Ερμηνεύοντας τον Ελ Γκρέκο

ΕΡΜΗΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

7

Αν ο Καζαντζάκης με την «Αναφορά στο Γκρέκο» θέλησε σαν κρητικός, να συνομιλήσει με το ένδοξο τέκνο του νησιού του , πολύ περισσότερο ένας ζωγράφος έχει πολλά να μάθει, μελετώντας την εσωτερική εκφραστική δύναμη των πορτραίτων, που μας χάρισε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.

Η ενασχόληση μου αυτή μ’ ένα αριθμό έργων του μεγάλου δημιουργού, σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μίμηση. Χρησιμοποιείται μια ιδιαίτερη τεχνική άλλοτε σε μονοχρωμία με πεπιεσμένη μελάνη, χρώματα μολυβιών, πάνω σε χαρτί ή χαρτόνι και μόνο κατ’ εξαίρεση λάδι σε χαρτόνι.

Όλα τα πρόσωπα που μελετώνται, αποτελούν λεπτομέρειες από μεγαλύτερες συνθέσεις. Άλλοτε πάλι γίνεται προσπάθεια να αποδοθούν έργα σε διαστάσεις ενός μικρού μπλοκ σχεδίου π. χ. το «Εσπόλιο», το κεντρικό θέμα απο την « ταφή του κόμητος Οργκάθ», « Ο Άγιος Μαρτίνος και ο πτωχός».

8

Με τα έργα μου αυτά ένοιωσα να μπαίνω στο εργαστήρι του μεγάλου ζωγράφου και να μαθαίνω ένα μέρος της δουλειάς του. Πιστεύω ότι έχουν πάλι κάτι να διηγηθούν : την αγωνία ενός νεώτερου καλλιτέχνη να μαθητεύσει σε κάποιον από τους παλιούς. Συγχρόνως απεικονίζουν τα ίδια πορτραίτα, με μια νέα τεχνική και προσωπικό ύφος, που τα καθιστά με τη σειρά τους κι αυτά πρωτότυπα. Είναι μια νέα ερμηνεία, όπως ένας μουσικός μπορεί να παίξει διαφορετικά ένα κομμάτι του Σοπέν απ’ ότι του Σατί ή ένας σκηνοθέτης ν’ ανεβάσει με τη δική του άποψη ένα παλαιότερο έργο. Η ερμηνεία αυτή μπορεί να μας κάνει περήφανους, γιατί ξεκινά σαν μια ελληνική επιγραφή, (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος εποίει), στο βάθος του χρόνου, απ’ το κέντρο της Ισπανίας και εμπνέει μέχρι τις μέρες μας με ανάλογο τρόπο που ενέπνευσαν οι φλογόμορφες του εικόνες, τους εξπρεσιονιστές όταν τον ανακάλυπταν ξανά μετά από μερικούς αιώνες λήθης.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Γ. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ Ζωγράφος-Αρχιτέκτων Μηχανικός

9

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Γ. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

Ολοκληρωτικά δοσμένος σ’ αυτά τα ερωτήματα άρχισε να πειραματίζεται με τις δημιουργίες του. Τον έβλεπα να χρησιμοποιεί σκούρα συνήθως καφέ ή γκρι χαρτόνια και εκεί πάνω να κάνει τους πειραματισμούς του.

Η ζωγραφική για τον Αλέξανδρο Γ. Παπάζογλου αποτελούσε ανέκαθεν πρωταρχική ανάγκη έκφρασης.

Η αγάπη του για τον Ελ Γκρέκο μάλιστα τον ώθησε να προβεί σε αφαίρεση μεγάλης χάρτινης αφίσας από πάνελ, που εκείνο το χρονικό διάστημα διαφήμιζε την έκθεση των έργων του Ελ Γκρέκο στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας, που είχαν έρθει από την Ισπανία. Την αφίσα αυτή διατηρεί ακόμα στο χώρο της βιβλιοθήκης του.

Η έμφυτη προδιάθεση του εκδηλώνεται από το δημοτικό σχολείο, συμπληρώνεται από τις σπουδές του στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου αρίστευε στα μαθήματα που αφορούσαν την τέχνη και ολοκληρώνεται από μία γενικότερη εποπτεία της ξένης και ελληνικής ζωγραφικής, που γίνεται ωστόσο χάρις σε ατέλειωτες ώρες μελέτης και κατά καιρούς σε επισκέψεις μουσείων.

Τα έργα του δεν μ’ άφηνε να τα δω. «Θα στα δείξω μια μέρα όταν τα ολοκληρώσω» μου έλεγε. Όταν κάποτε τα είδα, σκέφτηκα πως έπρεπε να παρουσιαστούν στον κόσμο. Ντρεπόταν και συγχρόνως ένοιωθε περήφανος που είχε αποδώσει με δικό του τρόπο αυτά τα έργα. Πολλές φορές αμφέβαλλε. Ήταν άραγε δημιουργός ή προσπαθούσε να αντιγράψει; Θα ήταν το δεύτερο αν χρησιμοποιούσε τους ίδιους μουσαμάδες, τις ίδιες διαστάσεις , τα ίδια χρώματα μ’ εκείνα της εποχής του Γκρέκο. Αντίθετα αυτός τα δούλεψε με τελείως άλλα υλικά, απλά υλικά, χαρτιά, μελάνια , χαρτόνια , χρωματιστά μολύβια, λαδοπαστέλ, κάρβουνο και επιλεκτικά λάδια.

Θυμάμαι για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο το 1987, τα απογεύματα μετά τη δουλειά του, να χάνεται μέσα στην πλούσια βιβλιοθήκη του, να κατεβάζει βιβλία και να μελετά τη ζωή και το έργο του. Να ερευνά για το τι λέει ο ένας ιστορικός ,τι λέει ο άλλος για την ομιχλώδη ζωή του μεγάλου δημιουργού. Τον απασχολούσε έντονα τι είναι αυτό που πρόσεξαν οι εξπρεσιονιστές στο έργο του ώστε να τον ανακαλύψουν ξανά.

10

Αλλά ας μη ξεχνάμε ότι και μεγάλοι αρχιτέκτονες, παγκοσμίως γνωστοί, όπως Le Corbusier, Mies Van der Rohe, Walter Gropius, Κωνσταντινίδης, έχουν εντυπωσιάσει με κατασκευές χωρίς να χρησιμοποιούν ακριβά υλικά.

Σ’ άλλα έργα του πάλι γοητεύει ο μινιμαλιστικός χαρακτήρας της τέχνης του. Με πολύ λίγες γραμμές, με λίγα χρώματα, φτάνει να ομοιάζουν τα έργα του με την τέχνη της γκραβούρας και λιθογραφίας. Τα πρώτα του έργα ήταν μεγάλων διαστάσεων. Οι δημιουργίες του συνεχείς. Τα πονούσε, τα ένοιωθε σαν παιδιά του, δεν μπορούσε να τα αποχωριστεί. Γι’ αυτό και δεν έχει διαθέσει κανένα από τα πολυάριθμα έργα του, παρόλο που του τα ζητούσαν επίμονα. Όμως η αποθήκευση τους αποτελούσε για κείνον ένα πρόβλημα, γιατί απαιτούνταν ο ανάλογος χώρος. Γι’ αυτό και μετά από την παρότρυνση γνωστού και καταξιωμένου προσώπου της πόλης του, στράφηκε να ζωγραφίζει σε μικρή διάσταση έως μινιατούρες πολλές φορές, που δεν απαιτούσαν μεγάλο χώρο και που παράλληλα ικανοποιούσαν την έμφυτη και συγχρόνως πρωταρχική ανάγκη του να εκφράζεται μέσα από τη ζωγραφική.

Παρατηρώντας τα έργα του Αλέξανδρου Παπάζογλου βλέπουμε ότι από τους πίνακες του μεγάλου ζωγράφου παίρνει θέματα , πρόσωπα που τον ενδιαφέρουν, τον συγκινούν, τον συναρπάζουν. Δουλεύει με κάθε λεπτομέρεια το ουσιώδες, το κύριο που τον ενδιαφέρει και αφαιρεί αυτά που θεωρεί επουσιώδη. Έτσι μέσα από μια διάθεση συνεχούς απλούστευσης καταφέρνει την μοντερνοποίηση της εικόνας χωρίς όμως να χάνεται το χαρακτηριστικό ύφος του Θεοτοκόπουλου. Ο Αλέξανδρος Γ. Παπάζογλου πέτυχε να δημιουργήσει στα έργα του, μια τεχνική δική του. Η μικτή τεχνική τον εκφράζει απόλυτα γι’ αυτό και χρησιμοποιεί διάφορα υλικά , με τονικές διαβαθμίσεις μεγάλης μαεστρίας και αξιόλογη αρμονία χρωματικής δομής.

Δήμητρα Φώτη Πολιτικός Μηχανικός

11

«Εσπόλιο» ( Διαμερισμός των ιματίων του Ιησού) 1577-79 Βρίσκεται στο Τολέδο στο σκευοφυλάκιο της Μητροπόλεως.

Γρήγορο σχέδιο με λίγο χρώμα και μελάνι ενός εξαιρετικού έργου που η αξία του δεν μπορούσε να αποτιμηθεί τότε σε ισπανικά δουκάτα. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 14.11.87

12

Το «Τολέδο εν ώρα καταιγίδας» Περί το 1597 Ανήκει στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Προτιμήθηκε μία ασπρόμαυρη απόδοση του έργου, ώστε αυτή η «αναγκαστική μονοχρωμία» να αναδείξει με ακόμα μεγαλύτερη έμφαση κυρίως τη σχεδιαστική απεικόνιση των διαφόρων κτιρίων (καθεδρικός ναός, διοικητήριο, τείχη, γέφυρα). Ο ίδιος ο Γκρέκο σ’ ένα σημείωμα του, αναφέρει πως άλλαξε τη θέση ορισμένων κτισμάτων για να ταιριάζουν περισσότερο στο τοπίο. Όταν επισκέφτηκα το Τολέδο σχετικά πρόσφατα πριν από δυο χρόνια, μου έκανε εντύπωση η ομοιότητα του έργου με την σημερινή εικόνα της πόλης. Θαυμαστά συνειδητή άποψη διατήρησης, σα να έχει παγώσει ο χρόνος στο 16ο αιώνα. Το σημείο ( όπου στέκονταν ο Γκρέκο) προτιμούν οι ξεναγοί για να βγάλουν οι τουρίστες τις απαραίτητες φωτογραφίες. Σχέδιο με μαύρη πεπιεσμένη μελάνη πάνω σε άσπρο χαρτί Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 4-5 .3.87

13

Πορτραίτο του Φρερ «Ορτένσιου Φέλιξ Παραβιθίνο» περί το 1610 Βρίσκεται στη Βοστώνη, Μουσείο Καλών Τεχνών. Ένα γρήγορο σχέδιο με μαύρο μελάνι του εξαιρετικού πορτραίτου. Όταν το ζωγράφισε ο Γκρέκο πλησίαζε τα εβδομήντα. Αντίθετα ο Φέλιξ όπως ο ίδιος αναφέρει σε σονέτο που αφιέρωσε στο ζωγράφο , ήταν μόλις εικοσιεννέα ετών. Χαρακτηριστική η κίνηση του αριστερού του χεριού : τα δάκτυλα του γίνονται δείκτες σελίδων για δυο βιβλία. Στην ίδια δερμάτινη πολυθρόνα, πριν απ’ αυτόν είχε ποζάρει ο μεγάλος ιεροεξεταστής ντε Γκουεβάρα (1600) και αργότερα ο άλλος άγνωστος μοναχός του τάγματος της Αγίας Τριάδος (1610-1614). Σχέδιο με μαύρο μελάνι σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 9,00 χ 11,50 εκατοστά Ημερομηνία: 5.3.87

14

Ο «Άγιος Ιάκωβος ο μικρός» 1608-1614 Καθεδρικός Ναός του Τολέδο. Σχέδιο με μαύρο μελάνι, τυποποίηση των Αγίων Αποστόλων. Η βυζαντινή τέχνη καλλιεργεί το μανιερισμό ή προάγει τη δημιουργική σκέψη; Μπορεί να υπηρετούνται συγχρόνως και οι δυο δρόμοι; Το παράδειγμα του Γκρέκο αποδεικνύει ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατό.

Διάσταση: 9,00 χ 8,00 εκατοστά Ημερομηνία: 22-23.2.87

15

«Απόστολος Ματθαίος» 1608-1614 Βρίσκεται στο Μουσείο Γκρέκο στο Τολέδο. Μονοχρωματική απόδοση με μαύρη μελάνη. Παραλείφθηκε το αριστερό χέρι που κρατά ανοιχτό ένα μεγάλο βιβλίο και το δεξί με την πένα στις άκρες των δακτύλων. Θεωρήθηκε προτιμότερο να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στοχασμού που φανερώνει στο πρόσωπο του ένας από τους κορυφαίους ευαγγελιστές. Με αριστουργηματικό τρόπο μετέφερε το κείμενο του στον κινηματογράφο, ο Πιέρ Πάολο, ώστε να βραβευθεί από την Αγία Έδρα, αυτός που θεωρούσε τον εαυτό του άθεο. Σχέδιο με μαύρο μελάνι σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 9,00 χ 8,00 εκατοστά Ημερομηνία: 23.2.87

16

« Ο ευγενής με το χέρι στο στήθος» 1576-1579 Βρίσκεται στη Μαδρίτη στο Μουσείο του Πράδο. Αναμφίβολα ένα από τα ωραιότερα πορτραίτα που βγήκαν ποτέ από το χέρι του Γκρέκο. Όλη η ψυχή ενός ισπανού ιδαλγού στα μάτια που κοιτούν κατ’ ευθείαν τον θεατή. Υπέροχη η κίνηση του δεξιού χεριού με τα δάκτυλα απλωμένα στο μέρος της καρδιάς. Κάτι σαν χαιρετισμός, υπόσχεση υπεράσπισης τιμής, σαν ιδεώδες ,που ήταν κάποτε και η λαβή του ξίφους δεν απέχει πολύ. Ο πίνακας φέρνει στο νου τα λόγια του Ιγνάτιου Λογιόλα , ιδρυτή του τάγματος των Ιησουιτών, ο οποίος είχε πει : «κάθε φορά που θα πέσεις στην αμαρτία βάλε το χέρι στο στήθος σου, ενώ θα θλίβεσαι γι’ αυτήν». Τεχνική γρήγορη, μελάνη μαύρο με ελάχιστο χρώμα. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 15.11.87

17

Το πορτραίτο του « ηλικιωμένου ευγενούς» 1587-1597 Βρίσκεται στη Μαδρίτη στο Μουσείο του Πράντο. Στην αρχή το μελετώ ασπρόμαυρο , προσέθεσα μετά το χρώμα με ξύλινες μπογιές. Στο μέσο δεξιά η μικρογράμματη βυζαντινή γραφή δηλώνει τον Έλληνα δημιουργό. Απόλυτη σημασία στο ουσιαστικό, την στοχαστική έκφραση του προσώπου, παραμερίζοντας οτιδήποτε άλλο θα αποσπούσε την προσοχή μας απ’ αυτό. Το επίσημο ένδυμα διαγράφεται συνοπτικά, με το δαντελωτό κολάρο που περιβάλλει το λαιμό, ν’ αποκτά μια δική του αυτονομία. Σχέδιο με μαύρη πεπιεσμένη μελάνη και χρώμα σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 15.11.87

18

Το ίδιο πορτραίτο και σε μια δεύτερη προσπάθεια να αποδοθεί την επόμενη μέρα. Γοητεύει η φινέτσα στην όλη έκφραση και ιδιαίτερα ο στοχασμός στο βλέμμα, ίσως ιπποτικά ιδεώδη, πριν την θρυλική διακωμώδηση τους, το 1605, από τον Θερβάντες. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση : 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 16.11.87

19

«Ο Ροντρίγκο Βάσκεθ , πρόεδρος της Καστίλλης». Είναι ένα ακόμη πρόσωπο με δημόσιο αξίωμα που θέλησε μ’ αυτόν τον τρόπο να κερδίσει την αιωνιότητα. Ρεαλιστικό πορτραίτο, μάτια βαθειά χωμένα στις κόγχες, μύτη γαμψή, στόμα σφιγμένο, μυτερό γένι. Θαυμαστή εικόνα σα να μαντεύεις κάτω απ’ το λεπτό δέρμα, την κατασκευή του κρανίου, αυτό που απομένει μετά το θάνατο μας. Σχέδιο με μαύρη πεπιεσμένη μελάνη και λίγο χρώμα σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 15.11.87

20

Ο Χόρχε Εμμανουέλε γιός του Ελ Γκρέκο, σε μικρή ηλικία (απόσπασμα από την «ταφή του κόμητος Οργκάθ»1586) . Προκαλεί εντύπωση η θαρρετή ματιά, στο πρόσωπο με τα παιδικά χαρακτηριστικά. Σχέδιο με μαύρη μελάνη και χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση : 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 15.11.87

21

«Η Παρθένος Μαρία» 1587-1597 Βρίσκεται στο Στρασβούργο στο Μουσείο Καλών Τεχνών. Γοητεύτηκα από τη θεία μορφή , στην ερμηνεία μου όμως την μετατρέπω σε πιο γήινη, αφαιρώντας από το έργο του Γκρέκο, την άλω που την περιβάλλει . Ο χρωματισμός είναι αυθαίρετα προσωπικός.

Σχέδιο με πεπιεσμένη μελάνη και χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 16.11.87

22

«Ο καρδινάλιος Ταβέρα» 1608 Αυτό που γοητεύει στο έργο του Γκρέκο, με τα περίφημα πορτραίτα του, είναι ότι «απεικονίζει τον χαρακτήρα των μορφών». Εδώ σ’ αυτό το αποστεωμένο πρόσωπο μόνο το βλέμμα παραμένει ζωντανό. Θέλησα να αποδώσω το κύριο χαρακτηριστικό, παραμερίζοντας συμπληρωματικά στοιχεία. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία :16.11.87

23

«Ροντρίγκο ντε λα Φουέντε» 1579-1586. Γιατρός στο Τολέδο, πέθανε το 1589 και ο Γκρέκο στο πρόσωπο του δίνει την σταχτοπράσινη όψη του θανάτου, μόνο το αυτί και τα χέρια του διατηρούν το φυσικό τους χρώμα. Όταν το ζωγράφιζα δεν ήξερα την ταυτότητα του εικονιζόμενου, γι’ αυτό κι έδωσα ζωντάνια, με το χρώμα σε όλο το πρόσωπο. Ίσως εδώ ο Γκρέκο θέλησε να κάνει μια νύξη ανάμεσα σε ζωή και θάνατο ή πάλι σα να προμάντευε το τέλος του γιατρού, όπως με ανάλογο τρόπο το έκανε ο Έρνστ Κίρχνερ στο «πορτραίτο της φυματικής κοπέλας με το καπέλο» και το άσπρο σα χάρτινο πελιδνό πρόσωπο της. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία :16.11.87

24

«Πορτραίτο του Χερώνυμου ντε Κεβάλλις» Νομικός και συγγραφέας έργων πολιτικής και δικαίου. Το έργο δημιουργήθηκε από το 1604-1614 κατ’ άλλους 1608-1612 Βρίσκεται στο Πράντο. Φορώντας την επίσημη ενδυμασία των Ισπανών, με το δαντελωτό κολάρο γύρω από το λαιμό, δημιουργεί την εντύπωση πως το πρόσωπο έχει αποσπασθεί απ’ το υπόλοιπο σώμα, σαν τους ήρωες του Τέρι Γκίλιαμ στο φεγγάρι, όταν ανταμώθηκαν με το βαρόνο Μινχάουζεν. Εντύπωση προκαλεί η ψυχική δύναμη της φυσιογνωμίας. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία :16.11.87

25

«Τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου» 1603-1607. Βαθύτατη εντύπωση προκαλεί η ένταση της ικεσίας και της προσευχής στην αλλοπαρμένη φυσιογνωμία του Αγίου. Συνειδητά μάκρυνα το πρόσωπο, δίχως να εγκαταλείψω την ομοιότητα με το έργο. Τα κλειδιά του παραδείσου που κρέμονται ανάμεσα στα σφιχτοδεμένα χέρια, παραλείπονται ή ίσως υπονοούνται. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 17.11.87

26

«Το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού» 1608-1614 Βρίσκεται στο Μουσείο Πράντο. Δεμένος πισθάγκωνα σ’ ένα κορμό δένδρου, δέχεται τα βέλη των στρατιωτών, ένα θέμα της δυτικής περισσότερο εκκλησίας. Εδώ παρατηρούμε έντονη τη φλογόμορφη παραμόρφωση του σώματος και ταυτόχρονα την παράξενη προοπτική του προσώπου, όταν το βλέπει κανείς από χαμηλά, καθώς στρέφει ο μάρτυρας τη ματιά του στον ουρανό. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 18.11.87

27

«Ο Άγιος Σίμωνας» Στα πορτραίτα των Αποστόλων κυρίαρχη είναι μια δεξιοτεχνική μανιέρα (λόγω ίσως πολλαπλών παραγγελιών). Από τέσσερα πανομοιότυπα ασπρόμαυρα έργα που μας παραδίδει ο Γκουντιόλ, επιλέγω το τρίτο και δίνω δικούς μου χρωματισμούς. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 18.11.87

28

«Ο Άγιος Ιάκωβος ο Μεγάλος» Βρίσκεται στο Μουσείο Γκρέκο στο Τολέδο.

1603-1608 Πρόκειται για τη δεύτερη απ’ τις τέσσερις παραγγελίες που δίνει ο Γκουντιόλ, την επιλέγω και την χρωματίζω. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 18.11.87

29

«Ο Άγιος Λουδοβίκος, βασιλιάς της Γαλλίας» 1587-1597 Βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου. Δεν μπορώ να θυμηθώ γιατί διάλεξα αυτό τον πίνακα. Ίσως υπάρχει μια νοηματική γλώσσα στην παράλληλη τοποθέτηση των σκήπτρων. Το δεύτερο σκήπτρο , με τον κρίνο της Γαλλίας, είναι σα να παραδίδεται στο νεώτερο διάδοχο. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 18.11.87

30

« Ο Άγιος Μαρτίνος κι ο πτωχός» 1597-1599 Βρίσκεται στην Ουάσιγκτον στην Εθνική Πινακοθήκη. Πρόκειται για έναν από τους ωραιότερους πίνακες του Ελ Γκρέκο. Ζεύγη αντιθέσεων χορεύουν στο έργο : έφιππος-πεζός, πάνοπλος στην κατάφορτη πανοπλία του-γυμνός καλύπτεται απ’ τον πράσινο μανδύα του ιππότη. Άμεσα εκφραστική η σχέση των προσώπων και η γλώσσα των χεριών: χαλινάρι και σπαθί στον άγιο ηγεμόνα, προβληματισμός, με την παλάμη στραμμένη προς τα πάνω, για το νόημα της ζωής, ενώ με το άλλο , ο πτωχός φαίνεται να προσφέρει ένα λουλούδι στον Άγιο. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 20.11.87

31

«Ο Άγιος Μαρτίνος και ο πτωχός» (απόσπασμα ο πτωχός). Λεπτομέρεια : κόβονται τα πόδια του αλόγου και του πτωχού. Υπερβολικά μεγεθυμένα στο πρωτότυπο, άρεσαν ιδιαίτερα στους εξπρεσιονιστές. Για μένα ήδη όλα είχαν ειπωθεί στο πάνω μέρος του πίνακα. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 19.11.87

32

«Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής». Από τις πέντε απεικονίσεις του ίδιου θέματος επιλέγω αυτό του Πράντο, είναι η ωραιότερη, παραλείποντας όμως το άγιο δισκοπότηρο, όπως βλέπω να γίνεται σε μια άλλη ασπρόμαυρη παραλλαγή, που ανήκει στη συλλογή του μαρκησίου ντε Σαν Φελίξ (Γκουντιόλ σελ. 300 και 301). Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 20.11.87

33

«Λαοκόων» 1608-1614 Βρίσκεται στην Ουάσιγκτον στην Εθνική Πινακοθήκη. Σύμφωνα με τον Ι.Μ. Χατζηφώτη « είναι το μόνο έργο του Θεοτοκόπουλου παρμένο από την κλασική αρχαιότητα». Εκείνη την εποχή ήταν γνωστό βέβαια το περίφημο γλυπτό ελληνιστικό σύμπλεγμα που βρίσκονταν στη συλλογή του Βατικανού. Αλλά εδώ, η μάχη του ιερέα του Απόλλωνα και των παιδιών του με τα φίδια, δίνεται με τον τρόπο του Γκρέκο, μακραίνοντας υπέρμετρα τις μορφές, όπως αυτή αριστερά σαν χορδή τόξου, (θυμίζει την προσευχή Καζαντζάκη : «Θεέ μου, τέντωσε με κι’ ας σπάσω» ), ο Λαοκόων πεσμένος παλεύει ακόμα, ενώ στα δεξιά δυό-τρεις μορφές παρακολουθούν αμήχανα τη σκηνή. Στο κέντρο διακρίνεται ο δούρειος ίππος, αφιέρωμα των Ελλήνων στην Αθηνά και γενεσιουργός αιτία του επεισοδίου. Στο βάθος αντί της Τροίας το Τολέδο. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 17,60 χ 12,60 εκατοστά Ημερομηνία: 20.11.87

34

Η «Ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586. Είναι αναμφισβήτητα το ωριμότερο , αλλά συγχρόνως και το ωραιότερο έργο του Γκρέκο. Βλέποντας το κανείς, στις πραγματικές του διαστάσεις, στο ναό του Τολέδο, αντιλαμβάνεται ότι βρίσκεται σε μια συνάθροιση ατόμων που ζωγραφίζονται σχεδόν σε φυσικό μέγεθος. Πρόκειται για συγκινησιακό γεγονός μεγάλης φόρτισης. Κηδεύεται ο καλός δήμαρχος της πόλης, μια αφορμή για τον καλλιτέχνη ν’ απεικονίσει όλες τις προσωπικότητες που έχουν συγκεντρωθεί. Δημιουργείται ένα είδος ενσταντανέ, παγώνει και παγιώνει τη συγκεκριμένη στιγμή του χρόνου στην αιωνιότητα. Στην πρώτη άσκηση, με πεπιεσμένη μελάνη και χρωματιστά μολύβια, ξεχωρίζω τα τρία κύρια πρόσωπα της κεντρικής σκηνής : ο επίσκοπος είναι ο Άγιος Αυγουστίνος, ο νεαρός διάκονος που τον βοηθά είναι ο Άγιος Στέφανος. Έχουν κατέβει από τον ουρανό στη γη για την ταφή. Ο νεκρός Οργκάθ μεταφέρεται με λευκό σεντόνι, όπως το σώμα του Ιησού στην αποκαθήλωση. Καθώς οι δύο άγιοι σκύβουν ευλαβικά στην προσπάθεια να σηκώσουν και να μεταφέρουν τη σωρό, σχηματίζουν ένα νοητό κύκλο στο κέντρο του πίνακα. Εντυπωσιάζομαι από την ευγένεια των μορφών, την αστραφτερή πανοπλία και τις μικρογραφικές απεικονίσεις στα επίσημα άμφια . Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 20.11.87 35

«Πορτραίτο του Τζούλιο Κλόβιο» 1571 Βρίσκεται στο Μουσείο Καποντιμόντε της Νάπολης. Από την Ιταλική περίοδο του Γκρέκο, το έργο φέρει την επίδραση του Τιτσιάνο. Ο εικονιζόμενος τοποθετείται στο εσωτερικό του δωματίου. Ένα παράθυρο είναι αφορμή ανοίγματος στο ύπαιθρο, ενώ ο δείκτης του χεριού στο ανοικτό βιβλίο, υποδηλώνει την ενασχόληση του. Πεπιεσμένη μελάνη με χρώμα σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 13,60 εκατοστά Ημερομηνία: 20.11.87

36

« Ο Ευαγγελιστής Λουκάς» Βρίσκεται στον καθεδρικό ναό του Τολέδο.

Κρατά ανοικτό , με το ένα χέρι υποβαστάζοντας το ευαγγέλιο. Με το άλλο την πένα συγγραφής. Στη μία σελίδα του ιερού βιβλίου η Παναγία με το θείο βρέφος. Μονοχρωματική απόδοση του έργου με μαύρη μελάνη σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 21.11.87

37

Από τη «ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586 Απόσπασμα. Ο άγγελος πάνω από τη σκηνή της ταφής κρατά την ψυχή του νεκρού για να την παραδώσει στο θεό, περνώντας ανάμεσα από την Παναγία και τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Υπέροχη μεσολάβηση των αγγέλων μεταξύ του δικού μας και του θείου κόσμου. Το βλέπουμε και σε βυζαντινές εικόνες με τη κοίμηση της Θεοτόκου, η ψυχή σαν βρέφος σπαργανωμένο, ανεβαίνει στον ουρανό. Ίσως μια ορθόδοξη κατάθεση στο καθολικό σύμπαν της Ισπανίας. Μελάνη μαύρη πεπιεσμένη με χρώμα σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 20.11.87

38

« Ο Άγιος Ιερώνυμος ως καρδινάλιος» Βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Διαφορετικές χρονολογίες δίνονται για τη δημιουργία του έργου. Από άλλους τοποθετείται στην ιταλική περίοδο 1571-1576 ενώ ωρισμένοι μελετητές στην ύστερη . ( Μ’ αυτούς θα συμφωνούσα καθώς το αριστερό χέρι του Αγίου που ακουμπάει στο ανοικτό βιβλίο είναι ακριβώς όμοιο με του Ταβέρα, πίνακας που φιλοτεχνήθηκε μεταξύ 1609-1614 χρόνια ωριμότητας του καλλιτέχνη. Παρατήρηση δική μου). Χαρακτηριστική επίσης είναι η κίνηση του δεξιού χεριού, σαν να μετρά χρήματα για τις καλές πράξεις, που θα μας οδηγήσουν στον παράδεισο. Μελάνη μαύρη πεπιεσμένη με χρώμα σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 22.11.87

39

«Ο Καρδινάλιος Φερνάντο Νίνιο ντε Γκουεβάρα» Περί το 1600 Βρίσκεται στο Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας του Τολέδο ο Γκουεβάρα(1541-1609), υπηρέτησε στην καγκελαρία της Γρανάδα. Ο πάπας τον έκανε καρδινάλιο με υπόδειξη του Φιλίππου του Β’. Έμεινε τρία χρόνια στη Ρώμη κι επέστρεψε στην Ισπανία σαν μεγάλος ιεροεξεταστής(1599).Το 1601 έγινε αρχιεπίσκοπος της Σεβίλλης. Οπωσδήποτε πρόκειται για εξαιρετικό πορτραίτο μιας αμφιλεγόμενης προσωπικότητας, με διεισδυτική οξύτητα έκφρασης , με τα δακτυλίδια να ξεχωρίζουν, καθώς το ένα χέρι ακουμπά χαλαρά ενώ το άλλο κρατά σφιχτά το μπράτσο της πολυθρόνας, θέλοντας να δείξει την αγκίστρωση του με την εξουσία. Ο μεγάλος ιεροεξεταστής με την πολυτελή του αμφίεση παρουσιάζεται σαν « το αδειανό πουκάμισο» του Σεφέρη με ανάλογο τρόπο, που αργότερα ο Γκόγια θα διακωμωδήσει τη βασιλική οικογένεια. Μελάνη μαύρη πεπιεσμένη με χρώμα σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 28.11.87 40

Λεπτομέρεια από το πορτραίτο του μεγάλου Ιεροεξεταστή «Καρδινάλιου Φερνάντο Νίνιο ντε Γκουεβάρα». Σύμβολο θρησκευτικής και κοσμικής συγχρόνως εξουσίας, όλη η οντότητα το κόκκινο ένδυμα της παπικής εκκλησίας. Στο πρόσωπο αυτό σκιαγραφείται μια εικόνα ιεροεξεταστή. Το αυστηρό βλέμμα, πίσω από τα γυαλιά, που μας παρατηρεί αμείλικτα. Το πορτραίτο του θεωρείται αριστούργημα ψυχολογικής διείσδυσης. Μελάνη μαύρη πεπιεσμένη με χρώμα σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 16,00 εκατοστά Ημερομηνία: 22.11.87

41

«Η κυρία με την ερμίνα» 1577-1580 Βρίσκεται στη συλλογή Μακντόναλντ Πόλλοκ Χάουζ στη Γλασκώβη. Πρόκειται για το δεύτερο πορτραίτο που έχουμε ηλικιακά της συντρόφου του Γκρέκο και μητέρας του γιού του, Χερώνυμας ντε λα Γκουέβας. Θεωρείται από τα πρώτα έργα του ζωγράφου. Μου άρεσε η γλυκύτητα του προσώπου . Μεγάλα μάτια, κανονικά χαρακτηριστικά , ένα μόλις διαγραφόμενο μειδίαμα στα χείλη. Στα δάκτυλα του δεξιού χεριού , με το οποίο κρατά την ερμίνα, προβάλλουν δυο δαχτυλίδια. Ίσως ένα από αυτά, (στον παράμεσο), να δηλώνει σημάδι μνηστείας με τον καλλιτέχνη. Μελάνη μαύρη πεπιεσμένη με λίγο χρώμα και άσπρο ακρυλικό σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 28.11.87

42

«Πορτραίτο κυρίας» 1594-1604 κάποιος ερευνητής τοποθετεί τον πίνακα μεταξύ 1578-1581 στην αρχή της ισπανικής περιόδου, προφανώς κάνει λάθος. Βρίσκεται στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας. Πρόκειται, κατ’ εμέ για την τρίτη προσωπογραφία που πραγματοποιεί ο Γκρέκο έχοντας ως μοντέλο την Χερώνυμας ντε λα Γκουέβας. Καθώς ο χρόνος περνά, τα ωραία χαρακτηριστικά παραμένουν, αλλά μια σκιά μελαγχολίας φαίνεται να τα διαπερνά. Όταν τη ζωγράφιζα, με τη σειρά μου, δεν ήξερα αν οι δυο κυματιστές πινελιές, που πλαισιώνουν το πρόσωπο της, ήταν το τελείωμα της μπορντούρας στο διάφανο πέπλο της. Προτίμησα να τις αποδώσω σαν βοστρύχους που ξεφεύγουν απ’ την κόμη της, ή να τα αφήσω σαν κάτι το αδιευκρίνιστο. Ένα μέρος της γοητείας της, η τέχνη οφείλει να διατηρεί με τον αινιγματικό της χαρακτήρα. Μελάνη μαύρη πεπιεσμένη με λίγο χρώμα και άσπρο ακρυλικό σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 22.11.87

43

Το δεύτερο πορτραίτο που έχουμε του γιού του Ελ Γκρέκο, Γιώργη Εμμανουήλ. Επιγράφεται «ο Ζωγράφος», φιλοτεχνήθηκε το 1603 περίπου και ανήκει στο Μουσείο της Σεβίλλης. Ποζάρει στη νεανική ηλικία των 25 χρόνων, με επίσημο ένδυμα, αριστοκρατική όψη κρατώντας στα χέρια του όπως συνηθίζονταν τότε, τα σύνεργα του επαγγέλματος. Στο ένα χέρι, το δεξί, κρατά το πινέλο με μια κομψότητα στην κίνηση (σηκώνοντας ελαφρά το μικρό του δάκτυλο), ενώ στο άλλο την παλέτα, (λέγεται πως υπήρξε και αρχιτέκτονας). Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη ,χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 22.11.87

44

«Αυτοπροσωπογραφία» του Γκρέκο σε προχωρημένη ηλικία. Βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Εμφανίζει ένα πρόσωπο με λιγοστά μαλλιά, εκτεταμένο με οριζόντιες ρυτίδες μέτωπο, βλέμμα ζωγράφου που δεν ξεχνάς ποτέ, εξεταστικό καθώς έμαθε ν’ αναμετρά λεπτομέρειες χαρακτήρων, σκαμμένα μάγουλα, μακρουλά αυτιά, αραιό μουστάκι με υπογένειο. Φορά το επίσημο δαντελένιο κολάρο κι έναν απροσδιόριστο επενδύτη με γούνινο γιακά. Χρησιμοποίησα την ίδια πάλι τεχνική προσπαθώντας - κυρίως εδώ- να αποδώσω την ψυχική έκφραση και κάτι από το χαρακτήρα του διανοούμενου. Στο μάθημα της Ιστορίας Τέχνης στην Αρχιτεκτονική Σχολή ο Χρύσανθος Χρήστου μας έλεγε ότι στη βιβλιοθήκη του Γκρέκο στο Τολέδο, βρέθηκαν εκδόσεις ελλήνων φιλοσόφων σχολιασμένες από τον ίδιο στο περιθώριο. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη ,χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 22.11.87

45

Το θαυμάσιο σχεδόν ολόσωμο πορτραίτο του φρερ «Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο» ενδεδυμένου το μοναχικό σχήμα, με το λευκό ράσο που φέρει το σχήμα του σταυρού και τη μαύρη κάπα να πέφτει στους ώμους. Πέρα από τη διανοητική ένταση και την έκφραση που διακρίνει κανείς στο βλέμμα, εντύπωση προκαλούν οι κινήσεις των χεριών με τα μακριά δάκτυλα, δεξιά ακουμπούν στη λαβή της δερμάτινης πολυθρόνας (στο ατελιέ του ζωγράφου) κι αριστερά να χρησιμεύουν ως σελιδοδείκτες στο περιεχόμενο δυο βιβλίων που κρατά στο χέρι. Χρησιμοποίησα την ίδια τεχνική με μολύβια, κάρβουνο στη κάπα και λίγο λάδι στο άσπρο κολάρο και στο πρόσωπο, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση:20,30 χ 27,70 Ημερομηνία :16.12.87

46

Λεπτομέρεια από το εξαιρετικό πορτραίτο του φρερ «Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο», του ποιητή που αφιέρωσε στον Γκρέκο τέσσερα σονέτα και ύμνησε την αθάνατη αξία της τέχνης του. Ανήκει στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης. Ο Ι.Μ. Χατζηφώτης γράφει μεταξύ άλλων γι’ αυτόν: «γεννήθηκε το 1580 στη Μαδρίτη από οικογένεια που κατάγονταν απ’ το Μιλάνο. Είκοσι χρόνων μπήκε στο τάγμα της Αγίας Τριάδας και ανέλαβε την εξαγορά αιχμαλώτων. Αυτός απελευθέρωσε τον Θερβάντες. Διακρίθηκε ως ιεροκήρυκας και θεωρείται ο μεγαλύτερος ρήτορας του χρυσού αιώνα της Ισπανίας. Μετά το θάνατο του(1633), εκδίδονται λόγοι και κείμενα του. Ο ίδιος λέει πως ήταν είκοσι εννιά χρονών όταν τον ζωγράφισε ο Γκρέκο. Το πρόσωπο του ακτινοβολεί πνευματικότητα». Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 23.11.87

47

«Β. Αναστάζι» 1576 Ανήκει στη συλλογή Φρικ της Νέας Υόρκης. Με το έργο αυτό τελειώνει η ιταλική περίοδος και η επίδραση του Τιτσιάνο, ενώ αρχίζει να αποκτά η ζωγραφική του ένα περισσότερο προσωπικό τόνο. Ο Αναστάζι καθώς υπήρξε κυβερνήτης της Μάλτας αντιστάθηκε το 1565 στην πολιορκία των Τούρκων (ο Σουλεϊμάν ο μεγαλοπρεπής, σε συνεργασία με τον Χαϊρεντίν Βαρβαρόσα εδώ και χρόνια επεδίωκε να διπλασιάσει τα όρια της αυτοκρατορίας του). Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 27.11.87

48

«Ο Άγιος Ιλδεφόνσος γράφοντας την απολογία της Παρθένου» 1603-1605 Ήταν ο πρώτος επίσκοπος του Τολέδο και το άμφιο του το έφερε η ίδια η Παναγία. Πέρα από το έκπληκτο βλέμμα του Αγίου, άξια παρατήρησης ακόμα είναι τα αντικείμενα που υπάρχουν πάνω στο γραφείο: μια κλεψύδρα με άμμο, που μετράει το χρόνο, ένα ασημένιο κουδουνάκι που καλούν τους υπηρέτες, μελανοδοχεία κρυστάλλινα- το ένα ανοιχτό με δυο φτερά χήνας- έτοιμα στη θέση τους για γράψιμο. Ιδιαίτερη κομψότητα στην κίνηση των χεριών: με το δεξί κρατά την πένα, ενώ με το άλλο, τα δάκτυλα κρατούν ίσιες τις σελίδες της απολογίας. Η Παναγία εμφανίζεται μπροστά του σαν όραμα, κρατώντας τον Ιησού στην αγκαλιά της. Αν και ο εσωτερικός χώρος είναι πλούσια διακοσμημένος, ο ίδιος ο Άγιος φορά το φτωχικό ράσο των Φραγκισκανών μοναχών. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 23.11.87

49

«Ο Άγιος Ιλδεφόνσος γράφοντας την απολογία της Παρθένου» Λεπτομέρεια. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 23.11.87

50

«Ο Άγιος Ιερώνυμος σε έκσταση» 1597-1603 Βρίσκεται στην Ουάσιγκτον στην Εθνική Πινακοθήκη. Στην άκρη της σπηλιάς του κρατώντας ανοιχτό το ιερό βιβλίο, ο λιπόσαρκος Άγιος στρέφει το βλέμμα του στον ουρανό. Από κει έρχεται το θείο φως και η έμπνευση. Προκαλεί εντύπωση η εναγώνια αναζήτηση της απάντησης στα αιώνια ερωτήματα. Αυτή την παράξενη σύζευξη των αντιθέτων: σκοτάδι- φως, ανθρώπινο-θείο, θέλησα να αποδώσω με ελάχιστα μέσα. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 24.11.87

51

Από την « ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586 Βρίσκεται στην εκκλησία του Αγίου Θωμά που ήταν και η ενορία του Γκρέκο. Λεπτομέρεια. Το μοναδικό πρόσωπο που μας κοιτά κατάματα, ακριβώς πάνω από τον Άγιο Θωμά, είναι μια αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου στην ηλικία των 45 χρόνων. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 9,60 χ 11,00 εκατοστά Ημερομηνία: 24.11.87

52

«Η μετανοούσα Μαγδαληνή» 1579-1586 ‘Όταν γίνονταν η έκθεση του Γκρέκο στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα ,μια άλλη Μαγδαληνή , αυτή της Βουδαπέστης σε μεγέθυνση, ήταν ανεπτυγμένη στα διαφημιστικά πάνελ, σε διάφορα σημεία της Θεσσαλονίκης .Έτυχε να περνώ από την οδό 26ης Οκτωβρίου, εκεί που είναι η περίφραξη του παλαιού σιδηροδρομικού σταθμού. Τα μάτια της Μαγδαληνής λάμπανε από τα δάκρυα της μετάνοιας. Ξεκόλλησα όσο μπορούσα την αφίσα από το πλαίσιο της και την πήρα μαζί μου. Ακόμα την έχω στη βιβλιοθήκη μου, ως δείγμα θαυμασμού για τον ζωγράφο. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 23.11.87

53

«Άποψη και σχέδιο του Τολέδο» 1605-1610 Βρίσκεται στο Μουσείο του Γκρέκο. Η εικόνα που παρουσιάζεται πάνω από την πόλη είναι η «ιστορία της Δέσποινας μας που φέρνει το άμφιο στον Άγιο Ιλδοφόνσο για τη στολή του», σύμφωνα με επιγραφή του Γκρέκο στα ισπανικά, που κρατά ένα παιδάκι κάτω δεξιά. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία :23.11.87

54

« Ο Άγιος Δομήνικος προσευχόμενος» 1603-1610 Βρίσκεται στον καθεδρικό ναό του Τολέδο. Έχοντας μπροστά του, φωτεινό παράδειγμα τον Εσταυρωμένο, προσεύχεται, νομίζω γονυπετής, δίχως η κάπα να καλύπτει το κεφάλι. Αυτό που μ’ ενδιέφερε να αποδώσω, ήταν η έκφραση της προσευχής. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λίγο λευκό ακρυλικό, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 28.11.87

55

«Ο Άγιος Φραγκίσκος» 1587-1597 Βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Μπιλμπάο. Αγαπημένη μορφή του Γκρέκο και δική μου. «Ο φτωχούλης του θεού», για τον Καζαντζάκη, στο εσωτερικό μιας σπηλιάς, το δικό του ενδιαίτημα αφού μοίρασε τα υπάρχοντα του στους φτωχούς. Προσεύχεται πεσμένος στα γόνατα με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Φέρει εμφανές το θείο σημάδι στο πάνω μέρος της παλάμης. Το σχοινί που δένει τη μέση του, αντί για ζώνη, με δυο κόμπους ενδιάμεσα καθώς ακουμπάει στο έδαφος, μας εισάγει στα φτωχικά του υπάρχοντα: ο Εσταυρωμένος, η νεκροκεφαλή, για να θυμόμαστε τη ματαιότητα αυτού του κόσμου, κι ένα βιβλίο κλειστό. Από το άνοιγμα του σπηλαίου ξεπροβάλει μια ηλιαχτίδα. Χρησιμοποιώ την ίδια τεχνική: μολύβια με μαύρη μελάνη, πατιούνται γερά στο βάθος της σπηλιάς, για να αραιώσουν στο άνοιγμα απ’ όπου έρχεται το ανέσπερο φως. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 27.11.87

56

«Ο Άγιος Φραγκίσκος και ο Άγιος Ανδρέας» 1595 Εθνικό Μουσείο Πράντο στο Τολέδο. Ανυπόδητοι και οι δυο με το σύμβολο του σταυρού ανάμεσα τους. Τον κρατά ο δεύτερος για να καταλήξει στα πόδια του πρώτου. Ιδιαίτερα συγκινεί η έκφραση του Αγίου της Ασίζης. Το πρόσωπο , έντονα προβληματισμένο, εκπέμπει θεία γλυκύτητα. Το κεφάλι καλύπτει κουκούλα από κοντή κάπα. Στο φτωχικό ράσο, αντί για ζώνη, δυο φορές περασμένο σχοινί με διαδοχικούς κόμπους. Το δεξί χέρι, με εμφανές το ιερό στίγμα, ακουμπά ανάλαφρα στο μέρος της καρδιάς ,μια κίνηση που θα την δούμε αργότερα να επαναλαμβάνεται στον «Ιππότη». Ο Άγιος Φραγκίσκος μας θυμίζει το μοναχό αριστερά που σκύβει με θλίψη το κεφάλι στην «ταφή του κόμητος Οργκάθ». Η τεχνική περιλαμβάνει μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια, λευκό ακρυλικό χρώμα παχύρευστο, σε άσπρο χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 27.11.87

57

«Ο Άγιος Βερναδίνος της Σιένας» 1603 Βρίσκεται στη Κάζα ντ’ Ελ Γκρέκο στο Τολέδο. Ο Φραγκισκανός αυτός μοναχός αρνήθηκε τρείς φορές στη ζωή του να γίνει επίσκοπος. Εδώ τον βλέπουμε ήρεμο, με γλυκιά έκφραση καθώς και τις τρείς μήτρες στα δεξιά του, που απαρνήθηκε. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λίγο άσπρο ακρυλικό, σε λευκό χαρτί.. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία :26.11.87

58

« Ο Άγιος Φραγκίσκος σε προσευχή» 1587-1597 Το ίδιο έργο που είδαμε πιο πριν, σε μια δεύτερη παραλλαγή. Εδώ το πρόσωπο του Αγίου είναι περισσότερο αγωνιώδες. Χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια μέσα. Το αποτέλεσμα είναι παραπλήσιο και συγχρόνως διαφορετικό. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 27-28.11.87

59

«Ο Χριστός εκδιώκει τους εμπόρους από το ναό» 1597-1603 Βρίσκεται στο Σαν Σεμπάστιαν στη συλλογή Βαρέζ. Απόσπασμα: στο αριστερό μέρος του πίνακα, οι διωκόμενοι έμποροι. Το ίδιο ακριβώς διάστημα ο Γκρέκο είχε δουλέψει μια παραλλαγή του θέματος περισσότερο φωτεινή. Με προοπτική αίσθηση του βάθους που δίδεται με τα πλακάκια δαπέδου. Αν ονομάσουμε «ιταλική» αυτή την εκτέλεση, η δεύτερη, η πιο σκοτεινή θα ταίριαζε να την πούμε «ισπανική». Η τεχνική περιλαμβάνει μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 28.11.87

60

«Ο Χριστός εκδιώκει τους εμπόρους από το ναό» 1597-1603 Βρίσκεται στο Σαν Σεμπάστιαν στη συλλογή Βαρέζ. Λεπτομέρεια αποσπάσματος: το παιδί με το καλάθι, πεσμένο στο πάτωμα, κινδυνεύει να πατηθεί από τους διωκόμενους. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λίγο άσπρο ακρυλικό, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 12,60 χ 17,60 εκατοστά Ημερομηνία: 28.11.87

61

«Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου» 1580-1582 Βρίσκεται στο μοναστήρι του Εσκοριάλ. Λεπτομέρεια: στο κάτω μέρος του πίνακα, μπροστά απ’ την ομάδα των τριών στρατιωτών, ένα μικρό κομμάτι νεκρής φύσης, με κομμένο κορμό, ( ίσως συμβολίζει τον αποκεφαλισμό του Αγίου) και λίγα αγριολούλουδα. Δουλεύτηκε με μαύρη μελάνη, χρωματιστά μολύβια και λίγο άσπρο ακρυλικό, σε λευκό χαρτί. Διάσταση: 11,60 χ 12,00 εκατοστά Ημερομηνία: 28.11.87

62

« Ο ιππότης με το χέρι στο στήθος» 1576-1579 Βρίσκεται στο Μουσείο του Πράδο στη Μαδρίτη. Λεπτομέρεια : ένα γρήγορο σκίτσο με μπλε μελάνη για το πρόσωπο του ιππότη, που θυμίζει τα ευγενικά ιδεώδη. Ημερομηνία: 1987

63

«Η Βάπτιση του Χριστού» 1608-1614 Βρίσκεται στο Τολέδο στο Νοσοκομείο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής. Λεπτομέρεια: απ’ όλο τον πίνακα διαλέγω αυτόν τον άγγελο, αριστερά του Θεού. Αφαιρώ οτιδήποτε άλλο και το δουλεύω με λάδια κι ελάχιστα υλικά. Είναι ότι καλύτερο δημιούργησα από Γκρέκο στη σφαίρα του ουρανού. Χρησιμοποίησα μολύβια, κάρβουνο και λίγο λάδι και άσπρο ακρυλικό σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 24,30 χ 32,00 εκατοστά Ημερομηνία :1.12.87

64

«Το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού» 1576-1579 Βρίσκεται στη Μητρόπολη Παλέντσια. Λεπτομέρεια: από ολόκληρο το σώμα απέσπασα το κεφάλι μόνο και το δούλεψα με λάδι κι ελάχιστα μολύβια, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 21,50 χ 24,00 εκατοστά Ημερομηνία :3.12.87

65

«Ο Χριστός στο σταυρό ανάμεσα σε δυο προσευχόμενους» 1576-1579 Βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Λεπτομέρεια: αριστερά, η μορφή του ιερέα που προσεύχεται. Δουλεύτηκε με μολύβια, λάδι, άσπρο ακρυλικό χρώμα και ελάχιστο κάρβουνο , σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 21,80 χ 28,00 εκατοστά Ημερομηνία: 4.12.87

66

«Η κοίμηση της Θεοτόκου» 1577 Βρίσκεται στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου. Απόσπασμα τεσσάρων μορφών αριστερά , κάτω στο έργο του Γκρέκο. Με εμφανή ακόμα την επίδραση από το ιταλικό εργαστήρι του Τιτσιάνο. Γοητευτική η σύνθεση των τεσσάρων μορφών. Δύο με αντεστραμμένη στάση τριών τετάρτων, μία σκοτεινότερη σκυμμένη ανάμεσα τους και η τέταρτη με στραμμένα τα νώτα προς τον θεατή. Τα ζεστά (μπροστά) και ψυχρά (πίσω) χρώματα των χιτώνων παίζουν ρόλο στις αποστάσεις των . Δουλεύτηκε με μολύβια, λάδι, άσπρο ακρυλικό χρώμα και ελάχιστο κάρβουνο , σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 25,00 χ 20,20 εκατοστά Ημερομηνία: 7.12.87

67

« Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου» 1580 -1582 Βρίσκεται στο μοναστήρι του Εσκοριάλ. Λεπτομέρεια: το περίφημο τριπλό πορτραίτο των τριών στρατιωτών, από δεξιά προφίλ και μετά δυο αντικριστά, τριών τετάρτων. Έχω χρησιμοποιήσει λάδι, παστέλ, μολύβια σε χρωματιστό χαρτόνι . Διάσταση: 21,00 χ 27,00 εκατοστά Ημερομηνία: 5.12.87

68

«Άγιος Λαυρέντιος» 1576-1579 Προσπαθώ να δώσω το βαρύτιμο άμφιο με παστέλ. Στο πρόσωπο και στα χέρια ελάχιστο λάδι. Διάσταση: 23,50 χ 29,80 εκατοστά Ημερομηνία : 8-9.12.87

69

«Εσπόλιο» Διαμερισμός των ιματίων του Ιησού.

1577-1579 Βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης του Τολέδο. Λεπτομέρεια: το πρόσωπο του Ιησού, εκπέμπει φως. Όλες οι άλλες μορφές είναι σκοτεινές. Χρησιμοποιώ μολύβι λίγο άσπρο ακρυλικό χρώμα σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 23,50 χ 29,80 εκατοστά Ημερομηνία : 10.12.87

70

«Εσπόλιο» Διαμερισμός των ιματίων του Ιησού.

1577-1579 Βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης του Τολέδο. Λεπτομέρεια: τρείς μορφές από το πλήθος ανάμεσα στον στρατιώτη και τον Ιησού. Δουλεύτηκε με μολύβι και λευκό ακρυλικό, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,00 χ 27,50 εκατοστά Ημερομηνία: 10.12.87

71

«Εσπόλιο» Διαμερισμός των ιματίων του Ιησού.

1577-1579 Βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης του Τολέδο. Δύο από τις τρείς γυναικείες μορφές, αριστερά στον πίνακα, παρατηρώντας την προεργασία του ξυλουργού για τη Σταύρωση. Μεγαλειώδης πίνακας από τότε που τον έβλεπα παιδί σε έγχρωμη εικόνα, στην προπολεμική έκδοση «Ελευθερουδάκη». Μου είχε κάνει εξαιρετική εντύπωση η αντανάκλαση του χιτώνα του Ιησού πάνω στην πανοπλία του στρατιώτη. Χρησιμοποιώ μολύβι, λίγο άσπρο ακρυλικό χρώμα σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,00 χ 27,60 εκατοστά Ημερομηνία : 11.12.87

72

«Εσπόλιο» Διαμερισμός των ιματίων του Ιησού.

1577-1579 Βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης του Τολέδο. Λεπτομέρεια : ο ξυλουργός, σκυμμένος μπροστά, ανοίγει τρύπες στο Σταυρό του Ιησού. Δουλεύτηκε με μολύβι και ελάχιστο λευκό ακρυλικό, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,00 χ 27,50 εκατοστά Ημερομηνία: 11.12.87

73

«Ταφή του κόμητα Οργκάθ» 1586 Βρίσκεται στην εκκλησία Αγίου Θωμά του Τολέδο. Λεπτομέρεια: οι δυο μοναχοί καθώς βρίσκονται στα αριστερά του πίνακα. Ο καλόγηρος με το γκρίζο ράσο θυμίζει στην έκφραση τον Άγιο Φραγκίσκο από τον πίνακα με τον Άγιο Ανδρέα. Δουλεύτηκε με μολύβι μόνο και λίγο άσπρο ακρυλικό χρώμα, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 25,00 χ 31,50 εκατοστά Ημερομηνία: 12.12.87

74

Πορτραίτο καθ’ υπόθεση της «Ιερωνύμης ντε λα Γκουέβας» σε νεαρή ηλικία.

1577-1579 Βρίσκεται στη Βαρκελώνη στη συλλογή Munoz. Αν συγκρίνουμε αυτή την εικόνα με τις άλλες δυο που φαίνονται να τη διαδέχονται ηλικιακά, η γνωριμία του Γκρέκο μαζί της πρέπει να έγινε αρκετά νωρίς. Τα ωραία όμορφα μάτια, η κομψή γραμμή της μύτης, το στόμα σ ’ένα μειδίαμα που μόλις διαγράφεται, τα σγουρά μαλλιά της κάτω απ’ τη μαντήλα, με κάνουν να πιστεύω πως βρίσκομαι μπροστά σ’ ένα ακόμη πορτραίτο της Ιερωνύμης. Το πρόσωπο της εδώ μόνο είναι περισσότερο στρογγυλό, μη έχοντας χάσει ακόμα κάτι από την παιδικότητα του. Δουλεύτηκε, σα να την είχα μπροστά μου ,με μολύβι, παστέλ, ελάχιστο χρώμα στο μάγουλο και λίγο λευκό ακρυλικό, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,00 χ 27,50 εκατοστά Ημερομηνία: 11.12.87

75

Σπουδή για το «Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου» Περί το 1580 Βρίσκεται στο Μόντρεαλ στη συλλογή W.van Horne. Φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε αυτή η μορφή σε κάποιον απ’ τους θεατές της σκηνής του μαρτυρίου. Δουλεύτηκε με μολύβι και ελάχιστο λευκό ακρυλικό, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,30 χ 27,20 εκατοστά Ημερομηνία: 11.12.87

76

Η «Ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586 Βρίσκεται στο ναό του Αγίου Θωμά του Τολέδο. Λεπτομέρεια: το πρόσωπο που μας κοιτάει είναι αυτό του Ελ Γκρέκο στην ηλικία των 45 χρόνων. Με τη σκέψη ότι ζωγραφίζω το πορτραίτο του μεγάλου έλληνα δημιουργού χρησιμοποίησα τα πάντα: μολύβια, παστέλ, λάδι, λευκό ακρυλικό ,σε χρωματιστό χαρτόνι. Όλα αυτά μαζί δοσμένα σ’ έναν πυρετικό ρυθμό. Διάσταση: 23,50 χ 29,80 εκατοστά Ημερομηνία: 12.12.87

77

Η «Ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586 Βρίσκεται στο ναό του Αγίου Θωμά του Τολέδο. Λεπτομέρεια μεγάλης τρυφερότητας: πρόκειται για το πορτραίτο του Χόρχε Εμμανουέλ. Για δεύτερη φορά επιχειρώ να ζωγραφίσω την ίδια εικόνα σε μεγαλύτερη διάσταση χρησιμοποιώντας χρωματιστά και μαύρα μολύβια, παστέλ, κάρβουνο και λευκό ακρυλικό, σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,20 χ 27,60 εκατοστά Ημερομηνία: 11.12.87

78

Η «Ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586 Βρίσκεται στο ναό του Αγίου Θωμά του Τολέδο. Λεπτομέρεια : η ομάδα των τριών ιερέων που διενεργούν τη νεκρώσιμη ακολουθία. Δουλεύτηκε με λάδι , παστέλ, μολύβια, κάρβουνο, λευκό ακρυλικό σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 27,50 χ 20,00 εκατοστά Ημερομηνία: 12.12.87

79

Η «Ταφή του κόμητος Οργκάθ» 1586 Βρίσκεται στο ναό του Αγίου Θωμά του Τολέδο. Λεπτομέρεια : το πρόσωπο του Αγίου Αυγουστίνου. Δουλεύτηκε με λάδι , παστέλ, μολύβια, κάρβουνο, λευκό ακρυλικό σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 21,00 χ 27,30 εκατοστά Ημερομηνία: 13.12.87

80

«Άγιος Ιάκωβος ο μικρός» Βρίσκεται στον καθεδρικό ναό του Τολέδο. Γρήγορο δυναμικό πλάσιμο της μορφής, φώτα και σκιές. Δουλεύτηκε με λάδι , παστέλ, μολύβια, κάρβουνο, λευκό ακρυλικό σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 23,40 χ 29,80 εκατοστά Ημερομηνία: 13.12.87

81

«Άγιος Βαρθολομαίος» Βρίσκεται στη κάζα ντ’ Ελ Γκρέκο. Αν και οι πίνακες των Αποστόλων, βλέπει κανείς ένα μεγάλο αριθμό στο ναό του Τολέδο, διακρίνονται από το στοιχείο κάποιας μανιέρας ( με την έννοια της επαναληπτικότητας) ωστόσο αυτό το πορτραίτο ξεχωρίζει με την ένταση του βλέμματος. Το ένα μάτι αποδίδεται πλάγια, το άλλο -παραδόξως- κατενώπιον, με τέτοιο τρόπο ώστε να εντείνεται ακόμα περισσότερο η πνευματική αγωνία του προσώπου. Νομίζω ότι παρουσιάζει εξπρεσιονιστικά χαρακτηριστικά, προλέγοντας ακόμα κατά κάποιο τρόπο και τον κυβισμό του Πικάσο. Κατά τα άλλα, είναι ένα κανονικό πορτραίτο, γι’ αυτό και το σκιτσάρω δυο φορές: την πρώτη με λάδι , τη δεύτερη με μολύβι και λίγο λευκό ακρυλικό στα μάτια, το μέτωπο και τη μύτη εκεί όπου πέφτει φως, στα «λάματα» της βυζαντινής τέχνης. Διάσταση: 20,00 χ 27,40 εκατοστά Ημερομηνία: 14.12.87

82

«Άγιος Βαρθολομαίος» Βρίσκεται στη κάζα ντ’ Ελ Γκρέκο. Το δεύτερο σχέδιο με μολύβι και λίγο λευκό ακρυλικό σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,00 χ 27,60 εκατοστά Ημερομηνία: 14.12.87

83

«Άγιος Ανδρέας και Άγιος Φραγκίσκος» 1595 Βρίσκεται στο Μουσείο του Πράδο στο Τολέδο. Λεπτομέρεια: το πρόσωπο του Αγίου Ανδρέα. Προσπάθεια εναρμόνισης εξωτερικών στοιχείων με την εσωτερική σκέψη, σα να τα δέρνει ο άνεμος, κώμη και γενειάδα, ενώ η σκέψη του μένει προσηλωμένη στο αποστολικό της έργο. Δουλεύτηκε με λάδι , παστέλ, μολύβια, κάρβουνο, λευκό ακρυλικό σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 19,30 χ 25,00 εκατοστά Ημερομηνία: 16.12.87

84

«Ο κληρικός Μπόζιο» 1610-1614 Βρίσκεται στο βασιλικό παλάτι στη Σινάϊα. Πρόκειται για μια αυστηρή φυσιογνωμία που μας κοιτά, φορώντας επίσημο ένδυμα, επενδεδυμένο με δέρμα και φαρδιά γούνα στο γιακά. Στο πρόσωπο κοντά μαλλιά, μυτερό γένι, σκαμμένα μάγουλα. Στο μέτωπο έντονη η κάθετη ρυτίδα της σκέψης ανάμεσα στα φρύδια. Έχω χρησιμοποιήσει λάδι, παστέλ, μολύβια σε χρωματιστό χαρτόνι . Διάσταση: 20,00 χ 27,00 εκατοστά Ημερομηνία: 14.12.87

85

«Μοναχός του τάγματος της Αγίας Τριάδος» 1610-1614 Βρίσκεται στη συλλογή Νέλσον στο Κάνσας Σίτυ. Στο ίδιο τάγμα ανήκει κι αυτό το πορτραίτο, πιο παχουλό, περισσότερο γήινο απ’ ότι εκείνο του Ορτένσιου Φέλιξ Παραβιθίνο, καλύπτοντας με την κάπα το κεφάλι. Κάθεται στην ίδια ψηλή δερμάτινη -διακρίνονται τα καρφιά της πλάτης-πολυθρόνα. Στο αριστερό του χέρι κρατά κάποιο αδιευκρίνιστο αντικείμενο, (ίσως τη θήκη με τα γυαλιά του). Τεχνική: χρωματιστά μολύβια και λίγο λάδι στην κάπα και στο πρόσωπο, πάνω σε χρωματιστό χαρτόνι. Διάσταση: 20,00 χ 27,00 εκατοστά Ημερομηνία: 16.12.87

86

«Ευαγγελισμός» 1608-1614 Βρίσκεται στην Τράπεζα Κικουίλο της Μαδρίτης. Λεπτομέρεια από το έργο του Γκρέκο. Στην ουράνια σφαίρα από την Παρθένο Μαρία και κάτω απ’ την περίφημη «Συναυλία των αγγέλων» (Πινακοθήκη Αθηνών), σα να προλέγεται η μέλλουσα θεοτοκία της. Τεχνική με μόνο λίγα χρωματιστά μολύβια. Διάσταση: 24,50 χ 32,50 εκατοστά Ημερομηνία: 17.12.87

87