аймақтық, жергілікті және салалық ерекшеліктер болып табылады. Макроортаны келесі факторлар анықтайды: 1. Экономикалық; 2. Ғылыми-техникалық; 3. Саяси-құқықтық; 4. Әлеуметтік-мәдени; 5. Табиғи-географиялық; 6. Демографиялық.

1.2. Мақсаттар талдауы, жеке ресурстар талдауы

Егер сізді қандай-да бір идея ойлап тауып, жеке бизнесіңізді бастауға шешім қабылдасаңыз, онда бірде-бір бизнес сәтті дамымайтын маңызды алғашқы қадамды жасаңыз - БИЗНЕС-ИДЕЯҢЫЗДЫ ТАЛДАҢЫЗ ЖӘНЕ ЕСЕПТЕҢІЗ. Кез келген бизнес алдын-ала ойластырылған бірнеше негізгі бөлімдерден тұрады. Бұл бөлімдер сіз айналысатын барлық қызмет түрлері үшін жарайды. Бұл өндірістік кәсіпорын, сұлулық салоны немесе сіздің арманыңыздағы кондитерлік цех болуы мүмкін. Кірістер мен нарықтық заңдар барлық жерде бірдей жұмыс істейді. Неден бастау керек? МЕН БИЗНЕСТІ НЕ ҮШІН БАСТАЙМЫН. МЕНІҢ МАҚСАТТАРЫМ? — Мортен Хансеннің «Өз ісінің шебері» («Мастер своего дела») кітабынан «Біздің мақсатымыз – жаһандық көлемде безгек дертін жеңу» демеңіз. «Біз безгектен болатын өлім көрсеткішін жиырма жыл ішінде нөлге дейін түсіргіміз келеді» деңіз. Осыдан кейін әлемдегі елдерге тән көрсеткіштерді бақылаңыз. «Даллас компанияларына IT шешімдер ұсынатын жетекші провайдері боламыз» деп айтпаңыз. «Үш жыл ішінде Даллас нарығындағы нөмірі бірінші үлескер боламыз» деп айтыңыз. «Үштік квадруполь сатылымдарынан түсетін пайданы еселейміз» деп айтпаңыз, оның орнына «Үш жыл ішінде пайданы нольден 150 миллионға дейін өсіреміз» деп айтыңыз. 1-тапсырма: Алдағы бес жылға 3 негізгі мақсатыңызды айқындаңыз және жазыңыз. Мақсатыңыз барынша нақты, толық және өлшемді болу керек. Мақсат немқұрайлы болмауы керек. Ол Сізді шабыттандыруы керек, қозғалысқа әрекет етуге шақыруы керек, бұл Сіздің өзіңіздің нақты мақсатыңызға ие болғандығыңызды көрсетеді. Мақсатпен жұмыс

Бизнес-мектеп

№ р/н

9 Нақты айқындалған мақсат

Мақсатқа жету мерзімі

Мақсатқа жетуге не кедергі

Кедергілерден өті әдістері

2-тапсырма: Әр кезеңде жетуіңіз тиіс мақсатыңызды бөліңіз және суреттеңіз. 1-кесте № 1 Мақсат. ___________________________________________ №

Кезең

Әрекеттерді суреттеу

Нәтиже

2-кесте № 2 Мақсат.___________________________________________ №

Кезең

Әрекеттерді суреттеу

Нәтиже

Оқу-әдістемелік құрал 3-кесте № 3 Мақсат.___________________________________________ №

Кезең

Әрекеттерді суреттеу

Нәтиже

3-тапсырма: орта статистикалық күніңізді суреттеңіз. Тапсырманы орындау барысында Сізде бір күнге арналған атқарылуы тиіс әрекеттердің тізімі шығады (ықшамдалған). Егер Сіз өз жұмыс күніңізді бірдей өткізетін болсаңыз, мысал үшін кешегі күнді алсаңыз болады. Бұдан кейін әр іске дәреже тағайындаңыз. Ол үшін өз тізіміңіздегі әр ісіңіздің тұсына 4 бағанның біріне белгі қалдырыңыз. 1-Кесте. Жұмыс күнін талдау Әрекет дәрежесі №

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Уақыт

Іс-әрекет

Шұғыл Маңызды

Шұғыл емес Маңызды

Шұғыл Маңызды емес

Шұғыл емес Маңызды емес

Бизнес-мектеп

Жоспарлау мен талдауға уақыт бөлуге қорықпаңыз, ол Сіздің болашақта өмірлік бағытыңыздың дұрыс реттелуіне мүмкіндік береді! 4-тапсырма: Келесі қадам – әрекеттеріңіздің нөмірін бұған дейін белгілеген дәрежеге сай квадраттарға белгілеңіз. 1-Кесте. Әрекеттер тізімі Шұғыл маңызды

Шұғыл емес маңызды

Шұғыл маңызды емес

Шұғыл емес маңызды емес

Біз сіздің әрекеттеріңіздің пайыздық қатынасын оларға тағайындалған мәртебеге сәйкес есептейміз. Ол үшін біз келесі формулаға сүйенеміз: 100% = 18 әрекет (немесе сізде басқа сан болса). Біз 1 әрекетке қанша % түсетінін есептейміз: 100% / 18 = 5.5%, енді біз әр квадраттағы әрекеттердің санын 5,5% көбейтіп, төмендегі кестеге нәтижені енгіземіз: 1- Кесте. Маңыздылығына қарай әрекеттердің қатынасы Шұғыл маңызды

Шұғыл емес маңызды

Шұғыл маңызды емес

Шұғыл емес маңызды емес

_______%

Енді сандарды ашайық. Бірақ алдымен бұл жұмысты не үшін істегенімізді түсіндірейік. Екі мақсат үшін: күнделікті әрекеттеріңіздің мақсаттарыңызға сәйкестігін көру: • көпшілік үшін күнделікті жұмыс жүктемесі шынайы қалауларға жетуге ықпал етпейді. Бұл теріс салдарларға соқтырады; • күндізгі уақытты қаншалықты дұрыс пайдаланатындығыңызды түсіну. Кесте нәтижелерін ашу: Егер 1-ші квадрат 50% -дан астам көрсеткішке ие болса, онда сіз еңбек пен демалыс уақытын ұтымды пайдаланбайсыз. Ұсыныс: семинарлар, тренингтерге қатысу, уақытты басқару туралы кітаптар оқу. Қатысушылардың көбінде күннің негізгі бөлігі 4-ші алаңдағы жұмыстарды істеуге кететіндігі анықталды. Бұл жұмыстарды орындау әдетте нәтиже бермейді. 2, 3 квадраттарына қатысты іс-әрекеттің нәтижесі - мақсатқа жетуге аз ықпал етеді. Сіздің күнделікті жұмыс кестеңіз сіздің мақсаттарыңызға қол жеткізуге қалай ықпал ететінін талдаңыз. Қатысушылардың бірінің талдау мысалы: бір бойжеткеннің мақсаты тұрмыс құру болды. Бірақ күнделікті жұмысынан белгілі болғандай, ол өзінің барлық қызмет және бос уақытын мансап құруға арнаған. Қанша ай мен жыл өтседе, мақсат орындалған жоқ. Нәтижесінде өмірге қанағаттану төмендей берген. Қорытынды! Өз мақсатыңызды білу және оны түсіну, Сіздің күнделікті іс-әрекетіңіз мақсатыңызға жетуге қаншалықты әсер ететінін талдауды әдетке айналдыру маңызды!

Оқу-әдістемелік құрал

5-Тапсырма: Мақсаттарыңыздың орындалу мерзімін визуалдаңыз. Әр мақсатқа сәйкес квадраттарды бояңыз. 1-Кесте. Әрекеттер тізімі Жыл Тоқсан

2020 I

III

2021 IV

III

2022 IV

III

1 Мақсат

2 Мақсат

3 Мақсат

Кесте мысал ретінде келтірілген, Қаласаңыз жылдар санын көбейте аласыз. Үлгі кестесіне сәйкес бір аптаға, айға, тоқсанға, жылға жоспар құрыңыз.

МЕНШІКТІ РЕСУРСТАРДЫ ТАЛДАУ Меншікті ресурстарды талдау бизнес-идея тұжырымдалмаған кезде бизнес бағытын таңдауды анықтауға көмектеседі.

Менің күшті және әлсіз тұстарым 6-тапсырма: Сіз өзіңіздің күшті және әлсіз тұстарыңызды талдап, төмендегі кестелерді толтырыңыз. А. Күшті тұстары №№ р/н 1 2 3 4 5

1-Кесте. Күшті және әлсіз тұстардың талдауы

Сипаттау

Осы күшті жақтарыңызға ған сүйеніп бизнестің қай түрін құруға болатынын анықтаңыз

Бизнес-мектеп

13 Б. Әлсіз тұстары

№№ р/н

Сипаттау

Осы күшті жақтарыңызға ған сүйеніп бизнестің қай түрін құруға болатынын анықтаңыз

1 2 3 4 5

Қажет болса, қосымша қатарларды қосуға болады. Өзіңіздің күшті және әлсіз жақтарыңызды талдай отырып, сіз, ең алдымен, өзіңізді түсіне бастайсыз, сізге өзіңіздің мүмкіндіктеріңізді түсіну және түсіну оңайға соғады. Осы тұжырымдамаларды терең талдау мақсаттарға жету үшін қажетті қасиеттерді нақтылау үшін күнделікті кестені түзетуге мүмкіндік береді. Бір нәрсені талдағанда әрқашан өз ойыңызды қағазға жазыңыз. Бұл миды жоғары қуаттылықта пайдалануға мүмкіндік береді. Көрнекі фактілер арасында жаңа байланыстар пайда болады және шешім тезірек табылады. 7-тапсырмаға кіріспес бұрын, Е.А. Климовтың дифференциалды және диагностикалық сауалнама тестінен өтуді ұсынамын. Е.А. Климовтың дифференциалды және диагностикалық сауалнамасы – Климовтың кәсіби бағдарды анықтау сауалнамасы, адамның белгілі бір кәсібке бейімділігін анықтауға арналған. Қажет болса, қосымша қатарларды қосуға болады.

Климовтың сауалнамасы адамның мамандыққа қажетті және тиісті дайындықты аяқтағаннан кейін, төменде көрсетілген категорияның қайсына жатқандығына қарамастан кез-келген жұмысты орындай алады деген болжамға негізделген. Сонымен бірге, егер адам бастапқыда өзінің болашақ және кәсіби саласын таңдауға мүмкіндігі болса, ол шын мәнінде қандай қызмет түрін қалайды? Тест тапсырмасы Төменде қысқаша түрде белгілі бір қызмет түрін ашатын 20 жұпты мәлімдеме берілген. Өз кезегінде әр тұжырымда екі әріптік белгілер бар - a және б. Екі мәлімдеменің әрқайсысын мұқият оқып шығыңыз, содан кейін өзіңізге ыңғайлы деп тапқаныңыздың жанына «+» белгісін қойыңыз. Сіз таңдаған қызмет түрі аса тартымды көрінсе, екі «+» белгісін қоюға болады. Егер сіз таңдаған жұмыс қатты ұнаса, үш рет «+» белгісін қоюға болады. Сізді қызықтырмайтын жұмысты «-» белгісімен белгілеңіз. Осы қызмет түрі Сіздің қалауыңызға сәйкес келмеу деңгейіне сәйкес сіз екі «-» белгіні қою аласыз және егер сіз бұл жұмысты тіпті ұнатпаған жағдайда «-»белгісін үш рет қоюға болады.

Оқу-әдістемелік құрал 1-кесте. Тест мәтіні.

1а. Жануарларға қарау 2а. Ауру адамдарға көмектесу, оларды емдеу За. Кітап, плакат,журналдарды рәсімдеуге қатысу 4а. Материалдарды өңдеу (ағаш, мата, металл, пластмасса және т.б.) 5а. Ғылыми-танымал кітаптарды, мақалаларды талқылау 6а. жануарларға қарау 7а. суреттерді, бейнелерді көшіріп басу (немесе музыкалық аспаптарды саздау) 8а.Адамдарға белгілі бір ақпаратты хабарлау (түсіндіру) (анықтама бюросы, экскурсияда)

немесе немесе немесе немесе немесе немесе немесе немесе

9а. Заттарды (киім, техника) үй ішін жөндеу

немесе

10а. Жануарларды емдеу

немесе

11а. Өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару

немесе

12а. Дау-дамайдың алдын алу, оларды шешу, түсіндіру, ұқтыру, мадақтау, жазалау 13а. Көркемөнер үйірмелерінің жұмысына қатысу 14а. Медициналық жабдықтар мен аппараттарды жөндеу 15а. Дәл сипаттама, бақыланатын құбылыстар, оқиғалар, өлшенетін заттар және т.б. туралы есептер жасау 16а. Ауруханада зертханалық зерттеулер жүргізу 17а. Қабырғаларды немесе бөлмелерді, өнімдердің бетін бояу 18а. Құрбы-құрдастардың, жасы кіші жолдастардың (театрларға, мұражайларға) мәдени саяхаттарын, экскурсияларын, саяхаттарын және т.б. ұйымдастыру. 19а. Бөлшектерді, бұйымдарды (автомобильдер, киім) сызбаларға сәйкес жасау, ғимараттар салу 20а. Орман, бақ зиянкестерімен өсімдік ауруларымен күресу

немесе немесе немесе немесе немесе немесе

1б. Көліктерге қызмет көрсету 2б. Есептеу машиналары үшін бағдарлама, кесте құру 3б. Өсімдіктердің өсу жағдайын бақылау 4б. Тауарды тұтынушыға дейін жекізу (жарнама) 5б. Әдеби кітаптарды талқылау (немесе пьессалар, концерттер) 6б. Достарыңды немесе (кіші сынып оқушыларын) белгілі бір іс-әрекеттерді орындауға (еңбек, сабақ, спорт) жаттықтыру 7б. Кран, трактор, тепловоз және т.с.с басқару 8б. Көрмелерді көркемдеу (немесе пьеса, концерт ұйымдастыруға қатысу) 9б. Мәтіндерде, кестелерде, суреттерде қате іздеу 10б. Есептеулер жүргізу 11б. заттардың жаға түрлерін (машины, киім, үй, т.с.с) конструктырлау, жобалау 12б. сызба, кестелерді, схемаларды түсіну (тексеру, нақтылау, реттеу) 13б. Микробтардың өмірін бақылау, зерттеу 14б. Адамдар жараланғанда медициналық көмек көрсету 15б. Оқиғаларды көркем суреттеу, көрсету (бақыланатын немесе ұсынылған) 16б. Науқастарды қабылдау, тексеру, олармен сөйлесу, емдеуді белгілеу 17б. Ғимараттарды орнатуды немесе машиналарды, құрылғыларды жинауды жүзеге асыру

немесе

18б. Сахнада ойнау, концерттерге қатысу

немесе

19б. Суреттер, карталарды көшіру

немесе

20б. Пернетақтадағы машиналармен жұмыс (баспа машинкасы, телетайп және т.б.)

Бизнес-мектеп

Тесттің кілттері: әрқайсысы белгілі бір кәсіп түріне сәйкес келетін бес жолдан тұратын кесте толтырылғаннан кейін, «+» белгілерінің саны тігінен есептеледі. Алынған плюстар саны кестенің төменгі жағындағы үш бос жолдың біріншісіне жазылады. Содан кейін, дәл осылай, «-» таңбалар саны есептеледі және олардың саны кестенің екінші бос жолына жазылады. Осыдан кейін бес тік қатардың әрқайсысы үшін келесі әрекетті орындау қажет: плюс санынан минус санын шығарып, нәтижені кестенің төменгі жағындағы соңғы бос жолға жазыңыз. Нәтижелерді түсіндіру кезінде жиналған ұпайлардың жалпы саны жазылған кестенің соңғы қатарының көрсеткіштерін ғана емес, сонымен қатар қалған екі қатардың көрсеткіштерін де қолдану ұсынылады: плюс саны мен минус саны. Мысалы, «Ч-Ч» бағанында 7 плюс және 1 минус бар, сомасы сәйкесінше 6 құрайды; ал «Ч-T» бағанында 13 плюс және 7 минус бар, соңындағы сомма 6; Бұл жағдайда сізге «Ч-T» сияқты мамандық қолайлы болады, өйткені бұл бағанда сіз үшін артықшылықтар көп. 1-кесте. Жауаптарды есептеу Ч-Ч 2а 4б 6б 8а 12а 14б 16б 18а

Ч-Т 1б 4а 7б 9а 11б 14а 17б 19а

Ч-П 1а 3б 6а 10а 11а 13б 16а 20а

Ч-3 2б 5а 9б 10б 126 15а 19б 20б

Ч-X За 5б 7а 8б 13а 15б 17а 18б

+ — Сомма Тесттік талдау және нәтижелерді түсіндіру Осылайша, осы соңғы жолда оң да, теріс сан да көрінуі мүмкін. Алынған нәтиже Ч-Ч, Ч-Т, Ч-П, Ч-З, Ч-X әріптерімен сауалнамада кодталған бес кәсіптің біріне саналы бейімділіктің көріну дәрежесінің көрсеткіші болып табылады: А-А — «адам – адам» типіндегі мамандықтар; А-Т — «адам-техника» типіндегі мамандықтар; А-Т — «адам-табиғат» типіндегі мамандықтар; А-Б — «адам – белгі» типіндегі мамандықтар; А-Ш — «адам – көркемдік образ» типіндегі мамандықтар. Адам-Табиғат - өсімдік, мал шаруашылығы және орман шаруашылығымен байланысты барлық мамандықтар, яғни. табиғи заттар мен құбылыстармен байлансы барлар. Еңбек нысаны: тірі организмдер, өсімдіктер, жануарлар және биологиялық процестер. Осы типтегі кәсіптер байланысы: • Зерттеу, өсімдіктер мен жануарлардың жағдайы мен өмір сүру жағдайларын талдау, тірі және жансыз табиғатты зерттеу, сипаттау. • Ғылыми зерттеулер (агроном, микробиолог, зоотехник, гидробиолог, агрохимия, фитопатолог, геолог, генетик, ботаник, зоолог, метролог және т.б.); • Өсімдіктер мен жануарларды өсіру және оларға күтім жасау (орманшы, алқап қараушы, гүл өсіруші, көкөніс өсіруші, құс өсіруші, фермер, бағбан, ара өсіруші, фермер, зоотехник және т.б.); • Өсімдік және жануарлардың ауруларының алдын алу, қалпына келтіру және емдеу (ветеринар, эколог, карантин қызметінің дәрігері және т.б.); • Қайта құру және өңдеу (бағбан, тамақ өнеркәсібінің технологы, балық өңдеуші және т.б.); • флора мен фаунаны күту, қорғау (орман шаруашылығы қызметкері, флорист, құс өсіруші, мал өсіруші және т.б.);

Оқу-әдістемелік құрал

азық-түлік сатып алу, табиғи ресурстарды пайдалану (аңшы, балықшы, орманшы, агроном, зоотехник және т.б.) Талғамдар мен артықшылықтар, көрсетілген қабілеттер: • жануарларды күту және қарау; • өсімдіктер мен жануарларды өсіру; • өнім сатып алу (саңырауқұлақтар, жидектер, балық ...); • аурулармен, зиянкестермен күресу; • көкөністер мен жемістер өсіру; • табиғат құбылыстарын шарлау; • әр түрлі табиғи құбылыстарды байқау, зерттеу. Кәсіби тұрғыдан маңызды қасиеттер: байқау, жүйелеуге бейімділік, назардың тұрақтылығы, дене белсенділігіне деген қажеттілік. «Адам-табиғат» кәсіптерінің психологиялық талаптары: • дамыған қиял, визуалды-бейнелі ойлау, көрнекі есте сақтау, байқау, өзгеретін табиғи факторларды болжау және бағалау қабілеті; • қызмет нәтижелері ұзақ уақыттан кейін анықталатындықтан, маман шыдамдылық танытуы керек, • табандылық, команданың сыртында жұмыс істеуге дайын болу керек, кейде ауа-райының қиын жағдайында, балшықта және т.б. Адам-Техника - құрылғылар, машиналар, механизмдер, аппараттар, станоктармен белсенді өзара әрекеттесетін барлық техникалық мамандықтар. Еңбек нысандары: техникалық жүйелер мен объектілер (механизмдер, машиналар, құрылғылар, қондырғылар), материалдар мен энергия түрлері. Осы типтегі кәсіптер байланысы: • техникалық құрылғыларды құру, монтаждау, құрастыру және іске қосу (қолмен, станоктарда және автоматты желілерде бөлшектер, машиналар, механизмдер жасау; слесарьлы-құрастыру жұмыстары) • электр, құрылыс және әрлеу мамандары (өнеркәсіптік шикізатты өндіру және қайта өңдеу, тамақ өндірісі саласындағы мамандар, өнімдер конструкторы, инженер, радио қондырғышы, дәнекерлеуші және т.б.); • техникалық құралдар мен құрылғыларды пайдалану (мамандар машиналарда, басқару құралдарында, автоматты жүйелерде жұмыс істейді, мысалы, жүргізуші, тракторшы, слесарь, токарь, тігінші және т.б.); • Техникалық құралдарға қызмет көрсету (жабдықты баптау және қызмет көрсету жөніндегі маман, станоктарды, машиналарды басқару, механизмдер, көлік құралдары және құрылыс машиналары); • техникалық құралдарды, бұйымдарды қалпына келтіру және жөндеу (слесарь, электрик, радиотехника және т.б.); • зерттеу (өнімдер мен механизмдердің сапасын бақылау және талдау мамандары, өнім сапасын тестілеу жөніндегі сарапшылар). Талғамдар мен артықшылықтар, көрсетілген қабілеттер: • зерттеу, байқау; • жаңа дизайндарды жасау және сынау; • жоспарлау, құру, жобалау, әзірлеу, модельдеу; • жұмыстың жаңа тәсілдерін ойлап табу; • өз жұмысын және басқалардың жұмысын дербес ұйымдастыруға; • стандартты емес шешімдер қабылдау. Кәсіби тұрғыдан маңызды қасиеттер: техникалық ойлау, кеңістіктік қиял, практикалық жұмысқа бейімділік, эмоционалды тұрақтылық. «Адам-Техника» кәсіптерінің психологиялық талаптары: • қозғалыстарды жақсы үйлестіру; • дәл көру, есту, діріл және кинестетикалық қабылдау; • дамыған техникалық және шығармашылық ойлау мен қиял; • Ауысу және фокустау қабілеті; • байқау. Адам-Адам - адамдармен жұмыс істеуге, адамдарға қызмет көрсетуге және қарым-қатынасқа байланысты барлық мамандықтар. •

Бизнес-мектеп

Еңбек нысаны: адамдар, топтар, ұжымдар. Осы типтегі кәсіптер байланысы: • Медициналық көмек және адамдарға күтім жасау (дәрігер, стоматолог, медбике және т.б.); • басқа адамдарға білім беру, оқыту, жаттықтыру (мектепке дейінгі мекемелердің, балалар үйінің мұғалімі, мектептердегі және басқа да оқу орындарындағы мұғалім, өндірістік оқыту шебері, спорт жаттықтырушысы, тәрбиеші және т.б.); • тұрмыстық қызметтер (сатушы, гид, даяшы, шаштараз, күзетші және т.б.); • құқықтық көмек және қорғау (судья, адвокат, полиция қызметкері, учаскелік инспектор және т.б.); • Қоғам мен мемлекетті қорғау (әскери қызметші, заңгер, полиция қызметкері, инспектор және т.б.); • ақпараттық қызметтер (кітапханашы, гид, оқытушы және т.б.); • адамдарды басқару мен оларды басқаруды ұйымдастыру (әкімші, менеджер және т.б.); • басқа адамдарды зерттеу, сипаттау (әлеуметтанушы, психолог, журналист, тергеуші және т.б.). Талғамдар мен артықшылықтар, көрсетілген қабілеттер: • адамдарға қызмет көрсету; • емдеу; • Оқыту, тәрбиелеу; • құқықтар мен қауіпсіздікті қорғау; • адамдарды басқару; • жаңа адамдармен кездесу және сөйлесу жеңілдігі; • басқаларға деген сезімталдық пен ізгі ниет, адамдарды мұқият тыңдау мүмкіндігі; • өз жұмысын және басқалардың жұмысын дербес ұйымдастыра білу; • жақсы және нақты сөйлеу, көпшілік алдында сөйлеу қабілеті. Кәсіби маңызды қасиеттер: • дамыған коммуникация дағдылары; • эмоционалды тұрақтылық; • тез назар аудару; • байқау; • ұйымдастырушылық қабілеттер. «Адам-адам» кәсіптерінің психологиялық талаптары: • қарым-қатынасқа деген құштарлық, бейтаныс адамдармен оңай байланыс жасау мүмкіндігі; • адамдармен жұмыс жасау кезінде тұрақты көңіл-күй; • ізгілік, жауаптылық, шыдамдылық, эмоцияны тежеу қабілеті; • басқалардың және өзінің мінез-құлқын талдай білу, басқа адамдардың ниеті мен көңіл-күйін түсіне білу, қабілеттілік • адамдардың қарым-қатынасын, олардың арасындағы айырмашылықтарды шеше білу, өзара әрекеттесуді ұйымдастыру; • басқа адамның орнына өзін қоя білу, басқа адамның пікірін ескеру қабілеті; • сөйлеуді, бет-әлпетті, ым-ишараны, дамыған сөйлеу мәнері, • әр түрлі адамдармен ортақ тіл таба білу, адамдарды сендіру мүмкіндігі; • дәлдік, ұқыптылық, мұқияттылық; • адамдардың психологиясын білу. Адам - белгі - есептеу, цифрлық және әріптік белгілерге байланысты барлық мамандықтар, оның ішінде музыкалық мамандықтар, көптеген кәсіптер ақпаратты өңдеумен байланысты. Еңбек объектілері: шартты белгілер, шифрлар, кодтар, кестелер, сандар, сандық мәндер, символдар, мәтіндер. Осы типтегі кәсіптер байланысы: • ана тілдегі немесе шет тілдеріндегі мәтіндер, оларды қалпына келтіру, мәтіндегі бұрмалануларды түзету (түзетуші, редактор, машинист, қызметкер, телеграф операторы, машинист, аудармашы және т.б.); • сандар, формулалар, кестелер, есептеулерді түрлендіру, есептеу, сұрыптау (есепші, экономист, кассир, статист, почтальон, бағдарламашы, компьютер операторы және т.б.); • сызбалар, диаграммалар, карталар (штурман, сызба сызушы, картограф, геодезист, конструктор, инженер-технолог, копирайтер және т.б.); • дыбыстық сигналдар, шифрлау, шифр тану, символдарды тану (радист, телефон операторы, стенограф, дыбыс операторы, лингвист, филолог, тарихшы, математик, кітапханашы және т.б.);

Оқу-әдістемелік құрал

Жол қозғалысын басқару (диспетчер, жол полициясының инспекторы және т.б.); құжаттаманы жинау және сақтау (нотариус, мұрағатшы, кеңсе қызметкері және т.б.). Талғамдар мен артықшылықтар, көрсетілген қабілеттер: • мәтіндер мен кестелерді өңдеу, есептер мен есептеулерді орындау, ақпаратты өңдеу; • сызбалармен, карталармен және диаграммалармен жұмыс; • сигналдар мен хабарламаларды қабылдау және беру; • ойша есептеу қабылеті, белгілермен және символдармен жұмыс; • қателерді іздеу және түзету. Кәсіби тұрғыдан маңызды қасиеттер: математикаға қабілеттілік, дамыған дерексіз ойлау, назар аударудың жоғары тұрақтылығы, қарым-қатынас жасау қабылеттігі, дәлдік пен табандылық. «Адам-белгі» кәсіптерінің психологиялық талаптары: • жедел және механикалық жады; • дерексіз (таңбалық) материалға зейінді ұзақ мерзімді шоғырландыру мүмкіндігі; • назарды ауыстыру және жан-жақтылық; • қабылдау дәлдігі, белгілердің артында не тұрғанын көре білу; • табандылық, шыдамдылық; • логикалық ойлау. Адам- Көркемдік образ – барлық шығармашылық мамандықтар. Бұл мамандықтардың еңбек нысаны: көркем бейнелер, оларды құру тәсілдері, рөлдері, элементтері мен ерекшеліктері. Осы типтегі кәсіптер байланысы: • өнер туындыларын құру, түрлендіру, жобалу, модельдеу (жазушы, суретші, композитор, режиссер, сәнгер, дизайнер, сәулетші, мүсінші, журналист, хореограф, шаштараз, кондитер және т.б.); • бір данада әр түрлі өнер туындыларын шығару, жасау (дирижер, музыкант, вокалист, актер, зергер, қалпына келтіруші, декоршы, флорист, кескіш, гравер, ағаш ұстасы); • өнер туындыларын жаппай өндіріске көшіру, көбейту, өндіру (кескіндеме шебері, тас пен кристалды өңдеуші, суретші, баспашы және т.б.) Ерекшеліктер, артықшылықтар, айқын қабілеттер: • Безендірумен айналысу; • көркем шығармашылықпен айналысу (сурет, мүсін, фотография, кино және т.б.); • шығарма жазу (өлеңдер, проза және т.б.); • сахнада өнер көрсету; • өз қолымен әдемі заттар жасау; • Ән айту, музыкалық аспаптарда ойнау. Кәсіби маңызды қасиеттер: қиял, образды ойлау, шығармашылыққа бейімділік, сезім икемділігі, ерекше қабілеттер, • Дамыған функционалдық қабілеттер (есту, көру, сөйлеу, талғам және т.б.). «Адам-Көркемдік образ» кәсіптерінің психологиялық талаптары: • көркемдік қабілеттер, дамыған көрнекілік; • байқау, визуалды есте сақтау, визуалды-бейнелі ойлау, шығармашылық қиял; • адамдарға эмоционалды әсер етудің психологиялық заңдылықтарын білу. Менің қабылеттерім 7-тапсырма: Сіз өзіңіздің ерекше қабілеттеріңізді және осы қабілеттерді бизнесте қолдану мүмкіндіктерін талдауыңыз керек. • •

1-Кесте Менің қабылеттерім Қабілет Мысал 1

Сурет салу

Осы қабылетке қана сүйеніп бизнестің қай түрін жүзеге асыруға болады Тырнақты суретпен әрлеу, тапсырысқа сурет салу, бөлмелерді әрлеу, кәдесый, шаржи, витраждар жасау.

Бизнес-мектеп

7 Пайдалы байланыстар Телефонның контактілер тізімінде немесе әлеуметтік желілердегі «достар» тізімінде жазылған барлық таныстарыңыз, достарыңыз (сонымен бірге достардың достары) қандай да бір қызметпен айналысады, Кәсіпорындар анықтамалығында сізге қажет маман немесе жеткізушіні іздейтін жағдай жиі болады, біраз уақыттан кейін сіздің достарыңыздың бірі осындай іспен айналысады. Таныстарыңыз бен достарыңыз - бұл бизнесіңізге пайдасы тиер үлкен ресурс. 8-Тапсырма. Контактілер тізімімен жұмыс істеп көріңіз (телефондағы, әлеуметтік желілердегі және т.б. контактілер тізімін қолданыңыз). Қажет болған жағдайда, олар сіздің бизнесіңізде қалай пайдалы бола алатындығы туралы ойлаңыз (егер бұл маңызды болса), олардың оң және теріс іскерлік қасиеттерін сипаттаңыз. 20 жастағы адамның орташа кестесі 500-ге жуық контактілерден, ал 30 жастағы адамдар 1500-2200 контактілерден тұрады. 1-Кесте. Менің байланыстарым №№ р/н

Аты-жөні

Қызмет түрі

Іскерлік қасиеттері

Байланыс нөмірі

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 30 контактіден кем болмайтын Кесете құрыңыз.

Ескертпе

Оқу-әдістемелік құрал

1.3. Генерация және бизнес идеяны таңдау Сіз өзіңіздің мақсаттарыңызбен және оларға жету жолында туындауы мүмкін кедергілерді айқындап, сондай-ақ оларды жүзеге асыруға кететін уақытты жоспраладыңыз. Осы қиын жолдағы келесі маңызды қадамның - идеялар генерациясы! Яғни Сіз айналысқыңыз келетін бизнес түрін таңдайсыз. Өкінішке орай, көпшілігімізде істегіміз келетін бизнес туралы нақты тұжырымдама жоқ. Идея құру - біреуге оңай процесс, бірақ біреуге қиын шаруа. Қазіргі уақытта сіздің ойыңызды идеяларды құруға және олардың өміршеңдігін талдауға үйретуге мүмкіндік беретін түрлі құралдар мен әдістер жетерлік. Төменде бұл процесті жеңілдететін бірнеше әдістер ұсынылады. БИЗНЕС-ИДЕЯЛАРДЫ ГЕНЕРАЦИЯЛАУ КЕЗІНДЕ БІРНЕШЕ ЕРЕЖЕЛЕРДІ ОРЫНДАУ КЕРЕК: • Жаһандық деңгейде жаңа нәрсе ойлап табудың қажеті жоқ, қолда барын жақсарту жеткілікті; • бизнес-идея адамның өмірін жеңілдетуі керек; • идея туындаған кезде адамдар шешілімі үшін ақша төлеуге дайын нақты мәселелерді таңдау қажет. Идеялар сізге бизнесті бастауға, қайта түрлендіруге , қайта жаңалауға, өнімдер, бестселлер тауарлар жасауға, нарық құруға, тұтынушылар құруға мүмкіндік береді. Алайда идеялардың барлығына бірдей тән қасиет - идея деп саналатынның бәрі шындыққа жанасатын дүние емес, және көп жағдайда бұл мойындала бермейді. Көптеген идеялар шын мәнінде жай ойлар ғана. Идея - бұл әлемнің бастапқы негізі, оның негізгі элементі адамнан тәуелсіз болады. Бұған қоса адамның өзі - идея, енгізілген идея, іске асырылған идея. Бизнес идеяны дүрыс генерациялау Ой - адамның басында пайда болатын нәрсе, адамның жаратылысы. Ой - бұл рефлексия, идеяның адамның сана-сезімі арқылы шығатын көрінісі, бірақ бұл идеяның өзі емес, бұл жай ғана адамның қандай-да бір идеяға деген көзқарасы. Ой сізге бизнесті бастауға, оны қайта бастауға немесе қайта түрлендіруге, бестселлер өнім ойлап табуға, нарық немесе клиенттер жасауға мүмкіндік бермейді. Бизнеспен, тауарлармен, тапсырыс берушілермен, сатумен байланысты барлық мәселелер жұмыс идеялар деңгейінде емес, ойлар деңгейінде болатындығымен байланысты. Сіз бос қапты тік қоя алмайсыз, ал бос ой, ол бос қап. Ойлар ешкімді қызықтырмайды, өйткені олар бос болады. Барлығы нақты идеяларға қызығушылық танытады, өйткені әр идея жаңа мүмкіндікке ие. Адамда ой көп, олар оңай генерацияланады немесе автоматты түрде пайда болады. Олар бір нәрсені көрсе немесе естісе, және олар көрген және естігеннің негізінде жатқан нәрсенің идеясының көрінісі ретінде жаңа иедяны тудырады. Сондықтан бизнес-идеяны генерациялау - бұл күнделікті ойлауды тудыратын қарапайым көрініс емес, ол технологиялық процесс. Ой - идеяның элементі, оның бір бөлігі ғана. Нақты идея алу үшін сіз жүздеген ойларды жинақтап, біріктіруіңіз керек. Сондықтан бизнес-идеяны қалыптастыру - бұл күнделікті көрініс емес, нәтижесінде ойлар пайда болады, бірақ технологиялық процесс, нәтижесінде ойлар идеяға айналады. Идеяның өзі дәнектің өніп өсімдікке айналатын процесіне ұқсас. 1-Сурет. Ой мен идеяның айырмашылығы.

Идея дегеніміз - бұл пайымдау немесе басқаша айтқанда маркетингтік стратегияның қысқаша тұжырымдамасы. Дайын маркетингтік стратегия - бұл бұрыннан қалыптасқан идея, ал стратегияны жүзеге асыру идеяны іске асыру процесі болып табылады.

Бизнес-мектеп

Идеяны генерациялау жаттығулары 1 – жаттығу. Идеялар квотасын белгілеу Жүйелі және мақсатты тәжірибе уақыт өте кез-келген процесті жақсырақ жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл көлік немесе велосипедпен жүру сияқты. Басында қиындық туады, қорқынышты немесе ыңғайсыз болуы мүмкін. Бірақ біртіндеп дағды қалыптасады және жинақталған тәжірибе пайда болады, бұл сіздің дағдыларыңызды жетілдіруге мүмкіндік береді. Бұл жағдай идеяның генерациясымен ұқсас. Мақсат қойыңыз: «Күніне 3 бизнес идея ойлаңыз». Бұл тапсырманы күн сайын қатаң түрде орындаңыз. Идеялар әртүрлі болуы мүмкін: бір идея керемет болып көрінуі мүмкін, ал басқаларына көңіліңіз толмайды. Бірақ бәрібір, бұл сіздің идеяларыңыз! Мүмкін, кейбіреулер үшін уақыт келмеген шығар. Басында қиын болуы мүмкін, бірақ уақыт өте келе идеялар сізге тез және автоматты түрде келеді. Өмірде де солай. Идеялар квотасын белгілеңіз – көп ұзамай идеялар келеді! 2-Жаттығу. Деректер жинағы Біздің есте сақтау қабілетімізге тән қасеиттердің бірі - ұмыту. Егер сіз жай ғана идеяны ойлап тауып, оны ұмытып кетсеңіз, бұл бір нәрсе. Ал егер сіз бірдеңе ойлап тауып, оны жазып қойсаңыз - мүлдем басқа. Егер сіздің идеяңыз жазылса, онда сіз әрдайым жазбаға оралып, естеліктер, ассоциациялар, қиялдарға ерік бересіз. Ұсыныстың мәні - бизнес-идеяларыңызды сақтайтын орын ұйымдастырыңыз. Жазбаларды сақтаған дұрыс. Бұл диктофон, күнделік немесе телефондағы жай жазбалар болуы мүмкін. Ойыңызға келген нәрсенің барлығын жазыңыз. Бұл сізге ыңғайлы кез келген уақытта оны еске алуға мүмкіндік береді. Бір күні сіздің жазбаларыңыз күтпеген сәтте сізге көмектесе алады! Сіз өзіңіздің бизнес-идеяларыңызды құрылымдай аласыз (бөлімдері, қызмет бағыттары, салалар және т.б.). Сіз жазбаға түскен идеяларды топтастырып, бұған дейінгі идеяларды топтастырып жаңа идея құрауға болады. Идеялар бізге әр уақытта, әсіресе ұйқы алдында келеді. Олар бізді қоршаған әр түрлі оқиғалар мен ақпараттық ағындардан шабыт алады. Сіз дүкенде нашар қызмет еттіңіз немесе кинода немесе театрда бірдеңе көрдіңіз. Осының бәрі болашақта сізге пайда әкелуі мүмкін кіші немесе ірі идеяларды әкелуі мүмкін. Бұл процестегі ең маңыздысы – идеяларды қағазға түсіру. Жазбаға қарап, жаңа көзқараспен оның маңыздылығын ұғыныңыз. 3-тапсырма. Әдеттеріңізді өзгертіңіз Біз көп нәрсені механикалық түрде жасаймыз және оған мән бермейміз. Дәл осы тағамды таңғы асқа дайындаймыз, оқуға немесе жұмысқа дағдыланған бір жолмен барамыз және т.б. Бұл біздің ақыл-ойымызды икемділіктен, әртүрлі мәселелерді шешуге стандартты емес тәсілдерді қолданудан айырады. Өз істеріңізде дәстүрге айналған әрекеттерді өзгертуге тырысыңыз! Егер Сіз алдымен оң аяқпен, содан кейін сол аяқпен аяқ киім кисеңіз, бұл жолы бәрін керісінше жасаңыз. Мысал қарапайым болғанымен, қисыны айқын. Әдетті өзгерту - бұл сізге стандартсыз ойлауды дамытуға және санаңызды басқа ойлау жолдарына үйретуге мүмкіндік береді. Оған пайдалы бизнес идеясын ойлап табуды қосып, нәтижесі қандай болатынын көріңіз. 4- тапсырма. Ойға қажет дүниелер. Бизнес оңай кәсіп емес. Бұл көптеген ақыл-ой және физикалық күш-жігерді қажет етеді. Адам жайлылыққа ұмтылады, өйткені осылай өмір сүру оңайырақ. Біз күнделікті өмірге, теледидардағы немесе Интернеттегі сайттардағы сүйікті бағдарламаларымызға үйреніп аламыз. Ия, біз ақпараты осы көздерден аламыз. Бірақ бұл бізге қаншалықты пайдалы және бізді ойландырады? Егер сіз жаңа бағытта дамығыңыз келсе, өзіңізге жаңа нәрсе үйренуге мүмкіндік беріңіз!. Оқыңыз! Кәсіби әдебиеттер немесе сізді жетістікке жетелейтін адамдардың жетістіктері туралы әңгімелер оқыңыз. Авторлары кәсіпкер болуы міндетті емес! Олар ғалым, спортшы, генерал болуы мүмкін. Бұл адамдардың өмір тарихынан біз өзімізге қажет маңызды нәрселерді біле аламыз. Бұл сіздің істеріңізде және күнделікті өмірде сізге пайдалы болатын білім. Саяхат! Тек ғана алыс елдерді ғана емес, жақын маңайдағы ауылға немесе бұған дейін ешқашан болмаған жерге саяхаттаңыз. Мұндай жерлер Сіздің туған жеріңізде де болуы мүмкін. Ия, мүмкін сіз ол жерде ерекше ештеңе көрмейтін шығарсыз, бірақ сіз бұл жерге бірінші рет келдіңіз - бұл сіз үшін жаңа білім мен эмоция алу мүмкіндігі.

Оқу-әдістемелік құрал

Дамуды ұмытпаңыз! Шет тілін үйрену курсына жазылыңыз, мастер-классқа барыңыз, өзіңізге қызықты адамдармен танысыңыз. Қазір жер бетіндегі кез-келген адамға хабарласуға болады. Пайдалы фильмдер көріңіз және аудио кітаптарды тыңдаңыз! Күнделікті өмірдегі әдеттеріңізден аулақ болыңыз және ойыңызды дұрыс және пайдалы ақпаратпен толтырыңыз. Кәсіпкерлік қабілет - бұл ерекше талант түрі. Кәсіпкерлердің психологиялық портреті олардың басқа адамдардан ерекшелігін көрсетеді: тәуелсіздік, жауапкершілік, тәуекел, бастамашылдық және жаңашылдықтың маңыздылығы. Кәсіпкердің психологиялық портреті үшін маңызды қасиеттерге мыналар жатады: • интеллектуалдық бөлімде: құзіреттілік, комбинаторлық сыйлық, дамыған қиял, нақты қиял, дамыған түйсік, перспективалық ойлау; • байланыс бөлімінде: қызметкерлердің күш-жігерін үйлестіруші таланты, басқа адамдармен әлеуметтік адал қарым-қатынасқа дайын болу және сонымен бірге қиындықтарға қарсы тұру мүмкіндігі; • мотивациялық-ерікті бөлімде: тәуекелге бару; жағдайды бақылау, күресуге және жеңуге деген ұмтылыс, өзін-өзі тану және көпшілікке өзін мойындату қажеттілігі, жетістікке жету мотивінің сәтсіздікке жол бермеу мотивінен басым болуы. Кәсіпкер дегенде денсаулығы мықты, сарқылмайтын қуаты пен оптимизмі мол адамды көреміз. Әдеби деректер мен жүргізілген зерттеулер мотивациялық-ерікті бөлімде көрсетілген компоненттердің міндетті түрде қатысуын дәлелдейді, өйткені кәсіпкер, ең алдымен, белсенді, ізденуші тұлға. Бұл компоненттер оның кәсіпкерлік формасына қарамастан оның психологиялық портретінде бар. Біз кәсіп сәтті болу үшін өзімізде кәсіпкерлік ойлау қабылеті болу керек деген ақпаратты кездестіргенде, кәсіпкерлік ойлау дегеніміз не және ол нені білдіреді деген сұраққа кезігеміз. • • • • • • •

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Кәсіпкерлік ойлаудың принциптері өзіне жауапкершлік алу; өз бетімен әрекет ету; бастама көтеру; ақылға қонымды тәуекелге бару; шешім қабылдау; нәтижеге өзінің алдында жауап беру; шешімдер іздеу. Кәсіпкерлік қызмет үшін әрекетшіл немесе кәсіпкерлікке ыңғайлығы сияқты қасиеттер тән. Сізге саулнамадан өтіп, өзіңіздің кәсіпкерлік қабілеттеріңіз қандай деңгейде екенін білуді ұсынамыз.

«Сіздің кәсіпкерлік қабылетіңіздің деңгейі қандай?» сауалнамасы Ұсынылған сұрақтарға «иә» немесе «жоқ» деп жауап беріңіз. Сіз туындаған кедергілерге қарамастан, өзіңіз бастаған жұмысты соңына дейін жеткізесіз бе? Сіз қабылданған шешімді ұстанасыз ба, әлде сіздің ойыңызды өзгерту оңай ма? Сіз жауапкершілікті өз мойныңызға алғанды, басшылық жасауды ұнатасыз ба? Әріптестеріңіздің арасында сенім мен құрметке иесіз бе? Денсаулығыңыз жақсы ма? Сіз таң атқаннан күн батқанға дейін, пайдасы бірден болмасада, еңбек етуге дайынсыз ба? Сіз адамдармен сөйлескенді және олармен жұмыс істегенді ұнатасыз ба? Таңдалған жолдың дұрыстығына басқаларды оңай сендіре аласыз ба? Басқалардың идеялары мен ойларын түсінесіз бе? Сіз өзіңіздің жеке бизнесіңізді бастағыңыз келетін салада тәжірибеңіз бар ма? Сіз қолданыстағы салық салу, еңбекақы, бухгалтерлік есеп ережелерімен таныссыз ба?

Бизнес-мектеп

12. Сіз ұсынғыңыз келетін тауар немесе қызмет қалаңызда немесе аймағыңызда сұранысқа ие бола ма? 13. Сіздің маркетинг және қаржы саласында алғашқы дайындығыңыз бар ма? 14. Сіздің қалаңызда (аймақта) сізбен ұқсас кәсіппен айналысатын басқа кәсіпкерлердің жұмыс жақсы жүріп жатыр ма? 15. Сізде жалға алатын үй-жай бар ма? 16. Сіздің компанияңызды алғашқы жылда қолдауға жеткілікті қаржыңыз бар ма? 17. Сіз құрған кәсіпорынды қаржыландыруға туыстарыңыз бен достарыңызды тартуға мүмкіндігіңіз бар ма? 18. Сізде өзіңізге қажетті материалдарды жеткізушілер бар ма? 19. Сізде өзіңіздің бойыңызда жоқ тәжірибесі мен білімі бар мамандар бар ма? 20. Сіз өзіңіздің жеке бизнесіңіз болу сіздің басты арманыңыз екеніне сенімдісіз бе? «СІЗДІҢ КӘСІПКЕРЛІК ҚАБЫЛЕТІҢІЗДІҢ ДЕҢГЕЙІ ҚАНДАЙ?» САУАЛНАМАСЫ Сауалнама жауаптары Әрбір оң жауапқа бір ұпай беріледі, шыққан ұпай сандарын есептеңіз. Нәтиже Егер ұпай саны 17 немесе одан көп болса, сізде кәсіпкер болу үшін барлық қажетті қасиеттер бар. Сіздің табандылығыңыз, күш-қуатыңыз және сәттілікке деген сеніміңіз кез-келген құнды идеяны жүзеге асыруға көмектеседі - бастысы идеялар оған лайық. 13-тен 17-ге дейін ұпай жинадыңыз ба? Сіздің кәсіпкер ретіндегі жетістікке жету мүмкіндігіңіз онша айқын емес. Дегенмен, сіз сәтті кәсіпкер, коммерсант бола аласыз. Егер сізде 13 ұпайдан аз болса, сізден жақсы кәсіпкер шығуы екіталай. Тәжірибе жинауға тырысыңыз және еркін кәсіпкерліктің жолына түспес бұрын, өзіңіздің мүдделеріңізді, тілектеріңіз бен мүмкіндіктеріңізді қайта-қайта салыстырыңыз, талдаңыз. Табысты кәсіпкер - ол өз қалағанына қалай жетуге болатынын білетін, ынтасы мол, іскерлікке құмар және коммуникативті адам. Егер сәл ойлансақ, бұл анықтамаға адамдардың аз бөлігі ғана сәйкес келеді, яғни кәсіпкер бола алады; ал қалғандары өз кәсібін бастамауға сан мың сылтау іздейді: • Егер одан ештеңе шықпаса ше? • Ықтимал клиенттерде ақша жоқ. • Салық органдары кез-келген бастаманы тоқтатады. • Елде экономикалық дағдарыс бар. • бастапқы капиталым жоқ. Бұл сылтауларға шынымен негіз бар ма? Қате айтылған пікір кейде адамдардың тағдырын шешеді. Неліктен дәл осы сәтте ақылға қонымды тәуекелдерге баратын адамдар туралы ойламасқа, ол өз командасын ұйымдастырады, бәсекелестікке төтеп береді, жаңа идеяларды іске асырады, нәтижесінде пайда табады. Бизнестің басты мақсаты пайда табу емес пе? Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты кәсіпкерлік қызмет дегенді пайда табуды көздеген, өз тәуекелдерімен және жеке мүліктік жауапкершілігімен азаматтардың және бірлестіктердің өз бетімен бастама көтерген қызметі деп түсіндіреді. Жеке бизнесті құрудың себептері әртүрлі. Бірі өздерінің кәсіпкерлік дарындарын (өз бетімен қызмет ету, тәуелсіздік) көрсеткісі келеді, енді бірі - өз идеясын іске асыруды қалайды, ал басқалары – жұмыссыздықтан қашады. Ал Сіздің қалауыңыз қандай? Басқа құндылықтарды иелену үшін бостандығыңыздың кей тұстарын шектей аласыз ба? Адамдарды өз бизнесін ашуға талпындыратын бірнеше себептер бар, олар: 1. Табысты бизнестің негізі бола алатын белгілі бір қабілеттер мен қабілеттерге ие болу. 2. Қаржылық әл-ауқатқа ие болу. 3. Шығармашылық жағынан өзін-өзі тану қажеттілігі. 4. Бостандық пен тәуелсіздік қажеттілігі. 5. Және, әрине, өзіңіз жақсы көретін қызметпен айнлысқыңыз келеді. Шынында да, кез-келген басқа кәсіп сияқты, жеке кәсіптің өзіне тән бірқатар артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Артықшылықтар: Әрекеттерде тәуелсіз болу. Көптеген шағын фирмаларда басқару иерархиясы сақталмайды, бұл жігерлі және белсенді кәсіпкерге еркіндік береді.

Оқу-әдістемелік құрал

Неғұрлым икемді және жедел шешімдер мүмкіндігі. Шағын бизнесте ірі корпорациялармен салыстырғанда басқарушылық шешімдер қабылдау құрылымы жеңілдетілген, бұл нарықтағы өзгерістерге тез және икемді жауап беруге мүмкіндік береді. Жергілікті жердің ерекшеліктеріне бейімделу. Шағын бизнес жергілікті нарықтың тілектерін, қалауларын, әдет-ғұрыптарын, әдеттерін және басқа да ерекшеліктерін зерттеуге өте ыңғайлы. Операциялық шығындардың төмендігі. Салыстырмалы түрде жалақы қоры төмен, жабдықтауға аз инвестиция жұмсалады, төмен.басқару шығындары. Жылдам материалдық жетістікке жету мүмкіндігі Бір мезгілде жалақы мен бизнестен дивидендтер алу мүмкіндігі. Ұзақ мерзімді пайда. Егер кәсіп жақсы жүріп жатса, кәсіпкер қажет болған жағдайда өз бизнесін кез келген уақытта оңай және тиімді түрде сата алады. Бірнеше кәсіптің үйлесуі. Көптеген адамдар бірнеше кәсіпті қатар игеруді армандайды (қаржыгер, менеджер және т.б.). Ерекше немесе жеке нарықтағы артықшылықтар. Ірі бәсекелестер көбінесе бас органдары әзірлеген рәсімдерге байланысты өз әрекеттерінде шектеулі болады. Шағын бизнес, әсіресе нарық белгілі маусымдық сипатқа немесе ерекше жағдайларға ие болған кезде, анағұрлым икемді болады. Кәсіпкерлік рухты сақтау. Шағын фирмаларда инновациялық, кәсіпкерлік рух айқын байқалады, егер жаһандық статистиканы алсақ, заманауи өндірістерде (электроника, гендік инженерия, компьютерлер) шағын бизнестің үстемдігі басым. АҚШ-та шағын бизнесте романтизм сақталған деп айтады. Кемшіліктер: 1. Үлкен тәуекел 2. Тұрақсыз табыс кірісі 3. Жеке жинақтарды жұмсау қажеттілігі 4. Аптасына 6-7 күн 10-15 сағат жұмыс істеу қажеттілігі Кәсібін жаңадан бастауға бел буған кәсіпкер өз компаниясын құру және оны одан әрі дамыту кезінде шағын бизнестің негізгі артықшылықтарын ескеруі керек. Артықшылықтарды күшейтіп, кемшіліктерді азайта отырып, Сіз өзіңіздің жеке бизнесіңізді құрып, пайда табуға және тәуелсіз болуға ұмтыласыз. Кәсіпкерлік ойды дамыту жөніндегі кеңестер

Стратегиялық ойларды қалай дамытуға болады? Сұрақ қоюға қорықпаңыз Әрқашан өзіңізге сұрақ қойыңыз, ішкі дауысыңызды тыңдаңыз, оны ұят санамаңыз. Егер сіз барлық мүмкін нәтижелер туралы алдын-ала ойлана алсаңыз, жағдайға әсер ету мүмкіндігіңіз болады. Күмән - бұл ізгі іс, бірақ барлығының да шегі бар Барлығымыз үшін тән жағдай: біз өз стереотиптеріміздің қоршауынан шыға алмаймыз. Сізге күмәнданудан қорықпауға, жаңа ақпаратты ашуға тырысуға кеңес береміз, бұл сізге дұрыс қадам жасауға көмектесуі мүмкін. Жағдайды әр түрлі жағынан қараңыз Егер сіз бір уақытта мәселенің егжей-тегжейдігіне және маңыздысына бір уақытта назар аударуды үйренсеңіз, бұл сізге өзіңіздің бизнесіңізде барабар көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Жан-жақты адам болыңыз Ыңғайлы аймағыңыздан шығыңыз, әлеуметтік шеңберлеріңізді кеңейтіңіз. Әрқашан өміріңізге жаңа мүмкіндіктер ашыңыз, жаңа көзқарас әрқашан бизнесті дамытудың ең жақсы стратегияларын таңдауға көмектеседі.

Бизнес-мектеп

«Ойлауға» уақыт қалдырыңыз Күн тәртібіңіздің кестесі толық болса да, ойларыңызға уақыт бөлуге тырысыңыз. Миға шабуыл жасаудың ең жақсы тәсілі - бұл сіздің кәсіпорныңыздың жаңа мүмкіндіктерін жақсарту мақсатында оның жаңа мүмкіндіктерін қолмен жазып шығу. Логикалық ойлауға қалай үйренуге болады? Логикалық ойлау - бұл тек бизнесте ғана емес, қарапайым өмірде де қажет болатын ойлаудың маңызды түрлерінің бірі. Егер логикалық ойлау болмаса, тез өзгеретін қоғамды түсіну, қызметтің тиімді түрін құру немесе табысты мансап құру қиынға соғады. Логикалық ойлауды насихаттауға арналған кеңестер: Логикалық тапсырмаларды шешу. Интернет кеңістігінде логикалық жұмбақтар өте көп. Сонымен қатар, логиканы жетілдіру үшін әртүрлі мобильді қосымшаларды пайдалануға болады. Үстел ойындары логикалық ойлауды дамытуға көмектеседі. Кешке теледидар көрудің орнына шахмат немесе дойбы ойнауды әдетке айналдырыңыз. Әдебиет оқу, әсіресе детектив жанрында шығарма оқудың көмегі мол. Артур Конан Дойл, Эдгар Аллан По, Агата Кристи ойларыңызға оң әсер етеді және оны жақсы жаққа өзгертеді. Кәсіпорын құруға қажет қадамдар • • • • • •

Алды-ала талдау жоспары (1 - 3 ай) бизнес-идеяны қалыптастыру; кәсіби кеңес алу; байланыстар орнату; нарық пен орналасу орнын талдау; салық мәселелері бойынша кеңесшімен кездесу; кәсіпорынның тұжырымдамасын әзірлеу (жоба).

• • •

Егжей-тегжейлі жоспралау – кеңес алу. (3 - 4 ай) кеңесшілермен байланыс (салық, құқықтық, қаржылық мәселелер бойынша, консалтингтік компания); серіктес банкті іздеу және таңдау; банк өкілімен алғашқы байланыс; бөлме жалдау туралы келіссөздер; коммуналдық мекемелерде және бөлімдерде ақпарат жинау; білікті кеңес алу; салалық қауымдастықтармен, одақтармен және басқалармен байланыс орнату (олардың құрамына кіру мүмкіндігі); тасымалдаушылармен келіссөздер; салық кеңесшісімен, адвокатпен, нотариуспен нақты келіссөздер; лайықты жұмысшыларды іздеу.

• • •

Егжей-тегжейлі жоспарлау - дайындық жұмыстары. (4 - 5 ай) алдын-ала келісімдер жасау; кәсіпорын тұжырымдамасына қорытынды шолу жасау; несие алуға өтініш беру (жеңілдетілген несие болуы мүмкін).

• • • • • • • •

Жобаның басталуы. келісім-шарттар жасау; жұмыстан кету туралы өтініш жазу; компания жабдықтары; алғашқы жарнама; бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру; қызметкерлерді оқыту және біліктілігі; салық органдарында/әділет органдарында тіркелуге өтініш беру; компания ашу.

• • • • • • •

Оқу-әдістемелік құрал

Кәсіпкер ретінде жұмысты бастау Сіз белгілі бір мәселелер бойынша білікті кеңестерді Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтарынан ала аласыз. Бірақ алдымен сізге жаңа кәсіпорын құру кезінде жіберілген бірнеше қателіктерге назар аударуды ұсынамыз, оларды қайталанудан сақтаймыз. Жаңа кәсіпорындар құру кезінде орын алатын жиырма типтік қателік Кәсіпкердің кәсіби біліктілігі жоқ. Кәсіпорынның тұжырымдамасы дұрыс әзірленбеген. Нарық туралы білімнің таяздығы. Кәсіпорынның құқықтық нысанын қате таңдау. Қызметкерлердің жиі өзгеруі. Компанияның қолайсыз орналасуы. Кәсіпорынның ғимараты / үй-жайлары жарамсыз. Капиталға деген қажеттілікті ұқыпсыз анықтау. Жеткіліксіз және артық қаржыландыру. Кәсіпорынның табыстылығын қате бағалау. Жоспарлаудың жоқтығы. Ұйымдастыру жұмыстары нашар. Қызметкерлер жоқ - кәсіпкер бәрін өзі жасайды. Шығындардың есебі дұрыс емес немесе олар мүлдем жоқ. Шығындар бақыланбайды. Бухгалтерлік есеп жеткіліксіз. Салық міндеттемелерін орындамау. Жалдау шарттарының, сатып алу-сату, еңбек және бірлестік туралы меморандумдардың дұрыс орындалмауы. 19. Ресми формаларды сақтамау. 20. Кеңес алынбаған немесе немесе уақтылы алынбаған. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Осы және басқа қателіктерді болдырмау үшін сізге бизнес-жоспарды немесе кәсіпорының жұмыс жоспарын дайындау көмектеседі, сонымен қатар сапалы бухгалтерлік есеп енгізіп, уақтылы білікті маманнан кеңес алып отыру керек. Ұсынылатын әдебиеттер

1. «Менің ірімшігімді кім ұрлады» («Кто украл мой сыр»). Спенсер Джонсон; 2. «Жақсыдан ұлыға. Негі бір компания алға басады, ал бірі құрдымға кетеді» («От хорошего к великому. Почему одни компании совершают прорыв, а другие нет»). Джим Коллинз; 3. «Ми. Қысқаша нұсқаулық. Күйзелісті азайту және оның өнімділігін арттыру үшін не білу керек» («Мозг. Краткое руководство. Все, что вам нужно знать для повышения продуктивности и снижения стресса»). Джека Льюиса және Адриана Вебстера; 4. «Тиімді басшы» («Эффективный руководитель»). Питер Друкер; 5. «Ойын тероиясы. Өнер: бизнестегі және өмірдегі стратегиялық ойлау» («Теория игр. Искусство: стратегического мышления в бизнесе и жизни»). Авинаш Диксит және Барри Нэлбафф; 6. «Ілмекке ілінген сатып алушы» («Покупатель на крючке») Нир Эяль; 7. «Спринт: жаңа өнімді бес күн ішінде ойлап тауып, сынақтан өткізу мүмкін бе?» («Спринт: как разработать и протестировать новый продукт всего за пять дней») Д. Кнапп, Б. Ковитц, Д. Зерацки;

Бизнес-мектеп 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

«Менің өмірім, менің жетістігім» («Моя жизнь, мои достижения») Генри Форд; «Кім?» («Кто?») Д. Смарт, Р. Стрит; «Жайлы орынна шық» («Выйди из зоны комфорта») Брайан Трейси; «Адамдар ойнайтын ойындар. Ойын ойнайтын адамдар» («Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры») Эрик Берн; «Өз ісінің шебері» («Мастер своего дела»). Мортен Хансен; «Рисовый штурм»Майкл Микалко; «Тапсырыс берілген кемелдік» («Гениальность на заказ») Марк Леви; «Креативті бұзу» («Взлом креатива») Майкл Микалко; «Адамдар қалай ойлайды» («Как люди думают») Дмитрий Чернышев; «Жексенбі күнгі қойылым» («Скетчи по воскресеньям») Кристоф Ниманн; Кәсіпкер сөздігі

Кәсіпкерлік - заңда белгіленген тәртіппен осы үшін тіркелген адамдардың немесе кәсіпорынның мүлікті және/немесе материалдық емес активтерді пайдаланудан, тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызметтер көрсетуден түсетін кірістерді жүйелі түрде алуға бағытталған өз тәуекелдерін түсіну арқылы жүзеге асырылатын тәуелсіз экономикалық қызмет. Бизнес (ағыл. Business - «бизнес», «кәсіпорын») - пайда табуға бағытталған қызмет; табыс немесе басқа да жеке пайда әкелетін кез-келген қызмет түрі. Көк мұхит - бұл жаңа нарық, онда бәсекелестер жоқ. Блеймсторминг - адамды немесе тапсырманы орындауға кедергі келтіретін себептерді ұжымдық іздеу әдісі. Бутстрэппинг - бұл сыртқы инвестицияларды тартпай компанияны өз қаражатыңызбен қаржыландыру тәсілі. «Жайлылық аймағы» - бұл адамның шектеулі өмір сүру кеңістігі, сондай-ақ таныс және жиі кездесетін өмір салты. Атомдалған мазмұндама - көрерменге оңай және тез түсіну үшін сайтта немесе қосымшаның құрамдас бөліктерінде арнайы «бөлінген» материал. Бизнес періште - бұл болашақ кірісті күту арқылы жобадағы үлесті алатын жеке инвестор. Маркетинг жетекшілері (Marketing Qualified Lead) - өздерінің байланыс ақпаратын қалдырған немесе сайтқа басқа әрекеттерді жасаған, өнімге қызығушылық танытқан әлеуетті клиенттер. Митап - сарапшылардың бейресми жағдайда тәжірибе алмасу және нақты проблемаларды талқылау үшін кездесуі. Омниканальность - бұл клиенттер үшін әртүрлі төлем әдістерін - онлайн, мобильді, физикалық дүкендерді біріктіретін бөлшек сауда моделі.

Оқу-әдістемелік құрал

ІІ. Кәсіпкерліктің құқықтық мәселелері 2.1. Кәсіпкерлікті реттейтін ҚР заңнамалары 1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған ҚР Конституциясы еліміздің негізгі Заңы болып табылады. Ол конституциялық құрылысты және оның негіздерін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығын, мемлекетті ұйымдастыру негіздерін, сондай-ақ билікті жүзеге асыруды ұйымдастыру негіздерін бекітуге арналған. Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық басқа құқықтық актілерге қатысты жоғары заңдық күшке ие: елде қабылданатын бірде-бір құқықтық акт (Конституциялық Заң, ҚР Президентінің Жарлығы, ҚР Үкіметінің Қаулысы, өңірлік заң шығару актісі, сот шешімі және т. б.), Негізгі Заңға қайшы келмейді, ал қарама-қайшы келген жағдайда (заңдық қайшылықтар) Конституция нормалары басымдыққа ие болады. ҚР Конституциясы – мемлекеттің құқықтық жүйесінің өзегі, даму негізі, ағымдағы (салалық) заңнама. Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік Кодексі (2015 жылғы 29 қазандағы №375-v ҚРЗ кодексі) сіздің кәсіпкерлікті жүзеге асыруыңызға арналған негізгі құжат болып табылады. Осы Кодекс Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік еркіндігін қамтамасыз ететін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар мен кепілдіктерді айқындайды, кәсіпкерлік субъектілері мен мемлекеттің өзара іс-қимылына, оның ішінде кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге және қолдауға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне сәйкес азаматтардың, оралмандардың және заңды тұлғалардың мүлікті пайдалану, өндіру, тауарларды сату, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету жолымен таза табыс алуға бағытталған, жеке меншік құқығына (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынның шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығына (Мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген дербес, бастамашылық қызметі – Кәсіпкерлік болып табылады. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің мақсаттары кәсіпкерлік субъектісі өндіретін және өткізетін тауарлардың, жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіздігін, олардың заңды мүдделерін қорғауды, қоршаған орта үшін қауіпсіздікті, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін, мемлекеттің мүліктік мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету болып табылады. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу мемлекеттің кәсіпкерлік субъектілерінің орындауы үшін міндетті талаптарды белгілеуі арқылы, оның ішінде реттеуші құралдарды келесі деңгейде пайдалана отырып жүзеге асырылады: 1. Қазақстан Республикасының заңдары; 2. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары; 3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары; 4. Қазақстан Республикасының министрлері мен орталық мемлекеттік органдар мен олардың ведомстволарының өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары; 5. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілері; 6. мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдерін, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдерін, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулыларын қамтиды. Реттеуші құралдар кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты ықпал ету тәсілдерін, сонымен қатар ҚР Кәсіпкерлік Кодексінің 81-бабында көзделген кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің нысандары мен құралдарын білдіреді. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу келесі жолдармен жүзеге асады: 1. Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен кәсіпкерлік субъектілеріне, сондай-ақ өнімдеріне, процестеріне қойылатын талаптарды белгілеу; 2. кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркеу; 3. кәсіпкерлік субъектілерінің жекелеген қызмет түрлерін немесе әрекеттерді (операцияларды) жүзеге асыруына рұқсат беру немесе хабарлама жасау тәртібін енгізу); 4. Техникалық реттеу; 5. бағалар мен тарифтерді мемлекеттік реттеу; 6. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес кәсіпкерлік субъектілерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру; 7. мемлекеттік бақылау және қадағалау;

Бизнес-мектеп

8. бәсекелестікті қорғау және монополистік қызметті шектеу; 9. мемлекеттік тапсырыс; 10. Қазақстан Республикасының заңдарында кәсіпкерлік субъектілерінің, мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдарының жауапкершілігін белгілеу; • ақпараттық құралдарды енгізу; • өзін-өзі реттейтін ұйымға міндетті мүшелікке (қатысуға) негізделген өзін-өзі реттеуді енгізу; 11. Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің өзге де нысандары мен құралдары арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, Кәсіпкерлік кодексте 10-бап бар екенін естен шығармау керек: Мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығы және ақпараттың қолжетімділігі (ҚР ҚК 10-бабы) Мемлекеттік органдардың қызметі Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шекте жария және ашық болуға тиіс. Мемлекеттік органдар кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қозғайтын шешімдер қабылдау жөніндегі өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге міндетті. Мемлекеттік органдарда бар және кәсіпкерлік субъектілеріне қажетті ақпарат, егер оны пайдалану Қазақстан Республикасының заңдарымен шектелмесе, қолжетімді болуға тиіс. Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, мұндай ақпарат тегін беріледі. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты барлық рәсімдер мен талаптар нақты және әртүрлі түсіндіруге жатпайтын мағынаны қамтуы тиіс.

2.2. Шағын, орта және ірі кәсіпкерлік субъектілерінің айырмашылықтары Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне сәйкес азаматтардың, оралмандардың және заңды тұлғалардың мүлікті пайдалану, өндіру, тауарларды сату, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету жолымен таза табыс алуға бағытталған, жеке меншік құқығына (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынның шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығына (Мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген дербес, бастамашылық қызметі кәсіпкерлік болып табылады. Кәсіпкерлік субъектілері азаматтар, оралмандар және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік емес коммерциялық заңды тұлғалар (жеке кәсіпкерлік субъектілері), мемлекеттік кәсіпорындар (мемлекеттік кәсіпкерлік субъектілері) болып табылады. Кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын жеке тұлға дара кәсіпкер ретінде тіркеледі. Кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде қарастырылған ұйымдық-құқықтық нысанында құрылуы мүмкін. Қызметкерлердің орташа жылдық санына және орташа жылдық табысына қарай кәсіпкерлік субъектілері мынадай санаттарға жатады:: • шағын кәсіпкерлік субъектілері, соның ішінде микрокәсіпкерлік субъектілері; • орта кәсіпкерлік субъектілері; • ірі кәсіпкерлік субъектілері. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін санаттарға жатқызу келесі критерийлерімен айқындалған: • қызметкерлердің орташа жылдық саны; • орташа жылдық табыс. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін санаттарға жатқызу мемлекеттік статистика, мемлекеттік қолдау көрсету, Қазақстан Республикасы заңнамасының өзге де нормаларын қолдану мақсаттары үшін пайдаланылады. Мемлекеттік статистиканың мақсаттары үшін қызметкерлердің орташа жылдық санының критерийі ғана пайдаланылады. Мемлекеттік қолдау көрсету және Қазақстан Республикасы заңнамасының өзге де нормаларын қолдану мақсаттары үшін екі өлшем пайдаланылады: қызметкерлердің орташа жылдық саны және орташа жылдық табысы. Кәсіпкерлік субъектілері қызметкерлерінің орташа жылдық саны осы субъектінің филиалдарының, өкілдіктерінің және басқа да оқшауланған бөлімшелерінің қызметкерлерін, сондай-ақ дара кәсіпкердің өзін қоса алғанда, барлық қызметкерлерді ескере отырып айқындалады. Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес патент немесе оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын кәсіпкерлік субъектілерінің соңғы үш жылда үшке

Оқу-әдістемелік құрал

бөлінген жылдық жиынтық табыстарының немесе кәсіпкерлік субъектілерінің табыстарының сомасы орташа жылдық табыс болып есептеледі. Заңды тұлға құрмаған дара кәсіпкерлер және республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын, қызметкерлерінің орташа жылдық саны жүз адамнан аспайтын және орташа жылдық табысы үш жүз мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен (2019 жылы – 757 млн.500 мың теңге) аспайтын кәсіпкерлікті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Қызметкерлерінің орташа жылдық саны он бес адамнан аспайтын немесе орташа жылдық табысы республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын отыз мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен (2019 жылы - 75 млн.750 мың теңге) аспайтын жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік субъектілері микрокәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Мемлекеттік қолдау және Қазақстан Республикасы заңнамасының өзге де нормаларын қолдану мақсаттары үшін шағын кәсіпкерлік, оның ішінде микрокәсіпкерлік субъектілері болып дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар таныла алмайды: 1. есірткі құралдарының, психотроптық заттар мен прекурсорлардың айналымына байланысты қызмет; 2. акцизделетін өнімді өндіру және (немесе) көтерме саудада өткізу; 3. нан қабылдау пункттерінде бидай сақтау жөніндегі қызмет; 4. лотерея өткізу; 5. Ойын бизнесі саласындағы қызмет; 6. радиоактивті материалдар айналымына байланысты қызмет; 7. банктік қызмет (не банк операцияларының жекелеген түрлері) және сақтандыру нарығындағы қызмет (сақтандыру агентінің қызметінен басқа)); 8. аудиторлық қызмет; 9. бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет; 10. кредиттік бюролардың қызметі; 11. күзет қызметі; 12. азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының айналымына байланысты қызмет. Қызмет түрлерінің бір бөлігі лицензиялауға жатады, сондықтан сіз ҚР 2014 жылғы 16 мамырдағы “Рұқсаттар және хабарламалар туралы” Заңына сәйкес лицензиялауға жататын жеке кәсіпкерлік түрлерін жүзеге асыруға лицензия алуға тиістісіз. Жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар жоғарыда көрсетілген қызмет түрлері, тіпті критерийлеріне сәйкес келген кезде саны (100 адамға дейін) және табысқа (300 000 АЕК дейін) орта кәсіпкерлік субъектілеріне жатады. Бұдан басқа, критерийлердің біреуі асып кеткен кезде (Саны немесе табысы бойынша) шағын кәсіпкерлік субъектісі орта кәсіпкерлік санатына ауысады. Сондай-ақ салық салу мақсатында (шағын бизнес субъектілері, шаруа (фермер) қожалықтары мен ауыл шаруашылығы тауарларын өндіруші заңды тұлғалар үшін арнайы салық режимдерін қолдану) осы өлшемдер қолданылмайды, өйткені Қазақстан Республикасының Салық кодексінде қызметкерлер саны, табыстар, қызмет түрлері және т. б. бойынша жеке талаптар белгіленген. Ойын бизнесі салығын, тіркелген салықты және бірыңғай жер салығын төлеушілер болып табылатын Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес жеке кәсіпкерлік субъектілері үшін қызметкерлер саны бойынша өлшемдер пайдаланылады. Шағын және ірі кәсіпкерлік субъектілеріне жатпайтын кәсіпкерлікті жүзеге асыратын дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар орта кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын қызметкерлердің орташа жылдық саны екі жүз елу адамнан асатын және (немесе) орташа жылдық табысы үш миллион еселенген айлық есептік көрсеткіштен (2019 жылы – 7 млрд.575 млн. теңге) асатын дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. ҚР 2020 ЖЫЛҒА БАЗАЛЫҚ МӨЛШЕРЛЕМЕЛЕРІ ҚР Парламентінің пленарлық отырысында “2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы” 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VI 7-бапқа сәйкес 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап заң қабылданды: • ең төменгі жалақы мөлшері-42 500 теңге;

Бизнес-мектеп • • • •

мемлекеттік базалық зейнетақы төлемінің ең төменгі мөлшері-16 839 теңге; зейнетақының ең төменгі мөлшері-38 636 теңге; Жәрдемақыларды және өзге де әлеуметтік төлемдерді есептеу үшін айлық есептік көрсеткіш, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес айыппұл санкцияларын, салықтар мен басқа да төлемдерді қолдану – 2 651 теңге; базалық әлеуметтік төлемдердің мөлшерін есептеу үшін ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы – 31 183 теңге.

2.3. Кәсіпкерліктің түрлері мен формалары Жаңа бастаған кәсіпкерлерге бизнесті тіркеу кезінде бірқатар мәселелер кездеседі. Кім ретінде: жеке кәсіпкер ретінде немесе заңды тұлға ретінде тіркелу керек? Заңды тұлғаның қандай нысанын таңдау керек? Қандай салық режимінде жұмыс істеу жақсы? Салықтың мөлшері мен төлеу тәртібі қандай болады? Табыстар бойынша сол немесе өзге режимде қандай шектеулер болады? Тіркеу бойынша шығыстар қандай соманы құрайды? Қандай мерзімде тіркелуге болады? Қызметкерлерді қабылдаудың максималды саны қанша? Әр түрлі нұсқаларды салыстыра отыра сізге және сіздің кәсіпорныңызға ең қолайлы біреуін таңдау жақсы болар еді. Жеке кәсіпкерлік Жеке кәсіпкерлік дегеніміз не, ЖК субъектісі кім және жеке кәсіпкерліктің жұмыс істеу шарттары қандай, төменде оқыңыз. Жеке кәсіпкерлік – бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының, оралмандардың таза табыс алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын дербес, бастамашылық қызметі. Өзге дара тұлғаларға жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруға тыйым салынады. Жеке кәсіпкерлік келесі түрінде жүзеге асырылады: • жеке; • бірлескен кәсіпкерлік. Жеке кәсіпкерлік Жеке кәсіпкерлік бір жеке тұлғаға меншік құқығымен тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және (немесе) оған билік етуге мүмкіндік беретін басқа да дербес құқық негізінде жүзеге асырылады. Некеде тұрған жеке тұлғаның жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы үшін жұбайының келісімі талап етілмейді. Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін жеке тұлға ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланған жағдайда, егер заңдарда немесе неке келісім-шартында не ерлі-зайыптылардың арасындағы өзге де келісімде өзгеше көзделмесе, екінші жұбайының осындай пайдалануға нотариат куәландырған келісімі қажет. Жеке кәсіпкерлік фермерлік шаруашылық нысанын пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Бірлескен кәсіпкерлік Бірлескен кәсіпкерлікті оларға ортақ меншік құқығында тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және (немесе) билік етуге жол беретін өзге де құқыққа орай жеке тұлғалар (жеке кәсіпкерлер) тобы жүзеге асырады. Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары: • ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі; • шаруа қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүргізілетін отбасылық кәсіпкерлік; • жеке кәсіпкерлік ортақ үлестік меншік негізінде жүзеге асырылатын жай серіктестік. • Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де нысандар. Ерлі-зайыптылардың іскерлік айналымда кәсіпкерлігін жүзеге асыру кезінде ерлі-зайыптылардың біреуі екінші жұбайының келісімімен ерлі-зайыптылардың атынан әрекет етеді, ол расталуы мүмкін: • жеке кәсіпкерді тіркеу кезінде;

Оқу-әдістемелік құрал

жеке кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайда жазбаша немесе нотариалды куәландырылған болса. Ерлі-зайыптылардың біреуінің екінші жұбайдың іскерлік айналымда сөз сөйлеуіне келісімі болмаған кезде олардың атынан іскерлік айналымда әрекет ететін жұбайы жеке кәсіпкерлік түрінде дара кәсіпкерлікті жүзеге асырады деп болжанады. Өз атындағы жеке кәсіпкерлік Жеке кәсіпкер: • кәсіпкерлік қызметпен айналысады; • өз атынан құқықтар мен міндеттерді иеленеді және жүзеге асырады. Азамат, оралман өзінің кәсіпкерлік қызметіне байланысты мәмілелер жасаған кезде оның жеке кәсіпкер ретінде әрекет ететінін көрсетуі тиіс. Мұндай нұсқаудың болмауы жеке кәсіпкерді өз міндеттемелері бойынша жеке кәсіпкер көтеретін тәуекел мен жауапкершіліктен босатпайды. Жеке кәсіпкер өз қызметін жүзеге асыру кезінде іскерлік құжаттың дербес бланкілерін, мөрді, мөртабандарды пайдалануға құқылы, олардың мәтіндері осы тұлғаның жеке кәсіпкер екендігін нақты көрсетуге тиіс. Жеке кәсіпкер пайдалануға құқылы: • іскерлік құжаттардың дербес бланкілері • мөр • мәтіндері осы тұлғаның жеке кәсіпкер болып табылатындығын барлық айқындықпен куәландыруға тиіс мөртабандар. •

Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу Заңды тұлға құрмай жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеу кезінде мәлімделген орналасқан жері бойынша мемлекеттік кіріс органында дара кәсіпкер ретінде есепке қою болып табылады. Жеке кәсіпкер ретінде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге келесі шарттардың біріне сәйкес келетін адамдар қатысады: қызметкерлердің еңбегін тұрақты негізде пайдаланатын; жеке кәсiпкерлiктен Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес республикалық бюджет туралы заңда белгiленген ең төменгi жалақының 12 еселенген мөлшерiнен асатын және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгiзiлген жылдық кiрiсi болуға тиiс. Бұдан әрі мәтін бойынша көрсетілген тұлғаларды қоспағанда, аталған жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркеусіз қызметіне тыйым салынады. Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу тәртібі Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу үшін жеке тұлға тікелей мемлекеттік кіріс органына немесе рұқсаттар мен хабарламалардың мемлекеттік ақпараттық жүйесі арқылы рұқсаттар және хабарламалар саласындағы өкілетті орган бекіткен нысан бойынша хабарламаны ұсынады. Бірлескен жеке кәсіпкерлік тіркелген жағдайда бірлескен жеке кәсіпкерліктің өкілетті тұлғасы бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан қол қойылған сенімхатты ұсынады. Егер өтініш беруші кәмелет жасқа толмаған жағдайда, хабарламаға заңды өкілдердің келісімі, ал мұндай келісім болмаған кезде – неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәліктің көшірмесі не қорғаншы және қамқоршы органның шешімі немесе кәмелетке толмағанды толығымен әрекетке қабілетті деп жариялау туралы сот шешімі қоса беріледі. Жеке тұлға келесі кіріс алған кезде жеке кәсіпкер ретінде тіркелмеуге құқылы: • төлем көзінен салық салынатын кірістер; • мүліктік кіріс; • Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі көздерден табыстар; • Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес салық агенттері болып табылмайтын адамдардан кіріс алатын үй жұмысшыларының табыстары; • Қазақстан Республикасында аккредиттелген, салық агенттері болып табылмайтын шет мемлекеттің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктерімен, шет мемлекеттің консулдық мекемелерімен жасалған еңбек шарттары (келісімшарттары) және (немесе) азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстары; • Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық келісім-шарттарға сәйкес төлем көзінен жеке табыс салығын есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеттен босатылған халықа-

Бизнес-мектеп

• • •

ралық және мемлекеттік ұйымдармен, шетелдік және қазақстандық үкіметтік емес қоғамдық ұйымдармен және қорлармен жасалған еңбек шарттары (келісімшарттары) және (немесе) азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстары; Резидент-еңбек иммигранттарының еңбек иммигрантына рұқсат негізінде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес жасалған еңбек шарттары бойынша алынған (алынатын) табыстары; «Медиация туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес кәсіби делдалдарды қоспағанда, медиаторлардың салық агенттері болып табылмайтын адамдардан алатын табыстары; жеке қосалқы шаруашылықпен айналысатын тұлғаның салық агентіне дұрыс емес мәліметтерді ұсынуына байланысты төлем көзінен жеке табыс салығын ұстап қалу жүргізілмеген, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әр шаруашылық бойынша есепке алу кітабында есепке алынған, салық салуға жататын жеке қосалқы шаруашылықтан түскен табыстар.

Жеке кәсіпкер қызметін тоқтату Дара кәсіпкердің қызметі мынадай жағдайларда тоқтатылуы мүмкін:: • ерікті түрде; • мәжбүрлеу тәртібімен; • Кәсіпкерлік кодексте көзделген мән-жайлар туындаған жағдайда. Ерікті түрде Ерікті түрде ЖК қызметі кез келген уақытта жеке кәсіпкер жеке кәсіпкерлік кезінде, барлық қатысушылар бірлесіп – бірлескен кәсіпкерлік кезінде дербес қабылдаған шешім негізінде тоқтатылады. Бұл жағдайда дара кәсіпкер мемлекеттік кіріс органына “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)”Қазақстан Республикасы Кодексінің 65,66,67-баптарында айқындалған тәртіппен кәсіпкерлік қызметті тоқтату туралы өтініш береді. Бірлескен кәсіпкерлікті тоқтату туралы шешім, егер оған оның қатысушыларының кемінде жартысы дауыс берсе, қабылданды деп есептеледі. Мәжбүрлеу тәртібі Мәжбүрлеу тәртібімен жеке кәсіпкердің қызметі сот шешімі бойынша тоқтатылады: • оны банкрот деп тану; • тіркеу кезінде жойылмайтын сипаттағы Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзушылықтарға жол берілуіне байланысты жеке кәсіпкерді тіркеуді жарамсыз деп тану; • қызметті күнтізбелік жыл ішінде бірнеше рет немесе Қазақстан Республикасының заңнамасын өрескел бұза отырып жүзеге асыру; • оны қайтыс болды деп жариялау; • оны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес терроризм мен экстремизмді қаржыландырумен байланысты ұйымдар мен тұлғалардың тізбесіне енгізу; • оны хабар-ошарсыз кеткен деп тану; • мәжбүрлі тәртіппен қызметті тоқтатуды көздейтін Салық кодексінде белгіленген себептер бойынша. Жеке кәсіпкердің қызметі оның өтініші немесе заңды күшіне енген сот шешімі негізінде, сондай-ақ Кәсіпкерлік кодексінің 38-бабының 3-тармағында белгіленген жағдайларда, жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік кірістер органында есептік тіркеуден босатылған кезден бастап тоқтатылады. Жеке кәсіпкердің банкроттық рәсімі Қазақстан Республикасының оңалту және банкроттық туралы заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады. К онлайн режимінде қалай тіркеуге болады Егер сіз алғаш рет өзіңіздің шағын бизнесіңізді ашуды шешсеңіз және неден бастау керектігін білмесеңіз, онда біз жеке кәсіпкерді (ЖК) электрондық форматта тіркеу рәсімі туралы айтып береміз. 2017 жылдың 1 қаңтарында Қазақстанда ЖК тіркеуді оңайлатты, тәртіп өтінімнен хабарлама ретінде өзгертілді. Жеке тұлғалар салық органын кәсіпкерлік қызметтің басталғаны туралы хабардар етуі жеткілікті. Хабарлама жіберілген сәттен бастап бизнеспен айналысуға мүмкіндік береді және өзі ЖК ретінде тіркеудің болуын растау болып табылады, бұл қызмет “электрондық лицензиялау” еlicense.kz порталында тегін көрсетіледі.

Оқу-әдістемелік құрал

ЖК онлайн тіркеу рәсімі Кәсіпкерлік қызметтің басталғаны туралы хабарлама жіберу үшін порталда elicense.kz тіркеуден өту қажет (PDF форматындағы нұсқаулық). elicense.kz порталында тіркелгеннен кейін, “жеке кәсіпкер ретінде қызметтің басталғаны туралы хабарлама” қызметінің бетіне өтіңіз. Бұл сілтеме elicense.kz порталдың басты бетінің оң жақ блогында танымал қызметтер тізімінде орналасқан сондай-ақ eGov.kz порталында “бизнес → бизнесті тіркеу және дамыту → бизнесті тіркеу және жою” бөлімінде орналасқан. Қызмет парақшасында “онлайн қызметке тапсырыс беру” батырмасын басу қажет, содан кейін сізге лицензиарды, яғни сіз бекітілген салық органын таңдау ұсынылады. 1-сурет. ЖК онлайн режимінде қалай тіркеуге болады, 1-қадам

Бұдан әрі, салық органын таңдағаннан кейін ашылған терезеде өтініш жолдарын толтыру қажет. Егер сіз ЭЦҚ көмегімен авторизациялансаңыз, онда олардың көпшілігі автоматты түрде толтырылады. 2-сурет. ЖК онлайн режимінде қалай тіркеуге болады, 2-қадам

Бизнес-мектеп

Бұл беттің соңғы бөлімінде «Мемлекеттік кірістер органынан Растауды сұрату» тармағы бар, онда «жіберу» бастырмасына басу және ЖК тіркеу мүмкіндігін мақұлдау туралы хабарламаны күту қажет. 3-сурет. ЖК онлайн режимінде қалай тіркеуге болады, 3-қадам

«Бұдан әрі» басқаннан кейін жолдары бар терезе ашылады, онда сіздің болашақ кәсіпорыныңыздың деректемелері мен параметрлерін – мекен-жайын, атауын, қызмет түрін (ЭҚЖЖ), салық салу нысанын және т. б. көрсету қажет. 4-сурет. ЖК онлайн режимінде қалай тіркеуге болады, 4-қадам

Оқу-әдістемелік құрал 5-сурет. ЖК онлайн режимінде қалай тіркеуге болады, 5-қадам

Қалыптасқан сұранымға ЭЦҚ арқылы қол қойылады, содан кейін 1 жұмыс күні ішінде сіз «менің хабарламам» бөлімінде хабарлама аласыз. ЖК электронды түрде тіркеу осылай жүзеге асады. Қосымша материалдармен ҚР Электрондық үкімет сайтында https://egov.kz/cms/ru/articles/ipregistration танысуға болады. Заңды тұлғалар Заңды тұлғалардың әртүрлі түрлері немен ерекшеленеді және таңдауды қайсына тоқтатуға болады? Егер сіз бір немесе одан да көп қатысушылармен ұйым құруды жоспарласаңыз, онда ЖШС жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. Бұл жағдайда жалпы жарғылық қор құрылады, ол тиісті бөліктерге бөлінеді. Бұл серіктестік өзіне жүктелген барлық міндеттемелер үшін өз мүлкімен жауап береді. Бұл ретте ЖШС өз құрылтайшыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейді. ҚЖС қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – бұл мүшелері өз міндеттемелері бойынша қоғамның жарғылық қорына жарналар үшін жауапты болатын серіктестіктің түрі. Егер барлық сома жетіспесе, онда оған қатысушылардың қосымша мүлкі тартылады. Сол мүліктің мөлшері ашылған кезде енгізілген депозиттерге еселенген. Осы серіктестіктің жарғылық қоры әрбір құрылтайшының енгізген бөліктерін біріктіру арқылы есептеледі. Капиталдың бастапқы саны қоғамның әрбір қатысушысы жарналарының сомасын және әдетте, ай сайынғы есептік санның жүз мөлшеріне сәйкес келетін сомадан кем емес соманы білдіреді. Оған шағын бизнес субъектісі болып табылатын жауапкершілігі шектеулі компания жатпайды. Мұндай кәсіпорынның жарғылық қорының жалпы бастапқы сомасы міндетті түрде 100 теңгеден асуы тиіс.

Бизнес-мектеп

ӨК өндірістік корпоративтік-бұл кәсіпкерлік қызметті жалпы орындау мақсатында азаматтардың ерікті негізде қатысу кооперациясы. Кооператив қатысушыларының әрбірінің мүліктік жарналарын дербес қатысуы және топтастыруы қызметтің негізін құрайды. ӨК мен серіктестік арасындағы негізгі айырмашылық кооперативтің жарғылық қоры жоқтығында. Өндірістік кооператив жағдайында оның қатысушылары ӨК-нің барлық жабылмаған міндеттемелері бойынша қосымша жауап береді. Егер серіктестікке меншік құқығы жеткіліксіз болған жағдайда оның барлық мүшелері өздерінің барлық мүліктік міндеттемелері бойынша өзара жауап берсе, толық серіктестік туралы сөз қозғалып отыр. КС коммандиттік серіктестік шарттық бірлестік болып табылады, онда КС атынан кәсіпкерлік қызметті орындайтын және өз мүлкімен барлық міндеттемелер бойынша жауапты болатын мүшелермен қатар осы шарттық бірлестіктің серіктестік қызметіне қатыспайтын кейбір қатысушылары бар. АҚ акционерлік қоғам оқшауланған орын иеленеді. Бұл өз акцияларының эмиссиясын жүргізетін кез келген заңды тұлға. Басты міндеті – өзінің тікелей қызметін орындау үшін қаржы тарту. Заңды тұлғаны қалай онлайн тіркеуге болады Электрондық қызмет, ЗТ тіркеуден басқа, банк шотын ашу және қызметкерлерді міндетті сақтандыру келісім-шартын жасау мүмкіндігін қамтиды. Егер бұрын өтініш берушіге заңды тұлғаны тіркеу керек болса, содан кейін банкке шот ашу үшін тіркеу туралы анықтаманы ұсыну, сондай-ақ міндетті сақтандыру келісім-шартын жасау үшін сақтандыру компаниясына бару керек болса, енді қызметті жаңғыртудың арқасында осы қадамдардың барлығын үйден шықпай-ақ бір онлайн-өтінім бере отырып орындауға болады. Төменде онлайн-қызметтің артықшылықтарын сипаттаумен қысқаша кесте берілген 1-кесте. Заңды тұлғаны тіркеу Бұрын ЗТ тіркеу Қызмет көрсету орны ХҚО немесе жергілікті әділет органы Қажетті құжаттар 1. өтініш; 2. жарғы; 3. құрылтай келісім-шарты; 4. ЗТ уәкілетті органының немесе ЗТ құру туралы құрылтайшының шешімі; 5. орналасқан жерін растайтын құжат; 6. мемлекеттік бажды төлеу туралы түбіртек. Банкте шот ашу Қызмет көрсету орны Екінші деңгейдегі Банк Қажетті құжаттар 1. өтініш; 2. Банктің толтырылған сауалнамасы; 3. басшының қол қою үлгілері бар құжат; 4. ЗТ мемлекеттік тіркеу туралы куәлік; 5. ЗТ туралы мәліметтері бар ақпараттық анықтамалар; 6. жарғы (түпнұсқа және көшірме); 7. құрылтайшылардың, меншік иелерінің жеке басын куәландыратын құжаттар; 8. мем. лицензияның көшірмелері; 9. сенімхаттар және олардың көшірмелері.

Қазіргі таңда

eGov.kz порталындағы онлайн-қызмет Құжаттар қажет емес. Өтініш және тармақтардың бөлігі онлайн толтырылады немесе электрондық түрде қоса беріледі. Мәліметтердің бір бөлігі МО ақпараттық жүйесінен тартылады. ЗТ тіркеу бойынша онлайн-қызмет ақы төлеуді талап етпейді.

eGov.kz порталындағы онлайн-қызмет Кем дегенде, толтырылған банктік өтінімді электронды түрде тіркеу қажет. Егер сізде келесі құжаттар болса, олардың сканерін қоса беру керек: 1. Банк пен клиент арасындағы келсімшартқа қосылуға өтініш; 2. жарғы; 3. қол қою үлгілері; 4. бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімінен үзінді көшірме; 5. сенімхат.

38 Сақтандыру келсімшартын жасасу Қызмет көрсету орны Сақтандыру компаниясы Қажетті құжаттар 1. сақтандыру үшін өтініш-сауалнама; 2. штат кестесі; 3. жарғы; Барлық қызмет көрсету мерзімі Кем дегенде 7-13 жұмыс күні

Оқу-әдістемелік құрал

eGov.kz порталындағы онлайн-қызмет Онлайн-өтінімді толтырып, жарғы мен қызметкерлер тізімін бекіту қажет. 2 жұмыс күні

Онлайн-қызмет қалай жұмыс жасайды Қызметтің толық атауы - «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, банктік шот ашуды және қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыруды ескере отырып, олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу». Ол eGov.kz порталының «Тіркеу және бизнесті дамыту» бөлімінде орналасқан. Оған өтіп, «Онлайн қызметке тапсырыс беру» батырмасын басыңыз. 1. Бірінші қадамда сізге ұйымдастыру-құқықтық нысанды көрсетіп, компанияның толық және қысқа атауы үш тілде - қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жолдарды толтыру қажет. Ұйымдық-құқықтық формасы келесілердің біреуі таңдалады: • Толық серіктестік; • Коммандиттік серіктестігі; • Жауапкершілігі шектеулі серіктестік; • Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік; • Өндірістік кооператив. Бұдан әрі басшының ЖСН-ін, басшыны тағайындау туралы ЗТ уәкілетті органының шешімінің нөмірі мен күнін көрсетіңіз. Құрылтайшылар туралы ақпарат берген кезде олардың ЖСН / БСН, аты-жөні, сондай-ақ олардың жарналары мен жарғылық капиталдағы үлесі туралы ақпарат беру қажет. Содан кейін заңды тұлғаның стандартты жарғыға сәйкес әрекет ететінін және ҚҚС төлеуші ретінде тіркелетінін көрсету қажет. Әрі қарай, экономикалық қызметтің негізгі түрінің заңды мекенжайын, байланыстарын және кодын және жұмыспен қамтылған адамдардың санын көрсетіңіз. Беттің соңында сіз осы өтінімнен бірден банкте шот ашқыңыз келе ме және сақтандыру келісім-шартын жасасқыңыз келетінін атап өтуге болады. Егер сіз офлайнда оны өз бетінше жасауды жоспарласаңыз, онда тиісті тармақта белгі қоймаңыз. 2. Келесі қадамда барлық енгізілген ақпаратты қайта қарау керек. Барлық мәліметтерді қателердің бар-жоғына мұқият тексеріңіз. 3. Егер бірінші бетте банк шотын онлайн ашқыңыз келсе, үшінші қадамда сізден осы рәсімді жүзеге асыру үшін барлық мәліметтер талап етіледі. Тізімнен бір банкті таңдаңыз (Альфа-Банк, Қазақстан Халық Банкі, Fortebank немесе Jýsan Bank), оның филиалын және пайдаланылатын валютаны (теңге, доллар, евро) көрсетіңіз. Шотты ашу үшін банктің толтырылған сауалнамасын қоса беріңіз, оның үлгісін ЕДБ таңдағаннан кейін бірден көшіріп алуға болады. Сауалнама міндетті құжат болып табылады. Бұдан әрі сіз құжаттарды олар болған жағдайда келесі тізімнен қоса бере аласыз: • Банк пен клиент арасындағы келісім-шартқа қосылу туралы өтініш; • Жарғы; • Қол қою үлгілері; • Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімінен үзінді; • Сенімхат (сенімді тұлғадан ЗТ берген жағдайда). Көрсетілген құжаттардың қосымшасы қажет, бірақ міндетті емес. 4. Келесі қадам - сақтандыру келісімшартына өтініш толтыру. Тізімнен сақтандыру компаниясын таңдаңыз: • «Азия Life» өмірді сақтандыру компаниясы «АҚ; • «Мемлекеттік аннуитеттік компания» өмірді сақтандыру компаниясы «АҚ; • «Халық-Life» АҚ.

Бизнес-мектеп

Жылдық еңбекақы қоры туралы ақпаратты қамтитын қызметкерлер туралы мәліметтермен сауалнаманы толтырыңыз және сіздің кәсіпорныңызда еңбекті қорғау тақырыбына сауалнамада белгі қойыңыз. Сақтандыру кезеңінің басталу күнін көрсетіңіз, компания жарғысы мен қызметкерлердің тізімін бекітіп, сақтандыру шарттарымен келісетіні туралы тармақтарға белгі қойыңыз. Композиттік қызметтің өтінімін толтырудың осы кезеңі аяқталады, содан кейін құрылтайшылардан оны ЭЦҚ арқылы растау қажет болады. Осыдан кейін өтінім өтініш берушінің өзі қол қояды және тіркеуші органдарға бекітуге жіберіледі. Өтінімді өңдеуді күту мерзімі – 2 жұмыс күні. Сонымен қатар, заңды тұлғаны онлайн-тіркеу тегін, яғни мемлекеттік баж салығын төлеуді талап етпейді. ҚР Электрондық үкімет сайтында қосымша материалмен танысып, қызметке тапсырыс беруге болады https://egov.kz/cms/ru/articles/legalentity_registration https://egov.kz/cms/ru/services/pass042com_mu Заңды тұлға қызметінің тоқтатылуын мемлекеттік тіркеу, филиал мен өкілдікті есептік тіркеуден шығару Қызметті онлайн алу Порталда авторизациялану және «Қызметке онлайн тапсырыс беру»батырмасы бойынша өту. Өтінімді толтыру. Өтінімге тіркеу керек: • заңды тұлғаның қызметін тоқтату туралы БАҚ-та хабарландырудың жарияланғанын растайтын құжат; • заңды тұлға мүлкінің меншік иесінің немесе меншік иесі уәкілеттік берген органның немесе заңды тұлғаның мөрімен бекітілген құрылтай құжаттарымен уәкілеттік берілген заңды тұлға органының шешімі; • заңды тұлғаның мөрін жою туралы құжат; • акциялар шығарылымының күшін жою туралы Ұлттық Банктің хабарламасы • Акционерлік қоғамдар үшін); • филиал мен өкілдікті есептен шығарған жағдайда өтініш және филиал (өкілдік) туралы ереже Қызмет көрсету үшін мемлекеттік алымды төлеу. ЕСКЕРТПЕ: қызметті онлайн тіркелген заңды тұлғалар, филиалдар мен өкілдіктер, банктерді, саяси партияларды, олардың филиалдары мен өкілдіктерін қоспағанда ала алады; шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалар үшін қызмет тегін көрсетіледі. Қызметті «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы «КЕАҚ алу (қажетті құжаттар): Өтініш. Үлесіне мемлекет қатысатын заңды тұлға тізілім ұстаушының белгісі бар өтінішті ұсынады. Заңды тұлғаның таратылуын мемлекеттік тіркеу туралы өтініш заңды тұлғаның таратылуы туралы ақпарат жарияланған күннен бастап екі ай өткеннен кейін тіркеуші органға ұсынылады. Заңды тұлға мүлкінің меншік иесінің немесе меншік иесі уәкілеттік берген органның не заңды тұлғаның мөрімен (жеке кәсіпкерлік субъектілерін қоспағанда) бекітілген құрылтай құжаттарымен уәкілеттік берілген заңды тұлға органының шешімі. Заңды тұлғаны тарату, кредиторлардың талаптарын мәлімдеу тәртібі мен мерзімдері туралы ақпараттың Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында таратылатын мерзімді баспасөз басылымдарында жарияланғанын растайтын құжат Банкроттық жағдайларын қоспағанда, шағым беру мерзімі тарату туралы хабарландыру жарияланған күннен бастап екі айдан кем болмауы керек. Банкроттық кезінде кредиторлардың банкротқа қоятын талаптары кредиторлардың талаптарын мәлімдеу тәртібі туралы хабарландыру жарияланған кезден бастап бір ай мерзімнен кешіктірілмей мәлімделуге тиіс. Облигацияларды және (немесе) акцияларды жою туралы куәлік және (немесе) облигацияларды өтеу қорытындылары туралы есеп не бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын уәкілетті органның бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын уәкілетті органда тіркелген акциялардың және (немесе) облигациялардың шығарылымдарының жоқ екендігі туралы хаты. Заңды тұлғаның мөрін жою туралы құжат (бар болса).

Оқу-әдістемелік құрал

Коммерциялық емес ұйымдарға жататын заңды тұлғалар қызметінің тоқтатылуын тіркеу және олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеуден шығару үшін бюджетке алым төленгенін растайтын түбіртек немесе өзге құжат немесе шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне жататын заңды тұлғаларды қоспағанда, «азаматтарға арналған үкімет» Мемлекеттік корпорациясына төлемді растайтын құжат. Акционерлік қоғамды қоспағанда, жеке кәсіпкерлік субъектісіне қатысы жоқ заңды тұлғаның құрылтай құжаттары. Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда қосымша қарастырылған: табиғи монополия субъектісі үшін табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты қамтамасыз ететін уәкілетті органның алдын ала келісімі қамтамасыз етіледі; Мүлік кешені ретінде жекешелендірілген мемлекеттік кәсіпорынның қызметін тоқтатуды мемлекеттік тіркеу үшін көрсетілетін қызметті алушы мыналарды ұсынады: • Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде белгіленген нысан бойынша қызметін тоқтатуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш; • мемлекеттік кәсіпорынды мүліктік кешен ретінде жекешелендіру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі (жергілікті атқарушы орган); • мемлекеттік кәсіпорынның мүліктік кешенін сатып алу-сату келісім-шартының көшірмесі; • мемлекеттік кәсіпорынның тапсыру актісінің көшірмесі; • заңды тұлғаның қызметін тоқтатуды мемлекеттік тіркегені үшін төлемді растайтын құжат. Филиал мен өкілдікті есептік тіркеуден шығару үшін мемлекеттік қызмет алушылар мынадай құжаттарды ұсынады:: Өтініш. Филиал (өкілдік) туралы ереже; Филиалды (өкілдікті) есептік тіркеуден шығарғаны үшін бюджетке тіркеу алымының төленгенін растайтын түбіртек немесе өзге құжат. Сот шешімі бойынша таратылған заңды тұлғаның қызметін тоқтатуды мемлекеттік тіркеу сот шешімі және тарату ісін жүргізудің аяқталғаны туралы сот ұйғарымы негізінде жүзеге асырылады. Сот мәжбүрлеп тарату туралы шешім шығарған заңды тұлғаның филиалын (өкілдігін) есептік тіркеуден шығару осындай шешім негізінде филиал (өкілдік) туралы ереже қоса беріле отырып жүзеге асырылады. Соттың борышкерді банкрот деп тану және оны банкроттық туралы іс жүргізудің басталуымен тарату туралы шешім қабылдаған заңды тұлғаның филиалын (өкілдігін) есептік тіркеуден шығару банкроттық туралы іс жүргізуді аяқтау туралы заңды күшіне енген сот шешімі негізінде жүзеге асырылады.

2.4.Кәсіпкерліктегі негізгі заңи құжаттар Қазіргі жағдайда шағын және микро-бизнес өз қызметін жандандыру бойынша негізгі міндеттерді шешумен, Рұқсаттар мен келісімдерді алумен, инстанциялар бойынша жүрумен қатар басты мәселе – сауатты келісім-шарттар жасаумен, заңгерлердің немесе бухгалтерлердің консультацияларымен, заңдар мен заңға тәуелді актілердің ережелерін білумен өзін қауіпсіздендіруді ұмытады. «Атамекен «осы міндетті өз мойнына алды және BestProfi компаниясымен бірлесіп, бірегей сервис – «келісім-шарт конструкторы» www.contract.аtameken.kz әзірледі. Жаңа қызметтің артықшылықтары қандай? Шағын және микро бизнеске назар аудара отырып, Atameken осы сегмент үшін 100 маңызды құжаттарды дайындады және оларды «Кәсіпкерлікті қорғау» айдарымен тегін қол жетімді орналастырды. Бұл қызметкермен (соның ішінде шетелдік азаматпен) жасалған еңбек келісім-шарты, орындалған жұмыс актілері, дүңгіршек немесе асхананы жалға алу, бір реттік қызмет көрсету шарты және басқалар. Қызметтің бірегейлігі мынада: кәсіпкер өзгермелі блоктар мен «жобалық» құжаттарды өз қажеттіліктеріне сәйкес біріктіре алады. Ыңғайлы болу үшін қызмет контрагенттердің тарихы мен деректемелерін сақтауға мүмкіндік береді, бұл толтыру уақытын одан әрі қысқартады.

Бизнес-мектеп

Қарапайым және ыңғайлы сontract.аtameken.kz қызметі барынша қол жетімді және ыңғайлы. Кәсіпкерлерге қажет барлық нәрсе - сайтта тіркеліп, «бизнесті қорғау» тегін тарифін қосу. Сервисте орналастырылған шарттарда ықтимал тәуекелдер ескерілді, кәсіпкерлерді құқықтық қорғау тетіктері ойластырылған, әлеуетті шығындар азайтылған. Бұдан басқа, әрбір құжат кәсіпкерлер туындаған дауларды сотқа дейінгі тәртіппен «Атамекен» төрелік орталығы арқылы шеше алады, бұл бизнестің қаржылық және уақытша шығындарын айтарлықтай үнемдейді. Қосымша мүмкіндіктердің болуы Дайын құжаттардан басқа сервисте азаматтық, еңбек, қылмыстық құқық, бухгалтерлік есеп саласындағы тәжірибеші сарапшылардан 500 дайын консультация бар. Сондай-ақ сервиске кәсіпкерлік мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың 10 000 жауабы енгізілген. Сайтта іздеу әдісімен Бухгалтерия, Заңтану, маркетинг және басқа да пайдалы мәселелер бойынша вебинарларды таңдауға және көруге болады. Сайтпен танысуға сілтеме http://contract.atameken.kz/?6 6-сурет. Дайын құжаттар сайты

Келісімшарт деген не? Азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы екі немесе бірнеше адамның келісімі келісім-шарт деп танылады. ҚР Азаматтық кодексінің 378-бабы. Келсімшарт тараптары жеке тұлғалар (ҚР азаматтары, шетелдіктер), заңды тұлғалар, мемлекет бола алады. Заңмен мәмілелер мен келісім-шарттардың көптеген түрлері айқындалған. Мәміле бір жақты болып саналады, егер оны аяқтау үшін бір тараптың ерік білдіруі жеткілікті болса. Бір жақты мәміле транзакцияны аяқтаған тұлға үшін міндеттемелер туғызады. Ол басқалар үшін жауапкершілікті олардың келісімімен ғана жасай алады. Мысалы, сіз жалғыз компания құруды ұйғардыңыз. Сіз оның жалғыз құрылтайшысы боласыз. Мұнда бір жақты мәміленің мысалы келтірілген. Келсімшарт жасау үшін екі адамның(екі жақты мәміле) немесе екі немесе одан да көп адамның келісімі (көп жақты мәміле) қажет. Жазбаша түрде келесі операциялар жасалуы керек: 1. кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру процесінде жүзеге асырылған, олар аяқталған кезде жасалған мәмілелерді қоспағанда; 2. 100-ден астам есептік көрсеткіштер мөлшерінде, оларды жасау сәтінде жасалған мәмілелерді қоспағанда; 3. заңда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де жағдайларда. Жазбаша нысанда жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға тиіс.

Оқу-әдістемелік құрал

Жазбаша нысанда мәміле жасауға хаттар, жеделхаттар, факстер немесе өзге де құжаттар алмасу теңестіріледі. Егер азамат дене кемістігі, ауруы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол қоя алмаса, онда оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғысының қолын нотариус не осындай нотариаттық іс-әрекет жасауға құқығы бар басқа адам куәландыруға тиіс. Мәмілелерді жазбаша түрде жасауға кеңес береміз, өйткені бұл сізге сотта өз мүдделеріңізді қорғауды қамтамасыз етеді. Егер сіз мәміле жасасаңыз, сіз басқа Тараптан оның орындалуын растайтын құжатты талап етуге құқығыңыз бар. Мәміле бойынша Қаржылық құжаттар заңнамаға сәйкес ресімделуі тиіс, әйтпесе олар салық қызметтерінің есебіне қабылданбайды. Заңдармен және тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оған мәміленің нысаны сәйкес келуі тиіс. Кейбір жағдайларда жазбаша мәмілелер оларды нотариалды куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп есептеледі. Сондай-ақ міндетті тіркеуге жататын және оған жатпайтын мәмілелерді (шарттарды) ажыратады. Мемлекеттік тіркеуге жататын мәмілелер олар тіркелгеннен кейін жасалған болып есептеледі. Егер тіркеуді талап ететін мәміледе тараптардың бірі тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талабы бойынша мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бір тарап өз міндеттерін орындағаны үшін ақы алуы тиіс шарт ақылы болып табылады. Несие келісім-шарты ақысы қайтарылатын шарттың үлгісі болып табылады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай бірдеңе беруге міндеттенетін шарт өтеусіз болып танылады. Мүлікті тегін пайдалану шарты өтеусіз шарттың үлгісі болып табылады. Тараптар әр түрлі шарттардың тармақтары бар шарт (аралас шарт) жасай алады. Шарттың әрбір түрінің шартта міндетті түрде көрсетілуі тиіс қандай да бір талаптары болады. Сатып алу-сату келісім-шарты Сатып алу-сату келісім-шарты – жылжымалы және жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату және тараптардың құқықтары туралы өзара келісім. Мұнда сатып алушы сатушының ұсыныстарын қабылдайды. Сатып алу-сату шартын жасау кезінде екі тарап үшін екі маңызды міндеттеме пайда болады. Сатушы сатып алушыға келісім-шарт нысанасын беруге және оған меншік құқығын қайта ресімдеуге міндетті. Сатып алушы келісім-шарттың нысанасын қабылдайды және оны келісілген баға бойынша төлейді. Сатып алу-сату келісім-шарты үшін белгілі бір жазбаша нысан жоқ. Бірақ сатып алу-сату келісім-шарттары мен жер пайдалану құқықтары міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады. Сатып алу-сату келісім-шартында мыналарды көрсету қажет: • тараптардың атауы мен мекен-жайы; • шарттың мәні немесе берілуі тиіс нысан; • сатып алынатын мүліктің жағдайы; • құны және төлеу шарттары; • ол шын мәнінде меншік иесі болып табылатын және өз меншігін сатып алушыға беретіндігі жайлы сатушыдан растау; • Шарттың жасалған орны, күні, тараптардың қолдары. Мердігерлік келісім-шарт Мердігерлік келісім-шарт екі тарап арасында жасалады. Мақсаты - жұмыстарды орындау және қызметтерді ұсыну (ғимарат салу немесе жабдықты орнату). Еңбек келісім-шартына қарағанда мердігерлік келісім-шарт бойынша жұмыс (қызмет) ғана емес, сонымен қатар келісім-шарт аяқталғаннан кейін нәтижесі ұсынылуы тиіс. Осы келісім-шартты жасасу кезінде тараптар екі негізгі міндеттемеге ие болады: • Кәсіпкер жұмысты белгіленген мерзімде орындауға және тиісті түрде тапсырыс берушіге беруге міндетті; • Тапсырыс беруші орындалған жұмысты (қызметті) қабылдайды және оны келісім-шартқа сәйкес төлейді. Жазбаша келісім-шарт жасау ұсынылады. Әдетте, бұл келісім-шарт күрделі және көлемді.

Бизнес-мектеп

Еңбек келісім-шарты Еңбек келісім-шарты – бұл қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы келісім. Ол еркін, формальды және екі жақтың келісімі бойынша ресімделуі мүмкін (мысалы, жұмысқа алу). Бұл жағдайда жазбаша келісім-шарт рәсімдеу қажет. Еңбек келісім-шарты келесі тармақтарды қамтуы тиіс: • тараптардың атауы мен мекен-жайы; • еңбек қатынастарының басталуы, сынақ мерзімі және қызметтің сипаттамасы; • еңбек үшін жалақы; • жұмыс уақыты және мерзімнен тыс сағаттар; • демалыс ұзақтығы және өндірістік процесті бұзатын жағдайлар; • шартты бұзу мерзімі; • орны, күні және тараптардың қолдары. Жалдау және мүліктік жалдау келісім-шарты Жалдау және мүліктік жалдау келісім-шарты-бұл жалға беруші/мүлік иесі жалға алушыға белгілі бір немесе белгісіз уақытқа жер учаскесін, тұрғын немесе өндірістік үй-жайларды және басқа да мүлікті беретін шарттық қатынас. Мүлікті пайдаланғаны үшін жалға алушы ай сайынғы төлемдерді төлейді. Сондай-ақ өтеусіз негізде пайдалануға болады. Келісім-шарттың мұндай түрі тараптардың еркіндігін көздейді. Тараптардың келісуі шешуші шарт болып табылады. Жалға беру/мүліктік жалға беру туралы жазбаша келісім-шарт мынадай тармақтардан тұрады: • тараптардың атауы мен мекен-жайы; • жалға алатын / жалға алынатын объектінің нақты атауы; • ай сайынғы төлем және қосымша шығындар; • жалға алу/жалдау мерзімі, жалға алу / мүліктік қатынастардың аяқталуы және шартты бұзу мерзімі; • жалға берушінің құқықтары мен міндеттемелері; • жалға алушының құқықтары мен міндеттері; • күрделі жөндеу және косметикалық жөндеуді тараптардың қайсысы өзіне алатыны туралы келісім; • мүлікті жалға беру / қосалқы жалға беру; • құрылыс жұмыстары мүмкін бе?; • орны, күні және тараптардың қолдары. Жалдау/жалға алу кезінде ұсынылатын келісім-шартты бұзудың мерзімі - бір жыл. Жалдау келісім-шарты мүліктік жалдаудан ерекшеленеді, өйткені жалға алушы жалға алынған мүлікті пайдаланумен қатар, оны пайдаланудан кіріс алуға құқылы. Мүлік жалдау шартының шарттарымен қатар, жалға беруші үшін жалдау мерзімі ішінде және осы мерзімнен кейін жалға алушы үшін жалдау шартында бәсекелестікті болдырмау туралы ереже жалдау шартында келісілуі керек. Қарыз шарты Қарыз келісім-шарты - несие беруші мен қарыз алушы арасындағы екі жақты келісім. Жазбаша келісім-шарт жасау ұсынылады. Егер несие беруші банк болса, онда ол құрған келісім-шарт үлгілері қолданылады. Сіз несиелік келісіммен де, барлық басқа келісімдермен де мұқият танысып алуыңыз керек. Туыстарынан және таныстарынан қарыз алған кезде келісім-шарттың жазбаша түрде жасалғаны жөн. Қарыз туралы келісім мынадай тармақтарды қамтиды:: • тараптардың аты мен мекен-жайы (қарыз алушы және кредитор); • қарыз мөлшері; • пайыздар мен пайыздарды төлеу мерзімі; • қарыз сомасы және оны өтеу мерзімі; • шартты бұзу; • орындау орны және заңдық соттылығы; Шарттың жасалған орны, күні және қолы. Кепілгерлік шарты Кепілгерлік-бұл кепілгер үшінші тұлғаның міндеттемелері бойынша несие берушінің алдында кепілгер болатын шарттық қатынастар. Кепілгер үшінші тұлғаның міндеттемелері бойынша, егер соңғысы шарттың талаптарын орындамаса, толық немесе ішінара жауап береді. Егер кредитор қарыз алушының өз міндеттемелерін мәжбүрлеп орындатуын сот тәртібімен қабылдамаса, онда кепілгер бұл міндеттемелерді орындамауға құқылы. Кепілгер осы құқықты пайдалана алмайды келесі жағдайларда:

Оқу-әдістемелік құрал

ол экспромиссорлық (абсолютті) кепілгерлікті алды; қарыз алушының мүлкі конкурстық немесе сот өндірісінде; қарыз алушы осы елде өмір сүрмейді. Экспромиссорлық (абсолюттік) кепілгерлік кезінде кредитор қарыз алушының қарыздары бойынша тікелей кепілгерге жүгінуге құқылы. Шығындар пайда болған немесе кірістер азайған жағдайда кепілгер кредитор қарыз алушыдан ала алмайтын бөлігі үшін ғана жауапты болады. • • •

ЖШС үшін құрылтай құжаттары Типтік құрылтай құжаттары Заңнама заңды тұлғаларға қызметті типтік жарғы негізінде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. «Шағын, орта және ірі кәсіпкерлік субъектілеріне жататын заңды тұлғалардың типтік жарғыларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2015 жылғы 24 ақпандағы № 106 бұйрығына сәйкес мұндай құқық беріледі: • акционерлік қоғамдарға; • жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге; • қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктерге; • сенім серіктестіктеріне; • толық серіктестіктерге; • өндірістік кооперативтерге. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 9 тамыздағы № 919 «Мемлекеттік орган болып табылатын мемлекеттік мекемені қоспағанда, мемлекеттік мекеменің Типтік жарғысын (ережесін) және мемлекеттік кәсіпорынның Типтік жарғысын бекіту туралы» қаулысына сәйкес, қызмет типтік жарғы негізінде жүзеге асырылуы мүмкін: • мемлекеттік мекемелер мен • мемлекеттік кәсіпорындарға. Типтік құрылтай шарттарын заң қарастырмайды. 7-сурет. Мемлекеттік тіркеу туралы анықтама

Бизнес-мектеп

8-сурет. Жеке кәсіпкер ретінде қызметтің басталғаны туралы хабарлама

2.5. Кәсіпкерлік қызметке тексеруді кім және қандай жиілікпен жүргізе алады Жоспарлы тексерулерді жүргізу мерзімділігі салдардың ауырлығы тұрғысынан субъектінің маңыздылығын, ҚР заңдарын бұзудың салалық статистикасын, сондай-ақ жоспардан тыс тексерулердің нәтижелерін ескере отырып, тәуекел дәрежесіне байланысты болады.: • жоғары тәуекел дәрежесі кезінде – жылына бір рет; • орташа тәуекел дәрежесі кезінде-үш жылда бір рет; • болмашы тәуекел дәрежесі кезінде – бес жылда бір рет. Сізге тексерулерден қорықпауға, кім және қашан сізге тексеру жүргізуге құқылы екенін түсінуді ұсынамыз. Мұны біле отырып, сіз әрқашан өзіңізді тексеруші тарапынан заңсыз әрекеттерден қоршай аласыз. Тексеру мемлекеттік органмен тексеруді тағайындау туралы актінің негізінде жүргізіледі. Бұл міндетті құжат, оны сізге уәкілетті тексеруші қол қою арқылы беруі тиіс. Тексеру тағайындау туралы акт, қарсы тексерулерден басқа, міндетті түрде құқықтық статистика жөніндегі органда тіркеледі. Тексеруді тағайындау туралы актіде болуы тиіс: 1. актінің нөмірі мен күні; 2. мемлекеттік органның атауы; 3. тексеруге жіберілген адамның тегі, аты, әкесінің аты және лауазымы; 4. тексерілетін жеке кәсіпкерлік субъектісінің атауы немесе өзіне қатысты тексеру тағайындалған жеке кәсіпкердің тегі, аты, әкесінің аты, оның орналасқан жері, сәйкестендіру нөмірі, аумақтың учаскесі; 5. тағайындалған тексерудің мәні; 6. тексеру жүргізу мерзімі; 7. тексеру үшін заңды негіздер, оның ішінде міндетті талаптары тексеруге жататын нормативтік құқықтық актілер; 8. тексерілетін кезең; 9. актіге қол қоюға уәкілетті адамның қолы және мемлекеттік органның мөрі.

Оқу-әдістемелік құрал

Сіздерді тексеруге келген шенеунік көрсетуге міндетті: құқықтық статистика органында тіркеу туралы белгісі бар тексеру тағайындау туралы акт; қызметтік куәлік; қажет болған жағдайда тиісті органның режимдік объектілерге баруға рұқсаты; тексеру парағы; медициналық рұқсат, қажет болған жағдайда. Тексеру парағы жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне қойылатын талаптар тізбесін қамтиды және оны біреу кеңейте алмайды! Өзге талаптар тексеру парақтарына енгізілуі мүмкін емес!! Мемлекеттік органдар міндетті ведомстволық есептіліктің, тексеру парақтарының нысандарына, тәуекел дәрежесін бағалау критерийлеріне, тексерулер жүргізудің жартыжылдық жоспарына қатысты актілерді әзірлейді және бекітеді. Олар мемлекеттік органдардың ресми сайттарында жарияланады. • • • • •

Тексерушінің барлық құжаттарын мұқият зерттеңіз! Есіңізде болсын, тексеруді тағайындау туралы актіде көрсетілген лауазымды адам ғана жүргізе алады! Тексеруді жүзеге асыратын лауазымды адамдарға тексеруге қатысы жоқ талаптар қоюға және өтініш жасауға тыйым салынады. Кәсіпкердің тексеру жүргізу кезіндегі міндеттері: • тексеруші тұлғаның оның заңдылығын растайтын құжаттары және қызметтік куәлігі болған жағдайда объектіге өтуін қамтамасыз ету; • тексеру нәтижелері туралы актіге қосу үшін қағаз және электрондық тасығыштардағы құжаттарды немесе олардың көшірмелерін ұсыну, сондай-ақ автоматтандырылған деректер базасына қол жеткізу; • тексеру тағайындау туралы актінің екінші данасында алғандығы туралы белгі қою. Тексерушілер міндетті: 1. ҚР заңнамасын, жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін сақтауға; 2. ҚР заңдарына сәйкес және негізінде тексеру жүргізу; 3. Тексеру жүргізу кезеңінде жеке кәсіпкерлік субъектісінің жұмысына кедергі келтірмеуге; 4. ҚР Заңдарының талаптарын бұзудың алдын алу, анықтау және болдырмау бойынша өз өкілеттіктерін уақтылы орындау; 5. жеке кәсіпкерлік субъектісіне тексеру жүргізу кезінде қатысуға кедергі келтірмеуге; 6. жеке кәсіпкерлік субъектісіне тексеруге қатысты қажетті ақпаратты беруге; 7. жеке кәсіпкерлік субъектісіне жүргізілген тексеру нәтижелері туралы актіні ол аяқталған күні табыс етуге; 8. тексеру жүргізу нәтижесінде алынған құжаттар мен мәліметтерді сақтауға міндетті. Тексеру жүргізу кезінде ҚР заңнамасын бұзушылықтар болмаған кезде тексеру нәтижелері туралы актіде тиісті жазба жасалады. Кез келген кәсіпкер келуді және тексеруді есепке алу кітабын жүргізуге құқылы. Лауазымды адамдар тегі, лауазымы және актіде жазылған деректерді көрсете отырып, жүргізілген іс-әрекеттер туралы кітапқа жазба жасауға міндетті. Сіз жеке кәсіпкерлікке кедергі келтіретін лауазымды адамдардың кез келген іс-әрекеттері жауапкершілікке әкеп соқтыратынын білуіңіз керек. Жеке кәсіпкерлік субъектісінің қызметін тоқтата тұруға немесе оған тыйым салуға ерекше жағдайларда 3 күнге дейінгі мерзімге, көрсетілген мерзімде сотқа талап арызды міндетті түрде ұсына отырып, жол беріледі. Бұл ретте бақылау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органның қызметті тоқтата тұру немесе оған тыйым салу туралы актісі сот шешімі шығарылғанға дейін қолданылады. Бұл ретте жеке кәсіпкерлік субъектісінің қызметін заңсыз тоқтата тұруға байланысты шеккен барлық шығындары өтелуге тиіс. Мемлекеттік орган немесе оның лауазымды адамы жеке кәсіпкерлік субъектісіне тексеру жүргізу тәртібін бұзған кезде өтеуге қойылатын шығындардың көлеміне тексеру кезеңінде кәсіпкер шеккен барлық шығыстардың сомалары, сондай-ақ алынбаған пайда сомасы енгізілуі мүмкін. Мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру кезінде жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен мүдделері бұзылған кезде кәсіпкер тиісті органның немесе лауазымды адамның іс-әрекетіне жоғары тұрған мемлекеттік органға не сотқа шағымдануға құқылы.

Бизнес-мектеп

2.6. Лицензияланатын қызмет түрлері ҚР-дағы лицензиялау-мемлекеттік электрондық ресурстар мүмкіндіктерінің арқасында қашықтықтан өтуге болатын қарапайым рәсім. Алайда, ЖК барлығы бұл процедурадан өту керек пе екендігінен хабардар емес. 1-санатты ҚР лицензиясы мынадай салаларда осындай жұмыстар мен қызметтерді орындау үшін қажет: Мәдениет, білім, коммуникация: Радио және телехабар тарату. Қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу үшін. Барлық деңгейдегі мекемелерде — балабақшадан, орта және толық орта мектептен бастап жоғары оқу орындарына, кәсіптік және рухани білім беру мекемелеріне дейін білім беру қызметтерін ұсыну. Ұялы, қалааралық, спутниктік байланысты ұсыну. Коммуникация саласындағы қорғау: тыңдау мен тыңшылық, оның ішінде өнеркәсіптік тыңдалуға кедергі келтіретін вирусты бағдарламалардан, техникалық құралдардан қорғауды анықтау және орнату. Құрылыс және қала құрылысы: Топографиялық зерттеулер, жобалық схемаларды құру, өнеркәсіптік, азаматтық мақсаттағы объектілерді, сондай-ақ ауыл шаруашылығы объектілерін салу орындарының геодезиясын зерттеу. Жобалық құжаттаманы әзірлеу, оның ішінде жалпы және ішкі коммуникация схемаларын құру (газдандыру, электрмен жабдықтау, сумен жабдықтау, көлік коммуникациясы және т.б.). Жобалық құжаттаманы әзірлеу және ғимараттарды күрделі жөндеу және қалпына келтіру жұмыстарын іске асыру. Монтаждау жұмыстарын жүргізу. Өнеркәсіп: Көмірсутек шикізатын жобалау және пайдалану (барлау, өндіру, газ және мұнай құбырларын пайдалану, осындай түрдегі ресурстарды қайта өңдеу бойынша өндірістер құру). Кен орындарын зерттеу, оларды игеру, ашу, жарылыс тау-кен жұмыстарын жүргізу, ұңғымаларды жөндеу, шахталар мен кеніштерді жою. Энергиямен жабдықтау: ресурстарды сатып алу. Атом энергетикасы: Радиоактивті заттар сақталатын құрылыстарды салу. Реакторларға қызмет көрсету және оларды кәдеге жарату. Радиоактивті қалдықтармен жұмыс (жинау, дезактивациялау, өңдеу, сақтау, көму, қалпына келтіру). Атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздікті қамтамасыз ететін және жауап беретін персоналды оқыту. Радиоактивті ластану аймақтарында (әскери полигондарда) жұмыс істеу. Радиоизотоптары, иондаушы сәулеленуі бар аспаптарға қызмет көрсету және ағымдық жөндеу. Аумақтардың, үй-жайлардың, жұмыс орындарының, тауарлардың, материалдардың, металл сынықтарының, көлік құралдарының радиоактивті ластануын бақылау. Иондаушы көздері бар аспаптарды дайындау және пайдалану. Уранды өндіру және қайта өңдеу, радиоактивті заттар мен қондырғыларды дайындау, сақтау, пайдалану. Қазақстан шекарасында радиоактивті заттарды, ядролық материалдар мен қалдықтарды тасымалдау. Ядролық материалдарды сату. Ауыл шаруашылығы: астық және мақта дақылдары үшін қойма қызметі лицензияланады. Көлік: Жолаушыларды автобустармен және шағын автобустармен қалааралық, облысаралық, ауданаралық және халықаралық тұрақты емес тасымалдау. Темір жолмен жүктерді тасымалдау. Медицина және фармакология: Есірткі және психотроптық әсер ету құралдарын құру және өнеркәсіптік өндіріс (өсімдік текті жағдайда өсіру), тасымалдау және сақтау, сатып алу және бөлу, сату және жою. Шұғыл медициналық көмек. Ересектер мен балаларға амбулаториялық-емханалық және стационарлық (госпитальдық) көмек (дәрігерге дейінгі, білікті; консультациялық-диагностикалық көмек). Қан және оның компоненттері банкінің жұмысын қамтамасыз ету: дайындау, сақтау, тасымалдау.

Оқу-әдістемелік құрал

Пациенттің еңбекке жарамсыздығын сараптамалық бағалау. Өнеркәсіптік тәсілмен құру, сондай-ақ медициналық препараттар мен құрылғыларды көтерме және бөлшек сату. Ветеринария: Мал шаруашылығы өнімдерінің санитарлық жағдайын сараптамалық бағалау бойынша іс-қимыл жүргізу. Ветпрепараттарды дайындау. Жедел-іздеу қызметі: іздестіру және қадағалау үшін қажетті техникалық құрылғыларды құру. Сот сараптамасы: Сот тағайындауы бойынша медициналық наркологиялық және психиатриялық сараптама жүргізу. Заңды, нотариалдық, аудиторлық, күзет қызметтерін, оның ішінде сот приставын ұсыну, мүлікті бағалау, зияткерлік меншік объектілерін бағалау, қоршаған ортаны қорғау бойынша қызмет көрсету. Жарылғыш заттарды және қару-жарақ өндіру: Азаматтық және қызметтік, атыс қаруы мен оның патрондарын құрастыру және өнеркәсіптік өндіру. Азаматтық мақсаттағы қаруға байланысты жөндеу, сату, коллекциялау және көрме қызметі. Азаматтық тұлғалар үшін фейерверктер және басқа да пиротехникалық өнімдер өндіру. Әскери жабдықтарды, техниканы қалпына келтіру. Оқ-дәрілерді сату және жою. Улы заттарды пайдалану: пестицидтерді өндіру, сақтау және жою, себу және бүрку әдісімен қолдану. Қазақстанның ұлттық рәміздерін дайындау. Алкоголь өнімдерін, темекі өнімдерін өндіру және сату: көтерме және бөлшек саудада. Сауда биржалары: брокерлік және дилерлік лицензиялар. Үшінші елдермен сауда үшін рұқсат етілген тауарлардың экспорты мен импорты (бірыңғай сауда тізіліміне кіреді). Банк саласы: Банк операцияларының барлық түрлерін, оның ішінде ислам банктері жүзеге асыратын операцияларды жасау. Бағалы қағаздармен операциялар. Сақтандыру брокерінің қызметі. Сақтандыру, оның ішінде исламдық сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметін жүзеге асыру. Банкноттар мен құндылықтарды тасымалдауды және сақтауды қамтамасыз ету (инкассация). Валюта айырбастау. Міндетті сақтандыру, оның ішінде исламдық сақтандыру. Қайта сақтандыру. Актуарлық қызмет. Ойын бизнесі: ойын залдары мен казинолардан тотализаторлар мен букмекерлік кеңселерге дейінгі түрлі ойын орындарының жұмысын лицензиялау. Туризм: операторлық қызметке рұқсат ҚР лицензиялау туралы заңы жеке тұлғаларға кәсіби қызметін іске асыру үшін рұқсат беруді көздейтін заң. Осы заңның лицензияланатын қызмет түрлеріне қатысты позицияларын білу уақытты үнемдейді және қандай рұқсатты ресімдеу қажеттігін бағдарлауға көмектеседі. Ұсынылатын әдебиет

1. ҚР Кәсіпкерлік Кодексі; 2. ҚР Азаматтық кодексі; 3. ҚР Еңбек кодексі;

Бизнес-мектеп

4. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі); 5. ҚР Салық кодексі. Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі http:// adilet.zan.kz/rus Кәсіпкер сөздігі

ЖК - жеке кәсіпкер; ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік; АҚ - акционерлік қоғам; АЕК - айлық есептік көрсеткіш; ШКС - шағын кәсіпкерлік субъектісі; ОКС - орта кәсіпкерлік субъектісі; ІКС - ірі кәсіпкерлік субъектісі. Лицензия - лицензиар жеке немесе заңды тұлғаға қауіптіліктің жоғары деңгейіне байланысты лицензияланатын қызмет түрін не лицензияланатын қызмет түрінің кіші түрін жүзеге асыруға беретін бірінші санаттағы рұқсат; Лицензиар - Заңға сәйкес лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган; Лицензиат - лицензиясы бар жеке немесе заңды тұлға; Рұқсат - лицензиялау немесе рұқсат беру рәсімі арқылы рұқсат беру органдары жүзеге асыратын қызметті немесе әрекеттерді (операцияларды) жүзеге асыруға жеке немесе заңды тұлғаның құқығын растау; Агент - сенім білдірілген тұлға, делдал ретінде әрекет ететін жеке немесе заңды тұлға, азамат немесе ұйым, өз атынан да, басқа тұлғаның (принципалдың) атынан да, осы тұлғаның тапсырмасы бойынша және оның мүддесінде белгілі бір іс-қимыл шеңберін жасауға уәкілетті тұлға. Экономикалық операцияларда агенттер ретінде брокерлер, маклерлер, дилерлер, комиссионерлер болады. Агенттер сондай-ақ уәкілетті лауазымды тұлғаларды да атайды, мысалы, салық агенті салықтарды төлеуге бақылауды жүзеге асырады, сақтандыру агенті сақтандыру жөніндегі операцияларды ресімдейді.

Оқу-әдістемелік құрал

IIІ. Кәсіпкерлік қызметке салық салу 3.1. Салық салу жүйесі Өз бетінше жұмыс істейтін кәсіпкерлер тіркелген салық салумен айналысатын кәсіпкерлерге және тіркелмеген салық салумен айналысатын кәсіпкерлерге бөлінеді. Осы екі айырмашылықты қарастырайық: Арнайы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін әлеуметтік салықты, корпоративтік немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді. Патент немесе оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер үшін Қазақстан Республикасының аумағында және одан тыс жерлерде алынған (алынуға жататын) табыстардың барлық түрлерінен тұратын салық кезеңі үшін табыс салық салынады. Шағын бизнес субъектілері салықтарды есептеу мен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша салық есептілігін табыс етудің төменде айтылған тәртіптерінің біреуін ғана таңдауға құқылы: • шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі қамтиды: • патент негізіндегі арнаулы салық режимі; • оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі. • тіркелген шегерімді пайдалана отырып төленетін арнайы салық режимі; • шаруа немесе ферма қожалықтары үшін арнайы салық режимі; • ауыл шаруашылығы өнімдерін, балық шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар мен ауылдық тұтыну кооперативтері үшін арнайы салық режимі; • жалпы белгіленген режим. Кәсіпкер ҚР Салық кодексіне сәйкес жалпыға бірдей белгіленген тәртіпті немесе арнайы салық режимін таңдауға құқылы. Арнайы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты, корпоративтік немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді. Осы тармақта көрсетілмеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша салық есептілігін есептеу, төлеу және ұсыну жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Арнайы салық режимін қолдануға құқығы жоқ: • филиалдары, өкілдіктері бар заңды тұлғалар; • заңды тұлғалардың филиалдары, өкілдіктері; • өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелері бар салық төлеушілер және (немесе) салық салу объектілері әртүрлі елді мекендерде; • басқа заңды тұлғалардың қатысу үлесі 25 пайыздан асатын заңды тұлғалар; • құрылтайшы немесе қатысушы бір мезгілде арнайы салық режимін қолданатын басқа заңды тұлғаның құрылтайшысы немесе қатысушысы болып табылатын заңды тұлғалар; • коммерциялық емес ұйымдар; • ойын бизнесі салық төлеушілері Шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық режимін қолдануға құқығы жоқ: • акцизделетін тауарларды өндіру; • акцизделетін тауарларды сақтау және көтерме сату; • мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін іске асыру - бензин, дизель отыны және мазут; • лотереялар өткізу; • жер қойнауын пайдалану; • шыны ыдысты жинау және қабылдау; • түсті және қара металл сынықтары мен қалдықтарын жинау (дайындау), сақтау, өңдеу және сату; • кеңес беру қызметтері; • бухгалтерлік есеп немесе аудит саласындағы қызмет; • қаржы, сақтандыру қызметіне және делдалдық қызмет, сақтандыру брокерінің және сақтандыру агентінің; • Құқық, әділет және сот төрелігі саласындағы қызмет. • қаржылық лизинг шеңберіндегі қызмет

Бизнес-мектеп

51 Патент негізіндегі арнаулы салық режимі 2020 жылы патент қолдануға болатын қызмет түрлері

Патент негізіндегі 2020 жылға арнайы салық режимін қолдануға болады мынадай қызмет түрлері бойынша: сылау жұмыстары; ағаш және балташы жұмыстары; едендерді жабу және қабырғаларды қаптау жөніндегі жұмыстар; сырлау және шыны жұмыстары; такси қызметі; автомобиль көлігімен жүк тасымалдау; сыйақыға немесе шарттық негізде жылжымайтын мүлікті басқару; Фотосурет саласындағы қызмет; аударма (ауызша және жазбаша) ісі; мүліктік жалға беру (жалға алу); көлік құралдарын мүліктік жалға беру (жалға алу); ойын-сауық және спорттық мүкәммалды жалға беру және мүліктік жалға беру (жалға алу); өзге де жеке тұтыну заттары мен тұрмыстық тауарларды жалға беру және мүліктік жалға беру (жалдау); ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдықтарын мүліктік жалға беру (жалдау); есептеу техникасын қоса алғанда, кеңсе машиналары мен жабдықтарын мүліктік жалға беру (жалдау); спорттық білім беру және бос уақытты ұйымдастыру мамандарын білім беру саласындағы қызметтер; мәдениет саласындағы білім беру қызметтері; өзге де білім беру саласындағы қызметтер; Қосалқы білім беру қызметтері; өнер саласындағы; жеке тұтыну заттары мен тұрмыстық тауарларды жөндеу; шаштараз қызметтері; маникюр және педикюр; ветеринарлық қызметтер; жер учаскелерін өңдеу жөніндегі қызметтер; тұрғын үй-жайларды жинау және үй шаруашылығын жүргізу жөніндегі қызметтер; базарларда, вокзалдарда зембілшілердің қызметтері; музыкалық аспаптарды дайындау және жөндеу; үй жануарларын бағу; бейнежазбалар мен дискілерді жалға алу; компьютерлер мен перифериялық жабдықтарды жөндеу; коммуникациялық жабдықтарды жөндеу. Назар аударыңыз! 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап тауарларды сату патент негізінде арнаулы салық режимін қолдануға рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесіне кірмейді! Патент негізінде салық режимін қолданудың негізгі шарты – бұл “жеке кәсіпкерлік”, яғни жеке кәсіпкер жалдамалы жұмыс күшін жоспарлай және пайдалана алмайды. Кәсіпкердің күнтізбелік жылда алатын табысы 3 528 АЕК-тен аспауы тиіс. Егер табыс сомасы салық заңнамасында белгіленген шекті мөлшерден асып кетсе, онда жеке кәсіпкер кез келген басқа арнайы немесе жалпыға бірдей белгіленген салық режиміне көшуге міндетті. Патент мерзімі Патентті қолдану үшін салық кезеңі күнтізбелік жыл болып табылады. Қызмет етуден бұрын кәсіпкер патентті «сатып алады». Патент негізінде салық режимін қолдану мерзімі бір айдан кем болмауы керек. Бұл ретте кәсіпкер бір күнтізбелік жыл ішінде айдан асатын кез-келген мерзімге патент төлеуге құқылы. Егер патент алынған уақыттан кейін кәсіпкер кәсіпкерлік қызметті жалғастыруды жоспарласа, онда салық төленіп, «келесі» патент алынуы керек, бұл қазіргі патенттің соңғы күніне дейін жасалуы керек. Егер кәсіпкер салық режимін өзгерту туралы шешім қабылдаған болса, онда бұл режимнің өзгеруі туралы хабарлама өту жоспарланған айдың басталуына дейін ұсынылуы керек. Қызмет тоқтатылған жағдайда, «сатып алынған» патенттің қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін салық органдарына тиісті өтініш беру қажет. Патентті қалай алуға болады Патент алу үшін орналасқан жері бойынша салық органына патент құнының есеп-қисабын 911.00 салық нысанын ұсыну талап етіледі. Мұны электронды түрде СОНО қосымшасын немесе салық төлеушілер кабинетін қолдану арқылы жасауға болады. Сіз патент үшін есеп-қисапты электронды түрде электронды кілттің көмегімен (ЭЦҚ - электрондық цифрлық қолтаңба) немесе Халыққа қызмет көрсету орталығынан алуға болады немесе «бір реттік» парольді (тіркелген телефон нөміріңізге SMS-хабарлама келеді) қолдана аласыз. Салық төлеуші патенттің қолданылу мерзімінде алатын табыс мөлшерін дербес анықтауы керек. Салықтар мен әлеуметтік төлемдерді есептеу және төлеу керек. 911.00 «Патент құнын есептеу» нысанын толтырыңыз, онда салықтар мен төлемдерді төлеу туралы ақпаратты көрсетіңіз (саны, күні, салық түрі, сомасы). Патент алу кезеңі, кәсіпкерлік қызмет түрі және оны жүзеге асыру орны (мекен-жайы) патент құнын есептеу қосымшасында көрсетілген (911.01-нысан). Есептеудің негізгі нысанына 911.01 қосымшасын толтыру міндетті, ал 911.00 нысанының «Өтініштер саны» 10-жолында 911.01 нысанының толтырылған парақтарының саны көрсетіледі. Жіберілген патент құнының электрондық есебі Салық есептілігін қабылдау жөніндегі ақпараттық жүйеде өңделеді (тексеріледі). Сәтті тексерістен кейін (салық сомасының есебі, оларды төлеудің

Оқу-әдістемелік құрал

нақты болуы) электронды есепке салық органының патентті тіркеу туралы “шешімі” қалыптастырылады. Егер патент есебінде мемлекеттік кіріс органдары қате тапқан жағдайда, онда патент беруден бас тартылады және жіберілген электрондық нысанға жауап ретінде 911.00 салық төлеуші бас тарту себебін қамтитын хабарлама алады. 2020 жылға арналған патентті есептеу ҚР ҚМ МКК сайтында СОНО клиенттік қосымшасы үшін жаңартылған формалар жарияланды. 1-сурет. 2020 жылға СЕН Салық төлеушілерге арналған СОНО - клиенттік қосымшасы үшін 2020 жылға арналған салық есептілігі формасының үлгісі. Салық есептілігі нысандарының үлгісі жүктелгеннен кейін, клиенттік қосымшамен бірге орнатылатын “СЕФ шаблондарын жүктеу” утилитасын пайдалана отырып, оларды СОНО бағдарламалық жасақтамасына импорттау қажет. СЕФ коды

Салық есептілігінің формасы

Нұсқа ревизия

Тексеріс

Мерзімі

Сілтеме

911.00

патент құнын есептеу (09.12.2019 жылдан бастап ұсыну үшін)

09.12.2019

жүктеу

Салық төлеушілерге арналған СОНО бағдарламалық жасақтама клиенттік қосымшасымен және «Салық төлеушінің кабинеті» web-қосымшасымен жұмыс кезінде туындайтын мәселелер бойынша жедел көмекті қамтамасыз ету үшін Қолдау қызметінің электрондық мекен-жайы құрылды – sonosd@mgd.kz «2019 жылға СЕН» бөлімінде салық есептілігінің мынадай нысандары жаңартылды: 100.00 «корпоративтік табыс салығы бойынша Декларация»»; 110.00 «корпоративтік табыс салығы бойынша Декларация»; 150.00 «корпоративтік табыс салығы бойынша Декларация». Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі Шағын бизнес субъектілері үшін АСР: оңайлатылған декларация негізінде; патент негізінде; тіркелген шегерімді пайдалана отырып. Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін АСР; Ауыл шаруашылығы өнімдерін, акваөсіру өнімдерін және ауыл шаруашылығы кооперативтерін өндірушілер үшін АСР. Шағын бизнес субъектілері үшін АСР қолдануға құқығы жоқ: Акцизделетін тауарларды өндіру; Акцизделетін тауарларды сақтау және көтерме сату; Бензин, дизель отыны, мазут сату; Лотереяларды ұйымдастыру және өткізу; Жер қойнауын пайдаланушылар; Шыны ыдыстарды жинау және қабылдау; Консультациялық қызметтер; Бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы қызмет және т. б. Шағын бизнес үшін АСР бойынша салыстырмалы кесте Кестеде салық режимдерін қолданудың негізгі шарттары, сондай-ақ шағын бизнес үшін арнайы режимдердің әрқайсысы бойынша есепке алуды жүргізу, салықтарды төлеу және есептілікті жасау бойынша жалпы ақпарат көрсетілген.

Бизнес-мектеп

53 2-кесте. Шағын бизнес үшін АСР бойынша салыстырмалы кесте

АСР / Критерийлер

Патент

Оңайлатылған декларация

Тіркелген шегерім

Салық кезеңі

жыл

жартыжылдық

жыл

Табыс (шегі)

3 528 АЕК

24 038 АЕК

144 184 АЕК

Жұмысшылар

Жоқ

30-ға дейін

50-ге дейін

БКМ міндетті түрде қолдану

01.01.2020-дан бастап - Иә

Иә

Бухгалтерлік есеп

Міндетті жүргізуден босатылған

Бастапқы құжаттар

Міндетті түрде: жеткізушілерден құжаттардың болуы және «өзіңдікін» толтыру Сақтау мерзімі - 5 жыл.

Салық есебі

Салық есебін міндетті жүргізу Бастапқы құжаттар негізінде салық тіркелімдерін толтыру

СЕН

Салық есептілігін табыс ету мерзімі

911.00

ЖК - міндетті жүргізуден босатылған ЖШС – бухгалтерлік есеп жүргізуге міндетті

910.00

912.00 * жұмысшылар – 200.00 (кв-л)

Қызмет басталғанға Жарты жылдық есеп Жыл үшін есеп (күнтіздейін егер нақты табыс (жылына екі рет салық белік жыл үшін самәлімделгеннен артық қорытындылары мен лықтардың қорытынболса-қосымша есеп есебі) жарты жылдылары мен есебі) (салықтарды қосымша дықтан кейінгі екінші келесі жылдың 31 наутөлеу) айдың 15-не дейін рызына дейін

Салық салу объектісі

Мәлімделген табыс

Нақты кіріс

Салық салынатын табыс * (кіріс-шегерімдер - қосымша тіркелген шегерім)

Табысқа салынатын салықтар

Мәлімделген кірістен: қызметтер-1% ЖТС сауда-2% ЖТС

Табыс салығы 3% оның ішінде:: ½ - ЖТС / КТС; ½ - Әлеуметтік салық

Фиксированный налог: ЖК - 10% ЖТС ЖШС – 20% КТС

Қызметкерлерге салық салу

жоқ

Қызметкердің табысына әлеуметтік салық салынбайды

ЖШС-жалпы тәртіп ЖК-саннан Әлеуметтік салық (ЖК үшін 2 АЕК, қызметкер үшін 1 АЕК)

Қызметкерлер үшін әлеуметтік төлемдер мен салықтарды төлеу

жоқ

Ай сайын

Тіркелген салық 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап тіркелген салық заңды түрде жойылды. Тіркелген салық төлеушілер салық салудың басқа режимдеріне көшуге және тіркелген салық салу объектілерін есептен шығаруға міндетті (Бір ойыншымен ойын өткізуге арналған ұтыссыз ойын автоматы, біреуден артық ойыншының қатысуымен ойын өткізуге арналған ұтыссыз ойын автоматы, Ойын өткізу үшін пайдаланылатын дербес компьютер, ойын жолы, карталар, бильярд үстелі, уәкілетті ұйымның айырбастау пункті). Айырбастау пункттеріне салық салудың жалпыға бірдей белгіленген режиміне көшуіне болады.

Оқу-әдістемелік құрал

Оңайлатылған декларация негізіндегі АСР Мынадай шарттарға сәйкес келетін салық төлеушілер қолдануға құқылы: кезең ішіндегі қызметкерлердің орташа тізімдік саны – 30 адамға дейін; кезең ішіндегі табыс – 24 038 АЕК аспайды (2018 жылғы 31 желтоқсанға дейін: 2 044 ЕТЖ). Салық кезеңі жарты жылды құрайды. Оңайлатылған декларация негізінде АСР қолданатын салық төлеушілер салықтар мен міндеттемелерді есептеуді жүзеге асырады және оларды 910.00 «шағын бизнес үшін оңайлатылған декларация»декларациясында ұсынады. Оңайлатылған декларация бойынша салықтар салық салу объектісіне 3% мөлшерінде есептеледі. Есептелген сома әр қызметкер үшін 1,5% мөлшерінде төмендейді, егер орташа айлық жалақы жеке кәсіпкер үшін кемінде 23 еселенген АЕК, ал заңды тұлғалар үшін 29 еселік АЕК-тен кем болса (2018 жылғы 31 желтоқсанға дейін): ЖК үшін кемінде 2 ЕТЖ, ЖШС үшін кемінде 2,5 ЕТЖ). Салықтың есептелген сомасы келесі түрде төленеді: есептелген соманың ½ жеке табыс салығы (корпорациялық табыс салығы); ½ - әлеуметтік салық (әлеуметтік аударымдар сомасын алып тастағанда). Декларацияда зейнетақы жарналарының, әлеуметтік аударымдардың, қызметкерлер мен жеке кәсіпкерлердің әлеуметтік сақтандыру төлемдеріне есептелген сомалары туралы ақпарат көрсетіледі. ЖТС және әлеуметтік салық екінші есепті айдан кейінгі айдың 25 күніне дейін төленеді: 1 жартыжылдықта-ағымдағы жылдың 25 тамызына дейін; 2 жартыжылдықта-келесі жылдың 25 ақпанына дейін. Шағын бизнес үшін оңайлатылған декларация салық органдарына табсталады: Салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15 күні: 1 жартыжылдықта-ағымдағы жылдың 15 тамызына дейін 2 жартыжылдықта-келесі жылдың 15 ақпанына дейін. Шаруа (фермер) қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі 2020 жылға дейін Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолдануға құқылы: • Қазақстан Республикасының аумағында жеке меншік және (немесе) жер пайдалану құқығында (кейінгі жер пайдалану құқығын қоса алғанда) жер учаскелері болған кезде – қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайды. • жеке меншік немесе жер пайдалану құқығындағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің жиынтық ауданы (кейінгі жер пайдалану құқығын қоса алғанда) Алматы облысы үшін 5000 га жайылымнан және 500 га егістіктен аспайды; - осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызмет түрлерін ғана жүзеге асырады. Бірыңғай жер салығын төлеушілер келесі салықтар мен бюджетке төлемдерді төлеушілер болып табылмайды: 1. шаруа немесе фермер қожалықтарының қызметінен түскен кірістерге, оның ішінде осы арнайы салық режимімен қамтылған қызметке байланысты шығындарды (шығыстарды) жабу үшін мемлекеттік бюджеттен алынған сома түріндегі табыс салығы; 2. Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылатын жер учаскелерін қоспағанда, жер салығы және (немесе) жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем - осы арнайы салық режимімен қамтылған қызмет түрлерінде пайдаланылатын жер учаскелері үшін; 3. көлік құралдарына салынатын салық – (норматив шегінде); 4. мүлік салығы – (норматив шегінде); 5. әлеуметтік салық – осы арнаулы салық режимі қолданылатын шаруа немесе фермер қожалығының қызметі бойынша; 6. осы арнаулы салық режимі қолданылатын шаруа немесе фермер қожалығының қызметі бойынша – қоршаған ортаға эмиссия үшін төлем. Салық төлеуші режимді қолдану үшін уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша қолданылатын салық салу режимі туралы хабарлама береді. Салық кезеңі арнайы салық режимін қолдану үшін күнтізбелік жыл болып табылады. 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап келесі өзгерістер болды: Бірыңғай жер салығы 2020 жылдан бастап салық салу объектісі өзгертілді. Егер бұрын салық салу объектісі - жердің бағалау құны болса, 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық салу объектісі - оңайлатылған декларациядағы табыс болып табылады. Мөлшерлеме табыстың 0,5% құрайды. Бұл жаңа енгізілім БЖС қолданатын және микро немесе шағын кәсіпкерлік субъектілері болып танылатын салық төлеушілерге үш жыл мерзімге табыс салығын төлеуден босату алуға мүмкіндік береді.

Бизнес-мектеп

Барлық жеңілдіктер сақталады. БЖС төлеушілері табыс салығы, жер салығы, жер пайдаланғаны үшін төлемақы, көлік салығы және мүлік салығы (белгіленген лимиттер шегінде), әлеуметтік салық, қоршаған ортаға эмиссия үшін төлем ретінде ЖТС төлеушілер болып табылмайды. БЖС төлеушілер айналымға қарамастан ЖТС төлеушілер болмайды. Егер ҚҚС бойынша тіркеу қажет болса, салық режимі АШТӨ (-70) болып өзгертіледі. Басқа да қызмет түрлерін жүзеге асыруға рұқсат етіледі. БЖС құқығы жоғалмайды. Мемлекет басшысы бизнес тұтынушылар мен азаматтар алдында жауапты болуға және заңға мойынсұнушы болуға тиіс екенін атап өтті. Сондықтан жеңілдікті қолдану кезінде шаруа немесе фермер қожалықтары заңды түрде қарастырылған талаптарды, соның ішінде салық есептілігін ұсыну бойынша, қолма-қол ақша және (немесе) төлем карточкаларын пайдалана отырып есеп айырысу арқылы жүзеге асырылатын есеп айырысу бойынша онлайн-БКМ қолдану бойынша талаптарды орындауы тиіс. Салық салудың жалпыға бірдей белгіленген режимі Қызметі жеңілдетілген режимді қолдануға жол бермейтін барлық кәсіпкерлер (жеңілдетілген салық жүйесі қолданылмайтын қызмет түрлерінің тізімі Қазақстан Республикасының қолданыстағы Салық кодексінің 683-бабында көрсетілген) жалпы белгіленген режимде жұмыс істей алады. Бұл жағдайда ЖК ЖББР үшін пайдаға салынатын салық мөлшерлемесі таза табыстың 10% құрайды. Сондықтан жалпыға бірдей салық салу режимі жоғары жылдамдықпен минималды маржасы бар кәсіпкерлер үшін ыңғайлы. Жалпы бірдей белгіленген режим мен жеңілдетілген режим арасындағы айырмашылықтар: • табыс салығының мөлшерлемесі 10%; • салық кезеңі үшін кірістер бойынша шектеулер жоқ; • салық есептілігі тоқсанына бір рет және жылдың аяғында ұсынылады. ЖББР-ге салық салу Жалпыға бірдей белгіленген режимдегі салық салу жеңілдетілген салық салудан айтарлықтай ерекшеленеді. Сонымен, егер жеңілдетілген төлем бойынша жеке кәсіпкер табыстың 3% төлесе, онда ЖББР бойынша жеке кәсіпкер - пайданың 10% төлейді, яғни салық салынатын табыс - бұл кірістер мен шығыстар арасындағы айырмашылық. Тағы бір ерекшелігі, ЖББР бойынша жеке кәсіпкер жалақысына әлеуметтік салықты 2 АЕК-тен кем емес және әр қызметкердің жалақысынан 1 АЕК-тен әлеуметтік аударымдарды алып тастайды, ал жалақыға жеңілдетілген әлеуметтік салық төленбейді. Сонымен бірге, егер ЖК-де есепті кезеңде кірісі болмаса, ӘС төлемеуіне болады. ӘА өзі және әр қызметкер үшін (зейнеткерлерден басқа) - жалақының 3,5% мөлшерлемесінде МЗЖ - зейнеткерлікке шыққандар мен тұруға ықтиярхаты жоқ шетелдіктерді қоспағанда, жеке және әр қызметкердің жалақысының 10%. ЖК өзінің жалақысын белгілеуге құқылы, алайда МЗЖ есептеу үшін база 1 ЕТЖ-дан 50 ЕТЖ-ға дейін болуы керек (2019 жылғы 1 қаңтардан бастап). Жалақы 25 АЕК жоғары болғанда ЖК өз жалақысынан ЖТС төлемейді, әрбір қызметкердің жалақысынан – 10% (3 топтағы мүгедектерді қоспағанда) алынады. 2020 жылдан бастап МӘМС-ды барлық ШОБС төлейді. Жалақыдан салықтар ай сайын, келесі айдың 25-іне дейін төленеді (қаңтар үшін - ақпан, ақпан үшін - наурыз және т.б.). 25 АЕК-тен асатын қызметкерлердің жалақысына салықты есептеудің стандартты формулалары қолданылады. ЖТС = (ЖАЛАҚЫ – МЗЖ – шегерім мөлшері 1 ЕТЖ)*0,1(Жалақы астам 25 АЕК) ЖК-ӘС (иесі) = 2 АЕК-ӘА ӘС (жұмысшы) = 1 АЕК – ӘА ӘА = (ЖАЛАҚЫ-МЗЖ)*0,035 МЗЖ = жалақы*0,1 МӘМС = жалақы*0,015 Жеке кәсіпкерліктің иелері, 3-топтағы мүгедек жұмыскерлер және тұруға ықтиярхаты жоқ шетелдіктер шегерімге құқығы жоқ. Салық есептілігін ұсыну мерзімдері

Оқу-әдістемелік құрал

ЖК жалпы белгіленген тәртіппен келесі салық есептілігін ұсынады: - 200.00 нысаны (жеке табыс салығы және әлеуметтік салық декларациясы) тоқсан сайын - есепті жылдың 15 мамырына, 15 тамызына, 15 қарашасына және есепті жылдан кейінгі жылдың 15 ақпанына дейін; - 220.00 нысаны (жеке табыс салығы бойынша декларация) - есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызына дейін салық декларация тапсырылғаннан кейін 10 күн ішінде төленеді. ЖШС жалпы белгіленген салық режимі ЖШС тіркеу кезінде салық салудың жалпы режимі негізгі салық режимі болып саналады. Бір қарағанда қиын және қымбат, бұл режим арнайы салық режимдерін қолданатын салық төлеушілерде жоқ мүмкіндіктерді ұсынады. Осы мақалада біз ЖШС үшін жалпы белгіленген режимнің оң және теріс жақтары туралы айтатын боламыз. Жалпыға бірдей белгіленген режимнің арнайы салық режимдерінен айырмашылығы - бұл тауар айналымы, жұмысшылар саны немесе қызмет көлемінде шектеулер болмауы. Бірақ мұндай мүмкіндіктер үшін сіз корпоративті табыс салығы бойынша өсірілген мөлшерлемені (20% КТС мөлшерлемесі) және кірістердің, әсіресе шығындардың толық есебін төлеуіңіз керек. Жалпыға бірдей белгіленген салық режимін қолдана отырып, салық төлеуші барлық кіріс түрлерін қарастыруы керек сатудан түсетін табыс, оң бағамдар мен соманың айырмашылығынан түсетін табыс, қосымша құннан түсетін кірістер және т.б. сондай-ақ шегерімге кететін немесе кетпейтін шығындар. ЖШС есеп беруі. Жалпыға бірдей белгіленген режим Табыс пен шегерімнің арасындағы айырмашылық КТС мөлшерлемесін қолдануға арналған салық базасы немесе бухгалтерлердің айтуы бойынша жылдық жиынтық кіріс болып табылады. Жалпыға белгілі салық режимі үшін салық кезеңі күнтізбелік жыл, және СЕН 100.00 корпоративтік табыс салығы бойынша декларация келесі жылдың 31 наурызына дейін ұсынылады. Сонымен бірге, тіпті жұмыс істемейтін ұйымда да кем дегенде бір қызметкер - директор жұмыс істейтінін ұмытпаңыз. Директор - оның негізін қалаушы ма, жоқ па - қарапайым қызметкер болып табылады. Қызметкердің жалақысы бойынша салықтар ай сайын, келесі айдың 25-не дейін төленеді Жалақы бойынша салықтар: • МЗЖ - міндетті зейнетақы жарналары • ӘС-әлеуметтік салық • ӘА-Әлеуметтік аударымдар • МӘМС-міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру • МӘМСАЖ-міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруға арналған жарналар • ЖТС - жеке табыс салығы Сондықтан 200.00 салық есептілігі түрінде жеке табыс салығы (ЖТС) және әлеуметтік салық бойынша декларацияны ұсыну қажет. Бұл нысанда ЖТС бойынша салық міндеттемелері, әлеуметтік салық, әлеуметтік сақтандыру жарналары, міндетті медициналық сақтандыру, міндетті зейнетақы жарналары, сондай-ақ міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары және ерікті зейнетақы жарналары ескеріледі. 200-осы нысан тоқсан қорытындысы бойынша есепті тоқсаннан кейінгі екінші айдың 15-күнінен кешіктірілмей ұсынылады. Сондықтан есеп беру керек: • 1-тоқсанға 15 мамырға дейін ұсынылуы керек • 2 тоқсан үшін 15 тамызға дейін • 3-тоқсан үшін 15 қарашаға дейін • және 4-тоқсанға келесі жылдың 15 ақпанына дейін. 100.00 және 200.00 СЕН көрсету - жалпыға бірдей белгіленген салық режиміндегі ЖШС үшін міндетті шарт. Бұдан басқа, ЖШС-нің басқа қызмет түрлеріне байланысты салық есептілігінің басқа нысандарын ұсыну бойынша қосымша міндеттеме болуы мүмкін. Мысалы, баланста мүлік немесе көлік болса, ЖШС 700.00 түрінде декларацияны және оған 701.00 және 701.01 нысандары бойынша есеп айырысуды ұсынуға міндетті.

Бизнес-мектеп

Акцизделетін тауарлардың саудасы сәйкесінше декларацияны СЕН 400.00 және 421.00 бойынша акциздердің есептеулерін ұсынуы қажет. ҚҚС төлеуші ретінде 300.00 көлемінде СЕН ұсыну міндеттемесі туындайды. Көптеген кәсіпкерлер көбінесе жалпыға бірдей салық салу режимін ҚҚС-пенбірдей деп ойлайды, бірақ бұл олай емес. Салық режимін таңдау қызметкерлердің санынан бастап, қызмет түрлеріне дейінгі бірнеше параметрлермен бірден анықталады. ҚҚС алуға өтініш берудің бір ғана параметрі бар - бұл 30 000 АЕК мөлшерінде рұқсат етілген айналымнан асып кету (2020 жылға, 1 АЕК = 2 651 теңге). Осылайша, жалпыға бірдей белгіленген салық режимінде салық төлеуші бола тұра, егер сіздің айналымыңыз жылына 79 530 000 теңгеден аспаса, сіз ҚҚС бойынша тіркеуге тұрмай-ақ қойсаңыз болады. Бірыңғай жиынтық төлем БЖТ қызметтің мынадай түрлерін жүзеге асыру кезінде қолданылады: 1 АЕК – Астана, Алматы, Шымкент үшін, сондай – ақ облыстық маңызы бар қалалар үшін;басқа елді мекендер үшін-0,5 АЕК.Бұл ретте БЖТ сомасы былайша бөлінеді: Жеке табыс салығы – (ЖТС) - БЖТ сомасынан 10%, әлеуметтік аударымдар (ӘА) – 20%, Міндетті зейнетақы жарнасы (МЗЖ) – 30%, Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (МӘМС) – 40%. БЖТ қолдану мысалдары-тігу немесе тапсырысқа тігу бойынша қызмет көрсету (үй ательесі); - өз пәтерін жалға беру; - картопты өсіру және сату (сауда объектілерінің аумағында емес сату); • омартаны ұстау және бал сату (сауда объектілерінің аумағында емес сату); • жеке қосалқы шаруашылықтың сүт өнімдерін сату (сауда нысандарының аумағында емес сату) және т. б. Бірыңғай жиынтық төлемді (БЖТ) төлеуші болу үшін не істеу керек? • салық органдарында тіркелудің қажеті жоқ, ЖК немесе заңды тұлға болудың қажеті жоқ; - өз ЖСН бойынша ағымдағы айдың 25-не дейін белгіленген бірыңғай жиынтық төлем сомасын кез келген банк арқылы БЖТ төлеуге арналған реквизиттерге төлеу керек. БЖТ төлеушілердің (өзін-өзі жұмыспен қамтыған жеке тұлғалардың) құқықтары мен кепілдіктері: • міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіне қатысуға; • зейнетақы жинақтарын жасайды және зейнетақы жүйесіндегі еңбек өтіліне байланысты базалық зейнетақы төлемін алуға құқық береді; • еңбек ету қабілетінен айырылған, жұмысынан айырылған, асыраушысынан айырылған, жүктілік пен босану, бала асырап алған, 1 жасқа дейінгі бала күтімі жағдайларында әлеуметтік төлемдер алуға құқығы бар. БЖТ: • сауда-ойын • сауық орталықтарының аумағында қызмет көрсететін жеке тұлғаларға; • жеке практикамен айналысатын адамдарға; • тұрғын үйді қоспағанда, қандай да бір нәрсені жалға беретін адамдарға; • оралмандарды қоспағанда, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға; • ЖК тіркелген адамдарға қолданылмайды. Сонымен, егер қазіргі уақытта сіз еңбек шарты бойынша жұмыс таба алмасаңыз немесе «жеке тұлға – жеке тұлға» секторында жеке табысыңыз болса, онда бастапқы кезеңде сіз БЖТ төлей аласыз. Бірақ сіз ресми сату нарықтарына сатылымдармен кіргенде немесе қызметтер ұсынған кезде немесе ұйымдармен келісім жасасқан кезде, сіз өзіңіздің қызметіңізді салық қызметінде кәсіпкер ретінде тіркеуіңіз керек.

Оқу-әдістемелік құрал МӘМС туралы 3-кесте. МӘМС кестесі

Кезең Жұмыс берушілер ЖК/ШҚ Жеке тұлғалар АҚСШ* Жұмысшылар Мемлекет** Дербес төлеушілер (өзге тұлғалар)

2018

2019

2020

2021

2022

1.5%

1,4 ЕТЖ-дан 5%

Табыстан 1%

Табыстан 2%

Табыстан 3%

0% 0%

Табыстан 1% 1,4% ОЖ

Табыстан 1% 1,6% ОЖ

Табыстан 2% от 1,7 ОЖ

1ЕТЖ-дан 5%

Азаматтық-құқықтық сипаттағы келісім-шарттар бойынша жұмыс істейтін жеке тұлғалар. **Мемлекет жарналарын есептеу объектісі ағымдағы қаржы жылының алдындағы екі жылының орташа айлық жалақысы болып табылады. 2020 жылдан бастап барлық кәсіпкерлерде МӘМС жарналары мен аударымдары өзгереді. Қызметкерлеріне жалақы төлейтіндер үшін МӘМС ставкалары, сонымен қатар жұмысшылар мен өздері үшін жарналар өседі. *

3.2. Үш компонентті интеграцияланған жүйе (ҮКИЖ): қолдану басымдығы Үш компонентті интеграцияланған жүйе (ҮКИЖ) дегеніміз не? Үш компонентті интеграцияланған жүйе онлайн БКМ, қолма-қол ақшасыз төлемдерді қабылдауға арналған жүйелерден (құрылғылардан) (POS-терминал және т.б.), сондай-ақ кәсіпкерлер іс жүзінде, әсіресе бөлшек сауда және Мейрамхана қызметі саласында пайдаланатын тауарларды есепке алудың автоматтандырылған жүйесінен (ERP жүйе) тұрады. (ERP жүйеде) сатылған тауар егер БКМ-де чек соғылмаса, қоймадан шығарылмайтындай барлық үш компонент өзара байланыста болуы керек. Бұл жүйеде тауарлардың, сонымен қатар жұмысшылардың жалақысын қоса алғанда, салық есептілігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін элементтер қозғалысы көрініс табуы керек. Бұл жүйе жеке кәсіпкерлердің салық міндеттемелерін есепке алуы мен орындауын жеңілдетуге арналған. Сондай-ақ Салық кодексінде үш компонентті интеграцияланған жүйені сатып алу үшін жеке табыс салығын 60 мың теңгеге төмендету қарастырылған, бірақ бір жылға есептелген салықтың 50% -ынан аспайды. Яғни, егер бір жылда жеке табыс салығының сомасы 140,0 мың теңгені құраса, онда кәсіпкер салық сомасын 60,0 мың теңгеге азайтуға құқылы. Егер бір жылда жеке табыс салығының сомасы 100,0 мың теңгені құраса, онда кәсіпкер салық сомасын 50,0 мың теңгеге азайтуға құқылы. Бұл норма 2019 жылдан бастап 2021 жылды қоса алғанда қолданылады. Бұдан басқа, осы норманы қолдану үш компонентті интеграцияланған жүйені сатып алған жылы да, келесі жылы да қолдану көзделген. Жеңілдетілген декларация мен ҮКИЖ қолдану қандай артықшылықтарға ие? Біріншіден, салық кезеңіндегі кірістер, яғни алты айда 60,7 млн теңгеден 237,6 млн теңгеге дейін көтерілді. Екіншіден, ҚҚС шегі 30 000 АЕК-тен 144 184 АЕК-ке дейін, яғни 75,7 млн теңгеден 364,1 млн теңгеге дейін көтерілді.

Бизнес-мектеп

Алайда, бұл ұлғаю үш компонентті интеграцияланған жүйені пайдалана отырып, қолма-қол ақшасыз нысанда (яғни сатып алушылармен банк карточкалары арқылы есеп айырысу) жүргізілетін айналымдарға ғана қолданылатынын ескеру қажет. Осылайша, қолма-қол ақшасыз төлемдер күн сайын артып келе жатқандықтан, ЖК-ге салықтарды оңтайландыру үшін түрлі схемаларды қолдану қажеттілігі жойылады. Қазіргі уақытта мынадай мәселелер қарастырылуда: қолма-қол ақшасыз төлемдердің өсуін ынталандыру; оңайлатылған декларация мен патент үшін бірыңғай әлеуметтік төлемге міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруға зейнетақы төлемдерін, әлеуметтік төлемдерді, жарналар мен аударымдарды біріктіру; тіркелген шегерімді пайдалана отырып, арнайы тәртіпке арналған шығыстар тізбесін кеңейту; салық есептілігі нысанын оңайлату және оны ұсыну үшін мобильдік қосымшаларды енгізу.

3.3. Бақылау-кассалық машиналар (БКМ) ҚР аумағында сауда операциялары, жұмыстар, қызметтер бойынша қолма-қол ақшалай есеп айырысу міндетті түрде бақылау-касса машиналарын (БКМ) қолдана отырып жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен жұмыс істейтін барлық кәсіпкерлер клиенттерімен есеп айырысу кезінде БКМ қолдануы тиіс. Бақылау – кассалық машиналар - фискалдық жад блогы бар, тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді сатуда жүзеге асырылатын қолма-қол есеп айырысулар туралы ақпаратты тіркейтін және көрсететін арнайы электронды құрылғылар. KKM жұмысқа жарамды болуы керек. Оның түрі мемлекеттік тізілімге енгізілуі керек. Егер сіз қызметтерге ақы төлеуге арналған сауда терминалы жабдықталған компьютерлік жүйе болып табылатын KKM қолдансаңыз, әр терминалды пайдалану орнында салық органында тіркелуіңіз керек. ККМ, используемые при выездной торговле в палатках, подлежат постановке на учет в налоговом органе по месту нахождения налогоплательщиков. Шатырлардағы жылжымалы сауда кезінде қолданылатын БКМ салық төлеушілердің орналасқан жері бойынша салық органында тіркеуге жатады. ККМ-ны салық органдарында тіркеу үшін компьютерлік жүйелер болып табылатын бақылау-кассалық машиналардан басқа салық органына мыналарды ұсыну қажет: 1. KKM тіркеуге өтініш; 2. салық төлеуші туралы мәліметтер бар KKM; 3. өндірушінің төлқұжаты; 4. кассалық есепке алу кітабы және қойылған, нөмірленген және салық төлеушінің қолымен және мөрімен расталған ақша есебі кітабы. Ақша есебі кітабы - қолма-қол ақшаның ауысуын, тауарлық чектерді, ККМ фискалдық жадының көрсеткіштерін есепке алу журналы. Тауарлық чектер кітабы - кітапқа біріктірілген тауарлық чектердің жиынтығы. Кітаптарды салық органдарынан сатып алуға немесе өзіңіз жасауға болады. Кітаптарға ұқыпты қарау керек - мұқият толтырыңыз, жоғалтпаңыз, салық органдарының оларды толтыру жөніндегі талаптарын сақтаңыз. Егер сіз компьютерлік жүйе болып табылатын БКМ есепке қойсаңыз, сіз салық органына тапсыру керексіз: 1. БКМ есепке қою туралы өтініш; 2. компьютерлік жүйенің функционалдық мүмкіндіктері мен сипаттамаларының қысқаша сипаттамасы; салық органында есепке қою үшін өтініш берілген «салық инспекторының жұмыс орны» модулін пайдалану жөніндегі нұсқаулық және оған қол жеткізуді қамтамасыз ету. Өтініштің қабылданғанын растау болып табылады: 1. салық төлеушіде қалатын өтінімнің екінші данасында қызметкердің тегін, аты-жөнін, қолын қою арқылы өтінішті қабылдау туралы салық органы қызметкерінің белгісі; 2. кіріс құжатын қабылдау және шығыс құжатын беру туралы мәліметтер көрсетілген талон. Компьютерлік жүйе болып табылатын БКМ есепке қою үшін қажет: • Компьютер жүйесінде фискалды жұмыс режимін орнату; • БКМ тіркеу карточкасын беру. Алайда, егер БКМ үлгілері БКМ мемлекеттік тізімінде жоқ немесе ол жарамсыз болса, онда оны тіркеу есебіне қою мүмкін емес.

Оқу-әдістемелік құрал

БКМ пайдалану кезінде салық төлеушінің жауапты тұлғасы (сатушы немесе кассир): 1. БКМ пайдалану жөніндегі нұсқаулыққа сәйкес тауар, жұмыс, қызмет құнын енгізу операцияларын жүзеге асырады; 2. Электр энергиясы болмаған немесе БКМ жарамсыз болған жағдайда тауар чегін толтырады және береді; 3. қолма-қол ақшаны есепке алу кітабын толтырады; 4. ауысым аяқталған кезде БКМ моделін дайындаушының техникалық талаптарына сәйкес ауысым есебін (Z-есеп) алу жолымен «ауысым соңы» рәсімін орындайды. Мөрленген немесе толық толтырылған күннен бастап 5 жыл ішінде: ауысымдық есептер; қолма-қол ақшаны есепке алу кітаптары; тауар чектерін есепке алу кітаптары; жою, қайтару чектері; жою және қайтару операциялары жүргізілген бақылау чектері сақталуы тиіс. Терминалдарда пайдаланылатындардан басқа БКМ үшін ауысым кезеңі 24 сағаттан аспауы тиіс. Терминалдар жабдықталған БКМ үшін ауысым кезеңін салық төлеуші айқындайды және 1 айдан аспауы тиіс. БКМ ақаулы деп есептеледі, егер: 1. баспайды, бақылау чегіндегі қатарда түсініксіз немесе деректемелері толық емес басылатын болса; 2. фискалдық жады деректерін алу мүмкіндігі жоқ; 3. салық органының пломбасы жоқ немесе бүлінген; 4. дайындаушы зауыттың таңбасы жоқ. БКМ жарамсыз болған жағдайда сіз техникалық қызмет көрсету орталығына жүгінуіңіз керек және салық органының пломбасын жоймай жөндеу жүргізу мүмкін болмаса, ақаулықтың себептерін және жөндеу жүргізу мерзімдерін көрсете отырып, олардан қорытынды алуыңыз тиіс. Содан кейін 3 жұмыс күні ішінде сіз салық органына беруге тиіссіз: 1. БКМ тіркеу карточкасының нөмірі, берілген күні және ақау болған күннің басындағы санауыштың жиынтық көрсеткіштері көрсетілген өтініш; 2. техникалық қызмет көрсету орталығының жөндеу жүргізу мерзімі мен ақаулық себептері көрсетілген қорытындысы. Өтінішті қабылдаған күні салық органы БКМ пломбасының бүтіндігін бұзуға рұқсат беру немесе рұқсат беруден бас тарту туралы шешім қабылдайды. БКМ жөндеуден кейін пломбаны орнату үшін салық органына пломбаның бүтіндігін бұзуға рұқсат берілген күннен бастап 15 жұмыс күнінен аспайтын мерзімде ұсынылуы тиіс. KKM-дан басқа, сіз салық органдарына ККМ-ны тіркеген кезде берген кітаптарыңызды мұқият қарауыңыз керек. ҚР Салық кодексінің 650-бабына сәйкес қолма-қол ақшаны есепке алу кітабын жүргізу кезінде салық төлеушінің жауапты тұлғасының қолма-қол ақшаны есепке алу кітапшасын және басқа да бухгалтерлік кітаптарды толтыруы міндетті шарт болып табылады. Кассалық есеп жүргізу кезінде салық төлеушінің жауапты тұлғасының қолма-қол ақшаны есепке алу кітабын және басқа да бухгалтерлік құжаттаманы толтыру талаптарын орындамауы салықтық есепке алуды бұзу болып табылады және әкімшілік жауапкершілікті көздейді. Кассаға ақша енгізу және кассадан ақша алу ауысым ішінде операция уақыты мен сомасы және жауапты адамның қолы көрсетіле отырып, қолма-қол ақшаны есепке алу кітабына міндетті түрде енгізіледі. Қолма-қол ақшаны есепке алу кітапбының нысаны «Салықтық басқарудың кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы 30 желтоқсандағы № 637 бұйрығымен бекітілген. Қолма-қол ақшаның нақты сомасы кассалық кітапта көрсетілген сомамен бірдей болуы керек. БКМ тіркеу карточкасында көрсетілген мәліметтер өзгерген жағдайда сіз 5 жұмыс күн ішінде салық органына хабарлауыңыз керек. Тіркеу карточкасы жоғалған (бүлінген), тіркеу карточкасында көрсетілген мәліметтер өзгерген, тіркеу карточкасында сәйкестендіру нөмірі болмаған жағдайларда салық органы тіркеу карточкасын ауыстыруды жүргізеді. Желесі жағдайларда: 1. қолма-қол ақша арқылы сауда операциялары, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету кезінде жүзеге асырылатын ақшалай есеп айырысуларға байланысты қызметті тоқтату; 2. БКМ пайдалану орнын немесе салық төлеушінің орналасқан жерінің өзгеруі, егер мұндай өзгеріс БКМ басқа салық органында тіркеуді талап етсе; 3. техникалық ақаулыққа байланысты БКМ одан әрі қолдану мүмкін болмауы; 4. БКМ Мемлекеттік тізілімнен шығару; 5. ҚР Салық заңнамасына қайшы келетін өзге жағдайларда сіз БКМ есептен шығаруыңыз керек.

Бизнес-мектеп

3.4. POS – терминал POS-терминал-төлем карталарын төлеуге қабылдауға арналған электрондық бағдарламалық-техникалық құрылғы. Ол чиппен, магниттік жолақпен және байланыссыз карталармен, сондай-ақ байланыссыз жұптасқан басқа да құрылғыларды қабылдай алады. Сондай-ақ POS-терминал кассирдің жұмыс орнында орнатылған барлық бағдарламалық-аппараттық кешенді білдіреді. POS-терминал (POS-жүйеге қарағанда), әдетте, тиісті мемлекеттік органның бақылау-кассалық машиналардың мемлекеттік тізілімінде бірегей атауы бар бірыңғай бағдарламалық-аппараттық кешен (монитор, жүйелік блок, сатып алушының дисплейі, POS-пернетақта, карталарды есептеуіш, баспа құрылғысы, фискалдық бөлік, бағдарламалық қамтамасыз ету) ретінде тіркеледі. Бұл ретте бақылау-кассалық машиналар тізілімінде егжей-тегжейлі сипатталған осы кешеннің кез келген аппараттық-бағдарламалық түріне өзгеріс енгізуге тыйым салынады. POS-терминал-әдеттегі кассалық аппарат сияқты сауда операцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін аппараттық-бағдарламалық кешен. Сату есебінен басқа POS-терминал оларды одан әрі талдау үшін басқа да деректерді жинай алады. POS терминалында дұрыс өнімді іздеуді жеңілдететін және оның сипаттамаларын - бағалар, жарамдылық мерзімі, аннотациялар және т.б. алу үшін пайдаланушының өзара әрекеттесу интерфейсі бар; фискалдық чектерді қалыптастыру; санау өзгерісі; әр түрлі есептерді орындай алады. POS жүйелері - бұл фискалдық тіркеушілер негізінде кассирлердің жұмысын автоматтандыруға арналған аппараттық жүйелер. Әдетте, POS жүйесінде дербес компьютерлік жүйенің блогы, фискалдық тіркеуші (FR), кассирдің POS-мониторы, касса, бағдарламаланатын пернетақта, карта оқу құралы, штрих-код оқу құралы және тұтынушыларға арналған дисплей бар. POS-жабдықтың барлық осы құрамдас бөліктері кассирдің аяқталған жұмыс орны болып табылады. POS-жүйенің POS-терминалдан айырмашылығы-бұл POS-жүйенің фискалдық жадының модулі баспа құрылғысында, атап айтқанда фискалдық тіркеушіде орналасқан. POS-терминалдың фискалдық жадының модулі компьютерлік блок корпусының ішінде орналасқан. POS-жүйелер мен POS-терминалдарды қолданудың тағы бір ерекшелігі осыған байланысты. POS-терминалдар POS-терминалмен бірге бақылау-кассалық машиналардың (БКМ) мемлекеттік тізіліміне енгізілген белгілі бір мамандандырылған кассалық бағдарламалармен ғана сатылуы мүмкін. POS-жүйелер үшін бағдарламалық қамтамасыз етуді сертификаттау талап етілмейді, себебі фискалдық есепке алу үшін қажетті барлық бағдарламалық қамтамасыз ету (БҚ) баспа құрылғысының — фискалдық тіркеушінің ішкі жадында жазылған.

3.5. ERP жүйесі ERP аббревиатурасы Enterprise Resource Planning ағылшын сөзінен шыққан, бұл сөзбе-сөз кәсіпорынның ресурстарын жоспарлауды білдіреді. Теориялық түрде мұндай жүйе компания қызметінің жалпы стратегиясын білдіреді, ол мынадай бағыттарды ескереді: Қаржы ресурстарын басқару-салық есептілігін, бухгалтерлік есепті жүргізу, бюджетті жоспарлау; Еңбек ресурстарын басқару; Активтерді басқару; Серіктестермен өзара іс - қимыл және клиенттердің операциялар тарихын есепке алу. Практикалық жағынан, ERP бизнес жүйелері туралы айтқанда, олар осы салалардың әрқайсысын автоматтандыруға арналған бағдарламалық қамтамасыздандыруды, сондай-ақ компания қызметінің басқа да процестерін, оларды кәсіпорынның жұмыс істеуі үшін қажетті өзара байланысты мәліметтер базасына енгізуді білдіреді. Қарапайым сөзбен айтқанда, ERP жүйелері іс-шаралар жиынтығы болып табылады, оған келесілер кіреді: кәсіпорындағы ақпарат ағындарын басқару модельдері, оны сақтауға және өңдеуге арналған жабдық, бағдарламалық қамтамасыз ету, IT бөлімі және техникалық қолдау жөніндегі мамандар, сонымен қатар тікелей пайдаланушылар.

Оқу-әдістемелік құрал 10-сурет. ERP жүйесі

Кәсіпорынның ресурстарын жоспарлаудың IT-жүйесінің құрылысы Күрделі бағдарламалық қамтамасыз ету бола отырып, ERP жүйесі келесі элементтерден тұрады: Платформа - бағдарлама компоненттерінің жұмысын қамтамасыз ететін негізгі орта (ядро), сондай-ақ компанияның базалық функционалы (анықтамалық ақпарат, функциялар). Бұл жүйенің негізі, онсыз оның жұмысы мүмкін емес. Деректерді басқару құралдары - мұнда серверде сақтау орны, ақпаратты өңдеу және оларды модульдердің жұмысы үшін беру бағдарламалары кіреді. Қосылатын модульдер - платформаға қосылатын және өз жұмысында негізгі деректер базасын пайдаланатын бір-бірінен тәуелсіз бағдарламалар. Барлық кешеннің жұмысын бұзбай ажыратылуы және қосылуы мүмкін тәуелсіз модульдердің болуы ERP жүйесін бизнес процестерді автоматтандыру кезінде пайдаланылатын бағдарламалық қамтамасыз етудің басқа түрлерінен ажыратады. Өндіріс ресурстарын жоспарлау жүйесінің негізгі платформасына қосылатын модульдер шартты түрде үш топқа бөлінеді: Ішкі - қызметкерлер қол жеткізе алатын кәсіпорын ішінде пайдаланылатын бағдарламалар. Сыртқы - клиенттер мен серіктестері қол жеткізе алатын бағдарламалар (мысалы, делдал дропшипперінің жеке кабинеті). Коннекторлар - ERP жүйесінің бір бөлігі болып табылмайтын, бірақ компания өз қызметінде пайдаланатын басқа бағдарламалық өнімдермен қосуға арналған бағдарламалар. Олар деректер алмасуды орындайды. Кәсіпорын үшін ERP жүйесін қайдан алуға болады? Ресурстарды жоспарлау үшін БҚ сатып алудың үш жолы бар: Өз өнімін жасау. Көбінесе тиімсіз әдіс болып табылады, өйткені кәсіби тәсілдің болмауы елеулі әсер етпейтін бір ғана бағыт ескерілген жағдайдың туындауына әкелуі мүмкін. Бұл ретте осындай тәсілмен енгізілген жүйені ауыстыру немесе толықтыру қиын. Дайын платформаны сатып алу және оны кәсіпорынның жұмысына енгізу. Мұнда Сіздің компанияңыздың қызметіне сәйкес дұрыс таңдау жасау керек. Сапалы және танымал өнімдер өте қымбат және әзірлеуші тарапынан тұрақты қолдауды қажет етеді. Компания үшін жеке ERP жүйелерін кәсіби әзірлеу. Отандық нарықта құрылатын бағдарламалардың тек 20% - ы ғана кәсіпорындардың жұмысына табысты кірігуде. Демек, компанияның жоғары құнға сапасыз өнім алу қаупі өте үлкен.

Бизнес-мектеп

3.6. Электрондық шот-фактура дегеніміз не? Электрондық шот-фактура (ЭШФ) — бұл ЭШФ АЖ арқылы электрондық түрде жазып берілген және салық заңнамасы нормаларының талаптарына және ЭШФ құжат айналымы қағидаларына сәйкес келетін шот-фактура. ЭШФ заңнамалық бекітілген нысан бойынша жазып беріледі және жеткізушінің уәкілетті тұлғасының электрондық цифрлық қолтаңбасымен (ЭЦҚ) куәландырылады. ЭШФ АЖ жүйесіндегі электрондық құжат ЭШФ түпнұсқасы (түпнұсқасы) болып табылады. Бұл ретте ЭШФ-лардың қағаз тасығыштағы немесе электрондық түрдегі көшірмелері болуы мүмкін. Электрондық шот-фактура жазу процесін келесі түрде ұсынуға болады: • Өнім беруші құжатты ЭШФ АЖ қосымшаларында ЭШФ құжат айналымы қағидаларына сәйкес немесе өзінің есепке алу жүйесінде (егер ол ЭШФ АЖ-мен интегралданған болса) толтырады. • Кәсіпорынның уәкілетті тұлғасы құжатты электрондық цифрлық қолтаңбамен куәландырады және электрондық құжатты ЭШФ АЖ жүйесіне жібереді. ЭШФ АЖ құжаттың регламенттелген тексерулерін орындайды: ЭШФ көрсеткіштерін форматтық-логикалық бақылау, жеткізуші мен алушының тіркеу деректерін тексеру, жеткізушінің электрондық цифрлық қолтаңбасының жарамдылығы және т. б. Егер құжатта қателер анықталмаса, электрондық құжат ЭШФ АЖ жүйесінде тіркеледі және алушыға жіберіледі. ЭШФ АЖ-де тіркеуден өткен құжат Электрондық шот-фактура болып табылады. Егер құжатта қателер анықталса, құжатты жүйеде тіркеу және оны сатып алушыға жөнелту жүргізілмейді. ЭШФ АЖ электрондық шот-фактураны тіркеу кезінде оған ерекше бірегей тіркеу нөмірі беріледі. Тіркеу нөмірінің болуы шот-фактураны электрондық түрде жазып беру белгілерінің бірі болып табылады. Шот-фактура алушы ҚҚС-ны ҚР СК 256 және 263-баптарында белгіленген салық заңнамасының талаптарын ескере отырып, электрондық шот-фактура негізінде есепке жатқызуға құқылы. Егер шот-фактура қағаз тасығышта да, электрондық түрде де жазып берілген жағдайда, онда ЭШФ құжат айналымы қағидаларының 3-тармағына сәйкес тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді алушының ҚҚС есепке жатқызуы үшін электрондық түрде жазып берілген шот-фактура негіз болып табылады. ЭШФ АЖ жүйесі ЭШФ АЖ жүйесіне кіру үшін пайдаланушы: ЭШФ АЖ Web-қосымшасы (ЭШФ АЖ порталы). ЭШФ АЖ Offline-қосымшасы (ЭШФ АЖ порталының бастапқы бетінде келтірілген сілтеме бойынша белгіленуі мүмкін). ЭШФ АЖ біріктірілген есеп жүйесінің функциялары. Салық төлеушіні ЭШФ АЖ қатысушысы ретінде тіркеуді кәсіпорынның басшысы ЭШФ АЖ порталында жүргізеді. Тіркеу процесінде кәсіпорын басшысы ЭШФ АЖ жүйесін пайдалану туралы келісім жасайды. Келісім кәсіпорын басшысының электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылады. Келісім жасасу кәсіпорын міндеті шот-фактураларды тек электрондық түрде жазуды білдірмейді. Жүйеде аутентификациялау және ЭШФ АЖ электрондық құжаттарды куәландыру үшін Ұлттық куәландырушы орталықтың (ҚР ҰКО) кілттері пайдаланылады. Ұлттық куәландыру орталығының кілтін Халыққа қызмет көрсету орталықтарынан алуға болады. ҚР ҰКО кілттерін алу процедуралары туралы толығырақ ақпарат Ұлттық куәландырушы орталықтың порталында келтірілген: • Жеке тұлғаның кілттерін алу. • Заңды тұлғаның кілттерін алу. • Шот-фактураларды электрондық түрде жазып беру ерекшеліктері Қағаз шот-фактураға қарағанда электрондық құжаттың бекітілген нысаны мен белгіленген толтыру ережелері бар. ЭШФ нысаны құрылымдалған және 10 бөлімнен тұрады. Электрондық шот-фактура нысанында көзделген деректердің бір бөлігі толтыру үшін міндетті емес болып табылады және ақпараттық сипатта болады. Толтыру ЭШФ жазып беру қағидаларымен талап етілмейтін және өнім беруші толтырмайтын нысанның бөлімдері ЭШФ нысанынан алып тасталуы мүмкін. Электрондық шот-фактурада Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 263-бабында көрсетілген стандартты ақпаратқа қосымша мыналар көрсетіледі:

Оқу-әдістемелік құрал

Өткізу бойынша айналым жасалған күн. Мемлекеттік мекеме үшін төлем деректемелері (егер шот-фактура Мемлекеттік мекемелердің атына жазылса). Тауарларды әкелу туралы өтініштің нөмірі (Кеден одағы елдерінен импортталған ТМҚ өткізу кезінде). Бұрын жіберілген ЭШФ түзету үшін, мысалы, қате анықталған жағдайда, өнім беруші түзетілген шот-фактура жазып беруге құқылы. «Түзетілген» түрімен ЭШФ жазып берілген кезде бастапқы қате шот-фактура жүйеде жойылады. Электрондық түрде шот-фактураларды жазып берген кезде (қосымша, түзетілген және кері қайтарылғандардан басқа) алушының ЭШФ растауы талап етілмейді. Түзетілген және қосымша ЭШФ жазып беру, сондай-ақ ЭШФ қайтарып алу және жою кезінде алушы тарапынан түзету операциясын растау талап етіледі. Растау мерзімі қазіргі уақытта заңды түрде белгіленбеген. Ұсынылатын әдебиет

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Бухгалтерлік есеп. Бухгалтерлік құралдар https://uchet.kz/; Кәсіби PRO1C https://pro1c.kz/articles/nalogovyy-uchet/ шот-фактураның электрондық жүйесі https://esf.gov.kz:8443/esf-web/login бухгалтерлік есеп негіздерден баланстыққа дейін. Тәжірибелік нұсқаулық + CD, V.P. Проскурина. салықтар туралы қарапайым тілде, ESF.D бойынша 150 сұрақ. Казанцев, И.Иванова. NSFO-да IP және ЖШС қызметін есепке алу. Тәжірибелік нұсқаулық. V.P. Проскурина Қазақстан Республикасындағы ЖШС-тің есеп саясаты. V.P. Проскурина 1С: Кәсіпорын 8. Қазақстанның бухгалтерлік есебі. Л.К.Скобликова 1С: Кәсіпорын 8 Қазақстан үшін бухгалтерлік есеп. Оқулық. R.S. Картамысова Кәсіпкер сөздігі

Салық базасы - салықты есептеу үшін пайдаланылатын сома. Салық базасы салық мөлшерлемесіне көбейтіледі. Салық кезеңі - аяқталуы бойынша салық базасы айқындалатын және төлейтін салық есептелетін кезең. Салық декларациясы - салық органына ұсынылатын салық төлеушінің өтініші. Декларацияда көрсетілген кірістер, шығыстар, салықтық жеңілдіктер туралы мәліметтер негізінде салықтар есептеледі және төленеді. Салық төлеуші - «өзі үшін» салық төлейтін тұлға. Бұл жеке тұлға, жеке кәсіпкер немесе ұйым болуы мүмкін. Салық агенті дегеніміз - салықты «басқаларға» есептейтін, ұстайтын және аударатын тұлға: жұмысшылар, құрылтайшылар және т.б.

Бизнес-мектеп

Салық салу объектісі - салық салынатын объект Салық мөлшерлемесі - салық сомасы, көбінесе пайыз ретінде. Тікелей салықтар - бұл жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға төлейтін салықтар. Салық салу объектісі төлеушіге тиесілі: оның мүлкі немесе кірісі. Жанама салықтар дегеніміз - тұтынушы төлейтін салықтар. Салық салу объектісі болып мұндай «қосынды» бар тауарлар, қызметтер, жұмыстар сатылады. Тұтынушы сатып алу кезінде бұл салықты төлейтінін білмеуі мүмкін. Сондықтан салықты қазынаға ақша алған адам - сатушы немесе өндіруші аударады.

IV. Кәсіпкерлерге арналған қаржы 4.1. Қаржылық сауаттылық Қаржылық сауаттылық-бұл адамның әл-ауқатын жақсартуға және өмір сүру сапасын арттыруға әкелетін қаржылық мінез-құлық саласындағы білім, Дағдылар мен ұстанымдар жиынтығы; өмірлік оқиғалар мен экономикалық жағдайлардың өзгеруін ескере отырып, қысқа мерзімді шешімдер мен ұзақ мерзімді қаржылық жоспарлау арқылы жеке қаржыны басқарудағы қабілет пен сенімділік түсінілетін дәреже. Қаржылық сауаттылық — жеке ақшаға иелік ете білу және өз шешімдері үшін жауапкершілік қабылдай білу Экономика және ақша саласындағы надандыққа байланысты адамдар тіпті жақсы жалақы кезінде өзіне лайықты өмірді қамтамасыз ете алмайды. Сонымен қатар, біздің қаржылық сауатсыздығымызды басқа адамдар жиі пайдаланады және бұл қайғылы салдарларға әкеледі. Осы екі себеп бойынша қаржылық сауаттылық негіздерін үйрену керек. Көп табыс табу қабілеті кедейлікен аулақ өмірді білдірмейді. Егер адам белгілі бір дағдылардың (музыкалық, медициналық білім) көмегімен ғана ақша алса, онда бұл жеткіліксіз болып табылады. Тапқан ақшаны басқара білу мүлдем жаңа дағдылар мен білімді талап етеді — бұл сізді қаржылық тәуелсіздікке әкелуі мүмкін. Бізді мектепте және тіпті университетте жеке ақшаларды басқаруға үйретпейді. Ақша мәселелерімен біз күніне бірнеше рет бетпе-бет келіп отырамыз және бұл ретте ақша не екенін және қалай қаржылай бай адам болу керектігін түсінбейміз. Сонымен қатар, кез келген адамнан қаржы жағынан бай тұлға деген не екенін сұраса, жауап бір болады: «машина мен жақсы үйі бар адам». Бұл модульде сіз көптеген себептер бойынша бай адамның анықтамасы басқа екенін түсінесіз және бірнеше жылдан кейін тұрақты қаржылық жағдайға қол жеткізу немесе ең болмағанда, сізге сауатты үнемдеуге және ақшаны желге тастамауға көмектесетін кейбір әдеттерді қалай тәрбиелеуге болатынын білетін боласыз. Әрине, сіз бірнеше жыл бойы өте жақсы табыс табатын бірақ ақшаны қайдан табарын білмейтін көптеген адамдармен таныс шығарсыз. Олар бағдарламалау, өнер, ғылым, спорт саласымен айналысып, оларды керемет білуі мүмкін. Алайда, олардың кейбіреулері тіпті бұл жағдайда қарыздарға батып жатады. Олар өздерін дамытатын маңызды нәрселерді сатып алса бір сәрі. Әдетте, олар сатып алатын тауарлар мүлдем мағынасыз болып табылады және оларды сатып алу ауыртпалыққа айналады. Бұл біртүрлі көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде сіз қазіргі уақытта қанша ақша табатыныңыз маңызды емес. Адамзат тарихында мыңдаған адам кедейден миллионерге айналғаны туралы әңгімелер бар. Сондай — ақ, кері оқиғалар да бар - басына байлық түскен адамдар қысқа уақыт ішінде бәрін жоғалтып алады. Сондықтан сіздің қазіргі табыстарыңыз — үкім емес екенін түсіну өте маңызды. Сол себепті қаржылық сауаттылық қажет. Ол кейбір қаржылық әдеттерді адам бойында тәрбиелеу арқылы кез келген адам қаржылық шұңқырдан шығып, аяққа нық тұра алатынын көрсетеді. Экономика түсіну үшін күрделі құрал болып табылады. Бұған тіпті әлемнің ең керемет экономисттері болжамаған әлемдік қаржы дағдарыстары куә. Енді экономистер өздерінен жауапкершілікті алып тастай отырып,»циклдер бар, әлемдік дағдарыстар әрдайым болады» деген циклдер туралы сөз тіркесін пайдаланады. Дағдарыстың нақты күнін ешкім болжай алмайды,алайда оларға әркім дайындала алады.

Оқу-әдістемелік құрал

Миллионер қаржылай сауатсыз адам бола ала ма? Мүмкін. Мысалы, бір рөл үшін бірнеше миллион доллар алуы мүмкін голливуд актері бар делік. Біраз уақыттан кейін оның даңқы өтіп, онымен бірге оның қаржылық жағдайы жоғалады. Сондықтан ол өз өмірінің қалдығы төмен ақы төленетін рөлдерді ойнауға, өз мүлкін сатуға мәжбүр болады. Бұл қаржылық сауаттылықтың маңыздылығын көрсететін тамаша иллюстрация. Өмірде қаржылық сауаттылықты қолдану. Теорияны зерттеу, ақшаға саналы қарым-қатынасты өсіру және қаржылық ойлау-бұл үш нәрсе кез келген адамға өмір сүруге көмектеседі. Қаржылық ойлау ең маңызды нәрсе болып табылады, алайда білімді практикалық дағдылармен толықтыру және үнемі үйреніп отыру өте маңызды. Біреу қаржылық қамтамасыз етілу үшін мүмкіндігінше көп жұмыс істеу керек деп санайды. Бір жағынан, бұл солай, бірақ екінші жағынан, ең алдымен, ақылға қонымды жұмыс істеу керек. Сіз өз қаржылық жолыңызды бастағаннан кейін, сіз мүмкіндігінше көп жұмыс істеуге мәжбүрсіз. Бірақ бір маңызды сәт бар: сіз неғұрлым көп ақша тапқанша, соғұрлым жауапкершілікпен жұмыс істеуіңіз керек. Бай болудың және шаршай жұмыс істеудің мәні жоқ. Қаржылық сауатты адам капиталдың өсуіне қарай аз жұмыс істейді және бұл ретте көп үлгереді. Мысалы, сіз инвестор болуға қол жеткізгенде, сіз аз жұмыс істей аласыз. Сіз үшін ақша жұмыс істейтін болады. Әрине, бұл жағдайда ешкім сізге сүйікті ісіңізбен айналысуға және жұмыс істеуді жалғастыруға тыйым салмайды, бірақ енді сіз қанша және қайда жұмыс істейтініңізді өзіңіз шешесіз. Есіңізде болсын, сіз қазірден бастап қаржылық білімді қолдана аласыз. Бүгін қаржы арқылы жасайтын барлық нәрсе сіздің болашағыңызға әсер етеді. Қажет емес заттарды сатып алуды тоқтатқан кезде сізде жаңа мүмкіндіктер пайда болады. Сізде қарапайым ой қалыптаса бастайды - ақша жаңа ақша табуы керек. Табыстың ысырап болуы бір минуттық ләззат береді және сізді алға жылжытпайды. Қаржылық тәуелсіздік туралы кез-келген кітап, ең алдымен, сіздің өміріңіздегі шығындарды оңтайландырудың маңыздылығын білуге мүмкіндік береді. Қаржылық сауаттылықты қалай үйренуге болады? Ешкім қаржылық сауатты адам болып туыла салмайды. Бай отбасында тууға болады, бірақ бұл сізге тамаша қаржылық болашаққа кепілдік бермейді. Қаржылық ойлауды дамыту, тәрбиелеу қаржылық сауаттылыққа көп айлар уақыт бөлу керек. Алайда, көптеген оң өзгерістерді сіз бірнеше күн ішінде дамыта аласыз. Ақша теориясын тез зерттеуге болады, сондай-ақ акциялар нарығы немесе банк қалай жұмыс істейтінін түсінуге болады. Қаржы қалай жұмыс істейтінін түсінгеннен кейін ғана сіз сәл алға жылжи бастайсыз. Қаржылық сауаттылықты дамыту үшін ең маңызды дағды-тәртіп болып табылады. Әлемдегі адамдардың 90% - дан астамы ақшаны ақылсыз жұмсайды, сол себепті олардың ешқайсысы бай адам болмайды. Қалған 10%-ына ешкім ешқандай кепілдік бермейді, бірақ олардың баюға мүмкіндіктері әлі де көбірек. Қаржылық әдеттерге қатысты тәртібіңізді дамыта отырып, сіз он жылдан кейін істен шығып, пассивті табыс көздеріңіздің болуын және қалайтын нәрселерді жасау үшін өз мүмкіндіктеріңізді мың есе арттырасыз.

4.2. Ақшаның мәні. Ақша және оның қасиеттері Қаржылық сауаттылықты тәрбиелеу ақша мәнін және олардың қасиеттерін түсінбестен мүмкін емес. Бұл тақырып қызықты және әрбір адам үйренуді қалайтын, олармен жұмыс жасауды және түсінуді, олар қандай заңдар бойынша өмір сүретінін білгісі келетіндерге міндетті. Біз күн сайын олармен бетпе-бет кездесеміз, бірақ олар туралы мүлдем ештеңе білмейміз. Ақшаны әлем нарығының халықаралық тілі деп атауға болады. Ақша функциясын түсіну-қаржылық сауаттылыққа бірінші қадам. Егер сіз теорияны білсеңіз және негіздерді түсінсеңіз, сіз оларды сауатты басқаруға үйренуге көмектесетін құралмен қаруланған боласыз. Ақшаның пайда болу тарихын, олардың функциялары мен мәнін қарастырайық. Ақшаның негізгі функциялары Әрбір жаңа жүзжылдықта ақшаның жаңа ерекше функциялары пайда болады, сонымен қоса, олардың кейбіреулері әмбебап болып табылады - біз оларды қарастырамыз. • Құн өлшемі. Ақша тауардың құнын өзгертуге және өлшеуге қабілетті, сондықтан олар үшін эталон болып табылады. Тауар құнын көрсету нысаны баға болып табылады. Баға-ақшалай тауар құны. Өз қызметінің басында ақшаның дербес құны болғандықтан (құрамында күміс және алтын бар) бастапқыда тауарлардың құны оларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық еңбектің арақатына-

Бизнес-мектеп

сы арқылы ақша құнына сәйкес келді. Қазіргі уақытта несие, электрондық ақша және жарнамаға қаражат пайда болған жағдайда көп өзгеріс орын алды. • Алмасу құралы. Бұл ақшаның бастапқы функциясы, ол сіз өз тауарыңызды ақшаға айырбастап, содан кейін сізге қажетті тауарды сатып алу үшін оларды пайдалана аласыз дегенді білдіреді. Мыңжылдықтар тоғысында осы басты функцияға әлемнің экономикалық бейнесін толығымен өзгертіп, басқа ондаған функция қосылды. • Төлем құралы. Бұл функция кредиттік қатынастардың дамуына байланысты пайда болды. Бұл жағдайда ақша мен тауарлардың қарама-қарсы қозғалысы байқалмайды. Егер сіз тауарды несиеге алған болсаңыз, сізге қарыз сомасын тауармен емес, ақшамен беру керек болады. Сондай-ақ, бұл функция жалақы немесе бюджетке төлемдерді жүзеге асыруда іске асырылады. • Айналым құралы. Бұл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлінде болады. Бұл жерде өтімділік көрсеткіші негізгі рөл атқарады. Сіз өз тауарыңызды бүгін сата аласыз, ал шикізатты сіз қалаған кезде сатып ала аласыз. Адам өзіне қажетті тауарды бір жерден сатып ала алады, және мүлдем басқа жерде сата алады — яғни ақша кеңістік және уақыт шектеулерін жеңеді. • Жинақтау құралы. Барлық ақшаны бірден айналымға жіберу рұқсат және керек емес. Адам ұзақ уақыт бойы жинақтаумен айналыса алады, содан кейін қандай да бір қымбат зат сатып алуы немесе қызметке тапсырыс беруі мүмкін. Бір минус бар - бұл ретте инфляция болуы мүмкін, яғни ақша құндылығы төмендейді. Әлемдік ақша. Әлем елдері арасында сауда және қарыз қатынастары бар - бұл әлемдік ақшаның пайда болуына алып келді. Олар жалпыға ортақ төлем құралы ретінде жұмыс істейді. Қазіргі уақытта бұл бес валюта жалпыға ортақ төлем құралы ретінде саналады: АҚШ доллары, еуро, Жапон иені, ағылшын фунты және Швейцария франкі. Дегенмен, электронды ақшаны адамдар 17 валютаға айырбастауды үйренді, бұл елдер арасындағы тауар-нарықтық қатынастар процесін айтарлықтай жеңілдетті. Жоғарыда айтылғандай, ақша функциялары үнемі өзгереді және толықтырылады, бірақ жоғарыда келтірілген мысалдар ұзақ уақыт әмбебап болып келеді. Жаңа электрондық ақшаның сондай-ақ крипто-валютаның пайда болуына байланысты, таяу уақытта жаңа функциялар ойлап табылуы мүмкін және олармен бірге ақшаның мәні де өзгереді. Сыйға тарту экономикасы-бұл қызметтер мен тауарлар өтеусіз берілетін қоғамдық құрылғы жүйесі. («The Gift Economy», David Cheal авторы). Сыйға тартудың кейбір принциптері мен элементтері, мысалы, ақпарат түрінде осы күнге дейін бар. Бұл қағидаттар бойынша Уикипедия, торрент-трекерлер, ал кейбір жағдайларда ғылым да жұмыс жасайды. Бұл жағдайда адамда бедел мен қоғамдық жағдай пайда болады, олар ақпараттық әлемде кейде осы ақпаратты сата отырып, табуға болатын ақша санынан да көп болады. Қазіргі әлемде ресурстар мен ақпаратты жинақтау ниеті әлсіздік пен ашкөздік белгісі болып саналады. Содан кейін әлемнің түрлі аймақтарында адамдар ақша ретінде түрлі заттарды пайдалана бастады: • Көптеген елдерде бұл жануарлардың жүндері мен терілері, мал болды. • Мұхит аралдарында ақша қабықшалар(ракушкалар) мен інжу болды. • Жаңа Зеландияда ақша ретінде ортасында тесіктері бар тастар қолданылды. Мұндай тастың құны көлемі, материалы, сондай-ақ оның тарихы негізінде қалыптасты. Кейбір тастар диаметрі 3,6 метрге дейін жетті. • Киев Русьте гривнаның ақшалай бірлігіне қарамастан бал, тұз, мал және аң терісі пайдаланылды. Кейін ақша түрінде адамдар металдан жасалған құймаларды және кесектерді пайдалана бастады. Нәтижесінде ақшаның рөлі металдарға көшті. Ақша функциясын қола, мыс, темір және күміс орындады. Уақыт өте келе металл құймалары пайдаланыла бастады – бұл айтарлықтай қолайсыздық болды, өйткені оларды үнемі өлшеу, сондай-ақ сынаманы анықтау қажет болды. Сондықтан да металлды қолдан жасауды болдырмау үшін көпшілік алдында таңбамен белгілей бастады, бұл нақышталған монеталар мен монеталар ауласын құруға алып келді. Нақышталған монеталар біздің дәуірге дейін VII ғасырда танымал болды. Оларды сақтау ыңғайлы болды, олардың салмағы аз болды, сонымен қатар олардың нақты құны бойынша есептеу ыңғайлы болды. Алғашқы қағаз ақша Қытайда 910 жылы пайда болды. Ал Стокгольмде 1661-да банкноталардың алғашқы шығарылымдары пайда болды. Шамамен осы уақытта банктер өз сертификаттарын шығара бастады,олар ақша банкирдің сақтауында екенін растады. Уақыт өте келе бұл сертификаттар өздері ақша болды және белгілі бір ақша сомасын алу үшін Ббнкке барудың қажеті жоқ еді. Біз көріп отырғанымыздай, ақша бірліктерін құру мен дамытудың өзі нарықтық қатынастардағы революция болып табылады және өте қажет болды. Адамдар өз тауарларын тезірек жасап, өндіріс

Оқу-әдістемелік құрал

үшін шикізат сатып ала алды. Сондай — ақ, ақшаның физикалық салмағының эволюциясы үш метрлік тастардан қағазға дейін жетті. Қазіргі уақытта электронды валюта пайда болып, ақшалар қайдан келді – сонда бара жатыр – адам санасынан. Уақыт бойынша ақша құны Ақша пайда болған кезден бастап адамдар олар туралы көптеген тұжырымдамалар мен теорияларды қалыптастырды. Тұжырымдамалардың бірін 1202 жылы белгілі математик Фибоначчи ұсынған. Ол бизнестің алтын ережесін тұжырымдады: «Бүгін алынған сома ертең алынған дәл сол сомадан артық». Мұның бәрі бізге қазір де белгілі. Бүгінгі ақшаның құндылығы болашақта және тіпті ертең алынған соманың құндылығына қарағанда жоғары. Сондықтан(ол үшін ғана емес) банктер өз несиелері үшін пайыздарды талап етеді. Жоғарыда айтылғандардан неғұрлым қаржылық сауатты болуға ұмтылған кез келген адамға ұғыну қажет екі аса маңызды түйін туындайды: • Қаржы операцияларын жүргізу кезіндегі уақыт факторын әрдайым ескеру қажет • Әр түрлі кезеңдерге жататын ақша шамаларын қосу дұрыс емес болып табылады. Уақыт өту бойынша ақша құны қандай екенін түсіну үшін ақша құнын есептеу қажет. Ол үшін дисконттау ойлап табылды. Дисконттау-бұл уақыттың әртүрлі кезеңдерінде алынған ақшаның әр түрлі құнынан («стохастикалық қаржы математикасының негіздері», Ширяев А. Н.) алынған төлемдердің болашақ ағынының құнын бағалау. Яғни, дисконттау сізге бір жылда 100 ақша бірлігіндегі кірістен бүгінгі күнге дейінгі айырмашылықты анықтауға көмектеседі. Есіңізде болсын, бұл тек инфляцияда ғана емес, сонымен қатар уақыт ішінде 100 ақша бірлігін алғаннан кейін уақыт өте келе соманың құнын жоғалтуды ескере отырып, сіз оларды инвестициялап, қосымша табыс ала аласыз. Егер сіз ай немесе жыл бойы бірдей жалақы алып, оны күнделікті қажеттіліктеріңізге жұмсамаңыз, сіз кедей болып қаласыз. Дисконттау мөлшерлемесі неге байланысты? Бес негізгі фактор бар: • Балама салымдардың кірістілігі • Несие қаражатының құны • Инфляция • Сіз болашақ табыс күтетін мерзім • Осы болашақ табысқа байланысты тәуекел Осы себепті инвестициялар капиталды сақтап, көбейтудің жақсы жолы болып табылады. Банкке ақша салу шын мәнінде тек өз ақшаңызды сақтауға ғана мүмкіндік береді. Банкке ақша салып, өз капиталыңызды көбейтуге болады, алайда бұл ұзақ мерзім мен күрделі пайыздар жағдайында ғана мүмкін болады. Алайда, бұл жағдайда банк банкроттыққа ұшырап, сіз бүкіл соманы жоғалтуыңыз мүмкін деген елеулі тәуекел болуы мүмкін екенін есте сақтаңыз. Ал жақсы жағдайда оның бөлігін ғана қайтарасыз. Күрделі пайыздар табыс алудың жақсы тәсілі болып табылады, өйткені пайызға пайыз есептелінеді. Олардың ата-бабалары есепшотқа аз ақша салған туыстардың миллионер болған жағдайлар белгілі, өйткені жүз жыл өткеннен кейін келісім-шарт табылған. Әрине, банкке үлкен сома төлеуге тура келді, бірақ ол өзінің ұзақ мерзімділігі мен клиенттерге көзқарасы үшін жарнама алды. Біз дисонттаудың күрделі формулаларын бермейміз, алайда қарапайым мысал келтіреміз. Бір жылда сіз 10% дисконттау мөлшерлемесі бойынша 121 ақша бірлігінде пайда күтесіз делік. Сонда сіздің болашақ 121 бірлігіңіздің мәні 110 бірлік болады -121 / (1 + 0.1). Егер екі жылдан кейін болса, онда 100 - 121 / (1 + 0,1) 2. Бұл сіздің уақытыңыздағы ақшаңыздың құны. Ақшаның құнына инфляция да әсер етеді. Инфляция Бұл терминнің көптеген анықтамалары бар. Инфляция дегеніміз - ақшаның құнсыздануы, нәтижесінде тауарлар мен қызметтердің бағасы, егер олар бұрынғы деңгейде қалса, қол жетімсіз болады. Инфляцияны бағаның өсуімен шатастырмау керек, өйткені екінші жағдайда тауарлардың жекелеген топтарының бағасы көтеріледі, бірақ инфляция жағдайында ақша құнсызданады және барлық тауарлар қымбаттайды. Халықтың сатып алу қабілетінің төмендегенін мәлім болғанда, ол әдетте инфляцияны білдіреді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның жалпы өсуі оның негізгі белгілері болып табылады.

Бизнес-мектеп

Әлемдік тарихта бағаның және инфляцияның күрт көтерілуінің екі ерекше жағдайы бар. Ерекшелік мынада: азаматтардың қаржылық қауіпсіздігі теория жүзінде жоғарылауы керек: Американың ашылуынан кейін Еуропа елдері Перу мен Мексикадан көптеген алтын мен күміс ала бастады. Бұл бағаның 2,5-4 есе өсуіне әкелді. 1840 жылдары Калифорния алтын кеніштерінің, сондай-ақ Австралиядағы кеніштердің дамуы басталды. Алтын өндірісі алты есе өсті, бірақ сонымен бірге бүкіл әлемде баға 25-50 пайызға өсті. Себебі экономикадағы ақшаның артуы бағаның өсуіне себеп болып отыр. Экономикада көп ақша болған сайын, тауар соғұрлым күшті құнсызданады. Тиісінше, бұл екі жағдайда инфляцияны тежеуге өндірісті ұлғайту көмектесе алар еді,алайда бірінші жағдайда индустрияландыру мен өнеркәсіп болмаған жағдайда мұны істеу мүмкін болмады, ал екіншісі өндірісті өсіру себебінен бірінші жағдайдағыдай апатты болып табылмайды. Бүкіл әлемде инфляцияның шамалы өсуі норма болып саналады. Оның деңгейі, әдетте, тұтынылатын тауарлардың саны өсіп, корпорациялар шығыстарының деңгейі жыл соңында біршама артады. Инфляцияның себептері қандай? Алты негізгі себептер бар, бірақ олардан басқа ондаған және тіпті жүздеген басқа да себептер бар, олар туралы экономистер әлі күнге дейін дауласады. Ақша эмиссиясы. Мемлекеттік шығындар өсуде, соның салдарынан көп ақша басып шығару туралы шешім қабылданады. Эмиссия - жаңа ақша шығару. Жаппай несиелендіру. Бұл жағдайда қаржы тіпті қордан емес, тауармен қамтамасыз етілмеген валюта эмиссиясынан алынады. Яғни, екінші себеп біріншімен жиі көрші. Шамадан тыс салық салу. Бұл жағдайда тауарлар аз өндіріледі, сондай-ақ салық қарапайым тұтынушының иығына түседі. Нарықтарды монополияландыру және монополиялық баға белгілеу. Ірі фирмалар бағаны және меншікті өндірістік шығындарды анықтайды. Ұлттық өндіріс көлемінің азаюы. Бұл ақша массасының бұрынғы көлеміне тауарлардың аз саны сәйкес келеді дегенді білдіреді. Кәсіподақтардың монополиясы. Бұл жағдайда қызметкерлердің жалақысы экономикалық себептерге қарамастан артады. Инфляция түрлері Инфляцияның ашық және жасырын сипаты бар. Ашық түрде барлығы оңай-бұл бағаның өсуі және сатып алу қабілетінің төмендеуі. Оны көру үшін экономист болудың қажеті жоқ. Жасырын инфляция әлдеқайда қиын және қызықты. Мысалы, КСРО - да біраз уақыт жалақы мен азық-түлікке бағаның төмендеуі байқалды. Алайда, мұндай инфляцияның табиғи салдары - тауарлық тапшылық пен үлкен кезек болды. Сондай-ақ инфляцияның мұндай түрлері бар: Сұраныс инфляциясы-бұл жағдайда тауарлар адамдардың қажеттілігіне қарағанда аз. Шығындар инфляциясы-пайдаланылмаған ресурстар жағдайында өндіріс шығындарының өсуі себебінен баға өсуде. Осылайша, шикізат пен ресурстар қоймаларда ұсталады, бұл өнім бірлігіне бағаны арттырады. Болжанатын инфляция-оны болжауға болады, өйткені көптеген экономикалық субъектілердің жолы бірдей. Жоғарыда айтылғандай, жыл соңына қарай тұтыну деңгейі өсуде, компаниялар өндірісті ұлғайтуда,сондықтан осы уақытта инфляция деңгейі өсуде. Болжанбаған инфляция - бұл жағдайда инфляцияның өсуі халық пен үкімет үшін экономикалық жүйенің күрделілігіне байланысты күтпеген жағдайға айналады. Теңдестірілген инфляция - барлық тауарлардың бағасы іс жүзінде бірдей көтеріледі. Егер инфляциядан қашып құтылу мүмкін болмаса, онда ел экономикасы үшін ол неғұрлым қолайлы болып табылады - экономиканы күтпеген жағдай тосып тұрмайды. Теңгерілмеген инфляция-бұл жағдайда бір тауарлардың бағасы басқаларына қарағанда күштірек өсуде. Бұл көптеген қайғылы салдарларға әкеледі. Тұтынушылардың бейімделген үміттері-қоғамда болашақ инфляция туралы ақпарат таратылады, бұл тұтынушылық психологияны өзгертеді, тауарларға сұраныс артады, бұл бағаның өсуіне әкеледі. Инфляцияны басу үшін мемлекеттік араласу әрдайым көмектеспейді. Мемлекет нақты өнімге бағаны көтеруге тыйым салған кезде, бұл барлық туындайтын салдарымен осы тауар өндірісінің төмендеуіне, мысалы, өндіріске жұмсалған шығындарды арзандатуға және қолдан жасалулардың(подделка) пайда болуына әкеп соғады.

Оқу-әдістемелік құрал

Өсу қарқынына байланысты инфляцияның түрлері бар: Жарты жылдық инфляция жылына 10% - дан кем баға өсуімен сипатталады. Кейбір батыс экономистері мұны қалыпты процесс деп санайды.Мысалы, егер мұндай инфляция ақша массасының ұлғаюына байланысты болса, нәтижесінде бұл ақша қолданыс табады және өндіріс қарқыны да өседі. Өрлемелі инфляция 10-нан 50% - ға дейін бағаның өсуімен сипатталады. Экономика бақылаудан шығып, шұғыл шаралар қабылдауды талап етеді. Мемлекеттің араласуына жол беріледі. Гиперинфляция бағаның 60% және одан жоғары өсуімен сипатталады, астрономиялық сандарға жетуі мүмкін. Біз барлығымыз Зимбабвенің үлгісін білеміз және оларда жүз триллион зимбабвиялық долларының купюрасы болған. Бюджет тапшылығын жабу үшін, бұл үкімет гиперинфляцияға әкелген керемет ақша мөлшерін шығара бастады. Нәтижесінде Зимбабве АҚШ долларының айырбасына және айналымына оралды. Әркім өзі үшін жасайтын басты қорытынды - бұл шағын инфляция-бұл қалыпты процесс, ал кейбір жағдайларда тіпті экономиканың өсуін білдіреді. Егер ел экономикасына жаңа ақша массасы құйылса, алдымен бұл инфляцияға әкеледі, содан кейін бұл ақша экономиканы алға жылжыта бастайды, өндірістің өсуі байқалады. Мұның бәрі тек сауатты басқаруда ғана мүмкін, әйтпесе бұл процесс бақылаудан шығады. Ақша түрлері Адамзат өзінің ұзақ тарихының кезінде әртүрлі ақша түрлерін қолданған. Бастапқыда ақша жасаған материал өте маңызды болды. Олар келесі қасиеттердің түріне ие болуы керек: • Бөлу және біріктіру. Олар бөлу қасиетіне ие болуға, сондай-ақ біріктіру кезінде өз құнын өзгертпеуге тиіс. • Сапалы біртектілік. Бір номиналдың жекелеген даналары үлкен құндылыққа ие болмауы тиіс. • Портативтілік. Шағын массасы мен көлемі және бұл ретте олардың жоғары құны. Яғни, ортасында тесігі бар үш метрлік тастар болмауы керек. Әлем кредиттік карточкаларға және олардың барлық артықшылықтары мен кемшіліктері бар электрондық ақшаға ұмтылады. • Сақталуы. Ұзақ сақтағанда ақша физикалық бұзылмауы немесе өзінің химиялық қасиеттерін өзгертпеуі керек. • Танылу. Ақша оңай анықтауға және олардың номиналын түсінуге болады. • Қауіпсіздік. Қолдан жасаудан және ұрланудан қорғау болуы тиіс. Осыған байланысты жоғарыда аталған барлық түрі, ақша айтарлықтай өзгерді және жақсарылды, өйткені шын мәнінде, ақшаға барлық осы қасиеттері керек еді. Сауда ақшасы Бұл жалпы танылған құны мен пайдасы бар тауар. Мұндай ақшаның басты белгісі - оларды тек тауар үшін төлем ретінде ғана емес пайдалануға болады. Мысалы, алтын монета өзі құнды, оны ерітіп, одан әшекей жасауға болады. Сондықтан экономиканы дамыту барысында кез келген адамға кез келген жағдайда қажетті дербес тауарлар — тері, інжу, мал, астық, каури қабыршақтары, сондай-ақ қола, мыс, платина, алтын және күміс монеталар ақша рөлінде болды. Шотландияда бір уақытта жұмысшылармен шегелермен, ал Суданда жалақы найзалардың ұштарымен және күректермен төленді. Түрмелерде ақша рөлінде - темекі. Тауар ақшасы өміршең болған жоқ, себебі бұл идеалды ақшаның қасиеттеріне жауап бермеді — олар портативті емес, сақтау кезінде бұзылды, оларды бөлісу және жасау қиын болды. Сондықтан уақыт өте келе адамдар оңай, тез және арзан жасалатын ақша ойлап тапты. Қамтамасыз етілген ақша Іс жүзінде олар тауар ақшасының өкілдері болып табылады. Сіз таңбаларды немесе сертификаттарды ала алдыңыз және олардың көмегімен белгілі бір тауар немесе тауар ақшасына айырбастай аласыз. Мысалы, ежелгі Шумерде сіз күйдірілген саздан қой мен ешкінің мүсінін көрсетіп, олардан тірі ешкілер мен қойларды ала аласыз. Бастапқыда банкноталар қамтамасыз етілген ақша деп саналды, алайда олардың бұл функциясы жоғалды. Фиаталық ақша Бұл біз қазіргі уақытта қолданатын ақша. Олар дербес құны жоқ, алайда ақша рөлінде болады, себебі мемлекетте оларды дәл осылай деп есептеу заңдары жазылған. Бүгінгі таңда мұндай ақшаның

Бизнес-мектеп

үш түрі бар — банкноталар, қолма-қол ақшасыз ақша және электронды ақша. Қолма-қол емес ақшаны электронды ақшамен шатастырудың қажеті жоқ, дегенмен оларды банк шотына салуға болады. Ал банкноттар біртіндеп айналымнан шығарылады. Электронды ақша Олар ғаламторда тауарлар мен қызметтерді төлеу үшін пайдаланылады және нақты ақша сияқты құндылыққа ие. Мұндай ақша түрін дамыту көптеген себептер бойынша мүмкін болды, бірақ екі негізгісі-бұл жеке тұлғаның интернеттегі табысы және компаниялар арасындағы қаржылық операциялар. Электронды ақша бұрын белгілі барлық қасиеттерге ие. Сонымен қатар, оларды тез санау, аудару және бөлуге болады. Сондай-ақ, сіз автоматты түрде шот төлей аласыз және ол үшін тіпті артық уақытты жұмсаудың қажеті жоқ. Ал олардың физикалық түрде болмайтынын ескерсек, олар бұзыла алмайды және уақыт өте келе өз қасиеттерін жоғалтпайды. Кемшілігі - барлық ақша операцияларын бақылауға болады, сонымен қатар көптеген ұрлану жағдайлары белгілі. Шындықты талап ететін әзіл бар: егер бұрын ақшаны ұрлау үшін он қарулы адам қажет болса, қазір ноутбукпен бір ботаник жеткілікті. Криптовалюта Ең даулы валюта, ол жайлы даулар әлі де тоқтамайды. Сондай-ақ, оның қалай жұмыс істейтінін және осындай ақшаның болашағы бар ма екендігін адамдар аз түсінеді. Bitcoin ең танымал крипто-валюта болып табылады. Биткоинді аудару үшін адам комиссиялық ақы төлемейді, яғни делдалдар жоқ. Толық анонимдік кепілдік берілетіндіктен, әрине, әр түрлі қылмыстық мәмілелердің қызмет өрісі болуы мүмкін. Bitcoin жүйесінде оны басқаратын адам жоқ, процестің барлық қатысушылары тең. Крипто-валюта түрлі ұйымдардың қолында қару болуы мүмкін, сонымен қатар, битокиндердің шектеулі санын шығару жоспарланып отыр. Кем дегенде, бұл нарықтық принцип емес және ол көптеген проблемаларға әкелуі мүмкін. Егер жеңіл түсіндірсек, онда Bitcoin жаппай енгізу кезінде әлемнің банк жүйесі құлдырауы мүмкін немесе ол кем дегенде ойын ережесін қабылдайды және өте өзгереді. Крипто-валюта жеңген жағдайда әлемдік экономикамен не болатынын ешкім айта алмайды. Сондықтан крипто-валюта сенімді емес және осы тақырыпқа байланысты даулар әлі күнге дейін өтпейді.

4.3. Қаржылық есеп және жоспарлау Қаржылық сауаттылық ақша теориясы мен олардың құнсыздануын білу ғана емес. Кез келген адамға немесе ұйымға қаржылық жоспарлау және өз қаржыларын есепке алу қажет. Неге бұл маңызды? Ақша психологиясы. Егер сіз жұмсалған ақша есебін жүргізбесеңіз, болашаққа жоспарламасаңыз, онда сіз әрқашан тапқан ақшаңызды жарата бересіз. Сіз өзіңіз оған көз жеткізген боларсыз. Тіпті егер қандай да бір ақша сомасын кейінге қалдыру, жинақтау мүмкін болса да, нәтижесінде ерте ме, кеш пе, ол қорлардан алынып, ағымдағы қажеттіліктерге жұмсалады. Сіз өз көзіңізбен тапқан және жұмсалған ақша санын көргенде, онда барлық табысты жұмсаудан аулақ боласыз, жалақының бір бөлігін кейінге қалдыра бастайсыз және инвестициялар туралы ойлай бастайсыз. Сондықтан қаржылық жоспарлау өте маңызды іс жасайды-ол сіздің ақшамен жасалатын барлық операцияларды көрнекі түрде көрсетеді. Бұл сабақты қызықсыз деп есептейтін және қаржысын жоспарламайтын адамдар әрқашан барлық ақша қайда жоғалатынын білмейді және оларға ақша үнемі жетіспейді. Тіпті егер кейбір сәтте олардың табысы екі есе артса да, кейбір уақыттан кейін олар ақша жетіспеушілігі проблемасы пайда болады, себебі олардың қаржылық мақсаты жоқ. Ал егер адам несие алса, жағдай өте ұзақ уақытқа нашарлайды. Енді сіз өзіңіздің қаржыңызды есепке алу қаншалықты маңызды екенін түсінесіз, сондықтан осы тақырыпқа барынша егжей-тегжейлі кірісеміз. Сіз жоспарлау мәні машинаны немесе үйді сатып алу үшін ақша жинау деп ойласаңыз, онда бұл сіз түзетуіңіз тиіс басты қате.

Оқу-әдістемелік құрал

Ұйымдағы қаржылық жоспарлау Қаржылық жоспарлау — бұл ұйымның дамуын қамтамасыз ету үшін барлық кірістер мен шығыстарды жоспарлау («қаржылық менеджмент және ұйымдарға салық салу», Левчаев А. П.). Қаржы жоспарлары мақсаттары мен бағыттарына байланысты бірнеше болуы мүмкін. Мұндай жоспар алдағы кезеңде алуға және қаржыландыруға жоспарланған кірістер мен шығыстардың топтастырылған баптары түріндегі баланстық нысанды білдіреді. Қаржылық жоспарды әзірлеуге кіріскенге дейін қаржылық жоспарлау міндеттерін түсіну қажет. Қаржылық жоспарлаудың негізгі міндеттері болып табылады: • Капиталды тиімді салу жолдарын анықтау. • Қаржылық жағдайды бақылау. • Инвесторлар мен акционерлердің мүдделерін сақтау. • Бюджетпен, банктермен және бюджеттен тыс қорлармен ақылға қонымды қарым-қатынас орнату. • Жасырын резервтерді анықтау. • Ұйым қызметінің қажетті ресурстарымен қамтамасыз ету. Жоспарды құрастыруға кіріспестен ұйымның қаржылық жағдайын түсіну қажет. Науқасты емдеу және оның денсаулығын сақтау үшін оған диагноз қою керек. ең алдымен осымен жұмыс істеу керек. Белгілі бір кезеңге арналған жиынтық қаржы жоспары бюджет деп аталады. Яғни бюджет екі материяның — ақша мен уақыттың негізінде құрылады. Сіз өзіңіздің қаржылық жоспарыңыз есептелген белгілі бір уақыт кезеңін нақты жазасыз,содан кейін қаржылық (және тек қана емес) ресурстарды бөлесіз. Бюджет жеке қаржы, ұйым немесе мемлекет деңгейінде болуы мүмкін. Әр түрлі ауқымға қарамастан, кез келген деңгейдегі бюджет бірдей белгілер мен критерийлерге ие. Мысалы, егер сіздің немесе мемлекеттік кірістеріңіз шығыстардан асып кетсе, бұл бюджет профициті деп аталады. Егер шығындар саны кірістерден асып кетсе, онда бюджет тапшылығы туындайды және көп нәрсе бақылаудан шыға бастайды. Профицит тапшылықтан гөрі жақсырақ, бірақ артық ақшаны балансты сақтай отырып, дереу айналымға жіберу керек. Қаржылық сауаттылықты арттырудың алғашқы кезеңінде сіз бюджет пен қаржылық жоспар бірдей деп санай аласыз. Айырмашылық тек қаржы жоспары кейде қандай да бір ұсыныстармен, мақсаттармен толықтырылады, ал бюджет негізінен сандар мен кестелермен жұмыс жасайды. Қаржы жоспарында бюджет салынған және олардың арасында теңдік белгісін қоюға болады. Қаржылық жоспарлау міндеттерінен басқа оның қағидаттары де бар: • Болжау. Ұйымның және елдің экономикалық жағдайы талданады (кейде бүкіл әлем, егер бұл трансұлттық корпорация болса). Болжамның сапасы қаржылық жоспардың сапасын анықтайды. • Оңтайландыру • Бұл ұйым мен оның қызметкерлері үшін залалсыз шығындарды азайту және неғұрлым тиімді ақша салу дегенді білдіреді. • Бақылау. Сауатты қаржылық жоспар жауапсыздыққа жол бермейді, кім жауап береді және ұйымның барлық аспектілерін бақылауға мүмкіндік береді. • Құжаттау. Құжаттарды жүргізу бақылаудың табиғи салдары болып табылады. • Үйлестіру. Әр түрлі бөлімшелердің қаржылық жоспарлары бір-бірімен тығыз байланыста әзірленуі тиіс. Кейде бір бөлімшеге, кейбір шығындарды басқа бөлімшеге қысқарта отырып, көбірек ақша салу ақылға қонымды. • Басымдықтарды бөлу. Қаржы жоспарын орындау үшін басшы нақты және айқын мақсаттарды анықтауы тиіс. Ұйымның барлық іс-әрекеттері мен қаржылық мәмілелері басты басымдықтарға бағынуға тиіс. Басымдылық болмаса, компания қажетсіз бағыттарға көп ақша жұмсай алады және жай ғана қаржылық құлдырауға болады. • Адекваттылық. Өзіне амбициялық мақсаттар қою өте жақсы, бірақ ешқандай тамыры жоқ амбициялар қайғылы салдарларға әкелуі мүмкін. • Көп нұсқалық және икемділік. Жоспар экономикалық ахуалды ескере отырып түзетілуі мүмкін. Экономика күн сайын өзгеріп отырады, сондықтан оның үрдістерін қадағалау және қаржылық жоспарға түзетулер енгізу қажет. Қаржы жоспарын құру-бұл кешенді және күрделі іс. Сондықтан біз ортақ және түсінікті қасиеттерге назар аударамыз. Кірістер мен шығыстар кез келген ұйымның, мемлекеттің немесе қарапайым адамның бюджетінің негізін құрайды. Мұндай баптар бар:

Бизнес-мектеп

Кірістер мен қаражат түсімдері Өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен пайда. Басқа сатудан түскен пайда (негізгі құралдар мен басқа активтер). Амортизациялық аударымдар. Басқа компаниялардан ақшаның түсуі. Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді өткізуге қатысы жоқ жоспарланатын кірістер. Бұл бағалы қағаздардан, басқа компаниялардың жарғылық капиталына үлестік қатысудан, мүлікті жалға беруден, қаржыны депозиттерде сақтаудан түскен кірістер болуы мүмкін. Шығыстар және қаражат аударымдары Пайдадан төленген салықтар және басқалар. Амортизациялық аударымдар шығыстары. Жалақы. Шикізат пен басқа ресурстардың құны. Кредиттерді өтеу. Үй-жайларды жалға беру. Өзге де шығыстар. Жеке қаржылық жоспарлау Жеке қаржылық жоспарлау кез келген адамға өзінің қаржылық жағдайын дұрыс бағалауға және үлкен табыс алу үшін ресурстарды бөлуге мүмкіндік береді. Егер сіз күн сайын толтыру және толықтыру қажет қағазбен жұмыс істеңіз, кейінірек сіз қарапайым қағаз парағында жоқ жағымды дизайн және функционалы бар қосымшалардың тізімін көресіз. Ең алдымен, кез келген үнемделген ақша бірлігі уақыт өткеннен кейін екі және одан да көп ақша бірлігіне айналуы мүмкін екенін түсінуіңіз керек. Егер ол қажетсіз нәрсеге жұмсалса, сіз бұл мүмкіндіктен айырыласыз. Сіз бір жыл ішінде қанша рет пайдасыз шығын шығарғаныңызды еске түсіріңіз және бұл санды екі немесе үшке көбейтіңіз — бәлкім, сіз бір жылдан кейін дұрыс инвестиция жасаған кезде сондай соманы таба алушы едіңіз. Көптеген табысты адамдар сондықтан да өз шыңдарына жетті - олар минималды жұмсауға үйреніп, қалған ақшаны бірдеңеге инвестиция қылып салуға үйреніп алған. Лотереяда жеңгендердің кейбірі бір жыл өткен соң қайтадан кедей болғандығы жайлы мысалдар өте көп. Олар қаржылық сауатты болған жоқ. Алайда, егер олар қаржылық жоспарлауға кем дегенде бірнеше сағат бөлсе, онда бір жылдан кейін бұл ақша қалмайтынын болжай алар еді. Өзіңіздің жеке қаржы жоспарыңызды жасау алдында сіз жоспарлау принциптерін білуіңіз керек. Жеке қаржыны жоспарлау принциптері Үнемдеу принципі. Шыдамдылықта күш бар. Бұл қасиет кез келген адамға өмірдің кез келген саласында көмектеседі, жеке қаржыға да көмектеседі. Дереу қанағаттану және шыдамсыздық-жетілмеген, балалар мінез-құлқының белгісі. Үнемдеу керектігін біз бәріміз білеміз, бірақ бұны өте аз адамдар істейді. Алайда, шектен шығудың қажеті жоқ,өйткені үнемдеу үшін үнемдеу де жақсылыққа жеткізбейді. Кейінірек біз сізге үнемделген ақшамен не істеу керектігін айтамыз. Жеткіліктілік принципі. Өзара және қазіргі заманғы медиаға тосқауыл қою қажет. Кез келген жарнаманың функциясы – егер бұл тауарды сатып алмасаңыз сіз бақытсыз екеніңізді көрсету. Тауарды сатып алудың пайдасы туралы ойлауды үйреніңіз. Егер тауар сізге күмәнді рахаттан басқа ештеңе әкелмесе, оны сатып алмаңыз. Қазіргі жағдайға риза болыңыз және өзін-өзі қамтамасыз ету сезімін одан әрі жақсартуға көмектеседі деп ойлаңыз. Өзін-өзі қамтамасыз ету қол қусырып отыру емес, бұл дегеніміз қазірдің өзінде бақытты болу әрі қалай бұдан да жақсы болатынын білу. Риза болу - бұл адамның ең бағаланбаған қасиеттерінің бірі. Жұмыс қабілеттілігі принципі. Жақсы өмір үшін сіз тек ақша туралы ойланбайтын жұмысты табу өте маңызды. Бұл жағдайда сіздің жұмыс қабілеттілігіңіз ал онымен бірге мен кірістер бірнеше рет артады. Істейтін ічіңізді жақсы көріңіз. Бұл әрқашан көтеріңкі көңіл-күйде болуға және көптеген басқа нәрселерге уақыт пен күш табуға көмектеседі. Зерттеу принципі. Қаржылық сауаттылық ақша мен мүмкіндіктерге үнемі саналы көзқарасты болжайды. Сізге қандай өнімдер мен тауарлар шын мәнінде қажет екенін анықтаңыз және қымбат нұсқалары үшін төлемеңіз. Сіздің бүгінгі қаржылық шешімдеріңіз сізге және сіздің отбасыңыздың болашағына қатысы тікелей. Басымдық принципі. Күн сайын біз бір өте маңызды мәселеге тап боламыз — ақшамызды қалай жұмсау керек және қайда салу керек. Бұл тіпті миллионерлерде де болады. Есіңізде болсын, егер сіз бір қымбат тауарды сатып алсаңыз, сіз басқасын сатып алу мүмкіндігінен айырыласыз. Бір тауардың немесе қызметтің көмегімен сіз жақсарасыз, екіншілер құлдырауға алып келуі мүмкін. Тәжірибе көрсеткендей, екінші тауарлар жиі сатып алынады. Біріншісін екіншісінен ажырата алыңыз.

Оқу-әдістемелік құрал

Бақылау принципі. Ақшаны басқару әдетке айналуы керек. Ақша шығыны қаржылық құлдырауға әкеледі. Ақшаңызды қадағалаңыз және әрқашан сізде қанша ақша барын және сіз оларды қайда жұмсайтыныңызды есте сақтаңыз. Қарапайым өмір қағидасы. Біраз уақыт болса да. Сіздің кірістеріңіз сіздің қатысуыңызсыз-ақ қалыптасуы керек, сонда ғана сіз одан да көп нәрсені ала аласыз. Егер сіздің пассивті кірісіңіз сізге қажет мөлшерге жетсе және сізді қуантатын болса, бұл сіздің қаржылық тәуелсіздікке қол жеткізгендігіңіздің нақты белгісі. Қарапайым өмір жаман дегенді білдірмейді, ол ақылға қонымды өмір сүру дегенді білдіреді. Әрине, егер сіз адамдармен жұмыс жасасаңыз, сізде жақсы және ұқыпты киім болуы керек. Мұның мәні - қосымша киім сатып алмау. Қарызға батпау қағидасы. Кез келген несие мен қарыз сіздің қаржылық болашағыңыздың бір бөлігін жейді. Бұл кейбір жағдайларда мүмкін, ол туралы кейінірек айтамыз. Оңайлату принципі. Қарапайымдылық тиімділікке, түсіністікке және стресстің болмауына әкеледі. Кез келген жаңа нәрсе жақсы эмоциялардан басқа, көптеген жаман эмоциялар да алып келеді. Жаңа қымбат телефонды сатып алу жай ғана жақсы ойындар ойнауға және мағынасыз қолданбаларды пайдалануға сізді бейімдетеді. Дзэн стиліндегі жеңілдеу кез келген адамға бақытты, ал біздің жағдайда да қаржылық сауатты болуға көмектеседі. Инвестициялау принципі. Инфляция есіңізде ме? Ақшаны жай ғана сақтау әрине жақсы, бірақ мұндай мінез-құлықты да тиімді деп айтпайсың. Инвестициялау әрқашан белгілі бір тәуекелге ие, бірақ онсыз ақша әлемінде болмайды. Көптеген кітаптар оқыңыз, бейнебаян қараңыз және ойланыңыз. Сақтық принципі. Бай адамды қымбат машина емес, егер бүгін жұмыстан айырылса, ол қанша ай өмір сүре алатыны сипаттайды. Егер сізге алты ай жақсы өмір сүруге ақшаңыз жетсе, онда сіз орта класс деп саналасыз. Дегенмен, қаржылық әл-ауқаттың мәні жұмыс істемеу (немесе ұнайтын жерде жұмыс істеу) және бұл ретте тұрақты табыс ағынының болуы. Ынтымақтастық принципі. Әрине, жалғыз жұмыс істеп жақсы табыс табуға болады , бірақ ақпарат ғасыры басқа адамдармен кооперация үшін көптеген мүмкіндіктер ұсынады. Синергия принципі қаржы саласында өте жақсы жұмыс істейді. Дұрыс команда таңдап, кез келген адам көп табыс жасай алады. Қаржылық жоспарлаудың бес қадамы Қаржылық жоспарлау тек бес қадамды ескереді. Әрбір қадамға тиісті назар аудару керек және алдыңғысы түпкілікті шешілмегенше келесі қадамға кіріспеу керек. Бағалау Ең алдымен, сіздің активтеріңіз бен пассивтеріңізді нақты бағалауыңыз керек. Алдымен сізде қанша қолма-қол және электрондық ақша бар екенін анықтаңыз. Содан кейін «активтер» бағанына кіріс әкелетін нәрселерді жазыңыз: депозит, айлық жалақы, инвестициялар. «Пассивтер» бағанына сізге ақша әкелмейтін және сізден ақша тартатын барлық нәрселерді жазыңыз: машина, үй немесе ипотека, кредит, төлем үшін шоттар, интернет және ұялы телефонды пайдалану. Сіз айына тамаққа, киімге және ойын-сауыққа жұмсайтын ең болмағанда шамамен ақша мөлшерін анықтаңыз. ИЯ, машина мен пәтер сіздің пассивіңіз болып табылады. 4-кесте. Кірістер мен шығыстар Табыс 1. Активті (негізгі) Жұмыстағы жалақы (күйеуі) Жұмыстағы жалақы (әйелі)

Барлығы: 2. Активті (қосымша)

Сомма, теңге 120000 100000

220000

Шығыстар

Сомма, теңге

1. Өмірлік маңызды Тамақтану 70000 Коммуналдық қызмет 30000 Медицина 10000 Киім-кешек 10000 Барлығы: 2. Маңыздылығы жағынан екінші дәрежелі

Бизнес-мектеп Қосымша табыс, кешке такси қызметін көрсету (күйеуі) Жұмыстағы сыйақы (әйелі)

Барлығы: Нақты активтер Пәтерді жалға беру Барлығы: Барлық табыс: Бюджет балансы:

75 30000 25000

55000 275000 7000

Тұрмыстық шығындар Заттар Спортзал Көлік Көңіл көтеру Өзге Барлығы: Нарқты пасивтер: Несие Барлығы: Барлық шығындар:

18000 20000 10000 20000 40000 5000 113000 35000 35000 268000

Кесте жасаңыз, мысалы, осы мысалда 7 000 теңге профициті байқалады. Кредиттерден құтылыңыз. Сіз нәтижесінде оны бәрібір төлейсіз, бірақ ол сізден пайыздарды созып, борышкер синдромын қалыптастырады деп түсіну керек. Есіңізде болсын: ешқандай қарыз жоқ, ең төменгі қажеттіліктерді кез келген кіріспен қанағаттандыруыңызға болады. Әрине, шектен шығудың қажеті жоқ- мысалы, машинада өмір сүру немесе жыртық киімде жүру. Қарапайым сөзбен айтқанда, сіз екі шамалы сандарды көруіңіз тиіс- бір айдағы сіздің жалпы табыстарыңыз бен шығыстарыңыз. Мақсаты Мақсатсыз болмайды, әсіресе ол ұзақ мерзімді болса. Бірнеше ай ішінде белгілі бір соманы жинауға әркім дерлік қабілетті, бірақ егер бұл бірнеше жыл болса, онда сізге темір тәртіп пен мотивация қажет. Және оған мақсат қою көмектеседі. Ең дұрысы, сіз бірнеше жылды алдын-ала жоспарлауыңыз керек, өйткені бұл қаржылық сауатты мінез-құлық. Мысалы, ол «он жылдағы миллион доллар» жазбасы болуы мүмкін. Оның кемшіліктері де бар, бірақ жоқтан жақсы. Әрине, сіздің мақсатыңыз объективті болуы керек, бірақ екінші жағынан өзіңізді бағаламасаңыз соңында сіз жоспарлағаннан да аз аласыз. Қаржыңызды түсініп, ақша салуды бастаған кезде, планетадағы кез-келген адам миллион доллар жинай алатынын түсінесіз. Қаржылық сауатты адам өзі үшін қандай мақсат қою керектігі жайлы ойланайық. Сіздің қаржылық мақсатыңыз «екі жылдан кейін машина сатып алу» немесе «бес жылдан кейін үй сатып алу» сияқты нәрсе болмауы керек. Бұл экономикалық дұрыс емес ойлау, өйткені, тіпті егер сіз бұған жетсеңіз де, сіздің шығыстарыңыз әлдеқайда ұлғаяды және барлық қалған өмір сіз автомобиль немесе үйдің жұмыс істеуіне ақша жұмсайтын боласыз. «Он жылдан кейін миллион доллар бар» мақсаты жақсырақ, бірақ бұл осы уақыт кезеңі аяқталғаннан кейін сіз жай ғана өз миллионыңызды жұмсай бастайсыз және нәтижесінде о бастағы қаржы жағдайына сырғып түсесіз. Сіздің мақсатыңыз пассивті табыс көздерін қалыптастыру болуы тиіс. Әрине, бұл жыл сайын сізге жұмыс істеуге және жақсы пайыздарды алуға мүмкіндік беретін банкте миллиондаған шот болуы мүмкін. Алайда банктер мен экономикалық жағдай тұрақсыз, сондықтан тағы бір алтын ережені есте сақтау керек: барлық жұмыртқаларды бір себетке қоймаңыз. Егер сіздің мақсатыңыз «банкте миллион доллар және әр түрлі инвестициялардан пассивті кірістің тағы бес көзі» болса, онда бұл қаржы жағдайына жақын. Жоспар құру Жоспар құрудың бірінші қадамы - бұл сіздің шығыстарыңызды қысқарту. Бұл қаржылық сауаттылықтың іргетасы. Есіңізде болсын, адам өз табыстарының деңгейіне қарамастан, өзінде бар ақшаны жұмсай алады. Сондықтан, ең алдымен, қысқартуға немесе жоюға болатын шығындар баптарын табыңыз. Кез келген табыс кезінде шығындар санын 50% - ға төмендетуге болады деген пікір бар. Және дәл осы ең 50%-ды егер сіз бүкіл өміріңіз болмаса да, онда осы қаржылық жоспардың әрекет ету уақытында кейінге жинақтауыңыз керек. Бұл екінші қадам.

Оқу-әдістемелік құрал

Есіңізде болсын, қалауыңыз бен белгілі бір дағдыларда бір ақша бірлігін үш және одан да көп сомаға айналдыруға болады. Сондықтан сіз неғұрлым көп жинасаңыз, соғұрлым осы соманы көбейту мүмкіндігі көп. Егер сіз бір тиын жинамасаңыз, онда кез келген санға көбейтілген ноль және нәтижесінде ноль аласыз. Үшінші қадам-инвестициялау. сонымен, шығындарды кесіңіз, ақша жинаңыз және салыңыз. Тіпті егер сіз лотерея ұтып алсаңыз да. Бұл әрбір адамға оның табыстарының ағымдағы деңгейіне қарамастан қатысты. Жоспардың орындалуы Оны көрнекті орынға іліп қойыңыз. Егер қосымшаны пайдалансаңыз, ол басты экранда тұрсын, оған бірден кіріп, қандай да бір өзгерістер енгізу үшін ыңғайлы болады. Егер сіз тамақ сатып алсаңыз, осы соманы бірден шығын баптарына енгізіп, бір айда тамақтануға қанша сома бөлінгенін анық түсініп алыңыз. Диетаға отыруға болады, бұл дені сау және бай болудың тамаша тәсілі. Сіздің қаржылық жоспарыңыз екінші сіз болуы тиіс. Біз сізге тек ақша категориясымен ойлауға кеңес бермейміз, өйткені әйтпесе сіз жеке тұлға ретінде құлдырай аласыз, сонымен қатар сіздің мақсаттарыңыз туралы ұмытпаңыз. Ең үздік және ұлы мақсаттарға жеке тиімділік пен қаржылық сауаттылық арқылы қол жеткізуге болады. Адам болып қалыңыз, бірақ қаржылық әл-ауқаттығыңызды есте сақтаңыз. Айтпақшы, егер сізге «жоспар» сөзі ұнамаса, мотивациялық сөзді ойлап табыңыз. Сізді қандай сөз шабыттандыратынын ойлаңыз. Мониторинг және қайта бағалау Жоспарды түзетуде ешқандай проблема жоқ. Сіз оның бірінші нұсқасын жасаған кезде, сіз ақшаларды қайда салатыныныңызды онша түсінбедіңіз. Сіз өз шығындарыңызды қиып, табыстың жартысын ең дұрысында кейінге қалдыра бастағанда, жақсы сома жиналмас бұрын бірнеше ай өтуі мүмкін. Осы айларда қаржы кітаптарын оқып, қаржы жоспарын түзетіңіз. Ол әрдайым шығындарды қысқарту және керісінше емес, инвестицияға оңтайландыру жағына өзгеруі тиіс. Бұл жеке қаржы жоспарын түзетудің басты ережесі. Әрине, сіз тамаққа мүлдем аз ақша бөле аласыз және бұл жағдайда тамақтану шығындарын арттыра аласыз. Сондай-ақ ұзақ аяқталатын қасиеті бар өнімдер туралы ұмытпаңыз. Мысалы, сіз шампунь және ұстара жүздері туралы ойламауыңыз мүмкін, бірақ біраз уақыттан кейін олар сізге қажет болады. Бұл жағдайда көтерме сатып алудың мағынасы бар, бірақ бұл шығыстарды сіз тек басқа шығыстар баптарынан алуға тиіссіз. Осы сәтте сіздің өміріңіз тозаққа айналады деп ойлайтын шығарсыз. Егер сіз жаңа табыс көздерін іздемесеңіз бұл шындық. Егер сіз инвестицияға 50% кіріс жинасаңыз, онда жаңа табыс көздері сізге бірінші қиындықтардан шығып, ойын-сауық және басқа да заттарға көп ақша жұмсауға мүмкіндік береді. Басқа жол жоқ екенін есте сақтаңыз. Ешкім сізге өмірге қуануға және өмірдің ұсынатын жаңа мүмкіндіктерін іздеуге тыйым салмайды. Қаржылық жоспарлау өте қызықсыз сабақ болып көрінуі мүмкін, себебі әлемдегі адамдардың көпшілігі сандарды жақсы көрмейді. Бірақ әдемі кесте мен түрлі-түсті суреттерді адам көбірек жақсы көреді. Ұялы қосымшаларды қарастырайық, олар әрқашан қолыңызда болады және жақсы көрнекілік пен интерфейске ие. 1. Monefy; 2. Money Lover 3. Financius 4. CoinKeeper 5. Toshl Шығындарды қалай бақылау керек Шығындарды қалай қысқартуға болады Егер сіз бірнеше ай шығындарды тіркесеңіз, онда талдауға кірісетін кез келді: Сіздің ақшаңыз неге кетеді және шығындарды қалай қысқартуға болады? Бұл сіз үйреншікті өмір салтынан бас тартасыз дегенді білдірмейді, сіз жай ғана ақылға қонымды ақша жұмсайсыз. Төлем картасы туралы бәрін біліңіз Банктер қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларға қызығушылық танытып, клиенттер үшін адалдық бағдарламаларын әзірлеуде. Кейде картамен төлеген кезде ақшаның бір бөлігі қайтарылады - бұл кэшбек

Бизнес-мектеп

деп аталады. Банктегі менеджер картаның артықшылықтары туралы сөйлейді. Мысалы, сіз автокөлікке жанармай құйып немесе достарыңызбен кофе ішесіз, шығынның бір бөлігі картаға қайтарылады. Сіз картадан ақша алмайсыз және айдың соңында сіз картадағы қалдық үшін банктен сыйлық аласыз. Бір аптаға мәзір жасаңыз Біз жұмыстан кейін баратын үйге жақын дүкендердегі бағалар супермаркеттерге қарағанда 1015% жоғары. Бір аптаға мәзір жасаңыз, қажетті өнімдердің тізімін жазып, оларды супермаркетке бір бағанда сатып алыңыз. Төрт апта бойы осылай өмір сүріп, тексерулерді алдыңғы аймен салыстырыңыз: сіз айырмашылықты көресіз. Тарифтер мен акцияларға назар салыңыз Ұялы немесе кабельдік теледидар операторлары әр клиент үшін күресуге дайын. Олар акцияларды жариялайды: мысалы, мобильді интернеттің жылдық пакетін 50% жеңілдікпен сатады. SMS-хабарламаларды елемей өтпеңіз: кейде спам арасында пайдалы ұсыныстар болады. Интернетте сатып алыңыз Интернет-дүкендердегі бағалар төмен, себебі сатушы кеңсенің жалға алуды және сатушы-кеңесшілердің жалақысын төлемейді. Сатып алудан бұрын бағаларды салыстырып, бұл маркетингтік айла емес, аз төлеудің нақты тәсілі екендігіне көз жеткізіңіз. Сайттан әуе билеттерін сатып алған кезде, билет кассалары немесе турагенттіктердің комиссиясын үнемдеңіз. Адалдық бағдарламаларына қатысыңыз Дүкендердің, авиакомпаниялардың немесе мейрамханалардың адалдық бағдарламаларына қатысыңыз: тегін десерттер, жеңілдіктер немесе клуб мүшелері үшін арнайы бағалар алу үшін ұпайлар мен бонустар жинаңыз. Маркетологтардың қулық-сұмдығы үшін құламаңыз: қажет емес тауарларды тек жеңілдік болғандықтан сатып алмаңыз. Ай сайынғы шығындарды азайту жолдарын есіңізде сақтаңыз: Күнделікті бюджеттен тыс кетпеңіз. Банктік картамен төлеңіз: кейде сатып алу пайызы картаға қайтарылады. Егер сіз бір аптаға алдын-ала мәзір жасасаңыз, онда 15% -ға дейін үнемдейсіз. Интернет-дүкендерде бағалар әдеттегіге қарағанда төмен. Аз төлем жасау үшін адалдық бағдарламаларына қатысыңыз.

4.4. Міндетті сақтандыру Қандай сақтандырудың болуы міндетті? Заң бойынша сізде болуы міндетті сақтандырудың екі түрі бар: АҚЖМС-авто иесінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру; МӘМС-міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру. Міндетті сақтандыру-бұл заң бойынша ресімделуі тиіс сақтандыру. Ол сізді ғана емес, сондай-ақ күтпеген жағдайларда қоршаған ортаны қорғау үшін қажет. Мәселен, автокөлік жүргізушілері жыл сайын сатып алатын сақтандыру, апатқа кінәлі болған сақтандырылған адамды ғана емес, зардап шеккен тарапты да қорғайды. Авто сақтандыру АҚЖМС автокөлікті сақтандырумен шатастыруға болмайды. АҚЖМС жағдайында машинаның өзі емес, азаматтық-құқықтық жауапкершілік сақтандырылады. Бұл апат болған жағдайда сақтандыру компаниясы сақтандыру иесіне зиян келтірген автокөлікті жөндеуге ақы төлейді. Егер сақтандырылған адамда үшінші тарапқа залалды өтеу үшін ақша болмаса,оны сақтандыру компаниясы жасайды. Осы сақтандыру түрі бойынша, сондай-ақ апат кінәлісінің автомобиліне келтірілген залалды өтеуге болады. Бұл шарт талаптарына байланысты. АҚЖМС сізге біреудің көлігі мұзға түсіп, сіздің көлігіңізге тиіп кетсе де, сақтандыру компаниясы келтірілген залалды өтейтінін біле отырып, жолға сенімді түрде шығуға мүмкіндік береді. Әрбір жүргізушіден осындай сақтандыру талап етілуі барлық автокөлік жүргізушілері үшін қауіпті төмендетеді. Медициналық сақтандыру МӘМС-міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру Қазақстанда 2017 жылдың 1 шілдесінен бастап қолданысқа енгізілді. Бұл шара сақтандырылған адамға бір деңгейдегі медициналық көмек

Оқу-әдістемелік құрал

алуға көмектеседі. Ол үшін мемлекеттен, жұмыс берушілер мен қызметкерлерден жарналар түсетін арнайы қор құрылды. Мемлекет азаматтардың кейбір санаттары үшін (соның ішінде зейнеткерлер, мүгедектер, балалар мен көп балалы аналар), жұмыс берушілер – өз қызметкерлері үшін, қызметкерлер – өздері үшін жарнаның бір бөлігін енгізетін болады, ал өзін – өзі жұмыспен қамтыған азаматтар-өздері үшін толық жарна жасайтын болады. 2020 жылға қарай міндетті медициналық сақтандыруға арналған жыл сайынғы жарна табыстың 7% - ын құрайды. Міндетті медициналық сақтандыруды енгізу адамдардың салауатты өмір салтын ұстануына және өз денсаулығына қамқорлық жасауды басқа біреужің жауапкершілігіне қалдыруды қоюға әкеледі. Егер сіз компанияның иесі болсаңыз: Қызметкерлер алдындағы жауапкершілікті сақтандыру қажет. Егер сізде ықтимал қауіпті өнеркәсіп немесе көлік бизнесі болса, онда сіз экологиялық және жолаушылар алдындағы жауапкершілікті сақтандыруыңыз керек. Қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жауапкершілікті сақтандыру. Сақтандырудың бұл түрі қызметкерлерге жұмыстан зардап шеккен жағдайда оларға өтемақы төленетініне кепілдік береді. Бұл сізге осындай жағдайларда шығындардан өзіңізді қорғауға мүмкіндік береді. Сақтандыру сомасы қызметкердің жалақысының жылдық мөлшерінен кем емес мөлшерде белгіленеді. Яғни, егер қызметкер еңбек ету қабілетінен айрылса, ол кем дегенде бір жылға жалақы алады. Міндетті экологиялық сақтандыру. Сақтандырудың бұл түрі қоршаған ортаға және жергілікті тұрғындарға қауіпті компаниялар үшін тағайындалған. Жазатайым жағдай кезінде зардап шеккен жеке кәсіпкерге төленген сақтандыру сомасы кемінде 5000 айлық есептік көрсеткішті құрайды. Зақымға ұшыраған заңды тұлғаға төлеуге тура келетін сақтандыру сомасы кем дегенде 65000 АЕК құрайды. Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы жауапкершілігін сақтандыру. Бұл сақтандырудың негізгі мақсаты - тасымалдау кезінде олардың өмірі, денсаулығы немесе мүлкі бүлінген жағдайда жолаушылардың мүдделерін қорғау. Теміржол, теңіз, ішкі су, әуе, автомобиль және қалалық электр көлігінде жұмыс істейтін тасымалдаушыларда бұл міндетті болуы керек. Сақтандыру туралы есте сақтау керек: Автокөлік иелері жыл сайын АҚЖМС полисін сатып алуға міндетті. Бұл зардап шеккен тараптың мүдделерін қорғау және жүргізу мәдениетін арттыру үшін қажет. Барлық азаматтар, осал топтардан басқа, Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына өз үлестерін қосуы керек. 2020 жылға қарай қорға жұмыс істейтін қазақстандықтардың кірісінің 7% түсетін болады. Ұйымдар сақтандырудың келесі түрлерін сатып алуға міндетті: экологиялық сақтандыру, қызметкерлердің еңбек міндеттерін орындау кезінде олардың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жауапкершілік, сонымен қатар тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігі.

4.5. Несие туралы не білуіңіз керек? Жағымсыз салдарсыз несиені қалай алуға болады Біз барлығымызға өмірімізде бір рет болсын қарызға ақша алуға тура келді. Біреу пайыздар болмауы үшін тек достарынан қарыз алуға тырысады. Бірақ кейде қарыз сомасы тым үлкен болып кетеді, содан кейін сіз банкке баруға мәжбүрсіз. Несие дегеніміз не және оны әмиян мен жүйкеңізге зиян тигізбестен қалай алуға болады? Несие дегеніміз - несие беруші қарыз алушыға ақшаны пайдалану үшін белгілі бір пайызбен беретін ақша несиесі. Несиелер жеке және заңды тұлғаларға беріледі және мақсатты емес болып бөлінеді - банк қарыз алушының әр түрлі қажеттіліктері үшін белгілі бір соманы берген кезде, ал мақсатты бағытта - нақты мақсатпен: сатып алу немесе жөндеу, тұрғын үй, автомобиль, білім алу үшін. Барлық кредиттерді кепілді және кепілсіз деп бөлуге болады. Мысалы, пәтерді және ипотека, кез келген басқа жылжымайтын мүлікті кепілге беру арқылы несие бөлу схемасы белгілі. Әдетте, кепілсіз кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер кепілдікке қарағанда жоғары. Осындай қарыздар бойынша орташа мөлшерлемелер 18-25% құрайды. Кепіл автомобиль немесе жылжымайтын мүлік болып табылатын кредиттер бойынша мөлшерлемелер төмен.

Бизнес-мектеп

Кім несие ала алады? Банктер Қазақстанның кәмелетке толған азаматтары мен тұруға ықтиярхаты бар шетел азаматтарына бірқатар шарттар сақталған жағдайда кредиттер береді. Микроқаржылық ұйымдар кепілсіз және кірістерді растаусыз экспресс-кредиттер береді- ресімдеу үшін жеке куәлік жеткілікті. Ірі несиелер үшін банктердің қарыз алушыларға қоятын талаптары ерекшеленеді: менеджер сізге олардың толық тізімін айтады. Міне, банк сұрайтын ең аз құжаттар пакеті: ҚР азаматының жеке куәлігі немесе паспорты; Неке туралы куәлік немесе некеде тұрмайтын нотариустың анықтамасы; Табысты растау (еңбек өтілі, лауазымы және еңбекақысы туралы ұйымның қолы мен мөрі бар жұмыстан анықтама немесе салық органының белгісі бар жеке кәсіпкердің оңайлатылған декларациясы)); Мекенжай анықтамасы. Ерекше жинақ ЖК (жеке кәсіпкер) үшін несие алған кезде талап етіледі, өйткені бұл заңды тұлға үшін несие болады. Келісім-шартта не болуы тиіс? Сонымен, сіз банктік қарыз келісім-шартын рәсімдейсіз. Бұл сіздің несиені толық өтегенге дейін банкпен қарым-қатынасыңызды айқындайтын басты құжат. Келісім-шартты мұқият оқыңыз: бірінші екі бетте банк қарыз сомасын, мерзімін, валютасын, сыйақы мөлшерлемесінің түрі мен мөлшерін, жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесін көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, сіз несиені қай әдіспен төлейтіндігіңізді - аннуитетті немесе сараланғанын, банк төлемді кешіктіргені үшін қандай айыппұлдар мен өсімпұлдарды есептейтінін анықтаңыз. Келісім-шартта банк несиені және айыппұлдарды төлеудің барлық нюанстарын белгілейді. Әрине, біз әрқашан ай сайынғы төлемді уақытында төлейміз деп күтеміз. Бірақ төлем уақтылы төлемеген жағдайда банк қандай айыппұл алатынын білу жақсы. Заңға сәйкес, банк келісімшартқа жадынама қояды: онда сіз несие алудың барлық шарттарын тағы бір рет көресіз. Сіз келісім-шартты көзден аулақ алып тастай аласыз, бірақ есте сақтаңыз: бұл сізге жауапты істі еске түсіреді - несиені қайтару. Білу маңызды: тиімді пайыздық мөлшерлеме Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі-несие шарты бойынша қарыз алушы төлейтін барлық төлемдердің жалпы сомасы. Аталған сыйақы мөлшерлемесі өз құрамына ай сайынғы төлемдердің мөлшерін, барлық алынатын комиссияларды, карта шығару үшін алымдарды (егер қажет болса), сақтандыру төлемдерін немесе шотқа қызмет көрсету үшін төлемді, анықтамалар беруді және басқаларды қамтиды. Клиенттен алынатын комиссиялар мен төлемдердің нақты тізбесі ҚР Ұлттық Банкі 30.05.2016 №134 қаулысымен бекітілген. Мөлшерлеме несие сомасына және ол ресімделген мерзімге байланысты. Әрбір кредиттік-қаржы мекемесінде ЖТСМ өзінің мөлшері бар, бұл ретте ол белгіленген лимиттен аспауы тиіс. ҚР Ұлттық Банкінің қаулысына сәйкес, бұл көрсеткіш үшін 56% шектеу белгіленген. Сіз сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкінің сайтында қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау бөлімінде ЖТСМ есептей аласыз. Несие қандай валютада алуға болады? Ұзақ мерзімді несиелерді табыс алатын валютада алған жақсы. Сондықтан сіз валюта бағамының секіруінен сақтанасыз. Несиелер бойынша төлемдер мөлшері өтей алмайтын жағдайға тап болған қазақстандықтар үшін қайта қаржыландыру бағдарламалары бар. Банкке хабарласыңыз: ол валюта бағамына тәуелді болмас үшін несиені теңгемен аударуды қарастырады. Несие және бөліп төлеу: айырмашылық неде? Бөліп төлеу-бұл артық төлемей, тең бөліктермен төлеу арқылы сатып алу. Сіз дүкеннен мұздатқышты бүгін алып, үш ай бойы бөліп төлейсіз. Дүкен сіз үшін қаражатты пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Кейде бөліп-бөліп-бөліп төлеу шағын несие деп аталады. Сіз ай сайынғы төлемді бөліп — бөліп төлеу айларының санына көбейтіп, оны тексере аласыз-қорытынды төлем сомасы дүкендегі тауардың құнынан асып түсті ме? Міне, дүкендердің бірінде тоңазытқышты 184 800 теңгеге бөліп-бөліп сатып алу кезінде ай сайынғы төлемдердің мысалы.

Оқу-әдістемелік құрал 5-кесте. Бөліп төлеуді есептеу үлгісі

Ай сайынғы төлем Тоңазытқыштың қорытынды бағасы

3 айға бөліп төлеу 61 600 тг 184 800 тг

6 айға бөліп төлеу 32 941 тг 197 646 тг

12 айға бөліп төлеу 17 426 тг 209 112 тг

Несиені қашан алуға болады? Несие ірі жоспарларды жүзеге асыруға көмектеседі — сіз пәтерді сатып алып, оның құнының жартысын ғана жинайсыз немесе автосалонда тиімді ұсынысты пайдалана отырып, автокөлікті ауыстырасыз. Несие екі тарап үшін де үлкен жауапкершілік. Банк ақшаның қайтарылатынына сенімді болуы керек, сондықтан әрбір қарыз алушыны мұқият тексереді. Сіз қарызды қалай қайтаратындығыңызды білуіңіз керек. Тек тұрақты табыс көзіне сүйеніңіз. Сіз лотереядан, үйлену тойына арналған үлкен ақшалай сыйлықтардан немесе жұмыста уәде етілген сыйлықтан үміттене алмайсыз. Несие туралы білу маңызды: Келісім-шартты және оның шарттарын мұқият оқыңыз. Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесін білу және нәтижесінде сіз банкке алған сомадан әлдеқайда көп соманы қайтаратыныңызды түсінуіңіз маңызды. Кіріс алатын несие валютасын таңдаңыз. Қарызды қайтару туралы ойлаңыз: тұрақты табыс көзіне сеніңіз. Қарызды төлеудің қайсысы тиімдірек: аннуитеттік немесе сараланған? Нені білу керек? 10 қарыз алушының 9-ы банк қарызды өтеудің қандай түрін ұсынатыны туралы ойламайды. Олар несие алу үшін қолайлы жағдайларды жеке тәжірибе мен таныстардың тәжірибесіне сүйене отырып таңдайды және маңызды сәттерді ұмытып кетеді. Бұл болашақ қарыз міндеттемелеріне қатысты: банк ақшаны аннуитеттік немесе сараланған сызба бойынша беруге мәжбүр болады. Несие туралы келісім жасасу үшін мынаны білу керек: Несие бойынша сыйақы мөлшерлемесі. Несие мерзімі. Қарызды мерзімінен бұрын өтеу шарттары. Сақтандыру бағдарламасына қатысу шарттары. Несиені өтеу схемасы. Өтеу схемаларының айырмашылықтары қандай. Мұндай позицияны несиелік келісім-шартқа қосу қарызды ыңғайлы түрде төлеуді анықтайтын фактор болып табылады. Айырмашылық мынада: 1. Аннуитет жағдайында ай сайынғы төлемдердің мөлшері бүкіл мерзім ішінде өзгермейді. төлемдерге несие дене бөлігі және оның ағымдағы құнына есептелген пайыздар кіреді; несие денесінің бөліктерін бөлу тең емес; мерзім басында несие денесінің ай сайынғы төлемге енгізілген бөлігі есептелген сыйақыға қатысты аз болады; өтеу кестесі - әр төлем күніне тең жарна. Мысал: 100 айлық несие 12 айға 20%. Сақтандырусыз және комиссиясыз. Аннуитеттің көмегімен төлем бүкіл мерзімге 9,2 мың рубльді құрайды. Бірінші айда ол негізгі қарыздың 7,5 мыңынан + 1,6 мың есептелген сыйақыдан тұрады. Соңғы айда - негізгі борыштың 9,1 мың және қарыз бойынша 0,15 мың пайыз есептелді. 3. Өтеудің сараланған схемасы кезінде ай сайынғы төлемнің мөлшері мерзімнің соңына қарай айтарлықтай азаяды. төлемдер несие органының тең бөлігін және қарыздың сальдосына есептелген пайыздарды қамтиды. кредит денесі айлар санына тең үлеспен бөлінген (несие мерзімі бойынша); әрбір төлем күніне кредит денесінің қалдығына пайыздардан аз есептеледі. Мысал: бір жылға 100 мың 20%. Сақтандыру және комиссиялар, егер олар бар болса, ескерілмейді. Бірінші айда төлем 10 мың, оның негізгі қарызы – 8,3 мың, ал есептелген пайыздар – 1,7 мың. Соңғы айда біз 8,4 мың рубль төлейміз, онда 8,3 – бұрынғысынша негізгі қарыз, ал 0,1 мың-есептелген пайыздар бойынша қарыз.

Бизнес-мектеп

Несие бойынша төлемдердің қандай түрі тиімді Қарызды өтеу кестесін анықтау үшін табыс алудың сипаты мен кезеңділігін ескеріңіз. Аннуитет Кімге қолайлы: Схема тұрақты тіркелген табысы бар қарыз алушылар үшін ыңғайлы болады. Борышкерге міндеттемелерді орындау үшін құбылмалы қаражат резервін құру үшін кестеге үнемі жүгінудің қажеті жоқ. Артықшылықтары: борышты төлемеу тәуекелін төмендету: тіркелген төлемдер бюджетті жоспарлауға жағымды әсер етеді; мерзімінен бұрын ішінара өтеу әрбір келесі төлемнің мөлшерін азайтады. Сараланған схема Кімге қолайлы: Табысы тұрақсыз және ай сайын өзгеретін қарыз алушыларға ыңғайлы болады. Бұл ретте ол ең үлкен жоспарлы төлемнен кем болмауы керек – коммуналдық қызметтерді төлеу мен азық-түліктерді сатып алу. Артықшылықтары: Ай сайынғы төлем мөлшері кредит беру мерзімінің соңында айтарлықтай төмендейді; Нәтижесінде үстемеақылардың мөлшері аннуитеттік схемамен салыстырғанда аз. Кредит бойынша төлем түрлерін салыстырмалы талдау Шындыққа жақын мысал қарастырайық. Пәтерді жөндеу және тұрмыстық техниканы сатып алуды 845 мың рубльге жоспарлап отырмыз делік. Жалақы банкі 3 жылға 880 мың теңгені жылдық 14,9% - бен мақұлдады. Беру үшін сақтандырусыз және комиссияларсыз. Біз барлық 880 мыңды аламыз (есептелген сомадан артық – күтпеген шығыстарға), шартты рәсімдейміз және 2019 жылғы 20 мамырда картаға аударым аламыз. Міне, аннуитеттік және сараланған схемамен төлем кестесі қалай көрінеді: Аннуитет Төлем 1 2 ••• 35 36 Барлығы:

Мерзім

Негізгі қарыз

20.06.2019 20.07.2019 ••• 20.04.2022 20.05.2022

19234,76 19489,65 ••• 30092,04 30490,76 880000

Есептелген проценттер 11660,0 11405,14 ••• 802,72 404,00 232211,39

Төлем соммасы 30894,76 30894,76 ••• 30894,76 30894,76 1112211,39

Сараланған төлемдер Төлем 1 2 ••• 35 36 Барлығы:

Мерзім

Негізгі қарыз

20.06.2019 20.07.2019 ••• 20.04.2022 20.05.2022

24444,44 24444,44 ••• 24444,44 24444,44 880000

Есептелген проценттер 11660,0 11405,14 ••• 647,78 323,89 215710,00

Төлем соммасы 36104,44 35780,56 ••• 25092,22 24768,33 1095710,00

Осылайша, несие бойынша сараланған төлемдер тиімді деген қорытындыға келеміз: оларды таңдап, есептелген пайыздар бойынша артық төлеуде үнемдеуге болады. Келтірілген жағдайда: 1 112 211,39 - 1 095 710,00 = 16501,39 теңге.

Оқу-әдістемелік құрал

Кеңес: бос ақша қалса, оны жартылай мерзімінен бұрын өтеуге жұмсағаныңыз жөн. Осылайша сіз несиеден тезірек айырыласыз. Несиені есептеу үлгісі. Мұрат банктен 1,1 млн. теңге несие алды. Несиені төлеу схемасы келесі-әр айдың 1-ші күні банк қарыздың қалған сомасына 1% - ды есептейді (яғни қарызды 1% - ға арттырады), содан кейін Мұрат банкке төлем аударады. Ай сайынғы төлемдер 275 мың теңгеден аспайтындай етіп Мұрат қанша айдың ең аз мөлшерінде несие ала алады? Шешім: 6-кесте. Несиені есептеу Айдың №

Негізгі қарыз

айына 1% қосып есептеу

0 1 2 3 4

1 100 000,00 836 000,00 569 360,00 300 053,60 28 054,14

11 000,00 8 360,00 5 693,60 3 000,54 280,54

Қосылған сомамен есептеу 1 111 000,00 844 360,00 575 053,60 303 054,14 28 334,68

Ай сайынғы төлем 275 000,00 275 000,00 275 000,00 275 000,00 28 334,68

Төленгеннен кейін негізгі қарыз 836 000,00 569 360,00 300 053,60 28 054,14 0,00

4.6. Депозит табыстылығы Депозиттің нақты кірістілігін қалай бағалауға болады 2018 жылдың қазан айынан бастап Қазақстанда жаңа депозиттік жіктеу – жинақ, жедел және жедел емес салымдар жұмыс істейді. Осы салымдардың кез келген түрі «жинақтан ақша табуға» мүмкіндік береді. Теңгедегі салымдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері жоғары, ал шетел валютасындағы депозиттер бойынша-ең аз. 2019 жылғы қыркүйектен бастап міндеттемелер бойынша ең жоғары ұсынылатын сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Ұлттық Банкінің базалық мөлшерлемесінің негізінде есептелді. Жедел және жинақ салымдары бойынша жыл сайын ұсынылатын ең жоғары сыйақы мөлшерлемелері бәсекелестік нарықтарында қалыптасқан сыйақы мөлшерлемелері негізінде есептеледі, сондықтан осы салымдар бойынша кірістілік жоғары. Жедел емес салым-бұл ең әдеттегі депозит: банктік салым шартының қолданылу мерзімі салымшының сыйақыны жоғалтпай кез келген сәтте ақшаны пайдалануды шектемейді. Нақты емес салым күтпеген шығыстар жағдайында қаржылық «қауіпсіздік жастығын» қалыптастыру үшін жарамды. Жедел салым жедел емес салыммен салыстырғанда жоғары кірістілікті алуға мүмкіндік береді. Осы салымдар бойынша сыйақыны төмендетумен депозиттен ақшаны ішінара және толық мерзімінен бұрын алуға жол беріледі. Ақша беру – банкті хабардар еткеннен кейін 7 күннен кешіктірмей іске асырылады. Жинақ салымы ең жоғары кірістілікке ие. Жоғары сыйақы мөлшерлемесі – бұл мерзімінен бұрын ақша алуды шектеу үшін өтемақы. Жинақ салымдары бойынша ішінара мерзімінен бұрын алуға жол берілмейді – тек толық. Мерзімінен бұрын алған кезде банк есептелген сыйақыны жылдық 0,1% - ға дейін немесе одан да төмен төмендетеді, ал ақша 30 күннен кейін берілуі мүмкін. Сондықтан жинақ салымы салым мерзімі ішінде депозиттен ақшаны пайдаланбайтынына сенімді салымшыларға қызықты. Бұл салым жоғары мөлшерлеме мен пайыздарды капиталдандыру есебінен ірі сатып алуға жылдам жинақтауға және қолда бар жинақтарға жоғары табыс алуға көмектеседі. ҚДКБҚ кепілдігі Теңгедегі жедел емес және жедел салымдар бойынша ол қоса алғанда 10 миллион теңгеге дейін, жинақ салымдары бойынша – қоса алғанда 15 миллион теңгеге дейін, шетел валютасындағы (жедел

Бизнес-мектеп

емес, жедел, жинақ) депозиттердің барлық түрлері бойынша – қоса алғанда 5 миллион теңгеге дейін (банкті мәжбүрлеп тарату туралы сот шешімі заңды күшіне енген күні белгіленген валюта айырбастаудың нарықтық бағамы бойынша баламада) құрайды. Салымшының бір банкте бір мезгілде теңгемен де, шетел валютасымен де орналастырылған екі және одан да көп депозиті болған жағдайда 15 миллион теңгеге дейін қоса алғанда жиынтық кепілдік өтем төленеді. Егер сіздің салымыңыздың сомасы кепілдік берілген өтем сомасынан асып кетсе, онда ҚДКБҚ ең жоғары сома шегінде өтем төлейді. Осы сомадан артық қалдық салымшы мәжбүрлеп таратылатын банктің тарату комиссиясынан «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген кезектілік тәртібімен алуға құқылы. ҚДКБҚ мөлшерлемелері 2019 жылдың 30 шілдесінде Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры жинақ, жедел және жедел емес салымдар бойынша сыйақының шекті мөлшерлемелерін есептеудің жаңа әдістемесіне көшетінін жариялады. Қыркүйек айынан бастап ҚДКБҚ өзінің интернет-ресурсында ай сайын теңгемен салымдардың барлық түрлері бойынша ең жоғары ұсынылатын сыйақы мөлшерлемесінің кестесін жариялады. Сол немесе өзге айға ұсынылатын жаңа ең жоғары сыйақы мөлшерлемелері ай сайын жарияланады және олардың қолданылу кезеңінде салымның мерзімін ұзартуды қоспағанда, бұрын ашылған салымдарға қолданылмайды. Сыйақыны капиталдандыру Егер сіз өз жинақтарыңыздан көп ақша алғыңыз келсе-депозитті капиталдандыруды қарастырыңыз. Банк кезең соңында депозит сомасына сыйақыны автоматты түрде есептейді және келесі кезеңнің соңында сіздің салымыңыздың сомасын ескере отырып ғана емес, бұрын есептелген сыйақыны ескере отырып, сыйақыны есептейді. Банк келісім-шартта көрсетілген кезеңнің соңында сыйақыны капиталдандыруды автоматты түрде жүргізеді: бұл тоқсан,ай және тіпті күн болуы мүмкін. Егер банктік салым шарты сыйақыны капиталдандыруды көздемесе, онда банк әр кезеңнің соңында тең бөліктермен сыйақы есептейді немесе төлейді. Депозит сомасы сыйақы есебінен ай сайын ұлғаяды – демек, депозиттің нақты табыстылығы өсуде. Бұл салым ірі болса, әсіресе тиімді болуы мүмкін. Егер капиталдандыру болмаса, онда банк әр айдың соңында тең сыйақы төлейтін болады. Есте сақтау маңызды: капиталдандырылған сыйақыға банк банкрот болған жағдайда қор кепілдік береді. 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап есептелген немесе капиталдандырылғанына қарамастан, депозит бойынша сыйақыға ең жоғары кепілдік берілген сомалар шегінде ҚДКБҚ кепілдігі қолданылатын болады. Номиналды және тиімді мөлшерлемелер Банктік депозиттік өнімдердің жарнамасында сыйақының номиналды мөлшерлемесі және тиімді – ЖТСМ көрсетіледі. Олар несімен ерекшеленетінін талқылайық. Номиналды мөлшерлеме-бұл кезең үшін сыйақы есептелетін жылдық пайыздық мөлшерлеме. Мысалы, ай сайынғы сыйақы 12 айдың белгіленген пайызының үлесі ретінде есептеледі. Тиімді мөлшерлеме-бұл номиналды мөлшерлеме және сыйақыны капиталдандыру есебінен кірістілік. Егер банк депозит бойынша жоғары кірістілікті ұсынса Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорының директорлар кеңесі ай сайын теңгемен барлық депозиттер бойынша ұсынылатын ең жоғары пайыздық мөлшерлемелерді қарайды. Кестелер қордың сайтында үнемі жарияланып тұрады. Бірақ бұл ұсынылатын мөлшерлемелер - кез-келген банк жоғары мөлшерлемені ұсынуға құқылы. Мұндай банк депозитті кепілдік беру жүйесінің резервіне салымды максималды арақатынаста төлейді. Депозиттерге деген ерекше тартымды жағдайлар банктегі өтімділік проблемаларын көрсетеді деп санайды: банк қысқа мерзімде көп салымдар тартуға тырысады. ҚДКБҚ барлық басқа шарттармен бірдей мерзімде жоғары мөлшерлемемен депозиттерге кепілдік береді, сондықтан егер сізді кірістердің жоғарылауы қызықтырса, кепілдендірілген соманы сақтаңыз. ҚДКБҚ веб-сайтындағы депозиттер бойынша ұсынылған кірістіліктің өзгеруін қадағалаңыз. Салымды диверсификациялаңыз 2015 жылғы тамызда Қазақстан Ұлттық Банкі еркін айырбас бағамына көшкендігі жайлы жариялады. Енді айырбастау бағамын Ұлттық Банк емес, валюта нарығына қатысушылар қалыптастырады. Осының салдарынан-валюта бағамының қозғалысы әлсіреу жағына да, нығайту жағына да болуы мүмкін.

Оқу-әдістемелік құрал

Егер сізде айырбас бағамының қозғалысын болжау және барлық тәуекелдерді бағалау үшін жақсы экономикалық білім болмаса, ұлттық валютада, ал ақшаның бір бөлігін – шетел валютасында сақтаңыз. Егер сұрақтар қалса Салымшылар депозиттер бойынша кепілдік туралы ҚДКБҚ мамандарының кеңесін 1460 телефоны бойынша (ұялы телефондардан қоңырау шалу тегін), ҚДКБҚ телеграм-чатында: @KDIF_Ask, ҚДКБҚ-ның Facebook-тегі ресми парақшаларында: @deposit.kz, Instagram: @deposit.kz ала аласыз. Депозитті есептеу үлгісі Сіз банкте салымды аштыңыз делік. Салым сомасы-100 000 теңге. Шарт талаптары бойынша банк сізге шот бойынша қалдыққа жыл сайын 10% - ды есептейді. Сіз ақшаны шешпейтін жағдайда 2 жылдан соң шотыңызда қандай сома болады егер шартта пайызды капиталдандыру көзделген болса? Шешім 1 жыл 100 000+10%=110 000 2 жыл 110 000+10%=121 000 Екі жыл үшін жиыны: 121 000 Тапсырма. Тапсырманы шешіңіз . Банк клиенті 1 жылдан кейін, егер ол жылдық 12% - бен 100000 теңге мөлшерінде салым жасаса, қандай соманы алады.

4.7. Бизнес-жоспардың қаржылық жоспары Қаржы жоспары бизнес-жоспардың маңызды бөлімдерінің бірі болып табылады. Ол бизнес-жоспардың алдыңғы бөлімдеріндегі барлық ақпаратты жинайды, құндылық түрінде ұсынады. Бұл бөлімнің мақсаты - жоба бойынша кәсіпорын қызметінің күтілетін қаржылық нәтижелері туралы нақты көрініс беру. Кәсіпкерлерге қаржылық жоспар сатулардан түскен жоспарланған кірістер мен күтілетін шығыстардың арақатынасы қандай екенін, жобаны жүзеге асыру нәтижесінде қандай пайда күтуге болатынын, ақша қаражатының қашан және қайдан түсуі күтілетінін және олар не үшін және қашан жұмсалатынын, бастапқыда басталған істі қолдау үшін қанша ақша қаражатын салу қажет екенін, ақша қаражатына деген қажеттілік ақша қаражатына қаншалықты сәйкес келетінін, бірінші жылдың соңына қарай компанияның қаржылық жағдайы қандай болатынын көрсетеді. Әлеуетті инвесторларға бизнес-жоспардың осы бөлімінің ақпараты оларды қызықтыратын сұрақтарға жауап алуға мүмкіндік береді: ақша қаражаты қанша нақты талап етіледі және олар не үшін жұмсалады, қандай пайда алуға болады, жобаның экономикалық тиімділігі қандай, компания қарызды уақытында қайтаруға қабілетті бола ма? Өнімнің өзіндік құны өнім өндіруге немесе қызмет көрсетуге байланысты жұмсалған барлық шығындарды қамтиды. Компания көбірек/аз өнімді өндірсе, ауыспалы шығындар бірден өзгереді. Ауыспалы шығындардың сомасы өндірілген өнімнің санына және өндірістік қуаттардың жүктелу дәрежесіне байланысты. Ауыспалы шығындардың типтік мысалдары шикізатты, негізгі және қосалқы материалдарды, электр энергиясын және т. б. сатып алуға жұмсалатын шығындар болып табылады. Ауыспалы шығындардың оң аспектісі: егер кәсіпкер өнім өндірмесе, ауыспалы шығындар жоғалады. Тұрақты шығындар компанияның жабылуына немесе оның жұмыспен толық жүктелгеніне қарамастан, белгілі бір өндірістік қуаттар шеңберінде әрдайым өзгеріссіз қалады. Сондықтан тұрақты шығындар сомасы өндірістік қуаттардың жүктелу дәрежесіне байланысты емес. Тұрақты шығындардың типтік мысалдары: жалдау ақысы, лизингтік төлемдер, тұрақты жалақы, сақтандыру жарналары және т. б. Тұрақты шығындардың теріс аспектісі, тіпті егер компания ештеңе өндірмесе де, мысалы, ол уақытша жабық, - тұрақты шығындарды төлеу қажет. Тапсырма. Сіздің өніміңіздің өзіндік құны шығындардың қандай баптарынан құралатынын сипаттаңыз. Осы шығындардың қайсысы тұрақты және ауыспалы сипатқа ие екенін анықтаңыз.

Бизнес-мектеп

85 1-кесте. Тұрақты және ауыспалы шығындар Тұрақты

Ауыспалы

Рентабельділік. Компанияның бәсекелестік жағдайында өмір сүру қабілеті басқа компаниялармен салыстырғанда оның қызметінің тиімділігіне байланысты. «Тиімділік» ұғымымен «рентабельділік» ұғымын жиі байланыстырады. Тиімділіктің экономикалық мәні ресурстарды (күш-жігерді немесе капиталды салымдарды) ең аз салған кезде барынша қайтарымды (табыс немесе өнім шығару) алу болып табылады. Басқаша айтқанда, салынған ресурстар мен алынған қайтарым арасындағы арақатынас мүмкіндігінше жоғары болуы тиіс. ТИІМДІЛІК = САЛЫНҒАН РЕСУРСТАР / АЛЫНҒАН ҚАЙТАРЫМ Мысал: 100 км өту үшін көлікке 6 литр бензин қажет. Салынған ресурстар-бензин. Алынған қайтарым-өткен километрлер саны. Тиімділік = 6 литр /100 км = 0,06 л / км.осы есепте нәтиже мүмкіндігінше төмен болуы тиіс (0,08 қарағанда 0,06 жақсы). Сіз бұл мәселені екінші жағынан көре аласыз: Ресурстардың ең аз өсуі кезінде барынша қайтарымды алуға ұмтылу керек. Тиімділік = қайтару / салынған ресурстар Тиімділігі = 100 км / 6 литр = 16,6 км/л. Мұндай есептеу кезінде нәтиже мүмкіндігінше жоғары болуы тиіс (16-дан 20 км жақсы). Алынған көрсеткіш қаншалықты қанағаттандырарлық екенін бәсекелестің нәтижелерімен салыстыру арқылы ғана анықтауға болады. Біздің мысалда бұл бір сыныптағы автомобильдерді, бағаларды және т.б. салыстыру керек дегенді білдіреді. Рентабелділік = 100 км / 152 теңге = 1 теңгеге 0,65 км / бензин Егер ұқсас көлікке 1 км үшін 0,05 литр қажет болса, яғни егер ол 1 литр бензин үшін 20 км жүре алса, онда ол біздің мысалға қарағанда автокөлікке қарағанда тиімді (тиімдірек) екені анық. Тиімділік пен рентабельділіктің байланысы - бұл ақша. Мұны біздің мысалдағы мәліметтерді пайдаланып оңай түсіндіруге болады. Егер бензиннің 1 литрі 20 теңге болса, рентабельділік былайша есептеледі: Рентабельділік = 152тенге / 100 км = 1,52 теңге/км Рентабельділікке тиімділікке сияқты қағидат қолданылады. 1 км 1,52 теңге орнына 1,2 теңге талап ететін автокөліктің рентабелдігі жоғары.

Оқу-әдістемелік құрал

Басқаша айтқанда, 41,6 км-де өтетін 200 теңге сомасына бензинмен құйылған автомобиль, сол бензиннің көлемін пайдалана отырып, 31,2 км өтетін автомобильден жақсырақ. Нарықтық экономика жағдайында «бәсекелестерден нашар болу» өзіне «өлім үкімі» қолын қоюды білдіреді, өйткені клиент ең тиімді автомобиль сатып алуды қалайды. Тек рентабельді компания бәсекеге қабілетті болуы мүмкін. Рентабельді болу, қарсыластар сияқты кем дегенде тиімді болуы дегенді білдіреді. Меншікті капиталдың рентабельділігі компания иелерінің өз қаражатының қайтарымын көрсетеді. Басқаша айтқанда, бұл көрсеткіш « Компания өзін ақтайды ма? Немесе өз капиталын басқа фирмаға салған дұрыс па?» деген сұрақтарға жауап береді. Меншікті капиталдың рентабельділігі (ROE) = пайда / меншікті капитал x 100% Инвестициялардың рентабельділігі (ROI) = пайда / меншікті капитал + міндеттемелер x 100% Қарапайым сөздермен IRR жобасы деген не Тікелей аудармада бұл - кірістіліктің ішкі мөлшерлемесі (КІМ) дегенді білдіреді. Бұл Сіздің жобаңыздың немесе бизнес идеяңыздың тағдырын «болжайтын» өте маңызды көрсеткіш. Сіз өз жобаңызды іске қосуды шешесіз, банктен несие алдыңыз, әртүрлі келісімдер жасасасыз, бірақ жобаның мақсаты - алға жылжудан кейін одан қандай да бір ақша алу екенін түсінесіз. Тиісінше, бұл үшін IRR есептеу қажет. Егер ол банк пайызына аз немесе тең болса, онда сізде пайда болмайды, жобаның мағынасы жоқ. Бірақ, көрсеткіш пайыздан асып түскеннен кейін, одан батыл кіріс күтуге болады. Сондай - ақ, IRR есебі-таза математикалық операция. Ол өте күрделі. Бірақ заманауи технологиялар ғасырында бұл функция өте жеңілдеді. Excel-ге кіріп, деректерді енгізіп, қажетті нәтиже алу жеткілікті. NPV және IRR дегеніміз не Енді NPV және IRR деген не екенін түсіну керек. NPV-бұл тағы бір күрделі, бірақ өте маңызды бизнес бөлшегі. Ағылшын тілінен аударғанда бұл таза ағымдағы құн (ТАҚ) ретінде түсіндіріледі. Мұндай көрсеткіш жобаға жұмсалатын барлық шығындар өтелгеннен кейін сіз қандай табысқа сене алатыныңызды анықтауға көмектеседі. Әрине, бұны да мамандандырылған бағдарламаларда оңай есептеуге болады. Сіздің түсінгеніңіздей, NPV IRR-ге тікелей байланысты. Барлығы өте оңай. IRR біз жобадан бірдеңені күте аламыз ба (пайда мағынасында) немесе одан ештеңе алмайтындықты түсіне отырып, бізге идеяны кейінге қалдыру керек пе екендігін көрсетеді. Ал NPV жобадан нақты не алатынымызды, бізді қандай табыс күтетінін анықтайды. Инвестициялық жобаның IRR дегеніміз не Әрі қарай, IRR инвестициялық жобасының не екенін білу керек. Егер сіздің ойыңызда пайда табу мақсатында ғана инвестиция салатын жоба болса, онда IRR бұл жерде өте маңызды көрсеткіш болып табылады. Бұл бірнеше айлар немесе тіпті жылдар бойы жобаның сәттілігін есептеудің бір түрі. Бұл ірі бизнес-жоспарларды жасаудағы ең дұрыс стратегия. Жобаның сәттілігі, демек қанағаттанарлық IRR, оның дамуына байланысты. Мысалы, елеулі бәсекелестер арасында өте жақсы бизнес көрсеткіштеріне қол жеткізген көптеген жобалардың өз сайттары бар. Олар іздеу жүйелерін жылжыту бойынша ынтымақтастықтың арқасында жоғары нәтижелерге қол жеткізді, соның арқасында ғаламторды пайдаланушылар көбірек осы сайттарға кіріп, жобаға қызығушылық танытты. Осыған сәйкес IRR инвестициялық жобаны дамытудың перспективалық мүмкіндіктерін көрсетті. Ал инвесторлар одан лайықты пайда алды. IRR нені көрсетеді Біздің түсіндірмеміздің негізінде IRR нені көрсететіні анық болды. Біріншіден, ол бізге жобаның сәтті бола алатындығын, оған қанша қаражат салуға болатындығын және болашақ пайдаға қалай әсер ететінін көрсетеді. Сонымен қатар, сіздің бизнес-идеяңыздың танымалдылығына, оның адамдар үшін қаншалықты пайдалы және орынды болатынына назар аударған жөн. Әрине, осы бағытта алға жылжу үшін, жобаның заманауи тенденцияларға сәйкес келетініне көз жеткізу керек. Әрине, кез-келген бизнес-идеяның басты белгісі болып табылатын жақсы ой-

Бизнес-мектеп

ластырылған веб-сайтсыз жоба жүргізу мүмкін емес. Оңтайландыру бұған көмектесе алады, бұл сіздің сайтыңызды қазіргі заманға сай және сұранысқа ие етеді. Бұл жобаға және, әдетте, IRR индикаторына әсер етеді. Экономикадағы IRR дегеніміз не? IRR және оның экономикадағы маңызы туралы. Бұл жерде IRR бизнес-жобаның қайтарымдылығын көрсететін болса, бұл көрсеткіш инвесторлар мақұлдаған болып саналатынын түсіну маңызды. Содан кейін бизнесті әрі қарай дамытуға болады. IRR есептеу банктің пайызын қоспағанда, жобаның белгілі бір пайызын алуды болжауға мүмкіндік береді. Осылайша, бұл таза пайда - сіздің табысыңыз. IRR-ді егжей-тегжейлі түсіну өте қиын, әсіресе бизнес саласына жаңадан келгендер үшін. Бірақ олар үшін бұл өзекті тақырып болады. Неге олай? Қазір өз бизнесіңді дамыту үшін көптеген мүмкіндіктер бар. Оларға мобильді қосымшаларды дамыту, интернет-дүкендер ашу, интернет-мектептер мен курстар құру кіреді. Теріс IRR: бұл нені білдіреді Есептеулерде теріс IRR болатын жағдайлар бар, бірақ бұл нені білдіреді. Өкінішке орай, бұл банктен алынған пайыздың тым төмен болатындығын көрсетеді. Бұл теңестіру кез-келген бизнес-жобаны тоқтатады, нәтиже бермейді. Неліктен бұлай болып жатыр? Жобадан пайда ала алмайтындықтан, ол минусқа түседі. Яғни, мұнда ешқандай даму перспективалары туралы айту мүмкін емес. Өтеу мерзімі Өтемділік мерзімі инвестициялардың алынған таза кірістен өтелетін жылдар санын тікелей есептеу жолымен есептеледі. PP критерийінің қисыны мынада: ол инвестиция толығымен өтелетін кезеңдердің санын көрсетеді. Мысал Келесі сипаттамалары бар инвестициялық жобаның өтелу мерзімін анықтаңыз: бастапқы инвестиция - 200 млн. Теңге. Пайда түріндегі жыл сайынғы ақшалай түсімдер: бірінші жылы - 100 млн. Теңге; екінші жылы - 50 млн. теңге; үшінші жылы - 100 млн. теңге. Шешімі. Өтемді қайтару мерзімін бастапқы инвестициядан асқанша алған кірісті жинақтау арқылы табамыз. Осылайша, 3 жыл ішінде 200 миллион теңгені қайтарамыз (100 + 50 + 100) PP = жобаның 3 жылы.

4.8. Қаржылық есеп Қаржылық есептілік элементтері 1. Қаржылық жағдайды бағалаумен байланысты қаржылық есеп беру элементтері активтер, міндеттемелер және капитал болып табылады. Активтер-болашақ экономикалық пайда алу күтілетін өткен оқиғалар нәтижесінде дара кәсіпкер немесе ұйым бақылайтын ресурстар. Активтер-кәсіпкер іске салатын ақша «капитал»деп аталады. Бухгалтерияда капитал-бұл қаражатты қайтару ниетімен салу. Кәсіпкер пайда табу ниетімен капитал салады. Ақша іске салынғаннан кейін бухгалтерия капиталды кәсіпорын бизнес иесінен қарызға алған ақша ретінде қарастырады. Активтер-бұл кәсіпорын иеленетін немесе пайдалана алатын қаражат. Активтерге: кеңсе ғимараты, компьютерлік жабдықтар, кеңсенің мүкәммалдары мен жиһазы, қолма-қол ақша жатады. Кейбір активтер бизнесте ұзақ уақыт пайдаланылады. Кеңсе ғимараты көп жылдар бойы қолданыла алады. Сол сияқты, компьютер сынбас бұрын ұзақ жылдар бойы қызмет ете алады. Басқа активтер өте қысқа уақыт ішінде қолданысқа ие. Мысалы, газет дүңгіршектерінің иесі газеттерді шыққан күні сатуға тырысады. Апта сайынғы газеттер, ай сайынғы журналдар уақтылы сатылуы тиіс. Кәсіпорын тауарларды небәрі тез сатса, соғұрлым үлкен пайда ала алады. Сондықтан баланстық есептегі активтер айналым қаражатына және негізгі капиталға (негізгі құралдарға) бөлінеді.

Оқу-әдістемелік құрал

Негізгі құралдар (синонимдер-ұзақ мерзімді активтер, негізгі капитал, айналымнан тыс активтер, негізгі қорлар) – бұл табыс немесе оларды қолданудан пайда алу мақсатында қандай да бір қызметті жүргізу үшін сатып алынған қаражат. Өңдеу өнеркәсібінде өндірістік жабдықтар негізгі құралдар болып табылады, себебі онда кейіннен сатылатын бұйымдар шығарылады. Қызмет көрсету саласында клиенттерге қызмет көрсететін қызметкерлер пайдаланатын жабдық негізгі құралдар болып табылады.(гараждағы жабдық немесе қонақ үйдегі жиһаз) Компания иелігіндегі кеңселердің жабдықтары, компьютерлер мен автомашиналар - бұл да негізгі қорлар болып табылады. Негізгі қорлар баланстық есепте әдетте санаттар бойынша топтастырылады: • меншік немесе ұзақ мерзімді жалға алынған мүлік; • механизмдер және басқа жабдықтар; • қондырғылар мен керек-жарақтар, мысалы, кеңселердің мүкәммалдары; • көлік құралдары. Инвестициялар негізгі қорларға жатқызылуы мүмкін. Әдетте олар үлкен компаниялардың есептерінде сипатталады. «А» компаниясы «В» компания акцияларының белгілі бір санын сатып ала отырып, осы компанияға инвестиция жасай алады. Егер «А» компаниясы акцияларды 1 жылдан астам өз қолында ұстап тұратынын есеппен инвестицияларды жасаса, онда олар «А» компаниясында негізгі қорлар ретінде есептеледі. Айналым қаражатына кіреді: кәсіпорынның меншігі болып табылатын және 1 жыл ішінде оны ақшаға айналдыруға арналған заттар; Кәсіпорынның ақшасы (кассадағы, банктегі есеп айырысу шотындағы ақша). Бұл активтер «айналмалы» болып табылады, өйткені олар үнемі қозғалады және істе айналады. Ақша кейін сатылатын тауарларды сатып алу үшін пайдаланылады. Қарызға сауда дебиторлардың пайда болуына әкеледі (сізге қарыз кәсіпкерлер), бірақ, кез келген жағдайда, ақша сауда арқылы табылады. Бұл ақшаның біраз бөлігі тауар қорларын толтыру үшін пайдаланылады. Сондықтан айналым активтерінің негізгі баптары: • қолма-қол ақша (кассадағы, банктегі есеп айырысу шотындағы ақша); • дебиторлар; • қордағы тауар. • Қысқа мерзімді активтердің басқа баптары бар: Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл көбінесе банктердегі қысқа мерзімді депозиттер, қажет болған жағдайда оңай қолма қол ақшаға айналдыруға. Алдын ала төлем – кәсіпорын өзі әлі пайдаланбайтын қызметтер үшін төлеген, бірақ келесі есепті кезең басталғанға дейін пайдаланатын қызмет. Мысалы, кәсіпорын өзінің үй-жайларын өрттен және ұрлықтан жыл сайын сақтандырғаны үшін 240 000 теңге төлейді. Бұл сақтандыру жыл сайын 1 желтоқсанға дейін алдын ала төленіп қою керек. Бұл жағдайда есепті жылы 31 желтоқсанда аяқталатын кәсіпорын 240 000 теңге төлей отырып, жылдың соңына дейін тек 1 айға ғана сақтандыруға ие болады. Қалған 11 айға сақтандыру (құны 220 000 теңге – айына 20 000 теңге) тек келесі жылы ғана пайдаланылуы мүмкін. 220 000 теңге сомасында алдын ала төлем 31 желтоқсандағы баланстық есепте айналым активі ретінде көрсетіледі. Дебитор-бұл кәсіпорынға ақша қарыз тұлға. Сақтандырумен мысал келтіре отырып, егер өрт болған жағдайда кәсіпорын сақтандыру компаниясына наразылық білдірсе, онда талап бойынша сома сақтандыру компаниясының кәсіпорынға дебиторлық қарызы болады. Міндеттеме-дара кәсіпкердің немесе ұйымның бұрынғы оқиғалардан туындайтын, экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың пайдалануына әкеп соғатын қазіргі міндеті. Пассивтер-бұл біреуге беру керек заттар. Пассив немесе міндеттемелер-бұл кәсіпорынның қарызын білдіретін бухгалтерлік термин. Пассивтердің бірнеше мысалдары: • банк несиесі-бұл қайтарылуы тиіс сома; • сатып алынған, бірақ әлі төленбеген тауарлар үшін жеткізушілерге қарыз сомасы. Мысалы, кәсіпорын дүкен үшін витриналарды несиеге сатып ала алады. Бұл дегеніміз, кәсіпорын тауарды жеткізгенде төлеуге тиіс емес. Кәсіпорын кепілдендірілген қарызын төленмегенше, тауар иесі кәсіпорынның ол қарыз сомасы бойынша кредиторы болып саналады. Баланстық есепте үш ірі қаржылық баптар көрінеді: • ағымдағы (немесе қысқа мерзімді) міндеттемелер; • ұзақ мерзімді міндеттемелер • капитал.

Бизнес-мектеп

Ағымдағы міндеттемелер-жақын арада төлеуге жататын кәсіпорынның қарыздары. Әдетте бұл – жыл бойы. Ағымдағы міндеттемелердің мысалдары: 1 жыл ішінде төленуі тиіс кредиттер; сауда кредиторлары (тауарды қарызға берген тұлғалар); төлеуге жататын салықтар; «жинақталған шығындар» - шот алынбаған немесе олар үшін төлеу мерзімі әлі келмеген кәсіпорынның шығындары. Жинақталған шығындардың мысалы газ немесе электр энергиясының құны бола алады. Егер кәсіпорын есепті жылды 31 Желтоқсанда аяқтаса, бірақ қаңтардың соңына дейін келесі тоқсанға газ үшін шот алмаса, онда екі айлық жинақталған, бірақ газ бойынша төленбеген шығындар (шығыстар) пайда болады, яғни шотқа алынбаған және ресми қарыз төленбеген шығындар пайда болады. Бұл баланс есебінде міндеттеме ретінде тіркеледі. Ұзақ мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімде төленуі тиіс берешек, сондықтан ағымдағы деп санауға болмайтын кез келген міндеттемелер Ұзақ мерзімге жатады. Әдетте қысқа мерзімді міндеттемелер жыл ішінде, ал ұзақ мерзімді міндеттемелер бір жылдан кейін төленуі тиіс. Капитал-жеке кәсіпкердің немесе ұйымның активтеріндегі барлық міндеттемелерді алып тастағаннан кейін қалған үлес. Капитал бөлімінде иеленушіге немесе иеленушілерге тиесілі немесе кәсіпорын құруға салынған ақша сомасы көрсетіледі. Кәсіпорынның активтері әрдайым пассивтерге тең. Бұл бухгалтерлік теңдеу ретінде белгілі: активтер=пассивтер. Бірақ капитал-бұл қарыз екенін есте сақтау керек, бірақ «берешек» сөзі иелеріне қарағанда басқа адамдардың қарызы ретінде жиі қолданылады. Сондықтан сіз қарызды екі бөліктен тұратын деп санай аласыз, содан баланс теңдеуі мынандай түрді қабылдайды: Активтер = Капитал + Міндеттемелер. 2. Кірістер мен шығыстар қызмет нәтижелерінің өлшемдерінің есебіне тікелей байланысты элементтер болып табылады. Кірістер-есепті кезең ішінде капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасына байланысты ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына алып келетін активтердің ағыны немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы. Шығыстар-активтердің кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің туындауы нысанында есепті кезең ішінде экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлуге байланысты азаюдан ерекшеленетін капиталдың азаюына алып келеді. Қаржылық есептілік элементтерін бағалау және есепке алу 1. Қаржылық есептілік элементтерін бағалау- бухгалтерлік есепте және қаржылық есептілікте танылатын элементтер және тіркелетін ақша сомаларын айқындау. Бағалауды қолдану әдістері мен тәртібі халықаралық стандарттарға, шағын және орта бизнеске арналған халықаралық стандартқа және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгіленеді. 2. Қаржылық есептілік элементтерін есепке алу әдістері мен тану тәртібі халықаралық стандарттарға, шағын және орта бизнеске арналған халықаралық стандартқа және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгіленеді. Қаржылық есептілік 1. Қаржылық есептілік дара кәсіпкердің немесе ұйымның қаржылық жағдайын, қызметінің нәтижелерін және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты береді. 2. Мемлекеттік мекемелердің есептілігін қоспағанда, қаржылық есептілік: • бухгалтерлік баланс; • кіріс пен шығындар туралы есеп; • ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп; • капиталдағы өзгерістер туралы есеп; • түсіндірме жазба. Қаржылық есептілікті жасау тәртібі және оған қойылатын қосымша талаптар халықаралық стандарттарға, шағын және орта бизнеске арналған халықаралық стандартқа және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес белгіленеді.

Оқу-әдістемелік құрал

3. Қаржылық есептілікке ұйымның басшылығы мен бас бухгалтері, дара кәсіпкер қол қояды. Бухгалтерлік есепті бухгалтерлік ұйым немесе кәсіби бухгалтер жүргізетін ұйымның қаржылық есептілігіне басшы, сондай-ақ бухгалтерлік ұйымның басшысы немесе кәсіби бухгалтер қол қояды. қоғамдық қызығушылық ұйымның қаржылық есептілігіне басшы және кәсіби бухгалтер болып табылатын бас бухгалтер қол қояды. Қаржылық есеп стандарттары: Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары (ҚЕХС) IAS: International Accouting Standards IFRS: International Financial Reporting Standards Америкалық ГААП US GAAP: Generally Accepted Accouniting Principles Ұлттық стандарттар (НСФ) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары Қаржылық есептілікті жасауды ұйымдар халықаралық стандарттарға және халықаралық қаржылық есептілік стандарттары қорынан оларды ресми аударуға және (немесе) Қазақстан Республикасында жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым қазақ немесе орыс тілінде жариялаған шағын және орта бизнеске арналған халықаралық стандартқа сәйкес жүзеге асырады. Шоғырландырылған қаржылық есептілік Еншілес ұйымдары бар ұйымдар, негізгі ұйымның қызметі бойынша қаржылық есептіліктен басқа, талаптарға сәйкес шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасауға және ұсынуға міндетті. Есепті кезең 1. Ұйым қаржылық есеп беретін кезең есепті кезең болып табылады. Жылдық қаржылық есептілік үшін есепті кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл болып табылады. 2. Жаңадан құрылған ұйым үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік тіркелген сәтінен бастап сол жылдың 31 желтоқсанына дейін созылады. Қаржылық есептілікті ұсыну 1. Ұйымдар қаржылық есептілікті ұсынады: • құрылтай құжаттарына сәйкес құрылтайшыларға (қатысушыларға); • мемлекеттік тіркеу орны бойынша Мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органға; • Қазақстан Республикасының мемлекеттік бақылау және қадағалау органдарына өздерінің құзыретіне сәйкес; • тізбесін, нысандарын және мерзімдерін қоса алғанда, негізгі ұйым айқындайтын тәртіппен еншілес болып табылатын өзінің негізгі ұйымына жүктеледі. 2. Қаржылық есептілік Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен ұсынылады. 3. Ұйымдар (Қазақстан Республикасының жобалық қаржыландыру және секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес құрылған қаржы ұйымдары, микроқаржы ұйымдары, арнайы қаржы компаниялары және Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасына сәйкес құрылған исламдық арнайы қаржы компанияларынан басқа) жылдық қаржылық есепті осы жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей табыс етеді. • Қазақстан Республикасының жобалық қаржыландыру және секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес құрылған қаржы ұйымдары, микроқаржы ұйымдары, арнайы қаржы компаниялары және Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасына сәйкес құрылған исламдық арнайы қаржы компаниялары жылдық қаржылық есептерді Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген мерзімде ұсынады. 4. Мерзім шегінде құрылтайшылар (қатысушылар) аралық қаржылық есептіліктіжылыне кем дегенде бір рет өзге мерзімділікті белгілеуге және құқылы ұсыну мерзімдерін айқындауға. • Шоғырландырылған қаржылық есептілікке енгізілетін деректердің ашықтығы мен дұрыстығын қамтамасыз ету үшін негізгі ұйым еншілес ұйымдардың бірыңғай есеп саясатын қолдану тәртібін, еншілес ұйымдардың мүлкін түгендеуді, еншілес ұйымдар активтерінің құнсыздануын және еншілес ұйымдардың қаржылық есептілігі деректерінің ашықтығы мен дәйектілігіне байланысты басқа да мәселелерді айқындауға құқылы.

Бизнес-мектеп

Қаржылық есептіліктің мақсаты Компанияның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпарат беруден тұрады. Бұл ақпарат экономикалық шешімдер қабылдау кезінде пайдаланушылардың кең ауқымына қажет. Қаржылық есептілік сондай-ақ компания басшылығы қызметінің нәтижелерін көрсетеді (мысалы, басшылықтың өзіне сеніп тапсырылған ресурстар үшін жауапкершілігі) Экономикалық шешімдерді қабылдау үшін әдетте кәсіпорынның болашақ ақша ағындарын генерациялау қабілетін бағалау қажет. Пайдаланушылар компанияның қаржылық жағдайын, оның қызметінің нәтижелерін, ақша қозғалысындағы өзгерістер туралы ақпаратпен ие болса, қабылеттілігін жақсы байқай алады. Қаржылық есеп беру компаниядан тыс тұлғаларды уақыт аралы ақпаратпен жабдықтаудың ең тиімді тәсілі болып табылады. Қаржылық жағдай – бұл пайдаланушыларға қызмет нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістерді көрсетіп беретін ақпарат: Компанияның ақша қаражатының және олардың баламаларының ағындарын жасау қабілеті Оларды генерациялаудың мерзімі мен айқындығы. Бухгалтерлік баланс Баланс кәсіпорын есептілігінің міндетті нысандарының бірі болып табылады. басқа есептіліктерден айырмашылығы компанияның белгілі бір күнгі қаржылық жағдайын, яғни есепті кезеңнің соңындағы өзгерістерді көрсету Баланс компанияның өтімділік көрсеткіштерін, оның қаржылық тұрақтылығын, пайданы генерациялау, қарызды мерзімінде төлеу және дивидендтерді бөлу қабілетін бағалауға негізделеді. Сонымен қатар, баланс Кәсіпорынның ақша ағындарын бағалау және талдауға негізделеді. 1-қосымшада «жария мүдделі ұйымдардың (қаржы ұйымдарынан басқа) жариялауы үшін жылдық қаржылық есептіліктің тізбесі мен нысандарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2015 жылғы 27 ақпандағы № 143 бұйрығымен бекітілген бухгалтерлік есептің нысаны «бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 20-бабы 5-тармағының 18-1 тармақшасына сәйкес ұсынылған. Пайда мен шығындар туралы есеп Кірістер мен шығыстар жоспары (және оған сүйене отырып, пайда мен шығындар туралы есеп) сізге ақшаны сату мен жұмсауды бақылауға, шығыстарды жабу үшін қанша сату керек екенін түсінуге көмектеседі. Бұл жоспарды жасау үшін сізге ай сайын сатылымнан түскен ақша, өндіріс шығындары, салық және сіздің бизнесіңізді ұстау шығындары туралы мәлімет беру қажет.Сонымен бірге жоспар шынайы болуы керек екенін түсіну өте маңызды. Компания жұмысының алғашқы айларында үлкен сауда көрсеткіштерін күту үлкен қате болып табылады. «Шығыстар»деген не? Бұл сіздің бизнесіңіздің тікелей және жанама шығындары. Бизнес белгілі бір уақыт «жоспарлы-шығынды»болады! «Қормен» және шынайы жоспарлаңыз! Барлық мүмкін шығындарды ескеріңіз! Бірінші күннен бастап үлкен сатылымға есептемеңіз! Тауардың өзіндік құны. Өзіндік құн өнімнің бағасын анықтау үшін негіз болып табылады! Тауардың бағасы оның өзіндік құнынан төмен болмауы тиіс! Өзіндік құнның төмендеуі пайда сомасының және кәсіпорынның рентабельділік деңгейінің өсуіне әкеледі! Өзіндік құнның екі негізгі түрі бар: өндірістік және толық. Өндірістік өзіндік құн өнімді өндіру процесіне байланысты шығындарды ғана қамтиды – шикізатты өндіріске іске қосу сәтінен бастап және дайын бұйымдарды куәландырумен және оларды дайын өнім қоймасына тапсырумен аяқталады. Толық өзіндік құн-өнім өндіруге байланысты шығындар (өндірістік өзіндік құн) және оны өткізу бойынша шығындар (коммерциялық шығыстар) сомасы. Коммерциялық шығыстар орауға, сақтауға, тиеуге, тасымалдауға және жарнамалауға арналған шығындарды қамтиды. 2-қосымшада «жария мүдделі ұйымдардың (қаржы ұйымдарынан басқа) жариялауы үшін жылдық қаржылық есептіліктің тізбесі мен нысандарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2015 жылғы 27 ақпандағы № 143 бұйрығымен бекітілген пайда мен шығындар туралы есептің нысаны «бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 20-бабы 5-тармағының 18-1 тармақшасына сәйкес ұсынылған.

Оқу-әдістемелік құрал

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп. Сізде жоспарланған бюджет бар. Егер қызмет басында сізде қажетті сома болмаса, кімге жүгіну керек екенін білесіз. Сонда сізге не үшін сондай ақша ағыны қажет? Және ол не? Ақша ағынының жоспары сіздің қызметіңізден қанша ақша «кетті» және сізге қанша ақша «келетінін» көрсетеді. Ақша қаражатының қозғалысы кассадағы және есеп айырысу шотындағы ақша санын көрсетеді. Шығындарды төлеу клиенттерден ақша түскеннен бұрын талап етілетіндіктен, бизнес пайдамен жүргізілетініне қарамастан, ақшаның уақытша жетіспеуі туындауы мүмкін. Ақша қаражатының қозғалыс кестесі жетіспеушілікті көруге және оны жою нұсқалары туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді: жоспарды өзгерту немесе кредит алу. Сондықтан ақша ағынын жоспарлау әрқашан сіздің жеткізушілердің шот-фактураларын төлеуге, Сіздің қызметкерлеріңіздің жалақысына немесе ағымдағы шығыстарға қажетті ақша санын (не банктік шотта, не кассада) иеленетініңізді білу үшін қажет. Егер сіз төлемді кейінге қалдыру туралы сіздің клиенттеріңізбен келіссетін (30 күнге) жағдай болуы мүмкін, бірақ сіз жеткізушілеріңізге 10 күннен кейін төлеуіңіз керек. Сіз ақша ағынын жоспарлау арқылы осындай жағдайларға дайын болуыңыз керек, яғни cash-flow. Сіз қанша төлеу керек екенін және белгілі бір күні қажетті ақша сомасы болуын білуіңіз керек. Ақша ағындарын талдаудың негізгі міндеті ақша қаражатының жетіспеуінің (артықшылығының) себептерін анықтау, олардың түсімдерінің көздерін және пайдалану бағыттарын анықтау болып табылады. Ақша қаражатының ағынын анықтау үшін тікелей және жанама әдіс пайдаланылады. Ақша ағындарын талдау үшін негізгі құжат ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп болып табылады, оның көмегімен кәсіпорынның ағымдағы төлем қабілеттілігін бақылауға, ақша қаражатын басқару бойынша жедел шешімдер қабылдауға және қаржы нәтижесі мен ақша қаражатының өзгерістері арасындағы айырмашылықты байқауға болады. Талдау кезінде ақша қаражатының ағындары қызметтің үш түрі бойынша қаралады: Операциялық қызмет - инвестициялық және қаржылық қызметтен басқа, негізгі кіріс әкелетін қызмет және өзге де қызмет. Инвестициялық қызмет-ақша баламасына жатпайтын ұзақ мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату Қаржылық қызмет-компанияның меншікті капиталының немесе қарыз қаражатының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге алып келетін қызмет. 3-қосымшада «жария мүдделі ұйымдардың (қаржы ұйымдарынан басқа) жариялауы үшін жылдық қаржылық есептіліктің тізбесі мен нысандарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2015 жылғы 27 ақпандағы № 143 бұйрығымен бекітілген ақша қаражатының қозғалысы туралы есептің нысаны «бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Заңының 20-бабы 5-тармағының 18-1 тармақшасына сәйкес ұсынылған. Қаржылық жай-күйді экспресс-талдауды қалай жүргізуге болады? Қаржылық есептілікті жедел талдауды пайдаланушы бухгалтерлік есептілік деректері бойынша (бухгалтерлік баланс және кірістер/шығыстар туралы есеп)оның көрсеткіштерін алдын ала өзгертпей жүргізеді. Қаржылық жағдайды талдау үшін әртүрлі коэффициенттер қолданылады. Қаржы коэффициенттері мен көрсеткіштерін есептеу баланс теңдеуіне негізделген. Бухгалтерлік(қаржылық) есептілікке экспресс-талдау жасай отырып, сіз жедел басқару үшін қажетті негізгі ақпаратты тез және уақтылы алу үшін сіздің бизнесіңіздің «ауырсыну» нүктелерін анықтау бойынша міндетті шешесіз. Экспресс-талдау үшін кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын келесі негізгі көрсеткіштер таңдалуы мүмкін. Төлем қабілеттілігі-бұл өз міндеттемелері бойынша төлеу мүмкіндігі. Ең жақсы жағдай - әрқашан міндеттемелерді өтеу үшін жеткілікті бос ақша қаражатының баршылығы. Бірақ компания тіпті бос қаражаты жетпеген жағдайда немесе олар мүлдем болмаған жағдайда да төлемге қабілетті, бірақ компания өз активтерін тез сатуға және несие берушілерге төлеуге мәжбүр болады.

Бизнес-мектеп

Қаржылық сараптама жүргізу кезінде есептелетін көрсеткіштер. Сараптама бағыты

Көрсеткіш

Ұйымның шаруашылық қаражаттарының сомасы.

Ұсынылған мән

Ағымдағы төлем қабілеттілігі мен өтімділік коэффициенті.

Абсолютті өтімділік коэффициенті.

Кезең соңындағы «негізгі қаражаттар жиынтығы «кезең басындағы «негізгі активтер жиынтығы» бухгалтерлік баланс жолы.

Кәсіпорынның негізгі құралдарының (яғни машиналардың, жабдықтардың, көлік құралдарының) және оның жекелеген түрлерінің өсуін (немесе азаюын) белгілеуге мүмкіндік береді.

1-ден 2-ге дейін

Айналым қаражаты / қысқа мерзімді міндеттемелер.

Кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу үшін пайдаланылуы мүмкін қаражаттың жеткіліктілігін көрсетеді.

Кассадағы және депозиттердегі ақшалар / қысқа мерзімді міндеттемелер.

Бұл қысқа мерзімді қарыздың қанша бөлігі депозиттер түріндегі ақшалай қаражаттармен және олардың баламаларымен жабылатындығын көрсетеді, яғни. толығымен дерлік өтімді активтер.

0,5 кем емес

Меншікті капитал/барлық активтер.

Бұл компанияның сыртқы несие берушілерге тәуелділігін сипаттайды. Бұл коэффициент мәні неғұрлым жоғары болса, соғұрлым кәсіпорын қаржылық тұрақты және сыртқы кредиторларға тәуелсіз болады.

0,2 кем емес

(Меншікті капитал — ұзақ мерзімді активтер) / қысқа мерзімді активтер.

Айналым активтері меншікті капитал есебінен қандай көлемде қалыптастырылғанын көрсетеді

0,2-ден 0,5-ке дейін

Қаржылық жағдайды бағалау. Автономия коэффициенті

Меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз етілу коэффициенті.

Нені сипаттайды

Кезең соңындағы «активтер Активтердің өсуі (немесе жиыны» — кеазаюы) кәсіпорын қыззең басындағы метінің кеңею (немесе «активтер жиы- тарылу) көрсеткіші ретінде ны» бухгалтерлік қарастырылады. баланс жолы.

Мүліктік жағдайды бағалау Негізгі қаражаттардың көптігі.

Есептеу тәртібі

94 Сараптама бағыты

Оқу-әдістемелік құрал Көрсеткіш

Ұсынылған мән

Есептеу тәртібі

Барлық активтердің рентабельділігі

Төмен рентабельділік — 0,1 дейін; Орта рентабельТаза табыс/ Жалділік — 0,1-ден пы активтер. 0, 2 дейін;Жоғары рентабельділік — 0,2 астам.

Кәсіпорынның мүлкін қаншалықты тиімді пайдаланатыны туралы түсінік береді. Мысалы, егер активтердің рентабельділігі 0,2 — ке тең болса, бұл активтерді сатып алуға салынған әрбір 1 теңгеге 20 тиын таза пайда алғандығын білдіреді.

Сатудың табыстылығы.

Сатудың төмен табыстылығы — 0,02 дейін; Сатудың орташа Салық салғанға рентабельділідейінгі таза пайда гі-0,02-ден 0,08-ге / Сатудан түскен дейін; кіріс. Сатудың жоғары рентабельділігі -0,08 астам.

Компания өнімді сатудан қандай пайда тапқанын көрсетеді.

Табыстылықты бағалау

Шығындар.

Баланстың «Науқас» тарауларының болуы*

Нені сипаттайды

Уақытылы өтелмеген кредиттер мен қарыздар Мерзімі өткен дебиторлық және кредиторлық берешек.

Кезең басындағы және соңындағы тиісті жолдардың мәндерін салыстырамыз.

Ұсынылатын әдебиет

1. Қаржылық сауаттылық негіздері. Қысқаша курс. А. Богдашевский 2. Қаржылық сауаттылық негіздері. А. Кондратьев 3. Бодо Шефер «Қаржылық еркіндік жолы»

Бұл тараудың болуы кәсіпорынның есеп кезеңдегі өте қанағатсыз жұмысы және осының нәтижесінде қалыптасқан нашар қаржылық жағдай туралы хабар береді. Бұл тараулардың болуы аналитикалық есеп деректері бойынша анықталуы мүмкін кәсіпорын жұмысындағы белгілі бір кемшіліктер туралы хабар береді

Бизнес-мектеп

4. Роберт Кийосаки, Шэрон Лектер «Ақша ағыны квадранты» 5. Андрей Паранич «Жеке қаржы жоспары. Құрастыру жөніндегі нұсқаулық» 6. Дэниель Голди, Гордон Мюррей «Инвестициялық жауап. Өз қаржылық болашағыңды қалай қорғауға болады» 7. Дмитрий Конаш «Сақтау және көбейту. Жинақтарды қалай сауатты және тиімді басқаруға болады» 8. https://4brain.ru / Қаржылық сауаттылық Кәсіпкер сөздігі

Аванс - материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін алдағы төлемдер есебіне берілетін ақшалай сома. Активтер - кұрамына негізгі құралдар, басқа да ұзақ мерзімді салымдар (материалдық емес активтерді қоса алғанда), айналым қаражаты, қаржы активтері кіретін кәсіпорындардың мүлкі. Акциз - тауар бағасына енгізілетін әрі сатып алушы төлейтін жанама салық. ҚР Заңымен сатылатын шарап-арақ бұйымдарына, этил спирті мен тамақ шикізатына акциз салу тәртібі белгіленген. Акция - акционерлік қоғамдар шығаратын және осы қоғамның капиталындағы иеленушінің (ұстаушының) үлесін көрсететін, олардың иесіне дивиденд түрінде пайда алуға құқық беретін, сондай-ақ түріне қарай акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру құқығын беруге қабілетті бағалы қағаздар (жай атаулы). Аудиторлық қызмет - тәуелсіз ведомстводан тыс қаржылық бақылаудың қызметі. Аудит - (тәуелсіз қаржылық бақылауды) мамандандырылған аудиторлық фирмалар мен қызметтер жүзеге асырады. Аудиторлық фирмалар бақылау және кеңес беру қызметтерін барлық кәсіпорындар мен ұйымдарға ақылы негізде көрсетеді. Аудиторлық фирмалар бақылау сапасын, оның объективтілігін арттыруға бағытталған тәуелсіз ұйымдар болып табылады. Банктік аударым - бір тұлғаның (аударым берушінің) банкке белгілі бір соманы басқа тұлғаның (аударым алушының) пайдасына аударуға тапсырма беруі. Аударымға тапсырма қабылдаған банк оны өзінің корреспонденті арқылы орындайды. Банкроттық - борышкердің бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз етуге қабілетсіздігін қоса алғанда, тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) төлеу жөніндегі кредиторлардың талаптарын қанағаттандыруға қабілетсіздігі. Бартерлік мәміле - бірыңғай шартта (келісімшартта) ресімделетін, тауарларды валютасыз, бірақ бағаланған және теңдестірілген айырбастау. Тауар биржасы - белгілі бір сипаттамалары бар біртекті тауарлардың тұрақты жұмыс істейтін коммерциялық кәсіпорыны. Қор биржасы - бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша ұйымдастырылған және тұрақты жұмыс істейтін нарық. Қор биржасының негізгі функциялары бағалы қағаздарды сату және бағалы қағаздардың нарықтық құнын белгілеу арқылы уақытша бос ақша қаражатын жұмылдыру болып табылады.

Оқу-әдістемелік құрал

V. Бизнес жоспарлау 5.1. Бизнес-модельдер: теория, кейстер Біз көп жағдайда басымызда тамаша идеяларды генерациялаймыз, бірақ олар серіктестерімізден қолдау таппайды, оның бір ғана себебі бар, біз ойымызды дұрыс жеткізе алмаймыз. Бұл мәселені барлығы бірдей түсінетін тілді табу арқылы шешуге болады. Канвастың бизнес-моделі - бұл бір парақ қағаздың бетіне бизнестің жобасын сипаттауға, оны талдауға, оның күшті және әлсіз жақтарын табуға мүмкіндік беретін құрал. 1-модульде біз идеяларды генерациялауды үйрендік, енді онымен әрі қарай не істеу керек? Бұл ретті Канвастың бизнес моделі көмекке келеді. Швейцариялық бизнес-сарапшы Александер Остервальдер осы әдісті ойлап тауып, оны өзінің кітабында сипаттаған. Канвас бизнес моделін құрастыруға арналған 8-кесте 7. Негізгі әрекеттер

8. Негізгі серіктестер Біздің негізгі серіктестеріміз кімдер? Біздің негізгі жеткізушілеріміз кімдер? Олардан алатын негізгі ресурстарымыз қандай? Олар біз үшін қандай шаралар жасайды?

Жұмыс үшін сізге қандай негізгі әрекеттер қажет? Өнімді өткізу үшін? Клиенттермен қарым-қатынас орнату үшін? Кіріс ағынының есебін жүргізу және оны алу үшін? 6. Негізгі ресурстар Негізгі құндылықтарды әзірлеу үшін бізге қандай негізгі ресурстар қажет? Біздің тарату арналарымыз? Клиенттермен қарым-қатынас? Кіріс ағыны?

4. Клиенттермен қарым-қатынас

2. Негізгі құндылықтар Біз клиенттердің қандай мәселелерін шешеміз? Біздің ұсынысымыздың құндылығы неде? Тұтынушылар сегментінің әр қайсысына қандай қызметтер ұсына аламыз?

9. Шығындар құрылымы Бизнес-модельмен байланысты ең маңызды шығындар қандай? Ең қымбат негізгі ресурстар қандай? Ең қымбат негізгі іс-әрекеттер қандай?

Сегменттің әр қайсысымен қарым-қатынасымыз қандай? Олар бір-бірімен қалай біріктірілген? Олардың құны 1. Тұтынушылар қаншалықты сегменті қымбат? Біз кім үшін қызмет етеміз? Біз үшін қай клиент 3. Арналар маңызды? Клиенттер біздің құндылықтарымызды қандай арналар арқылы алғысы келеді? Қазір қай арна арқылы алып жатыр? Олардың тиімдісі қайсы? 5. Кіріс ағындары Біздің клиенттер не үшін төлеуге дайын? Олар қазір не үшін төлеп жатыр? Қалай төлеп жатыр? Әр ағынның кірістің жалпы соммасындағы үлесі қандай?

Бизнес-мектеп

1. Тұтынушы сегменттері. Біріншіден, тұтынушыларыңыздың кім екенін анықтаңыз. Олардың мүдделері қандай және сіз бұл мүдделерді қалай қанағаттандыра аласыз. Жынысын, жасын, білімін, кіріс деңгейін көрсетіңіз - мақсатты аудиторияңызды көрсете алатын барлық сипаттамаларды көрсетіңіз. 2. Негізгі құндылықтар. Тіпті көкнәр қосылған тоқаш ешқашан жай көкнәр қосылған тоқаш бола аламайды. Мүмкін, біреу үшін бұл өнім балалық шағымен байланысты шығар. Сіздің өніміңіздің қандай құндылықтары тұтынушы тартады? Кейбіреулер көкнәрді жақсы көреді, ал басқалары сағыныштан барады. Үшіншісі - басқа наубайханаға баруға ерінеді. Сіздің өніміңізден қандай құндылықты көруге болатындығын анықтаңыз. 3. Арналар. Тұтынушылармен және барлық сатыларды - жарнамадан бастап сатудан кейінгі қызмет көрсетуге дейін барлық тәсілдерді қарастырыңыз. Клиенттердің көзқарасы бойынша осы арналардың ыңғайлылығынан ләззат алыңыз. 4. Клиенттермен қарым-қатынас. Сіз өз клиенттеріңізбен қарым-қатынасты қалай сақтайсыз? Жеке тәсіл бар ма, ол қалай жүзеге асырылады, сатып алушылардың қай сегменті үшін шығындар болады? Сіз кейбір клиенттерге жеткілікті көңіл бөлмейтіндігіңізді байқауыңыз мүмкін, ал басқалармен қарым-қатынас сіз қалағандай жемісті емес. Яндекс.Көшірме жасау саласындағы бизнес! Франшиза арқылы Мята Lounge ашыңыз. Қаржылық қызметтер/ұйымдарды таңдауда көмек беріңіз. Сіз инвестор болуға дайынсыз ба? 5. Табыс ағындары. Барлық кіріс баптарын талдаңыз, оларды топтарға бөліңіз. Қай қызмет сізге көп табыс әкеледі және қайсысынан бас тартқан дұрыс? Бұл дамуды қай бағытта жалғастыруға болатындығын анықтауға көмектеседі. 6. Негізгі ресурстар. Сіз өз қызметіңізді жалғастыру үшін не істеуіңіз керек? Бұл адамдар, қаржылар, жабдықтар, рұқсаттар болуы мүмкін - инвестицияны қажет ететін және сіздің бизнесіңіз тоқтайтын барлық нәрсе. 7. Негізгі іс-әрекеттер. Сіздің бизнесіңіздің барлық кезеңдерінде қажетті барлық нақты қадамдарды тізімдеңіз. 8. Негізгі серіктестер. Сіз кіммен жұмыс істейтіндігіңізді және сіздің бизнесіңіз мүмкін болмайтын адамдардың тізімін беріңіз: жеткізушілер, консультанттар, жарнама берушілер, келген мамандар. Байланыстарды қолдауға қанша ақша жұмсалады, олар қаншалықты тұрақты? Әріптестердің бірін басқасына ауыстыруға бола ма? Есеп айырысу нысанын өзіңізге қолайлы етіп өзгерту мүмкін бе? 9. Шығын құрылымы. Ақша қайда кетеді, шығындарды қалай болдырмауға болады және қандай шығындарды азайтуға болмайды? Сіз қызметкерлерге қанша жалақы төлейсіз? Сіздің ақшаңыз қаншалықты тиімді жұмсалады, сіз әрқашан ақшаңызға қажет нәрсені ала аласыз ба? Шығыстардың ең көп мөлшерін белгілеңіз. 8-Кесте. Киім-кешекті бөліп сату дүкенінің бизнес-моделі

Серіктестер Киім-кешек сататын көтерме сауда Киім-кешек өндірушілер

Қызмет түрлері Киім-кешек саудасы

Сатып алушылармен қарым-қатынас Құндылықтар БАҚ-тағы жарнама, сыртқы жарнама, Төменгі баға Кең ассортимент әлеуметтік желідегі топтар

Алдын ала Ресурстар Сауда жайы, тапсырыс беру қызметкерлер, қаржы

Шығындар Тауарларды сатып алу Жалақы Жалға алу

Өткізу арналары Дүкен арқылы сату, онлайндүкендер Табыс Сауда түсімі

Сатып алушылар Табысы орташа әйелдер мен еркектер

Оқу-әдістемелік құрал Халықаралық комапниялар мысалындағы Канвас LinkedIn

Платформа бірден бірнеше тұтынушы сегменттеріне арналған. Ол кадрларды іздеумен айналысатын жалданушылар арасында танымал. Кәсіби мамандар мұнда өз жұмысын бастап, осылайша өздеріне назар аударады, жағымды имидж қалыптастырады. Көбінесе компаниялар маркетинг құралы ретінде пайдаланады. Әлеуметтік желі профильді ақысыз пайдалануға рұқсат береді, бірақ кірістердің ағымын 3 бағытта қарастырады. Біріншіден, LinkedIn кеңейтілген функциясы бар есептік жазбаны сатып алуды ұсынады. Екіншіден, жұмысты жеңілдету үшін арнайы жалданушыларға арналған шешімді сатады. Үшіншіден, профиль деректері негізінде брендтерге аудиторияны бағыттауға көмектесетін жарнама ұсынады. 11-Сурет. LinkedIn бизнес-моделінің мысалы Құнды ұсыныс Негізгі әрекеттер

Клиентке қандай құнды Құнды ұсынысты ұсыныс бересіз? Сіз клиенттің қандай жасау және жүНегізгі мәселелерін шешуге зеге асыру үшін, серіктестер күн сайын қандай көмектесесіз? әрекеттер жасай- Сіздің құнды ұсынысыңызды қанағаттансыз? Сіздің недыру үшін тапсырыс гізгі серікберушіге не қажет? Платформаны тестеріңіз/ Сіз клиентіңізге қандай әзірлеу жабдықтауәде бересіз? ушыларыңыз Клиенттеріңіз үшін қанкім? дай өнімдер мен қызметСеріктес болу- Негізгі ресурстар тер жасайсыз? дың себептері қандай? Біздің құнды Кәсіби желіні ашу мүмСеріктесіңіз ұсынысымызды кіндігі қандай негізгі жасау және беру Дарынды мамандарды әрекеттерді үшін бізге қандай іздеу және тарту орындайды? негізгі ресурстар Виджеттер мен API қажет. арқылы SlideShare (қолданбаларды ПайдалаПлатформа бағдарламалау интернушылар Әзірлеушілер фейсі) LinkedIn және басқа пердеректер қорына қолсонал жетімділік ашу ПайдаланушыБлогтар үшін лар жасаған Платформа мазмұн Шығындар құрылымы Сіздің құнды ұсынысыңызды жасау және ұсыну үшін сіз жасайтын ең маңызды шығындар қандай. Қызмет көрсету және платформаны дамыту Маркетинг және сату

Клиентпен қарым-қатынас Әрбір клиент сегментін орнату және қолдау үшін Сізден қандай қарым-қатынас күтіледі? Өзіне-өзі қызмет көрсету Қолдау қызметі Арналар Сіздің бағалы ұсыныстарыңыз клиентіңізге қалай жетеді? Сіздің клиент өнімді немесе қызметтерді қайда сатып ала алады және пайдалана алады?

Тұтынушылардың сегменттері Құндылықты кім үшін жасайсыз? Клиенттердің қандай сегменттері сіздің бағалы ұсынысыңыз бойынша төлем жасайды, алады немесе шешім қабылдайды ? Рекрутерлер Кәсіпқойлар. Нетворк іздеушілер Маркетологтар

LinkedIn Вебсайты APP stores Кіріс ағыны Клиенттер сіздің ұсынған құндылықтарды қалай бағалайды? Қандай табыс үлгілері бар? Feemium Бизнес моделі Жалдау бойынша шешімдер Маркетингтік шешімдер

Бизнес-мектеп

5.2. Бизнес-жоспармен танысу Бизнес-жоспар (ағыл, business plan) - бұл кәсіпорынның белгілі бір коммерциялық жобаны және тұтастай кәсіпорынның қызметін жүзеге асыратын бағдарлама. Бағдарламада компания, өнім, оның өндірісі, сату нарығы, қызметкерлер, қаржы және ұйымдастыру құрылымы туралы ақпарат бар. Кез келген экономикалық жүйеде фирма қызметінің негізі жоспарлау болып табылады. Жоспарлау - бұл компанияның мақсаттары мен міндеттерін қалыптастыру, демек оның болашағын қалыптастыру. Бизнес-жоспар компания үшін үш маңызды сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді. 1. Тәуекелдерді қалай азайтуға және қызмет аясын қалай кеңейтуге болады (кәсіпорын портфелін әртараптандыру)? 2. Нарыққа қалай кіруге және одан шығуға болады? 3. Қолданыстағы нарықты қалай сақтау және кеңейту керек? Бизнес-жоспардың мақсатын, оның көмегімен шешілетін мақсаттар мен міндеттерді ескере отырып, біз іскери жоспарлардың негізгі және кең таралған түрлерін ұсынамыз. Ұйымның бизнес-жоспары - бұл қажетті инвестициялар мен ресурстарды тартуды негіздеу үшін қажетті және жеткілікті әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді көрсететін ұйымның алдағы жоспарлау кезеңіне арналған даму бағдарламасы. Несие беруші ұйымнан қарыз қаражатын алу мақсатында несие алуға бизнес-жоспар жасалады. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары маркетингтік зерттеулердің нәтижелері, нарықты дамыту стратегиясының негіздемесі, ұсынылған түпкілікті экономикалық және қаржылық нәтижелер болып табылады. Құрылымдық бөлімшенің бизнес-жоспары (қаржылық есеп беру орталығының) - бөлімше қызметінің жоспарын бекіту. Грант алуға өтінім берудің бизнес-жоспары әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін әртүрлі деңгейдегі және/немесе әртүрлі отандық немесе шетелдік қорлардан мемлекеттік бюджеттен инвестициялар алуға дайындалады. Мұндай бизнес-жоспар ұсынылатын жобаға қаражат немесе ресурстар бөлінген жағдайда қоғам үшін тікелей және жанама экономикалық, әлеуметтік, ғылыми және техникалық артықшылықтардың негізделуімен бірге жүреді. Өңірді дамытудың бизнес-жоспары - облыстың әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын және бюджеттік өкілеттігі бар органдар үшін тиісті бағдарламаларды қаржыландыру көлемін негіздеу құжаты. Мекеменің бизнес-жоспары - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының келешегі мен маңыздылығын негіздеу (мысалы: университет, емхана, мектептер, ғылыми-техникалық орталықтар және т.б.). Сонымен бірге ресурстарға қажеттілік жоспарлау кезеңдерімен анықталады. Бизнес-жоспарды әзірлеудің мақсаты - нарықтың қажеттіліктеріне және қажетті ресурстарды алу мүмкіндіктеріне сәйкес компанияның бизнесін жақын және алыс кезеңдерге жоспарлау. Бұл жағдайда сыртқы және ішкі мақсаттарды ажыратуға болады. Сыртқы мақсаттар - инвесторларды тарту. Бизнес-жоспар сыртқы бағыты бар, сатудың максималды пайдасын әкелетін өнім түріне айналады. Бизнес-жоспардың ішкі мақсаттары төмендегідей тұжырымдауға болады: • компания қызметінің нақты бағыттарын, мақсатты нарықтарды және компанияның осы нарықтардағы орнын анықтау; • компанияның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мақсаттарын, оларға жету стратегиясы мен тактикасын қалыптастыру. Стратегияны іске асыруға жауапты адамдарды анықтаңыз, • құрамды таңдап, компания тұтынушыларға ұсынатын тауарлар мен қызметтердің көрсеткіштерін анықтаңыз. Оларды құру және іске асыру үшін өндірістік және сауда шығындарын бағалау; • компанияның жұмыс жасайтын персоналының сәйкестігін, олардың жұмысына ынталандыру шарттарының мақсаттарына жету талаптарына сәйкестігін анықтау; • нарықты, жарнаманы, сатуды жылжытуды, баға белгілеуді, тарату арналарын және т.с.с. зерттеу үшін компанияның маркетингтік қызметінің құрамын анықтау; • компанияның қаржылық жағдайын және қолда бар қаржылық және материалдық ресурстардың оның мақсаттарына жету мүмкіндіктеріне сәйкестігін бағалау; • бизнес-жоспардың іс жүзінде жүзеге асырылуына кедергі келтіруі мүмкін қиындықтарды, «кесірлерді» қамтамасыз етіңіз.

100

Оқу-әдістемелік құрал

Бизнес-жоспарды қолдана отырып, фирманы жоспарлау көптеген артықшылықтар береді. Атап айтқанда: • кәсіпкерлерді компанияның болашағын түбегейлі зерттеуге мәжбүр етеді; • қойылған мақсаттарға жету үшін күш-жігерді дәл үйлестіруге мүмкіндік береді; • кейінгі бақылау үшін қажетті компанияның жұмысын анықтайды; • көшбасшыны өз мақсаттары мен оларға жетудің жолдарын нақты анықтауға шақырады, • компанияны нарықтық жағдайдағы кенеттен өзгеруге дайын етеді; • компанияның барлық басшыларының міндеттері мен жауапкершілігін нақты қалыптастырады. Бизнес-жоспарлаудың басты артықшылығы - дұрыс құрастырылған ұқсас жоспар компанияның дамуына перспективалар береді, яғни. сайып келгенде, ол кәсіпкер үшін ең маңызды сұраққа жауап береді: бұл бизнеске ақша салудың қажеті бар ма, ол жұмыс күші мен ресурстардың барлық шығындарын өтейтін кіріс әкеледі ме? Бизнес-жоспарды әзірлеу кезеңдері. Бизнес-жоспарды дайындаудың алғашқы қадамы сізге қажет ақпарат көздерін анықтауды қамтиды. Бизнес-жоспармен жұмыс жасаудың екінші кезеңі оны дайындаудың мақсаттарын анықтау болып табылады. Ішкі және сыртқы мақсаттарды анықтай отырып, олардың өзара араласу мүмкіндігін қарастырған жөн. Мысалы, сыртқы мақсаттар - инвесторларды тарту, егер коммерциялық банктерге несие берушілер ғана емес, сонымен қатар кәсіпкерлік жобаның толыққанды қатысушылары ұсынылса, жақсы нәтижеге қол жеткізуге болады. Біріншіден, бұл жобаға қосымша назар аударады және қажетті қаржы ресурстарын оңай алуға көмектеседі. Екіншіден, коммерциялық банктердің мамандары, әдетте, инвестициялық жобаларды бағалауда қажетті дағдыларға ие. Үшінші қадам - мақсатты оқырмандарды - инвесторларды (болашақ акционерлер, коммерциялық банктер) дәл анықтау. Компанияның кейбір аспектілерін, экономикалық көрсеткіштерін бөліп көрсету қажет. Төртінші қадам - жасалатын құжаттың жалпы құрылымын құру. Бизнес-жоспарға мыналар кіреді: • бастапқы бет; • түйіндеме; • сіздің бизнесіңіздің тарихы (егер компания жұмыс істеп тұрса); • тауарлардың (қызметтердің) сипаттамасы; • базарлар; • бәсекелестер: бәсекелестік стратегияны бағалау және таңдау; • өндіріс жоспары (операциялық жоспар); • маркетинг жоспары; • ұйымдастыру жоспары (жұмыс күшінің жоспары); • қаржылық жоспар және тәуекелдерді бағалау; • қосымшалар. Бесінші қадам - бизнес-жоспардың әр бөлігін дайындауға арналған ақпарат жинау. Бұл кезеңде бизнес-жоспар құру үшін сізге қажетті тәжірибе мен білімі бар адамдардың қолдауын алу қажет. Бұл тәжірибесі және ішкі ортаны жақсы білетін ұйым қызметкерлері болуы мүмкін. Сыртқы кеңесшілерді тарту қажет: қаржыгерлер, бухгалтерлер мен маркетологтар. Алтыншы қадам - тікелей бизнес-жоспар жазу. Мұндағы басты ереже: кәсіпкер мұндай жұмыс түрінің дағдылары болмаса да, бизнес-жоспарды өз бетімен жазуы керек. Кәсіпкерлерге консультанттардың көмегі ішкі және сыртқы консультанттар қажетті ақпаратты жинауға және оны алғашқы өңдеуді жүргізуге көмектескен алдыңғы кезеңде аяқталады, Егер кәсіпкер бизнес-жоспар жазуды басқа біреуге тапсырса, оның салдары төмендегідей болуы мүмкін: 1. кәсіпкердің өз ұйымының әлсіз жақтары мен күшті жақтарын, оның қызметінің негізгі бағыттары, болашақта жоспарланатын жоба туралы білімі толық емес және жүйесіз; 2. ұйымның болашақ қызметіне теріс әсер ететін қызметті жоспарлау үшін оқу кезеңінің болмауы; 3. кәсіпкер өзінің жобасының артықшылықтарын болашақ инвесторлар үшін терең көрсете алмауы. Бизнес-жоспардың барлық бөлімдері жазылған кезде кәсіпкер бизнес-жоспардың негізгі идеяларының қысқаша мазмұнын дайындауы керек. Жетінші қадам - кәсіпкер өзінің жұмысын сындарлы сын негізінде бағалай алатын беделді, бірақ қызығушылық танытпайтын адамдардан оқып беру үшін дайын бизнес-жоспар ұсынады.

Бизнес-мектеп

101

Бизнес-жоспар қандай бөлімдерден тұрады? Бастапқы бет және мазмұны Титул парағы келесі мазмұнда болады: • жоспар тақырыбы • дайындық күні; • жоспарды кім дайындады: компанияның толық атауы мен мекен-жайы, кәсіпкердің аты-жөні және оның үй телефон нөмірі; • жоспарды кім дайындады. Мазмұн - бизнес-жоспардың тақырыптық беттен және түйіндемеден кейін ең көп оқылатын бөлігі. Ол бизнес-жоспардың бүкіл мазмұны туралы нақты түсінік беруі керек. Мазмұны толық мәліметтермен толтырылмауы керек, алайда жоспардың маңызды бөлімдерінің тақырыпшаларын бөліп көрсетіп, парақтарды нөмірлеуді ұмытпау керек. 1. Түйіндеме Ол бизнес-жоспарды толығымен жасағаннан кейін ең соңынан жазылады. Онда бизнес-жоспардың негізгі ережелері мен идеялары, кәсіпкер қол жеткізген қорытындылар болуы керек. Түйіндеме үш бөлімнен тұруы керек: • кіріспе: жоспардың мақсаттары, жобаның қысқаша мазмұны; • негізгі мазмұны: бизнес-жоспардың барлық негізгі элементтерінің қысқаша сипаттамасы (кәсібі, сұранысты болжау, жобаның құны, қаржыландыру көздері және т.б.); • Қорытындыда кәсіпкердің болашақ табысының факторлары жинақталған, кәсіпкердің негізгі әрекет ету әдістерінің сипаттамасы болуы мүмкін. Түйіндеме қысқа болуы керек, бұл құжаттың оны инвесторға «сататын» негізгі бөлігі және оны оқырман бизнес-жоспарды оқуды жалғастырғысы келетіндей етіп жазу керек. 2. Кәсіпорынның және өнімнің сипаттамасы Бұл бөлімде келесі ақпарат беріледі: • серіктестіктің толық және қысқартылған атауы, тіркелген күні мен орны, тіркеу куәлігінің нөмірі, заңды мекен-жайы, банк деректемелері; • кәсіпорынның заңды нысаны; • жарғылық капиталдың мөлшері; • кәсіпорынның құрылтайшылары, олардың жарғылық капиталдағы үлесі; • менеджерлердің сипаттамасы; • кәсіпорынның негізгі қызметі; • кәсіпорын миссиясы туралы анықтама, • бәсекелестердің және өздерінің кәсіпорындарының күшті және әлсіз жақтарын бағалау. Өнімдерді/қызметтерді сипаттау. Бизнес-жоспар болашақ өнімнің толық сипаттамасын қамтуы керек. Тауарлардың (тауарлардың, қызметтердің) сипаттамасына қатысты сұрақтар келесі тізімді құрауы мүмкін. 1. Өнімнің нақты сипаттамасы және оны пайдалану әдісі. Бұл жағдайда тауарлардың қасиеттері оны әлеуетті сатып алушылардың қажеттіліктеріне сәйкес келуі керек. 2. Таңдалған өнімді пайдалану тенденциялары (уақыт өте келе оны тұтыну ұлғаюы немесе азаюы, оны пайдаланудың жаңа тәсілдері мүмкін бе?). Компания өз өнімінің өмірлік циклін қалай көреді? 3. Бәсекелестер ұсынатын ұқсас өнімдердің (қызметтердің) ассортименті қандай? Таңдалған тауардың бәсекелес модельдермен салыстырғанда бірегейлігі бар ма, нарық (тұтынушылар) өнімнің бірегейлігін, ерекшелігін талап ете ме? 4. Өнімді қорғау деңгейі қандай, яғни Кәсіпкерде патент, авторлық құқық, тіркелген сауда белгісі және т.б. бар ма? Өнімнің сипаттамасында тек химиялық, физикалық, механикалық және т.б. тізімдер ғана болмауы керек. қасиеттері, сонымен қатар оның дизайны, қаптамасы туралы жазған дұрыс. Қолдану әдістерін ұсына отырып, негізгі және бөлек қосымша, сондай-ақ перспективалы әдістерді (егер қажет болса) ажырату қажет. Клиенттер неге дәл осы өнімді таңдайтынын түсіндіру керек, яғни ұсынылатын өнім қосымшаның қандай бәсекелестік артықшылықтарына ие?

102

Оқу-әдістемелік құрал

Егер өнімнің қасиеттері оны сату құнының кейбір ауытқуын анықтаса: циклділік, маусымдық, бұл туралы нақты айту керек. (Мысалы, автомобильдер циклдік тауарлар, ал балалар шанасы - маусымдық). 3. Нарық пен негізгі бәсекелестерді талдау Бизнес-жоспардың бұл бөлімінде нарықтың өсу немесе тоқырауға бейімді ме, нарықтың негізгі сегменттерін (тұтынушылар топтарын) көрсету керек. Нарықтың әртүрлі ішкі және сыртқы факторларға қаншалықты сезімтал екенін анықтау керек, ол циклдік және маусымдық ауытқулар ма және т.б. Бәсекелестеріңізді, олар басып алған нарық үлесін, сіз көздеген сегменттерді және басқа факторларды сипаттау қажет. Нарықтың жалпы тартымдылығы туралы қорытынды жасау маңызды. Егер ол қанағаттанарлық болса, сіз өзіңіздің әлеуетті үлесіңізді анықтап, тауарларыңыздың сатылымына болжам беріңіз. Бұл ақшалай түрде де, физикалық бірліктермен де көрсетілуі керек. Сату нарығын бағалау мыналарды нақтылайды: • сұраныс деңгейі; • сұранысты қанағаттандыру дәрежесі; • бәсекелестік деңгейі; • өнімді сатып алуға дайын тұтынушылардың акциялары. Бәсекелестерді талдау және бағалау параметрлерді қамтиды: сипаттамалары: заттай көріністегі сату, пайыздық мөлшердегі нарық үлесі, баға деңгейі, кірістілік, өнім сапасы, жарнама шығындары, сыртқы келбеттің тартымдылығы, компанияның уақыты, жылдар. Бәсекелестердің және жеке кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын талдауды кесте түрінде ұйымдастыруға болады: Күшті және әлсіз жақстардың талдауы Өнеркәсіпті сипаттайтын факторлар

Артық шылықтар

Кемші ліктер

Бағалау

Кәсіпорын менеджменті: • Кәсіпкерлік мәдениеті • Мақсат пен стратегия • Қызметкерлерді жігерлендіру жүйесі Өндіріс: • жабдықтар • өндірістік басқару мен жоспарлау сапасы Маркетинг: • тауар өткізуді ұйымдастыру • тауар өткізу филиалдарының орналасуы • маңызды өнімдердің өміршеңдігінің фазасы Қызметкерлер: • жасқа қарай құрылым • білім деңгейі • қызметкерлердің жіктелеуі Қаржы: • жеке капиталдың үлесі • қаржылық жағдайдың деңгейі • несие алу мүмкіндігі Ұйым кестеде көрсетілген факторлардың әрқайсысы үшін өз ұстанымын бағалауы керек. Оның негізінде компания өз орнын анықтайды.

Бизнес-мектеп

103

4. Өндіріс жоспары Бұл бөлімді жазудағы негізгі ереже: таныстырылым өте қарапайым болуы керек. Өндірістік жүйенің барлық негізгі компоненттерін бизнес-жоспарда сипаттау керек. Техникалық сипаттамадан басқа өндіріс жоспарында өндіріс шығындарының экономикалық есептері болуы керек. Сонымен қатар, келесі сұрақтарға жауап беру керек: 1. Өндірістің негізгі әдістері мен технологиялары қандай? 2. Өндірістік процестің, тауарларды шығару операцияларының жалпы құрылымы қандай? Операцияларда артықшылыққа қол жеткізуге бола ма? Өндіріс процесінің құрылымы кестенің көмегімен жақсы көрсетілген. 3. Қандай шикізат қажет? Компанияның негізгі жеткізушілері кімдер? Олардың аттарын және мекен-жайларын көрсетіңіз. 4. Сыни факторлар анықталды ма (проблемалар)? Олар жеткізушілер бола алады, белгілі бір операцияларға жұмсалған уақыт және т.б. 5. Өндірісті ұйымдастыру үшін қандай мүмкіндіктер қажет? Компания қазірдің өзінде қуаттарды пайдаланды ма? Оларды кеңейту жоспарлары, қуаттылықты кеңейтуге және кеңейту кезеңіне байланысты шығындар қандай? 6. Өндірістік операцияларды орындау кезінде қайталанулар, күтпеген жағдайлар қаншалықты жиі кездеседі? 7. Сапаны бақылау қалай жүзеге асырылады? 8. Қолданыстағы және қажет жабдықтың сипаттамасы, ол қалай таңдалады? 9. Өндіріс қай жерде болады? Орналасуға қойылатын талаптар және географиялық жағдайлар. 10. Болашақ өндіріс үшін қанша жұмыс күші қажет? Жұмысшылардың біліктілігі жабдықтың мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне сәйкес келе ме? Бизнес-жоспардың бұл бөлімдегі құрылымы төмендегідей болады: 1. кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы: • өнім шығару (сату) • сатып алу келісім-шарттарына сәйкес өнімді сату үлесі • сату • өнім шығару (сату) өсу қарқыны. 2. Технологиялық процестің схемасы. 3. Негізгі құралдарға қажеттілік: • ғимараттар мен құрылыстар; • жұмыс машиналары мен жабдықтары; • көлік құралдары; • негізгі құралдардың жалпы қажеттілігі және өсуі; • негізгі құралдардың құны. 4. Өндіріс жоспары: • айналым қаражатына қажеттілікті жоспарлау; • шикізат пен қосалқы материалдардың құны 5. Қызметкерлерге және жалақыға қажеттілік. 6. Шығындар. 5. Маркетинг жоспары Табысқа жету үшін компания өз өнімінің тиімді нарығын құруы керек. Мұндай нарықты құрудың негізгі қадамдары бизнес-жоспардың маркетинг бөлімінде сипатталған, ол үшін қажет: • кәсіпкер компанияның негізгі мақсаттары мен міндеттерін, маркетингтік стратегиясын іске асыра алады; • маркетологтар жоспарды өз өнімдерінің нарығын құру және құру бойынша іс-әрекеттің бағыттаушысы ретінде пайдалана алады; • инвесторлар нарықтың жеткілікті әлеуеті мен болашағына сенімді бола алады. Маркетинг жоспары маркетингтің барлық элементтерін қамтуы керек және келесі сұрақтарға жауап беруі керек: 1. Компания бағдарланған нарықтағы сатып алушылардың негізгі сипаттамалары қандай (кіріс деңгейі, жасы, жынысы, мінез-құлық қағидалары және т.б.), яғни бұл нарықтың негізгі сегменттері қандай?

104

Оқу-әдістемелік құрал

2. Нарықтың осы сегментінде бизнес қандай орын, үлес талап ете алады? Компания бәсекелестерді қысып тастауға немесе өзінің тауашасын табуға тырысады ма? 3. Компания тауарларының бағасын есептеудің негізгі әдістемесі қандай? Қандай таза кіріс фирманы, таңдалған баға деңгейін қамтамасыз етеді? Клиенттер үшін жеңілдіктер мен ынталандыру жүйелері бар ма? 4. Компания қандай тарату арналарын пайдаланады? Ол делдалдардың қызметіне жүгінеді ме немесе тұтынушыға тауарларды тікелей ұсына ма? 5. Компания өз өнімдерін тиімді жылжыту үшін қандай шаралар қолданады (жарнама, сатуды жылжыту, насихаттау, жеке сату)? Тауарларды жылжытуды қаржыландыру үшін бюджет қалай анықталады? 6. Компания өз өнімдеріне техникалық кепілдіктер жүйесін қолдана ма? Сатудан кейінгі қызметті қалай ұйымдастыруды жоспарлап отырсыз? 6. Ұйымдастыру жоспары. Компания таңдаған меншік нысанын, басқару мәселелерімен, өкілеттіктер мен жауапкершіліктердің бөлінуімен, серіктестіктің ұйымдық құрылымының түрімен таныстырады. Жоспарды дайындау үшін келесі мәселелер нұсқау бола алады: 1. Негізгі акционерлер немесе акционерлер кімдер. 2. Компанияның күнделікті басқаруына меншік иелерінің қатысуы қандай? 3. Басқарушы қызметкерлер арасында өкілеттіктер қалай бөлінеді? 4. Қызметкерлермен жасалған шарттардың негізгі ерекшеліктері қандай? Сыйақы қалай? 5. Компания компанияның капиталына қызметкерлердің қатысуының әртүрлі нысандарын қолдана ма? Олай болса, нақты не? 6. Компанияның ұйымдық құрылымы және бөлімдердің өзара әрекеттесуі қандай? Ұйымның құрылымы ұйымның ішкі құрылымын, оның әртүрлі бөліктерінің өзара әрекеттесуін нақты түсіндіретін диаграмма ретінде жақсы суреттелген. 7. Тәуекелдер бойынша жоспар Бөлімнің мақсаты - жоспарда қойылған мақсаттарға толық немесе ішінара қол жеткізілмеу қаупін бағалау. Осы жоба үшін кейін ең маңыздылары таңдалған қарапайым тәуекелдердің тізімі жасалды. 8-Кесте Тәуекелдер түрі

Пайдағы кері әсері •

бағаның өсуімен бірге сұраныстың төмендеуі

•

сұраныстың төмендеуі

•

бағаны төмендету

•

сатылымның төмендеуі немесе бағаның төмендеуі

салықтың өсуі

•

таза пайданың төмендеуі

•

тұтынушылардың төлем қабілеттілігін төмендеуі

•

сатылымдағы құлдырау

•

шикізат, көлік бағаларының өсуі

шикізат, материалдар, көлік бағаларының өсуіне байланысты табыстың төмендеуі

•

жеткізушіге тәуелділік, балама болмауы

•

бағаның өсуіне байланысты пайданың азаюы

•

айналым қаражаттарының болмауы

•

несиенің өсуі немесе өндіріс көлемінің төмендеуі

•

сұраныстың өзгергіштігі

•

баламалардың пайда болуы

•

бәсекелес бағасының төмендеуі

•

бәсекелестерде өндірістңі ұлғаюы

•

Тәуекел дәрежесін бағалағаннан кейін оны азайту бойынша шаралар тізімі жасалады.

Бизнес-мектеп

• • • • •

105

8. Қаржылық жоспар. Бизнес-жоспардың қаржылық бөлімінде келесі негізгі тұстарды көрсету керек: пайда табу: компанияның бизнес қатысушылары үшін бар тәуекелдерді ескере отырып, олардың қатысу мүмкіндігін қарастыру үшін тартымдылығын бағалауға мүмкіндік береді; қолма-қол ақша ағыны: бұл бизнеске инвестициялардың қауіпсіздігін және қатысушылардың төлемдері кестеге сәйкес жүргізілетінін бағалауға мүмкіндік береді. Бизнес-жоспардың қаржылық бөлімі үш негізгі қаржылық есептіліктен тұрады: бухгалтерлік баланс (бизнестің қаржылық төлем қабілеттілігінің суреті); кірістер мен шығыстар туралы есеп (кірістілік туралы ақпарат береді); ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп (бизнестің қолма-қол ақшаны құру және қаржылық міндеттемелерін орындау мүмкіндігі туралы ақпарат береді).

Жоспардың ұзақтылығы Стандартты жоспарлау кезеңі жоқ. Іс жүзінде әр түрлі жоспарлау кезеңі әр түрлі болады. Жоспарлау кезеңінің ұзақтығы жобаға қажетті ақшаны өндіруге жеткілікті болуы керек. Бұл қолма-қол ақша ағындарының болжамында ақшалай төлемдер қосымша сыртқы қаржыландыру көздерін тартпастан төлемдерден үнемі асып түсетіндігін білдіреді. Жоспарлау кезеңінің жиілігі. Бүкіл жоспарлау кезеңі келесідей уақыт кезеңдеріне бөлінуі керек: • бизнестің дамуын суреттеу; • бизнес қаржылық қолдауды қажет ететін кез-келген қиын кезеңді анықтаңыз. Тұтастай алғанда, жылдық кезеңге бухгалтерлік баланс және пайда мен залал туралы есеп жасалады, ал ақша қаражатының қозғалысы туралы болжам ай сайын жасалады. Барлық салықтарды есептеулерге қосыңыз. Қаржылық есептілікті жасамас бұрын келесі болжамдар жасалуы керек: • өнім немесе қызмет бірлігінің өзіндік құнын есептеу • маркетинг бөлімінде жасалған тұжырымдарға сәйкес келетін сату; • үстеме шығындар; • ақша ағындары; • жоспарды қаржыландыру көздері. 8-Кесте. Шығыстар мен кірістер есебі Артық шылықтар

Кемші ліктер

Жалпы табыс

Күнделікті шығындар: • амортизация • персонал • жалға алу • сақтандыру • жарнама • коммуналдық қызметтер • салықтар • өзгелер

С = А-В

Өнеркәсіпті сипаттайтын факторлар Ауыспалы шығындар: • Шикі зат пен материалдар • Өзге ауыспалы шығындар • Қордың өзгеруі Барлық ауыспалы шығындар

106

Оқу-әдістемелік құрал Артық шылықтар

Кемші ліктер

Барлық күнделікті шығындар

Қарыздар мен салықты төлегенге дейінгі пайда

E = C-D

Қарыздар бойынша процент

Салық төлегенге дейінгі пайда

g = E-F

Пайда салығы

Таза табыс

I = g-H

Өнеркәсіпті сипаттайтын факторлар

8-Кесте Баланс Активтер

Жеке капитал мен міндеттемелер

Негізгі қаражат: • жер мен ғимарат • станоктар мен жабдықтар • көлік және т.б.

Жеке капитал Ұзақ мерзімді міндеттемелер: • ұзақмерзімді несие • кейінге қалдырылған салықтар

Барлық негізгі қаражат

Барлық ұзақ мерзімді міндеттемелер

Айналымдағы қаражат: • шикі зат пен материалдар • аяқталмаған өндіріс • тауар-материалдық қор

Ағымдағы міндеттемелер: • қысқа мерзімді несиелер • салықтар бойынша қарыздар • өзге несиелік қарыздар

Барлық айналымдағы қаражат

Барлық ағымдағы міндеттемелер

Барлық активтер

Барлық пасивтер

8-Кесте Қаржы қозғалысының есебі Атауы ҚҚС мөлшерлемесі Табыс салығының мөлшерлемесі Салықтық артықшылықтар Құстарға арналған жетді сатудан түскен табыс Үй жануарларына арналған жемді сатудан түскен табыс Жоңқа үгінділерін сатудан түскен табыс Операциялық әрекеттен түскен барлық табыс Жеткізушілерге тауарлар мен қызметтер үшін төлемдер

2020

Бизнес-мектеп

107 Атауы

Жалақы төлеу Несиелер бойынша сыйақы төлеу Корпоративтік табыс салығы Бюджетке өзге төлемдер Өзге төлемдер Барлық операциялық әрекеттерден болған шығындар БАРЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ӘРЕКЕТТЕРДЕН БОЛҒАН КІРІСТЕР Негізгі қаражатты жүзеге асыру Материалдық емес активтерді жүзеге асыру Өзге түсімдер Инвестициялық қызметтен түскен барлық пайда Негізгі қаражатты алу Материалдық емес активтерді алу Өзге төлемдер Инвестициялық қызметтен түскен кетіс ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕН ТҮСКЕН ТАЗА КІРІС Қарыз алу Өзге түсімдер Қаржылық қызметтен түскен барлық кіріс Қарызды жабу Дивиденд төлеу Өзге түсімдер ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕН ТҮСКЕН ШЫҒЫС ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕН ТҮСКЕН ТАЗА ПАЙДА БАРЛЫҒЫ: ҚАРЖЫНЫҢ ӨСУІ (АЗАЮЫ) Маусым басындағы қаржы Маусым соңындағы қаржы

2020

108

Оқу-әдістемелік құрал

Ескерту. Жобаның қажетті инвестицияларының көлемін есептеу олардың операциялық және инвестициялық қызмет нәтижелерімен анықталады. Ол барлық қолма-қол ақшаның шығынын (төлемдер) және ай сайынғы барлық ақшалай түсімдердің тізімінен тұрады және бухгалтерлік балансты есептеу үшін қызмет етеді. Теріс сальдо дегеніміз айналым қаражатының жетіспеушілігі және қосымша қаржыландыру қажеттілігі. • барлық есептер құрастырылғаннан кейін түсініктеме беру керек. • пікірлерді келесі есептеулер негізінде жасауға болады: • кейбір есептік көрсеткіштерді қолдана отырып нақты есептеулер; • жобаның жалпы пайдалылығын есептеу; • бизнестің қаржылық жағдайы мен құрылымы туралы түсінік беретін жалпы коэффициенттер Коэффициенттер мысалы Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерге өтімділік, төлем қабілеттілік, пайдалылық және іскерлік белсенділік көрсеткіштері кіреді. Өтімділік көрсеткіштері компанияның қысқа мерзімді міндеттемелерді орындау қабілеттілігін сипаттайды. Төлем қабілеттілігі - бұл кәсіпорынның өз міндеттемелерін орындау қабілеттілігі. Табыстылық көрсеткіштері инвестициялық басқарудың тиімділігін сипаттайды. Айналым көрсеткіштері кәсіпорынның іскерлік белсенділігін сипаттайды. Оларға дебиторлық берешектің, тауарлы-материалдық қорлардың, кредиторлық берешектің айналым коэффициенттері кіреді. 1. Өтімділік коэффициенті: Бүгінгі өтімділіке = ағымдағы активтер/ағымдағы міндеттемелер Жедел өтімділікке = (қаржы + дебиторлық қарыз)/ ағымдағы міндеттемелер 2. Төлем жасау қабылеттілігінің коэффициенті: Ұзақ мерзімді төлем қабілеттілікке = ұзақ мерзімді міндеттемелер / жеке капитал Жалпы төлем қабілеттілігіне = (ағымдағы міндеттемелер + ұзақ мерзімді міндеттемелер) / жеке капитал 3. Тиімділік коэффициенті: Активтердің тиімділігі (ROA) = Таза кіріс / активтер соммасы Меншікті капиталдың тиімділігі (ROE) = Таза кіріс / жеке капитал Сату тиімділігі = таза кіріс / сатылым Табысқа қатысты шығындар = шығындар (салықтарға дейін)/кіріс 4. Айналым коэффициенті Дебиторлық берешек айналымы = дебиторлық берешек/сатудан түскен кіріс/360 Тауарлы-материалдық айналым = тауарлық-материалдық құндылықтар/сатудан түскен кіріс/360 Кредиторлық берешек айналымы = кредиторлық берешек/сатудан түскен кіріс/360 Басқа коэффициенттер де қолданылады, мысалы, инвестициялық шешімдердің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер. Сондықтан банкте қандай коэффициенттерді есептеу керек екенін анықтау керек. Инвестициялық сипаттағы басқарушылық шешімдер қабылдау процесінің негізі болжанатын инвестициялар мен болашақ ақшалай түсімдердің көлемін бағалау және салыстыру болып табылады. Инвестициялық шешім қабылдау тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерге мыналар кіреді: - таза төмендетілген әсер (NPV); - инвестициялық индекс (РІ) кірістілігі: - инвестициялардың ішкі кірістілігі (IRR); - өтелу мерзімі (PP). NPV = ∑ (Pk / (1 + r)k) – IC, k

Егер: NPV > 0, жобаны қабылдау керек; NPV < 0, жобадан бас тарту керек; NPV = 0, жобаның пайдасы жоқ, шығысы да жоқ. PI = ∑ (Pk / (1 + r)k) / IC , k

егер: PI > 1, жобаны қабылдау керек;

Бизнес-мектеп

109

PI < 1, жобадан бас тарту керек; PI = 1, жобаның пайдасы жоқ, шығысы да жоқ. IRR = r, бұл ретте NPV = f (г) = 0 Іс жүзінде, кез-келген кәсіпорын өзінің қызметін, соның ішінде инвестицияны, әр түрлі көздерден қаржыландырады және өзінің экономикалық әлеуетін ұстап тұру үшін белгілі бір шығындар алады. Осы шығындардың салыстырмалы деңгейін сипаттайтын индикаторды дамыған капиталдың бағасы деп атауға болады (СС). Бұл көрсеткіш кәсіпорында дамыған және орташа арифметикалық формуламен есептелген оның қызметіне салынған капиталдың минималды кірісін, оның кірістілігін көрсетеді. Онымен белгілі бір жоба үшін есептелген IRR салыстырылады, ал олардың арасындағы байланыс төмендегідей: Егер: IRR > СС, жобаны қабылдау керек; IRR < СС, жобадан бас тарту керек; IRR = СС, жобаның пайдасы жоқ, шығысы да жоқ. Өтелімділік мерзімі келесі формуламен есептеледі: n

РР = min n, при котором ∑ Pk > IC k=1

Бизнес жоспарды көркемдеу және оның стилі. Дизайн мен стиль бизнес-жоспардың сәттілігі үшін оның мазмұнына қарағанда маңызды емес. Абайсызда жасалған, сауатсыз жасалған, шамадан тыс толтырылған немесе, керісінше, негізсіз қысқартылған бизнес-жоспар бизнес-жобаның әлеуетті инвесторларынан түсіністік пен қолдау таба алмайды. Бизнес-жоспарлау саласындағы мамандар бизнес-жоспарды дайындау және орындау үшін келесі ережелерді сақтауды ұсынады. 1. Ұсыныстар қысқа, айқын, нақты, жігерлі болуы керек. Мәнді және түсініксіз өрнектер ұсынылмайды. Мәтінге көп эмоциялар салуға болмайды. 2. Техникалық жаргонды қолданудың қажеті жоқ. Әйтпесе, оқырман автор өзі жазған тақырыпты жетік білмейді деп ойлауы мүмкін. 3. Бизнес-жоспар тек тиісті (тиісті) ақпаратты қамтуы керек. 4. Бизнес-жоспарда ұсынылған идеялар тым өршіл болмауы керек. Болашақ жетістіктерге жетудің жолын бизнестің нақты мүмкіндіктерін ескерместен көтерудің қажеті жоқ - тіпті егер ол жарнамалық мақсатта қолданылса да. 5. Жоспардың ережелерін фотосуреттер, диаграммалар, графиктер, кестелер көмегімен нақтылауға болады. Бұл бизнес-жоспардың әсерін айтарлықтай арттырады. 6. Жоспардың нақты құрылымына мұқият болу керек. Материал қысқа, жақсы параграфтарға бөлінуі керек. Жақсы құрылымдалған және жобаланған материал оңай оқылады, тез байқалады. 7. Бизнес-жоспардың негізгі болжамдарын, оның негізгі қорытындыларын бөліп көрсету керек. 8. Бизнес-жоспардың негізгі бөлімдерін әртүрлі көлемді ақпаратпен жүктемеу керек, мұндай ақпаратты қосымшаға енгізген дұрыс. 9. Бизнес-жоспар бойынша жұмыс көп зейінді қажет етеді, сондықтан ол күрделі проблемалар болмаған кезде жазылуы керек, сонда бәрі салыстырмалы түрде оңай жүреді. 10. Бизнес-жоспардың негізгі ережелерін оларды компанияның қоршаған ортасында күтпеген өзгерістерге бейімделу үшін анықтау қажет. 11. Егер бизнес-жоспар қолданыстағы кәсіпорын үшін бизнестің жаңа бағыттарын дамыту және әртараптандыру мақсаттарына қол жеткізу үшін жасалынған болса, онда ол жоспарланған өзгерістерге байланысты ағымдағы, негізгі операциялар зардап шегеді ме деген сұраққа жауап беруі керек. Бизнес-жоспарды дайындау кезінде әмбебап, арнайы және мамандандырылған бағдарламалық жасақтаманы қолдануға болады. Әмбебап бағдарламалық жасақтамаға кеңсе жиынтығында да, бөлек бағдарламаларда да мәтіндік редакторлар мен кестелер кіреді. Әмбебап бағдарламалық қамтамасыздандырудың екінші тобына тәуелсіз мәтіндік редакторлар мен электрондық кестелер кіреді. Мамандандырылған бағдарламалық жасақтама бизнес-жобаны егжей-тегжейлі сипаттауға және дайын бизнес-жоспар немесе оның қаржылық-инвестициялық құрамы мен техникалық-экономикалық негіздемесі түрінде құжаттаманы дайындауға мүмкіндік береді.

110

Оқу-әдістемелік құрал

Мамандандырылған бағдарламалық өнімдермен жұмыс әдетте төрт кезеңде жүзеге асырылады. Бірінші кезеңде жобаны жасау мен іске асыру, есептеулер, талдау үшін қажетті бастапқы деректерді қалыптастыру және енгізу жағдайларына талдау жасалады, егер бағдарламалық жасақтама мүмкіндік берсе, онда бизнес-жоспардың мәтіндік құрамы жасалады. Екінші кезеңде бағдарламалық құралдардың көмегімен автоматты түрде қаржылық-экономикалық көрсеткіштер есептеледі және жобаның инвестициялық қаржылық есебі жасалады. Содан кейін инвестициялық жобаның тартымдылығына қаржылық-экономикалық талдау жасалады, оның нарықтық конъюнктура мен макроэкономикалық жағдайдың өзгеруіне сезімталдығына талдау жасалады. Соңғы кезеңде бағдарламалық жасақтама мүмкіндіктеріне қарай бизнес жоспардың қаржылық бөлігін немесе техникалық-экономикалық негіздемесін немесе бизнес-жоспарды толығымен дайындауға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта бизнес-жоспардың және бизнес-жоспардың қаржылық және инвестициялық бөлігін есептеу мен талдауға арналған мамандандырылған бағдарламалық жасақтама нарығында оннан астам бағдарламалық өнімдер бар (мысалы: Project Expert);

5.3. Бизнес – модель және бизнес – жоспар: кәсіпкерге арналған құралдар Бизнес-жоспар үшін ақпарат жинау кезінде, егер сіз өз бизнесіңіздің моделін жасап шығарған болсаңыз, сіз көптеген кеңестер мен пайдалы ақпараттарды таба аласыз. Бизнес-жоспар қандай бөлімдерден тұратынын еске түсіріңіз: • бастапқы бет; • түйіндеме; • сіздің бизнесіңіздің тарихы (егер компания жұмыс істеп тұрса); • тауарлардың (қызметтердің) сипаттамасы; • базарлар; • бәсекелестер: бәсекелестік стратегияны бағалау және таңдау; • өндіріс жоспары (операциялық жоспар); • маркетинг жоспары; • ұйымдастыру жоспары (жұмыс күшінің жоспары); • қаржылық жоспар және тәуекелдерді бағалау; • қосымшалар. Бизнес-модельдің 9 элементтен тұратынын еске алайық: 1. Тұтынушы сегменті; 2. Негізгі мәндер; 3. Арналар; 4. Тұтынушылармен қарым-қатынас; 5. Кіріс ағындары; 6. Негізгі ресурстар; 7. Негізгі әрекеттер; 8. Негізгі әрекеттер; 9. Шығындар құрылымы. Бұдан көретініміз: бизнес-жоспардың (БЖ) («өнімдер мен қызметтердің сипаттамасы») бөлімі бизнес-моделінің (БM) 2 тармағына сәйкес келеді («Негізгі құндылықтар»); БЖ-ның («Ұйымдастыру жоспары»)бөлімі БM-нің 6 және 8 тармақтарына сәйкес келеді («Негізгі ресурстар» және «Негізгі әрекеттер»); БЖ-ның («Өндіріс жоспары») бөлімі БМ-нің 6, 7 және 8 тармақтарына сәйкес келеді («Негізгі ресурстар», «Негізгі серіктестер» және «Негізгі әрекеттер»); БЖ-ның («Маркетинг жоспары») бөлімі БМ-нің 1, 2, 3, 4, 5, 7 және 8 тармақтарына сәйкес келеді («Тұтынушылар сегменттері», «Негізгі құндылықтар», «Арналар», «Тұтынушылармен қарым-қатынас», «Табыс ағындары», «Негізгі серіктестер» және «Шығындар құрылымы»); БЖ-ның («Қаржы жоспары») бөлімі БМ-нің 5, 7, 8 және 9 тармақтарына сәйкес келеді («Табыс ағындары», «Негізгі серіктестер», «Негізгі әрекеттер» және «Шығыстар құрылымы»). Тапсырма. Өз идеяңызбен жұмыс жасаңыз, идеяңызға бизнес-модель құруға тырысыңыз.

Бизнес-мектеп

111 Ұсынылатын әдебиет

1. 2. 3. 4.

Александр Остервальдер, Ив Пинье. Бизнес-модель құру: стартег пен новатордың қойын кітапшасы Бизнестегі дизайндық ойлау. Жаңа өнімді әзірлеуден бизнес модельдерді жобалауға дейін. Тим Браун XXI ғасырдағы Бизнес. Роберт Кийосаки Бизнесті нольден бастау. Бизнес модельді таңдау мен идеяларды сынаудың жедел жолы үшін Lean Startup әдісі. Эрик Рис 5. Ойлау апгрейді: Бизнеске 10 000 метр биіктіктен жасалған көзқарас. Ричард Кордок 6. Басқару тұжырымдамасы және бизнес-модельдер. Пол Хейг Кәсіпкер сөздігі

Бизнес-жоспар - бұл ұйымның (жобаның) өзі, өндірілген тауарлар, оларды өндіру және өткізу жоспары, нарықты талдау, маркетинг жоспары, сонымен қатар жобаның тиімділігі мен тәуекелдерін бағалауды қоса алғанда, ұйымдық және қаржылық жоспарды қамтитын белгілі бір уақыт кезеңіндегі ұйым қызметінің бағдарламасы. Нарық динамикасы - өзгеру жылдамдығын, қарқындылығын және негізгі тенденцияларын көрсететін нарықтың негізгі параметрлерінің (оның көлемі, құрылымы, өткізу деңгейі және т.б.) өзгеруінің сипаттамасы. Ақша ағындарын дисконттау - ақша қаражаттарының бөлінуі (әр түрлі есептеу кезеңдеріне қатысты) ақша ағымдарының мәндерін белгілі бір уақытта, мысалы, есеп айырысу күнінде немесе кез-келген таңдалған кезеңмен, азайту сәті деп аталатын уақыт кезеңіндегі мәніне келтіру. Нарық үлесі - компанияның осы нарықтағы сату көлеміндегі үлесі. Компания өндіретін/сататын тауарлардың бәсекелестік жағдайын бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялар - пайда алу және (немесе) басқа пайдалы әсерге қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік және (немесе) өзге қызмет объектілеріне салынған ақшалай құндылықтар, бағалы қағаздар және/немесе басқа мүлік, оның ішінде мүліктік құқықтар, ақшалай құны бар өзге де құқықтар. Инвестициялық қызмет - пайда алу және/немесе басқа да тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін инвестициялау және практикалық әрекеттерді орындау. Инвестициялық тартымдылық - бұл инвестициялық объектілердің олардың ұзақ мерзімді дамуы, инвестициялардың қайтарымы және инвестициялық тәуекелдер деңгейі тұрғысынан интегралды сипаттамасы. Инвестициялық жоба - пайда табуға арналған инвестициялық жоспар. Инвестор - бұл инвестициялық қызметтің субъектісі, меншікті немесе қарыз қаражатын инвестиция түрінде инвестициялайды. Тұтыну бағаларының индексі - халық өндірістік емес тұтыну үшін сатып алатын тауарлар мен қызметтерге бағалар деңгейінің уақыт деңгейінің өзгеруін сипаттайтын индекс. Ол тауарлар мен қызметтердің белгіленген жиынтығы құнының ағымдағы кезең бағаларымен оның алдыңғы (базалық) кезең бағалары деңгейіне қатынасын өлшейді. Инфляция - уақыттың ағымына қарай бағаның жалпы деңгейінің өсуі.

112

Оқу-әдістемелік құрал

IRR - жобаның барлық шығындары кірістермен толығымен қамтамасыз етілген жағдайда, белгілі бір жоба жасаған инвестициялардың кірістілік деңгейін (уақыт факторын ескере отырып) сипаттайтын көрсеткіш. Бұл индикатор атауының тағы бір нұсқасы - ішкі қайтарым жылдамдығы, ішкі қайтарым жылдамдығы, ішкі қайтарым жылдамдығы. Көлемді салымдар - негізгі құралдарға салынған инвестициялар (негізгі капитал), оның ішінде жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың жаңа құрылысына, қайта құруға және техникалық қайта жарақтандыруға, жабдықтар, машиналар, құралдар, жабдықтар сатып алуға және т.б. шығындар. Бәсекелестік орта - компания тұтынушылар, жеткізушілер, серіктестер және нарықтағы үстемдік жағдай үшін күресетін нарық немесе оның сегменті. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - бұл сол нарықтарға ұқсас өнімдерді жеткізетін немесе нарыққа енуге ұмтылатын өзінің бәсекелестерімен бәсекелесуге мүмкіндік беретін кәсіпорынның экономикалық, технологиялық және қаржылық әлеуетінің деңгейі. NPV - жоба пайда болатынын (уақыт коэффициентін) ескере отырып, жиынтық таза кірісті көрсетеді және уақыттың ағымдағы нүктесіне қатысты болашақ кірістің салмағын бағалауға мүмкіндік береді. Индикатордың басқа атаулары: таза ағымдағы құны, таза ағымдағы құны. Маркетинг - бұл өндірушіден тұтынушыға тауарлар мен қызметтердің жылжуын бақылайтын қызмет. Маркетинг дегеніміз - бұл қазіргі нарықты зерттеу бойынша жүргізілетін іс-шаралар. Маркетингтік зерттеу - бұл нарыққа тауарларды тиімді жылжыту, сату, сатуды арттыру мақсатында нарықты, ұсыныс пен сұранысты, тұтынушылардың мінез-құлқын, нарық жағдайларын, баға динамикасын зерттеу жөніндегі қызмет. Салық - мемлекет пен (немесе) муниципалитеттің қызметін қаржылық қамтамасыз ету мақсатында меншік, шаруашылық басқару немесе жедел басқару негізінде меншік қаражатын иеліктен шығару түрінде ұйымдардан және жеке тұлғалардан алынатын міндетті, жеке өтеусіз төлем. Өнімді нарықта орналастыру - қолданыстағы өнімдер арасында жаңа өнімнің орнын анықтауға және нарықта бәсекеге қабілетті жағдайға жету үшін оны нақты, қалаған позициямен қамтамасыз етуге бағытталған кешенді маркетинг әзірлеу. Жарнама - кез-келген түрде, кез-келген формада және кез-келген тәсілмен таратылатын, белгісіз адамдарға бағытталып, оның назарын аударуға, оған қызығушылықты қалыптастыруға немесе тауарды қолдануға және оны нарықта жылжытуға бағытталған ақпарат. Инвестицияның қайтарымы (PI) нәтиженің ақшалай ағындары мен уақыт өте келе капиталдың айырмашылығын ескере отырып, инвестициялық шығындардың бір ақша бірлігінде пайда болатындығын көрсетеді. Тәуекел - қолайсыз жағдайларға байланысты пайдадан, кірістен немесе мүліктен, ақшадан, басқа ресурстардан күтілмеген шығындардың пайда болуына әкеліп соқтыратын мақсаттан ауытқу қаупі. Нарық - тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың жиынтығы. Нарық тауашасы - бұл кәсіпорын өзінің өнімі немесе клиенттерге қызмет көрсетудің ерекше нысаны арқасында күшті бәсекелестер жоқ және коммерциялық табысқа сене алатын нарық сегменті. Нарық сегменті - бұл тауардың тұтынушылық қасиеттеріне немесе сол маркетингтік ынталандыруларға бірдей әрекет ететін тұтынушылар жиынтығын қамтитын нарық бөлігі. Инвестицияларды қайтару кезеңі (қарапайым түрі) - бастапқы сәттен капиталға салынған инвестициялардың таза кірісі инвестицияның құнына тең болатын кезеңнің ұзақтығы. Бастапқы сәтте, не жобаның, не қаржыландырудың басталуы, не сілтеме жасау керек операциялық қызметтің басталуы мүмкін. Инвестициялардың өтелу мерзімі (дисконтталған) - бұл уақыт ішінде оның таза кірісі жобаның инвестициялық шығындарына тең болатын уақыт кезеңі. Міндетті түрде бастапқы сілтеме ретінде қабылданатын нәрсені көрсету керек - жобаның басталуы, қаржыландырудың басталуы, операциялардың басталуы және т.б Дисконттау мөлшерлемесі - бұл жобаны іске асыру туралы шешім қабылдаған тараптың көзқарасы бойынша уақыт өте келе ақша ресурстары құнының төмендеу қарқынын көрсететін пайыздық көрсеткіш. Қаржыландыру - кәсіпорынды немесе кәсіпкерді қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету. Қаржыландыру меншікті де, сыртқы көздерден де жүзеге асырылуы мүмкін, мысалы, несиелер мен қарыздар түрінде. Инвестициялық жобаның қаржылық негіздемесі жобаның ақшалай ағындарының құрылымын қамтамасыз ету болып табылады, сондықтан есептеудің әр кезеңінде оны жалғастыруға жеткілікті қаражат болады. Инвестициялық жобаның тиімділігі - бұл жобаның жоба қатысушыларының мақсаттары мен мүдделеріне сәйкестігін көрсететін экономикалық категория.

Бизнес-мектеп

113

VI. Кәсіпкерлерге арналған маркетинг 6.1. Нарықтың маркетингтік зерттеуі Нарықта әрекет етуді бастамас бұрын, кәсіпкер мүмкіндігінше осы нарықта болып жатқан оқиғалардың толық бейнесін алуы керек. Ол үшін алдымен маркетингтік талдаудың тереңдігін анықтап, нарықтық деректерді зерттеу үшін негізгі ақпарат көздерін анықтау керек. Маркетингтік зерттеулердің міндеті нарықтар, клиенттер және бәсекелестер туралы ақпаратты жинау, талдау және өңдеу. Маркетингтік талдау жүргізу барысында мәліметтерді алуға арналған екі негізгі зерттеу түрі бар. Маркетингтік талдау жүргізу кезінде деректерді зерттеу және оларды бағалау: • жалпы сандық бағалау мақсатында жұмыс үстелін зерттеу - қолда бар ақпарат көздерін қарау. • егжей-тегжейлі сандық және сапалық бағалау мақсатында далалық зерттеулер жүргізу - тікелей байланыстар. Алдымен, ақпараттың негізгі көзі не екенін анықтау қажет - олар «Қосымша» деректер (мысалы, статистикалық деректер, нарықтық шолулар) немесе жаңа мәліметтер жинағы (мысалы, тұтынушылардың сауалнамалары), яғни «Бастапқы» деректер. Қосымша деректердің артықшылығы - ақпаратқа қол жетімділік, салыстырмалы түрде арзан, пайдалануда жылдам келеді. Ал бұл деректерді пайдаланудың кемшіліктері олардың ескірген, анық емес, толық емес болуы мүмкін, олар үшін ақпаратты жинау және өңдеу әдісі әрдайым белгілі бола бермейді. Клиенттер мен бәсекелестермен сұхбат жүргізудің әртүрлі нысандары (сұхбат, Интернет, телефон), өнімді сатып алу және олардың сараптамасы сіз үшін қол жетімді бастапқы мәліметтердің қайнар көзі бола алады, мысалы клиенттерге арналған дөңгелек үстел; клиенттің сайтында прототипті тестілеу. Қосымша деректерді алу үшін мыналарды пайдалануға болады: • ресми статистикалық және мемлекеттік органдардың сайттары; • әртүрлі ақпараттық-аналитикалық порталдар; • өнеркәсіп, сауда немесе бизнес қауымдастықтарынан алынған мәліметтер; • өнеркәсіптік каталогтар/зерттеулер; • салалық ережелер мен нұсқаулықтар; • мамандандырылған анықтамалықтар, іскерлік журналдар мен газеттер; • жәрмеңкелер туралы ақпарат, • брошюралар мен бәсекелестер және тапсырыс берушілердің басқа баспа басылымдары; • мамандандырылған компаниялар жинаған автоматтандырылған банктер және мәліметтер базасы. Нарық сегментациясы Сегментация - белгілі бір тауарға немесе қызметке олардың реакциясын зерттеу мақсатында нарықты ұқсас сипаттамалары бар тұтынушылар тобына бөлу. Сегмент - ұқсас қажеттіліктері мен тілектері бар клиенттер тобы. Нарықты әртүрлі сегменттерге бөлу және оларды кейінгі зерттеу сізге перспективалы (кірістілік тұрғысынан) сегменттерге (мақсатқа) назар аударуға мүмкіндік береді. Сегменттеу процесі дегеніміз - мақсатты аудиторияны ұқсас топтарға/сегменттерге бөлу. Мақсатты аудиторияны дұрыс анықтау үшін нарық сегментациясы қажет. Нарықты сегментациялау маркетингтің негізі және маркетингтік процестер тізбегінің басында орналасады: Сегментация > Таргеттеу > Жайғастыру = Кешенді маркетинг (4П). 11-Сурет. Нырық сегментінің кестесі

114

Оқу-әдістемелік құрал

Нарықты саралау кезінде қолданыстағы және әлеуетті тұтынушылар ұқсас белгілер мен критерийлерге сәйкес әр түрлі топтарға немесе сегменттерге жіктеледі. Содан кейін барлық сегменттер ішінен ең тартымды және қолайлы - мақсатты аудитория таңдалады, олар үшін жеке жылжыту стратегиялары әзірленеді. 8-Кесте. Жылжыту стратегиясы

Клиенттердің басымдылығы рейтинг бойынша үлестіріледі. Клиенттердің табыс тұрғысынан тартымдылығы бағаланады. Өнімділік неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жақсы болады. Содан кейін мақсатты аудитория анықталған кезде және оның сипаттамалары белгілі болады: қажеттілік, орналасу орны, қызмет түрі, мөлшері, жасы және таңдау әсер ететін факторлар, маңызды сәт - 4P маркетингтік кешенінің көмегімен тауарды / брендті орналастыру. Мақсатты аудиторияның әртүрлі сегменттеріне жеке бағытталған және әсер ететін мұндай тәсіл бұқаралық тәсілге қарағанда әлдеқайда тиімді. Осы тәсілмен алға жылжуға салынған инвестициялардың кірістілігі жоғары болады. Маркетингтң іс жүзінде бастайтын сегментация - бұл сапалы тиімділікке жету үшін жұмсалған үлкен күш. Бәрін сүю мүмкін емес болғандай, бәріне бірдей ұнау да мүмкін емес. Нарықты саралау принципін қолдану компанияның бәсекелік жағдайын жақсартады және клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Нарықты саралау мақсаттары, ең алдымен, маркетингтік шығындарды азайтуға және сатылымды арттыруға бағытталған. Қандай да бір шығыннан аз нәтижеге қол жеткізу үшін біреуден бас тартуға батылдық қажет. Мысалы, семинардағы аудиторияны келесі себептер бойынша бөлуге болады: • әлеуетті клиенттер (сіз олармен жеке кездесулер ұйымдастыра аласыз); • жаңадан бастаушылар (оларға мүмкіндіктер туралы хабарлау керек, қызығушылық туғызады, бірақ сіз іс туралы айтуға асықпаңыз, адамдар пісіп-жетілуі керек); • қызығушылық танытатын тыңдаушылар немесе мәңгілік студенттер (олар әрқашан бір нәрсені білуге, бұрыннан бар білімді практикада қолдану үшін жаңа нәрсе үйренуге дайын). Семинарды барлық қатысушыларды 100% қанағаттандыратын етіп құру мүмкін емес. Тәжірибешілер үшін түсінікті және түсінікті болатын ақпаратты әрдайым жаңадан бастаушылар қабылдай бермейді және т.б. Мақсаттарыңызға байланысты сіздің өніміңіздің қандай бағытқа бағытталғандығын шешіңіз. Қызметкерлерді компания ішіндегі маңызды, өте пайдалы, пайдалы, қарапайым және зиянды деп бөлу сізге мақсат қою және ынталандыру әдістері туралы ойлауға мүмкіндік береді, бұл кейбіреулерін ұстап қалуға және басқаларды шығуға итермелейді. Сыртқы клиенттерді әртүрлі жолдармен бөлуге болады: • бір реттік (кездейсоқ), тұрақты емес, тұрақты (тұрақты); • опасыз, әлсіз, адал, фанат; • тәуелсіз, әлсіз тәуелді, біздің өнімдеріміз бен қызметтерімізге өте тәуелді: • байланыссыз клиенттер, әлсіз байланыстары бар клиенттер, күшті байланыстары бар клиенттер (саладағы немесе аймақтағы маңызды адамдар); • түпкілікті тұтынушылар, делдалдар немесе делдалдар тізбегіндегі элементтер; • өнімге негізделген басқа өнімді немесе қызметті өндірушілер; • сатып алу көлемі бойынша; • кірістілік бойынша және т.б.

Бизнес-мектеп

115

Бизнес аймақтары мен өнімдерді сегментациялау сізге оларға тиісті етістіктерді тіркеуге мүмкіндік береді: • тұншықтыру (жабу); • қатыру (үзіліс); • басқалармен біріктіру; • құю, бөлу; • ставка қою, белсенді түрде дамыту; • инвестициялау, шоғырландыру және т.б. Нарықты сегменттерге шығармащылық бөлу сізге бәсекелестік онша күшті емес және табыстың болашағы жоғары болатын жерлерді табуға мүмкіндік береді. Егер сегменттер тым көп болса - шатасулар болады, аз болса - бәсекелестіктің артықшылықпен ерекшеленуі қиын болады. Сегменттеу бүгінгі жағдайды нақтылай алады, сонымен қатар бұлыңғыр жобалаулар ұсынуы мүмкін. Орта ғасырда голландиялық фармацевттер кейбір дәрі-дәрмектермен ақша табады, екіншісімен өзінің атын жарнамалайды, ал науқастарды үшіншісімен емдейді деген. Тұтыну нарығын сегментациялау бірнеше атрибуттар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін: географиялық, демографиялық, психографиялық, мінез-құлықтық және осы белгілердің әрқайсысының өзіндік өзгермелі белгілері бар. Кейде компаниялар тұтынушылар туралы толық ақпарат алу үшін төлсипаттардың жиынтығына негізделген сегменттерді таңдайды. Географиялық сегментация нарықты әр түрлі географиялық бірліктерге (айнымалыларға) бөлуді қамтиды: аймақ, аудан, аудан, қала мөлшері, олардың тығыздығы. Осындай сегментациядан кейін компания өзінің маркетингтік әрекеті қай жерде тиімді болатындығын шешуі керек. Қазақстанда географиялық сегментация келесі түрде жүзеге асырылуы мүмкін: республикалық маңызы бар қалалар - Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент; облыстар, аудандар, қалалар, қаладағы аудандар, ауылдық округ, ауыл. Демографиялық сегментация нарықты жас, жыныс, отбасы мөлшері, отбасылық өмір циклі, кәсібі, табыс деңгейі, білімі, ұлты, діні сияқты нышандарға бөлуден тұрады. Демографиялық сегментацияны маркетингтік зерттеулерде компаниялар жиі қолданады. Бұл белгілі бір өнімге тұтынушының реакциясы демографиялық ауыспалы факторларға байланысты болатындығына байланысты. Демографиялық негізге сүйеніп сегменттеу кезінде мыналарды ажыратуға болады: жасы - 6 жастан кіші, 6-11 жас, 12-19 жас және басқалар; жынысы – еркек, әйел; отбасы мөлшері - 1-2 адам, 3-4 адам, 5 адам немесе одан көп; отбасылық өмірлік цикл - бір жылдан кем, 1 жыл, 5 жыл немесе одан көп; деңгей; кәсіп - менеджерлер, жұмысшылар, дәрігерлер, мұғалімдер; білім бастауыш, орта, жоғары; ұлты - орыс, татар, еврей / украин; дін - христиандар, мұсылмандар, еврейлер, буддистер. Мінез-құлық сегментациясы сатып алушылардың белгілі бір топтарын білімдеріне, пайдаланушылар ретіндегі біліктіліктеріне және олардың өнімге реакцияларына негізделген. Психографиялық сегментация «психография» деп аталатын ғылым негізінде жүзеге асырылады, ол тұтынушылық өмір салтын зерттейді және жіктейді. Психографиялық сегментация сатып алушыларды жеке басының ерекшеліктері мен өмір салтының ерекшеліктеріне сәйкес топтарға бөлуге мүмкіндік береді. Демографиялық тұрғыдан сегменттеу кезінде келесі айнымалылар бөлінеді: өндіріс, компанияның мөлшері, орналасқан жері, өндірушілерге анықтауға мүмкіндік береді: қызмет көрсетілетін салалар; ұйым қызмет ете алатын компаниялардың мөлшері; жолға қызмет ететін географиялық аймақтар. Жеке тұлғаға қарай сегментация (клиенттің ерекшеліктері) айнымалы мәндерді анықтайды: сатып алушы мен сатушының ұқсастығы (егер компания тек өзіне жақын клиенттерге қызмет көрсететін болса); тәуекелге деген көзқарас (тұтынушыларға қайсысы артық - тәуекелдерді қабылдағанды ұнататындар немесе қауіпті болдырмайтындар); адалдық (бұл өз жеткізушілеріне деген адалдықтың жоғары деңгейін көрсететін сервистік компанияларға қызмет етеді). Клиенттер мен бәсекелестерден өнімдерге, қызметкерлерге, жеткізушілерге және келісімшарттарға дейін нарық сегменттеңіз.

116

Оқу-әдістемелік құрал

Тапсырма. Өнімдік-нарықтық матрица Мақсат: клиенттер мен өнімдерді сегменттеу, динамикалық басымдықтарды реттеу. Клиент (нарық)

Клиент 1

Клиент 2

Клиент 3

Барлығы

1 Өнім 2 Өнім 3 Өнім

Барлығы

100%

Сол жақ бағанға нарыққа шығуға жоспарлаған өнімдер мен қызметтерді - енгізесіз. 4P матрицасында сегменттеу үшін негіз бола алатын өнімнің ерекшеліктері: • маусымдық; • баға; • жеткізу көлемі; • пайдалылық; • сапа; • лицензия; • импорт - отандық; • бірінші қажеттілік; • бірегейлік - типтік; • пайдалану мерзімі; • экологиялық таза; • кешенділік; • күрделілік және т.б. Сіз өзіңіздің өнімдеріңізді/қызметтеріңізді ұсынғыңыз келетін әлеуетті клиенттермен жоғарғы бағандарды толтырыңыз 4P матрицасында сегментация үшін негіз бола алатын клиенттердің ерекшеліктері: • сатып алу көлемі; • жиілік; • қорытынды - аралық; • корпоративті - жеке; • мемлекет; • байлық. Бұл құрал сізге осы матрицаны толтырған кезде нені және кімге ұсынғыңыз немесе нарықта не ұсынғыңыз келетінін дәлірек түсінуге мүмкіндік береді: сіздің ұсынғаныңызды тұжырымдау оңай емес және клиенттерді клиент еместен ажыратуға көмектеседі. Пайдалы 4P матрицасы үлкен болмауы керек. Пайдалану үшін ең қолайлы 4P матрицасы 3х5 немесе 5х4 өлшеміне ие. Бір өнімді әр түрлі тұтынушыларға сата отырып, сіз бірнеше түрлі сегменттер ала аласыз. Мысалы: • фанат (ең жақсы өнімдерді немесе жағдайларды іздеу барысында өз жағдайын ойламайтын, асыра еңбекқор адамдар); • консерваторлар (таңдаған жеткізушіні ауыстырғысы келмейтін, ештеңені үздік немесе нашарға өзгерткісі келмейтін, бастысы – тыныштық деген ұстанымдағы адам); • флюгерлер (кім келді, сонымен жұмыс істеймін). Осы түрдегі Клиенттермен жұмыс істеудің өзіндік әдістемесі бар. Егер мақсатты топ - метеоролог болса, сіз әрдайым тек аймақта ғана емес, сонымен қатар нақты адам үшін де бірінші болуыңыз керек.

Бизнес-мектеп

117

Егер олар фанат болса, онда семинарлар, презентациялар ұйымдастырып, сіздің өнім ең үздік екенін дәлелдеп отрыу керек. Консерваторларға бәсекелестер туралы қорқынышты ақпарат жеткізуге болады. PEST талдау – бизнеске әсер етуі мүмкін саяси, әлеуметтік экономикалық және технологиялық факторлар. Саяси- құқықтық факторлар: Үкіметтің тұрақтылығы; Осы саладағы салық саясаты және заңнама; Монополияға қарсы заң; Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар; Жұмыспен қамтуды реттеу; Сыртқы экономикалық заңнама; Шетелдік капиталға қатысты мемлекеттің ұстанымы; Кәсіподақтар және басқа қысым топтары (саяси, экономикалық және т.б.)

Экономикалық факторлар: Жалпы ұлттық өнім тенденциялары Бизнес циклының кезеңі; Пайыздық мөлшерлеме және ұлттық валюта бағамы; Айналымдағы ақша сомасы; Инфляция деңгейі; Жұмыссыздық деңгейі; Бағаны бақылау және жалақы: Энергия бағасы Инвестициялық саясат.

Әлеуметтік мәдени факторлар:

Технологиялық факторлар:

Халықтың демографиялық құрылымы; Өмір салты, әдет-ғұрыптар; Халықтың әлеуметтік ұтқырлығы; Тұтынушы белсендігі.

Зияткерлік меншікті қорғау Жаңа өнімдер (идеялардың қайнар көздері)

8-Таблица. Pest - талдау Тапсырма. PEST-талдауды қолданып саланың қарқынын сипаттаңыз: Саяси- құқықтық факторлар:

Экономикалық факторлар:

Әлеуметтік мәдени факторлар:

Технологиялық факторлар:

118

Оқу-әдістемелік құрал

Бұл тапсырма сізге кәсіпорынның сәтті дамуына қандай факторлар көбірек әсер ететіндігі туралы нақты көріністі көруге көмектеседі. Тапсырма. Өз бизнесіңіздің SWOT-талдауын жасаңыз.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

СІЗДІҢ БИЗНЕСІҢІЗДІҢ МЫҚТЫ ТҰСТАРЫ.

1. 2, 3. 4. 5. 6.

СІЗДІҢ БИЗНЕСІҢІЗДІҢ ӘЛСІЗ ТҰСТАРЫ.

БИЗНЕСІҢІЗДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ

Осы мүмкіндіктерді жүзеге асыруға бизнесіңізідің қай тұстары көмектесе алады?

Әлсіз тұстарды мүмкіндіктерді пайдаланып қалай еңсеруге болады?

БИЗНЕСІҢІЗГЕ ТИЕТІН ҚАУІПТЕР

Бизнесіңіздің қандай мықты тұстары осы қауіпті сейілтуге көмектеседі?

Қауіпті сейілту үшін әлсіз тұстарды қалай азайтуға болады?

SWOT талдауы - бұл сыртқы және ішкі факторларды бағалау құралы, нарықта компанияның одан әрі дамуы тәуелді болады. S (күшті жақтары) - компанияның негізгі артықшылықтары; W (әлсіздіктер) - бизнестің кемшіліктері, жұмыс істеуге тұрарлық нәрсе; O (мүмкіндіктер) - компанияға бәсекелестерден артықшылық бере алатын мүмкіндіктер мен ресурстар; T (қауіптер) - компанияның нарықта алға жылжуына әсер етуі мүмкін қауіптер мен жағдайлар; Осылайша, сіз бренд ретінде идеяның, бизнестің немесе жеке адамның күшті және әлсіз жақтарын тез талдай аласыз. Бірақ мұндай талдаудың объективтілігі үшін төменде келтірілген бірнеше ережелерді сақтау керек. Гарвардтық Кеннет Эндрюс 1963 жылы бизнес саясат конференциясында SWOT талдауын қолдануды ұсынды. Біраз уақыт өткен соң, техниканы біз қазір зерттеп жүрген формада қалыптасты. Көріп отырғаныңыздай, мұндай талдау маркетингтегі инновациялық жаңалық емес. Ол не үшін керек? Егер сіз нарыққа жаңа өнімді шығарсаңызғ ол сатылмаса, SWOT талдау көмектеспейді. Техниканың мәні жөндеуден гөрі бұзылған нәрсені ескерту болып табылады. SWOT талдауы өз жұмысын бастаған, бизнесті ашқан немесе нарықта жаңа өнімді шығарған ұйымның алдында маңызды болып табылады. SWOT талдауы кәсіпкерден қызғылт көзілдірікті алып тастауға көмектеседі және ақшадан, уақыттан, қуаттан және эмоциялар түріндегі шығындардан қорғайды. Бұл әдіс бір адамға қатысты болатынын атап өтемін. Мысалы, жаңа жұмыс іздегенде немесе қызмет түрін өзгерткенде.

Бизнес-мектеп

119

Мейлі ол бизнес болсын, жұмыс болсын, Сіз кез-келген кәсіптен не күту керектігін білесіз. Тапсырма. Бәсекелестермен салыстыру матрицасын құрыңыз (bench-marking). Бәсекелестермен салыстыру әдістемесі (BENCH-MARKING) Компания нарықтық ақпаратты үш көзден алады: оның бірі бәріне түсінікті көз – ол клиенттен келетін ақпарат. Екіншісі ақпаратты өздері жеткізетін жеткізушілерден және үшіншісі бәсекелестерден. Сонымен, нарықтық ақпараттың осы үшінші көзі кәсіпкерлердің назарын аудармайды. Рас, ол алғашқы екеуіне қарағанда аз қол жетімді. Бәсекелестер мұндай ақпаратты жіберіп қана қоймайды, оны жасырады, оны алу қиын немесе мүмкін емес. Сонымен қатар, бәсекелеспен салыстыру қазіргі уақытта бизнес-жоспар құруда және бәсекелестік артықшылықтарды талдауда тәуелсіз және өте маңызды міндетке айналуда. Күнделікті өмірде bench-marking деген ұғым бар, яғни «өзіне ұқсастар арасында орын белгілеу». 1. 2. 3. 4.

Бәсекелестермен салыстыру келесі себептерге байланысты қажет: біздің бизнесіміздің бәсекелестік артықшылықтарын дәл анықтауға көмектеседі; бәсекелестің кемшіліктер туралы ақпарат береді; құнды жаңалықтарды тартуға мүмкіндік береді; бәсекелестердің қауіптерін бағалауға көмектеседі. Бұл іс жүзінде қалай нәтиже береді? Мен қажетті әрекеттерді тізімдеймін.

Бірінші: сіз бірге бизнес бастағыңыз келетін командаңызды жинаңыз, оларға алдағы атқарылатын жұмыстың мәнін түсіндіріңіз. Екінші: әрқайсысын өзгелерден тәуелсіз, ең жақын бәсекелестердің тізімін жасауға шақырыңыз, содан кейін олардың нарықтық жағдайының күші бойынша саралаңыз. Үшіншісі: содан кейін әрқайсысын осы бәсекелестердің маңыздылығын төмендету арқылы үш негізгі бәсекелестерді атауға шақырыңыз, оларды топ мүшелері деп аталатын ретпен флип-кестеге (немесе үлкен қағазға) жазыңыз. Әрине, кейбір бәсекелестер бірнеше рет қайталануы мүмкін. Төртінші: өз тобыңыздың мүшелерін осы тізімді әлі негізгі құрамға кірмеген бәсекелестермен толықтыруға шақырыңыз. Бәсекелестердің жалпы тізімі фирмалардың 10-12 атауынан аспауы керек, әйтпесе ол шексіз болады. Қалыпты әдетте 6-8 тармақ қарастырылады. Бесінші: топ мүшелерін осы параққа бір-бірлеп шақырыңыз және қызыл маркерді пайдаланып, әр бәсекелестің позициясын көрсету үшін араб сандарымен белгілеуді сұраңыз, яғни сіздер жалпы тізім бойынша үздіксіз рейтинг жүргізесіз. Бірақ бұл процедура демократиялық емес және дауыс беруді қамтымайды. Сондықтан, осы бизнестегі жеке басының тәуекелі ең үлкен болған адам рейтингті қорытындыласын. Алтыншы: бәсекелестердің аттарын параққа сол жақтан оңға қарай жоғарғы жиекке қойыңыз. Жетінші: енді бәсекелестерді салыстыру өлшемдерін жасау керек. Бұл тапсырма әлдеқайда күрделі, оны топтық жұмыс режимінде шешкен дұрыс. Дегенмен, топ мүшелерінің әрқайсысы осы мәселені шешуге өз үлестерін қосуы үшін алдымен жеке параққа ол ерекше маңызды деп санайтын өлшемдерді жазуды ұсыныңыз. Бұл салыстыру үшін пайдалы ақпарат. Бұл процедураға 5-6 минут уақыт беріңіз. Сегізінші: қатысушыларды жұпқа бөліп, критерийлер тізімін келісуді ұсыныңыз (10-15 минут). Егер қандай-да бір мәселе бойынша келіспеушілік туындаса, оларды сақтап, жұмыстың келесі кезеңінде пайдаланыңыз. Тоғызыншы: топтың жалпы жиналысына әр топқа салыстыру критерийлері мен әріптестерінің бір-бірінен бөлек пікірлері бар парақ ұсынуға рұқсат етіңіз. Осы тізімдерді сәйкестендіріп, рейтингті толтырыңыз. Түпкілікті шешімді осы бизнесте тәуекелі ең үлкен адам қабылдайды. Осы өлшемдердің саны 12-16-дан аспауы керек. Сонымен, сізде бәсекелестердің тізімі (жоғарғы жағында - көлденең) және салыстыру критерийлері парақтың сол жағында, маңыздылығы төмендеп, орналастырылған. Салыстыру критерийлерінде бағалаудың қандай да бір координаттар жүйесі болуы маңызды. Мысалы, егер біз сапа сияқты критерийді алсақ, онда біз қандай сапаны білдіретінін өзіміз шешіп алуымыз керек: өнімнің сапасы, орауыш, қызмет көрсету және т.б. Ол нені бейнелейді, оны қандай өлшемдермен салыстырамыз және т.б.

120

Оқу-әдістемелік құрал

Сол командалық режимде 10 баллдық шкала бойынша өзара салыстыру арқылы осы ұйымдардың ұстанымдары мен мүмкіндіктерін бағалау ұсынылады. Қарапайым сөзбен айтқанда, біз 1-ден 10-ға дейін нүкте қойдық. Әрине, бұл нақты сараптамалық тұжырымдар, кейде нақты, кейде нақты жағдай туралы білуге негізделген. Кейбір жағдайларда ақпаратты жинау керек болады. Қайдан? Әр түрлі ұйымдар туралы ақпаратты заңды түрде шығарумен айналысатын арнайы ұйымдар бар, бірақ бизнестің бастапқы кезеңінде мұндай тапсырыс үшін сізде қосымша ақша болмауы мүмкін. Жалпы тұтынушылардан, мысалы, біздің бәсекелестерден өнімді сатып алатын көтерме саудагерлерден ақпарат алудың жақсы тәсілі. Олар қызықтыратын параметрлер бойынша салыстыру қабілетіне. Ақпарат алудың тағы бір тәсілі - бұл бірлескен өнімдер шығарумен айналысатын, бірлесіп маркетинг жүргізетін маркетингтік серіктестіктер және жалпы инвестициялар нәтижесінде құрылған серіктестіктер немесе бірлестіктер. Ерікті немесе еріксіз түрде ақпарат алмасу бар. Қарапайым қызметкерлер бәсекелестер туралы құнды ақпараттың теңізінде жүреді. Айтыңызшы, кейбір көтерме компаниялардың экспедиторлары өндірушіден тапсырыс берілген өнімді алады. Әрине, оларды күтуге біраз уақыт кетеді. Бірнеше жылдан кейін біртіндеп әртүрлі компаниялардың экспедиторлары бірбірімен танысып алады. Олар үшін бәсекелестік жоқ, және оларға ол қызықты емес. Бірақ тек адами себептермен олар еңбек жағдайларына, бір-бірінің жалақысына, жоғары басшылармен қарым-қатынасқа қызығушылық танытады, олар жағдайды бағалауға өз көздерімен қарайды. Мысалы олар компанияларды олардың эмпирикалық ерекшеліктеріне сәйкес анықтауды: «Бұрындары арнайы киім киген қызметкрелері бар сәнді безендірілген фургонмен қызмет көрсететін. Енді олар ескі фургонмен қызмет көрсетуде». «Бұрын қоқысты ұқыпты жинайтын, қазір қалай болса солай лақтыра салады». Бәсекелестермен байланыс желісінде жұмыс жасайтын осындай алдыңғы қатарлы қызметкерлер де өте қызықты бақылаулар жасай алады. Дәстүрлі әдістің бірі - бұл сіздің қызметіңіздің артықшылықтары мен кемшіліктерін сезіну үшін белгілі бір уақытқа немесе ұзақ уақытқа бәсекелесіңіздің клиенті болу. Қалай болғанда да кесте толтырылуда. Бәсекелестердің тізімінде біздің компаниямыздың бағандарын бөліп көрсетуге болады. Біз бар тәжірибеге сүйене отырып немесе өзіміздің қалыпқа келтіруді жоспарлап отырған дамудың басымдықтарына сүйене отырып, компаниямыздың салыстыру критерийлері бойынша бағаларды да белгілей аламыз. Бірақ бұл жерде өзіңіздің бағалауыңызға мүмкіндігінше сыни көзқараспен қарау өте маңызды. Көбіне жаңадан бастаушы кәсіпкерлер, өз кезегінде кез-келген түрде көрсетілмеген мүмкіндіктерін көбейте бастайды. Естеріңізге сала кетейік, салыстыру критерийлері бір-біріне тең емес - біз оларды мұқият бағаладық және жоғарғы өлшемдер төменгіге қарағанда салмақты болды. Сіз процедураны өзгерте аласыз және критерийлердің жоғарғы тобына 10 балдық емес, бірақ екінші топ үшін 15 балдық жүйеден - 12 балдан, ал үшінші топтан - 10 балдан аласыз. Сондықтан мақсаттары бірдей бірақ салыстыру бағасының варианттары әр түрлә болуы мүмкін. Келесі кезекте кестені талдау уақыты туады. Біз өзімізге және бәсекелестерімізге қойған ұпайларымыз сарапшы болғандықтан және тәжірибе біздің бәсекелестерімізді әрдайым біле бермейтіндіктен, біздің ұпайларымыз қазіргі нарықтық шындықты дәл көрсетпеуі мүмкін. Сондықтан сіз белгілі бір сандарға көп көңіл бөлмеуіңіз керек, әсіресе олардың арасындағы айырмашылық онша көп болмаса. Ұпайлар олардың арасындағы алшақтық айқын болғанда ғана маңызды болып табылады. Тапсырма әртүрлі - мұнда ең бастысы - САЛЫСТЫРУ ПРОЦЕСІ. Тіпті егер процедура аяқталмаса немесе оның нәтижелері қайшылықты болса да, сіздің ақылыңызға бай тағам бар, бұл сіздің бизнесіңіздің даму перспективаларын түсінуге мүмкіндік береді. Көлденең сызықта осы нарық сегментінде ұсынылған негізгі бәсекелестерді (А-дан I-ге дейін) енгізіңіз. Тік баған салыстыру өлшемдерін ұсынады, мысалы: • өнімнің сапасы; • беделі; • сатуды ұйымдастыру; • жеткізу/жеткізу мерзімі; • бағасы; • шарттық міндеттемелерді орындау; • өнім жаңашылдығы; • географиялық қамту және т.б.

Бизнес-мектеп

121

Тапсырма. Өзіңіз таңдаған критерийлерді 10 балдық критериймен бағалаңыз. Критерий бәсекелестері

1 Бәсекелес

2 Бәсекелес

Сіздің компания

3 Бәсекелес

Потенциалды Бәсекелес

1. 2. 3. 4. Барлығы Орын Кестені талдау арқылы келесі тұжырымдарға келуге болады: _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________

6.2. Өнімді және мақсатты аудиторияны талдау Тауардың маркетингтік талдауы - бұл тауарды жақсарту мақсатында тауарлар мен қызметтер нарығын, ұсыныс пен сұранысты, тұтынушылардың мінез-құлқын, нарықтық жағдайларды, баға динамикасын зерттеу қызметі. Компания тауарларды өзінің негізгі қызметінің бөлігі ретінде сата алады немесе ол материалдық емес заттарды сата алады. Кейбір компаниялар, әсіресе материалдық өнімдері жоқ компаниялар өз қызметтерін сатады. Маркетинг - бұл компаниялар ұсынатын тауарлар мен қызметтерді егжей-тегжейлі зерттеу. Маркетинг тұрғысынан өнімдер мен қызметтер үш деңгейде қарастырылады. Өнімнің маркетингтік талдауының үш деңгейі Тауардың мәні (өндіруші ойлаған тауарлар) Тұтынушылар тек тауарларды сатып алуды немесе ағымдағы қажеттіліктер мен тілектерді қанағаттандыратын қызметтерді алуды жоспарлайды. Қазіргі уақытта тұтынушыға қажет емес өнімді сату мүмкін емес. Сондықтан өнімнің немесе қызметтің мәні кез-келген компания тауарлар мен қызметтерді сатпайды, бірақ проблемаларды шешу, қажеттіліктер мен тілектер қанағаттандыру болып табылады. Нақты өнім: Қолға арналған кремді өндіруші - бұл кремді өндіру және сату бизнесі, және тегіс және ұқыпты қолдар алғысы келетін адамдардың арманын орындайды. Адамдар өздерін жақсы сезінгісі келеді, оларға крем қажет емес, бірақ бұл өнім олардың қалауын қанағаттандыра алады. Сіз өзіңіздің өніміңіздің қажеттіліктері мен тілектерін анықтағаннан кейін, олардың формасын толығырақ қарастырыңыз. Егер сіз тұтынушының қалауын қанағаттандырғыңыз келсе және оған те-

122

Оқу-әдістемелік құрал

ледидарды демалудың бір құралы ретінде сатқыңыз келсе, онда бұл қажеттіліктерге сай келетін өнім төмендегідей болуы керек: • дизайн; • қаптаманың мөлшері мен дизайны; • тауар белгісі; • сату нарығы; • өнім туралы ақпарат; • өндірушінің беделі; • нақты орындалудағы өнім бес сипаттамадан тұрады: • сапа деңгейі; • қасиеттер жиынтығы; • нақты дизайн; • жеке атауы; • нақты орам. Мүмкіндігінше тауарды егжей-тегжейлі сипаттауға тырысыңыз. Бұл сіздің өніміңіздің қажеттіліктерді қалай қанағаттандыратынын, бәсекелестердің ұсыныстарынан қалай ерекшеленетінін және оның артықшылықтары туралы ақпаратты әлеуетті тұтынушыға қалай жеткізуге болатындығын түсіну үшін қажет. Мысал ретінде біз «Colgate» тіс пастасының сипаттамасын береміз: • Паста құрамында дәрілік өсімдіктердің сығындылары бар. • 75 және 150 миллилитрлік бірнеше орам бар. • Паста пластикалық түтіктерге салынған. • Түтіктер аз мөлшерде тіс пастасын сығуға мүмкіндік береді. • Компанияда ескертулер мен ұсыныстарды (шағымдарды) алу үшін өндірушіге арнайы байланыс желісі бар. • «Colgate» сауда белгісі. • Тіс пастасын дүкендерде және дәріханаларда сатып алуға болады. • Қаптама назар аудартады және түрлі-түсті композициямен безендірілген. Пакетте сіз паста туралы, оның құрамы және қосымша ақпарат алуға болатын телефон нөмірі туралы ақпарат аласыз. Қосылған тауарлар (күшейтілген тауарлар). Нарықтық жағдайда, сатып алушыға бағалары мен тұтынушылық сипаттамалары бірдей тауарлардың үлкен саны ұсынылған кезде, әр түрлі компаниялардың тауарлары арасында емес, сонымен қатар олар өз өнімдерін қосымша ұсынған жағдайда бәсекелестік туындауы мүмкін. Қосылған өнім немесе қызмет компанияның негізгі өнімге қосымша клиенттерге ұсына алатын барлық нәрселерді қамтиды: • сату алдындағы қызмет; • сатудан кейінгі қызмет; • кепілдік; • сақтандыру; • тегін телефон арқылы кеңес алу. Мысалы, «Colgate» өндіруші туралы сұрақ туындаған адамдарға телефон нөмірін ұсынады, сонымен қатар сауда нүктелерін сатуды арттыру үшін жарнамалық материалдармен қамтамасыз етеді. Жарнама менеджері үшін өнімді маркетингтік талдау дегеніміз не? Жарнама дегеніміз - тұтынушыға өзіңізге, өніміңізге және қызметіңізге қарау мүмкіндігі. Бұл өндіруші үшін маңызды көптеген өнім сипаттамалары тұтынушы үшін ешқандай мән бермейді дегенді білдіреді. Көбінесе өндіруші тұтынушыға не ұсынғысы келетінін жақсы біледі. Ол тауарлардың техникалық мүмкіндіктерін, қолданылатын материалдардың қасиеттерін, персоналдың дағдыларын біледі, бірақ тұтынушы мүлдем басқаша нәрсені естуді қалайды. Жарнама мамандары сатып алушыларға оның сатып алу арқылы алатын артықшылықтарына назар аударады. Ал біз шаш бояуы, ерін далабы, тушь және бетке арналған кремді емес, бірақ сүйкімділік пен сұлулықты сатып аламыз. Америкалық социолог-психолог Вэнс Паккард әйелдердің қартаюға қарсы кремдер үшін үлкен ақша төлеуге және сабынды үнемдеуге дайын екенін білуге шешім қабылдады, бірақ ең құнды компонент - ланолиннің құрамы - крем мен сабын бірдей ме? Анықтадым. Мәселе мынада, крем сұлулыққа,

Бизнес-мектеп

123

ал сабын - тек тазалыққа уәде береді. Шынында да, әлеуметтік құндылықтар шоғырында сұлулық әрқашан тазалықтан жоғары тұрады және олар оған көп ақша төлейді. Мақсатты аудиторияның талдауы Алдымен «компанияның өніміне мақсатты аудиторияны сипаттау» немесе «мақсатты тұтынушының портретін жасау» міндетіне тап болған әрбір сатушы өзіне келесі сұрақтарды қояды: Компанияның мақсатты аудиториясы кім екенін қалай түсінуге болады? • Стратегияның қай кезеңінде мақсатты аудиторияны таңдау керек? • Мақсатты тұтынушының портретін салу үшін ақпаратты қайдан алуға болады? Мақсатты аудиторияны сипаттайтын қандай сипаттамалар бар? • Өнімнің мақсатты аудиториясын қалай толық сипаттау керек? • Менің нарық үшін мақсатты аудиторияны сипаттауда қандай да бір ерекшеліктер бар ма? Мақсатты аудитория деген кім? Мақсатты аудитория - бұл сіздің өніміңіздің қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысатын адамдар/тұтынушылар тобы. Басқаша айтқанда, сіздің компанияңыз белгілі бір өнімді сатады; бұл өнім адамдардың нақты қажеттілігін шешеді; содан кейін сіз осы қажеттілікке ие адамдарды табуыңыз керек; бұл адамдар сіздің мақсатты аудиторияңыз болады. Мақсатты аудитория кең болуы мүмкін (мысалы, барлық сүт өнімдерін тұтынушылар) немесе тар болуы мүмкін (мысалы, төмен баға сегментіндегі майлы өнімдерді тұтынушылар). Мақсатты аудитория неғұрлым кең болса, соғұрлым оның сипаттамасы бұлдыр болады, өйткені тұтынушылардың нақты сипаттамаларын бөліп көрсету қиын болады (барлық тұтынушылар мүлде басқаша болады). Іс жүзінде, компаниялар кең ауқымды мақсатты аудиторияға назар аударады, оны табыс, жас және құндылықтармен шектейді. Содан кейін компанияның кең мақсатты аудиториясы тұтынушылар мінез-құлқының моделіне сәйкес бірнеше топтарға бөлініп, әр топты толығырақ сипаттайды (мінез-құлық сипаттары мен тұтынушылық қажеттіліктердің экспрессивтілігін қолдана отырып). Болашақта әр тұтынушы тобы үшін кең мақсатты аудитория аясында жеке өнімдер, жеке жарнамалық хабарламалар және клиенттермен жұмыс жасау стратегиялары жасалады. Мақсатты аудиторияны сипаттау кезінде сіз мақсатты нарықтың ең көрнекті өкілі туралы сөйлесуіңіз керек, ол сіздің компанияңыздың тұтынушысын нарықтағы барлық тұтынушылардан ажырата алатын ортақ сипаттамаларды сипаттауға тырысады. Сіздің тұтынушыңыздың портретін жасай отырып, сіз өнімді тек қазіргі сатып алушылар ғана емес, сонымен қатар өнімді әлі сатып алмаған барлық ықтимал тұтынушыларды сипаттауыңыз керек. Стратегияның қай кезеңінде мақсатты аудиторияны таңдау керек? Өнімнің мақсатты аудиториясы нарықты талдап, сегментациялаудан кейін позициялау стратегиясын әзірлеу сатысында таңдалады. Көбінесе мақсатты аудиторияны маркетингтік стратегиясыз анықтап, сипаттау қажет, бұл әсіресе компанияда жұмыс істей бастаған маркетингтік мамандарға қатысты. Бұл жағдайда сіз келесі әрекеттерді жасай аласыз: • компанияның негізгі бәсекелестері кім екенін түсіну; • бәсекелестермен өнімнің қысқаша салыстырмалы талдауын жүргізу; • өнім құнды болатын айрықша немесе негізгі белгілерді бөліп көрсету; • өнімді кім сатып алатынын және оның адал тұтынушысы екенін түсіну; • өнімді идеалды сатып алушыны таныстыру (өнімді кім сатып алуы керек?); • алынған ақпарат негізінде мақсатты аудиторияның портретін жасау; Ең дұрысы, мақсатты аудиторияның портреті қазіргі тұтынушыларды қамтуы керек (өйткені бұл тұтынушылар тұрақты табыс әкеледі), әлеуетті клиенттерді қамтуы керек (даму векторы бар) және өнім өзінің айрықша немесе маңызды сипаттамаларын пайдалана отырып шешетін қажеттіліктерге негізделуі керек. Мақсатты аудиторияны сипаттайтын ақпаратты қайдан алуға болады? Мақсатты аудиторияның толық портретін жасау үшін сіз түсінуіңіз керек: • сіздің өнімді кім сатып алады және сатып алмайды; • сіздің өнімді неге сатып алады немесе сатып алмайды; • оны қалай таңдау, сатып алу және пайдалану (бүкіл процесс); • олардың басқа өнімдермен және бәсекелес компаниялармен байланысы; • өнімді пайдалану тәжірибесі.

124

Оқу-әдістемелік құрал

Өнімнің тұтынушылары мен тұтынушылары емес адамдар арасында жүргізілген сауалнама барлық сұрақтарға жауап беруге көмектеседі. Қысқа сауалнама жасаңыз және клиенттердің ең көрнекті өкілдерімен сұхбат жүргізіңіз. Сауалнаманың сұрақтары мақсатты аудиторияны қандай сипаттамамен толығырақ сипаттағаныңызға байланысты. Қосымша ақпарат көзі болуы мүмкін: • тұтынушылармен тікелей байланысатын сатылым менеджерлері; • Интернетте ашық зерттеулер жүргізу; • тұтынушылармен байланыс болған кезде желідегі ақпарат. Мақсатты аудиторияны сипаттайтын қандай сипаттамалар бар? Мақсатты аудиторияның барлық сипаттамалары, олар арқылы сіз компанияның стандартты тұтынушысының портретін жасай аласыз, оларды 4 топқа бөлуге болады. Мақсатты аудиторияның барлық параметрлері тұтыну нарығын саралау өлшемдерінен алынды: 8-Кесте. Мақсатты аудитория Мақсатты аудиторияның көрсеткіштері

Қысқаша сипаттама

Географиялық

Мақсатты аудиторияның географиялық сипаттамалары нарықтың нақты шектерін анықтайды

Әлеуметтікдемографиялық

Мақсатты аудиторияның әлеуметтік-демографиялық сипаттамалары жарнамалық науқандарға нақты мақсат қоюға және аудиторияның жасына, әлеуметтік мәртебесіне және төлем қабілеттілігіне байланысты нарық шекарасын анықтауға мүмкіндік береді.

Психографикалық

Психографикалық сипаттамалар тұтынушының толық портретін жасауға және оны бәсекелі нарықтарда және эмоционалды позицияны қолдану кезінде өте қажет адами белгілер мен құндылықтар тұрғысынан сипаттауға мүмкіндік береді.

Мінез-құлық

Мақсатты аудиторияның мінез-құлық параметрлері бізге жарнамалық науқандар үшін өте пайдалы болуы мүмкін өнімді таңдау, сатып алу және пайдалану кезіндегі тұтынушылардың ерекше әрекеттерін егжей-тегжейлі сипаттауға мүмкіндік береді.

B2B нарығы

B2B нарығына келгенде, мақсатты аудиторияны сипаттаудың стандартты сипаттамалары пайдасыз болады. Көлемі, негізгі міндеттері, төлем қабілеттілігі және сатып алу туралы шешім қабылдауға әсер ететін тұлғалар тұрғысынан компанияларды сипаттаудың арнайы сипаттамаларын пайдалану керек.

6.3. Баға саясаты Маркетинг дегеніміз не? Бұл жаңа клиенттер мен серіктестерді тарту. Әрине, ескілерді сақтау (егер сізде болса). Осы мақсаттарға жетуге бағытталған барлық әрекеттерді маркетинг деп атауға болады. Білу маңызды: 1. Баға белгілеу. Жаңа клиенттерді тартудың маңызды элементтерінің бірі әдетте ұсынылатын тауарлар/қызметтердің бағасы болып табылады. Өнімнің/қызметтің бірлігі, бағасы қалай: 2. Бірінші фактор: өнім немесе қызмет бағасы оның құнын қамтуы керек және сіз кірісті жоспарлап отырған маржаны қамтуы керек. Өнімнің өзіндік құнына тұрақты және ауыспалы да, оны өндіруге байланысты барлық шығындар кіреді.

Бизнес-мектеп

125 БАҒА = ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ + ҮСТЕМЕ БАҒА

Оңтайлы бағаны белгілеу мұқият бақылауды және нарықтық ұсыныстарды зерттеуді қажет етеді. Клиенттер қабылдай алатын баға жоғары болады, егер: • тауарларға сұраныстың жоғарылығы (мысалы, шөлдегі су); • тауарлар мен қызметтердің жоғары сапасы; • эксклюзивті және ерекше өнім және т.б. болса. Оңтайлы бағаны белгілеп, клиенттің реакциясын болжау қиын, өйткені кіріс әкелетін баға ең бастысы кәсіпкерлер шешетін ең қиын және маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Нарықты зерттеу нарықтық зерттеулер арқылы баға мәселелерін шешуге көмектеседі. Алайда, көптеген жағдайларда кәсіпкер өзінің тәжірибесі мен түйсігі артуына тура келеді. Нарықтық бағаны анықтауда маңызды рөл атқаратын екінші фактор - бәсекелестік. Бұл бағаны реттеу мүмкіндіктерін, әсіресе олардың жоғарғы шегін айтарлықтай шектейді. Егер нарықта бәсекелестік болмаса, бұл монополия. Бұл жағдайда кәсіпкер бағаны белгілеуде шексіз мүмкіндіктерге ие. Клиенттер тауарлар мен қызметтерді тек өзінен сатып ала алады, басқаша айтқанда, олар осы компанияға «байланған». Бағаны реттеу мүмкіндігін анықтайтын тағы бір фактор компанияның әлеуетті клиенттерінің саны болып табылады. Егер нарықты бір клиент ұсынса (сұраныс монополиясы), онда бұл клиент кәсіпкердің бағаны белгілеу қабілетін шектей алады. Әрбір кәсіпкер бір клиентке тәуелді болмауға тырысуы керек. Әсіресе, жаңадан келген кәсіпкерлер үшін мұндай тұзаққа түсу оңай, нәтижесінде олар бір үлкен тапсырысқа толығымен тәуелді болады. Біріншіден, бұл олардың үнемі қысымға ұшырауына және бағаның өсуіне ғана әкелмейді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, қорытынды жасауға болады: нарықты тұтастай зерделеу қажет. Баға маркетингтің орталық элементі болып табылады.

• • • • • • • • •

Баға саясатын әзірлеу әдістемесі бес кезеңнен тұрады. Баға саясатын әзірлеу барысында компания менеджерлері бірқатар сұрақтарға жауап беруі керек: нарықты / оның сегментін ұстап тұру / ену үшін бәсекелестікте қорлар арасындағы бағаның орны; нарыққа / оның сегментіне кіру / кіру үшін компания өнімінің бағасын анықтаудың тиімді әдісі; «баға көшбасшылығы» немесе белгілі бір нарықтағы немесе оның сегментіндегі нарық көшбасшысының соңынан шығу; жаңа өнімдердің бағаларын белгілеу және басқару; тауарлардың өмірлік цикліне байланысты компанияның өнімдеріне бағалар деңгейінің өзгеруі; барлық тұтынушылар үшін базалық баға немесе әртүрлі базалық бағалар; бәсекелеске қатысты шығындардың арақатынасы мен өндірушінің пайда деңгейін талдай алатын ұйымдардың болуы; арнайы мемлекеттік органдармен өнім бағасын келісу қажеттілігі; өнім бағасының, пайданың және баға өзгеруінің еркіндігінің деңгейінің шектеулерінің болуы.

Есте сақтау маңызды! Өндіріс шығындары сияқты факторлар; бәсекелестердің өнімдеріне баға деңгейі; осы өнімге сұраныс деңгейі; жеткізу шығындары; тұтынушы үшін жеңілдіктер/үстеме ақылар деңгейі өндіруші өнімінің түпкілікті бағасының деңгейіне әр түрлі әсер етеді. 8-кесте. Баға саясатын құрудың кезеңдері Кезең

Сипаттама

1.Баға құру мақсаттарын қалыптастыру

Баға мақсаттары проблемаларды көрсетеді: • сату (сатылымның өсуі, компанияның нарықтағы үлесін ұлғайту); • пайда табу (пайданы барынша арттыру); • қалыптасқан жағдай (бәсекелестердің әрекеттерін бейтараптандыру, жеткізушілердің сұраныстарын азайту, бағаны тұрақтандыру)

126 2. Жалпы баға саясаты

Оқу-әдістемелік құрал Баға шешімдері кәсіпорынның мақсатты нарығына, маркетингтің сипаты мен құрылымына сәйкес келеді

3. Баға стратегиясы

шығындарда (өндіріс шығындары, қызмет көрсету шығындары, үстеме шығыстар негізіндегі баға) • сұраныта (тұтынушылық сұранысты зерттегеннен кейін бағаны анықтау); • бәсекелестікте (бағаны нарықтық бағадан немесе одан төмен белгілеу) Негізінделеді

4. Баға стратегиясын іске асыру

Келесі мәселелер шешілуде: • стандартты және өзгеретін бағаны белгілеу (мүмкін олардың жиынтығы) • біркелкі және икемді бағаларды қолдану; • баға мен сапаның байланысы; • баға басшылығы; • жаппай сатып алу бағасы

5. Бағаны түзету

Бейімдеу тетігі ретінде баға қолданылады - ол шығындардың өзгеруімен, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы, бәсекелестік, кедендік реттеумен реттеледі

•

Баға саясаты Кәсіпорынның баға саясатын дамыту процесін қатарынан және өзара байланысты алты кезеңге бөлуге болады: 1. баға белгілеудің мақсаттары мен міндеттерін белгілеу; 2. ықтимал сұраныс мөлшерін айқындау; 3. тауарлардың құнын бағалау; 4. бәсекелестердің өнімдері мен бағаларын талдау; 5. метолдың бағасын таңдау; 6. тауарлардың түпкілікті бағасын және оны өзгерту ережелерін белгілеу. 11-Сурет. Баға саясатын әзірлеу процессі

Бірінші кезең. Өндіруші компания мақсатты анықтайды және өнімді шығару және сату арқылы компания шешуі тиіс міндеттер шеңберін анықтайды. Осы кезеңдегі міндеттер ретінде компания ағымдағы кірісті барынша көбейте отырып, нарықта жетекші орынды сақтай алады, өнім сапасында көшбасшылыққа ие болады. Компания алға қойған міндеттерге байланысты келесі кезеңдердегі баға үрдісі де байланысты болады - бағаны орташа деңгейде белгілеу үрдісі, бағаны асыра алмау тенденциясы немесе, керісінше, бағаны төмендету тенденциясы. Компанияның сақталуы, сақталуы және өмір сүруін қамтамасыз ету үшін менеджмент бәсекелестіктің жоғарылауы және нарықтағы тұтынушы қалауының тез өзгеруі жағдайында өнім бағасын төмендету стратегиясын таңдай алады. Компаниялардағы кірісті арттыру үшін менеджерлер қазіргі қаржылық көрсеткіштерге назар аударады. Бұл жағдайда өндірушіге қысқа мерзімді перспективада максималды пайда алуға мүмкіндік беретін осындай бағаны белгілеу өте маңызды. Нарық үлесінде көшбасшылыққа жетуге бағдарлау, әдетте, компанияның ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаты болып табылады, ал өнімге деген жоғары сұраныс өте маңызды. Бұл жағдайда компания өз өнімінің бағасын бәсекелестердің бағасынан төмен қоюға ты-

Бизнес-мектеп

127

рысуы керек. Егер компания тауарлардың сапасында көшбасшылыққа жетуді мақсат етсе, онда менеджерлер өз тауарларына бәсекелестердің бағаларынан асатын бағалар деңгейін белгілеуі керек. 2-кезең. Баға қалыптастыру процесінің екінші кезеңінде компания өз өніміне сұраныс деңгейін анықтауы керек. Әдетте, сұраныс дегеніміз белгілі бір уақыт аралығында компания белгілі бір нарықта белгілі бір бағамен сата алатын тауарлар саны деп түсіндіріледі. Сонымен қатар, сұраныс деңгейіне көптеген факторлар да әсер етеді: тауардың бағасы, нарықтағы сатып алушылар саны және олардың кірістер деңгейі, әсіресе тұтынушылардың мінез-құлқы, алмастыратын өнімдерге бағалар деңгейі, компания жұмыс істейтін елдегі экономикалық дамудың жалпы деңгейі. 3-кезең. Үшінші кезеңде компания өз тауарларының құнын есептеуі керек. Еске салайық, өндіріс құны тауарларды қолма-қол ақшамен өндіру және сату шығындарының сомасын білдіреді. Әдетте, өндіріс көлемінің өсуімен өндіріс бірлігіне орташа шығындар өнім бірлігіне шаққандағы орташа өзгермелі шығындар деңгейіне дейін төмендейді. Шығарылатын өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құнның оны өндіру көлеміне тәуелділігін талдау өндірушілер үшін өнім бағасының ең төменгі деңгейін анықтау үшін өте маңызды. Сондықтан, өнім бірлігіне шығындар деңгейі (яғни, өзіндік құны) шығару деңгейімен байланысты болады. Іс жүзінде, әр компания экономикалық субъект ретінде өз өніміне бағаның деңгейін белгілеуге тырысады, ол оны өндіруге және сатуға жұмсалған барлық шығындарды толығымен жабады және компания жоспарлаған пайда мөлшерін қамтамасыз етеді. 4-кезең. Мамандар бәсекелестердің бағалары мен өнімдеріне сараптама жасайды. Бұл кезең ең қиын саналады. Компанияның менеджерлері өз өніміне немқұрайлылықтың бағасын анықтауы керек, яғни сатып алушы кімнің тауарын бағасына қарамай сатып алатыны туралы ойламайтын баға. Клиенттердің осы өнімге деген немқұрайлығын қалай жеңу туралы мәселені шешу үшін немқұрайлылықтың бағасын анықтау өте маңызды. Сондай-ақ, өндірушінің бірнеше нұсқасы болуы мүмкін: 1. егер тауарлар сапасы, тұтынушылық қасиеттері бойынша тауарлар бәсекелестердің өнімдеріне ұқсас болса, сіз бәсекелестердің бағаларына жақын болатын бағалар деңгейін белгілей аласыз; 2. егер тауардың сапасы жақын бәсекелестердің сапалық деңгейінен төмен болса, онда бұл тауарға төмен баға деңгейі белгіленеді; 3. егер талданатын өнім жоғары сапалы болса және бәсекелес тауарлардан айтарлықтай айырмашылықтар болса, онда бұл жағдайда кәсіпкер өз өнімдеріне жоғары баға деңгейін белгілей алады. 5-кезең. Бесінші кезеңде баға белгілеу әдісі анықталады. Өнімге сұраныс қисығының негізінде, өнімнің өзіндік құны және бәсекелес тауарлардың бағасы, компанияның талданатын өніміне баға деңгейі белгіленеді. Бұл баға деңгейі тауардың бағалық деңгейінің деңгейінен өзгеріп отыруы мүмкін және сонымен бірге ең төменгі баға шекарасына тең болуы мүмкін және, керісінше, сұраныстың қажетті деңгейін қалыптастыру және өнімге мүмкін болатын максималды бағаны анықтау мүмкіндігімен шектелуі мүмкін. Әдетте, ұқсас тауарлардың бағасы және оны алмастыратын өнімдер компанияның менеджерлеріне тауардың түпкілікті бағасын белгілеу кезінде ескерілуі керек орташа баға деңгейі туралы ақпарат береді. Іс жүзінде компаниялар тауарлар мен қызметтерге бағаны белгілеудің үш негізгі әдістер тобын қолданады: құндылыққа негізделген, құнға негізделген және бәсекелеске бағдарланған. Құндылық әдістері өнімнің тұтынушылық қасиеттерін және бұл қасиеттердің тұтынушылар үшін маңыздылығын - тауардың экономикалық құндылығын (пайдалылығын) бағалауға негізделген. Бұл әдістерді пайдалану кезінде тауарларды өндіру және сату шығындары есепке алынбайды және бәсекелестік факторды аз дәрежеде ескереді. Баға белгілеудің қымбат әдістерін қолданған кезде, тауар өндірудің және сатудың өзіндік құны баға құрудың негізі болып табылады. Әдетте, осы тәсілмен тауардың бағасы өнімнің өзіндік құны мен белгілі бір пайда деңгейіне тең болады. Қымбат әдістердің кемшілігі, оларды қолданған кезде өнімге нарықтық сұраныс пен бәсекелестік фактор нашар ескеріледі. Баға қоюдың бәсекеге қабілетті әдістері бәсекелестік факторды ескереді, бірақ тауарды өндіруге және сатуға кететін шығындарды есепке алмайды және тұтынушылық сұранысты аз мөлшерде қабылдайды. 6-кезеңде өндіруші компания бағаның түпкілікті деңгейін анықтайды және белгілейді, оны өзгерту ережелерін анықтайды. Бағаның түпкілікті деңгейі оның сатып алушылардың психологиялық қабылдауын ескере отырып белгіленеді. Сонымен қатар, белгіленген баға деңгейі компанияның таңдалған баға саясатының параметрлеріне сәйкестігі тексеріледі, компанияның сату өкілдерінің және жеке са-

128

Оқу-әдістемелік құрал

тылым қызметкерлерінің реакциясы нақтыланады. Компания үшін бәсекелестер мен мемлекеттік органдардың реакциясы маңызды. Бұл кезеңде компания бағаны құру жүйесін қолданыстағы өнім ауқымында шығаратын барлық өнімдерді қамтиды және әр түрлі географиялық аймақтардағы маркетингтік шығындардағы айырмашылықтарды, сұраныс деңгейлеріндегі айырмашылықтарды және уақыт бойынша сатып алуларды бөлуді ескереді. Мұндай жүйені дамытудың маңыздылығы нарықтағы бәсекелестік ортаның өзгеруі сияқты факторларға байланысты, ал компания өзі бағаның өзгеруіне бастамашы болуы мүмкін немесе ол нарықтағы бәсекелестерінің әрекеттеріне жауап бере алады. Тапсырма. Баға саясатын қысқаша сипаттаңыз: ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ Науқан жоспары. Өз тауарларыңызды қалай жылжытуды шешкен кезде негізгі төрт факторды ескеру қажет: мақсатты нарықтың көлемі, оның ерекшеліктері, өнім немесе қызмет түрі, сонымен қатар жарнамалауға бөлінетін бюджет мөлшері. Мақсатты нарықтың мөлшері. Егер мақсатты нарықтың көлемі жеткілікті үлкен болса (көптеген мақсатты тұтынушылар) және/немесе олар бір-бірінен едәуір қашықтықта өмір сүрсе, жарнаманы (негізінен) өнімді немесе қызметті жылжыту үшін қолданған жөн. Егер тұтынушылар аз болса және олар бизнеске арналған тауарлар нарығында жиі кездесетін бір ауданда (қала, аймақ, бизнестің ауқымына байланысты) шоғырланған болса, онда жеке сатылымды сәтті қолдануға болады. Мақсатты нарықтың ерекшеліктері. Клиенттеріңіздің сипаттамаларын зерделей отырып, олармен байланысудың ең жақсы әдісін айтуға болады. Мысалы, егер сіздің құрғақ тазалау қызметіңізге келушілердің көпшілігі көрші үйлердің тұрғындары екендігі белгілі болса, оны жылжытудың ең қисынды әдісі - олардың мекен-жайларына парақшаларды жіберу немесе теледидарларда жарнама беру. Тауар түрі. Жарнама әдетте тұтыну тауарларын жылжыту үшін қолданылады; күрделі және қымбат тауарларды жылжыту үшін жеке сату жақсы. Бөлінген бюджеттің мөлшері. Сіздің өніміңізді жылжыту тәсілдерінің жиынтығы бөлінген қаражатты барынша пайдаланатындай етіп анықталуы қисынды. Мысалы, қымбат жылжыту құралдарын - теледидар мен радиода жарнаманы қолданудың орындылығы, оны алға жылжыту үшін жеткілікті үлкен бюджетпен қарастырған жөн. Егер сіз алға жылжыту үшін көп қаражат бөле алмайсыз деп ойласаңыз, өз өнімдеріңізді жылжытудың үнемді тәсілдерін таңдаған дұрыс: баспасөздегі жарнама, почта жарнамасы және т.б. Тапсырма. Өнімді жылжыту жоспарын сипаттаңыз: __________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________

Бизнес-мектеп

129

Келесі кезеңде сіз оған қанша ақша жұмсай алатындығыңызды, жылжытуға жұмсалатын шығындар бюджетіңіз қандай болатынын анықтауыңыз керек.Жарнамаға бөлінуі керек бюджетті есептеңіз. 8-Таблица. Бюжетті есептеу Құрал

Бағасы

Көлемі

Барлығы

Сату жоспары. Ол жылдық және ай сайынғы (бірінші жылдағы) сатуды анықтайды. Сатылымдарды болжау болжамды оқиғалар мен нәтижелерді пассивті болжау ретінде қарастырылады, бұл нақты мәліметтерді ашпай, болашақта (бірнеше жыл) жалпы көрініс алуға мүмкіндік береді. Болжамға қарағанда, сату жоспары неғұрлым қысқа мерзімге жасалады (1 жылға дейін). Онда қабылданған шешімдер мен кәсіпкердің жоспарланған іс-әрекеттерді орындау арқылы күтілетін нәтижелерге, мысалы, сатылымға әсер ету ниеті көрсетілген. Тапсырма. Екі-үш жылға сатуды болжау кестесін толтырыңыз. 8-Кесте. Сатылым болжамы Өнімдердің / қызметтердің атауы

Сценарии пессимистік

ықтимал

оптимистік

Барлығы

Болжамдар нақты бизнес-жоспардың дұрыстығына күмәнданбау үшін нақты негізде жасалынуы керек. Сату болжамына сүйене отырып, ай сайынғы жоспарлар кестесін толтырыңыз. Сіз қанша сатуды (айына / тоқсанға бірлік) сатқыңыз келетінін сипаттаңыз.

130 Көрсеткіштер атауы

Оқу-әдістемелік құрал Өлшем бірлігі

Маусым (айлар бойынша) 1

Бір жылға барлығы

1. Өнім(қызмет) А: Сатылым көлемі

бірлік

1 бр. бағасы

Мың. теңге

Сатылымнан тускен табыс

Мың. теңге

Барлығы Бұл жұмысты жоспарланған барлық өнімдер бойынша жүргізіңіз.

6.4. Сатылым «Тұйығы». Көлемді дұрыс болжау үшін сатудың барлық процесін сатыларға бөліп, құжаттап, әр кезеңді дәйекті түрде жасау керек. Кезеңдер келесідей көрінуі мүмкін: • әлеуетті сатып алушылар базасын құру; • осы негізде біздің өнімдеріміз бен қызметтеріміз туралы ақпаратты жіберуге, жиналыстар өткізуге; Жеке кездесулер өткізеді, әлеуетті клиенттердің қажеттіліктері мен тілектерін анықтайды; • клиенттер үшін нақты презентациялар дайындайды, оларды өткізеді; • келісімшарттардың жобаларын және басқаларын дайындау. Сатылым тұйығын әзірлеңіз _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ Тиімді сатылымды құрудың 7 қадамы Сату тұйығы ол кәсіби маркетингтік тұжырымдама негізінде құрылған кезде ғана тиімді болады. Мақсатты аудиторияны талдау, өнімнің және тұтас брендтің мықты жақтарын анықтау және бірегей ұсынысты қалыптастыру қажет. Біз кез-келген сатылымға арналған шұңқырды жасау кезінде ескерілуі керек 7 негізгі ойды атап өтеміз. 1-Қадам. Жоғары сапалы БТҰ құру

Бизнес-мектеп

131

БТҰ - бұл клиент тауардың немесе брендтің нақты құны туралы ақпарат алатын сатудың бірегей ұсынысы. Клиентті «ең жақсы бағалар» және «жоғары сапа» арқылы табу өте қиын. Оған сіздің ұсынысыңыздың мықты жақтарын көрсету, құндылығын жеткізу, бірегейлікті көрсету қажет. Ұсыныс неғұрлым нақты болса, соғұрлым жақсы. Яғни, «ең жақсы бағалардың» орнына сіз белгілі бір жеңілдіктерді, ең жақсы бағаның кепілдігін (клиент ұқсас өнімді арзанырақ тапқан жағдайда ақшаны қайтару), адалдық бағдарламасын және басқаларды пайдалануыңыз керек. Бұл тауардың немесе қызметтің қасиеттеріне қатысты - сіздің ұсынысыңыз неге ерекше екенін айтыңыз. Бұл жағдайда негізгі бәсекелестік артықшылықтар БТҰ-да болады. 2-Қадам. Салқын қанды тұтынушыларды алу «Салқын» байланыстарды алу жолдары туралы ойлану керек. Мүмкін сіз телефонды сату құралдарын қолданасыз немесе бір уақытта қуатты жарнама науқанын бастай отырып, сайттан қосымшалар жинауды шешесіз. Қазірдің өзінде аудиторияны бөлуге кірісу керек. Егер бизнес Интернетте орналасқан болса, мұны бірдей CRM жүйесін қолдану арқылы оңай жасауға болады. 3-Қадам. Қызығушылықты қалыптастыру «Салқын» клиенттің ұсынысқа қызығушылығын қалай оятуға болады? Оны өнімнің мықты жақтарына қалай бағыттауға болады? Бұл мәселелерді шешу «Салқын» байланыстардың негізіне (мақсатты аудитория өкілдері болуы керек) және БТҰ қалыптастыруға байланысты. Егер тұжырымдама маркетинг тұрғысынан дұрыс болса, сатудың бірегей ұсынысы өнімге қызығушылық тудырады. Басқа жағдайларда, сіз тегін өнімді пайдалана аласыз, PR және маркетинг құралдарын қолдана аласыз. 4-қадам. Қарсылықтарды өңдеу Талдау әдісі арқылы біз ең көп таралған қарсылықтарды анықтаймыз (жоғары құны, орта деңгейлі сапа, қызмет көрсетудің күрделі құрылымы, тауарлардың бағаланбаған артықшылықтары және т.б.). Әрі қарай, біз әр клиенттің сәтсіздіктеріне сенімді жауап табамыз. Қарсылықтар телефон арқылы, жеке сатылым кезінде немесе сатылымның автоматты вентиліндегі балама ұсыныс арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Жиі байқамайтын, нақты нанымды пайдалану ұсынылады, агрессивті маркетинг өте сақтықпен қолданылуы керек. 5-қадам. Мәмілені жабу Сату кранының толық түрленуін анықтайтын кезең. Бұл жерде БТҰ және менеджерлердің жұмысының сапасына баға қою керек. Сондай-ақ, жоғалған клиенттерді жұмыспен қамту мүмкіндігін қарастырудың мағынасы бар - оларды арнайы қызметтерді қолдана отырып веб-беттерге қайтарудың ең оңай жолы. Егер ықтимал сатып алушы сіздің интернет-дүкеніңізге кірсе, заттарыңызды себетке салыңыз және қандай да бір себептермен сатып алуды аяқтамаған болсаңыз, онда сіз бұл ұсынысты еске түсіріп, қосымша жеңілдікпен электрондық пошта арқылы немесе қайта жоспарлау кезінде жарнаманы көрсете отырып уәждей аласыз. 6-Қадам. Талдау Сату кранының тиімділігін үнемі талдау маркетинг тұжырымдамасында ғана емес, сонымен қатар тұтастай бизнесте де кемшіліктерді табуға көмектеседі. Сіз сәтсіздіктердің көп санын алу кезеңдерін анықтайсыз және оларды түзетесіз. Сіз мақсатты аудиторияның наразылығының себептерін анықтайсыз және бәсекелік артықшылықтарды арттыруға, БТҰ-мен өнімді тұтынушыға сәйкестендіруге тырысасыз. 7-Қадам. Түрлендіруді көбейтіңіз Ықтимал клиенттерді нақты сатып алушылар мен тұтынушыларға айналдыру кезінде конверсия өседі. Тиімді өзара әрекеттесу және сендіру әдістерін құру қажет. Мысалы: интернет-дүкендерде жарнамалар конверсияны, тегін жеткізуді, онлайн-кеңесшімен қол жетімді чатты, персонализацияны, транзакцияларды қолдауға көмектеседі. Телефон сатылымында клиенттердің максималды қарсылығын ескеретін тиімді сценарийлерді құру мағынасы бар. Тиімді сатылымдар тұйығын жасаңыз Сіздің бизнесіңіздің жеке сипаттамаларына сүйене отырып, сатылымды жасаңыз. Мақсатты аудиторияны талдаңыз және бөліңіз, оның «ауырсынуын» біліңіз. Бұл сіз бас тартуға болмайтын бірегей сауда ұсыныстарын жасауға көмектеседі.

132

Оқу-әдістемелік құрал

6.5. Өнімді өткізудің SMM жолдары қандай? SMM (Social Media Marketing) — бұл клиенттер мен әлеуметтік желілерден сатылатын құрал. Қазіргі кезде SMM - бұл тек сүйкімді суреттер мен «лайктар» ғана емес, сонымен қатар нақты сатылымды жүргізу алаңы. Әрине, сіз жай ғана топ құрып, аптасына 5 хабарлама жариялап, жаңа клиенттердің келуін күте аласыз. Бірақ бұл нәтиже бермейді. Жүйелі көзқарас болмаса, нәтиже болмайды. Әлеуметтік желілердегі жылжытуға не кіреді? SMM-стратегия Неден бастау керек? SMM стратегиясын әзірлеуден бастап - әлеуметтік желілерді қолдана отырып, компанияның бизнес мақсаттарына қол жеткізу жоспары. Стратегия әлеуметтік желілерде болу мақсаттарын, оларға жету жолдарын, басымдықтарды анықтауға және ең бастысы ықтимал әсерді болжауға және жоспарланған бағытты өшірмеуге көмектеседі. SMM-стратегияны жазу үшін не үшін керек: Әлеуметтік желілердегі брендтің қазіргі жағдайын бағалаңыз: жазылушылардың саны мен белсенділігі, мазмұнның өзектілігі мен сапасы, әлеуметтік желілердегі брендке сілтемелер - сіз туралы және олар туралы не айтады. • Бәсекеге қабілетті талдау жүргізу. • Тұтынушының портретін жасау. • Сатудың бірегей ұсынысын жасаңыз – ол компания мен оның өнімдерін/қызметтерін бәсекелестерден ерекшелейтіндей болу керек. Әріптестермен ақылдасыңыз, тұтынушылардан сізді неге таңдағанын сұрауда көмектеседі. Бәсекелестерден тек төмен бағаның арқасында ғана озбайды. • Әлеуметтік желілерде қандай формада әрекет ететініңізді анықтаңыз. Әлеуметтік желілерде әрекет ету формалары: Коммерциялық формат: сіз өзіңіздің коммерциялық қызығушылығыңызды жасырмайсыз және пайдаланушыларға сіздің өніміңізді немесе қызметіңізді сатып алуды ашық түрде ұсынасыз. Әдетте, мұндай топтарға өнім каталогы орналастырылады, клиенттердің сұрақтарымен және пікірлерімен пікірталастар өткізіледі, ал мазмұн коммерциялық сипатта болады. Коммерциялық форматтың мақсаты - сату. Қызығушылық форматы. Мұндай қауымдастықтар сатылым тұйығын жасайды. Мақсат - мақсатты аудиториядан мүмкіндігінше көп әлеуетті клиенттер жинау, содан кейін біртіндеп жарнамаларды жариялау. Әдетте, сіздің оқырмандарыңыз парақшаның компанияға жататынын түсінбейді. Пайдаланушыларды топқа ортақ қызығушылық арқылы: музыка, бизнес, сән, тамақ әзірлеу және т.б.пайдалы және тиісті мазмұнды жариялау арқылы қызықтырады. Аралас формат. Компания сарапшы ретінде әрекет етеді - мерзімді тақырыпты коммерциялық мазмұнмен толықтыра отырып, пайдалы тақырыптық мазмұнды жариялайды. Егер мазмұн пайдалы, ерекше және өзекті болса, онда сіздің сарапшы ретіндегі беделіңіз артады, демек кжазушыларыңыздың да адалдығы артады. Олар сіздің пікіріңізге сенеді, кеңесті тыңдайды және ең бастысы, бұл брендтің алға жылжуына оң әсер етеді. Кәсіби біліктілік деңгейі сатып алу туралы шешім қабылдауға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Мысалы, Альфа-Банк b2b клиенттеріне арналған қауымдастықты осы принцип бойынша дамытады. Қауымдастық әкімшілері тек коммерциялық мазмұн мазасыздықты және жағымсыздықты тудыратынын түсінеді, сондықтан олар бренд туралы айта отырып, бизнес үшін пайдалы ақпарат береді. Топтарды графикалық суреттеу Киіміңе қарап бағалайды демекші, корпоративтік аккаунт - бұл сіздің әлеуметтік желілердегі бизнесіңіздің бет-бейнесі. Оны жүргізу кәсіби көрінуі керек: дизайндағы фирмалық аватарлар мен топтық мұқабалар, жазылымдардың арналарында сіздің жазбаларыңызды ерекшелейтін посттар дизайнын, шаблондар жасаңыз.

Бизнес-мектеп

133 11-Сурет. Графикалық суреттеу мысалы

Қауымдастық құру чек-листі Атауы. «Бренд» + «басты сұраныс кілті» қағидаты бойынша қауымдастықтың атын қалыптастырыңыз. Ықтимал клиенттер сізді қалай іздейтіні туралы ойланыңыз және Яндекс, Вордстат және Google Trends-тегі деректерді тексеріңіз. Топтың url адресі Ол бренд атауына сәйкес келуі және барлық әлеуметтік желілерде бірдей болуы керек. Кейде Сіз қалаған мекен-жай бос болмауы мүмкін. Визиткаға, қаптамаға, маңдайшаға жазуға болатын қысқа әрі оңай есте сақталатын атауды ойлап табу керек. Топтың сипаттамасы. Барлық мәліметтерді қысқаша жазуға тырысыңыз және сіздің артықшылықтарыңыз туралы дереу хабарлаңыз. Бұл тармақтар Yandex және Google іздеу нәтижелеріндегі топтардың жай-күйіне әсер етеді: Талқылау. Негізгі тақырыптарды жасап, олардағы ақпаратты жаңартып отырыңыз: шолулар, өз мәселеңізбен сұрақ қою мүмкіндігі, жеңілдіктер мен акциялар. Инстаграмда ондай мүмкіндік жоқ, сондықтан сіз постағы хабарламалар арқылы кері байланыс сұрай аласыз. Фейсбуктегі пікір білдіруге болады, және көп талқыланған постар жоғары қарай көтеріледі. Сондықтан жағымсыз пікірлерге де оң жауап қайтаруды ұмытпаңыз. Құпиялылық параметрлері. Топты кез келген адам қосыла алатындай етіп белгілеңіз. Жарияланымдар астына пікір жазу мүмкіндігін ашық қалдырыңыз. Топ әкімшілеріне фотолар мен бейнелерді альбомдарға жүктеуге рұқсат етіңіз. ВКонтактеде спам сүзгісіне сөздерді қосудың тамаша мүмкіндігі бар, бұл ұятсыз сөздерді бұғаттауға көмектеседі. Жазбаларыңыздағы пікірлерді күнделікті қадағалаңыз. Ескертулер. Топтағы хабарламаларға жылдам жауап беру үшін хабарландыру жариялау күйіне келтіріңіз, хабарландырулар келетін поштаны жиі тексеріңіз. Әлеуметтік желілерде клиенттер үшін біз барлық әлеуметтік желілерде жаңа пікірлер туралы бірден хабарлап отыратын арнайы қызметтерді қолданамыз. Витрина. Вконтакте мен Facebook-та бар: сіз тауарлар мен қызметтерді бағалары бар карталар түрінде қоса аласыз. Сайттағы каталогтан тауарларды әлеуметтік желілерге автоматты түрде түсіруге мүмкіндік беретін қызметтер бар. Егер сізде өнімдердің үлкен каталогы болса және бағасы жиі өзгеретін болса, осы қызметті пайдалануды ұсынамыз.

134

Оқу-әдістемелік құрал

Сәйкестендіру белгілері. Геотегтер мен фирмалық хэштегтер ресми қауымдастықта жасалып, қолданылуы керек, бұл пайдаланушыларға сіздің контентіңізді табуға және оны әлеуметтік желілерде бөлісуге көмектеседі. Постқа хэштег қосу жеткіліксіз. Белгілі бір ережелер сақталуы керек. Біздің клиенттер үшін біз хэштегтерді қолдану бойынша нұсқаулық жасаймыз. Контент-стратегии құру Контент маркетинг дегеніміз не? Бұл сіздің аудиторияңыздың мүдделеріне сай келетін және оның мәселелерін шешуге көмектесетін пайдалы ақпаратты құру және тарату. Контенттік маркетинг дегеніміз не? Өз құзіреттерін көрсету, көрермендердің сенімін арттыру, оның адалдығын арттыру және сайып келгенде бұл адалдықты ақшаға айырбастау. Контентке инвестиция салу стратегиялық болып табылады: брендтің адалдығы бір күнде қалыптаспайды, сондықтан 3-6 айдан кейін коммерциялық нәтиже күтіңіз. Контент - бұл әлеуметтік желілерде бизнесті тиімді жылжыту негізі. Контент стратегиясы келесі сұрақтарға жауап беруі керек: • Біз өз аудиториямызға не айтқымыз келеді? • Бұл туралы біз қаншалықты жиі айтамыз? • Мазмұнның қай форматы мен стилін қолданамыз? • Мазмұн категориялары Пайдаланушылардың әлеуметтік желілерге кіруін арттыру – контентті қызықты ету. Контенттің бұл түрі жақсы вирустық қамтуға ие болады, яғни қолданушылар оны достарымен белсенді бөлісуде. Мазмұнның бұл түрі интернеттегі бағбандық тауарлар дүкенін зерттеу барысында жақсы көрсетілген. Білім беру контенті - пайдаланушыға өз мәселелерін шешуге көмектеседі, білім береді, көкжиегін кеңейтеді. Бұл сіздің салаңыздың маманы ретінде компанияның құзыреттілігін көрсетудің тамаша тәсілі. Біз осы тәсілді қолдану арқылы косметологиялық клиникасынан SMM-де 4000 теңгеге 881 лид таба алдық. Коммерциялық мазмұн. Шын мәнінде, бұл сіздің тауарларыңызға немесе қызметтеріңізге арналған жарнама. Көрермендерді сілтемені ұстануға, қоңырау шалуға немесе басқа мақсатты әрекетті орындауға итермелеңіз. Мұндай мазмұнды теріс пайдаланбаңыз, пайдаланушы сізге шексіз жарнамалық жарияланымдарға жазылудан бас тарту арқылы жауап береді. Бұл мазмұн жарнама үшін керемет. Өзгертпелі мазмұн - бұл сіздің тұтынушыларыңыз әлеуметтік желілерде жариялайтын жарияланымдар. Қызметтеріңізге шолу, өнімге шолу, мейрамхана фотосуреттері және бренд немесе компания туралы айтылған кез келген басқа мазмұн. Байқау қолданушы жасаған мазмұнды алуға көмектеседі. Жаңалықтар мазмұны. Жазылушылар сіз өзіңіз жасаған мазмұнға қызығушылық танытады. Фоток банктен алынған әдемі сурет сіздің бизнесіңіз туралы сіз түсірген фотодан гөрі жақсырақ көрсетпейді. Ас үй туралы сөйлесуден, қызметкерлермен таныстырудан, жетістіктер мен сәтсіздіктермен бөлісуден қорықпаңыз. Сіздің шын жүрегіңіз абоненттер арасында сенімді нығайтады. • Адамдар компаниялардан сатып алмайды. Адамдар адамдардан сатып алады. • Мазмұнды құру кезінде тағы не ескеру керек: • жазушыларыңызбен оның тілінде сөйлесу • үлкен мәтінді блоктарға бөліңіз - оқырманның қабылдауы оңайырақ болады • жарияланымдардың жиілігін сақтаңыз – мазмұнды жариялау тұрақты болуы керек • Егер мазмұн жеткіліксіз болса ше? Ақпараттық аштық b2b компанияларында жиі кездеседі. Егер бірінші айда сіз 50 хабарлама жасасаңыз, ал екінші айда сіз жазатын ештеңе жоқ екенін байқасаңыз - бұл жаман сценарий. Күшті жақтарын дұрыс бағалаңыз, айдарлар мен мазмұн көздерін анықтаңыз. B2b клиенттерінің біріне арналған тақырыптар мен мазмұн көздерінің мысалы: • компания қызметкерлерімен танысу: жұмыс ортасындағы бірнеше фотосурет, қызметкердің компанияда істейтіні туралы қысқаша әңгіме; • өндіріс процесінің фотосуреттері мен бейнелері: оқырманды компания атмосферасына батыру; • интерьердегі тауарлардың суреті: тауарларды пайдалану мүмкіндіктерін нақты көрсету; • компания өнімдерімен пайдаланушының жарияланымдарының репосты: • оқиғалар шежіресі: үздіксіз білім беру курстары, көрмелер, сіз қатысатын семинарлар; • дизайнердің графикасы: мерекелердегі фирмалық құттықтаулар, жаңа өнімнің тұсаукесері және т.б.

Бизнес-мектеп

135

Әлеуметтік желідегі жарнама Контенту үшін мазмұн жеткіліксіз, оны алға жылжыту қажет. Мақалаңызды мақсатты аудитория көруді қамту қажет, яғни оны мүмкіндігінше көп адам көру керек. Сіздің жарияланымдарыңызбен бөлісетін үлкен аудитория болуы керек. Егер өзін-өзі қамту жеткіліксіз болса, не істеу керек? Таргеттік жарнама Әлеуметтік желілердегі таргеттелген жарнама-бұл белгілі бір өлшемдерге сәйкес келетін пайдаланушылар ғана көретін мәтіндік-графикалық хабарландырулар: жынысы, жасы, географиясы және т. б.: CPC-басу үшін төлем CPM-1000 көрсету үшін төлем Facebook және instagram — да қол жетімді қарым-қатынас үшін төлем (пікір, лайк, репост, фото немесе бейне көру) Таргеттелген жарнамаға басу, көрсету немесе өзара әрекеттестікке әсер ететінін ескеріңіз: таңдалған аудиторияның мазмұнының сәйкестігі-мазмұн неғұрлым өзекті және пайдалы болса, соғұрлым басу бағасы төмен; суреттегі мәтін саны-көп мәтін, басу бағасы соғұрлым жоғары; бәсекелестік деңгейі-жарнама берушілер сол аудиторияның хабарландыруларын көрсеткен сайын, басу бағасы соғұрлым жоғары. Қандай жарияланымдарды алға жылжыту керек? Бірінші кезекте коммерциялық. Сіз Ақпараттық пост тауарға сілтеме жасай отырып біріктіре аласыз. Жарнама сілтемелерінде Yandex талдау жүйесіндегі жарнама тиімділігін бақылау үшін UTM таңбаларын қоюды ұмытпаңыз.Директр немесе Google Analytics. Коммерциялық посттармен қатар ойын-сауық, бірегей, қызықты мазмұнды жылжытыңыз. Бұл үлкен және арзан қамтуды, мүдделі аудиторияны және медиалық әсерді алуға мүмкіндік береді. Қандай таргетингтер бар?Базалық: жынысы, жасы және география. Қосымша: 8-Кесте. Таргетті күйге келтіру Вконтакте

Facebook, instagram

Базалар бойынша: хабарландырулар сіздің e-mail мекенжайыңыз және/ немесе телефоныңыздағы барлық клиенттік базадағы адамдар көреді

✔

look-a-like бойынша сіздің клиенттерге ұқсас пайдаланушылар

✔

Қызығушылығы бойынша: бизнес, саяхат, аспаздық және т. б.

✔

Лауазымы бойынша: бағдарламашы, бухгалтер, директор және т. б.

✔

Геолокация бойынша: жарнама берілген координаттар бойынша жергілікті кеңдік/бойлық көрсеткіштері көрсетіледі

✔

Қауымдастықтар бойынша: жарнамаларды әлеуметтік желілерде белгілі бір топтардың жазылушылары көреді

✔

Таргетті күйге келтіру

Кірістер бойынша: орташадан төмен, орташа, орташадан жоғары

✔

Өмір оқиғалары: үйлену, туған күн және т. б.

✔

Ретаргетинг: хабарландырулар Сіздің сайтқа кірген пайдаланушылар көреді

✔

Әлеуметтік желілерде пайдаланушылар таргетинг топтарына әртүрлі өлшемдер бойынша біріктіріледі. Мысалы, ВКонтакте-да қызығушылықтар бойынша таргетинг пайдаланушының мінез-құлқы-

136

Оқу-әдістемелік құрал

на қарай құрылады: ол қандай топтарға қол қойылды, қандай жарияланымдарды оқиды, түсініктеме береді және лайкает. Бұл myTarget (сайттарға кіретін желі Mail.ru Group) мүдделерін негізге ала отырып қалыптастырылады және тарих кірген сайттар іздеу сұраныстарын, ақпарат аккаунты Сыныптастары мен даңғылы Сондай-ақ, өз аудиторияларын жүктеу мүмкіндігі бар. Мысалы, барлық әлеуметтік желілердің жарнамалық кабинеттеріне e-mail мекен-жайлары мен телефондарының клиенттік базасын жүктеуге болады. Жүйе желіде осы байланыс деректерін иеленушілердің аккаунттарын іздейді және оларға сіздің хабарландыруларды көрсетеді. Егер сіз өз клиенттік базасы жеткіліксіз болса, әлеуметтік желілерде сіз сатып алушыларға ұқсас аудиторияны таба аласыз. Бұл технология look-alike деп аталады. Жақында Vkontakte-да жарнама хабарландыруларын көрген аудиторияны сақтау мүмкіндігі пайда болды. Мысалы, сіз жарнамаларды жасырған және жарнамаларды көрсетпейтін пайдаланушылардың аудиториясын жасай аласыз. Жаңа жарнамалық пішімдер мен таргетингтер аптасына орташа рет пайда болады немесе жаңартылады. Сондықтан әлеуметтік желілерде жарнамаларды іске қосу үшін кәсіпқойларға хабарласыңыз. Танымал топтардағы жарнама Қауымдастықтардағы жарнама-бұл әлеуметтік желілердің танымал тақырыптық алаңдарында аудиторияның өнімі туралы айтуға көмектесетін құрал. Танымал топтарда жарнаманы орналастыру алгоритмі: Жарнама орналастыру үшін қолайлы топтардың тізімін жасаңыз. Қауымдастықты таңдағанда, оның пайдаланушыларының белсенділігіне назар аударыңыз (адамдар жазбалардың астында қанша пікірлер мен лайк қалдырады). Топ әкімшісіне жарнамаларды орналастыруға сұраныс жіберіңіз. Жауап беруші: Кулик Мария Викторовна Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 желтоқсандағы № 1301 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ережесінің 102-1 тармағына сәйкес әлеуетті өнім беруші тауарлары, жұмыстары, көрсетілетін қызметтерінің қазақстандық мазмұны анықталады. Қауымдастық статистикасына кіруді сұраңыз, бұл аудиторияның тартылуын жақсы бағалауға мүмкіндік береді. Төлем және жарнама жариялағаннан кейін тиімділікті қадағалаңыз. Сайтқа сілтеме бойынша қанша ауысу болды, топ жазылушыларының саны артты ма?

• • • • • • • • • • •

Әлеуметтік желілердегі жарнаманың өтімділігі Топта қандай көрсеткіштерді бақылау керек: Жазылушылар өсімі Таңбалар саны Аудиторияны қамту-қауымдастық жазбаларын қабырғада немесе жаңалықтар таспасында қараған пайдаланушылар Постыға тартылу коэффициенті: жазушылардың санына бөлінген және 100-ге көбейтілген лайктердің+түсіндірмелердің+репостардың орташа саны Қамтуға тартылу коэффициенті: қамтуға бөлінген және 100-ге көбейтілген лайктердің+түсіндірмелердің+репостардың орташа саны Коммерциялық сипаттағы пікірлер: сатып алу бағасын сұрады, дүкен мекенжайы және т. б Сайтта қандай көрсеткіштерді өлшеу керек: Әлеуметтік желілерден органикалық және жарнамалық көшу саны • Әлеуметтік желілерден трафик сапасы: % істен шығу, сайттағы уақыт, қаралған беттер саны. Әлеуметтік желілерден трафик бойынша Сайттағы конверсиялар: Себетке қосу, сату, нысандарды толтыру. Ассоциацияланған конверсиялар: Google Analytics есебі, онда конверсиялардың қанша мөлшерде әлеуметтік желілер қатысқанын көруге болады. Қоңыраулар: әлеуметтік желілерден келушілердің қандай қоңырауларын бақылау үшін коллтрекингті қосу қажет.

Бұл көрсеткіштердің барлығын шығындармен ғана талдау қажет. Осыны ескере отырып, келесі KPI есептей және оңтайландыра аласыз:

Бизнес-мектеп

137

Жазылушының бағасы = әлеуметтік желідегі бюджет / таңдалған кезеңдегі жазылушылардың өсімі. СЦ.конверсия бағасы.желі = әлеуметтік желілерге арналған бюджет / әлеуметтік желілерден органикалық (жарнамалық емес Трафиктен) сайтта конверсиялар саны. Таргеттелген жарнамадан конверсия бағасы = таргеттелген жарнамаға арналған жарнама бюджеті / әлеуметтік желілерден жарнамалық өтпелерден конверсиялар саны. Әлеуметтік жарнаманың тиімділігін бақылау.желілер UTM таңбаларымен өте оңай. Сондай-ақ, әлеуметтік желілерден өту және сату динамикасын жоғары дәлдікпен талдауға болады. Бірақ блогтардағы жарнама тиімділігін талдау үшін құралдар көп емес. Әдетте блогерлерге арнайы промокод беріледі. Ал жақында Instagram Сіздің парақшаңыздың сыртқы мердігері ретінде блогерді қосуға және оның промо-постынан толығырақ статистиканы көруге мүмкіндік беретін жаңартуды шығарды. Егер CRM деректерін есептеу мүмкіндігі болса, онда әлеуметтік жарнаманың өзін-өзі ақтауын бағалау проблема емес. Косметологиялық клиниканың есептеу мысалдарын қараңыз. SMM жылжыту туралы не білу керек? SMM қолдануға болмайтын тақырып жоқ. Әлеуметтік желілер арқылы тікелей сатылым жасауға болатын компаниялар бар, ол үшін имидж жасау және сатып алушылармен сөйлесуге болатын бизнес бар. Әлеуметтік желілер-бұл топ құру, оны суреттермен толтыру және жұмыс бойынша әріптестерді шақыру ғана емес, бұл сайт сияқты сіздің бетіңіз. Бұл қосымша сату арнасы. «Қашан-қайда-қанша» әмбебап рецепті жоқ, барлығы бизнес саласы мен мақсатты аудиторияға байланысты. Стратегияны ойламай және болашаққа жоспарсыз топ құруға болмайды. Аптасына 1 рет, күні немесе сағатына — маңызды емес, ең бастысы-тұрақтылық. Мазмұнды қызықты жасаңыз және сізге репост үшін төлеудің қажеті болмайды. Конкурстар жасаңыз және шығын өтелмейді деп қорықпаңыз. Қауымдастық жасай отырып, есіңізде болсын-жауап беру, сұрақтарға жауап беру, пікірлерге түсініктеме беру керек. Аздаған бюджетте тек бір әлеуметтік желідегі төлемді таңдамаңыз.: мазмұнды барлық танымал әлеуметтік желілерге қайталаңыз. Контент жасау, оның ішінде бейне, онсыз бірде-бір топ болмауы керек, іс-шара шығынды және үлкен ішкі жұмысты талап етеді. Маман қалыпты ақы үшін өндіріске шығып, нон-стоп режимінде қызметкерлерді суретке түсіреді деп ойламаңыз. Кез келген интернет-маркетинг бизнестің барлық процестері жолға қойылған кезде өзін-өзі ақтайды. Егер менеджер клиенттерге дөрекілік танытса, курьерлер тауарды сынған күйінде жеткізсе, бәсекелестерде дәл сол тауар екі есе арзан болса – құрылған топтардың пайдасы болсайды, олар керісінше оптар теріс пікірлерді шоғырландыруға көмектеседі. Әлеуметтік желілер брендтермен жанасу нүктелерін көбейтеді, арзан және сапалы қамту береді, сату көлеміне қатысады, тікелей сату бойынша ғана тиімділікті өлшеудің қажеті жоқ.

6.6. Digital маркетинг Digital маркетинг, яғни сандық маркетинг - бұл сандық технологияларды пайдаланатын маркетингтік активтерге арналған ұжымдық атау. Яғни, digital маркетинг-бұл оффлайн іс-шаралардағы VR технологияларды қолдану сияқты экзотикалық құралдарды санамағанда, қарапайым тілмен айтқанда интернет маркетинг. Сандық маркетингтің негізгі құралдары, бұл: • Іздеу оңтайландыру (SEO) • Контекстік жарнама (PPC) • Таргеттелген жарнама • Әлеуметтік медиа (SMM) және блогтар • Баннерлік жарнама

138 • • • • • • •

Оқу-әдістемелік құрал

Видеореклама E-mail маркетинг Контент маркетинг Тизерлік жарнама Push-хабарламалар Онлайн медиадағы баспасөз хабарламалары Блогерлер мен пікір көшбасшыларымен ынтымақтастық

Digital маркетингіндегі ең маңыздысы-арналарды дұрыс таңдау және оларды кешенді түрде барынша тиімділікке әкелетіндей пайдалану. Digital-жылжыту интернет-дүкендерде, онлайн-оқытуда, ұзақ мерзімді мәміле циклі бар қызметтер мен өнімдерді сатуда, жылжымайтын мүлік агенттіктерінде және ірі компаниялардың брендтерін жылжыту үшін табысты қолданылады. Төменде интернет және digital-маркетингтің негізгі айырмашылықтары берілген: 8-Кесте. Интернет-маркетингтің Digital-маркетингтен айырмашылығы Таргетті күйге келтіру Мақсатты аудиторияға әсер ету саласы

Интернет-маркетинг

Digital - маркетинг

Онлайн - сала

Онлайн и оффлайн сфера

Тарату арналары

Интернет-арналар

Сандық арналардың барлық түрлері (интернет, мобильді қосымшалар, сандық жарнама, планшеттер және ойын консольдері, сандық ТВ және т. б.)

Мақсатты аудитория

Барлық интернет пайдаланушылар

Онлайн және оффлайн аудитория

Аудиториямен байланыс әдісі

Е-майл тарату, лендинги, сайттарға жарнама (іздеу, баннер, таргетированная, мәтіндік және т. б.

+ сандық теледидар, онлайн ойындар мен мобильді қосымшалардағы жарнама, мессенджерлер, Pos-терминалдар және т.б.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Филип Котлер «Макетинг негіздері» Даниэль Канеман «Баяу ойла... тез шеш», 2017 Джим Коллинз «Жақсыдан ұлыға» Элияху Голдратт «Мақсат», 2016 Энди Серновиц «Сарафандық маркетинг. Ақылды компаниялар өздері туралы қалай сөйлетеді» Денис Савельев, Евгения Крюкова «Интернет маркетологтарға арналған 100+ Хак. Трафик алу және оны сатуды түрлендіру» 7. Дэвид Огилви «Жарнама агентінің құпиялары», 2012 8. Малкольм Гладуэлл «Ауыспалы кезең»

Бизнес-мектеп 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

139

Нир Эяль, Райан Хувер «Ілмекте. Әдеттерді қалыптастыратын өнімдерді қалай жасауға болады» Чан Ким и Рене Моборн «Көк мұхит стратегиясы», 2016 «Remote. Кеңсе міндетті емес» Джейсон Фрайд и Дэвид Хайнемайер Хенссон «Ми ашу» Мартин Линдстром «Жаз. Қысқарт» Максим Ильяхов, Людмила Сарычева СПИН-сатылымдар Нил Рекхэм https://rusability.ru/internet-marketing/108-vazhnejshih-marketingovyh-terminov-i-opredelenij/ Кәсіпкер сөздігі

Кросссканалды маркетинг – (Cross-Channel Marketing) - маркетингтік стратегия, оның шеңберінде бір пост бірнеше медиада, мысалы, Сайтта және сыртқы жарнамада жылжытылады. Тұтыну инсайты (Customer Insight) – маркетологтар өз мәтінін өзектендіру үшін пайдаланатын мақсатты аудиторияның мінез-құлық заңдылықтарына шолу. Клиент саяхаты (Customer Journey) – әлеуетті клиенттің өнім сатып алу жолы. Оған тұтынушының ұйыммен өзара іс-қимылының барлығы кіреді. Демографика - халықтың статистикалық сипаттамасы. Қатаң ұсыныс – Hard Offer) - тікелей сатып алуды сұрайтын маркетингтік ұсыныс. Ең жиі қатаң ұсыныс аясында өнімді таныстыруға дейін ақша енгізуді сұрайды. KPI (тиімділіктің негізгі көрсеткіштері) - Сіздің ұйымыңыздың мақсаттарды іске асырудың дұрыс жолында екеніне көз жеткізуге көмектесетін өлшеулі деректер. Өмірлік цикл сатылары – Lifecycle Stages) - сіздің ұсынысыңызды іздеу және қарау кезінде, сондай-ақ сатып алу және одан кейін мақсатты аудиторияға өтетін сатылар. Машиналық оқыту (Machine Learning) – жасанды интеллект саласы, онда компьютер тапсырмаларды орындау кезінде оқиды және жинақталған тәжірибе арқасында жетілдіріледі. Нарық сегменті - ұқсас сипаттамалар негізінде сіздің мақсатты аудитория бөлісетін топтар. Маркетингтік лидтер (Marketing Qualified Lead) - сіздің өніміңізге қызығушылық білдірген әлеуетті клиенттер, бұл ретте маркетингтік команда сату жөніндегі мамандармен қарым-қатынас жасауға дайын деп есептеді. Тауаша нарық - компания немесе өнім шоғырланатын индустрия секторы.

140

Оқу-әдістемелік құрал

VII. HR және команда құру Технологияның даму қарқыны мен ақпарат беру жылдамдығы үздіксіз өсіп келе жатқан әлемде бәсекелестердің материалдық артықшылығын сақтау қиынға түседі. Нәтижесінде, бизнесті табысты жүргізу тәсілдерінің бірі компания игілігі үшін өз таланттарын пайдалануға ықыласы мен мүмкіндігі бар талантты қызметкерлер командасын құру болып табылады. Сіздің бизнесіңіздің түріне қарамастан, сіздің ұйымыңыз үлкен немесе кішкентай, шын мәнінде Сіздің бизнесіңіз қандай болса да, онда ең бастысы адамдар қалады. Дәл осы адамдар сіздің компанияны қозғалысқа келтіреді; адамдар шешім қабылдайды; адамдар жоспарлайды және жоспарларын жүзеге асырады. Персоналды басқару-Басшының ең қызықты, бірақ ең күрделі функцияларының бірі. Сіздің қарамағыңызда кем дегенде бір адам пайда болған соң, іскерліктің қажеттілігі айқындалады. Егер сіз өз ісіңізді дамытудың бастапқы кезеңінде өз күшіңізбен айналыссаңыз, онда ерте ме, кеш пе, сіздің өсіп келе жатқан бизнесіңіз адамдарды, кәсіпқойларды тартуды талап етеді. Адами ресурстар дегеніміз не? Адами ресурстар - бұл ұйым ішіндегі адамдар (олардың білімін, дағдылары мен қабілеттерін қоса алғанда). Олардың күш-жігері ұйымның өз мақсаттарына жетуіне мүмкіндік береді. Адами ресурстарды басқару дегеніміз не? HRM, HumanResources Management (“адам ресурстарын басқару” немесе адам ресурстарын басқару (УЧР ретінде белгілі) бұл компания қызметінің нәтижелерін жақсартуға мүмкіндік беретін ұйымның (қызметкерлердің) адам ресурстарын тиімді пайдалану. Адам ресурстарын басқару-бүгінгі таңда бизнес-ұйымдардың алдында тұрған ең күрделі міндеттердің бірі. Бұл міндет ұйымның барлық менеджерлерінің жауапкершілігінде, өйткені компания өз компаниясының Адами ресурстарын тиімді басқара отырып, алға қойылған мақсаттарға қол жеткізе алады. HR-ұйымның персоналды басқару мәселелеріне жауап беретін қызмет саласы, сондай-ақ осы функцияны тікелей іске асыратын барлық деңгейдегі мамандар. Персоналды басқарудың негізгі мақсаты-өз кәсіпорнына адамдардың көмегімен табысты болуын қамтамасыз ету. Адам ресурстарын тиімді пайдалану ұйымның стратегиялық мақсаттары мен жедел жоспарларын іске асыруға мүмкіндік береді, ал сауатты басқару Адам ресурстарын адами капиталға айналдыруға ықпал етеді, бұл жоғары бәсекеге қабілетті орта жағдайында HR-менеджердің жетекші функциясы болып табылады. Адам ресурстарын басқарудың заманауи мәселелері. Біздің заманымызда қоршаған әлем тұрақты және күтпеген өзгерістерге ұшырайды. Кейбір осы өзгерістер бизнес әлеміне әсер етеді: Қызметкерлердің өзгеретін үміттері: компания қызметкерлерінің өмірлік құндылықтары бүгінгі күні қызметкерлердің он жыл бұрын болған оқиғаларынан ерекшеленеді. Негізінен, олар мансаптық өсу мүмкіндігімен күрделі, бірақ қызықты жұмысқа мүдделі. Олар өз жұмысынан қанағаттануды күтеді. Әлемдік аренадағы бәсекелестік: әлемдік экономиканың дамуы компаниялардың бизнес жүргізуіне әсер етті. Бүгінде компаниялар олардың мәдени ерекшеліктерін ескере отырып, түрлі қызметкерлерді басқаруға қалай үйренуі тиіс. Өнімділікті арттыру: өндірістік және сервистік салалардағы ұйымдар компаниялардың жалпы өнімділігін қалай арттыруға болатынын жиі ойлайды. Бұл өз кезегінде жеке қызметкерлердің өнімділігін арттырудың нақты жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Қиындық-бұл өнімділіктің ұлғаюына көбінесе сол қызметкерлер санын, ал кейде аз мөлшерін пайдалана отырып қол жеткізуге тура келеді. Өнімділікті арттыруға ұмтыла отырып, компаниялар шығындарды шектеу және өнім сапасын жақсарту қажеттігін есіне алады. Яғни әрбір ұйым шығындарды ұлғайтпай және тауарлардың немесе қызметтердің сапасын төмендетпей, өзінің адами ресурстарының өнімділігін арттырғысы келеді. Технологияның әсері: алдыңғы қатарлы технологиялар мен қатынас құралдарының дамуы барлық ұйымдардағы жұмыс процесіне және өнімділікке елеулі әсер етті. Қазіргі заманғы ұйымдар бәсекелестік артықшылығын сақтау үшін неғұрлым білікті жұмыс күшін үйретуі, ұстауы және жалдауы тиіс.

Бизнес-мектеп

141

Жоғары тиімді ұйымды қалай құруға болады? Ұйымдар тиімділігі жоғары болу үшін адам ресурстарын басқару бөлімінің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету қажет. Сіздің бөліміңіз қызметкерлердің ұйым үшін өз жұмысының маңыздылығын сезінуіне мүмкіндік беретін саясат пен процедураларды әзірлеп, енгізетініне көз жеткізіңіз. Сонымен қатар, қызметкерлер қазіргі заманғы технологиялармен қатар, тиімді басшылықпен жұмыс істеу керек және ең бастысы олардың өз мансабын жылжыту процесін бақылайды. HRМ бөлімінің негізгі функциялары. Қызметкерлерді жұмысқа іріктеу және жалдау: жаңа қызметкерлерді жұмысқа іріктеу және қабылдау Еңбек өнімділігі жоғары ұйымды құрудағы өте маңызды процесс болып табылады. Дарынды және білімді қызметкерлерсіз бірде-бір ұйым жоғары еңбек өнімділігінің деңгейіне жете алмайды. Жалақы және сыйлықақы: жалақы мен сыйлықақыны бөлудің тиімді жүйесі қызметкерлердің ұйым жұмысына олардың үлесіне сәйкес көтермелеуді алатынына кепілдік береді. Бәсекеге қабілетті еңбекақы төлеу жүйесі жоғары өнімділік стандарттарын қолдау үшін жақсы ынталандыру болып табылады. Басқарма бөлімі жұмысының бұл аспектісін қаржы бөлімі мен бухгалтериямен бірге үйлестіру қажет. Адам ресурстарын дамыту:бүгінгі үнемі өзгеріп отыратын әлемде жоғары білікті қызметкерлерді жалдау адам ресурстарын басқаруға байланысты мәселелерді қысқа мерзімді шешуге ғана айнала алады.Өз компаниясы үшін үнемі пайдалы болу үшін талантты қызметкер өз білімі мен дағдыларын жақсартуды жалғастыруы тиіс. Өз білімдерін жаңартпастан және жаңартпастан, тіпті талантты қызметкер қажетсіз бола алады. Еңбек және денсаулық қауіпсіздігі: денсаулық үшін қауіпсіз жұмыс ортасын жасайтын ұйым осылайша, өз қызметшілеріне оларға қамқорлық көрсететінін көрсетеді. Адам ресурстарын басқару жөніндегі қызметті кім орындауы тиіс. HR-менеджер-қызметкер, оның қызмет саласы – Адам ресурстары. Адам ресурстарын басқаруды HRМ менеджері және желілік менеджерлер/компания басшылары бірлесіп жүзеге асыруы тиіс. Дегенмен, бұл қызметтің барлығы бөлімдерден алынатын ақпаратқа және олармен тығыз ынтымақтастықта негізделуі тиіс. Мысалы, HRМ бөлімінің менеджері персоналды жалдаудың қажетті нысандары мен рәсімдерін әзірлей алады, бірақ алынған түйіндемені талдау, сұхбат жүргізу және жалдау туралы шешім қабылдау қызметкерлер жиналатын тікелей бөлім бастығының қатысуынсыз мүмкін емес. Бүгінгі таңда біздің өңірдің барлық компаниялары адам ресурстарын басқару бойынша кадрлармен немесе сыртқы консультанттарды жалдау үшін жеткілікті қаржы қаражатымен айналыспайды. Бұл жағдай шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін әдеттегі жағдай болып табылады. Мұндай компанияларда HRМ бөлімінің қызметіне кіретін функцияларды көбінесе басшы немесе Басқару командасының біреуі жүзеге асырады. Бүгінгі таңда адам ресурстарын басқару саласындағы міндеттер көп жағдайда қазіргі заманғы серпінді әлемнің сұраныстарына ие. Бұл әлем жаһандану мен техникалық прогрестің әсері салдарынан елеулі өзгерістерге ұшырады. Ұйымдардың еңбек өнімділігін айтарлықтай арттыруға ұмтылуы олардың компанияның міндетті емес және қажетті активі ретінде адами ресурстарға жоғары назарын көрсетеді және олардың ұзақ мерзімді салымдардың нұсқасы ретінде қарастырылады.

7.1. Команда құру және табысты командалық қызмет принциптері Команда құру-немесе, қазіргі кезде айтуға сәнді, тимбилдинг-прагматикалық басшы, бизнес иесі үшін маңызды қажеттілік. Қызметкерлер бір-бірінің «ізін» аңдымайтын, алға қойылған міндеттерді иық тіресе шешкен кезде, барлық бизнес-үдерістердің тиімділігі күрт артып, бәсекеге қабілеттілік күшейеді. Бұл ретте өсім жаңа ресурстарды тарту есебінен емес, ішкі резервтер есебінен болады. Командада жұмыс істей білу дегеніміз не? Кәсіпорында команда құру жай ғана ұйымшыл ұжым құруға емес, әрбір қызметкерді бірінші кезекте командалық ойыншы етуге мүмкіндік береді. Осы ұғымдардың барлық ұқсастығы кезінде оларда принципті айырмашылық бар. Тренингтер мен ойындар ұжымның қалыптасуына, қызметкерлердің бір-бірін жақсы біліп, түсінуіне бағытталған. Бейресми топ жалпы климатқа оң әсер еткен кезде бұл

142

Оқу-әдістемелік құрал

тамаша. Тез “орнына” қояды және ақыл-ой мен көңіл-күйді әсер етудің тиімді құралы болады. Алайда, біреуі – жалғыз шыққан қызметкер-және топ көз алдында “құлайды”, өнімділігі күрт төмендейді. Қызметкерлерді тек бір командамен ғана емес, командада жұмыс істеудің жалпы дағдыларын қалыптастыру маңызды. Бұл ретте ұжымдағы команда құру-бұл тек бір бөлім ішіндегі өзара іс-қимыл ғана емес. Жалпы жағдай: сату бөлімі өзі жұмыс істейді, оның міндеті – мүмкіндігінше көп сату. Және сатылған тауардың болашақ тағдыры сату бойынша мамандарды қызықтырмайды. Әрі қарай іске шебер – орнатушылар, құрастырушылар, баптаушылар және т.б. кіреді. Содан кейін қызмет көрсету бөлімі бас тарту санына таң қалады... Өйткені, жалпы міндет – адал клиенттер пулын қалыптастыру-барлық бөлімдердің өзара іс-қимылы арқылы тек кешенді түрде шешіледі. Менеджменттегі команда құру: шығындар немесе жаңа мүмкіндіктер? Команда құру және табысты командалық қызмет принциптері дұрыс қолданғанда жаңа бизнес-мүмкіндіктермен тығыз байланысты. Қызметкерлердің команда құруына жұмсалатын шығындар оқыту мен еңбекті ынталандыруға жұмсалатын шығыстармен салыстырылады. Және бұл ретте нәтиже жиі айтарлықтай көп береді, ал ең бастысы, оның әсері жылдар бойы сақталады. Шынында да, қандай басшы өз кәсіпорнының ұжымын пікірлестер командасымен көргісі келмейді? Команда құру қатаң әкімшілендіруге қарсы қойылады, бұл кезде жетекші рөл жаппай бақылауға, сондай-ақ көтермелеу мен жазалау жүйесіне жатады. Пәрменді бақылауды ұйымдастыру-ынталандыру жүйесі сияқты қымбат емес іс. Ескі үлгідегі басшылар кейде еңбек ынтасы жалақыға тәуелді емес, идеялық ұстанымды бейнелейтін комсомолдық жастықты есіне алады. Команда құру бойынша барлық ойындар мен тренингтерге арналған. Бірлескен команданың болуы бизнеске қандай артықшылықтар береді? Ортақ міндеттерді бірлесіп шешу, әркім өз таланттары мен біліктерін салғанда, көшбасшыға қарапайым бағынудан гөрі тиімдірек болады. Шешім креативтілігі артады, себебі мәселеде команда мүшелері онымен таныс болғандықтан, көптеген көзқарастар бар. Жұмыс қабілеттілігі мен тәртібі артады. Сыни қателердің пайда болу қаупі аз, себебі командада әркім өзінің тар жұмыс учаскесі үшін ғана емес, соңғы нәтиже үшін жауапкершілікті сезінеді. Командада өзара көмек дамығандықтан, күштер ұтымды бөлінеді. Қалған адамдарды “тарту” үшін қосымша қаражат пен күш жұмсауға тура келмейді – бұл мәселелер командада өздері сияқты шешіледі. Әрбір адам бірінші кезекте ортақ мақсат есебінен өз мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылады, өйткені ұжымдағы склок, подковерлік интриг, теріс әсер етеді. Қызметкерлердің адалдығы артады, қосымша төлемсіз ынталандыру артады. Команда құру процесі Табысты команда құру ұжымда стихиялық немесе әкімшілік басқару әсерімен қалыптасқан жағдайды талдаудан басталады. Дәл осы кезеңде жалпы психологиялық ахуал да, әрбір қызметкердің рөлі да, жалдамалы қызметкерлердің кәсіпорынның соңғы мақсаттарын түсінуі да, олардың басқаруда және өзін-өзі жүзеге асыруда қатысу мүмкіндіктері де түсінікті болады. Бұл кезеңде басшылар, топ-менеджерлер, қызметкерлер қызметінің қызметкерлері тимбилдинг деген не екенін өздері түсінеді. Сондықтан команда құруды орта буын басшыларын, персоналды басқару жөніндегі мамандарды ынталандыратын және оларға командадағы жұмыстың маңыздылығына бастапқы түсінік беретін семинар іске қосады. Мұндай семинарда командалық рухты қалыптастыру тәсілдері де көрсетіледі. Уақытты, күш-жігерді және қаражатты жұмсамау үшін команданы құру кәсіби тренингтік компанияға тапсырыс беруге оңтайлы тәсіл болады. Мамандар жағдайды әділ бағалай алады және нақты кәсіпорынның жағдайы мен жағдайына байланысты жұмыс жүйесін қалыптастырады. “Команда құру” тақырыбы бойынша әдебиет жаппай шығып, ол оқырмандардың ең кең ортасына есептелген. Бірақ мұндай оқулықтардағы ақпараттың сапасы жиі жақсырақ. Ал оларды зерттеу жетекшіге тимбилдинг бойынша тиімді тренингті ұйымдастыруға және өткізуге көмектеседі. Команда құру проблемасының күрделілігіне, кешенділігіне байланысты топішілік қарым-қатынас психологиясы мұнда соңғы рөл атқарады. Сондықтан ұсынылып отырған команда құру бағдарламалары міндетті түрде психологтардың басшылығымен іске асырылады.

Бизнес-мектеп

143

Ұйымдағы жағдайды зерделегеннен кейін бірқатар іс-шараларды қамтитын команда құру жоспарын құрайды: • меншік иелерінің мүдделерін ескере отырып ғана емес, команданың әрбір мүшесінің дамуын қамтитын компанияның Даму стратегиясы; • әртүрлі және әртүрлі деңгейдегі қызметкерлер үшін топтық бағдарламалар мен тренингтер, соның ішінде экстрим элементтері бар ойындар (белгілі болғандай, командалық рух қиындықтарды жеңуде жақсы қалыптасады және нығайтады); • корпоративтік мәдениеттің элементі ретінде корпоративтік мерекелер ұйымдастыру. Команда құру мақсаты - әрбір қызметкерді еңбек ұжымының күрделі механизмінде “винтик” рөлін орындауға үйрету ғана емес, қажет болған жағдайда жалпы табысқа қарай жылжи отырып, өзіне әртүрлі рөлдерді қабылдауға үйрету. Командада жұмыс істеудің әмбебап дағдыларын қалыптастыруға ғана емес, қызметкерлердің уәждемесіне, сондай-ақ сенімді өзара қарым-қатынас жасауға назар аудару маңызды. Команда құру циклін қол жеткізілген талдау мен бағалау аяқтайды. Бірінші кезекте командадағы жұмыстың тиімділігі талқылау қажет. Бұл ретте командалық білім беру процесінің өзі, тіпті барлық белгіленген іс-шаралар сәтті іске асырылса да, аяқталды деп санауға болмайды. Бизнестің жаңа мақсаттары, құрылымның, қызмет бағыттарының өзгеруі, жаңа қызметкерлер, әсіресе негізгі лауазымдарда-команда құру үздіксіз күш-жігерді талап етеді. Бірақ ол салынған уақыт пен қаражатты талап етеді. Қызметкерлер үшін команда құру бойынша тренинг бағдарламаларын ұйымдастыру Команда құру-ұжымды бір тұтастыққа айналдыруға мүмкіндік беретін жаттығулар Кез - келген ұжымның табысты жұмыс істеуі үшін оның үйлесімдігі принципті маңызды сәт болып табылады-егер орындалатын жұмыс өзі дені сау бәсекелестікті көздесе де, қызметкерлер бір-бірін қолдап, өз істерімен бөліскен жағдайда да анағұрлым жақсы нәтижелерге қол жеткізіледі. Әрине, ұжымның “біріктіру” деп аталатын негізгі сәті әрбір қатысушының орындалған жұмыс үшін жауапкершілігі болып табылады, алайда жұмыс процесі қарапайым адами қарым-қатынастарды алмастыра алмайды. Дәл осы себептен корпоративтер қажет-тек бәрі үйренген, ішімдік ішілетін той тектес корпоративтер емес, ал арнайы тренингтер, оның мәні команда құру. Оның мақсаты бір кеңседе адамдардың күнделікті жиналуы емес, олардың әрқайсысы бір-бірінің орнын алуды армандайтын команда емес, белгілі бір мәселелерді бірлесіп шешетін нақты команда құру. Мұндай іс-шаралар қалай өткізіледі? Осындай тренингтердің негізгі мәні командалық жарысты білдіреді. Бұл принциптің маңызды сәтң - бір ұжымға қатысушылардың өзара күресі емес, командалық жарыс болуы тиіс (келісіңіз, оларға бұл жұмыста да жеткілікті). Яғни, тамаша нұсқа, ол екі түрлі компанияның командалары арасында жарыс өткізу. Осылайша, өзінің және басқаларды саналық деңгейде айқын көзбен бөлу қалыптасады - ойын кезінде ұжымды біріктіруге және осы сезімдерді жұмыс жағдайына ауыстыруға мүмкіндік беретін әдіс өте нәтижелі. Негізінен, мұндай жарыстар бір кәсіпорынның түрлі бөлімдерінің қызметкерлері арасында да өткізуге болады-бірақ егер олар жұмыс бойынша тікелей байланыста болмаса (мысалы, сату жөніндегі бөлім және кадрлар бөлімі). Мұны ескеру қажет, өйткені бәсекелестік пен азарт сезімі (оны салауатты бәсекелестікпен шатастырудың қажеті жоқ, бұл әр түрлі нәрсе), ойыннан жұмыс процесіне ауыстырылады, бұл кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері арасындағы қақтығыстарға әкелуі мүмкін. Команда құру бағдарламалары қандай болады? Команда құру бойынша тренинг офистік қызметкерлерге арналған белсенді демалыс бағдарламасы болып табылады. Материалдық мүмкіндіктерге, жас құрамына және компания көрсететін қызметтердің ерекшеліктеріне байланысты іс-шараны ұйымдастырушылар қатысушылар үшін барынша қызықты болатын конкурстар іріктейді. Шын мәнінде, жеңіске жету үшін командаға дәл орындау керек екендігі маңызды емес. Ең бастысы-жарыс процесі. Команда құру бағдарламалары болуы мүмкін: • стратегиялық: тиімді команда қалыптастыруға бағытталған; • шығармашылық: стандартты емес ойлауды және тапсырмаларды шешуде креативті тәсілді дамытуға бағытталған;

144 • • •

Оқу-әдістемелік құрал

зияткерлік: спорттық бағдарламаларға балама; спорттық; жастар: белгілі бір ерекшелігі бар жастарға арналған бағдарламалар

Команда құру бойынша тренингтердің мысалдары Компаниялар арасында кеңістік елдеріне батыстан келген “кеңселік спорт түрлерінен чемпионат” сияқты қызмет түрі кең таралды. Бұл жарыс кеңселік техниканы жылдам жоюда тұрады (әрине, бұрын қолданыста болған және жұмыс істемейтін аспаптар қолданылады). Бұл квест ұжымды біріктіріп қана қоймай, бүкіл жұмыс уақытында жиналатын барлық жағымсыз эмоцияларды сыртқа шығаруға мүмкіндік береді. Екінші тәсіл, сондай - ақ команда құру үшін өте қызықты және тиімді тренинг - “Титаник”жаттығуы. Оның мәні-компания алдында өте күрделі міндет қойылады, оны шешу осы топтың қатысушыларынан келісілген жұмысты және өзінің жақсы қасиеттерін көрсетуді талап етеді. Сонымен қатар, ұсынылған әдістеме барлық команданы ұстанатын көшбасшымен нақты анықтауға көмектеседі. Тағы да, команда құру тренингі, бағдарлама мен жаттығулар ойын түрінде стандартты емес міндеттерді шешуге бағытталған, жұмыстағы серіктестік қарым-қатынастарды нығайтуға ықпал етеді. Тренингте команда құруға арналған жаттығулар қатысушылардың әрқайсысы өзінің сапасын көрсете алатындай етіп құрылуы тиіс — тек оң ғана емес, теріс. Бұл жұмыс берушіге төтенше жағдайларда әрбір адамынан не күтуге болады деп болжауға көмектеседі. “Лабиринт” жаттығуы команда үшін өзінің тиімділігімен танымал. Ол ұжымды қатарға тұрғызып, “бастаушыдан” басқа барлығының көзін байлайды. Міндет-барлық лабиринтті кедергілерден бір-бірімен сөйлеспей өту. Жоғарыда аталған барлық тренингтердің арқасында ұжымды біріктіріп қана қоймай, әрбір қызметкердің әлеуетін анықтауға болады. Қызметкерлер үшін команда құру ойындары Егер сіз өз бизнесіңізді сәтті жүргізгіңіз келсе, онда сізге өз жұмыс ұжымынан нағыз кәсіби мамандар командасын қалыптастыру қажет. Бірақ мұны қалай жасауға болады? Бұл қиын істе тимбилдинг немесе команда құру көмектесе алады. Оның көмегімен сіз персоналда өзара іс-қимыл дағдыларын қалыптастыра аласыз, сондай-ақ команда жұмысының жалпы тиімділігін айтарлықтай арттыра аласыз. Тимбилдингтің ең тиімді құралдарының бірі-команда құрудағы барлық мүмкін болатын ойындар. Оларды өз уақытында психологиялық техника мен жаттығуларды пайдалана отырып, кәсіби жаттықтырушылар жасайды. Команда құрушы ойындардың ерекшеліктері, мақсаттары мен міндеттері Команда құру тренингіне арналған кез келген ойынның міндеті кедергілерді жеңу, жұмбақтарды шешу, жаңа көкжиектерді ашу, шығармашылық таланттарды көрсету, қызметкерлерді өз әріптестеріне сенуге үйрету. Команда құрудағы барлық іскерлік ойындар команданың барлық мүшелерінің қатысуымен ғана тапсырманы орындауға болады. Осының арқасында қызметкерлер бір-бірімен тиімді өзара іс-қимыл жасай алады. Ойын барысында қатысушылардың позициялары өзгеруі мүмкін. Көшбасшының рөлі әртүрлі адамдарға ауысады. Көңіл көтерудің ең маңызды сәттерінің бірі-қызметкерлердің көшбасшылық дағдыларын дамыту. Команда құруға арналған ойын тренингтері келесі мақсаттарға жетуге мүмкіндік береді: • Әр қызметкерді сол қалпында қабылдауға үйрену. Оның басқа қызметкерлермен өзара іс-қимылы туралы білу, командада жұмыс істей білу. Әр түрлі жағдайларда оның шешімдері мен әрекеттерін анықтау; • Қызметкерлерге іскерлік жағдайда бір-бірін жақсы білуге көмектесу; • Қызметкерлердің көшбасшылық немесе орындаушылық қасиеттерін анықтау. Бұл білімнің арқасында қандай салада қандай да бір қызметкердің неғұрлым пайдалы болатынын, оның әлеуетін қалай ашу керектігін түсінуге болады. Ойын тренингтерін қойылған мақсаттарды ескере отырып, және оларды қандай қызметкерлер үшін өткізетініңізге қарай таңдау қажет. Мысалы, сатушылар үшін команда құру ойындары қандай да бір қызметкердің белсенді немесе коммуникабельді екенін білуге бағытталуы мүмкін. Тренингтерде тиімді шешімдер ұсынатын қызметкерлерді байқауға болады. Алайда команданың басқа мүшелері оларды елемеуі немесе естімеуі мүмкін. Оны қызметкердің өзіне көрсете отырып оның сенімді және белсенді болуын, қойған мақсаттарына жетуге көмектесуге болады..

Бизнес-мектеп

145

Кейбір қатысушылар ойын барысында “көрермен” ретінде шетте қалуды қалайды. Бұл сондай-ақ, қызметкер өзін іскерлік жағдайда қалай ұстайтынын және оның басқа ұжыммен жұмыста өзара қалай іс-қимыл жасайтынын білдіреді. Сондай-ақ команда құрудағы ойын “бапкерлер” мен “көшбасшыларды” анықтауға мүмкіндік береді. Кейбір қатысушылар процесті өте жақсы ұйымдастырады, міндеттерді бөлумен айналысады (команда жұмысына өздері қатыспайтын жаттықтырушылар), өз мысалдарын (көшбасшылар) көрсете отырып, басқаларын артынан алып жүреді. Тағы бір маңызды сәт – бір бөлмеде команда құру ойындары ашық алаңда, таза ауада өткізілетін ойындардай бір нәтиже береді. Үлкен қаржылық шығынсыз және кеңсе жағдайында өткізуге болатын тренингтердің мысалдарын қарастырайық. Кеңседе команда құрудың маңызды сәттері Команда құруды қайда өткізу маңызды емес. Сенімді және тығыз қарым-қатынас орнату үшін адамдар әдетте бір жағдайды бастан өткеру керек. . Іс-шараға штаттың әрбір мүшесі қатысуы тиіс. Сіз таңдаған оқиғалар-ойындар қызметкерлердің күн сайын жұмыс істейтіндігімен өзара қарым-қатынас деңгейіне ұқсас болуы тиіс. Кеңселерде қызықты тапсырмаларды ұйымдастыру үшін әдетте көп нәрсе қажет емес. Үлкен үй-жайды және аз-маз ойын құралдарын табу жеткілікті, мысалы, орындықтар мен маркерлер (қандай ойын таңдалатынына байланысты). Жаттықтырушы табуды ұмытпаңыз. Яғни, команда құру жаттығуларының барысын, тапсырмалар мен мақсаттың мәнін түсіндіретін ұйымдастырушы. Жаттықтырушы эмоционалды күшті көшбасшы болуы керек. Оның сөйлеуге және аудиторияның назарын сақтауға қабілетті болу керек. Жаттықтырушыда команда құрушы ойындарды өткізу және қатысу тәжірибесі болғаны дұрыс, себебі ойын барысында команда мүшелері кейде қалай әрекет ететінін білмейді. Жаттықтырушы кеңес беріп, ұжымды бағыттай білуі керек. Командалық ойын мысалдары Жеке санатқа ұжым мүшелерін бір-бірімен таныстыруға бағытталған команда құру ойындарын бөлеміз: Сұхбат өткіземіз. Қызметкерлерді шеңберге отырғызыңыз. Әр адам бір минут ішінде өзі, отбасы туралы, сүйікті кітаптары туралы, армандары мен әуестіктері туралы айту керек. Бір минут өткеннен кейін аталған тақырыпқа сөз басқа қызметкерге беріледі; Есімдерді біліңіз. Барлық қызметкерлер екі командаға бөлінеді. Әр команда мүшелері өздері білетін қызметкерлердің есімдерін айтады. Бұл ойынның басқа нұсқасы: барлығы шеңберге отырғызылады, ортасында жүргізуші отырады. Ол қызметкерлердің бірін көрсетеді және “сол жақта” (немесе оң жақта, өзі шешеді) және үш рет “лимон”сөзін айтады. Осы сөз айтылғанда жетекші көрсеткен қызметкердің есімін жанында отырған адам айту керек. Үлгермеген немесе қателескен адам уақытша ойыннан шеттетіледі; Хормен ән айту. Әр қызметкер өз атын әнмен айтады. Осыдан кейін есімдері бірге басқа ойын қатысушылары қосылады. Егер сіздің қызметкерлеріңіз бір-бірімен жақсы таныс болса, және сіз оларды біріктіргіңіз келсе, онда команда құрудың осы түріне міндетті түрде назар аударыңыз; Орнымызды ауыстырамыз. Қызметкерлер шеңберге тұрады. Ойын жүргізушісі оған қатысты қандай да бір жалпы белгіні жариялайды. Айталық, үйде ит бар адамдар орын ауыстыруы тиіс екенін айтады. Жүргізуші, иттің иесі, немесе бос орынды алады. Орын алуға үлгермеген адам жетекші болады; Үстөлге отырамыз. Жүргізуші команда мүшелеріне үстелге отыруға мүмкіндік береді. Бірақ еденде біреудің аяғы көрінбейді. Үстел мөлшерін қызметкерлер саны мен салмағын ескере отырып таңдау қажет; Жарнама жасау. Барлық ұжымды бірнеше командаға бөліңіз. Оларға дайындыққа уақыт беріңіз. Осыдан кейін әрбір команда өздерінің жақсы және күшті жақтары туралы айтып беруі керек; Батпақ. Команда құру ойындарын табиғатта өткізу үшін жақсы шешім. Сізге 15 кірпіш немесе басқа құрылыс материалының бөренелерін алып, оларды жылан ізіндей орналастыру қажет. Егер сіз кеңседе ойнайтын болсаңыз, онда кірпіш орнына қағаз бен скотч қолдануға болады. Табақтар/ кірпіштерді бір-бірінен бір адамдық қадамға орналастырыңыз. Қадамдар өте үлкен болуы керек. Со-

146

Оқу-әдістемелік құрал

нымен, сіз батпақта боласыз. Команданың әрбір мүшесі кірпіштен жасалған соқпақтан сақтықпен өтуі тиіс. Егер ол кірпіштен шығып кетсе, команда ұтылады. Ойын батпақтан бүкіл ұжым құлап кетпей өткенше жүргізіледі. Біреудің аяғы жерге тиді ме? Ойын қайта басталады. Ойын қиын болу үшін команданың барлық мүшелері үнемі өзара байланысу керек, мысалы, қолдарыңызда ұстау немесе қолдарын басқа қатысушының беліне қою керек. Ұқсастық. Барлық қатысушылар бойына қарай бір сызыққа тұруы керек. Олар бір-бірімен сөйлеспеуі керек. Осыдан кейін олар жүргізуші жариялаған белгіге қарай (мысалы, киімнің түсі, туған айы мен жылы, аяқ ұзындығы бойынша) бір сықыз бойына сапқа тұруы керек; Газета. Ұжымның барлық мүшелері 3-6 адамнан топтарға бөлінеді. Әр шағын топ газет парағын алады. Жүргізуші команданың барлық мүшелеріне параққа тұрып, “біз – бір командамыз”деп айтуын сұрайды. Осыдан кейін парақты екіге қосу керек, содан кейін процесті қайтадан орындау керек. “Бізбір команда”сөзін ең көп айтқан команда жеңеді. Сіздің қызметкерлер команда құрушы ойындарды қалай ойнайтынын бақылай отырып, оның жазбасын жүргізген дұрыс. Осындай байқаулар барысында әрбір қызметкері туралы жеке-жеке деректер жазуқажет. Егер сіз мұндай тапсырманы өз бетінше орындай алатыныңызға сенімді болмасаңыз, көмекшіңізге тапсырыңыз. Тимбилдинг ойындары сәтті аяқталған соң, сіз үздік қызметкерлерді марапаттай аласыз. Бұл әсіресе, тренингтер командалар бойынша өткізілген жағдайда орынды болады. Жеңілген командаға қандай да бір жұбаныш сыйлықтарын тапсыру керек. Жеңген команда жүлдеден басқа естелік грамотаға ие бола алады, сондай-ақ алғыс сөздер айтуға болады.

7.2. Қызметкерлерді іріктеу Қызметкерлерді іріктеу жүйесі Егер жалдау барысында тексерілген нұсқаулықтар пайдаланылса, жақсы қызметкерлерді табу және оны сақтау ықтималдығы артады. Алайда, әдістердің ешқайсысы жүз пайыз кепілдік бермейді. Сіз “дұрыс” адам деп санайсыз, ал алты айдан кейін немесе үш жылдан кейін ол “сәйкес емес” болып көрінеді. Келесі сегіз кезең кадрларды іріктеу кезінде табысқа жетуге көмектеседі: Штаттық кестені әзірлеу • Жаңартылған нұсқауды жасаңыз • Кандидаттар тобын құрыңыз • Өтініштерді талдау және әңгімелесуге кандидаттарды таңдау • Әңгімелесуді өткізіңіз • Ұсынымдарды тексеріңіз • Таңдау жасаңыз • Қызметкерді жұмысқа басыңыз Кадрларды іріктеу процесі әр компанияда әр түрлі. Персоналды іріктеу кезінде соңғы жұмыс орны, кандидат қаралатын лауазымның сипаттамасы, кадрларды іріктеуге жауапты персоналдың құзыреті, кандидаттарды іріктеу процесіне арналған бюджет және іріктеу үшін иелігіндегі уақыт сияқты факторларға назар аударылады - барлығы іріктеу процесіне әсер ететін факторлар болып табылады. Бүгінгі күні ұйымдарда кадрлардың тұрақтамауы, жұмысқа қабылдау кезінде дұрыс талаптар қоймау, ұрлық туралы жиі естуге болады. Бұл тізімді шексіз жалғастыруға болады. Қолайсыз адамды жұмысқа алу кезінде мұндай проблемалардың пайда болу ықтималдығы әлдеқайда жоғары! Мұндай адам өзінің төмен біліктілігінен бүкіл фирманың қызметіне кедергі келтіреді, оған зиян келтіреді, сондай-ақ субординацияның бұзылуына себеп болады. Көп жағдайда жұмыс күшін жалдау процесінде жіберілген қателер бастықтар мен бағыныштылар арасында келіспеушіліктер көзіне айналатыны сөзсіз. Біз жалға алу барысында ең жиі жіберілетін қателерді қарастырамыз: -9 тыйымдар.

Бизнес-мектеп

147

8-Кесте. Жұмысқа жалдау кезінде болатын тоғыз қате және оларды болдырмау жолдары. Компанияның мұқтаждығын анықтауға қабілетсіздігі

Сіздің бизнесіңізді талап ететін лауазымдық міндеттерді мұқият талдау; адам олармен жақсы жұмыс істейтініне көз жеткізу үшін сынақ мерзімімен жұмысқа қабылдаңыз.

Біліктілігін тексеруге қабілетсіздігі

Әрбір лауазым үшін объективті біліктілік тесттерін жасап, қолданыңыз.

Табасыздықтың нәтижесі ретінде жалдау

Уақытша қызметкерлердің қызметтерін пайдаланыңыз.

Жалқаулық нәтижесінде болған жалдау

Персоналды жалдау жөніндегі агенттің қызметтерін пайдаланыңыз немесе бұл тапсырманы компанияңыздың басқа адамына тапсырыңыз.

Бірінші әсерге көңіл бермеңіз (субъ- Қайта әңгімелесуді өткізіңіз; бұл ретте қасыңызда сіздің әріптеективизмнен аулақ болыңыз) стеріңіз болсын. Жеке ойдан аулақ болыңыз

Әрбір лауазым үшін объективті біліктілік критерийлерін әзірлеңіз, басқа адамдарға осы критерийлерді сыни бағалауды ұсыныңыз.

Қандай да бір адамның ұсынысы бойынша автоматты түрде жұмысқа қабылдамаңыз

Барлық кандидаттар үшін бірдей жалдау рәсімі қолданылуы тиіс.

Сіздің компанияңыздың қызметкерлері лауазымын негізсіз жоғарылатудан аулақ болыңыз

Үміткерлердің сапасына басқа менеджерлердің қатысуымен объективті тексеріс өткізіңіз, сырттан адам шақырып барлық бос орындардың үштен бірін толтырыңыз.

Қате жалдау туралы шешімнің анықталмауы

Қателіктеріңізді тез арада түзетіңіз; жұмыстан босатылған жұмысшыларды болашақта жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.

Мазмұнын талдау және жұмыс сипаттамасы Жұмыстың мазмұнын талдаудың мақсаты Жұмыс мазмұнын талдау (ЖМТ)– - бұл компаниядағы белгілі бір лауазыммен қабылданатын функцияларды, міндеттер мен жауапкершілікті жүйелі зерттеу процесі; сонымен қатар қызметкердің осы жұмысты сәтті аяқтауы үшін қажетті дағдыларды, білім мен дағдыларды анықтау. Қызметкерді белгілі бір лауазымға жалдамас бұрын, оған жалақы тағайындап, оның кәсіби даму жоспары мен ұйымдық құрылымдағы орнын анықтамас бұрын, сізге осы лауазымдағы жұмыстың құрамына кіретіні туралы нақты түсінік қалыптастыру қажет. Дәл осы үшін жұмыс мазмұнына талдау жасалады. ЖМТ-ға қандай элементтер кіреді? ЖМТ келесілер туралы ақпарат жинауды ұсынады: • талданған позиция аясында орындалатын нақты тапсырмалар. • қолданылатын процедуралар. • басқа қызметкерлермен өзара әрекеттесу. • жұмысты орындау үшін қажетті білім, дағдылар мен дағдылар. • қолданылатын жабдық. • физикалық еңбек жағдайлары (қолданылатын жерде: мысалы, химиялық зауыттағы жұмыс орнын талдау кезінде) және т.б.

148

Оқу-әдістемелік құрал

Бұл ақпарат көздеріне мыналар кіруі мүмкін: қазіргі уақытта осы лауазымға ие немесе бұрын қызмет атқарған қызметкерлер. олардың тікелей басшылары мен бағыныштылары. талданатын позициядағы қызметкерлермен тығыз қарым-қатынаста болатын басқа лауазымдардағы қызметкерлер. • тиісті сала мамандары. • сәйкес әдебиеттер және т.б. Егер сіз компанияда жаңа позицияны жасасаңыз, осы жұмыстың мазмұнын талдауға ерекше назар аударыңыз. Болашақ қызметкердің міндеттері мен міндеттерін, сондай-ақ осы лауазымның компанияның ұйымдық құрылымында орналасуын нақты және нақты елестететіндігіңізге көз жеткізіңіз. Қосымша ақпараттық ресурстар ретінде пайдалануға болады Интернет, әртүрлі нұсқаулықтар, басқа компаниялардың қызметін сипаттау және т.б. ARS жүргізу үшін қолданылатын әдістерге мыналар кіреді: • сұхбат • жұмыс процесін бақылау • қызметкердің атқарылған жұмыс туралы жазбаша есебі (жұмыс күнделіктері) • сауалнама • осы жұмыс туралы бұрын жасалған кез келген құжаттар немесе есептер • баспа материалдарын талдау • басқа Бұл әдістердің ешқайсысы толығымен объективті және жан-жақты емес. Сондықтан олардың бір комбинациясы қолданылады. Жұмыстың мазмұнын талдау жүйелі түрде жүргізілуі керек. Уақыт өте келе қызметкер атқаратын жұмыс өзгеруі мүмкін: қосымша функциялар, жаңа жабдықтар, түбегейлі жаңа тапсырмалар және т.б. пайда болады. Басшылық жаңа қызметкерді іздестіру, орындалған жұмысты бағалау, еңбекақы төлеуді қайта қарау, жоғарылату мүмкіндіктерін қарастыру және т.б. қажет болған жағдайда ең жаңа ақпаратқа ие болуы керек. • • •

Лауазымдық нұсқаулық Жұмыстың мазмұнын талдаудың объективті нәтижелері - бірқатар құжаттарды жасау, олардың негізгісі - жұмыс сипаттамасы. Лауазымдық нұсқаулық (ЛН) - бұл компанияның ұйымдық құрылымындағы қызметкердің орны мен тағайындалуын, оның функционалдық міндеттерін, құқықтарын, міндеттерін, жұмыс материалдарын, лауазымы, жазалау және көтермелеу формалары бойынша қарым-қатынасын реттейтін негізгі құжат. Лауазымдық нұсқаулық 1-2 беттен тұрады және келесі бөлімдерді қамтиды: Лауазымның толық ресми атауы. Осы лауазымға жататын ұйымның бөлімі (қажет болған жағдайда) Жұмыс жағдайы: толық, толық емес, уақытша лауазым. Есептілік: қызметкер кімге бағынады, кім оған бағынады. Жұмыс туралы қысқаша сипаттама - функционалдық міндеттерге жалпы шолу (2-3 сөйлемнен аспауы керек) Осы лауазымдағы қызметкердің негізгі және қосымша функционалдық міндеттерін сипаттау. Бұл жұмысты сәтті аяқтау үшін қажетті біліктілік. Жұмыста қолданылатын жабдық, заттар және басқа құралдар. Лауазымдық нұсқаулықтың әзірленген күні, басшылықтың қолы қойылған мөрі және танысқандығын көрсететін қызметкердің қолы. Жұмыс сипаттамасының мәні 1. Еңбекақы төлеуді басқару Кез-келген жалақы жүйесі жұмысты салыстыруға болатындай етіп жіктеп, бағалауды талап етеді. Лауазымдық нұсқаулық еңбекақы төлеуге байланысты келесі іс-шараларда әсіресе маңызды: Жұмыстың жіктелуі: лауазымдық нұсқаулық жұмыстың жалпы элементтерін және оған қойылатын талаптарды анықтауға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде жалақыны белгілеу мақсатында жұмысты категорияларға, сыныптарға немесе сыныптарға топтастыруға мүмкіндік береді.

Бизнес-мектеп

149

Сыйақы саласындағы зерттеулер: Сыйақы саласындағы зерттеулер саланың белгілі бір секторындағы компанияларға ұқсас жұмыс түрлері үшін сыйақы деңгейлерін салыстыруға мүмкіндік береді. Лауазымдық нұсқаулық мұндай салыстыруға негіз береді. Өтемақы құрылымы: объективті сыйақы құрылымы жұмыстың маңыздылығы мен компания мақсаттарына жетуіне қосқан үлесіне сәйкес төленетіндігін білдіреді. Жұмысты салыстыру және бағалау алдында алдымен лауазымды нақты сипаттайтын жұмыс сипаттамасы болуы керек. Тиімділікті бағалау: Тиімділікті бағалау менеджерлер мен басшыларға жалақыдан басқа көптеген салаларда шешім қабылдауға мүмкіндік береді, б.а. жұмыс мазмұны мен жұмысты орындау үшін тиісті стандарттарды әзірлеу арасындағы байланысты назардан тыс қалдыруға болмайды. Өз кезегінде, жұмыс өнімділігінің стандарттары қызметкердің жалақыны көтеруге немесе көтермелеуге және т.б. жоғарылатуға дайындығын бағалау кезінде маңызды фактор болып табылады. 2. Адами ресурстарды басқару/персоналды басқару Кадрмен қамтамасыз ету: Жұмыс сипаттамасы персоналға қойылатын талаптардағы кемшіліктерді дәл анықтауға, сондай-ақ персоналдың толып кеткен лауазымдарын немесе бір-бірін қайталайтын лауазымдарды анықтауға көмектеседі. Қызметкерлерді жалдау: Нақты лауазымдық нұсқаулықтар жалдау процесінде ақпараттың қайнар көзі болып табылады, яғни жұмыс орнында жарнама жариялаудан бастап жұмысқа қабылдауға дейін. Қызметкерлерді іріктеу және іріктеу процедуралары тиімді, сонымен қатар лауазымға орналасуға үміткер қызметкердің біліктілік талаптары мен лауазымдық талаптарға сәйкес келуі үшін жұмыс талаптарын нақтылау маңызды. Бағыт: Талдау жүргізу туралы нақты жұмыс нұсқаулығы бар жаңа қызметкер бұл жұмыс туралы жақсы түсінікке ие болады, сондықтан компания мен оның менеджері одан не күтетінін жақсы түсінеді. Оқыту және біліктілікті арттыру: Жақсы жазылған жұмыс сипаттамасы білім, жұмыс тәжірибесі және осы лауазымға қажетті дағдыларды анықтайды. Сондықтан, олар қызметкерлерге өздерінің әлсіз жақтарын анықтауға және менеджерлерге анықталған кемшіліктерге сәйкес оқу бағдарламаларын жасауға көмектесе алады. Сонымен қатар, лауазымдық нұсқаулық әрбір жұмыскерге өз жұмысының ерекшелігін, басқа жұмыс орындарымен қарым-қатынасын, сондай-ақ тұтастай компанияның қызметімен байланыс орнатуға негіз болып табылады. Мансапты дамытуды жоспарлау: мансаптық өсу мен мансаптық өсу бағдарламаларында жұмыс орнын дәл сипаттау өте маңызды. Лауазымдық нұсқаулықтарды оқып-үйрену кезінде белгілі бір лауазымдар мен бір лауазымнан екінші лауазымға ауысу үшін қажет білім деңгейі, жұмыс тәжірибесі немесе біліктілігі арасындағы байланысты таба аласыз. Жоғарыда айтылғандай, жұмыс мазмұнын талдау процесі тұрақты болуы керек. Бұл бұрын дайындалған лауазымдық нұсқаулықтарды жаңарту да жүйелі жүргізілуі керек дегенді білдіреді. Бұл құжат компаниядағы шынайы жағдайды көрсетсе ғана мағынасы бар.

7.3. Қызметкерлерді оқыту және жігерлендіру Қызметкерлер жұмыс сапасына жауап береді. Егер сіз олардың біліктілігін көтермесеңіз, онда бизнестің бәсекеге қабілеттілігі төмендейді, қызметкерлер бұдан былай міндеттермен айналыспайды, ынтасын жоғалтады, проблемаларды шешудің әдістері ескіреді және өзектілігін жоғалтады. Бұл барлық қызметкерлердің дамуына жұмсалуы керек, өйткені әрқайсысының үлесі жалпы нәтижеге әсер етеді. Мақсаттармен, формалармен, түрлермен, тиімді әдістермен және кадрларды дайындауға мамандандырылған ең жақсы компаниялармен танысайық. Сондықтан сізде бұл тәжірибе туралы түсінік пайда болады және оны тиімді қолдана аласыз. Қызметкерлерді оқыту неге маңызды? Біздің ұжымды дамытуға үнемі қаражат салу маңызды екенін түсінеміз. №1 фактор: өзгерту. Біз технологиялар ғасырында өмір сүріп жатырмыз. Үнемі жаңа жабдықтар, қуатты жабдықтар, неғұрлым функционалды бағдарламалар шығарылады. Қызметкерлер технологиялық инновациялармен тиімді жұмыс істей білуге, тез қалпына келтіруге және уақытқа сәйкес болуға тиіс.

150

Оқу-әдістемелік құрал

№ 2 фактор: бәсекелестік. Нарық өсуде және дамуда, жаңа компаниялар мен мамандар пайда болады, бәсекелестік экспоненциалды түрде өсуде. Айналаңызда тұрып қана қоймай, өз тауашаңызда жетекші орынға ие болу үшін сіз басқаларға қарағанда жақсы, дайын және білімді болуыңыз керек. 3-фактор: Ұтымдылық. Жаңа қызметкерлерді жалдаудан гөрі, бар қызметкерлерді оқыту әлдеқайда ұтымды және тиімді. Жаңа мамандарды іздеу уақыт пен ресурстарды қажет етеді. Жаңадан бастаушылар сіздің компанияңыздың міндеттерімен және ерекшеліктерімен таныс болуы керек. Уақыт пен ақшаны ысырап етпеу үшін, олардың қызметкерлерінің біліктілігін арттыру қисынды және үнемді. 4-фактор: Ынталандыру. Жаңа білім жұмысшыларды тиімді етіп қана қоймай, олардың жұмысын жақсартады, сонымен қатар оларды ынталандырады. Мәселелерді шешудің бірдей әдістерін қолдана отырып, монотонды жұмыспен айналысады, скучно мен депрессияны шабыттандырады. Жаңа әдістер, көру бұрышы, ойлау түрі және т.б. қызметкерлерге күнделікті міндеттеріне басқаша қарауға және жұмысты қызықты етуге көмектеседі, ал оның сапасы жоғарырақ. №5 фактор: Тұлғалық өсу. Қызметкерлерді оқыту менеджерлерді оқытуды да қамтиды. Бұл сізге одан да жақсырақ және кәсіби болуға мүмкіндік береді. Қоршаған орта адамды анықтайтыны белгілі. Қызметкерлеріңіз неғұрлым ақылды, сіз ақылды боласыз. №6 фактор: Пайдасы. Компанияның өнімділігі мен сапасын жақсарту жалпы кірісті арттырады және қызметкерлерге сыйлықақы береді, ал ақша өсу үшін керемет мотивация болып табылады. 7 фактор: Өзара әрекеттесу. Қызметкерлерді даярлау әрдайым кәсіби шеберлікке бағытталған емес, зерттеу нысаны жұмыстағы қарым-қатынас, келісімділік пен келісім, ұжымда жұмыс істей білу болуы мүмкін. Ынтымақтастық - бұл ұжымдық жұмыстың маңызды бөлігі, сондықтан ортақ мақсатқа жету үшін бір-бірімен әрекеттесу маңызды. Оқу мақсаттары Оқу мақсаттарын әр түрлі тұрғыдан қарастырыңыз. Менеджер қызметкерлерді оқытуды ұйымдастыратын компанияны жалдаған кезде, ол келесі мақсаттарды қояды: • жұмыс сапасы мен өз тобының тиімділігін арттыру; • командалық басқару дағдыларын игеру; • ынталандыруды, жетекшілік етуді, үлгі көрсетуді үйрену; • көшбасшы болу; • мәселелерді тиімді шешеді және қызметкерлерге міндеттер қояды; • қызметкерлерді марапаттауды және жазалауды үйреніңіз. Қызметкер біліктілігін арттыру бағдарламасына қатысқан кезде, олардың басқа мақсаттары болады: • жақсарту; • жаңа дағдыларды игеру, өз саласында жаңа білім алу; • ұйымдастырушылық қабілеттерін дамыту; • басқалармен тиімді қарым-қатынас жасау; • қателіктеріңізді талдаңыз, жұмысыңыздағы кемшіліктерді тауып, жетілдіріңіз; • жұмыс уақытын ұтымды жұмсау және қысқа мерзімде жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін уақытты басқару дағдыларын игеру; • жұмыс процесіне әсер ететін басқа факторлар туралы біліңіз және оларды ескеріңіз. Қызметкерлерді оқытудың артықшылығы екі жаққа да айқын. Көшбасшы тиімдірек басқарады, ал қызметкерлер тиімдірек жұмыс істейді. Үйлестірілген өзара іс-қимыл кірістің артуына және барлық көрсеткіштердің жақсаруына әкеледі. Қызметкерлерді бағалау Сіздің жағдайыңызда қандай жаттығу қажет екенін шешпес бұрын, қызметкерлерді бағалау қажет. Әр қызметкер мен бөлімнің жұмысы келесі критерийлерге сүйене отырып жүргізілуі керек: Кәсіби шеберлік: дағдылар, қабілеттер, көрсеткіштер, тиімділік деңгейі, тәжірибе, біліктілік; Іскерлік қасиеттері: ұйымшылдық, тәртіптілік, жауапкершілік, ұқыптылық, бастамашылдық, төтенше жағдайлар кезінде әрекет ете білу, топтық жұмыс; Жеке қасиеттері: өз жетістіктерін байсалды түрде бағалай білу, жылдамдық, стреске төзімділік, адалдық, еңбексүйгіштік; Басқалары: сенімділік, жұмысқа деген көзқарас, басқа қызметкерлердің кандидат туралы пікірі, жеке басының ерекшеліктері, денсаулық жағдайы.

Бизнес-мектеп

151

Бағалау ең дәл болуы үшін белгілі бір алгоритмді ұстану керек: 1 кезең: Қарастырылып отырған қызметкердің функцияларын сипаттаңыз және олармен қалай жұмыс жасайтындығын бағалаңыз. Кемшіліктерді анықтау үшін әрбір жұмыс міндеттерін жеке қарастырған дұрыс. 2-кезең: Қызметкерге қойылатын талаптарды анықтаңыз, әрі қарай оқудан кейін нені көргіңіз келеді. 3-қадам: Жоғарыда аталған барлық бағалау критерийлерінен өтіңіз. 4 кезең: жұмыстың сандық нәтижелерін бағалаңыз: жасалған келісімшарттар, сәтті келіссөздер, аяқталған мәмілелер. 5 кезең: қызметкердің жалпы портретін жасау үшін әріптестерімен сұхбат. 6-қадам: алынған барлық мәліметтерді талдап, қорытындылаңыз. 7-қадам: бағалау нәтижелерін қызметкерге беріңіз және талқылаңыз. Егер сізде әр қызметкерге жеке бағалау жүргізуге уақыт болмаса, онда тәуелсіз бағалаудың жалпы әдістерін қолдануға болады: Бағалау орталығы - бұл қарастырылатын субъектінің құзыреттілік деңгейін анықтау үшін әртүрлі қосымша тесттерді қолдана отырып, персоналды бағалаудың ең дәл әдістерінің бірі. Қабілеттілікке арналған тесттер адамның психофизикалық қасиеттерін және оның қызмет саласына қаншалықты сәйкес келетінін бағалауға көмектеседі. Тұлғалық тест қызметкердің жеке қасиеттерін және психоэмоционалды жағдайын анықтайды. Жалпы қабілеттілік сынақтары қызметкердің әртүрлі аспектілерінің даму деңгейін анықтауға мүмкіндік береді: ойлау, зейін, есте сақтау және т.б. Сұхбат - қызметкердің кәсібилігін бағалау үшін жеке әңгіме. Команданың әлсіз жақтарын анықтаудың ең жақсы және нашар нұсқасы. Сауалнамалар және салыстырмалы сипаттамалар, әр түрлі рейтингтік шкалалар. Бәрі салыстырмалы, сондықтан салыстыру арқылы бағалау оңайырақ. Бағалау объектісі жеке қызметкер ғана емес, бүкіл ұжым немесе бөлім бола алады. Содан кейін жұмыс жалпы көрсеткіштер бойынша бағаланады. Формалары Қызметкерлерді оқыту көптеген формаларға ие болуы мүмкін. Қатысушылар саны бойынша: • топ; • жеке. Жеке жаттығулар көп қаражат талап етеді, сондықтан топтық тәжірибе жиі қолданылады. Өткізу орны бойынша: • ішкі дайындық; • сыртқы дайындық. Ішкі дайындыққа ұйымның өзі дайындаған білім беру бағдарламаларын өту кіреді. Сырттай оқыту жұмыс аймағынан тыс жерде өтеді және оны басқа компаниялар жасайды. Сыртқы оқытудың тиімділігі ішкіден бірнеше есе артық, өйткені білім беру компаниялары оқытуға маманданған және бағдарламада ең жаңа технологияларды енгізеді. Қызметкерлерді оқытудың көшбасшы-тапсырыс берушілері алдын-ала мақсаттар мен міндеттерді белгілейді. Білім беру компаниясы тапсырыс берушінің мақсатына сүйене отырып, қажетті ақпаратты бере отырып материал дайындайды. Уақытына байланысты қызметкерлерді оқыту формалары: • Қысқа мерзімді; • Ұзақ мерзімді болады. Қысқа мерзімді форма дегеніміз күндізгі дайындық дегенді білдірмейді, бірақ 1-3 күндік дәрістерге қатысу немесе тіпті бір білім беру іс-шараларына қатысу, мысалы, шеберлік сыныбы. Ұзақ мерзімді кадрларды даярлау терең тақырыпты қамтитын ұзақ курсты қамтиды. Кадрларды оқытудың жеке формаларын жүргізу қашықтығы: • қашықтан; • дәстүрлі. Қашықтағы формаларға дәстүрлі әдістер сияқты әдістер кіруі мүмкін, тек дәріс беруші аудиторияның алдында емес, ноутбук немесе смартфон болсын, құрылғының экраны арқылы таратады.

152

Оқу-әдістемелік құрал

Түрлері Қызметкерлерді оқытудың тек формалары ғана емес, сонымен қатар түрлері де бар. Олар үшке бөлінеді: • қызметкерлерді оқыту; • қайта даярлау; • біліктілікті арттыру. Әр көріністі мысалдар арқылы бөлек қарастырайық. Бірінші түрі қызметкерді жұмысқа кірісуге дайындауды қамтиды. Жағдай: Мектеп түлегі бір жылдан кейін демалуға және университетке баруға уақыт беруді шешті. Бірақ оның мақсаты - өтірік айту және ештеңе жасамау, ол жұмыс істегісі, тәжірибе жинап, жаңа адамдармен танысқысы келеді. Кешегі студенттің тәжірибесі мен біліктілігі жоқ, ол жұмысқа орналасады және қызметкерлер үшін үш күндік оқу курстарын өткізеді. Курс әр қызметкердің мақсаттары мен міндеттері, міндеттері, қажетті дағдылары туралы баяндайды, өмірлік тәжірибелермен танысады және жаңадан бастаушылардың сұрақтарына жауап береді. Екінші түрі - қайта даярлау. Бұл қызметкер қызметтің бейінін өзгертсе немесе оның лауазымына қойылатын талаптар жаңартылса және өзгертулерді қажет етсе жүзеге асырылады. Жағдай: Экономика және бухгалтерлік есеп бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бірдей емес. Егер бухгалтер кәсібін өзгертіп, экономист болғысы келсе, онда ол қайта даярлау курсынан өтуі керек. Үшінші түрі - біліктілікті арттыру. Ол көптеген қызмет салаларында қолданылады, сіздің біліміңіз бен дағдыларыңызды жаңартып, тәжірибе жинауға және кəсіби болуға мүмкіндік береді. Жағдай: Еңбек нарығы түлектермен және тәжірибелі мамандармен қаныққан. Қызметкер жұмыс орнын сақтап, жоғары жалақыға өтініш білдіріп, өз кәсібінің шебері болып қалғысы келеді. Ол үшін үнемі біліктілігін арттыру курстарынан өту керек. Жұмыс берушілер тәжірибелі және білімді қызметкерлерді көргісі келеді, ал клиенттер жоғары білікті мамандармен жұмыс істеуге қуанышты болады, сондықтан мұндай бағдарламаларды өткізу бастықтар мен тапсырыс берушілердің адалдығын қамтамасыз етеді.

• • • • •

Зерттеу пәндері Қызметкерлерді оқытудың тақырыбы: білім: позицияны сапалы орындау үшін қажетті теория; еңбексүйгіштік: жұмыс орнында өз функцияларын орындау мүмкіндігі; дағдылар: теориялық білімді жоғары деңгейде қолдана білу; тұлғалық ерекшеліктер: жұмысты орындау үшін қажет жеке тұлғалық сипаттамалардың жиынтығы; командада жұмыс істей білу: ұжымда жұмыс істеу, ортақ мақсат үшін әріптестермен қарым-қатынас жасау, бөлімге пайдалы болу.

Әдістемелер Қызметкерлерді оқытудың көптеген тиімді әдістері бар. Таңдау мақсаттарға, міндеттерге, ыңғайлы форматқа байланысты. Ең танымал әдістерді қарастырыңыз. 1-әдіс: Дәріс. Бұл әдістің артықшылығы - аудиторияның үлкен деңгейіне жету және әсерлі ақпарат беру мүмкіндігі. Минус - кері байланыстың мүмкін еместігі. Тыңдаушылар кейде сұрақтар қоя алады, бірақ олар бөлек түсіндіріп немесе талқылауға кете алмайды. 2-әдіс: Семинар. Талқылауға, пікірталасуға, сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік бар. Қатысушылардың белсенділігіндегі артықшылыққа қарамастан, сіз көп мөлшерде құрбан болуға тура келеді. 3-әдіс: Видео оқулықтар, вебинарлар. Бұл нақты формат технологияның дамуы мен уақыттың жетіспеушілігіне байланысты кең танымал бола бастады. Адамдар жолда уақыт өткізгісі келмейді, олар осы жерде білім алғысы келеді, қазір видеотаспаға сұраныс көп. 4-әдіс: Іскерлік ойындар. Олар ойын арқылы қызметкерлерді өндірістік мәселелерді шешуге және ұжымда жұмыс істеуге үйретеді. Қатысушылардың санын алып тастағанда, бірақ мұндай ойындардан кейінгі білім ұзақ уақытқа қалдырылады және белсенді қолданылады. 5-әдіс: Жаттығу. 20% - теория, 80% практика, оқытудағы ақпараттың бірдей пайызы. Қатысушыларға қалай жақсы жұмыс істеуге және жұмыс мәселелерін шешуге көмектесетін әртүрлі ситуациялық практикалық тапсырмалар көп бөлігін алады. 6-әдіс: Брифинг. Жұмыс процесінің басталуына дейін тәлімгерлік ету, негізгі нюанстарды бөліп көрсету - бұл оқыту әдістерінің бірі. Мұнда терең білім берілмейді, бірақ жұмыстың жалпы идеясын алуға болады.

Бизнес-мектеп

153

7-әдіс: Уақытша ротация. Жаңа нәрсені үйренудің бір әдісі - әріптесіңіздің орнына бару. Техника қызметкерлердің іс-әрекетін өзгертуден тұрады. Біреуі екіншісінің еңбек міндеттемелерін алады. Бұл жағдайға басқа қырынан қарауға және жаңа білім алуға көмектеседі. 8-әдіс: Тәлімгерлік. Қорытындысында, тәжірибелі қызметкер тәжірибесі аз және білікті мамандарды оқытады және бақылайды. 9-әдіс: Қашықтықтан оқыту. Әр түрлі онлайн курстардан өту қызметкерлердің жұмысына тиімді әсер етеді. Әдетте, мұндай курстарды өз салаларындағы әртүрлі атақты мамандар үйретеді. 10-әдіс: Бизнес-коучинг. Қызметкерлерді ынталандыратын және оларға жұмыс жағдайларын шешуге көмектесетін жалдамалы адам. Оқу процесін ұйымдастыру Бизнестің тиімділігін арттыру және қызметкерлерді оқытуды ұйымдастыру үшін сіз келесі алгоритмді ұстануыңыз керек: Тренингтің мақсаттары мен міндеттерін анықтаңыз. Қандай нәтижеге қол жеткізгіңіз келетінін шешіңіз: жұмыс сапасын жақсарту, қызметкерлердің ынтасын арттыру, қызметкерлерді жаңа жауапкершілікке дайындау. Пішінді, әртүрлілікті және оқыту әдістемесін таңдаңыз. Жоғарыда сіз қызметкерлерді оқытудың барлық форматтарымен таныстыңыз. Олардың мақсатына сүйене отырып, оқу процесінің ең оңтайлы нұсқасын таңдаңыз. Енді курстар мен оқыту компанияларын іздеудің уақыты келді. Біз Интернетті өз салаңызда оқытатын ең жақсы компанияларды іздейміз. Біз олармен келіссөздер жүргізіп жатырмыз, жаттықтырушыларды іріктеп аламыз және оқыту стратегиясын жасаймыз. бұл үшін алдын-ала дайындалған мақсатты нақты анықтау, сіздің тілектеріңіз бен үміттеріңізді сипаттау өте маңызды. Тренинг бағдарламасы дайын болған кезде мұқият оқып шығыңыз. қажет болса, өзгертулер енгізіңіз, өзгертуді сұраңыз. Өтетін орынды таңдаңыз. Сіздің кеңсеңізде немесе жаттығу компаниясында. Біз қызметкерлерді оқытуды жүргіземіз, қызметкерлердің қатысуы мен реакциясын қадағалаймыз, пікірлер жинаймыз. Қызметкерлердің өнімділігі мен тиімділігі қамтылған материалдың нәтижелерін бағалаймыз. Жақсы оқыту бағдарламасының атрибуттары Тиімді білім беру бағдарламасы төменде сипатталған бірнеше талаптарға жауап беруі керек: 1-талап: Өзектілік. Мәліметтер, әдістер, проблемаларды шешу қазіргі уақытта тиімді болуы керек. Өткен ғасырлар туралы білім беру тиімді емес және пайдасыз. Шетелде қолданылатын әдістерді ұсыну әрдайым нәтиже бермейді, өйткені Ресейде өзіндік жұмыс ерекшелігі бар және оны ескеру қажет. 2-талап: Қызметкерлерді тарту. Оқу процесінде қызметкерлер белсенді қатысып, алаңдатпауы маңызды. Егер олар скучно және ақпарат пайдалы болмаса, онда олар автоматты түрде алаңдауға немесе бір-бірімен байланыса бастайды. Оқыту кезінде оның интерактивті болуын қамтамасыз ету керек. 3-талап: Ынталандыру. Тренинг барысында жаттықтырушы пайдалы ақпараттан басқа, қызметкерлерді оны қолдануға, мақсат қоюға және кәсіби өсуге ынталандыруы керек. Бұл өте маңызды, өйткені еңбек өнімділігі мен өнімділік тек дағдыларға ғана емес, сонымен қатар оларды қолдануға деген құлшынысқа да байланысты. 4-талап: Қайталау. Пайдалы білімді бір аралықта беріп қана қоймай, сонымен қатар оқу бағдарламасы барысында негізгі ойлар мен қорытындыларды жүйелі түрде қайталап отыру керек, осылайша ол аудиторияның басына түседі. Оның дайындалған материалда екеніне көз жеткізіңіз. Әдетте бұл кезең дайын бағдарлама менеджерге бекітілгенге дейін көрсетілген кезде талқыланады. 5-талап: Кері байланыс. Оқу кезінде және одан кейін қызметкерлердің кері байланыс беруі маңызды. Оқу процесіне қатысу материалды жасауға және дайындалған материалға қызығушылықты көрсетеді, ал қызметкерлерді оқығаннан кейін кері байланыс, бағдарламаны шолу келесі уақытты жақсартуға көмектеседі. Кеңестер Оқу процесінің тиімді болуы және таңдаған компанияның кәсіби болуы үшін осы нұсқауларды орындаңыз. 1-кеңес: ақпаратты қабылдаудың бірнеше арналарына әсер етіңіз. Басқаша айтқанда, жаттықтырушы немесе жаттықтырушы жай сөйлеп қана қоймай, көрсететініне көз жеткізіңіз. Зерттеулер көр-

154

Оқу-әдістемелік құрал

некі материалдарды, презентациялар мен бейнелерді пайдалану материалды жақсы сіңіруге және есте сақтауға көмектесетіндігін дәлелдеді. 2 кеңес: білім беру қызметтерін ұсынатын компанияны мұқият таңдаңыз. Пікірлерді оқып, таныс-менеджерлерден кадрларды даярлау тәжірибесі туралы сұраңыз, компаниялардың байланыс деректерін сұраңыз, тәжірибеге және олармен тұрақты негізде жұмыс жасайтын компаниялардың тізіміне назар аударыңыз. Нарықтың белгілі көшбасшыларының өз салаларындағы сәтті істерінің үлкен плюс болады, бұл жұмыс сапасын көрсетеді. 3-кеңес: материалды және жаттықтырушыны жеке оқып шығыңыз. Дайындалған бағдарламаны қарап шығыңыз, қажет болса түзетулер енгізіңіз. Бапкеріңізбен танысыңыз. Оның шешендік шеберлігін, дикциясын, харизмасын бағалаңыз. Оның идеяны қысқа әрі нақты жеткізе білуі өте маңызды. 4-кеңес: келісімшарт жасаңыз және жұмыстың барлық нюанстарын түсіндіруді ұмытпаңыз. Оқытудың шарттарын, мақсаттарын, міндеттерін, форматын сипаттаңыз. Сабақтың уақытын, бағасы мен төлеу әдісін, оқу курсының аяқталғанын растайтын берілген құжат түрін нақты жазыңыз. Қорытынды Қызметкерлерді оқыту бизнесті дамытудың ажырамас бөлігі болып табылады, бұл көшбасшыға жанжалды жағдайларды жақсы басқаруға және шешуге мүмкіндік береді, ал қызметкерлерге топ ретінде жақсы жұмыс істеуге және дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді. Әлем өзгеруде, проблемаларды шешудің әдістері де бар, сондықтан қызметкерлер мен менеджерлердің білімін үнемі жаңартып отыру қажет. Бұл оларға өз жұмыстарын тиімді және тиімді орындауға мүмкіндік береді, ал компаниялар нарықта бәсекеге қабілетті болып қалады. Білім беру бағдарламаларының көптеген түрлері, түрлері мен әдістері бар. Таңдау мақсат пен жеке қалауыңызға байланысты.

7.4. Қызметкерлерді ынталандырудың жаңа тәсілдері Компания әрбір қызметкердің өз әлеуетін толық іске асыруға мүдделі болуы үшін барлық жағдайларды жасауы керек. Менеджерлер мотивация туралы пікірлерін өзгертуі керек. Төменде осы «әлем сияқты ескі» проблеманың жаңа тәсілдері келтірілген. Компанияның қолайлы микроклиматы тиімді ынталандырудың маңызды нүктелерінің бірі болып табылады. Әр қызметкер өз мақсатына жете алатындай жағдай жасау, жалпы ұйымның жұмысына жағымды әсер етеді. Қолайлы климатты құруға қамқорлық жасайтын ұйым өз қызметкерлерінің жұмысын жеңілдетеді. Мұндай ұйым өз қызметкерлерін оқыту және біліктілігін арттыру мүмкіндіктерін ұсынады, сол арқылы оларға құрмет білдіреді. Өкілеттілік беру. Белгілі бір өкілеттіктер берілген жұмысшылар неғұрлым ынталандырылған болады. Билік өкілеттігінен туындаған жауапкершілік сезімі сіз өзіңіздің сенімділігіңізді білдіретін меншік сезімін тудырады. Менеджерлер өз өкілеттіктерін бөлісіп, қызметкерлерге өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік беруі керек. Қызметкерлерге үлкен дербестік беру оларға көп шешім қабылдауға және бастаманы қабылдаудан қорықпауға мүмкіндік береді. Топтық жұмыс конструктивті шешімдер қабылдауға ықпал етеді. Басқарушыларға шешім қабылдау және жауапкершілікті өз қол астындағыларға беру өте қиын. Бақылау дәрежесін сәл төмендету керек, бірақ көп емес. Сонымен, сіз өз қызметкерлеріңізге ешқандай қауіп-қатерсіз өкілеттікті қалай бере аласыз? Қызметкерлеріңізге олар не істеу керек және олардан не күтетіндерін білетін етіп мақсат қойыңыз. Қызметкерлердің алға қойған мақсаттарына жетудегі жетістіктерін қадағалаңыз және егер олар дұрыс емес жолда болса, оларға жетекшілік етіңіз. Ресми жүйелік талдау жасаңыз. Бастапқы кезеңде мұндай талдауды жиі өткізу ұсынылады. Басшылық пен қызметкерлер жүйеге үйреніп алғаннан кейін, мұндай талдауды сирек жүргізуге болады. Мүмкін, жылдық мақсаттар үшін талдау ай сайын басында және тоқсан сайын өткізілуі керек. Егер мақсаттар жақын болашаққа немесе өте маңызды жоба үшін қойылса, мұндай талдау жиі жүргізілуі керек. Егер мақсаттарға қол жеткізілсе немесе тіпті мерзімінен бұрын қол жеткізілсе, онда жұмысшыларды атап өту керек.

Бизнес-мектеп

155

Біліктілікті арттыру. Шешім қабылдау мүмкіндігі берілген қызметкерлер (әсіресе өз іс-әрекеттерін бақылауды жүзеге асыру керек болғанда) моральдық қанағаттанудың жоғары дәрежесін алады және ұйымға көбірек берілген, бұл ынталандырудың жоғарырақ деңгейіне әкеледі. Мұндай мақсатқа жету үшін ұйым ақпарат пен біліммен бөлісіп, қызметкерлеріне қажетті дағдыларды беріп, бастысы, оларды тыңдауы керек. Ең дұрысы, қызметкерлерге жалақыдан ғана емес, жаңа білім алатындықтарын айқын көрсете отырып, мансаптық өсуге арналған ресми бағдарламалар құру қажет. Әр қызметкердің оқу барысын бақылаңыз. Өткен және қалаған тренингтерін белгілейтін форманы енгізіңіз. Қызметкерлерге компанияның мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келген жағдайда, қажетті тренингтен өту мүмкіндігін беруге тырысыңыз. Егер сізде мансаптық өсуді оқыту бағдарламасы болмаса да, менеджерлер оқытудың қызметкерлерге де, компания үшін де қандай пайда әкелетінін анықтап, осындай тренингтің өткізілгеніне көз жеткізуі керек. Төзімділік. Ұйым сонымен қатар өз қызметкерлерінің қателіктеріне шыдамды болуы керек, өйткені шығармашылық көзқараспен қателіктерді болдырмауға болмайды. Қателер үшін жазадан қорқатын жұмысшылар өз жұмыстарында шығармашылықпен айналыса алмайды және бастама көтере алмайды. Мақтау - ынталандырудың тамаша тәсілі. Бірақ сәтті болу үшін оны дұрыс қолдану керек. Мақтау мақсатты болуы керек. Егер сіз өзіңіздің қызметкеріңіз сіз оны мадақтаған нәрсені қайталағыңыз келсе, оған нені қуантарыңызды айтыңыз. Қызметкер сонымен бірге оның жетістігі не үшін маңызды екенін және оның компанияның мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге қалай ықпал ететінін түсінуі керек. Ортақ пікірден айырмашылығы, ақша мотивацияның негізгі көзі емес деп айтуға болады. Жасалған жұмысқа қанағаттану сезімі уәждеменің негізгі көзі болып табылады. Шығармашылық тәсіл. Бүгінгі таңда тиімді мотивация шығармашылық тәсілдерді қажет етеді. Кейбір ұйымдар өз қызметкерлерінің уәждерін арттыру үшін жаңа ынталандыруларды сәтті енгізді: Концерт билеттері Жетістіктер кештері немесе кешкі ас Естелік сыйлықтар Театр билеттері Жақсы көзқарас пен сыйластық - бұл үлкен ынталандырушылар. Әдетте қызметкерлер әдеттегі артықшылықтардан тыс өмірінің барлық жақтарын теңестіруге тырысатын менеджерлерді бағалайды. Жұмысшылар осындай менеджерлерді жақсы жұмыс нәтижелерімен «марапаттайды». Қызметкерлерге ем-дом қабылдау демалысы мен еңбек демалыстың еш қиындықсыз берілетініне көз жеткізіңіз. Егер сізде керісінше дәлелдер болмаса, осы күндерді адал пайдалануға сендіріңіз. Қажет болса, отбасылармен жұмыс істейтін қызметкерлердің отбасылық мәселелерін немесе кезек күттірмейтін мәселелерін шеше алатынына көз жеткізіңіз. Қызметкерлеріңіздің қажеттіліктерін ескеріңіз, сонда олар өз компанияларын құрметтейді Қызметкердің уәжін қалай төмендетуге болады: Жалған жұмыс Тиісті дайындықты қамтамасыз етпеңіз Күту мен мақсаттың бұлыңғыр көрінісін елестетіп көріңіз Қызметкердің жұмысы туралы тиісті және уақтылы кері байланыс ұсынбаңыз Ескерту белгілері Компаниядағы моральдық-психологиялық климат көп нәрсені қалайтынын сезіну оңай. Мәселе жаңа ғана пайда болған кезде оны қалай анықтауға болады? Ақылды басқарушы білуі керек бірнеше ескерту белгілері бар: Қызметкерлер сіздің қатысуыңызда сөйлеуді немесе бір буынды сөздермен жауап беруді тоқтатады Жүйелік кідіріс Тым ұзақ үзілістер Сырттай оқу Компаниядағы психологиялық ахуалды жақсарту оңай емес. Сіз өзіңіздің қызметкерлеріңіздің қажеттіліктеріне үнемі назар аударып отыруыңыз керек және олар сізге жүгінген кезде шынымен тыңдауыңыз керек.

156

Оқу-әдістемелік құрал

Қызметкерлердің мінез-құлқы мен мотивациясын жақсарту әдістері: Қызметкерлеріңіздің не айтқандарын тыңдаңыз. Олар өздерінің пікірлері құрметтелетінін және оларды тыңдайтынын сезіну керек. Сіз тек тыңдап қана қоймай, сонымен қатар олардың идеяларын, сұрақтары мен мәселелерін шынымен еститініңізге көз жеткізіңіз. Қол жетімді болмаңыз. Бұл өте қарапайым кеңес болып көрінуі мүмкін, бірақ бұл сіздің жұмысыңызға жақсы көзқарас пен түсінудің кілті болып табылады. Менеджерлердің аз ғана пайызы жұмыста қол астындағыларға жеткілікті уақыт бөледі. Өз қызметкерлеріңіздің арасында жиі болыңыз, осылайша сіз барлық мәселелер туралы білетіндігіңізді және олардың не істеп жатқанына бей-жай қарамайтындығыңызды айтыңыз. Қызметкерлеріңіз дұрыс емес нәрсе жасаған кезде ғана пайда болмаңыз және сіз оны сол үшін жазалағыңыз келсе. Өзіңізге қажетті ақпаратты өз қызметкерлеріңізбен бөлісіңіз. Олар ағымдағы оқиғалардан хабардар болуы керек. Сіз олармен ақпарат бөліскен кезде, олар компанияға қатысы барын сезінеді. Ақпараттармен алмасу өте қарапайым түрде болады: қызметкерлердің компаниядан кетуі немесе жаңа біреудің келуі туралы хабарлау. Жақсы жұмысына ризашылық білдіріңіз. Жұмысшылар ризашылық білдірген кезде моральдық қанағаттану сезімін алады. Керісінше, егер олардың күш-жігері басшылардың назарынан тыс қалса, олар жұмысқа деген қызығушылықты жоғалтады. Белгілі бір жетістігін мақтау «сен жақсы жұмыс істейсің» деп айтудан гөрі тиімдірек. Әр қызметкердің мансаптық өсуіне барлық жағдайларды жасаңыз. Бүгінгі таңда қызметкерлер жалақы алып қана қоймай, қызметте алға жылжуды да қалайды. Бұған қызметкерлерді әртүрлі үздіксіз білім беру курстарына бағыттау арқылы қол жеткізуге болады. Әр қызметкерге жеке тұлға ретінде қарау. Екі бірдей бірдей қызметкерді кездестіру екіталай, яғни дағдылары немесе жеке көзқарасы. Сондықтан сіздің қызметкерлеріңізді жақсы білуге және олардың мақсаттары мен міндеттерін түсінуге уақыт бөлу маңызды. Сіз барлық адамдар үшін мотивацияның бір әдісін қолдана алмайсыз және бұл әр адам үшін нәтиже береді деп үміттенесіз. Бұл болмайды. Сындарлы сын ұсыныңыз. Кейбір менеджерлер өз қызметкерлерін сынға алудан сақтайды, әсіресе микроклимат жеткіліксіз болған кезде. Олар жай жағдайды нашарлатқысы келмейді. Қызметкерлердің сындарлы, сындарлы болса, оны жоғары бағалайтындығын таң қалдырдық: олар өздерінің функционалдық міндеттерін жоғары деңгейде орындауға мүдделі. Егер олардың жетекшілері өздерінің қателіктері не екенін түсіндіре алмаса, олар өздерінің қателіктерін мүлдем сезінбестен өз міндеттерін бұрынғы деңгейде атқара береді. Ешқашан проблемалар өздігінен жоғалады деп үміттенбеңіз. Бұл болмайды. Керісінше, жағдай одан сайын нашарлай түседі. Есеп берушілікті арттыру мүмкіндіктерін ұсыныңыз. Осылайша, сіз бастама көтеруге жағдай жасап қана қоймай, сонымен қатар өз қызметкерлеріңіздің қабілеттеріне сенетіндігіңізді көрсетесіз. Қызметкерлерге мақсаттар мен міндеттерді қою процесіне қатысуға мүмкіндік беріңіз. Әркім өз өміріне әсер ете алатындығын сезгісі келеді. Сізге мақсаттар мен міндеттерді анықтауға қатысуға мүмкіндік бере отырып, сіз өзіңізді қызметкерлер тарапынан қолдау мен адалдықты қамтамасыз етесіз. Осыдан кейін өнімділікті талдау жүйесін енгізу керек. Адамдар олардан не күтілетінін және өз қызметін қалай жүзеге асыруы керектігін білулері керек. Жаңа идеяларға ашық болыңыз. Қызметкерлердің жарналары компанияның дамуы үшін өте маңызды. Қызметкердің идеяларын ешқашан сынамаңыз, тіпті егер бұл ең күлкілі ұсыныс болса да. Керісінше, қызметкерді мұқият тыңдап, оған қосқан үлесі үшін алғыс айтыңыз, өз ұсынысын қарастыруға уәде беріңіз, содан кейін сіздің шешіміңіз туралы хабарлауды ұмытпаңыз. Егер сіз ұсыныстың артықшылығын пайдаланғыңыз келсе, бұл қызметкерді міндетті түрде тексеріңіз. Ешқашан сүйікті қызметкер таңдамаңыз. Жұмысшылар менеджерді өздерінің таңдаулы екендерін бірден дәл болжайды. Қызметкерлермен қарым-қатынас кезінде мұқият және абай болыңыз және барлығымен бірдей қарым қатынас орнатыңыз. Бұл сіздің компанияңызда директордың немесе компания иесінің отбасы мүшелері қызмет етсе өте маңызды. Жақсы көзқарас пен жігерді әділетсіз непотизм ғана өлтіре алады. Адал болыңыз. Егер уәдеңізді орындай алмасаңыз, уәде бермеңіз. Демалыс күнін немесе жалақыңызды көбейтуді уәде еткеніңіз маңызды емес. Соңғы, бірақ маңызды сәт: өзіңіз ынталы және жігерлі болыңыз. Әрине, бұл басшылардың немесе компания иесінің жұмысына нашар көзқараспен емес, міндеттерді тезірек орындауға ықпал етеді. Егер сіз жұмысқа деген құлшыныс деңгейіңізді сақтап қалуыңыз мүмкін болса, сіз өз сезімдеріңізді жұмыстан шыққанша қызметкерлерден жасыруға тырысыңыз.

Бизнес-мектеп

157

Қаржылық жігерлендіру туралы не айтуға болады? Ақша өте маңызды! Әрине, бұл анық шындық. Дегенмен, бұны айту керек, өйткені алдыңғы бөлімді оқулар кері әсер қалдыруы мүмкін. Менеджмент саласындағы маман Питер Дракер айтқандай, материалдық сыйақылардан жалтаратын бірде-бір дәлел жоқ ... Анти материализм - бұл миф, оны қалай өрнектеуге болады. Шындығында, материалдық ынталандыру оның қабылданбауы демотивация ретінде әрекет ете алатындай қабылданады. Экономикалық ынталандыру артықшылықтан гөрі құқыққа айналуда. Біз ақшаға негізделген әлемде өмір сүретінімізге күмән жоқ. Адамдармен қандай қатынастар болмасын, олар ақшалай сыйақының жоқтығын өтей алмайды. Егер сыйақы жеткілікті болса, жақсы адами қарым-қатынас ұжымда қосымша күш-жігер беріп, оларды ынталандырады. Алайда материалдық емес ынталандырудың керемет жүйесінің арқасында қаржылық өтемақы саласындағы жеткіліксіз, әділетсіз және тұрақсыз саясат теңдестірілмейді. Қаржылық ынталандырудың барлық мүмкіндіктерін пайдаланыңыз. Ынталандырудың басқа түрі өлшенетін және бақыланатындай материалдық ынталандыру сияқты икемді емес. Алайда, ынталандырудың осы түрін қолданған кезде кәсіпорындар өздеріне қол жеткізгісі келетін нәрсені нақты түсінуі керек, содан кейін қызметкерлер осы мақсаттарға жету үшін қандай күш-жігер жұмсау керектігін анықтап, сайып келгенде, осы міндеттерді орындау үшін қандай сыйақы ең толық болатынын шешуі керек. Қызметкерлердің уәжделуіне анықталмағаннан гөрі анықталған сыйақы стандарттарынан үлкен зиян келмейді. Егер сіздің қызметкерлеріңіздің сенімін жоғалтудың ең сенімді әдісі болса - дәл солай. Ақшалай өтемақы еңбек өнімділігін арттыруға және өнімділікті арттыруға «катализатор» бола алады. Бірақ мұндай сыйақы жақсы басқаруды алмастыра алмайды. Бұл басқарудың ажырамас бөлігі ғана. Кейбір негізгі өлшемдер жарнаманың тиімді болуы үшін өте маңызды. Бұл өлшемдерге мыналар кіреді: • Науқан тез арада болуы керек • Ынталандыру нақты болуы керек • Сыйақылардың мақсаттары белгілі, түсінікті және қол жетімді болуы керек. • Ынталандыру нақты және жұмыс нәтижелерімен тікелей байланысты болуы керек • Науқан түпкілікті / қайтарымсыз болуы керек Есіңізде болсын, кез-келген марапаттау жүйесі белгілі бір жағдайда ғана тиімді бола алады. Сондықтан жүйенің тиімді болуы үшін оны компанияңыздың нақты жағдайларына бейімдеу керек. Барлық жағдайларға және барлық уақытта қолданылатын сиқырлы формула жоқ. Материалдық ынталандыру негізінен үш түрге бөлінеді: Тарифтік мөлшерлеме. - Бұл әдісті қолданған кезде лауазымға ең төменгі және максималды тарифтер белгіленеді. Содан кейін әр позицияның тарифтік ставкалары бүкіл кәсіпорынның тарифтік кестесін құрайды. Пайданы бөлу - бұл қызметкерлердің арасында пайданың белгілі бір пайызын бөлуді қамтиды. Мұны макро деңгейде де (бүкіл компания үшін), микро деңгейде де (бір қызмет түрімен немесе өнімнің бір түрін өндірумен айналысатын жеке бөлімше немесе қызметкерлер тобы үшін) жасауға болады. Төлем нәтижесі бойынша - бұл топта немесе жеке-жеке жасалуы мүмкін. Қай түрі тиімді? Жауап бірдей - ол жоқ. Әр жағдайды терең зерттеп, сәйкес жүйені таңдау қажет. Қарастырылып отырған кәсіпорынның тарихы мен мәдениеті де маңызды. Барлық мүдделі тараптардың белсенді қатысуынсыз түбегейлі өзгерістерге ұшырағанның бәрі сәтсіздікке ұшырайды. Күтпеген жерден түбегейлі өзгерістер енгізу ұсынылмайды. Жүйе дұрыс тұжырымдалуы керек және мүдделі тараптармен жан-жақты және ашық талқылаудан кейін «мини» деңгейінде сынақтан өткізіліп, жинақталған тәжірибе негізінде жетілдірілуі керек. Ынталандырудың кез-келген жүйесін енгізу маңызды кезең болып табылады, оны асығыс атқаруға болмайды. Бір топ мүдделі қызметкерлердің ұсыныстарын тыңдап, талқылауға жеткілікті уақыт беріңіз. Бұл кезеңде іске асыру кезінде туындауы мүмкін барлық проблемаларды алдын-ала болжау мүмкін емес, бірақ кейбір айқын, әрине, алдын-ала қарастырылуы мүмкін. Іске асырылғаннан кейін екі тарап та жинақталған тәжірибе негізінде жүйеге өзгерістер енгізуге дайын болуы керек. Жүйе толығымен қанағаттанарлық болмайынша оны жақсарту туралы ешқандай күмән болмауы керек. Ол үшін абсолютті адалдық пен ынтымақтастық талап етіледі. Менеджерлердің жиырма жыл бұрынғыдай әдістерді әлі де қолданатындығы (олар өздерінің таңдаулыларын таңдайды, қызметкерлерге шынайылық пен адалдық танытпайды, қызметкерлерге

158

Оқу-әдістемелік құрал

басқару шешіміне үлесін қосуға мүмкіндік бермейді) - бұл ең үлкен бүгінгі проблемалардың бірі. Жұмысшылар бұрынғыдай емес, сондықтан оларды ынталандыру әдістері әр түрлі болуы керек. Әр күн сіздің қызметкерлеріңіз бен сіздің бизнесіңіз арасындағы байланысты нығайтуға мүмкіндік береді. Дұрыс таңдау жасаңыз. Жақсы жаттығыңыз. Жақсы уәждеме беріңіз. Сіздің компанияңыздың кез келген аспектісіне қатысты қабылдаған шешіміңізге және адами ресурстарға қатысты әрекеттерге бірдей назар аударыңыз. Сіз жалдайтын адамдар сіздің өнімдеріңізге, тұтынушыларыңызға және сөзсіз төменгі сызығыңызға үлкен әсер етеді.

7.5. HR-менеджмент Адами ресурстар - бұл ұйымдағы адамдар (олардың білімі, дағдылары мен қабілеттерін қоса). Олардың күш-жігері ұйымға мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Адами ресурстарды басқару (HRM - HumanResources Management ) немесе адам ресурстарын басқару (АРБ деп аталады) - бұл компанияның жұмысын жақсартатын ұйымның адам ресурстарын тиімді пайдалану. Персоналды басқару - қазіргі кездегі бизнес-ұйымдардың ең күрделі міндеттерінің бірі. Бұл міндет ұйымның барлық менеджерлерінің міндеті болып табылады, өйткені компанияның адами ресурстарын тиімді басқару арқылы ғана компания алға қойған мақсаттарына қол жеткізеді. Қызметкерлер құрамы - бұл функцияны тікелей жүзеге асыратын барлық деңгейдегі мамандар сияқты ұйымның персоналын басқаруға жауап беретін қызмет саласы. Персоналды басқарудың басты мақсаты - адамдардың көмегімен сіздің компанияңыздың жетістіктерін қамтамасыз ету. Адами ресурстарды тиімді пайдалану ұйымның стратегиялық мақсаттары мен операциялық жоспарларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, ал сауатты басқару адами ресурстарды адами капиталға айналдыруға ықпал етеді, бұл жоғары бәсекелестік ортада HR менеджерінің жетекші функциясы болып табылады. Персоналды басқарудың заманауи мәселелері. Қазіргі уақытта айналамыздағы әлем үнемі және болжанбайтын өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістердің кейбірі іскери әлемге әсер етеді: Қызметкерлердің күтілетін өзгерістері: бүгінгі таңда компания қызметкерлерінің өмірлік мәні он жыл бұрынғы қызметкерлердің өмірлерінен өзгеше. Көбінесе оларды мансаптық мүмкіндіктері бар күрделі, бірақ қызықты жұмыс қызықтырады. Олар жұмысынан қанағат алады деп күтеді. Әлемдік аренадағы бәсекелестік: жаһандық экономиканың дамуы компаниялардың бизнесті жүргізуге әсерін тигізді. Бүгінгі таңда компаниялар әртүрлі жұмысшылардың мәдени айырмашылықтарын ескере отырып, оларды басқаруды үйренуі керек. Өнімділікті жоғарылату: Өндіріс және қызмет көрсету салаларындағы ұйымдар жалпы алғанда компаниялардың өнімділігін қалай арттыруға болатындығын ойлайды. Бұл өз кезегінде қызметкерлердің жеке өнімділігін арттырудың нақты жолдарын анықтауға көмектеседі. Қиындық - өнімділіктің өсуіне көбінесе бірдей жұмысшылардың көмегімен қол жеткізуге тура келеді, кейде одан да аз. Өнімділікті арттыру мақсатында компаниялар шығындарды шектеу және өнім сапасын жақсарту қажеттілігін ұмытпайды. Яғни, әр ұйым шығындарды арттырмай және тауарлар мен қызметтердің сапасын төмендетпей, адами ресурстарының өнімділігін арттырғысы келеді. Технологияға әсер ету: Озық технологиялар мен коммуникациялардың дамуы барлық ұйымдардың жұмыс процесі мен өнімділігіне айтарлықтай әсер етті. Қазіргі ұйымдар бәсекелік артықшылықты сақтау үшін неғұрлым білікті жұмыс күшін дайындауға, сақтауға және жалдауға міндетті. Жоғары тиімді ұйымды қалай құруға болады? Жоғары тиімділікке қол жеткізу үшін ұйым адам ресурстарын басқару бөлімінің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі керек. Кадрлар бөлімі қызметкерлерге ұйым үшін өз жұмысының құндылығын сезінуге мүмкіндік беретін саясаттар мен процедураларды жасайтынына және жүзеге асыратындығына көз жеткізіңіз. Сонымен қатар, қызметкерлер заманауи технологияларды ұстануға, тиімді көшбасшылықпен жұмыс істеуге және ең бастысы өз мансабын жоғарылату процесін бақылауда ұстайтындықтарын сезінуге тиіс.

Бизнес-мектеп

159

HRМ бөлімінің негізгі функциялары. Қызметкерлерді іріктеу және жалдау: Жаңа қызметкерлерді таңдау және жалдау - жоғары еңбек өнімділігі бар ұйым құрудағы өте маңызды процесс. Талантты және білімді қызметкерлер болмаса, ешқандай ұйым жоғары еңбек өнімділігі деңгейіне жете алмайды. Жалақы мен сыйлықақылар: жалақы мен сыйлықақыларды бөлудің тиімді жүйесі қызметкерлердің ұйымға қосқан үлесі бойынша марапатталуын қамтамасыз етеді. Бәсекеге қабілетті жалақы жүйесі жоғары өнімділік стандарттарын қолдауға жақсы ынталандыру болып табылады. Басқарма жұмысының бұл аспектісі қаржы бөлімі мен бухгалтериясының жұмысымен келісілуі керек. Адами ресурстарды дамыту: Қазіргі құбылмалы әлемде жоғары білікті қызметкерлерді жалдау адам ресурстарын басқарумен байланысты мәселелерді қысқа мерзімде шеше алады.Сіздің компанияңызға үнемі пайдалы болу үшін, дарынды қызметкер өзінің білімі мен дағдыларын жетілдіруді жалғастыруы керек. Өз білімін жаңартып, жаңартпастан, тіпті дарынды қызметкер қажетсіз болып қалуы мүмкін. Еңбек және денсаулық қауіпсіздігі: салауатты жұмыс ортасын құратын және осылайша өз қызметкерлеріне олардың қамқорлығын көрсететін ұйым. Персоналды басқару қызметін кім жүзеге асыруы керек. HR менеджер - бұл жұмыс саласы адам ресурстары болып табылатын қызметкер. Адами ресурстарды басқаруды HRM менеджері және желілік менеджерлер / компания менеджерлері бірлесіп жүзеге асыруы керек. HRM менеджерінің қызметі персоналмен жұмыс істеу процедураларын әзірлеу, олардың орындалуын үйлестіру, іс қағаздарын жүргізу және т.б. Алайда, барлық осы жұмыстар кафедралардан алынған ақпаратқа және олармен тығыз ынтымақтастыққа негізделуі керек. Мысалы, персоналды басқару бөлімінің менеджері қызметкерлерді жалдаудың қажетті формалары мен процедураларын жасай алады, бірақ резюме, сұхбат және жалдау туралы шешім қабылдауды қызметкерлер жұмысқа қабылданатын бөлім бастығының тікелей қатысуынсыз мүмкін емес. Бүгінгі таңда біздің аймақтағы барлық компанияларда адам ресурстарын басқару персоналы немесе сыртқы кеңесшілерді жалдау үшін жеткілікті қаржылық ресурстар жоқ. Бұл жағдай шағын және орта бизнес үшін өте кең таралған. Мұндай компанияларда персоналды басқару бөлімінің құрамына кіретін функцияларды көбінесе басшы немесе басқарушы топтың біреуі орындайды. Бүгінгі таңда адами ресурстарды басқару саласындағы міндеттер көбіне қазіргі заманғы динамикалық әлемнің қажеттіліктеріне байланысты. Бұл әлем жаһандану мен технологиялық прогрестің әсерінен айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Ұйымдардың еңбек өнімділігін едәуір арттыруға деген ұмтылысы олардың компанияның ажырамас және қажетті активі ретіндегі адами ресурстарға көбірек көңіл бөлуін көрсетеді және ұзақ мерзімді инвестициялар үшін нұсқа ретінде қарастырылады. Сұхбаттасу үшін чек-парақша Сұрақ

Ол бізге не береді

Өзіңіз туралы әңгімелеңіз

Кандидаттың жауабы кезінде бірқатар маңызды нюанстар ескерілуі керек: • үміткердің сөйлеген сөзінде өмірбаяннан ақпаратты ресми түрде көшіру мүмкін немесе осы компанияның персоналында қалғысы келетіндігін көрсетіп, «көрнекі карталарды» бірден бөлісуге шешім қабылдайды; • сұхбаттасушының сөйлеген сөзі анық, қысқа әрі түсінікті; • сұхбаттасушы күңкілдейді немесе мүлдем өз ойын білдірмейді.

Өзіңіз туралы әңгімелеңіз

Бұл сұрақтың жауабының арқасында адамның кім екенін түсінуге болады. Кейбіреулер өмір тым күрделі деп санайды, көптеген проблемалар бар. Басқалары өмір туралы оң пікірлер айтады. Олар өмірде белгілі бір проблемалар болуы мүмкін екенін мойындайды, бірақ олардың бәрін жеңуге болады.

Нәтижесі

160

Оқу-әдістемелік құрал Сұрақ

Ол бізге не береді

Көпшіліктің жауаптары шаблондарға сүйене отырып, Бқл жұмыста сізде не керемет еңбек жағдайлары мен мансаптық болашақ қызықтырады? туралы айтады. Құнды мамандар мүмкіндігінше нақты атап өтуге тырысады. Сұхбаттағы негізгі сұрақтардың бірі. Осы сұрақтың арқасында үміткер өзінің негізгі артықшылықтары Сіздің туралы ақпаратты жеткізе алады. Көшбасшы сұхбат артықшылықтарыңыз берушінің олардың артықшылықтары туралы ақпараттуралы айтып ты қалай жеткізетінін қарастыруы керек. Кейбіреулер беріңізші? дерексіз ұғымдармен шектелсе, басқалары дәлелді Неліктен сіз өзіңізді фактілерді келтіреді. Әрине, нақты фактілер мен цифосы жұмысқа лайрларға жүгінетін адамдар (олардың артықшылықтарын ықты деп санайсыз? шынымен растайтын) жұмыс беруші тарапынан үлкен құрмет пен назарға лайық болуы мүмкін.

Сіздің әлсіз жақтарыңыз қандай?

Білікті маман өзінің әлсіз күнәларына өкінуі екіталай. Ол өз жауабын жұмыс табу мүмкіндігін жақсартатын етіп ұсынуға тырысады. Мысалы, ол өзінің «өзіне және басқаларға деген қаталдығын», «көбісі мені еңбекқор деп атайды» және т.б.

Алдыңғы жұмысыңызды неге тастадыңыз? Неліктен жұмыс орындарын ауыстыру туралы шешім қабылдадыңыз? Басшылық сізді қалай бағалады?

Бірінші сұрақ жұмысты тастап кеткен үміткерлерге, ал екінші сұрақ - өмірінде осындай қадам жасауды жоспарлап жүргендерге арналған. Әңгімелесушінің бұрынғы жұмысы туралы қалай сөйлейтінін атап өткен жөн. Жанжалдың жоғары деңгейі, адамдарға деген теріс көзқарас бұрынғыдай маманның қарым-қатынасына және жұмысына әсер етеді және жаңа жерде. Мұндай қызметкерлерді компанияңыздың қызметкерлеріне орналастыруда абай болу керек. Құзыретті маман негізінен өткен жұмысының жағымды жақтарына назар аударады, бірақ баса назар аударады - ол жұмысты өзгертуге шешім қабылдады, өйткені ол көп нәрсеге ұмтылады. Біз ұмытпаймыз, кейде менеджерлер жұмысшылар үшін даулы және «қиын» болады.

Сізде басқа жұмыс ұсыныстары болды ма?

Құзыретті маман сұхбат барысында айтатын басқа ұсыныстарды күтті. Бірақ сонымен бірге ол сіздің компанияңызда жұмыс істеуге деген қызығушылығын баса айтады.

Адамдар көбінесе мұндай кезеңге өз өмірлерін жоспарламайды, олар ағыммен жүруді жөн көреді. Мұндай мамандарға сіздің компанияңыз қажет емес. Басқа үміткерлер абстрактілі түрде жауап беруді 5-10 жылдан кейін жөн көреді - мысалы, белгілі бір саланың маманы өзіңізді қалай елестеболу жоспарлары туралы есеп беру. Дегенмен, бізге тесіз? әлдеқайда көп ерекшелік қажет. Кандидаттардың аз бөлігі ғана өздерінің жеке жетістіктеріне бағытталған, болашақта олардың кәсіби өсу жоспарлары туралы дайын.

Нәтижесі

Бизнес-мектеп Сұрақ

161 Ол бізге не береді

Оптималды түрде, кандидат өз тәжірибесіне сүйене отырып, компанияны жетілдірудің белгілі бір тәсілдерін Жаңа жұмыста қандай ұсынғанда. Мұны алғашқы кездесуде орындау өте қиын, өзгерістер енгізгіңіз өйткені қызметкер сіздің компанияңыздың нюанстары келеді? мен мәселелері туралы әлі де жеткілікті білмейді. Бірақ өтініш берушіден сіз біртіндеп бастама алуыңыз керек. Маңызды және пайдалы сұрақты қойыңыз, өйткені ол сұхбат барысында өтініш берушіден алған барлық ақпаратты күмән тудырады. Оңтайлы жағдай - бұл жұмыс Өткен жұмысыңыз іздеуші телефон нөмірін немесе жақсырақ, алдыңғы туралы кім пікір айта жұмыс берушілердің бірнеше байланыстарын бірден алады? ұсынған кезде. Әдетте кандидаттар тіпті бір нөмір ұсына алмайды. Мұндай күмән жұмыс тәжірибесінің немесе жақсы ұсыныстардың жоқтығының белгісі болады.

Қызметкер қандай жалақы күтеді?

Құзыретті маман әрқашан өз қызметінің маңыздылығын біледі. Компания қызметкерге сұралған жалақыны ұйымның басқа мамандарына қарағанда айтарлықтай күшті ұсына алмайтын жағдайлар туындауы мүмкін. Алайда, егер қызметкер тарапынан түсініспеушілік туындаса, өтініш берушіні теңгерімсіз ету үшін есептік төлемді немесе жәрдемақыны түбегейлі азайтуға болады.

Әңгіме соңында өтініш берушінің хоббиін сұраңыз. Сіздің хоббиіңіз бар Мүмкін, сіз кейбір хобби үшін пікірлес адамды таба ма, бос уақытыңызда аласыз. Ия, және сіз онымен жақсы әсер қалдыра аласыз, немен айналысасыз? бұл туралы ойлау үшін қосымша ақпарат болады.

Кәмдә пір тұтасыз

Осындай ашық сұрақтардың арқасында адам өзінің жеке қасиеттерін көрсете отырып, еркін жауап алуға мүмкіндік алады. Мені осы сұрақтарға кез-келген жауап қызықтырады, бастысы әңгімелесушіңіздің ойлауын түсіну

Мінсіз жұмысты сипаттаңыз: егер сізге бірЖауап сізге өтініш берушінің мүдделері мен оның өмірдеңе жасауға, кез-келлік ұстанымдары туралы білуге, оның адалдығы мен жұген адамға, кез-келген мыс істеуге деген ықыласын бағалауға мүмкіндік береді. адамға жұмыс істеуге рұқсат етілсе Үміткердің әлсіз жақтары туралы сұрастырудың орнына, квадрат сызып, оның «кәсіби сала» екенін және кәсіпті Әдетте ешкім алаңды толығымен көлеңкелемейді. Содан 100% игерген адам кейін сіз боялмаған бөліктің неліктен қалғанын сұрай әдетте бүкіл алаңға аласыз, және ол өзінің кемшіліктері туралы айтады. көлеңке түсіретінін түсіндіріңіз. Алаңның үміткердің кәсібилігіне сәйкес келетін бөлігін бояуды сұраңыз.

Нәтижесі

162

Оқу-әдістемелік құрал Сұрақ

Ол бізге не береді

Нәтижесі

Жаңа қызметкер ерекше назар аударуды қажет етеді, өйткені ол әлі күнге дейін компаниядағы жұмыс технологиясы туралы көп білмейді. Барлығын дұрыс жасау Сіз біздің командамы- үшін, ол бір нәрсені түсіндіретін, кеңес беретін немесе здың құрамына қалай көмектесетін көптеген адамдармен араласуға мәжбүр бокіресіз? лады. Мұндай сұрақтың жауабы үміткердің бұл туралы ойлайтынын, алғашқы айлардағы мінез-құлқы одан әрі қарым-қатынасқа қалай әсер ететінін түсінетінін білуге мүмкіндік береді. Үш сөйлемде сегіз жасар жиеніңізге мәліметтер базасының не екенін түсіндіріңіз. «Деректер базасының» орнына сіз үміткердің әрекет ету мерзіміне қатысты кез-келген басқа терминді қабылдауға болады.

Адам өз жұмысының мәнін бастамашыларға қаншалықты анық және жылдам түсіндірсе, оның кәсібилігі мен бағынышты адамдарға білім беру қабілеттілігін бағалауға көмектеседі.

Өнімділікті басқару Тиімділік менеджменті - бұл дұрыс қолданылған кезде қызметкердің, бөлімнің және жалпы компанияның мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік беретін құралдар жүйесі. Тиімділікті басқару менеджерлері мен жетекшілерге: Қызметкерлердің біліктілік деңгейін, сондай-ақ олардың қызметтік міндеттерін, мақсаттары мен міндеттерін орындауға қатысты еңбек өнімділігін анықтаңыз. Қызметкерлердің жетістіктерін мойындау және жоғары сапалы тапсырмаларды алға жылжыту. Тапсырмалардың сапасыз сапасын анықтаңыз және түзетіңіз. Еңбек өнімділігін арттыру мақсатында жұмысшылардың біліктілігін арттыру. Қызметкерлерге табысты болуға мүмкіндік береді. Өнімділікті басқару жүйесін енгізу үшін компанияда кем дегенде келесі үш процесті құру қажет: Әр қызметкерге мақсат қою және оған жетудің әдістерін анықтау. Орындау туралы кері байланыс Өнімділікті жақсартуға көмектесіңіз Бірінші процесс көшбасшы мен қызметкер арасындағы мақсаттар мен міндеттерді қою мен өзара келісуді қамтиды. Олар айқын, бір мәнді, сандық және уақыт шектеулі болуы керек. Мақсаттар жыл сайын немесе жиі анықталады және талданады. Оларға қол жеткізудің жалпы әдістері лауазымдық нұсқаулықта бекітілген (қызметкердің функциялары мен міндеттерін сипаттау), сонымен қатар кез келген мақсатта тікелей әзірленуі мүмкін. Екінші процестің аясында әртүрлі аттестациялар мен қызметкерлерді бағалау жүргізіледі. Барлық қызметкерлер жылына кемінде бір рет немесе айына бір рет өз жұмысының тиімділігіне баға алуы керек. Көптеген компанияларға осындай бағалауларды тоқсан сайын өткізуді ұсынамыз. Қызметкерлердің өнімділігін осындай жүйелі түрде бағалау нәтижелері бойынша үшінші процесс кәсіби өсудің жеке жоспарларын (оқыту, тағылымдамалар, консультациялар және т.б.), сондай-ақ мансаптық өсу жоспарларын жасау сияқты әрекеттерді қамтиды. Мансаптық жоғарылату қажеттілігі жыл сайын қызметкерлердің жұмысын үнемі бағалау нәтижесінде бағалануы керек. Компанияда жасалынуы мүмкін «ақылға қонымсыз» он шешім (сіздің жұмысшыларыңызбен қарым-қатынасыңызды бұзуға қабілетті) Тіпті ең танымал ұйымдар өз қызметкерлерімен қарым-қатынаста жиі қателіктер жібереді. Көбінесе олар кішкентай балалар сияқты адамдарға қарайды, содан кейін олардың қызметкерлері неге көбінесе олар күткендей болмайтынына таң қалады. Менеджерлер әр түрлі қызметкерлерге әр түрлі

Бизнес-мектеп

163

ережелерді қолданады, содан кейін жұмыс орнында неге мұндай жағымсыз атмосфера бар деп ойлайды. Адамдар көп жұмыс істейді және оң пікірлерді сирек алады. Сонымен қатар, көптеген ұйымдар жағдайды ушықтыратын және адамдарды бақытсыз ететін іс-әрекеттерге көп күш жұмсайды, бұл мотивацияның төмендеуіне әкеледі. Қателіктердің келесі тізімін оқып шығыңыз және дәл осындай қателіктер жіберілген серіктестік тәжірибесінен бірнеше мысалды еске түсіріңіз. Енді сіз қателіктерді мойындадыңыз, болашақта оларды болдырмауға тырысыңыз. Стандарттардың болмауы. Менеджерлер адамдарға не істеу керектігін білулері үшін жұмыс күту туралы нақты сипаттама бермейді, содан кейін қызметкерлер неге олардың талаптарын қанағаттандырмайды деген сұрақ туындайды. Олар қызметкерлердің идеялары мен ұсыныстарын қарауға қабылдамайды, содан кейін жақсартуға қатысты ешкім ештеңе ұсынбайтынына таң қалады. Олар өз қызметкерлерінің пікірлері мен идеяларын, сондай-ақ ұдайы жетілдіруге арналған ұсыныстарды сұрайды немесе оларды жүзеге асыру үшін өкілеттік береді, содан кейін идея немесе ұсыныс ескерілгені және оның неге іске асырылғандығы немесе орындалмағаны туралы пікір білдірмейді. . Олар шешім қабылдап, содан кейін адамдардан пікірлері туралы сұрайды, егер олардың пікірлері қазір маңызды болса. Олар компанияның ережелері мен саясатын бұзатын және кінәлілермен жеке әңгімелесуден аулақ болып, компанияның қатарындағыларды сынайтын бірнеше адамды табады. Олар әрдайым қызметкерлерді жаңа тосынсыйлармен қуанудың орнына, алдын-ала болжанған түрде мадақтайды. Олар персоналды басқару саясаты мен процедураларын жасамайды, олар протекционизм және адамдарға әділетсіз қарау сияқты ұғымдар өркендеген заңсыздық жағдайында жұмыс істейді деп ойлайды. Олар өз қызметкерлерінен осы өзгерістерге байланысты не нәрсеге қол жеткізуге тырысқандарын түсіндірмей жұмыс әдістерін өзгертуді сұрайды. Адамдар бірінші кезекте өз шеберліктерін жетік меңгереді деп күтілуде, бірақ оқу процесі көп жағдайда қателіктерден болатынын білмейді. Олар қызметкерге қате жіберіп, қызметкер басқа шешім қабылдауы мүмкін болатын қосымша ақпаратқа ие болуға мүмкіндік береді. (Білім - күш, онымен бөліс). Мықты менеджерлер не істейді Ұлы менеджерлердің төрт маңызды міндеті • • Адамдарды талантына қарай таңдаңыз • • Қызметкерлерге нақты мақсаттар қойыңыз • • Қызметкерді күшті жақтарына назар аударуға ынталандыру • • Қызметкерлерді олар үшін ең қолайлы жұмыс орнын таба отырып дамыту. Адамдарды талнатына қарай таңдау Талант дегеніміз, бұл: Қалау (мысалдар: жетістікке ұмтылу, біліктілікті жоғарылату қажеттілігі, өмірге деген ұмтылыс) Ойлау тәсілі (мысалдар: шоғырлану, тәртіп, жеке жауапкершілік) Қарым-қатынастарды орнату (мысалы: эмпатия, адамның жеке ерекшеліктеріне ұқыптылық, сендіру қабілеті, бұйрық беру қабілеті) Қызметкерлерге нақты мақсаттар қойыңыз Әр қызметкерге күтілетін нәтижелерді және аяқталғаннан кейін қандай болатынын анықтауға көмектесіңіз. Осыдан кейін оны мазаламаңыз. Қызметкерге өз міндеттеріне жетудің дұрыс бағытын анықтауға мүмкіндік беріңіз. Кері байланыс жасаңыз, қызметкерді ұқыпты ұстаңыз. Қызметкерді күшті жақтарына назар аударуға ынталандыру Жеке қызметкердің күшті жақтарына назар аударып, оның әлсіз жақтарын қадағалаңыз. Әр қызметкерді не үшін итермелейтінін анықтаңыз және оның жұмысының мазмұнын жаңа аспектілермен байытуға тырысыңыз (мысалы: егер қызметкерге жұмыс тиімділігі үшін күрделі мәселелерді шешу қажет болса, оған бір қиын тапсырманы беріңіз). Өндірістің қажетті бағыттары бойынша біліктілікті арттыру курстарын өткізуді қамтамасыз етіңіз.

164

Оқу-әдістемелік құрал

Қызметкерлерді олар үшін ең қолайлы позицияларды табу арқылы дамытыңыз Менеджердің міндеті - жұмысты жақсарту және әр қызметкердің өз орнына сәйкес келетіндігін бақылау Бөліміңіздегі әр қызметкердің қабілеттері мен мүмкіндіктерін ашыңыз. Сіз оның өсу әлеуетін анықтап, оның ұйымға үлесін қоса білуіңіз керек. Кейбір адамдар үшін бұл мансаптық мүмкіндікті білдіруі мүмкін; басқалары үшін қазіргі жұмысының мазмұны мен мазмұнын кеңейту болады. Жақсы бастықтың басқа басшылардан не айырмашылығы бар? Бұл сұрақтарға жауаптар, әрине, әр түрлі болады, өйткені бір адамның бірінші кластағы жұмыс беруші туралы пікірі басқасының пікірінен өзгеше болады. Дегенмен, барлық жақсы бастықтарға тән бірқатар сипаттамалар, тәсілдер мен қабілеттер бар. Сонымен қатар, көшбасшылықтың тиімді дағдыларына деген қажеттілік әсіресе шағын және орта бизнес үшін өте маңызды. Үздіксіз көшбасшылық деңгейінің бизнес үшін қаншалықты маңызды екенін есте ұстай отырып, келесі дағдылар, стратегиялар мен сипаттамалардың жиынтығын қарастырған жөн: Меншікке қатысы болу сезімі. Шағын көлемде қызметті жүзеге асырған кезде әр қызметкер компанияның қызметіне тең дәрежеде қатысатын команданың тең мүшесін сезінуі маңызды. Жақсы жұмыс беруші, әрине, әр қызметкерге жалақыға және өтемақының басқа түрлеріне қатысты ғана емес, сонымен бірге қызметкердің күнделікті қызметіне қалай қатысатынын да әділ түрде қарастыруы керек. Кері байланыс, жаңашылдық пен шығармашылықты ынталандырыңыз, сонда қызметкерлер шынымен де қатысады. Сіз кез-келген айырмашылыққа қарамай, әр қызметкерге әділеттілікпен қараудың абсолютті сенімділігін қамтамасыз ету үшін ашықтық пен адалдық, сенім және құрмет атмосферасын құруыңыз керек. Команданың әр мүшесінің меншік құқығы болуы өте маңызды, өйткені бұл компанияның ұзақ мерзімді мақсаттарына келгенде бір бағытты (сызықты) ұстануға мүмкіндік береді. Ақша ғана емес, миссия да маңызды Өте аз компаниялар өз қызметін таза альтруизмнен жүзеге асырады, бірақ біз пайда негізгі философиялық және практикалық ұғым деп айтқымыз келмейді. Керісінше, тиімді бастық бизнестің табысты болуына бағытталған шынайы миссияны қалыптастырады. Оның формасы бизнестің өзіне де, бастық анықтағысы келетін негізгі басымдықтарға да байланысты. Мысалы, мейрамхана қожайыны уақыт шектеулі бизнес-қоғамдастыққа қызмет етудің тәсілі ретінде тез тамақтануды көбейте алады. Керісінше, медициналық жабдықтау компаниясы өз өнімдерінің тұтынушылар денсаулығын жақсартуға қалай көмектесетініне назар аудара алады. Нақты миссия жұмыскерлерді ынталандыруға ғана емес, сонымен қатар олардың істеген құндылығы туралы түсінікке де әкелуі мүмкін. Маңызды мәселе - бұл ақшадан гөрі көп нәрсе. Мұндай тәсіл, іс жүзінде, қызметкерлерге күнделікті әдет, яғни олардың күн сайынғы жұмысының негізі. Ең қорқынышты қорқу сезімі Біздің көпшілігіміз әрқашан өзінікін дұрыс деп сезінетін және қаталдық қолдану әдісімен қанағаттанатын бастықтарды кездестірдік. Жұмыста бір қателік жібергеннен кейін, басыңызды пышақтың астына қоюға дайын болыңыз. Керісінше, тиімді бастық өз қызметкерлерін жұмысында кездейсоқ шатасулар пайда болған жағдайда ұялмауға шақырады және жұмысын жақсарту бағытында жұмыс істеуді жалғастырады. Мұндай тәсіл қателесуден қорықпай, оқуды ынталандыратын ақыл-ойды қажет етеді. Қазір істеп жүргендеріңізден өзгеше, жаңа нәрсе бастауға тырысыңыз, бірақ егер бірдеңе дұрыс болмай қалса, біз бір-бірімізді өлтірмейтінімізді ұмытпаңыз. «Мен колледжде жүзуші едім, мен акуланың артынан қуып келе жатқанын көрген кезде тез жүздім. Мен Олимпиада ойындарында өнер көрсетіп жүргенімді елестетіп, жылдам жүздім. Барлық мәселе сіз не нәрсеге назар аударғыңыз келетіндікте - қорқыныш немесе мүмкіндік. Тек жетекшілік жасамаңыз - тәлімгер болыңыз. Спорт комментаторларының эфирде бір команданың жаттықтырушысы екінші команданың жаттықтырушысын «жеңді» деген пікірді жиі естисіз. Дәл осындай құбылыс сіз өзіңіздің ұстанымыңызды көшбасшы ретінде де, тәлімгер ретінде де, шабыттандыратын және қажет болған жағдайда өз бөлімшелеріңіздің іс-әрекеттерін түзететін тәлімгер ретінде бағалағанда да орын алады. Тәлімгер заттарды

Бизнес-мектеп

165

ойыншыларға қарағанда мүлде басқаша қабылдайды. Мүмкіндікті ағарту мен шабыт үшін пайдалану маңызды. Сонымен қатар, жақсы тәлімгер сияқты, өзіңіздің жеке үлгіні көрсетіп, өз тобыңызды басқару маңызды. Мысалы, жұмысшыларыңыздың қателіктерін көрсеткенде, оларды жасаған кезде қателіктеріңізді мойындағаныңызға сенімді болыңыз. Олардың мансабы да маңызды мәселе. Сіз үшін жұмыс істейтін адамдар өздерінің мансабын басқаруда және жылжытуда сізден көмек күтетінін ұмытпаңыз. Мен айтқанымдай, бәрі ақшаға байланысты емес. Бірақ мұның бәрі сіздің қызметкерлеріңізді қалай жақсартуға және мансапты мағыналы етуге болатындығын өздері көре алатындай етіп бағыттау туралы. Егер қызметкер менеджер болуды немесе бір күнде өз бизнесімен айналысуды мақсат етсе, осы мақсатқа жетуге тырысыңыз. Оларға түпкі мақсатына қарай жұмыс істеуді жалғастыру үшін қандай қасиеттерге ие болу керектігін айтыңыз. Көшбасшы болым тумайды. Жақсы бастық болу үшін тағы бір маңызды тақырып. Бұл бастық болып тумайтынын, ол қасиет уақыт өте келетін мінез-құлық екенін түсіну тиімді. Әрине, әрқашан басшылық және қызметкерлерді ынталандыру стилінде мінсіз болып көрінетін бастықтар болған және болады. Әдетте, басшыларға арналған сабақтарға және семинарларға қатысу, тиімді көшбасшылық туралы кітап оқу арқылы нәтижеге қол жеткізген көптеген жетекшілер көп, және маңызды фактор - жақсы жұмыс беруші бірінші дәрежелі жұмысшыларды табиғи түрде тартады деген түсінік. Адамдар жақсы көшбасшылық қабілеттерін дамыта алатыны сөзсіз. Белгілі бір дәрежеде бізде жақсы және тиімді бастыққа айналуы мүмкін табиғи бейімділіктер мен сипаттамалар бар. Сізге шынымен жасау керек нәрсе - бұл осы белгілерді өз бойыңызда дамыту үшін, осы мақсатқа жету үшін қолдан келгеннің бәрін жасау. Ұсынылатын әдебиеттер

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Жалдау өнері. Бір сағат ішінде адамды қалай бағалауға болады, Светлана Иванова Өкілдік және басқару, Брайан Трейси диктатор бол. Практикалық нұсқаулық, Микал Хем Басқару практикасы, Питер Друкер KPI туралы аңыздар мен шындық, Марина Вишнякова Қатаң басқару. Нәтиже үшін адамдарды жұмысқа тартыңыз, Дэн Кеннеди Табысты жалдау техникасы, Баскина Татьяна Марк Сидониус Фалкс, құлдарды қалай басқаруға болады Бізді шынымен не нәрсеге талпындырады, Даниэль Пинк Өзгерістерден бас тарту, Роберт Киган және Лиза Лехи

166

Оқу-әдістемелік құрал Кәсіпкер сөздігі

Әкімші - бағыныштылардың іс-әрекетін бақылауды қамтамасыз ете отырып, ресурстарды ұсынуға және ұйым жоспарларын орындауға жауапкершілікпен байланысты жүйелік тәсіл шеңберіндегі менеджер рөлдерінің бірі. Қызметкерлерді бейімдеу - бұл жаңа қызметкерлерді ұйымға енгізу процесі, ол корпоративтік мәдениетте, кәсіби қызметтің тәсілдерімен және бейресми коммуникациялық жүйелерге енгізілген ережелермен және нормалармен танысуды қамтиды. Белсенді кадр саясаты - жағдайдың дамуы туралы нақты болжамдардың ғана емес, сонымен бірге оған әсер ету құралдарының болуымен де сипатталады. Қызмет түрлерін талдау - белгілі бір жұмыс түрінің мақсаттарын, міндеттері мен компоненттерін, сондай-ақ оны тиімді жүзеге асыру жағдайларын анықтауға бағытталған кадрлық қызмет. Адами ресурстарды талдау - бұл қызметкерлерді ұйымның маңызды ресурсы ретінде қарастыратын тұжырымдама, оны пайдалану кезінде елеулі резервтер жасырылады және оны пайдаланудың экономикалық тиімділігін бағалау арқылы сипатталуы мүмкін. Сертификаттау - еңбек қызметі нәтижелерінің деңгейіне, сондай-ақ адамның қасиеттері мен әлеуетіне қойылатын талаптарға сәйкестігін бағалауға арналған кадрлық шаралар. Көрініс - бұл ұйымда негізгі міндеттерді шешу жолдары, кезеңдері мен құралдарына негізделген стратегиялық мақсаттарға жету жолында қалай жүруге болатындығы туралы қалыптасқан идея. Компания ішілік оқыту - бұл кәсіпорынның (немесе корпоративтік оқу орталықтарының) негізінде өзінің немесе сыртқы оқытушылардың қатысуымен жүзеге асырылатын және белгілі бір ұйымға тән мәселелерді шешуге негізделген кадрларды даярлау (оқыту және қайта даярлау) жүйесі. Қалпына келтіру шығындары - қазіргі уақытта сол функцияларды орындай алатын жұмысшымен алмастыруға қажетті шығындар. Олар жаңа маман алу шығындары, оны оқыту (бағдарлау) және жұмыс істейтін қызметкерді қалдырумен байланысты шығындардан тұрады. Менеджментке гуманистік көзқарас - ұйымды мәдени құбылыс ретінде қарастыратын тәсіл. Іскерлік этика - басқару және кәсіпкерлік саласындағы ұйымдар мен олардың мүшелерінің қызметін басқаруға тиісті қағидаттар мен нормалардың жиынтығы. Оған әр түрлі құбылыстар кіреді: ұйымның ішкі және сыртқы саясатына этикалық баға беру, ұйым мүшелерінің моральдық қағидалары, ұйымдағы моральдық климат, іскерлік этикеттің нормалары - рәсімнің сыртқы мінез-құлық нормалары.

Бизнес-мектеп

167

VIII. Кәсіпкерлер үшін франчайзинг 8.1. Франчайзингпен жұмыс істеу кестесі Франшиза дегеніміз не? Франчайзинг дегеніміз - қолданыстағы бизнес жүйесін және белгілі брендті пайдалану. Франшиза сатып алып, кәсіпкер дәлелденген сызба бойынша өз бетінше кіріс ала отырып, өз ісін жүргізуге мүмкіндік алады. Жұмыс принципі. Франчайзинг жүйесіндегі жұмыс кестесі қарапайым. Нарықта танымал компания, дамыған бренд және жұмыс жүйесі бар, тауарлар мен қызметтерді сату үшін өзінің брендін пайдалану құқығын сатады. Кәсіпкер осы құқықты сатып алуды және дайын жүйеде жұмыс істеуді ұйғарғаннан кейін, ол келесі әрекеттерді орындайды: келісім жасасады және компанияның иесіне үлес қосады; мұндай салым біржолғы деп аталады; бұл қадам жарнамаланған бренд атауымен жұмыс істеуге деген ниетті растайды; брендті пайдалану құқығын растайтын құжаттар пакетін, бизнесті бастау туралы нұсқаулықтарды, бизнес-жоспарды дайындауға арналған материалдарды, бөлімшенің дизайнын орналастыруды алады; кадрларды даярлау орталықтарындағы орындар; ашылу сатысында компания франчайзиға (франчайзинг иесіне) франшизаны ашуға, жабдық сатып алуға және орнатуға, бөлімді компания қабылдаған стильде орналастыруға, бірінші сатыда қажетті өнімді жеткізуді ұйымдастыруға қойылатын талаптарды қанағаттандыратын бөлмені таңдауға көмектеседі; компания барлық мәселелер бойынша консультациялардан тұратын тұрақты қолдау көрсетеді; франчайзингке қажетті өнімді жеткізу арналарын қамтамасыз ететін кірістіліктің мониторингін жүргізу; оған роялти деп аталатын белгілі бір ай сайынғы төлем алынады. Франчайзи компанияның оқу орталықтарында да, тікелей жерде де кадрларды дайындай алатындығын, керемет ашуды ұйымдастыра алатындығын есте ұстаған жөн; Компанияның консультанты ашылғанға дейін және кейін сайтта тікелей көмек бере алады. Табысты жұмыс істейтін бизнестің иелері өздерінің жеке тәжірибелерін сату арқылы лайықты ақша таба алады, ал жаңа кәсіпкерлер өздері үшін сәтті бизнес үлгісін таба алады. Оған толық құқықты алу үшін тараптар арасында франчайзинг шарты жасалады - бизнес-модельді «ұзақ мерзімді жалдау» түрі. Франчайзинг туралы келісім - меншік иесінен (франчайзерден) кәсіпкерге (франчайзиға) брендті пайдалану құқығын, бизнес жүргізу саласындағы білім қорын, алынған технологиялар мен өндірістік процестерді беруді білдіреді. Бұл жағдайда меншік иесіне біржолғы төлем төленеді және жүйелі түрде - кәсіпкердің келісімшартта белгіленген пайдасының (роялти) үлесі. Франчайзинг шарты бойынша контрагенттер заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да болуы мүмкін - жеке кәсіпкерлер. Франчайзингтік жұмыстың басты плюсы тәуекелдерді азайту болып табылады, өйткені олардың негізгі бөлігі франчайзерге тиесілі. Франчайзи дайын барлық нәрсені пайдаланады - танымал тауар белгісі (бренд), белгіленген өндіріс тәртібі, сатып алушылармен (тапсырыс берушілермен) жағымды бедел. Сонымен қатар, бизнес иесі жаңадан келген кәсіпкерге үй іздеуде, қызметкерлерді оқытуда, бизнес-жоспар мен сатылым стратегиясын жасауда көмектесетін жағдайлар жиі кездеседі. Франчайзер өз тарапынан франчайзидің жұмысын қатаң бақылайды және олардың белгіленген ережелерді қалай сақтауын қадағалайды, мысалы, дүкендер (белгілер, сатушылардың интерьері және тіпті формасы) бірдей көрінуі керек. Франчайзердің құқықтары тиісті қызмет көрсету деңгейін, тауарлық белгіні пайдалану мерзімдерін, сонымен қатар өнімнің сапасына және қызмет көрсетуге қойылатын талаптарды қамтиды. Егер франчайзи белгіленген жұмыс принциптерін сақтамаса, келісімшарт біржақты тәртіппен бұзылады. Кәсіп иелері әрқашан өздерінің мүдделерін қорғайды, атап айтқанда, франчайзидердің мұндай бизнесті сынақтан өткізілген және сыналған бизнес моделі негізінде ашуға тыйым салу туралы келісімде көрсетілген. Қалай болғанда да, барлық ережелер мен талаптар франчайзинг келісімінің тараптары арасында келісім-шарт деңгейінде белгіленеді. Мысалы, Dodo Pizza франшизасы бухгалтерлік есептің бірыңғай жүйесін, сонымен қатар пиццаны дайындауға қатаң талаптарды көрсетеді (мысалы, тіпті пиццадағы қызанақ нұсқаулыққа сәйкес қатаң түрде салынуы керек, егер орналасуы бұзылса, оны жай тастау керек).

168

Оқу-әдістемелік құрал

Жалпы алғанда, франчайзинг - бұл жалдау, ал франчайзинг - бұл іске асырылған және сәтті жұмыс істейтін бизнес-модельді пайдалану құқығын беретін бизнес. Мысалы, әлемдегі мейрамханалар санының 15% иеленетін MacDonald’s-ті алайық, олардың 85% -ы өздігінен жұмыс істейтін франчайзингтік кәсіпорындар. Маңызды: франшизаны сатылымға шығару үшін бизнес жүргізу туралы ең көп ақпарат жинау қажет (кәсіпкерлік негіздері, әдістемелік нұсқаулықтар және т.б.), басқаша айтқанда, толық «франчайзинг пакетін» дайындау қажет. Франчайзер барлық нәрсені сөреге қоятын франшиза тіпті жаңа бастаған кәсіпкер үшін де түсінікті болады, сондықтан оның болашақ жұмысында сұрақ болмайды.

8.2. Франшизаның артықшылықтары мен кемшіліктері Сатып алушының артықшылықтары Алдымен франшиза алуды шешуге көмектесетін негізгі артықшылықтарды атап өтейік: компанияны іске қосу үшін белгілі бюджет; танымал атпен және брендпен бизнесті бастау мүмкіндігі. Көбінесе, бұрыннан пайда болған бедел сізге жарнамаға ақша жұмсамай-ақ, клиенттерді тезірек тартуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда ерекше пайда жаңа бастаған кәсіпкерлерге беріледі; • сатушының жан-жақты қолдауы. Франчайзингтің бизнестегі артықшылықтары мен кемшіліктерін талдауда бұл тармақ негізгі болып табылады, өйткені франчайзер өз тобын дайын модельмен ғана емес, сонымен бірге дайындалған маркетингтік саясатпен де қамтамасыз етеді; • жеке кәсіпкер армандай алатын жеңілдіктер алу; • дайын жарнама науқаны, кейде тіпті болмайды, өйткені көбінесе бұл мәселені сатушы шешеді; • ең басында «соққылардың пайда болу» ықтималдығы. Кәсіпорынның іске қосылуына жан-жақты қолдаудың арқасында бизнес-модельді жалға алушы оны күтіп тұрған барлық қиындықтардың алдын-алады. Франчайзи үшін франчайзингтің артықшылықтары, әрине, олар ұсынатын өнімге деген сұраныста. Ең бастысы - орынды таңдап, жоба иесінен алынған барлық кеңестерді тыңдау. • •

Сатып алушының пайдасы Сонымен, франчайзер үшін франшизаның артықшылықтарын келесідей анықтауға болады: тәжірибе және өз қызметкерлерінің даму процесін талдау мүмкіндігі. Егер бастапқы кезеңде франчайзидің негізгі мақсаты - өз бетінше ақша табуды бастау болса, бизнес-модельдің иесі, егер ол, әрине, болашаққа сеніммен қарайтын болса, нарықты зерттеу үшін жақсы негіз алуға және сатып алушымен өзара әрекеттесудің жаңа тәсілдерін әзірлеуге тырысады. Осылайша, ол өзінің толығымен автономды «еншілестерін» байқап, нарықты, сұранысты және өзгеретін үрдістерді талдауға кедергісіз қол жеткізеді; сатып алушы есебінен жаңа филиалдар ашу. Алынған біржолғы жарналар, әдетте, жаңа тауарлар мен қызметтердің дамуына көшеді, бұл желіні одан әрі кеңейтуге мүмкіндік береді; даму жылдамдығы. Жақсы танымал және жұмыс істейтін бренд сатып алушылардың өздері сатушыны тауып, ынтымақтастық ұсынатын деңгейге жетуге мүмкіндік береді; кәсіби мамандардың үлкен тобын жинаудың қажеті жоқ. Кеңейген желіні басқару үшін жақсы дайындалған менеджерлер тобы жеткілікті. Осылайша франчайзингтік компаниялар үшін франчайзингтің артықшылықтары өз бизнесін айтарлықтай кеңейтіп қана қоймай, сонымен бірге одан әрі өсуге мүмкіндік беретін маркетингтік зерттеулер үшін трамплинді ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Кестенің кемшін тұстары Әрине, егер бұл бизнесте бәрі тиімді болса, барлық іскер топтар тек қана бизнесті жүргізудің осы тәсіліне көшетін еді. Әрине, жағымсыз жақтар да бар, олар ынтымақтастықтың жаңа түрін шешпес бұрын алдын-ала белгілі болуы керек. Франчайзерлер үшін кемшіліктер Бизнес-модельді сатып алушы үшін франшиза бойынша жұмыс істеудің артықшылықтары оның кемшіліктері сияқты маңызды емес:

Бизнес-мектеп

169

тәуелсіздіктің шектеулі деңгейі. Әрбір франшиза иесі бренд иесінің бақылауында. Бұл әсіресе бизнесті жүргізудің бастапқы кезеңінде байқалады. Ең көп бақыланатындар - жұмыс әдістері, өнім немесе қызмет сапасы; • біржолғы төлемнің өте жоғары құны, оны тек бизнес иесі белгілейді. Оның құны бір миллион теңгеден жоғары болуы мүмкін; • роялтиді үнемі төлеу қажеттілігі - қарапайым тілмен айтқанда пайдадан түскен пайызды төлеу; • франшизаны сатып алу қажет пе, франшиза алушы бизнестен кетуді шешкен кезде, белгілі бедел мен клиенттер толығымен желі иесімен қалатындығын ескере отырып, шешім қабылдау қажет; • сатып алынған компанияны сата алмау; • жеткізушілерді, шикізатты, жабдықты өз бетінше таңдай алмау. Жалпы алғанда, франшиза сатып алушының әрекетін қатаң түрде шектейді, сондықтан франчайзерімен қоштасу кезінде ол тек баға жетпес тәжірибесіне ғана ие болады. •

Франчайзер неден ұтылады Франчайзерге арналған франшизаның оң және теріс жақтары да біркелкі бөлінеді. Мұндай ынтымақтастықтың жағымсыз жақтарын сенімді түрде атауға болады: • беделі де, кірісі де байланысты болатын шығарылатын тауарлар мен қызметтердің сапасын үнемі бақылау қажеттілігі. Көптеген франчайзингтердің пайдадың қиындыларымен қанағаттануға дайындығы оларды сатушыны сатып алушыға тәуелді ететін бизнесті жүргізудің қолайлы емес әдістеріне итермелейді; • жаңа пункттер ашылуы жоспарланған нарықтың аймақтық сипаттамаларын мұқият зерттеу қажеттілігі. Бұл мәселеге қате көзқарас беделге әсер етуі мүмкін жаңа филиалдың шығынын уәде етеді; Франчайзи ұсынатын бәсекелес алу қаупі. Келісімшарт бұзылғаннан кейін, жоғарыда айтылғандай, сатып алушы өзіне алған тәжірибені өзімен бірге ала алады. Оны дұрыс қолдана білген адам, уақыт өте келе өз желісін дамытатын болады. Минус деп айтуға болмайтын, бірақ даму жолында сәтті үлгілердің көптеген иелерін тоқтататын тағы бір фактор - барлық ықтимал қауіптер мен сценарийлерді ескеретін франчайзингтің кешенді жоспарын жасау қажеттілігі. 8-Кесте. Франшизаның плюсы мен минусы Плюс пен минус

Франчайзер

• жаңа нарықтардың жедел дамуы; • ең төменгі шығындар; Артықшылығы • танылудың жоғарғы ықтималдығы; • франчайзингтерді сатудан жоғары табыс.

Кемшілігі

• «қызын» бөлек желіде бөлу қаупі; • құпиялылықты, коммерциялық құпияны жоғалту; •барлық франшиза иелері үшін •бухгалтерлік есепті біріздендіру қажеттілігі; •тұрақты мониторинг және оқыту.

Франчайзи • ықтимал қауіптерден қорғау; • жарнама мен маркетингке шығындардың болмауы; • барлық мәселелер бойынша қолдау. • шектеулі бостандық; • бастапқы кезеңде елеулі инвестициялар; • франчайзердің табыстылығына тәуелділік.

Франчайзингтік бизнесті бастаудың артықшылықтары екі тарап өздері ұсынатын өнім кейбір стандарттау мен біріздендіруден өтуге болатындығын толық түсінетіндігінде. Сондықтан білім беру, дизайн, заң немесе қаржы саласындағы франчайзингтік модельдерді табу өте сирек. Көбінесе тамақтану, авто бизнес, киім, ұялы байланыс нарығындағы модельдер өте сәтті. Статистикаға сүйенсек, алғашқы бес жыл ішінде кәсіпкерлердің 85% -ы жеке кәсіпкерлер арасында банкроттыққа ұшыраған. Франчайзинг жолымен жүретіндердің ішінде олардың 14-15% -ы ғана бар, сондықтан бизнес-модельді сатып алу қаншалықты тиімді екенін еркін шешуге болады.

170

Оқу-әдістемелік құрал Ұсынылатын әдебиеттер

1. Ян Мюррей Франчайзинг (Франшизаны қалай таңдауға болады) 2. Скотт А. Шейн. Балмұздақтан интернетке. Франчайзинг сіздің компанияңыздың табыстылығын дамыту және арттыру құралы ретінде. 3. Стивен Спинелли, Роберт М. Розенберг, Сью Берли. Франчайзинг Байлыққа апаратын жол. 4. Джон Вон Айкен. Франчайзинг, сарапшы франчайзинг құру туралы ең танымал 21 сұраққа жауап береді. 5. Дэвид Новак. Адамдарды сіздің артыңыздан жетелеңіз. 6. Howard Behar. Бұл кофе туралы емес. Starbucks корпоративті мәдениеті 7. Джим Коллинз, Мортен Хансен 8. Ричард Румелт. Жақсы стратегия, жаман стратегия 9. Джон Муллинс, Рэнди Комисар. Бизнес-модельді іздеу. Уақытты өзгерту арқылы стартапты қалай сақтауға болады. Кәсіпкер сөздігі

Франчайзинг немесе коммерциялық концессия шарты - франшизаның мәнін көрсететін келісім. Келісімде белгілі бір қызмет түрін ұйымдастыру, өткізілген бизнестің ерекшелігі, аванстық төлемдер мөлшері, тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы ақпарат бар. Бұл құжатты әдетте франчайзер жасайды. Онда компанияның барлық ерекшеліктері мен бизнесті жүргізудің ерекшеліктері көрсетілген. Маркетингтік қызметтер - кәсіп иесі (франчайзер) ұйымдастыратын және франчайзерлер үнемі төлейтін - жалпы сатылымның пайызы түрінде өнімді жылжыту қызметі. Кейбір жағдайларда төлем мөлшері белгіленуі мүмкін. Халықаралық франчайзинг қауымдастығы - франчайзингтің ғаламдық орталығы. Бұл Вашингтонда орналасқан тәуелсіз коммерциялық емес ұйым. Ол франчайзерлер мен олардың бизнес-тұжырымдамалары туралы барлық қажетті ақпаратты қамтитын франчайзинг каталогтарын жасаумен айналысады. Франчайзинг пакеті - франчайзи құқық иеленушіден сатып алатын қызметтерді және бизнесті жүргізудің шарттарын қамтитын франчайзинг пакеті. Бұл тауарлық белгіні, бизнесті ұйымдастыруға қатысты нұсқауларды, франчайзер ұсынатын қызметтер мен қызметтерді, ноу-хау және есеп айырысу жүйесін қамтиды. Қаптаманың барлық компоненттері коммерциялық концессия шартында көрсетілген. Біржолғы төлем - франшиза пакеті орнына пайдаланушы (франчайзи) компания иесіне компания төлейтін бір жолғы төлем. Бұл сома авторлық құқық иесінің бизнес-жүйені дамыту, франчайзерлерді тарту және оқыту процесінде, содан кейін олардың коммерциялық қызметімен бірге жүруге мәжбүр болған әр түрлі шығындарын өтеуге қызмет етеді. Жергілікті қолдау - франчайзер пайдаланушыға, онымен жеке кездесуге немесе телефон / Интернет арқылы байланысқа түсетін бизнесті жүргізуге көмек.

Бизнес-мектеп

171

Әлеуетті франчайзи - франчайзинг лицензиясын алуға мүдделі және франчайзингтік бизнеспен айналысуды жоспарлайтын кәсіпорын немесе жеке тұлға. Роялти - франчайзи үнемі франчайзерге аударатын төлемдер. Көбінесе бұл сатылымның пайызы. Алайда, кейбір франчайзерлер белгіленген айлық төлемді қалайды. Роялти - франчайзердің клиенттеріне бизнесті дамыту мен ілгерілетуге көмектесетін және оның тиімділігін бағалау мақсатында зерттеулер ұйымдастыратын шығындарының орнын толтыру. Шын мәнінде, роялти авторлық құқық иесінің негізгі кіріс көзі болып табылады. Осы себепті, франчайзер лицензиаттармен тығыз және тиімді ынтымақтастыққа мүдделі, соның арқасында бизнестің кірістілігі артып, екі тарап та пайда көреді. Франчайзинг туралы келісімнің қолданылу мерзімі - әдетте, 5 жылды құрайды және келесі жағдайларда ұзартылуы мүмкін: • пайдаланушы үнемі авторлық құқық иесінің алдындағы барлық міндеттемелерді орындайды; • өндіріс құралдары тиісті стандартталған; • франчайзердің қызметі франчайзер белгілеген шектерден асып кетпейді Шартты ұзарту ақылы болуы мүмкін. Субфранчайзер (мастер франчайзи, негізгі франчайзи) - франчайзер - қосалқы франчайзи - үшінші тұлғаларға бизнесті қайта сатуға айрықша құқықтар беретін франчайзи. Қосалқы франчайзердің қызметі географиялық тұрғыдан шектеулі. Субфранчайзинг - бұл әлемдік экономикада кең таралған тәжірибе. Ерекше құқықтар кешенін пайдалану аймағы (Exclusive Territory). Франчайзинг аумақтық болып табылатындығы белгілі. Авторлық құқық иесі пайдаланушыларға шектеулі аймақта жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бірақ, егер өз қызметінің мәні бойынша франчайзи көшуге мәжбүр болса, онда ол бизнесті дамыту мақсатында белгілі бір қалада немесе аймақта (яғни келісілген әкімшілік бірлік) қолдануға болатын ерекше құқықтарға ие болады. Франшиза жүйесі көбінесе бір сегментте жұмыс істейтін франчайзидардың шоғырлануынан зардап шегеді. Екінші жағынан, лицензиаттар санының көбеюі олардың нарықтағы үстемдігіне және бәсекелестердің әлсіреуіне әкеледі. Мұндай франчайзерлер жақсы пайда әкелетін бірлескен маркетингтік қызметті жүзеге асыра алады. Тауар таңбасы - тауарлар мен қызметтерді даралау үшін қолданылатын белгі. Ол ауызша, символдық немесе аралас болуы мүмкін. Тауар таңбасы (белгі) ресми тіркелген. Өндіруші компанияға оны пайдалануға айрықша құқықтар берілген. Франчайзер - шағын бизнеске немесе жеке кәсіпкерге оның атынан бизнес жүргізу құқығын беретін компания. Франчайзи - бұл біржолғы төлемдер мен ай сайынғы төлемдер (роялти) орнына франчайзердің дайын бизнес жүйесін пайдалану құқығы беріледі, егер оның барлық талаптары сақталған болса және қызметті ұйымдастыруға қатысты нұсқаулықтары сақталған болса. Филиалдық жүйелік франчайзи - франчайзерден белгілі бір аумақта коммерциялық қызметті жүзеге асыру құқығын алатын және барлық сауда нүктелерін өз бетінше басқаратын кәсіпкер немесе ұйым. FSF-пен келісім, әдетте, аумақтың дамуын білдіреді. Егер ФЖФ бұл шартты орындай алмаса, авторлық құқық иесі тиісті шаралар қолдануы мүмкін. Франчайзинг - бұл авторлық құқық иеленушісі мен қолданушының арасындағы ынтымақтастық моделі, оның аясында біреуі соңғысына оның атынан бизнесті ұйымдастыру және жүргізу құқығын береді, сонымен қатар бизнесті қолдау мен қолдауды ұсынады. Бұл авторлық құқық иесі ұсынатын белгілі бір өнімдерді немесе қызметтерді жылжыту және бұрыннан белгілі кәсіпорындар желісін кеңейту мақсатында жасалады. Бизнес форматындағы франчайзинг - франчайзер қолданушыға өз атынан әрекет ету құқығын беретін және оған бизнес жүргізуге дайын шешімдерді ұсынатын ынтымақтастық түрі. Бұл франчайзингтің жан-жақты түрі. Франчайзинг - коммерциялық концессия туралы келісім нысаны; франчайзиға бірқатар құқықтар мен технологиялар, сондай-ақ компанияның атрибуттары берілген келісім тараптарының арасындағы іскерлік қатынастар. Осы артықшылықтарды пайдалану үшін франчайзи ай сайынғы төлемдерді төлеуі керек. Франчайзинг деп франчайзи басқаратын бизнес нүктесі де аталады. «Кілттік» франшиза - франшиза келісіміне сәйкес пайдаланушыға берілетін толық жабдықталған сауда алаңы. Роялтидің тиімділігі - пайдаланушының авторлық құқық иеленушісіне ай сайынғы төлемдерінен түсетін пайда франчайзерді франшизаны қолдауға кететін шығындар сомасынан асатын кезең.

172

Оқу-әдістемелік құрал

IX. Цифровизация және бизнес Мессенжердегі байланыс, онлайн төлемдер, электрондық қызметтер - осының бәрі қазіргі заманғы адамның күнделікті істерінің біріне айналуда. «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасын қабылдаумен қазақстандықтардың өміріне қарқынды енген цифрландыру экономиканың жаңа моделін жасайды, онда негізгі салалар мен бизнес цифрландырылуға ғана емес, сонымен бірге бүкіл өмірге де енеді. Мәселен, eGov.kz электрондық үкімет порталы азаматтардың мемлекеттік қызметтерге тез қол жетімді болуын қамтамасыз ету үшін жұмыс істейді. Бұл өтініштер беру, куәліктерді алу, лицензия алу, тіркеу, тіркеу және басқа операциялар сияқты қызметтер мен қызметтер. Банктер мен пошта сияқты көптеген басқа ұйымдар сияқты, мемлекеттік органдар да қағазбастылықтан арылып, жұмысын электронды форматқа аударады. Мәселе мынада, барлық азаматтар жаңа технологияларды қолдануды біле бермейді. Оны шешу үшін халықты әдеттегі қызметтерді пайдаланудың жаңа тәсілімен оқыту керек. Біріншіден, «цифрлық сауаттылық» ұғымы туралы жалпы түсінікті анықтау қажет. Қарапайым тілмен айтқанда, бұл адамның ақпараттық технологияны күнделікті өмірде және жұмыста қолдана білуі.Общение в мессенджере, онлайн платежи, электронные услуги – все это становится частью повседневных дел современного человека.

9.1. «Цифрлы Қазақстан» «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы - цифрлық технологияларды қолдану арқылы елдің әрбір тұрғынының өмір сүру деңгейін жақсартуға бағытталған маңызды кешенді бағдарлама. Бағдарламаның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасы экономикасының даму қарқынын жеделдету және халықтың өмір сүру сапасын жақсарту, сонымен бірге экономиканың түбегейлі жаңа жолға - болашақтың цифрлық экономикаға өтуіне жағдай жасау болды. Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру 2018-2022 жылдар аралығында бес негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады: 1. «Экономика салаларын цифрландыру» - еңбек өнімділігін арттыратын және капиталдандырудың өсуіне әкелетін озық технологиялар мен мүмкіндіктерді қолдана отырып, Қазақстан Республикасы экономикасының дәстүрлі салаларын қайта құру. 2. «Цифрлық мемлекетке көшу» - қоғам мен бизнеске олардың қажеттіліктерін ескере отырып қызмет көрсету үшін инфрақұрылымды қайта құру. 3. «Сандық Жібек Жолын енгізу» - деректерді беру, сақтау және өңдеу үшін жоғары жылдамдықты және қауіпсіз инфрақұрылымды дамыту. 4. «Адами капиталды дамыту» - креативті қоғам құруды және жаңа шындыққа - білім экономикасына көшуді қамтитын өзгерістер. 5. «Инновациялық экожүйе құру» - бизнес, ғылыми сала және мемлекет арасындағы тұрақты байланысы бар технологиялық кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау, сонымен қатар өндіріске инновацияларды енгізу. Жаңа технологиялық революция («төртінші өнеркәсіптік революция») жасанды интеллект, робототехника, виртуалды шындық және басқа да инновацияларды қолдану оқыту мен жұмыс сипатына қатты әсер ететін цифрлық технологияның кеңінен таралуына әкеледі. Экономиканы цифрландыру технологияның жұмыс ортасына және әр адамның жеке кеңістігіне енуіне әкеледі. Цифрлы мемлекет Цифрлық трансформация жаңа бизнес-модельдерді, соның ішінде деректерге негізделген қызметтерді қосады. Қызмет көрсетушілер өз клиенттері туралы неғұрлым көп білетін болса, клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын қызметтерді ұсыну арқылы жеке ұсыныстар жасай алады және клиенттердің өзі әлі біле алмайтын қажеттіліктерін болжайды. Бұл азаматтар мен кәсіпкерлерге транзакцияларды талдау негізінде белгілі бір қызметке қажеттілікті болжай отырып қызмет көрсетеді. Қызметтер көрсетуге және мемлекеттің азаматтармен және бизнеспен өзара әрекеттесуіне көзқарастарды өзгертудің негізгі бағыты ашық архитектура (Open API) қағидаттарына көшу болады, онда коммерциялық сектормен ынтымақтастықтың сапалы жаңа деңгейі құрылады.

Бизнес-мектеп

173

Бұл сандық инфрақұрылымға назар аудара отырып, үкіметтік емес және бизнес-қоғамдастыққа мемлекеттік қызмет көрсетуде «соңғы мильді» бере отырып, ресурстарды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, үкіметтік емес ақпараттық ресурстар мемлекеттік қызметтерді өздерінің экожүйелеріне біріктіріп, азаматтар мен кәсіпкерлерге мемлекеттік қызметтерді бастауға және алуға мүмкіндік береді. Мемлекет – азаматтарына Басқару моделі қызметке мемлекеттік органдарға жүгінетін азамат емес, мемлекет азаматтардың қажеттіліктерін түсініп, мекемелерге баруды қажет етпестен мемлекеттік қызметтер көрсету үшін олармен байланысқан кезде жүзеге асырылады. Сонымен қатар, ақпарат пен қызметтердің қол жетімділігін кез-келген уақытта, кез-келген жерде және кез-келген құрылғыда (байланыс орталығы, веб-сайт) құруға бағытталған бірыңғай «фронт-офис» құру арқылы көпшілікке қызмет көрсету моделін енгізу үшін бүгінде бөлінген ақпараттық жүйелер мен байланыс арналарын біріктіру жоспарлануда. портал, ақылды хабарлар, мобильді қосымшалар, SMS хабарламалар). Бұл модельге көшу азаматтарға қызметті бір арнадан (портал, мобильді қосымша немесе байланыс орталығы) бастауға және оны басқа арнада толтыруға мүмкіндік береді (мысалы, қол қою халыққа қызмет көрсету орталығында болады). Барлық процестерді (G2C, G2B, G2G) жетілдірудің негізгі шешуші қағидаты қағазсыз өзара әрекеттесуді жүзеге асыру болады - қағаз жұмыс процесін қоспағанда, «бір тұжырым» қағидасына көшу. Тиісінше, ақпарат қағазда ұсынылатын процестерді болдырмау үшін процестерді талдау, өмірлік жағдайларды сипаттау және ақпараттық жүйелерді біріктіру бойынша жүйелі жұмыс жүргізілетін болады. Егер Gartner әдіснамасына сәйкес, «электрондық үкіметті» дамытудың алғашқы кезеңдерінде тиімділіктің негізгі көрсеткіші ұсынылған электрондық қызметтердің саны болса, онда тиімділіктің жаңа индикаторлары мемлекеттік қызметтер санының азаюы және «онлайн» болып көрінетін өмірлік жағдайлардың көбеюі болады. Осылайша, бастапқы бағалауларға сәйкес, жақын арада бұл шаралардың орындалуы 20 миллионнан астам анықтаманы толығымен жоққа шығарады. Қазіргі қоғамда кеңістіктік деректер туралы сандық ақпарат мемлекеттік басқарудың маңызды стратегиялық ресурсына айналды және оның тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының кілті болды. Елде әртүрлі кәсіпорындардың өндірістік қызметі нәтижесінде алынған көптеген мәліметтер жинақталған. Алайда, жинақталған мәліметтер жиынтығының үлкен көлемінің және құрылымының болмауы ақпарат кедергісін тудырады және кейде осы ақпарат негізінде ақпарат алмасу мен басқаруға кедергі келтіреді. Рельеф туралы ақпаратқа нарықтық жаңа талаптар, ақпараттық технологиялардың дамуы жаңа шешімдерді іздеуді қажет етеді. Бұл жағдайдан шығудың жолдары тұтынушыларға кеңістіктік деректерге электронды түрде қол жеткізуді және оларды тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін жағдай жасауда көрінеді. Кеңістіктік деректерді біріздендіру, дамыту және қазіргі заманғы күйде сақтау үшін мемлекеттік геодезиялық қамтамасыз ету жүйесі жетілдіріледі, бірыңғай координаталар жүйесі құрылады, деректердің бірыңғай форматтары мен құрылымдары үшін ашық карталар жасалады. Таратылмаған кадастрларды бір ақпараттық кеңістікке біріктіру жұмыстары жүргізіліп, процедуралар автоматтандырылатын болады, жаңа пайда болған әрбір объект, ол үй болсын, жол болсын, мемлекеттік қызметтерден өтіп, оны жаңарту кезінде картада пайда болады. Енгізу нәтижесінде жер қатынастары, сәулет, құрылыс, табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау, геология, тұрғын үй-коммуналдық және ауыл шаруашылығы саласында халыққа көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігі мен сапасы артады. Негізгі іс-шара өзіне-өзі қызмет көрсету мүмкіндігін кеңейте отырып, Мемлекеттік қызметтерді тек қана электрондық нысанда жоспарлауды және одан әрі көрсетуді көздейтін “Digital by default” қағидатын іске асыру болып табылады. Халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету процестерін тиімді басқару үшін еңбек рыногы туралы талдамалық және статистикалық ақпаратты біріктіретін бірыңғай платформа құрылатын болады. Бұдан басқа, еңбек заңнамасы шарттарын сақтаудың ашықтығын арттыру және олардың алдын алу түрінде бұзылуына жол бермеу, сондай-ақ еңбек қатынастарын 40 формализациялау мақсатында әлеуметтік жәрдемақылар мен зейнетақы аударымдары бойынша төлемдерді тіркей отырып, еңбек қатынастарын жасасу үшін жағдайлар мен цифрлық тұғырнама және тағы басқалар жасалатын болады. Белсенді азаматтық ұстанымды білдіруге жәрдемдесу және халықтан кері байланыс құру мақсатында “Ашық Үкімет” және “ашық Парламент”қағидаттарын одан әрі дамыту жөніндегі іс-шаралар іске асырылатын болады. Тиісінше, “Ашық бюджеттер” - бюджет қаражатының жұмсалуын қоғамдық бақылау тетігі әзірленетін болады; “Ашық НҚА” - одан әрі жария талқылау үшін жарияланған нормативтік құқықтық актілердің және заң жобаларының Тұжырымдамаларының жобалары; “ашық деректер” - мемлекеттік құпияларға, дербес деректерге және Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілген басқа да деректерге жатпайтын коммерциялық пайдалану үшін жария қол жеткізу деректері.

174

Оқу-әдістемелік құрал

Нормативтік-құқықтық актілерді электрондық сүйемелдеу жүйесін қалыптастыру жұртшылықтың, әсіресе бизнес-қоғамдастыққа норма шығару процесіне тікелей қатысу мүмкіндігіне ие болуға мүмкіндік беретін заңшығармашылықтың неғұрлым сапалы процесін, барынша ашық және жалпыға қол жетімді тетікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Аталған шаралар билік органдарына сенім деңгейін арттыруға және қабылданатын заңнамалық бастамалардың ашықтығы есебінен бизнес жүргізу үшін қолайлы ахуал қалыптастыруға ықпал ететін болады. Бағдарлама шеңберінде виртуалды мұражайлар желісін құру және барлық мұражай қорларын, концерттер жазбаларын, спектакльдерді материалдық және материалдық емес тарихи-мәдени мұраның маңызды элементтерін электрондық форматқа көшіру жоспарлануда. Ақпаратқа қол жеткізу елдің мәдени өмірін бір танымал ресурста шоғырландыруға мүмкіндік беретін жаңа Бірыңғай электрондық портал құру жолымен қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл Қазақстанның мәдениеті мен өнерін әлемдік кеңістікке жылжыту және оларды кеңінен танымал ету мүмкіндігі үшін ең қолжетімді формат. Мемлекет – бизнеске Мемлекет пен бизнестің өзара іс-қимылын цифрландыру кәсіпкерлердің транзакциялық шығындарын азайтуға, мемлекеттік органдар мен ұйымдар қабылдайтын шешімдердің ашықтығын арттыруға бағытталған. Іс - шаралар кәсіпкерлерді “жіксіз” қызметтермен қамтамасыз етуге және халыққа қызмет көрсету Орталықтарын құру тәжірибесіне ұқсас бизнес үшін “бірыңғай терезе” қағидатын іске асыру үшін инфрақұрылым құруға бағытталатын болады. Бұл бастама негізгі болады және шағын орта бизнесті қаржылық және қаржылық емес қолдау шараларының ашықтығын қамтамасыз етуді және жеңілдетуді, сондай-ақ заңды тұлғаларға басқа да мемлекеттік қызметтер көрсетуді көздейді. Бұдан басқа, әлемдік тәжірибені, атап айтқанда, сингапурлық “SMEs Go Digital” бағдарламасын ескере отырып, шағын және орта бизнес үшін бірыңғай платформада кәсіпкерлерге бухгалтерия, адам ресурстарын басқару, қаржылық талдау және т.б. сияқты түрлі ат-сервистеріне қол жеткізу ұйымдастырылады. Келесі маңызды бағыт табысты болған жағдайда салықтық және кедендік әкімшілендірудің сапасы жоғарылайтын шаралар кешенін іске асыру болып табылады. Импорттық-экспорттық операцияларды жүзеге асыру кезіндегі шығындарды төмендету, импортталатын тауарлардың сапасын бақылаудың тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 26 тамыздағы № 511.41 қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасының Ұлттық экспорттық стратегиясы” бағдарламасы шеңберінде іске асырылатын болады. Бірыңғай ақпараттық ортаны енгізу және электрондық шот-фактураларды шығару жөніндегі платформаны құрумен бірлесіп өндірілетін және импортталатын тауарларды таңбалауды жүргізу жосықсыз бәсекелестіктің алдын алуды, шектеуді және жолын кесуді қамтамасыз етуге бағытталған экожүйені құруға мүмкіндік береді; сатып алынатын тауарлардың сапасы мен бағасының кепілдіктері, тауарлардың түпнұсқалығын растау, тауарларды, оның ішінде контрафактілі тауарларды заңсыз әкелуге, өндіруге және айналымға қарсы іс-қимыл. IT-сектор нақты экономика секторына айналуы, ЖІӨ-де үлесі болуы және экономиканың басқа да ірі салаларымен салыстырылатын ауқымда жұмыс орындарын құруы тиіс. Қазақстандық ІТ-нарығында мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру, электрондық коммерция, интернет - дүкендер, сондай-ақ білім беру және қаржы қызметтері табысты мысал болды. ҚР-да “электрондық үкіметті” қалыптастырудың мемлекеттік бағдарламасы 11-Сурет. ҚР Электронды үкіметі

Бизнес-мектеп

175

2006 жылы Қазақстанда eGov.kz — «электрондық үкімет»порталы алғаш рет енгізілді. Онлайн-форматтағы мемлекеттік қызметтердің қолжетімділігі азаматтарға электрондық цифрлық қолтаңбаны (ЭЦҚ) тегін беру арқасында мүмкін болды. ЭЦҚ үйден шықпай-ақ қажетті мемлекеттік қызметтер мен анықтамаларды алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, қазір онлайн ЭЦҚ алу жүйесі әзірленді (бейне сіз қосымша материалдарда көре аласыз). EGov порталының пайдаланушылары бүгінгі күні 6 млн. астам адам болып табылады. Оның инфрақұрылымы арқылы 760 электрондық қызмет пен сервисті жүзеге асыруға болады. e-Мемлекеттік сатып алу 11-Сурет. Мемлекеттік сатып алудың бірегей порталы

2010 жылдан бастап мемлекеттік сатып алулар Goszakup.gov.kz портал арқылы нақты уақыт режимінде жүргізіледі. Бұл бюджет қаражатын пайдалану процесінің ашықтығын және тиімділігін қамтамасыз етеді. Жүйе электрондық шарттар жасауға, сатып алу рәсімдерін жүргізуге, өнім берушіні анықтауға, жасалған шарттар мен олардың орындалу нәтижелері туралы мәліметтерді жариялауға мүмкіндік береді. e-Pay Электрондық үкіметтің бірыңғай төлем шлюзі-бұл мемлекеттік органдардың төлем жүйелері мен банктер арасындағы интеграцияланған жүйе. Қазақстандықтар 120 салық түрін, мемлекеттік баж салығын, айыппұлдарды, сондай-ақ коммуналдық қызметтер мен ұялы байланысты төлеу үшін қаражат аударуға мүмкіндік алды. 11-Сурет. Бірегей төлем жасау жүйесі

176

Оқу-әдістемелік құрал

e-License 2012 жылдан бастап қазақстандықтар лицензиялардың және рұқсат беру құжаттарының барлық түрін Elicense.kz онлайн порталында ала алады. Ең танымал порталдың топ-5 қызметіне мыналар кіреді:: • жерге орналастыру жобаларын бекіту; • ЖК ретінде қызметтің басталғаны туралы хабарлама; • клиникалық практикаға жіберу үшін маман сертификатын беру; • Жеке тұлғаларға азаматтық қару мен оның патрондарын сатып алуға рұқсат беру; • тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тарту. • 2017 жылы жүйе арқылы 24 мыңнан астам лицензия және 725 мың рұқсат пен хабарлама берілді. 11-Сурет. Электронды РКР лицензиялау

9.2. Цифрлы дағдылар Сандық құзыреттер негізінде жатқан сандық дағдыларды шартты түрде пайдаланушы және кәсіби деп бөлуге болады. Пайдаланушы дағдылары, өз кезегінде, базалық және туынды деп бөлінеді. 1. Пайдаланушының цифрлық дағдылары: • Базалық цифрлық дағдылар электрондық құрылғылар мен қосымшаларды пайдаланудағы функционалдық сауаттылықпен байланысты. Олар Сандық құрылғылар мен онлайн-сервистерге қол жеткізу және пайдалану үшін қажет — әрбір адам үшін өте маңызды. Оларға әр түрлі техникалық құрылғылармен, файлдармен, Интернетпен, онлайн-сервистермен, қосымшалармен жұмыс істей білуді жатқызуға болады. Мұнда психомоторлық дағдыларды қосуға болады, мысалы, клавиатурада басу (шағын моториканы дамыту) немесе сенсорлық экрандармен жұмыс істеу (қимыл-қозғалысты дамыту). • Туынды цифрлық дағдылар тұрмыста және жұмыс орнында релевантты контексте сандық технологияларды саналы түрде қолдана білуімен байланысты. Мұндай дағдыларды меңгеру цифрлық технологияларды тиімді және мағыналы пайдалануға және практикалық нәтижелер алуға бағытталған. Мұнда онлайн-қосымшаларда және сандық сервистерде (әлеуметтік желілерде, мессенджерлерде, ақпараттық порталдарда) жұмыс істеу үшін шығармашылық дағдылар, сандық контент құру қабілеті және жалпы ақпаратпен жұмыс істеу — деректерді жинау, құрылымдау, дұрыстығын тексеру, сақтау және қорғау қабілеті маңызды. 2. Сандық ортада күрделі кәсіби міндеттерді тұрақты шешумен байланысты мамандандырылған кәсіби цифрлық дағдылар — жоғары технологиялық мамандықтар негізінде жатқан дағдылар

Бизнес-мектеп

177

(программистер, әзірлеушілер, web-дизайнерлер, үлкен мәліметтер талдаушылары және т. б.). Оларды игеру үшін арнайы білім алу қажет. Мұнда сондай-ақ командада жұмыс істей білу, креативтілік, сын тұрғысынан ойлау қабілетін қосуға болады. «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасының сайтында оқыту жүргізіледі https://digitalkz. kz/kursy/ сілтемесінде әрбір пайдаланушыға қол жетімді оқыту курстары орналасқан. Курстар үш тақырыпқа бөлінген: - электрондық қызметтер; - электрондық коммерция; - сандық сауаттылық. Тапсырма: сілтеме бойынша өтіңіз, сізді қызықтыратын бағытты таңдаңыз, оқудан өтіңіз, оқудан кейін пікір қалдырыңыз. Бизнеске арналған электронды қызметтер Kompra Өнім берушіні тауып алған сияқты, ал оның мәміле шарттарын сақтайтынын, уақытында жөнелтілетіндігін, тауардың сапасын қалай тексеруге болады? Сіз таныстарыңыздан сұрай бастайсыз және мемлекеттік органдарда анықтама бере аласыз. Оған сағат немесе тіпті күндер кетеді. Бір қолданба осы жұмысты жасайды және дайын анықтаманы 3 минут ішінде береді деп айтса не? Құжатта барлық ақпарат болады: кім соттады және неге, жосықсыз өнім берушілер тізімінде тұрмаған ба, қарыздары бар ма және қандай сатып алуға қатысқан. Қосымша барлық жағдайда шарт жасалғанға дейін ақпаратты біліп отырады. Kompra Ismet-тің иллюстративті фотосы - KKM Smart online KKM Егер сізде шағын сауда нүктесі, ауладағы көкөніс дүкені болса, онда Сізге үлкен кассалық аппарат қажет емес. Егер сіз аймақтық жәрмеңкелерге немесе сіздің жеткізу қызметіне барсаңыз, онда үлкен кассалық аппаратты қолдану-нонсенс. Smart Online KKM қосымшасы-смартфондағы толық кассалық аппарат. Ол қосымша фискалдық деректер серверіне қосылады, демек сіздің мәліметтеріңіз автоматты түрде салықтық түрде беріледі. Қосымшаның негізгі артықшылықтары: керемет қарапайымдылық және жылдам қосылу. Бұл сервис кім үшін: кафе, шағын мейрамханалар, жол отельдері, фуд көше фаст, жеткізу сервистері, автомобильдерге техникалық қызмет көрсету станциялары. Paloma365 Сату мен қызметтерді автоматтандыруға арналған тағы бір сервис, ол өзіне міндеттер мен ірі бизнес, мысалы, мейрамханалар немесе бөлшек дүкендер желісі. Бұл Бұлтты бағдарлама, сондықтан серверлерді жалға алу немесе сатып алудың қажеті жоқ. Paloma365 сауда жабдықтарында, ноутбукте немесе смартфонда жұмыс істейді. Сіздің барлық нүктелеріңіздің жұмысын сіз әкімшінің бірыңғай терезесінен бақылай аласыз: қызметкерлер бойынша есептерді, салыстыру актілерін, кассаның кірісі мен шығысын қараңыз, түгендеуді жүргізіңіз. Сіз клиенттер үшін жеңілдіктер, акциялар мен сыйлық сертификаттарын ұйымдастырғыңыз келеді — Paloma365 мұны жасайды. «Онлайн қол қой» Кейде келісімшартқа қол қою қорқынышқа айналады, ал сізге керек келісімшартты табу жанжалға айналуы ғажап емес. Егер кеңседе курьер болмаса, онда сіз құжаттар топтамасын бір қызметкерге тапрсырып, оны қаланың басқа шетіне жібересіз, ал сол уақытта оның жұмысы бос тұрады. Электрондық жұмыс процесі бірнеше секундтың ішінде құжаттардың айналымын ретке келтіреді. Егер сіздің контрагентіңіз қалада болмаса да, шифрлау кілтімен құжатқа қол қойып, оған жіберіңіз. «Онлайн қол қой» - өте қарапайым қосымш. Ол сонымен қатар мобильді құрылғыларда жұмыс істейді, қосымша қолдауды қажет етепейді, тәжірибесі жоқ кез-келген қызметкер бағдарламаны бір сағат ішінде меңгереді. Электрондық мұрағат әрқашан жаныңызда, кез-келген уақытта оны қарай аласыз. Менің есебім Егер сіз әлі бухгалтер таппасаңыз немесе ол сізде мүлдем қарастырылмаған болса, қалай болуы керек? Қаржылық жұмысты «Менің есебім» қосымшасына сеніп тапсырыңыз. Жүйеде тіркеліп қосымшаны сатып алыңыз (баға сізді өте таң қалдырады), осыдан кейін сіздің жұмысыңыз жеңілдейді. Сізде бухгалтерлік Білім жоқ деп қорықпаңыз, заңнамалық актілерден қорықпаңыз – жүйе барлығын өзі реттеп отырады. «Менің есебім» құжаттарды: шот, шот-фактуралар, жүкқұжаттар, актілер, 910 формасын автоматты түрде қалыптастырады. Жүйе ЖК және қызметкерлер үшін ай сайынғы салықтар мен еңбек ақы төлемдерді есептей алады. Сервис нақты құрылғыға байланысты емес, ол алдын ала орнатусыз компьютерлерде, планшеттерде және смартфондарда жұмыс істейді.

178

Оқу-әдістемелік құрал

9.3. Atameken Services Онлайн қызметтер «Атамекен» «бір терезе» жүйесімен тегін қызметтер ұсынады - https://services.atameken.kz/page/ as/categories . Сізге өз сайтыңызды ашуға көмектеседі, кедендік декларацияны қалай ресімдеуге болады, жаңа бастаған кәсіпкерді үйретеді және тіпті бухгалтерлік қосымшаны орнатуға көмектеседі. Қызметті алу үшін «тапсырыс»батырмасын басыңыз. Платформа онлайн режимінде әлеуетті және жұмыс істейтін кәсіпкерлерге қаржылық емес мемлекеттік қолдау көрсету үшін құрылған. Платформа «бір терезе» қағидаты бойынша жұмыс істейді, бұл азаматтар мен заңды тұлғалардың қызметтерді алу жайлылығын жеңілдетеді және арттырады. Кәсіпкерлерге бизнестегі бар мәселелерді шешу бойынша кәсіби көмек көрсетіледі. Пайдаланушылар «Самұрық-Қазына» АҚ Қорының бағдарламасымен және жоғары сұранысқа ие, бірақ көбінесе елде өндірілмейтін тауарлар тізімімен танысуға мүмкіндігі бар. Платформа сондай-ақ қолданыстағы оқыту және кәсіпкерлік дағдыларды дамыту жобалары туралы ақпаратты қамтиды. Күн сайын сауда, инновациялық технологиялар, білім беру, кадрлар даярлау, кәсіпкерлер құқығын қорғау және т.б. сияқты түрлі салалардағы жаңалықтар жаңартылып отырады. Пайдаланушылар сондай-ақ толық ақпарат ала алады және мемлекеттік, халықаралық іс-шаралар мен көрмелерге қатыса алады. 11-Сурет. Atameken Services

Тапсырма. Сайтқа өіңіз: https: //services.atameken.kz/page/as/categories Сервистің қызметтерімен танысыңыз.

9.4. CRM-жүйе дегеніміз не және ол сіздің бизнесіңізге не үшін қажет? Қазіргі бизнестегі әртүрлі процестерді автоматтандыру барлық жерде қолданылады - мамандандырылған бағдарламаларсыз бухгалтерлік есеп немесе қойма қызметін елестету қиын. Алайда, көбінесе компанияның жұмысының маңызды бағыты тұтынушылармен өзара әрекеттесуі автоматтандырылмай қалуы мүмкін. Әр менеджер жазбаларды өз қалауынша жүргізгенде, қағазға түртіп алып немесе Excel-де кестелер құрғанымен, сату бөлімінің тиімділігін бағалау мүмкін болмайды, қанша клиентке қоңырау шалу ұмытылғанын, қанша пайда жоғалтқанын түсіну мүмкін емес. CRM жүйесі осындай алгоритммен жүргізілетін бизнестен шығу жолын сынатын құрал. Оны іске асыру сізге мүмкіндік береді: Толық стандартталған байланыс деректер базасын жүргізу Менеджерлердің барлық жұмыстарын кез келген уақытта бақылау үшін ашық және қол жетімді ету

Бизнес-мектеп

179

Толық таладауларға ие болу - қызметкерлердің сапасын бағалау, клиенттерді тартудың тиімді арналарын анықтау және тағы басқалар Кәсіпкерлікті одан әрі дамыту және жұмыс сапасын жақсарту стратегиясын әзірлеу CRM-жүйе дегеніміз не? Бір қарағанда түсініксіз болатын аббревиатура негізінде «Клиенттермен қарым-қатынасты басқару» деген аударманы білдіреді. Шын мәнінде CRM - бұл арнайы бағдарламалық жасақтама, оның ең маңызды функцияларының бірі барлық клиенттер мен транзакцияларды нақты есепке алу. Кез-келген кестелер мен қағаздардан айырмашылығы, мұнда деректер ыңғайлы карталарда сақталады. Осының арқасында кез-келген менеджер, ол ешқашан белгілі бір клиентпен жұмыс жасамаса да және бағдарлама орналасқан телефонды алғаш аласа да, компанияның осы клиентпен қарым-қатынасын алғашқы қоңыраудан бастап бүкіл тарихын анық көре алады. Сонымен қатар, CRM-жүйесі кез-келген қоңырауды тыңдауға, бір рет басу арқылы қажетті құжатты құруға, SMS немесе электрондық поштаны жіберуге мүмкіндік береді. Жүйенің өзі сізге қай клиентке, қашан және қандай себеппен қоңырау шалу керектігін есіңізге салады - бұл бастапқы және қайталама сатылымдарды едәуір арттырады. CRM-жүйе кімге керек? Сіздің бизнесіңіз үшін ең жақсы CRM жүйесін таңдауға кіріспес бұрын, оның қажет немесе мүлдем қажет еместігін түсіну керек. Егер сіз тікелей клиенттермен жұмыс жасасаңыз және олардың санын көбейтуге тырыссаңыз, онда жауап біреу ғана - жүйе сізге қажет. Мысалы, интернет-дүкеннің немесе сұлулық салонының жұмысы барлық жүргізушілердің сауатты жазбасынсыз мүмкін емес (қол жетімді арналардың кез келгені бойынша түсетін сұраулар). Клиенттерді тарту үшін көп жұмыс істелген кезде, әр лид маңызды. Сонымен қатар, клиентті тарту ғана емес, оны сауатты ұстап тұру маңызды, сондықтан оның компанияға жүгінуі қалаған әрекетке өнімді немесе қызметті сатып алумен аяқталады, болашақта ол компанияға жүгініп, оны достарына ұсынады. Өз кезегінде, бөлшек сауда дүкені CRM енгізуден ешқандай пайда ала алмайды, өйткені клиенттер алдын-ала қоңырауларсыз келеді, сондықтан оларды есепке алу мүмкін емес. CRM жүйесі сізді қандай мәселелерден құтқарады? 1. Қызметкерлердің қызметін талдау мүмкін емес. CRM көрнекі диаграммалармен, графикалар және кестелермен көркемделген толық есептерді ұсынады, кез-келген уақытта жаңа жүргізушілердің нақты санын, жүргізілген қоңыраулардың және өткізілген жиналыстардың санын, жабық келісімдердің санын және басқаларын білуге мүмкіндік береді. 2. Менеджерлер «әр адам өзі үшін» қағидасымен жұмыс істейді ме? CRM интеграциясымен қатар барлық менеджерлер үшін бірыңғай жұмыс стандарттары енгізіліп, клиенттер мен қолданылатын транзакциялар туралы ақпарат ыңғайлы карталарда сақталады. Егер белгілі бір клиентке жауап беретін менеджер лған қоңырау шала алмаса, оны кез-келген әріптес орындай алады. Жүйеде клиент туралы және онымен бұрынғы өзара әрекеттесу туралы барлық ақпарат толық көрінеді. 3. Менеджерлер жалқаулық танытып, өтінімдерді өңдеуді ұмытып кете ме? Әр түрлі көздерден келетін клиенттердің барлық сұраулары (телефон, әлеуметтік желілер, менеджерлер) CRM-ге түседі, ол жауапты менеджерлерді тағайындайды және оларды сатудың әр кезеңінде міндеттерді қояды. Менеджер әр қызметкер туралы толық есепті көреді: қанша қоңырау шалды, қанша жиналыс өткізді, қанша транзакция жасады, қанша тапсырманы кешіктірді. 4. Жұмыстан кеткен менеджерлер өздерімен бірге клиенттік базаны өздерімен алып кетеді ме? CRM-де әр қызметкерге қол жеткізу құқығы икемді түрде реттелген - сіз оны клиенттердің толық базасын өзіңіз ғана көре алатындай етіп жасай аласыз, ал менеджерлер тек өз клиенттерін көре алады. 5. Жаңа қызметкерлерді оқыту тым көп уақытты алады және сатылым санына әсер етеді ме? CRM клиенттермен өзара әрекеттесудің бүкіл тарихын көрсететіндіктен, жаңа қызметкер өз қызметіне оңай қосылады. Ол автоматты түрде жүйенің алға қойған міндеттерін орындауды, транзакцияны кезең-кезеңмен алға жылжытуды және клиенттермен сауатты өзара әрекеттесуді жасауы керек.

180

Оқу-әдістемелік құрал

«Қораптық» жүйе немесе бұлтты шешімдер ме? Барлық CRM-жүйелерді «қорапты» және «бұлтты» деп бөлуге болады Қорапты CRM жағдайында сіз оны басқа бағдарламалық жасақтама сияқты компьютерге орнатып, барлық деректерді серверде сақтайсыз. Мұндай жүйені тәжірибелі бағдарламашы белгілі бір компанияның қажеттіліктерін нақтылап өңдеуге көмектеседі. Бұлтты CRM жүйесі және оған енгізілген барлық деректер қызмет жеткізушінің серверінде сақталады. Сізге ештеңе сатып алудың және орнатудың қажеті жоқ - жүйеге Интернетке кіретін кез келген құрылғыдан кіресіз. Екі шешімнің де артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұлтты жүйе өз серверін орнатуды қажет етпейді және ол тек жұмыс істейтін компьютерден ғана кіруге мүмкіндік бермейді, ал әзірлеуші енгізген барлық жаңартулар барлық пайдаланушылар үшін автоматты түрде пайда болады. Екінші жағынан, мұндай жүйеде бастапқы кодты өзгерту мүмкіндігі аз, тұрақты интернет жұмыс істеуі қажет, резервтік көшірме жасау үшін қосымша ақы алынуы мүмкін. Көп жағдайда шағын және орта бизнес үшін бұлтты шешім ең жақсы нұсқа болып табылады, өйткені мұндай компанияларға бастапқы кодты тереңдетудің қажеті жоқ. CRM жүйеге не кіреді? Жетілдірудің шегі жоқ екенін бәрі біледі, сондықтан ең күрделі CRM-жүйелер көп функциялардың санын қамтуы мүмкін. Алайда, көптеген компаниялар үшін мұндай шешім пайдасыз және қажеттілігі де аз. • Клиенттердің есебі Барлық клиенттермен өзара әрекеттесудің бүкіл тарихын сақтау • Сатуды басқару Көрнекі сатылымдарды құру және орнату, транзакциялардың сатыларын бақылау • Есеп беру және талдау Көрнекі графиктер, диаграммалар, кестелер • Бизнес-процестерді автоматтандыру Тапсырмаларды автоматты түрде орнату, хаттар, еске салулар және т.б. жіберу • IP-телефониямен, поштамен, веб-сайтпен, әлеуметтік желілермен және жедел хабарлаушылармен интеграция Клиент қай каналмен байланысса да, шағым CRM жүйесінде тіркелуі керек және барлық байланыс тек сол арқылы жүзеге асырылуы керек. • API 1С, мобильді қосымшалармен және корпоративті бағдарламалармен интеграциялау үшін • Тапсырмаларды басқару Жетекші мерзімі өткен және сәтті аяқталған тапсырмалары туралы дереу хабардар етілуі керек. Ұсынылатын әдебиеттер

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

BIG DATA. Барлық технологиялар бір кітапта. Андреас Вайгенд Сандық минимализм. Кал Ньюпорт Қарапайым тілдегі үлкен деректер. Алексей Благирев Facebook эффектісі. Ольга Филинова Маркетинг мазмұнын басқару. Джо Пулицци Электрондық оқыту: құралдар мен технологиялар - Уильям және Кэтрин Хортон «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы https://digitalkz.kz/ Қазақстан Республикасының электрондық үкіметі https://egov.kz/cms/ru/digital-kazakhstan

Бизнес-мектеп

181 Кәсіпкер сөздігі

Атомдалған мазмұн - көрерменге оңай және тез түсіну үшін оның құрамдас бөліктеріне арнайы визуалды және құрылымдық түрде бөлінген сайттағы немесе қосымшадағы материал. A/B тестілеу - ең тиімді нұсқаны анықтау үшін екі өнім нұсқасын тексеру. Бизнес «періште» - бұл болашақ кірісті күту арқылы жобадағы үлесті алатын жеке инвестор. Толығырақ... Көгілдір ақық компаниясы - басқаруы бостандыққа, қызметкерлердің өзін-өзі басқаруына, өзін-өзі басқаруға, бастамашылыққа негізделген компания. Бұл парадигма қызметкерлерді диктатурадан босатады, оларды бақытты және өнімді етеді. Толығырақ... Блеймсторминг - адамды немесе тапсырманы орындауға кедергі келтіретін себептерді ұжымдық іздеу әдісі. Бутстрэппинг - бұл компанияны өз қаражатыңызбен сыртқы инвестицияларды тартпай қаржыландыру тәсілі. Толығырақ... Бенчмаркинг - компанияның өнімділігін орташа салалық көрсеткіштермен, бәсекелес компаниялармен, сән трендтерімен салыстыру. Көк мұхит - бұл жаңа нарық, онда бәсекелестер жоқ. Дауншифтинг - бұл өмірлік философия, ол сәтті мансаптан бас тартуды және «өзің үшін» өмір үшін үлкен жалақыны білдіреді. Дауншифтингтер ірі мегаполистерден мұхит жағаысан көшеді. Дисижнмейкер немесе ШҚТ - шешім қабылдаушы тұлға. Бұл термин сатылым саласында негізгі болып табылады. ИТ-евангелист - бұл ақпараттық технологиялар саласында насихатпен айналысатын маман. Коммитмент - қабылданған міндеттемелерді, соның ішінде қаржылық міндеттемелерді орындау туралы келісім.

182

Оқу-әдістемелік құрал

X. Кәсіпкерлерге мемлекеттік қолдау көрсету шаралары Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың құралдары әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту және өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында тұрғындарға кәсіпкерлік қызметті құруға және дамытуға көмек көрсету болып табылады. Яғни, қарапайым сөзбен айтқанда, бұл жаңадан бастаушылар үшін де, жұмыс істеп тұрған кәсіпкерлер үшін де қолдау және сүйемелдеу. Әрі қарай, сізді қолдайтын қосымша ақпарат алуға болатын бағдарламаларды қарастырамыз.

10.1.«Бизнестің жол картасы 2025» Бизнесті дамыту және қолдау мемлекеттік бағдарламасы Бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы “Қазақстан-2050 “Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” және 2014 жылғы 17 қаңтардағы” Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ “атты Қазақстан халқына Жолдауының мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған. Бағдарлама «Мемлекет басшысының 2018 жылғы 5 қазандағы «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 12 қазандағы №772 Жарлығының негізінде әзірленді. Бағдарлама кредиттер/қаржы лизингі шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемесінің бір бөлігін субсидиялау және кредиттерге кепілдік беру түрінде мемлекеттік қолдау құралдарын іске асырады. Бұдан басқа, Бағдарлама Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті қолдау мен дамытуға бағытталған мемлекеттік гранттар беруді және кәсіпкерлерді оқытуды көздейді. Бағдарламаның мақсаты өңірлік кәсіпкерліктің тұрақты және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған тұрақты жұмыс орындарын қолдау және жаңа жұмыс орындарын құру. Бағдарлама 4 бағытты қарастырады: • •Моноқалалар, шағын қалалар мен ауылдық елді мекендер кәсіпкерлерінің жаңа бизнес бастамаларын қолдау. • • экономиканың басым секторларында жұмыс істейтін кәсіпкерлерді салалық қолдау. • • Кәсіпкерлердің валюталық тәуекелдерін төмендету. • • Кәсіпкерлікті қолдаудың қаржылық емес шаралары. Бағдарлама төл құжаты Атауы

«Бизнестің жол картасы 2025» Бизнесті дамыту және қолдау мемлекеттік бағдарламасы

Әзірлеу үшін негіздемелер

«Мемлекет басшысының 2018 жылғы 5 қазандағы «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 12 қазандағы №772 Жарлығы

Бағдарламаны әзірлеуге жауапты Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі мемлекеттік орган Бағдарламаны іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар мен ұйымдар

Орталық және жергілікті атқарушы органдар, квазимемлекеттік сектор субъектілері

Бағдарлама мақсаты

Өңірлік кәсіпкерліктің тұрақты және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету, сондай-ақ қолдағы жұмыс орындарын қолдау және жаңа тұрақты жұмыс орындарын құру

Бизнес-мектеп

183

Мақсаттар

1. Ауылдық елді мекендердің, шағын қалалардың және моноқалалардағы кәсіпкерлердің қаржылануға қол жетімділігін арттыру. 2. Ауылдық елді мекендерде, шағын қалаларда және моноқалаларда кәсіпкерлердің өндірістік қуатын арттыру. 3. Өндірілетін өнім көлемінің өсуі. 4. Жаңа бәсекеге қабілетті өндірістер құру. 5. Шетел валюталарының тұрақсыздығына байланысты валюталық тәуекелдерді несиелік тәуекелдерге айналдырудың алдын-алу. 6. Кәсіпкерлікті ақпараттық-талдамалық қолдау. 7. Кәсіпкерлердің құзыреттерін жетілдіру. 8. Іскерлік байланыстарды кеңейту.

Жүзеге асыру мерзімі

2020 – 2024 жылдар

Мақсатты индикаторлар

Бағдарламада көрсетілген міндеттерді орындау арқылы 2025 жылға қарай келесі мақсатты индикаторларға қол жеткізіледі: 1. ЖІӨ-де ШОБ көлемінің үлесі кемінде 33,8% құрайды. 2. Бағдарламаға қатысушылардан түсетін салық түсімдерінің өсуі 2017 жылғы деңгейден 2 есе көп. 3. Бағдарламаға қатысушылармен жаңа 30 мың жұмыс орнын құру. 4. ЖІӨ құрылымындағы өңдеу өндірісінің үлесін кем дегенде 13,4% -ға жеткізу. 5. Экономикадағы орта кәсіпорындардың үлесін кемінде 13,7% -ға жеткізу.

10.1.1. Моноқалалар, шағын қалалар мен ауылдық жерлердегі кәсіпкерлердің жаңа бизнес бастамаларын қолдау • • •

Бағдарламаның бірінші бағыты аясында мемлекеттік қолдаудың негізгі мәні: банктердің/даму банкінің/лизингтік компаниялардың несиелері/қаржылық лизинг шарттары бойынша пайыздық мөлшерлеменің бір бөлігін субсидиялау; ислам банктерінің кірісін құрайтын тауарлар маржасының бір бөлігін және жалдау төлемінің бір бөлігін субсидиялау; банктерден/даму банкінен алынған займдар бойынша ішінара кепілдік.

10.1.2. Экономиканың басым секторларында қызмет ететін кәсіпкерлерге салалық қолдау көрсету Бағдарламаның екінші бағыты аясында экономиканың басым секторларындағы кәсіпкерлердің жобалары жүзеге асырылуда. Бағдарламаның екінші бағыты кәсіпкерлерге келесі қаржылық қолдау шараларын ұсынуды қарастырады: • банктердің/даму банкінің/лизингтік компаниялардың несиелері/қаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау; • ислам банктерінің кірісін құрайтын тауарлар маржасының бір бөлігін және жалдау төлемінің бір бөлігін субсидиялау; • өңдеу өнеркәсібі мен қызметтерін, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешенді өңдеуді қол жетімді несиелеу проблемасын шешу үшін ұзақ мерзімді теңгедегі өтімділікті қамтамасыз ету аясында берілген несиелер бойынша сыйақы ставкаларын субсидиялау; • кәсіпкерлік субъектілері шығарған облигациялар бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау; • банктерден/даму банкінен алынған займдар бойынша ішінара кепілдік; • өңдеу өнеркәсібі мен қызметтерін, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешенді өңдеуді қол жетімді несиелеу проблемасын шешу үшін ұзақ мерзімді теңгедегі өтімділікті қамтамасыз ету аясында банктер берген несиелер бойынша ішінара кепілдік;

184 • • •

Оқу-әдістемелік құрал

мемлекеттік гранттар беру; өндірістік (индустриалды) инфрақұрылымды дамыту; индустриалды аймақтар құру.

10.1.3. Кәсіпкерлердің валюталық тәуекелдерін төмендету Бағдарламаның үшінші бағыты кәсіпкерлерге келесі қаржылық қолдау шараларын ұсынуды қарастырады: • банктердің/даму банкінің/лизингтік компаниялардың несиелері/қаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау; • ислам банктерінің кірісін құрайтын тауарлар маржасының бір бөлігін және жалдау төлемінің бір бөлігін субсидиялау. • Бағдарламаның 2-қосымшасына сәйкес экономиканың басым секторларында жұмыс істейтін және кәсіпкер қаржы агенттігіне өтініш бергенге дейінгі алты айдағы ақшалай кірістердің жалпы сомасынан 10% -дан кем емес валютадағы кірісі бар кәсіпкерлер Бағдарламаның үшінші бағытының қатысушылары бола алады. 10.1.4. Кәсіпкерлерге қыржылық емес қолдау көрсету шаралары Төртінші бағыт кәсіпкерлік бастамасы бар жеке кәсіпорындар мен халыққа мемлекеттік қаржылық емес қолдауды қарастырады. Мемлекеттік қаржылық емес қолдау: • «Бизнес Насихат» компоненті бойынша мемлекеттік қолдау шараларын түсіндіру; • Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттерде бизнес жүргізу шарттарын түсіндіру; • АӨК субъектілерін мемлекеттік қолдау шараларын түсіндіру; • кәсіпкерлік негіздеріне оқыту; • мамандардың, кәсіпорындардың топ-менеджерлерінің біліктілігін арттыру; • қолданыстағы кәсіпкерлік қызметті жүргізуге сервистік қолдау көрсету; • рұқсаттар мен техникалық жағдайлар туралы кеңес беру; • басқарудың жаңа әдістерін, өндіріс технологияларын енгізу, кәсіпорындардың өнімділігі мен энергия үнемдеуі бойынша сыртқы кеңесшілерді тарту; • кәсіпорындардың технологиялық дамуы; • шетелдік серіктестермен іскерлік қатынастар орнату. Кәсіпкерлікті қолдаудың қаржылық емес шараларын іске асыру кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы аясында мынадай қағидаттарды сақтай отырып жүзеге асырылады: жеке кәсіпкерлік субъектілеріне «бір терезе» арқылы қызмет көрсету, қайталануды болдырмау, ережелер мен талаптарды оңайлату және белгіленген процедуралар мен ережелерді автоматтандыру.

10.2. «Еңбек» Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дамуда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді және табыс деңгейі орташа деңгейден жоғары елдер тобына өтті. Мұндай тұрақты өсу кедейлікті едәуір төмендетуге, халықтың едәуір бөлігін өнімді жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге, адамдардың әл-ауқатын жақсартуға, еңбек өнімділігін арттыруға, жұмыссыздар және тиімдңлңгң аз жұмыспен айналысатындардың санын, әсіресе ауылдық жерлерде азайтуға мүмкіндік берді. Осы проблемаларды шешу үшін 2011 жылдан бастап «Жұмыспен қамтудың жол картасы - 2020» бағдарламасы (бұдан әрі - ЖЖК 2020 бағдарламасы) аясында жұмыссыздарды, өзін-өзі жұмыспен қамтыған және аз қамтамасыз етілген халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына тарту бойынша белсенді шаралар қабылдануда. ЖЖК 2020 бағдарламасы Мемлекет басшысының 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын (2009 және 2010 жылдарға арналған жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясы) іске асыру жөніндегі Үкіметтің іс-шаралар жоспарының қисынды жалғасы болды және дағдарысқа қарсы әрекет ету тетіктерін қамтыды. Еңбек нарығын дамыту және халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту бойынша қосымша шаралар қабылдау мақсатында 2016 жылдың 9 қыркүйегінде Мемлекет басшысы Үкіметтің алдына жаппай кәсіпкерлікті ынталандыру және жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету міндетін қойды.

Бизнес-мектеп

185

Жұмыспен қамту және еңбекақы төлеу саясатын жаңарту, адами капиталдың сапасын арттыру, кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау, атаулы әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету «Қазақстан-2050» Стратегиясы мен Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасына сәйкес дамудың басым бағыттары ретінде белгіленді. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2018 жылғы 5 қазандағы «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен өмір сүру сапасын арттыру» атты Жолдауында жастар мен жанұя институтын жан-жақты қолдау мемлекеттік саясаттың басым бағыты болуға тиіс. Жолдау әлеуметтік лифтілердің кең алаңын құруды тапсырды, оған жастардың барлық санаттарын қолдау шаралары кіреді. Технологиялық модернизацияның әсері, жаңа, бұрын болмаған кәсіптердің пайда болуы мемлекеттен қазақстандық жастар үшін ерекше маңызды болатын еңбек нарығында жаңа көзқарасқа дайын болуды талап етеді. Тез өзгеретін әлемде адами және инновациялық капиталды тиімді пайдалана алатын елдер стратегиялық артықшылықтарға ие болады. Бұл астананың дамуында білім ерекше орын алады, яғни қазір жас ұрпақ өмір бойы оқу принципімен қарулануы керек, ал білім беру жүйесі еңбек нарығында талап етілетін дағдыларды ұсынуы керек. Сонымен қатар, жастардың кәсіпкерлік, туризм, бос уақытты қамту саласындағы жеткіліксіз қатысуы, жастар саясатын ақпараттық қолдаудың болмауы қазіргі уақытта жастарды жұмыспен қамтуды жақсарту үшін қосымша шараларды қабылдауды талап етеді. Осыған байланысты жастарды жұмыспен қамту саласындағы стратегиялық шешімдер жан-жақты болуы керек және қайта даярлау және біліктілікті арттыру бағдарламаларын қолдану арқылы өндірістің өсуіне және жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған. Сонымен бірге, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы белгілі бір жағдайларға байланысты оқымайтын, жұмыс жасамайтын және біліктілігін көтермейтін адамдар үшін жастарды жұмыспен қамтуға ерекше назар аудару қажет. Жастарды мемлекеттік қолдаудың кешенді шараларын іске асыру жұмыс орындарын құру, кәсіпкерлік бастамаларды дамыту және жастар ортасындағы қоғамға қарсы көріністерге қарсы тұру арқылы білім беру бағдарламаларының қол жетімділігі мен сапасын қамтамасыз етуі керек. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан назар аударуды талап ететін маңызды мәселелердің бірі жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік қолдау шаралары арқылы жас отбасылардың кірістері мен өмір сүру сапасын жақсарту. Осыған байланысты, Еңбек өнімділігі мен жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017–2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама) еңбек нарығында сұранысқа ие кәсіптік дағдылар мен біліктіліктер алудың тиімді жүйесін құруға, жаппай кәсіпкерлікті дамытуға, еңбек делдалдығының тиімді моделін құруға, оның ішінде халықтың әлеуметтік әлсіз топтарын қолдау, сондай-ақ «Жастар - ел Тирег» ұлттық жобасының кешенді шараларын жүзеге асыруға бағытталған. Бағдарлама төлқұжаты Атауы

«Еңбек» Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы

Әзірлеу үшін негіздемелер

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына жолдауы «» Қазақстан-2050 «Стратегиясы: мемлекеттің жаңа саяси бағыты»; Қазақстан Республикасының Президенті К.К. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына «Конструктивті қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен гүлденуінің негізі»; Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының

186

Оқу-әдістемелік құрал

Бағдарламаны әзірлеуге жауапты мемле- Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі кеттік орган Бағдарламаның бірінші бағыты бойынша - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. Бағдарламаның екінші бағыты бойынша - Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі, Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Бағдарламаны іске министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік асыруға жауапты қорғау министрлігі. мемлекеттік органдар Бағдарламаның үшінші бағыты бойынша және бағдарламаға жалпы бақымен ұйымдар лау жүргізу - Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. Қазақстан Республикасы индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі. Бағдарламаның төртінші бағыты бойынша - - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі және Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі. Бағдарлама мақсаты

Нәтижелі жұмыспен қамтуға жәрдемдесу және азаматтарды кәсіпкерлікке тарту

Мақсаттар

1-тапсырма. Еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып, техникалық және кәсіптік білім беру. 2-тапсырма. Жұмыс берушілердің сұранысы бойынша және еңбек нарығында сұранысқа ие біліктіліктер мен дағдылар бойынша қысқа мерзімді кәсіптік оқыту. 3-тапсырма. Мәңгілік ел жастары - индустрияға!» («Серпін») Жобасы шеңберіндегі тренинг. 4-тапсырма. Еңбек шарты бойынша жұмысшыларды кәсіптік оқыту, оның ішінде жұмыстан қысқарғандар. 5-тапсырма. «Бастау Бизнес» жобасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқыту. 6 - тапсырма. Ауылдық елді мекендерде, шағын қалаларда, қалаларда және моноқалаларда микрокредит беруді кеңейту. 7 - тапсырма. Ауылдық жерлерде және шағын қалаларда, қалаларда және моноқалаларда кепілдендірілген несиелер/ микрокредиттерге кепілдік беру. 8 - тапсырма. Жаңа бизнес идеяларды іске асыру үшін мемлекеттік гранттар беру. 9 - тапсырма. Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын жұмыссыздар мен қызметкерлердің жекелеген санаттарын жұмыспен қамтуға және әлеуметтік кәсіптік бағдарлауға ықпал ететін белсенді шараларды қамтамасыз ету. 10 - тапсырма. Еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру. 11 - тапсырма. Жұмыспен қамтудың бірыңғай сандық платформасын құру. 12 - тапсырма. «Жастар - ел тірегі» ұлттық жобасының кешенді шараларын жүзеге асыру.

Жүзеге асыру мерзімі

2017 – 2021 жылдар

Бағдарламада көрсетілген міндеттерді орындау арқылы 2021 жылға қарай келесі мақсатты индикаторларға қол жеткізіледі: 1. жұмыссыздық деңгейі 4,8% -дан аспайды; 2. жұмыс күшіндегі негізгі, орта, жалпы және бастауыш білімі бар жұмыс Мақсатты индикаторкүшінің үлесі 20% -дан аспайды; лар 3. жұмыссыз халықтың басқа санаттарындағы нәтижесіз жұмыспен қамтылғандардың үлесі 9,0% -дан аспайды; 4. белсенді жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнестің өсімі 10% құрайды.

Бизнес-мектеп

187

10.3. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Бағдарламаның мақсаты - нарықта сұранысқа ие агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілетті өнімін (бұдан әрі - АӨК) өндіруді қамтамасыз ету. Міндеттері: • шағын және орта бизнесті ауылшаруашылық кооперациясына тарту; • ішкі нарықты отандық өнімдермен толтыру және экспорттық әлеуетті дамыту; • мемлекеттік қолдаудың қаржылық шараларын тиімді пайдалану; • су ресурстарын тиімді пайдалану; • жер ресурстарын тиімді пайдалану үшін жағдайлар жасау; • ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді құрал-жабдықтармен және химикаттармен қамтамасыз етуді арттыру; • сауда-логистикалық инфрақұрылымды дамыту; • АӨК-ті ғылыми, технологиялық, кадрлық және ақпараттық маркетингпен қамтамасыз ету; Субсидиялау жүйесін жетілдіру Субсидиялаудың тиімділігін арттыру және ауылшаруашылық субсидияларды мемлекеттік қолдау шараларымен қамтуды барынша арттыру үшін субсидиялар критерийлері мен стандарттарының неғұрлым нақты анықтамасы қолданылады. Субсидиялар сұранысқа ие өнімдер өндірісін қолдауға және өндіріс шығындарын азайтуға бағытталады. Субсидиялауды жақсартудың жалпы шаралары. 2017 жылдан бастап субсидиялау жүйесіне келесі өзгерістер енгізілді: • салыстырмалы түрде субсидиялаудан тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің құнынан пайызда, абсолюттік, құндық мәнде субсидиялауға өту; • салада Технологиялық процестерді жүргізу мерзімдеріне сәйкес субсидиялар беру мерзімдерін оңтайландыру; • келесі басымдықтар бойынша субсидияларға басымдық беру: • импортты алмастыру, экспортқа бағдарлау және басқа бағыттар; ішкі тұтынуды қамтамасыз ету көрсеткішіне жеткен кезде субсидиялар деңгейі төмендейді; • пайыздық ставкаларды субсидиялаудан мемлекеттің ұзақ мерзімді міндеттемелерінің жинақталуын болдырмау мақсатында инвестициялық шығындарды субсидиялауға көшу; • несие мерзімі бір жылға дейінгі айналым капиталын толықтыруға арналған несиелер бойынша сыйақы; • уәкілетті орган әзірлеген ережелер негізінде жергілікті бюджет қаражаты есебінен облыстық маңызы бар ауыл шаруашылығы өнімдерінің жекелеген түрлерін субсидиялау. • Болашақта субсидиялау жүйесі келесі түбегейлі өзгерістерге ұшырайды: • субсидиялар алуға барлық өтініштерді қараудың, алушылар туралы деректерді бақылау мен шоғырландырудың автоматтандырылған жүйесін кезең-кезеңімен енгізу; • шығындардың жекелеген түрлерін субсидиялаудан кәсіпорынның өндірістік көрсеткіштері негізінде және субсидиялаудың тиімділігіне негізделген кешенді субсидиялау саясатына көшу; • берілген субсидиялар мен агроөнеркәсіптік кешен субъектілерінен талап етілетін құжаттар түрлерінің күрт төмендеуі; • субсидиялаудың тиімділігін арттыру және АШТӨ қамту аясын кеңейту мақсатында мемлекеттік қолдау шаралары субсидиялау стандарттары мен өлшемдерінің неғұрлым нақты анықтамасын қолданады. Сонымен қатар, оператордың функцияларын субсидиялардың жекелеген түрлері үшін бәсекелес ортаға беру (қаржылық сауықтыру, инвестициялық субсидиялар) жергілікті атқарушы органдардың операторды таңдауда, олардың қызметтерінің құнын анықтауда, оператор функцияларын орындай отырып, басқаша көзқарасын көрсетті, осылайша сапасыз және әр түрлі мониторинг әдісі бұрын енгізілген субсидиялау ережелерінде қарастырылған, есеп беру мерзімдері бұзылған. Сақтандыру компаниялары мен кепілгерлердің несиелерді кепілдендіру және сақтандыру аясында субсидиялауға қатысуға қызығушылығының төмендігіне байланысты, қаржы ұйымдарының несиелерін кепілдендіру АҚ арқылы жүргізу құралы енгізілді. «КазАгроГарант». Кепілдік кепіл берушінің қосалқы жауапкершілігі негізінде кепілдік берушінің шығындарын РБ қорларынан өтеумен қамтамасыз етіледі.

188

Оқу-әдістемелік құрал

Қарыздар мен міндеттемелерді кепілдендіру жүйесін жетілдіру Несиелік жүйені жетілдірудің және міндеттемелерді кепілдендірудің негізгі шаралары, ең алдымен, шағын және орта кәсіпорындарды, кооперативтерді тарта отырып, клиенттерді қамтуды кеңейтуге бағытталады. Сонымен, ауылшаруашылық тауар өндірушілерін тікелей қолдау құралдарын іске асырудан бастап, ауылдық жерлерде қаржыландырудың қол жетімділігін арттыру бойынша кешенді шараларды жүзеге асыруға дейін «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ қызметін жүйелі түрде қайта бағыттау жоспарлануда. Жеке қаржы институттарын, атап айтқанда несиелік серіктестіктер мен агроөнеркәсіптік кооперативтерді агроөнеркәсіптік кешенді кейіннен несиелендіру үшін қаржыландыру үшін капитал нарықтарынан қаражат тартылатын болады. Несиелік серіктестіктер мен кооперативтердің өзін-өзі реттейтін ұйымдары кредиттік серіктестіктердің қызметіне бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыратын қызмет стандарттары мен ережелерін әзірлеу функциясымен құрылады. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерге егінді қымбатшылық кезеңінде сатуға мүмкіндік беру мақсатында көктемгі егіс пен егін жинау жұмыстарын бюджеттік қаржыландыру тетігі қайта қаралады. Несиелік серіктестіктер мен кооперативтер желісін кеңейту және дамыту, сондай-ақ депозиттерді қабылдауды несиелік серіктестіктер жүргізетін операциялар тізіміне енгізу бойынша жұмыс жүргізілетін болады. «ҚазАгроГарант» АҚ қаржы ұйымдарының несиелері бойынша кепілдемелер ұсынады. Сондай-ақ, «ҚазАгроГарант» АҚ өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын сақтандыру жүйесіне қатысады. Жоба төлқұжаты Атауы

Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы

Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан - 2050» Әзірлеу үшін негіздеСтратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан халқымелер на Жолдауы Бағдарламаны әзірлеҚазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі (бұдан әрі - ҚР уге жауапты мемлеАШМ), облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдіктері кеттік орган Бағдарламаны іске асыруға жауапты Қазақстан Республикасының (бұдан әрі - ҚР) АӨК субъектілерінің (бұдан мемлекеттік органдар әрі - АӨК) бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдайлар жасау мен ұйымдар

Бағдарлама мақсаты

1. АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру. 2. АӨК субъектілері үшін тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің экономикалық қол жетімділігін арттыру: • өсімдік шаруашылығындағы тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің экономикалық қолжетімділігін арттыру; • астықты сақтау қызметтеріне нақты қол жетімділікті арттыру; • ауылшаруашылық тауар өндірушілері үшін судың экономикалық қол жетімділігін арттыру (бұдан әрі - АШТӨ); • мал шаруашылығы мен балық аулау кәсіпорнындағы тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің экономикалық қолжетімділігін арттыру; • ауылшаруашылық шикізатын терең қайта өңдеу өнімдерін өндіру үшін тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің экономикалық қолжетімділігін арттыру; • қаржылық қызметтердің экономикалық қолжетімділігін арттыру; • басым инвестициялық жобаларды іске асыру шеңберінде тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің қол жетімділігін арттыру;

Бизнес-мектеп

189

Бағдарлама мақсаты

білім беру қызметтерінің, ауылшаруашылық ғылымы мен консалтингтік қызмет нәтижелерінің экономикалық қолжетімділігін арттыру. 3. АӨК субъектілерін мемлекеттік қолдау жүйесін дамыту: • фитосанитариялық қауіпсіздік жүйесін дамыту; • ветеринариялық қауіпсіздік жүйесін дамыту. 4. АӨК мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру: • ауыл шаруашылығына агрохимиялық қызметтердің тиімділігін арттыру; • суармалы жерлердің мелиоративтік жай-күйін мониторингілеу және бағалау тиімділігін арттыру; • дақылдарды мемлекеттік сорт сынауының тиімділігін арттыру; • АӨК субъектілері үшін мемлекеттік қызметтер жүйесін дамыту; • ауыл шаруашылығында техникалық реттеу жүйесін дамыту; • агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік бақылау және қадағалау жүйесінің тиімділігін арттыру; • органикалық ауылшаруашылық өнімдерінің өндірісі мен айналымын дамыту үшін жағдайлар жасау; • ауыл шаруашылығы кооперациясын дамыту; • ауыл шаруашылығы саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту.

Жүзеге асыру мерзімі

2013-2017 жылдар

•

1. АӨК субъектілерін субсидиялау арқылы ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау көлемін 2017 жылы 3,6 есеге арттыру; 2. жалпы сомасы 500 млрд. Теңгеге кемінде 9 жылға қарыздарды қайта қаржыландыру және қайта құрылымдау арқылы АӨК субъектілерінің қарыздық жүктемесін кеңейту; 3. несиелер мен лизингке қол жетімділікті 1,1 трлн-ға дейін ұлғайту жөнінМақсатты индикатордегі шаралардың арқасында агроөнеркәсіптік кешенге тартылған мемлелар кеттік емес несие қаражатының көлемі. 2013-2017 жылдарға теңге; 4. карантиндік және аса қауіпті зиянкестердің таралу қаупінің коэффициенті 2017 жылы 0,94% құрайды; 5. мониторингтік зертханалық зерттеулерге жататын тамақ өнімдерінің үлесі, 2017 жылы 0,27%; 6. электрондық форматқа ауыстырылған мемлекеттік қызметтер үлесі 2015 жылы 62%.

190

Оқу-әдістемелік құрал Аймақтық кәсіпкерлер палатасының мекен-жайлары

Облыс/Қала атауы

АКП мекен-жайы

АКП жұмыс телефоны

АКП электронды поштасы

Нұр-Сұлтан қаласы

Республика даңғылы, 24, "Парасат" БО

8(7172)919080

astana@atameken.kz

Алматы қаласы

Жібек жолы даңғылы, 135/10а (Амангелді көшесінің қиылысы)

8(727)3310133

almaty@ atameken.kz

Атырау облысы. Атырау қ.

Сәтпаев даңғылы, 78

8(7122)777606 763655

atyrau@ atameken.kz

Ақтөбе облысы, Ақтөбе қ.

Сәнкібай даңғылы, 22К, «Қазына» БО

8(7132)744607

aktobe@ atameken.kz

Маңғыстау облысы. Ақтау қ.

35 мкр, КҚО ғимараты

8(7292)304040

aktau@ atameken.kz

Қарағанды облысы, Қарағанды қ.

Ермеков көшесі, 29, Кәсіпкер үйі

8(7212)504055

karaganda@ atameken.kz

Ақмола облысы, Көкшетау қ.

Абай көшесі, 96

8(7162)722548

kokshetau@ atameken.kz

Қостанай облысы, Қостанай қ.

әл-Фараби даңғылы, 116

8(7142)394208

kostanay@p atameken.kz

Қызылорда облысы, Қызылорда қ.

Желтоксан көшесі, 42

8(7242)400981 8(7242)271254

kyzylorda@ atameken.kz

Павлодар облысы. Павлодар қ.

Ломов көшесі, 21

8(7182)676221

pavlodar@ atameken.kz

Солтүстік Қазақстан облысы Петропавловск қ.

Абай көшесі, 29. «Есіл» БО, 1 қабат

8(7152)503615

petropavl@ atameken.kz

Алматы облысы. Талдықорған қ.

8 мкр., Ғимарат -2А , Көрме орталығы

8(7282)401499

zhetysu@ atameken.kz

Жамбыл облысы. Тараз қ.

Төле би көшесі, 93А

8(7262)555900 8(7262)555901

zhambyl@ atameken.kz

Батыс Қазақстан облысы. Орал қ.

Чагано-Набережная көшесі, 84

8(7112)243095

uralsk@ atameken.kz

Шығыс Қазақстан облысы. Өскемен қ.

Жеңіс даңғылы, 6

8(7232)251287

oskemen@ atameken.kz

Оңтүстік Қазақстан (Түркістан) облысы Шымкент қ.

Қонаев, 83/1, «Атамекен-2» БО

8(7252)998010

shymkent@ atameken.kz

Түркістан қ.

С.Қожанов көшесі, 42.

8 72 53 35 98 98

turkestanrpp@atameken. kz

Бизнес-мектеп

191

Ескертпелер үшін _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________ __ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________

192

Оқу-әдістемелік құрал

____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________