Ley orgánica de educación intercultural by Asamblea Nacional

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Ministerio de Educaci贸n

31 KULLKA PUNCHA, PAWKAR KILLA, 2011 WATAPI, KAMACHIY KIPUKPI 417 YUPAWAN KILLKASHKA

RIKUCHIK PANKA MAMALLAKTAPA HUNTA TANTANAKUY YUYARISHKA

I KAPAKNIKI HATUN TIKSI YUYAYKUNA

Shuklla Wankuriy Karma, tiksi, paktachik yuyaykunamanta

II KAPAKNIKI HAYÑIKUNA, PAKTACHIKUNAMANTAPASH

SHUKNIKI WANKURIY

Yachaymanta hayñikuna

ISHKAYNIKI WANKURIY

Mamallakta yachaypa hayñikunata paktachiykuna

KIMSANIKI WANKURIY

Yachakukkunapa hayñikuna, paktachikunapash CHUSKUNIKI WANKURIY Yachachikkunapa hayñikuna, paktachiykunapash

38 42

PICHKANIKI WANKURIY

Yayamamakunapa, minkashkakunapa hayñikuna, paktachiykunapash

SUKTANIKI WANKURIY

Yachaypa aylluyariy hayñikunamanta, Paktachiykunamantapash

KANCHISNIKI WANKURIY

Ayllullaktapa hayñikunamanta, paktachikunamantapash

III KAPAKNIKI MAMALLAKTAPA YACHAY LLIKAMANTA

SHUKNIKI WANKURIY

Mamallaktapa yachayllika paktaykuna

ISHKAYNIKI WANKURIY

Mamallaktapa yachay kamachikmanta

KIMSANIKI WANKURIY

Mamallakta yachaypa hatun tantanakuy

CHUSKUNIKI WANKURIY

Mamallakta yachay kamachikpa ma単aymashkay Pataykunamanta 58 PICHKANIKI WANKURIY

Mamallaktapa yachay llikapa masma

SUKTANIKI WANKURIY

Yachaypa mutsurikunata riksichiy

KANCHISNIKI WANKURIY

Yachaypa kamaywasikunamanta

PUSAKNIKI WANKURIY

Mamallaktapa yachay llikakunapi pi単arikunata Allichinamanta 76 ISKUNNIKI WANKURIY

Mamallaktapa yachaykunata kamaywasimanta

Mamallaktapa sumak yachanawasimanta

IV KAPAKNIKI KAWSAYPURA ISHKAYSHIMI YACHAYMANTA

CHUNKANIKI WANKURIY

SHUKNIKI WANKURIY

Kawsaypura ishkayshimi yachaypallika

ISHKAYNIKI WANKURIY

Kawsaypura ishkayshimi yachayllikapa tiksikuna, paktaykuna, paktachiykunapash

KIMSANIKI WANKURIY

Mamallakta, mamallaktapa yachay Kamachikkpa kawsaypura ishkayshimi Yachayllikawan paktachiykuna

V KAPAKNIKI YACHACHIYPI KAWSAYMANTA

Yachachikkuna chushakyashpa illakpi mishanakuchishpa paktachiymanta

SHUKNIKI WANKURIY

Yachachiypa karmamanta ISHKAYNIKI WANKURIY

KIMSANIKI WANKURIY

Yachachikpa patamanta

VI KAPAKNIKI SHUKLLA WANKURIY

Kamachiy katiy, rikurayay, huchayay, huchachiy, imakunawan kamaymanta

109

VII KAPAKNIKI HATUN KACHAYKUNA

116

VIII KAPAKNIKI ASHA PACHAKUNAPALLA KACHAYKUNA

119

KAMACHIYKUNATA, UCHILLA KAMACHIYKUNATAPASH TUKURICHUN MAÑAYKUNA 131 SHUKLLA PUCHUKAY KACHAY

133

MUSHUK SHIMIKUNA

134

ÑUKANCHIKPA KAMACHIY Ñukachik runa shimikuna killkariyka sumak allimi kan, kay unay pachakuna, watakuna yallishka kipa kutin runa shimi rikurin; kay watakunapika achka kamachiykunata, achka yachaykunamantapash killkashkakuna rikurin, kay rurakuykunataka allitami rikuna kanchik; shina rurashpami ñukanchik runa shimikunaka mana chinkarinka; kay ñanpi rikushpami kay “Yachay Hatun Kamachiyka” kichwapi killkashka sumak rikurin, kay Hatun Kamachiyta kichwapi killkak runakunata achkata yupaychana kanchik, kushikuyta kuna kanchik. Kay ruraykunaka mana pankallachu kan, kay kamachiypi tiyak nikikunata alli killkakatishpa paktachishpa, alli llankashpa kawsashunchik, chayllami sumak kawsayta, yachayta paktachishunchik. Yupaychani Mashi: Alberto Conejo

RUNA YACHAYKUNAMANTA, RUNA SHIMIKUNAMANTA YACHAYTA TUKUY MAMALLAKTAPI PUSHAK APUK

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

MAMALLAKTA TANTANAKUYPAK PUSHAK: Gabriela Rivadeneira WILLAYTA KIMIRINAKUCHIK: Coordinación de Comunicación TIKRACHIK: José Caiza WALLPAKUNA: Fred Flores TIKRACHIKKUNA José Caiza Caiza- Asamblea Nacional María Chango- DINEIB ALLICHIKKUNA Angel Polivio Chalán Lozano-Loja(1) Bartolo Andi- Napo(1) Bernardo Chango- Tungurahua(2) Bolívar Calapucha- Pastaza(2) César Guanolema- Asamblea Nacional(1) Domingo Andi- Orellana(3) Francisco Japa Sarango- Zomora Chinchipe(1) Gabriel Cachimuel- Imbabura(2) José Juan Alomoto-Cotopaxi(1) José Lema- Cañar(3) José Pichazaca- Cañar(1) Juan Ilicachi- Chimborazo(2) Luis Tanquila Shilve- Pastaza(3) María Paca- DINEIB(3) Miriam Ilvis- Guayas(1) Moisés Callán Arévalo- Bolívar(3) Nives Morocho- Azuay(1) Pablo Pilamunga- Pichincha(2) Pedro Ayme- Chimborazo(2) Rosa Choloquinga- Cotopaxi(2) Rosa Liticia Cerda- Napo(3) Segundo de la Torre: Imbabura(2)

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Yachaypak, Kawsaytarpuypak, Amawtapak, Sumakruraypak Tantari César Rodríguez Presidente María Alejandra Vicuña Vicepresidente Armando Aguilar Gastón Galiardo Loor Guido vargas Jorge Escala Mao Moreno Lara Mercedes Villacrés Barahona Ramón Vicente Cedeño Salomón Fadul Franco Xavier Tomala

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

MAMALLAKTAPA HUNTA TANTANAKUY YUYARISHKA: Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 26 niki rimashkapika, yachayka runakunapa kawsay puriypi shuk hayñi kakta, paypak kawsaypachapi pushana kaktami riksin. Mamallaktaka yachaykunamanta, shuktak imamantapash mana mitikuna anchurinapashchu kan. Tukuy llaktapa kallariy llankaymi tiyarin, kaypimi ashtawan kullkita churay tukun; tukuykuna paktapakta kachun, tukuykuna yaykurina kachunmi kaman; chaymi sumak kawsaypa ñanta paskan. Sapalla runakuna, ayllukuna, tukuy runakuna hayñita charin; yachay katikuypi runakunaka katinatami charin. Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 27 niki rimashkapika, yachayka runakunapa yuyay ukupi kachunmi tiyachin, tukuykuna wiñariychunmi kamanka. Kayka runakunapa hayñi, tiyarayak pachamamata, llakta ushayta sumaychaymi kanka. Shinallatak, chaypi kana, mañashka kanka, kawsaypurata, tukuykunata yaykuchina yuyaymi kanka, shinallatak, tawkasami yuyayta charikmi kanka. Allikay, may sumak, kariwarmikuna paktapakta kachun tankanka; runakunapi yanapay, kasikay tiyanka; atinakuyta, kapchita, ukun kuyuyta, sapalla kallarisha llankayta, sapsi llankaytapash yanapanka; mishanakuy wiñariyta, wiñariyna ushayta, llankayta kuyanka. Yachayka riksinkapa, hayñikunata pushankapa, hatun llakta kachun wallpankapa maymutsurikmi kan; Mamallakta awkikay wiñarichun mushuk ñanpak shuk sapimi tukun; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 28 niki rimashkapika, yachayka runakunapa munayta kutichichun, mana shukllapaklla, ashalla tantarishka munaypak kachunmi tiyachin. Mashikunata mana tsiknishpa tukuykuna yachayman punchanta yaykurichun, shuktak shuktak yachayman yallichun, alli llukshichunpashmi kan. Kallariyachayman, tiksiyachayman, chawpi yachayman, shuktak shinallatak yachayman yaykuchunpash mañashka kachunmi kaman. Kawsaypura kimirinakuna, yachakuk ayllullaktapi kanaka tukuy runapak, ayllullaktapa hayñimi kan. Mamallaktaka paypa kuskakunapi 13

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kawsaypura rimanakuchunmi ñawpachinka. Yachayka yachanawasi ukupi, mana yachanawasi ukupimi wiñariynka. Tukuy yachaykunami tukuy mashnapak kanka, tukuy patakunapi mana iñikatik kanka, kimsa pata hatun yachaykama mana kullkita kunachu kanka. Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 29 niki rimashkapika, yachachinaka kishpiyrishka kachun nishpa hatun willayta rurashpa kaman. Runakuna paypa shimipi, paypa kawsay karmapi yachachun willan. Yayamama, minkashkapash churikuna munashka yachayta akllashpa churanata kishpiyrishkami, paypa kallariy yuyaywan, iñiwan, shuktak sami yachana ñankunata akllanatapashmi ushan; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 38 niki rimashkapi Mamamallaktaka tukuylla llaktayta, yuyak runakuna yachashpa katinatapash churanka; kitillakta, ayllullaktapipash kikin kawsay imashina kakta rikushpami churanka; kariwarmi mana paktakakta, runalayata, kawsaytarpuyta, kikinpak chikankayta, ayllullaktata, tukuyllakunata rikunkami; runa llaktakunata chikan kakta rikushpa yanapak llankaytami churanka; shinallatak sapan runapak kikin kashkata wakaychinata, yuyayta churaypi kachun rikunka, kay llaktaykuna paktarichun mirachinka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 39 shinallatak 45 nikikuna rimashkakunapika, Mamallaktami kariwarmi wawakunapa, imillakunapa hayñikunata sinchita paktachinka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 44 niki rimashkapika, Kariwarmi wawakuna, imillakunapash, tukuy runakunapa hayñikunatallatak charinka, ashtawankarin wawakunapa hayñikunatami paktachinka. Mamallaktaka wawa wiksapi kak pachamantami kawsayta, kamayta riksinka, kaytaka allita rikushpami paktachinka; Kay, 46 niki, Mamallaktapa Mamaka*machiy rimashkapika.Mamallaktaka, kariwarmi wawakuna, imillakuna tupuykunata paktachinkapaka kaykunatami rurana kan: 1.- Manarak sukta watayuk wawakuna kakpimi alli mikunata, alli kawsayta, yachayta paktachichun yanapanka, tukuy puncha kamayta, tukuy kamay hayñikunatapashmi paktachinka. 2.- Tukuy imashinana llankaymanta, kullkimanta llaki tiyakpipash kamankami, llankaymanta kullki shuway tiyakpi akllashka ukllaywan kamanka. Kariwarmi, imillakuna llankanaka wakinpillami 14

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

tiyanka, paypak hayñitapash mana kichunkachu, manchanayay, mana alli kuskaman, wakllichik kuskamanpash mana rinkachu, chaymi paykuna allikawsayta, alli wiñarinata mana anchuchinkachu. 3.- Tisiku runakunatarakmi rikuna kanka, ayllupa ukuman hunta yaykurichun yanapayta kunka. Mamallaktami puncha yachana wasikunaman, tukuykuna kawsayman yaykurichun paktachinka. 7.Willanakuyman yuyachik, kawsayta llapichik, kariwarmi tsikninakuy yuyayta yachachik, maykan willaypi yaykukukpi ashtawan hawapi churanka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 47 nikipa 7, 8 yupay rimashkapika, Mamallaktami tisiku runakunata chaskichun, uksi runakunantin tantalla kachunka, paykunatarak rikuk llaktayta churanka; tisiku runakunapa ayllumi llankayta mashkashpa chimpapurayta utkachinka, runakunapa kawsay ukuman imashina yaykuchinata mashkanka.Tisiku runakunataka, kay hayñikunata charichunmi riksirin. (7.-) Payka, uksi runaman yaykurichun, imapipash paktapakta chaskichun, paypa hawayayta, ruray yachayta wiñachik yachaytami paktachinka. Paypa yachayta ushachinkapa, yachaymanka tukuykunami rinka. Yachaytaka payllata alli ukupi chikanyarishpami allita chaskinka, paykuna yachana ñanwanmi yachachinka. Yachana wasikunaka tisiku runakunapak kamachiykunawanmi kay mutsuriytaka paktachinka, chaypakka kay tisiku runakuna yachachun mutsurik karana kullki llikata mirachinka. (8.-) Yuyaysapa tisiku runakunaman akllashka yachaykunaka, yachana wasikunata wiñachishpa makiwan paykunapak ushakuyta mirachinka, shina paykunapalla yachana ñankunata wiñachichun; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 57 nikipa 14, 21 yupaypi rimashka Mamakamachiypi nishka shinaka sapsita, ayllullaktata, llaktata, runallaktata riksin, kamanpash; shinallatak runa hayñikuna: Imashinami chay (14.-) ishkayshimi kawsaypurapa yupaypika yachayta wiñachina, sinchiyachina, hawayachina; kayka kallariy yachaymanta, hawayachaykamanmi may alli kachun yuyayta charin. Imashina tawkasami kawsaytarpuykuna rikuchishkawanmi kanka; shina kikinkayta yachachina, yachana ñankunawan pakta kamankapa, wakaychinkapa sinchiyachina. Shuk sumakkay yachachik tukuna ñanta paktachirina. Kay yachana llikata kamanaka, minkapi, aynipimi rurarina kan, ashalla mitapi allichishpa, ashalla pachapimi kanka; tukuykuna rikuypi, ñawinchi 15

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

tiksitami paktachina kan. Shinallatak, (21.-) yupaypika sumakkay chikansami kawsaytarpuy, ñawpa yachaykuna, wiñaykawsay, munaykuna, shuktakkunapash tukuypaklla yachaypi, willaykunapi rikurichun. Kikin willachiy ñankunata wiñachina, paykunapa shimipi willachun, shuktak willana ñankunamantapash mana chikanyachishkachu kanka(…); Kay, kishpirinapa hayñimanta, Mamallaktapa Mamakamachiy 66 nikipa 2 yupay rimashkapika, tukuy runakuna yachaykunata charichunmi riksin; shinallatak, 69 nikipipash 1 yupay killkaskapika Yayamamaka wawakunata kamachun, wiñachichun, yachachichun, alli mikuyta karachun, tukuy ukunta wiñachichun, churipa, ushushipa hayñita ukllashpa paktachichunmi kan (…); Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 165 niki 2 yupay rimashkapika, Mamallaktata Pushakka Mamakamachiypi nishkata paktachishpa, mamallaktapi hatun llaki tiyakpipash allikawsaypa, yachaypa kullkitaka mana imapak hapishpa kichunkachu; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 286 niki, rimashkapika, tukuylla kullkiyachikka, tukuy kamachik patakunapimi kan. Paykunami charirayashpa, achikllata pushankakuna; kullki tiyarayachun ñakarinkapash. Shinallatak kullki tukuchinapi, kullki yaykuchinapipash punchantami chaparayanka. Allikawsaypa, yachaypa, paktakaypa punchanta kullki tukuchinaka kallaripi, akllashkami kanka, shinapash punchanta kullki yaykuywanka mana usharinkachu; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 298 niki rimashkapika, yachaypa, hatunyachaypa, amawtaypa taripaypa, pakchi yachaypa, mushukyachinkapakpash, chikanyachishka kullkitaka yallichinkallami; Kay, CHUNKA PUSAKNIKI, Mamallaktapa Mamakamachiy rimashkapika, Mamallaktaka Mamallaktapa hatun Kullkimanta hapishpa kallariy yachaypa, chawpi yachaypak tukuylla kullkita asha asha churanka; chawa punkarata katushka kullkimanta hapishpa patsakrimanta illak iñu pichkatallapash watanta churanka. Shina punkara kapukta katushka kullkimanta sukta patsakriman chayankakama mirachinka; Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy 326 niki, 15 yupaypi. Rimashkapika, tukuylla yachay llankaykunapi mana shayarichun, sakinachu kan; Kay, Sumak kawsay kuskaman paktachinkapakka, 340 niki, Mamallaktapa Mamakamachiy rimashkapika, paktapakta llika tantarishka mukuyashka, 16

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

llikakuna, kamaywasi, llaktakuna, uchilla kamachiykuna, llankanakuna, ruraykunata kamak paktachik mitachikunami kimirishka kan. Mamakamachiypi riksishka hayñikunata paktachichik, wiñariyna kamachishka yuyay kimirishka kanka. Karuyachishka chaypikay paktanaka Mamallaktapa llikaman tinkirinka, Wiñariy Paktay Yuyaypashmi tinkirina kan, tawka shukllapi, kawsaypura paktapakta, wiñariyay, kawsaytarpuypura, yanapay, mana chikanyachik tiksita katirinka; ashtawankarin maysumak, allita, may alli, achikllay, aripaktachina, chaypi kana yuyaypi awllinka. Llikami: yachana karma, allikawsay, kawsaykamay, llakimashkay, ukunkuyuy, pukllaykuna, kawsana wasi, kawsana kuska, kawsaytarpuy, willanakuna, willana kuskakunami shuk wallparin. Shinallatak kacharishka pachawan kushiyarina, amawta, sumakyachay, llaktakuna, runakunata kamak, aparik kuskakunapash wallparin; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 341 niki rimashkapika, Mamallaktami, paypak runakuna suni kawsaykama tukuyta ukllankapa kuskakunata wiñachinka. Mamakamachiypi riksishka hayñikunata, tiksikunata sinchita churachun, ashtawankarin tawsami paktapakta kachun, ama chikanyachichun rikunka. Chay mana pakta kawsayta charik, shitashka, chikanyachishka, llakichishka, unkushkamanta, tisiku kashkamanta, chay kawsaypatapi akllashka ruraykunata kallaripi churanka. Tukuyta ukllanaka sumakyachay llikata katishpami kamachiykunawan yuyarishpa awllinka. Sumakyachay llikaka tiksi yuyaytami ñawpachishpa, tukuy runakuna kawsayta paktapakta llikawan ñawpanka. Wawakunata, wamrakunata tukuyta ukllana karuyachishka Mamallaktapak llika, kariwarmi wawakunapak, wamrakunapak hayñi pushayta sinchita rurachichun minkashka kanka. Kayka tukuylla, shukllapak kamakwasi, sapsi llikapakmanmi kanka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 342 niki, rimashkapika, Mamallaktami llika mañay mashkay awllirichunka, paktapakta, kallaripitak achka kullkita watanta utkashpa churarayanka; Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy 343 niki rimashkapika, Mamallaktapak yachayllika ushay wiñachinata, sapa runata, tantarishka runakunata, llaktayuyayta, yachayta hawayachishpa wiñachina yuyaytami charinka; shinallatak, alli yachayka yuyayta, sumakllankayta, yachayta ushachichun, makirurayta, kawsaytarpuyta, 17

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

sumak llankachinata mashkachun shuk 単antami charinka. Yachay llikaka yachakuk runatami chawpipi charinka. Shinallatak chutarishka, kushiyachik, tantachik, allita rurachik, alli awllikta charinka. Mamallaktapak yachay llikaka runakuna maypi kawsana allpapi kakta, kawsaytarpuyta, shimikunata, kawsaypura rikuytami charinka; shinallatak ayllullaktata, llaktakunata, runakawsaykunata sumaychanka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 344 niki rimashkapika, Mamallaktapak yachay llikaka: kamaywan, yachanakuna, llaktaykuna, tiyakkuna, yachay katimuyta rurakkunata hamutanka; shinallatak imashina kallarik yachay, tiksi yachay, chawpi yachay patakunapi ruraykuna hamutarin. Hatun yachay llikawanmi mukuyarishka kanka. Mamallaktami hatun kamachikkunapak makiwan yachay llika apaytaka pushanka, Mamallaktapi yachay llaktayta patachinka; shinallatak yachaywan kimirik llankaykunata, yachana llika ukupi kak kamachishka tantanakuyta nikinka, rikurayankapash; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 345 niki rimashkapika, yachayta tukuylla mitachi shina, tukunkapaka tukuylla yachanawasiwan, shukpaklla yachana wasiwanmi yachayta ma単achinka. Yachanawasikunapika mana kullkita hapishpalla tukuypak 単awiwan mitachita yanapanka, munayyachayta, runakuna yaykuna, paktapakta kana llikapak milka ukupi yanapanka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 346 niki rimashkapika, shuk tukuyllapa kamayku wasimi tiyanka, chayka kikinllatak llankay kashpaka, uku kamayku, kancha kamaykuta ruraywanmi yachayta allichinka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 347 niki Mamallaktaka kay shina paktachikunatami charin:

rimashkapika,

1. Tukuylla yachachipurayta sinchiyachina, punchanta sumakyachay allichirichun yanapana; yachanawasi, hillaykunatapash tukuypi shayachina, tukuylla yachana wasikunapi mutsurik kipikunawan sinchiyachinata charin. 2. Yachana wasikunaka tukuypak pushanapa sumaklla kawsankapami kamana kachun, chayka pi ima mutsurishkatami rikuna. Shinallatak yachana wasikunaka maykan yachakuk imashina kakta rikuna kuskakunami kana kan. 18

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

3. Kamachishka shinakay yachayta, mana kamachishka yachaytapashmi kamanata charin. 4. Yachayta pushakkunaka llaktayuk kachun, kariwarmi munay, hayñita achikyachishpa yachayta rakichun sinchita churana. 5. Kariwarmi wawakunapak, wamrakunapak, kuytsakunapak munay wiñariyta sumaychachunmi kamana, tukuy tatki yachay kati ukupimi shina kamana. 6. Yachay llikapi tukuysami llakikunatami anchuchina, tukuy ukun alli kachun, munayyachay, kariwarmi yachakukpak yukuy llaki ama tiyachun kamana. 7. Killkay mana yachayta, killkashkata mana hamutayta, nikikpi killkanata mana yachayta anchuchina; killkanata yachashka hawapi yachachun yanapana, yuyak runakunatapash punchanta yachachun pachata kuna, puchurishka runakuna yachachun allita yanapana. 8. Willanakuna, willana sumakyachaykunata yachay katikuypi yaykuchina, kapukyachik llankaykuna, llakta llankaykuna yachaypi tinkirichun churana. 9. Ishkayshimi kawsaypura yachaytami paktachin, yachaypika kikin kawsaymarkapa shimitami mutsurinka, kutin castellano shimika kawsaypura kimirinakunkapak kachun kamana. Kayka Mamallaktapa tukuylla llankana llaktay yuyaypak ukupimi kana. Ashtawanka imashina ayllullaktakuna, llaktakuna, kawsaymarkakunapash sumaychay hayñiwan kachun kamana. 10. Asha ashami, ñukanchikpak ñawpa shuk rimay shimillatapash pakta yachaykunapi yaykuchishpa sinchita watanta yachachishpa katichun rikuna. 11. Yachakukkuna, ayllukuna, yachachikkunatapash yachay katikuypimi chaypi atishpa kachun kamana. 12. Tukuy runakunami llakta allpapi, suyupi, paktapakta kallriwan yachayman yaykuchun kamana; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 348 niki rimashkapika, tukuylla yachaypimi kullkita mana kunka, Mamallaktami yachaypakka chaypachatak kullkita kuna kan, shinami paktachinka, huntatapash kunka. Yachaypak kullkita rakinaka runakunaman pakta, mashna 19

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

llaktaman, saywashka allpaman, shuktakkunamanpash pakta kachun yuyaywanmi rakinka. Kay, Mamallaktami tisikukuna yachachun, tukuylla, iñik yachayman, makiruray yachayta, sapsi yachayta kullkiwan yanapanka, shinapash mana kullkiwan alli yachayta mañashka kachun, chaypaktak kachun, alli yachayta rikuchichun kullkita kunka. Tukuyllapak tiyakkunata makinchishka, kamachiywan yuyarishka kanka. Yachay kamaywasika mana kullkita pakalla apana yuyayta charinachu kan. Kay, Imashina nishkata mana kullkita kushpa paktachikpika, maykan kamachikpak kamachik pushakmanta llukshichishka wanachishkami kanka, kariwarmi mitachikunaka wanachinkapa hapishkami kanka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 349 niki rimashkapika, Mamallaktami yachachik runakunataka, tukuy patakunapi, shina layakunapi, shayaypi, mushukyaypi, punchanta wallparipi, yachay allichiripi, amawta yachay allichiriypi kamanka. Yachakta rikushpa, mana killa kakta rikushpa, amawta chanita rikushpa pakta kullkitami kunka. Kamachiymi yachachik kallpayta, yachay patachita patachinka; Paykunapak llankayta rikunkapaka tukuy llaktapi kamayku llikata churanka, tukuy patapi llankaykullki llikatapash churanka; shinallatak ñawpachina, kuyurina, rantinchina llaktayta shayachinka; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 381 niki rimashka, ukkukuyuy yachayta ukllanka, ñawpachinka, rikunkapash; kay yachayka: kuyuri yachay, pukllaykuna, allikawsayta yanapak llankaykuna, runakunapak tukuy wiñariyta yanapaktami hamutarinka. Pukllaykunaman achka yaykurichun, pukllak tukuchun wallpak llankaykunata tankanka; kitillaktapi, kitillipi pukllachun tankanka. Mamallaktaka kay llaktapi, ista llaktakunapi rimanakushpa pukllachun allichirina, pukllaypi chaypi kachun, ista llaktapura pukllayta yanapanka. Mamallaktapura pukllayta chimpapurakta ukllanka, tisiku runakuna chaypi pukllachun mirachinka; Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy 383 niki rimashkapika, sapa runa, sapsi runakuna kishpiyrishka pachata, kuskakunata hatunyachichun; shinallatak runakunata, pachamamata charina hayñita kamana, ukku kuyuririna kuskata, karmamanta kushiyarina kuskata kamana. Shinallatak chakchurina, samana, kikin wiñariyna hayñita kamana. 20

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy 36 nikipi rimashkapika, tukuylla kuskakunapi, paykunarakmi tukuypak karmakunapi, shukllapak karmakunapi kallari alli yanapayta chaskinka. Ashtawankarin tukuykuna yanapaypi yaykurina, kullki yanapayta, millaynakuyta harkana yanapaytami chaskinkakuna. Suktachunka pichka watata paktachishka runakunatami, yuyak runakuna kakta riksinka; Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy 11 niki, 2 yupaypi rimashkapika, tukuy runakunami paktapakta kankakuna, chaymantami hayñikunata, paktachikunata, hikuykunatapash paktapakta kushiyankakuna. Maykan runapash, ima tullputa charishpa, wacharishka kuskamanta, mitamanta, kariwarmi kaymanta, ima kawsaytarpuymanta rimaymanta, iñiymanta, yuyaymanta, paymanta, llaktaymanta, yallishka wanaymanta, charik mana charik kashkamanta, purik kashkamanta, warmipura karipura kuyashkamanta, unkushkamanta, VIH unkukyuk kashkamanta, tisiku kaymanta, pishi kashkamanta, shuktakkunamantapash mana chikanyachishka, tsiknishka kankachu. Sapallata, tantarishkatapash, uniman, chayllaman llakikunata charikpipash mana anchuchinachu kan, mana riksinamanta mana chikanyachinachu, kushiyarinamanta hayñikunata mana pichanachu. Kamachiyka tukuy sami chikanyachiyta wanachinkami. Mamallaktaka hayñiyukkuna chariyukman mana paktapakta kakpi, alli tupuy llankaywan paktapakta kayta charichunmi pushanka; Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy 261 niki, 6 yupaypi rimashkapika, Mamallakta umaka kay kunallatami charin. Shinallatak 264 nikipika, kiti kamachikkunaka katikpi kikinlla pushana ushayta charinka, kamachiy shuktak churashkata mana llakichinkachu: 7. Uchilla wallpata, hampi kipita, yachayta, runakuna samarishpa wiñarichun sisapampata, samanapampata rurana. Shinallatak kawsaytarpuypi, pukllaypi kuskakuna tiyachun llankayñanta rurana, charirayana, wallpanapash; Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 100 niki rimashkapika, Mamallakta kamachik pushakkunapak chikanchikan patakunapi akllaska kamachikkuna, Mamallakta pushakkuna, runakunapak shutipi Mamallakta kamachikpak sapan patakunamanta chaypi kana karmakunatami wallpanka, kayka tukuykunapak kana tiksiwan awllinka. Kay kuskakunapi kanaka, kaypakmi pusharin (1.-) Mamallaktapak, ayllullaktapak, hatun kuskakunapak 21

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

llankayñanta, llaktayta killkana; runakunantin, Mamallaktata pushak kamachikkunantin tanta killkana. Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 85 niki rimashkapika, wallpayta, paktachita, taripayta, tukuyllapa llaktayta, tukuyllapak mitachita kamachun; shinallatak Mamakamachiypi riksishka hayñikunata kamachun. Shinallatak, kaytaka 1 yupaymanta, 3 yupaykamami rurachin. (1.-) Tukuyllapa llaktaykuna charishkakunata mañachina, tukuyllapak mitachikunata alli kawsaypak mañachinka, tukuy hayñikunata paktachun yuyayta kushka kanka, yanapaymanta kallarishpa wallpanka. (2.-) Tukuykunapa munayta, mana wakllichishpalla shukllapak munay hawa alli shayachina, katipika tukuyllapa llaktayta, charishkakunata, mitachikunata mañachinata paktakpi llakichikpi, Mamakamachiypi tiyak hayñikunata llakichinata munakpi ama wakllichichun alli shayachina; llaktay, mañachipash wallpana kan, mana shinakpika mushuk tupuykunata churanka, shina paykuna hayñikunawan llakiwan kasiyarichun. 3.- Mamallaktaka tukuypak kullkita paktapakta rakichun, yanapay yuyaywan kamanka, kayka tukuyllapak llaktayta, charishkakunata, mitachikunata mañachichun kamanka. Kay, Mamallaktapa Mamakamachiy 96 niki rimashkapika, runakunapa tukuysami tantanakuyta riksina, tukuy runakuna kikinllatak imatapash arininkapa katikuyta, arinikunapi, tukuy llaktaytapash rikuchishka shinata riksina. Mamallaktapa tukuy pata kamachik runakunata chapana, tukuyllapak kakta, shukpaklla kakta, tukuyllaman mitachikunata mañachikta riksina. Kay, Tantanakuykunaka llaktayuk ushayta, paykunapak rikuchiyta sinchiyachinkapa chikan patakunapi tinkirinata ushanmi. Tantanakuy ukupi tukuykuna kachun kamanatami charin, shuktak pushakkunata churana, paykuna imata rurashkata willashpa rikuchishkatami charin. Kay, Ecuador Mamallaktata mushukyachisha nishpaka yachaykunapi wawakunata, wamrakunata, kariwarmi tukuy watayukkunata kawsaypi riksichishpa, sinchiyachishpa, arinichishpa, kikin kashkata chaskirishpa, kawsayta munashpa ñawpaman sinchita pushana yuyaywan, kushilla katina yuyaywan kuyashpa katichichina; Kay, Yallichinalla Churashka, CHUNKA KIMSANIKIPI, Mamallaktapak Mamakamachiy rimashkapika, killkanata mana yachayta 22

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

anchuchinaka Mamallaktapak llankaymi kan, mana killkanata yachak runakuna tiyakpika paypak rukawan apuchishka paypak munaymi kanka; Kay, Yallichinalla Churashka, CHUNKA PUSAKNIKIPI, Mamallaktapak Mamakamachiy rimashkapika, Mamallaktaka Mamallaktapak Hatun Kullkimanta hapishpa kallari yachaypak, chawpi yachaypak tukuylla kullkita asha asha churanka; chawa punkarata katushka kullkimanta hapishpa patsakrimanta illak iñu pichka patsakritallapash watanta churanka. Shina punkara kapukta katushka kullkimanta sukta patsakriman chayankakama mirachinka; Kay, Yallichinalla Churashka, CHUNKA ISKUNNIKIPI, Mamallaktapak Mamakamachiy rimashkapika, Mamallaktaka tukuylla shuklla yachachik yachachina wasita, tawka yachachik yachachina wasita, tukuytalla alli mana allita kamachinka; kayta rikushpa mana alli yachayta allichinarayku, yachana hayñita kamanka, tupuykunatapash churanka. Purikuk kimsa watapi, Mamallakta tukuypak yachay imashina awllikukta, yachana yuyayta, may alli yachay katikukta alli mana alli shuk rikuyta ruranka; shina yachana wasikunata sumakyachinkapa, patachinkapa allichina llankayta wallpanka; Kay, Yallichinalla Churashka, ISHKAY CHUNKANIKIPI, Mamallaktapak Mamakamachiy rimashkapika, Mamallaktata utkachikka yachachikta yachachinata, pushanata, kamana yachayta, yachay hatun llikata yanapanata mirachinkapa yuyaywan hatun yachanawasita wiñachinka. Mamallaktapak yachay kamachikmi yachanawasitaka yachaypi, kamaypi, kullkipi pushanka; Kay, 26 puncha, sasi killa, 2006 watapimi llaktayukkunata tapuypika, tukuy Mamallaktayukkunaka 2006-2015 watakama chunkawata ruray yachayta ari nishpa churarkakuna. Kaypika pusak yachay allí yuyaykunata allikachun, sinchiyachun churarka; Kay, Mamallaktata pushak kamachikkunaka Killkakamayukwan, Mamallakta Llankayñan rurakwan, llaktayukkuna chay kaywan Mamallakta Wiñariyna Paktayta rurarkakuna, chayka yachaykuna paktana yuyaytami ashtawan charin, shimi llaktayukpura tukuylla pakta pakta kachun, chay washa tukuylla llaktayukpura tukuy yuyayukkuna tukuchun, yuyaykunata runakawsaypi mirachichun rikuchin; Kay, Mamakakachiy churashka kallarik yuyaykunawanmi, Mamallakta 23

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachayllika apuchishkata uchilla kamachiykunawan aylluyarichina mutsurin; Kay, Mamallaktapak Mamakamachiy kallariy kushka yallichinallata paktachishpami, katipi killkashkata arinishpa kachan: KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

I KAPAKNIKI HATUN TIKSI YUYAYKUNA SHUKLLA WANKURIY KARMA, TIKSI, PAKTACHIK YUYAYKUNAMANTA 1 niki. Karma.- Kay kamachiyka yachayman yaykuna hayñitami kaman, kallariy, hatunpaktachiy yuyayka, sumak kawsay ukupi, kawsaypurayay ukupi, tawkasami kawsay ukupi yuyaytami kuchun kaman, shinallata llankakpura kimirinakuchunpash rikun. Mamakamachiypa yachay karma ukupi, hayñikuna ukupi, mañaykuna ukupi, kamaykuna ukupi wiñarin, ukuman churaypash wiñarin. Shinallatak wallpapa, patakunapa, shina kayapa, kullkipak, tiyachin. Mamallaktapa Yachay Llikapi llankakkuna kachunpash tiyachin. Kay kamachiypa karmamantaka hatun yachaytaka kanchamanmi churan, shinami paypak uchilla kamachiy ñanta katin, Mamallaktapa Mamakamachiywan yachay kamachikkunata rurashkapami apan. 2 niki. Tiksikuna.- Yachaymanta llankayka kay hatun tiksikunawan yanapashpami wiñarin: tiksiyuyay, yachayaykuna, Mamakamachiypash charirayashkami kan; shinallatak kaykunaka yachay karmapi sinchiyan, arinichin, arinishkakunata, llankaykunapi pushachin, shina: a. Llapapachachik.- Yachayka runakunapak tiksi hayñimi kan, shinallatak Mamallaktaka tukuy ayllullaktakunapimi yachaytaka mana harkashpalla mana sakishpalla, shinallatak mana pitak tsiknichishpa sumak alli yachayman churashka kan. Kayka, runakunapa hayñiwan, ista kamachiy hillaykunawan tinkichishkami kan; b. Mushukyaypak yachay.- Yachayka runakunapa kawsay mushukyarichun hillaymi Kan, Mamallakta wallparichunmi yanapan; shinallatak, runallaktakuna kawsakpak ñawpa yuyay runakuna kishpiyrita charichun yanapan. Ashtawankarin, kariwarmi wawakunata, imillakunatami yachay katikuypak shunku kakta riksin. Paykunami yachay, hayñi ukupi watarishka kan, Mamakamachiypa kallariy tiksi hawami tantarin; 25

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

c. Kishpiyri.- Yachayka runakuna kishpirichun, kikinyayta charichunmi wallpan; kishpiyrikunata tantarishpa pushachunpashmi yanapan. Mamallaktaka yachaykuna tukuykunapa kachunmi kamanka; d. Kari, warmi wawakunapa, imillakunapa hatun munay.– Kari, warmi wawakuna, imillakunapa hatun munay tantarishka hayñikunaka pushana yuyay kamanatami charin. Tukuy wankurishka kamaywasikunata, kamachikkunata, pushakkunata, paykunapa ari ninakunata, ruraykunata chaskinkapa kichkiyachichunmi churan. Kamachiywan willashkataka kariwarmi kimirishka wamrakuna, imillakunapa rimaykunata manarak uyashpaka, pipash mana takarinkachu; e. May mutsuriktarak rikuy.- Tisiku kari, warmi wamrakuna, mana hampiripak ancha unkuyta charik kari, warmi wamrakunata, imillakunatami kallaripika alli rikushpa wankurichun yaykuchina; f. Tatkikuna wiñariy.- Yachay patakunaka runakunapa wiñaymuyuy patapimi kimirishka kana kan, kaykunaka: yachay, kuyariy yuyarishpa ukku kuyuripipashmi kimirishka kan. Shinapash, tukuy ayllu kawsay wankurinapi, ñawpa rimaykawsaypi tiyashka shina, tukuy runa kawsay wankurishkata, Mamakamachiypi nishka shinapash runa kawsay karmata, ima ruraykunata, shimi rimaykunatapash pakta pakta ima mutsurikunawan kimichishkami kana kan; g. Yacharayana.- Yachayka punchanta yachana yuyaytami charin, kayka tukuy kawsay pachapimi wiñarin; h. Rantipura, tawka yachaypash.- Rantipura yachana, tawkasami yachaypash runakunapa ushayta sinchiyachinkapakka shuk hillay shinami kan. Kawsaytarpuyta, pukllayta, willaykunata katishpa kikin sumak ruray yachay runakunapa yuyayta ushachinkapakmi kan, sapalla runapa, tantarishka runapa wiñariy patakunata katishpa paktankapakmi kan; i. Chanikunapi yachay.- Yachayka kawsay chanipimi tiksirinka, kikin kishpiyritami kuyuchin; shinallatak: llakta ushaypi, hayñikunata sumaychaypi, paktachiypi, yanapaypi, kasilla kaypi, tukuysami runakayta sumaychaypi, tukuysami watayukpi, yuyayyukpi, 26

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kari, warmikuna kawsaypi tiksirin. Shinallatak mitmashkamanta imashina kawsaypi, apunchikta iñikuypi tiksirin. Yachaypika tukuysami tsiknikunata chinkachinami kan; j. Kari.- warmipak tsikni yachayta anchuchishpa kamanami kan, yachanakuypi yanapaykunata purichina kan; k. Hayñikunapi rikuchik.Llankay, ruray, yachana yuyaykunatapashmi runakunapa hayñikunapi tiyana kan. Yachay ukupika hayñimanta riksichinami, imashina harkaymanta, paktaymantapash, samikawsaymantapash, kari, warmipi kishpiyripi yuyashpa; l. Kariwarmi paktakay.- Yachayka tukuy imapash, kushikuypash tukuykuna paktapakta kachunmi kamanka, shinallatak kariwarmipura apanakuchun, mana ima tsiknishka sami yachana hayñikunata pushanapak arinishka ruraykunata tupunapakmi kamanka; m. Llaktay ushaypak yachay.- Yachana wasikunaka, runakunapa hayñita pushankapak llakta ushay kuskakunami kan, kasilla sinchiyachik kawsaytarpuyta pushankapak kan. Kunan kawsayta mushukyachik, yachaykunata shuktakyachik, kawsaypurachik yachayta rurak, pakta paktata tantachinkapak kan. Shinallatak llakta ushayta, llaktayukta, runakunawan kawsayta, chaypi kayta, kawsayman yaykuriyta, Abya Yala kawsayman, allpapacha kawsayman tantarinapashmi kan; n. Aylluyarishpa Yachay.Yachaytaka ayllukunamantami yachanchik shinami yachachikwan, yachakukkunawan sumakta rimanakushpa tukuy yuyaykunata, ñawpa yachaykunatapash, rantinmanta yachaypachata charinkuna; o. Runakuna ayninakuy.- Runakunapa ayninakuyka yachaypi, yachay ayllullakta tantanakuypi, kamachikkunapi, awlliriypipash ñawpakmi kan. Yachay karmakunapi awllina, arinina, llankay ñanta, mañaymashkayta, ñawinchitapashmi mashkan. Paykunapak ñankuna, yachana wasikunapashmi yachayta rurak kanka. Ushaykuna mirachinata hamutarin, runakunata wallpankapak hillaykunata charinami rikurin, hayñita rurankapakka chaypi kak pushakmi kanka; 27

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

p. Ranti ranti paktachiy.- Yachayka kari, warmi wawakuna, imillakuna wallpankapak, yachachinkapa ranti ranti paktachiytami mañan; shinallatak yachakukkuna, ayllukuna, yachachikkuna, yachanawasikuna, ayllullaktakuna, Mamallaktapa kamaywasikuna, willak hillaykuna sinchita llankachunmi mutsurin. Tukuy runakunami kay kamachiy tiksi rikuchishka yuyayta katinkakuna; q. Kushiyariy.Sapalla sinchiyayta, kushiyachinatapashmi runakuna yachachunka kallarichina kan. Shinallatak yachachikkunata chanina, riksinapashmi kan; paykunapa hayñita, llankaykunatapash paktachichun yanapachunmi kamana kan, chaymi may sumak yachay shunku tukunka; r. Kamayku.- Tukuy yachakuypimi katirashpa, Mamallaktapak yachayllika llankaypi churashpa kamayku tiyachun churana kan; s. Arinikllay.- Yachayka arinikllaytami tukuy yachaykunapi tiyana kan. Shinami Mamallakta yachayta tantanakuyta pushankapak, yaykuchina kan. Shinallatak kay yuyaykunapi, yachanakunapi, amawta tiksikunapi, sumakruraykunapi, ima sami mañaymashkaykunapipash kanka; t. Llaki allichiy, sumak kawsaypash.- Mana llakichishpalla, shuk alli kawsayman, sumaklla ayllukawsayman chayankapakka yachaypak hayñikunatami rurana kan. Tukuy runa kawsaypimi mana makanakushpalla llakikunataka allichina kan, sapan runa kawsaypi, yachana wasipi, ayllu runakunapipash llakikunata allichinkapakmi kan. Kishpiychik wasi ukukunaman chayashka hatun wanachinakunataka Mamakamachiypi nishka shinaka, mana allichiy tukunkachu; u. Taripay, wallpay, punchanta yuyay wiñariymanta.- Taripay, wallpay, punchanta yuyay wiñariymantaka mushuk ruraykunata mirachishpa kamanatami charin. Yachaykunaka ruranata, taripayta, willaykunata, yachaypak mushuk yachay ruraykunata, amawtapak wallpaytapash churanami kan; v. Tukuylla yaykuriymanta.Yachaypa llikaka tukuylla yachakuyman yaykushpa tukuchinkakama yachankapakmi 28

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kan. Ayllullaktakunata, llaktakunata, runallaktakunata, akllashka yachayta chaskik tantarishkakunatapash, shinallatak yachayta charichunmi kaman. Alli tupuy ruraykunata rikuchinkapa wiñariy yuyaykunata yuyachina, yuyaypilla tantachik, paktapakta tiksi kachun ruraypi arinishpa rikuchina, shinami tukuy tsikninata sapimanta anchuchina; w. Sumakyay, kuyaypash.Runakunamanka sumakyay, kuyaytapash yachay hayñi, tukuy sami yachaykunata kuyaywan katikuypi tinkirishka may alli yachayta charichunmi kaman. Kayka: tukuy katikuy llikakunapi, patakunapi, uchilla patakunapi, ima sami yachaypi watarishka kachunmi kaman, punchanta kamaykukunata ruranatapash yaykuchunmi kaman. Shinallatak yachakuk yachay katikuypak shunku kachunmi kaman; paskarishka kachun, kikin yachana yuyaykunata charichun, katikuykuna, yachayñankuna paykunapa mutsuyman kachun kaman, tiksi kawsayman kimirishka kachunpash rikun. Alli sumaychayta, nanariyta, kuyaytapash kuyuchin; yachana kuska alli yachaypak kachun, yachaypacha alli kachunpashmi purichin; x. Tukuyyariy.- Tukuyyariyka imata riksinawan, alli yuyaywan, munaywan, chaniwan, ruraywan yaykurichunmi riksichin purichinkunapash; shinallatak shuktakkunawan rimanakuy, llankay, tiyachunmi riksin; uksi wiñariyna kuskakuna kachun; kay kuskakuna yaykurinakuchunpash yuyarin; y. Apunchikpi iñikkunata sumaychana.- Yachaypika apunchik iñinawanka mana chakrunachu, paykunallatak ima iñikunata charichunpash sakinallami kan; z. Kawsaypurayay, Tawkasamikawsayay llakta.- Kawsayaypurayayta, Tawkasamikawsayaytaka llikapi llankakkunata kamashpami riksishpa sumaychan. Ecuador llaktapi, allpapachapi kawsak runakunata llaktakunata, samana pampakunata chanin, kamanpash; paykunapa ñawpa pachamanta charimushka yachaykunatapash, tawka sami kashkata shuk yuyaypilla churan, kawsaypura rimanakuyta kawsay ukupi charichun, tawka kawsaykuna charishka wallpakunata chanina; chayka runakunapa hayñiwan kimirishka yuyaymi kanka; aa. Kawsaykuna kikinyariy.- Runakunapa akllay, kishpiyri wallpariytapashmi Kawsaykuna kikinyariyka wiñarichun, 29

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

ayllukawsayaypurayay.Kawsaypurayay, sinchiyachinka; yachakukkunaman akllay ushayta, kikiyayta riksita shinallatak kawsaymanta yuyarichun, rikuchun sinchiyachichunpash pachata kunami kan. bb. Tawka shimirimay.- Tukuy runakuna, sapsikuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, kawsaymarkakunaka, paykunapa shimipi, rimashpa yachana hayñitami charin. Shinallatak kamachishka shimipi, ista shimipipash yachana hayñitami charin; cc. Tawka llaktay, yuyaykunapash.- Tukuykunapa chikan chikan yuyaykunata munaykunata allikachishkami kan. Shinallatak shuklla yuyaywan umachishpa pushana, kawpay tantanakuykunawan kimichinapash harkashkami kanka; dd. Tinkinakuy.- Yachana ñantaka, uchilla patakunamanta, hatun patakama tinkichin, hawalla yachanata, yachayñantapash patapurapi churan; kayka chikan chikan yachana nikikunapi, Mamallakta ukupi hatun llikamanta, uchilla llikakaman tinkichishkami kan; ee. Shukllayay, paskaypash.- Yachana Llikaka shukllami kan, Mamallakta yachakuyta pushakmi apan, shuklla yachaypa muskuy yuyaywan, ashtawanpash chikan chikan kawsaypurata, kawsaytapash riksin. ff. Ruranatak.- Kallari yachay patamanta tukurinkakamami yachanatak kan.

chawpi

yachay

gg. Kullkita mana kushpalla yachay.- yachakuypika imamantapash kullkita mana mañanachu kan: shinami shutita killkachinkapa, shuktak chanikunamantapash yachashpa katinataka pipash mana harkay tukunkachu. hh. Yaykuriy, tiyarayaypash.- runakunaka mashna watata charishpapash yachana hayñitami charin, shinallatak, yaykuypi, tiyarayaypi, puriypi, shuk kushkakunaman rishpapash yachakuytaka ushanmi, chaykunamantaka pipash mana tsikninkachu. ii. Achikllay, mañarayay, ñawinchiypash.- Mamallakta Yachay Llikapak mañaymashkaypika achikllay kachunmi kaman; chaymantami runakunaka ima willayman yaykushpa 30

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

hillaykunawan llankashkata rikunka. Yachayllika rurashkata yachankapak willayman yaykunka; shinami paypa ushashkata, urmashkata, charirayashkata yachakchayanka. Chayta rurankapakka shuk ñawinchita rurashpami katichinata, llankay katishkata, harkayta, kamaykuta ruranka; jj. Allikawsayuk, Kamayyukpash yachanawasikuna.- Mamallaktaka tawka llankay ukukunawanmi yachana wasikuna allikawsayta, kawsaykamayta charichunmi churan. Chaykunapimi tukuypak kachun, tiksi mitachikuna may alli kachun, shinalla hampirichun kaman; kk. Kushikuywan kawsanakuy.- Yachayka alli kawsaypakmi tukuy yachayta yanapakkunawan uchilla kamachiykunata ruranka; ll. Kikinyariy.- Yachakuyka yachakukkunaman paykunapak kawsaymanta, mutsuykunamanta, kawsana llaktamanta, Mamallakta karmakunapi tiyakkunamanta, ista llaktakunamantapashmi yachachina kan; 3 niki. Yachaypa paktachiykuna.- Yachaypa paktachiykunaka kaykunami kan: a. Tukuy yachakukkunapa alli wiñariy, alli pukuriypashmi kan, paykunapa tukuy hayñikunata paktachiy ushanka, alli kawsaytapash, piwanpash mana makanakushpalla kawsayta charinka; b. Tawkasami kawsaykunata, shuktak yachay ñankunata kamankapak, sinchiyachinkapak shinallatak yachaypi yanapachunpashmi usharinka. Kaytaka kallariy patayachaymanta, hatun patayachaykamanmi sumakyachishpa rurayta ushanka; c. Mamallaktakay kikinyariy wiñariytaka, ayllukawsaypura, ayllullaktaypurapash tawkasamikawsay llakta shukllayachishka yuyaymi kan. Ecuador llaktapi kawsakkuna, kikin kawsayta charik llaktakuna, kawsaymarkakunapa wiñariymi kan; d. Yuyaysapa runakuna, imatapash allimi, mana allichu nikkunami kanka; shina paktakay, paktachiy, kishpiyrishka yuyayta charik runakuna wiñarichunmi kan; 31

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

e. Kari warmi kuyanakushpa wachariynakuy hayñikunata, kariwarmiyay pakta willayta charinka, shina yachakushpami, mirarinakuykunata, kikin yuyaywanllatak alli riksishpa paktachinka, shinallami kariwarmiyaytaka alli riksinka; f. Pachamamata, allpamamatapash kuyashpa alli kamayta charinkapak, yachaykunata riksishpa, alli kawsayta apankapak, tukuysami runapura sumak llankaykunata charinkapak, pachamamapa tiyakkunatapash mana wakllichishpa alli yuyaykunata wiñachinkapakmi kan. g. Tukuylla pakta pakta ruraykunata rurashpa, chikanyarishpa, tantarishpapash yanapaykunata mirachishpa sumak kawsayta wiñachinata paktachinka; h. Runaka yachaypa shunkumi kan, yachaymi tukuypi wiñariychun kamanka, ayllupa yachaykunata, sumaychaypi, llakta ushaypi, pachamama ukupipashmi hayñikunata riksinka; i. Karikuna, warmikunapash pakta pakta kachun, sumak kawsaytapash charichun, imaraykupash tsiknikuna ama tiyachun, shinami runakunapa sumaychay, sumakchay kawsaytaka paktachinka; j. Ecuador llaktakunapa kishpiyri yachayka shukkunaman rikuriklla kachunka, yachaypa aylluyariy runakunata amawta yachayman yaykurinka; k. Amawta yachayta wiñachiy, sumaychayta, chaniyta, taripayta, harkayta, rikurayayta, kamaytapash wiñachina; shinallatak pachamamapi tukuy sumak rikurik mana rikurik tiyakkunata, kawsaykunatapash riksinka; l. Llakta ushay, ayninakuy, kishpiychiy, mana tsikniy, paktakayta, yanapariyta, mana llakichik, tiksi kishpiyrinata, shinallatak llakta kuyay chanikunata, runakunapa hayñikunatapash paktachinka. m. Yachakukkunapi ama millay, waktay, yumay llakichiy, shuktak millay llakichiykunapash ama tiyachun, ashtawanpash paypa hayñikunata ushachinka. Kay llakikuna ama tiyachunka apukkunaman llakikunata yachay chayachinka, shinami yachakukkunataka kamashpa yanapanka; 32

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

n. Tukuy kishpiyrina willayta, alli kawsaypa yachay, unkuykunata harkak, yuyay chinkachikta, machana yakukunata ama upyachun harkashpa paktachinka; o. Runakunaka llakta yuyaypi yachan, yachachin, ayninpash. Mamallakta punchanta wi単ariychun yanapanka; p. Yachana wasipi, mana yachana wasipi yachakukkuna, shuktak sami yachaykuna, ukku waklliy yachaykunapashmi wi単arinka; q. Ecuador Mamallaktapi ishkay shimi kawsaypura yachaymi riksirinka, mirarinka, sinchiyarinkapashmi; r. Mamallaktapa chikan chikan llakta pampakunata rikushpa, pukuchiy yachay ushaykunatapash mirachina. Shinallatak: suyukunapi, markakunapi, kitikunapi, kitillikunapi kawsaykunata rikushpa ukllanka; kaytaka chikan chikan yachay 単ankunata katishpa. Shuklla, tantarishka runakuna murukunata pukuchishkata rikushpa yachaykunata ruranka; s. Ecuador Mamallakta runallaktakunapa shimikunata mirachishpa, sinchiyachishpa riksichinka; t. Amawta, sumakruray yachaykunata wi単ariypak riksichinka; u.

Tinkirishka yuyay, yachay, rimaykuna, allpapachapi yachaykunawan sumak kawsayta kimichishpa charichun pushanka. Shinallatak yachaykunatapash wallpanka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

II KAPAKNIKI HAYÑIKUNA, PAKTACHIKUNAMANTAPASH SHUKNIKI WANKURIY YACHAYMANTA HAYÑIKUNA 4 niki. Yachankapa hayñikuna.- Yachayka Mamallaktapa Mamakamachiypi kamashka hayñimi kan, shuktak runakay hayñikunata rurankapa mutsurikmi kan. Maysumakta yachankapaka, mana iñiywan, kishpirishpa, kullkita mana kushpa yachanami kan; chayka shukniki pata, tiksiyachay, chawpiyachay, kawsaypi yachaypashmi alli kan; yachanawasipika kishpiyriwan yachaypashmi allí kan. Kay yachaykunataka Ecuador llaktapi kawsak kari warmikunami yachanata charin. Mamallaktapa Yachay Llikaka Mamakamachiypi tiyak tukuy hayñikunata paktachiyta ushan. ISHKAYNIKI WANKURIY MAMALLAKTA YACHAYPA HAYÑIKUNATA PAKTACHIYKUNA 5 niki. Yachayka Mamallaktapa Paktachiymi.- Yachaytaka Ecuador Mamallaktami tukuymanta yalli paktachinka, imamantapash manatak mana ninata ushankachu, shinami runakunaka wiñay kawsaypak yachakuytaka charinka. Chaypakka tukuy runakunami pakta pakta yachayman yaykuyta tukuchinkakaman katinata ushan. Mamallaktallami yachaypa llikataka Mamakamachiypi, Yachay Kamachiypi nishka shina, yachayta pushak apukwan pushayta charin. Mamallaktami tukuykunapa, may alli, kullkita mana hapishpa, ima iñimantapash mana chaskishpalla yachayta kamanka. 6 niki. Paktachiykuna.- Mamallaktapa yachayta hatun paktachiyka tukuy pachapi, katirayashpa yachay hañikunataka alli paktachinka, shinallatak tiksikunata, paktaykunata imashina kay kamachiypi nishka shinami paktachinka. 34

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Mamallaktaka kay mañaykuta paktachinatami ashtawan charin: a. Tukuy runakunapa paktapaktalla, mana tsiknishpalla, kishpiyrishka yuyaywanmi kamana, shina tukuy runakuna alli yachayta chaskichun, chaypakka kuchulla yachana wasikunaman chayarinka; b. Yachana wasikunaka sumakchaypa kuskakunami, sumakta kawsankapa hayñikunata paktachinka; c. Mamallaktapa Yachay Llikaka kawsaypura kachunmi kamanata charin; d. Kallariy yachay, tiksi yachay, hatun yachay tukuypak yachay pampa kachun paktachinka, shinallatak yachana wasikunata, tukuy mutsurishka hillaykunatami kunata charin; e. May alli yachaykuna katirayachunmi rikunata charin; f. Tukuy yachay kamaywasikunami tukuy yachayta, kariwarmi yachayta, chakatayta, hayñikunatapash rikushpa kamanata charin; g. Mamallaktapa paktayachayka tukuylla yachana wasipi, kiti yachana wasipi, shukpaklla yachana wasipi, iñikkuna yachana wasipash, kallari yachaypi, tiksi yachaypi, hatun yachaypipash, shinallatak yachachikwan yachakuna, wakinpilla yachachikwan yachakuna, kikinlla yachaykunapipashmi paktachina kan. Tawkasami kawsayta, tawka shimi rimayta charik kawsaymarkakunapika, kamachiyrishka shimipimi yachachina kan. Paktayachay ñanka, tawkasami kawsaymarkaka, kawsaypuraka Mamallaktapa muskuytami paktachinka. Yachay kamaywasikunaka Mamallakta Yachay Llika ukupi kashkamantaka sapan llaktapi imashina kikin kawsaykunata charishkatami paktachina kan; h. Yachay llikapi tukuysami millaykunata anchuchina, yachana wasipi llankakpura makanakuy, waktanakuy, llakichik yumay ama tiyachunmi rikuna kan; ashtawankarin kari warmi yachakukpura ama kay llakikuna tiyachunka chinkachinami kan; i. Yuyak runakuna killkanata yachachun katirayay yachayman punchanta tankana; manatak killkanata yachak, ashatalla 35

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachak, antanikipi killkanata mana yachakkuna, ama tiyachun chinkachinami kan; shinallatak yachaypi sakirishkakunatapash yachayta tukuchichun tankanami kan; j. Antanikipi killkanata, killkakatinatapash yachachun kamana, shinallatak antanikipi sumakruraykunata, willaykunata, kapuy ruraykunata, yachakuypi, kawsaypipash paktachina; k. Llaktakunapa, kawsaymarkakunapa kawsayta, kikin shimita, paykunapa hayñikunata sumaychashpa, yachakuyta sinchiyachishpapashmi kamana. Llaktakunapa, kawsaymarkaunapa, shimikunata charirayashpa, wiñachishpa ruraypi sinchiyachina; l. Paktayachay hatun yuyaykunapi runakunapa shuk shimillatapash allimantalla yachachinami kanka; Mamallaktapa, llaktakunapa kamachishka, mana kamachishka wiñaykawsay yachaykunata yachakuchun churanami kan; m. Amawta taripayta, sumakruray taripayta yanapana; shinallatak mushukyachiy, kapchita, wallpayta, pukllayta, ukllayta, kawsaykuna charimushkata wakaychina; shinallatak pachamamata, tawkasami sumak kawsayta, shimikunatapash wakaychichun kayana; n. Yachay katirayaypika, yachakukkuna, yachachikkunapash, aynishpa paktachinkakuna;

ayllukuna,

o. Ukku wakllikunapa, imillakunapa, chichu imillakunapa mutsurishka paktayachaykunata allichina, shinami yachay llikaman tukuykuna yaykushpa tukuchinka; p. Sumak yachay tiyachunka, chikan chikan llikakunawan, katik llikakunawan, chikan patapa apukkunawan, pushakkunawanpash makipurarishpami llankaykunataka paktachina kan; q. Kari warmi yachakukkunata riksichik pankata rurashpa kuna, shinami paykunapa tukuy hayñikunataka paktachichinka; r. Tukuy yachay kamaywasikunaka llaktayukkuna aynina yachayta wiñachichun kamana, hayñita paktachinata mañachun, tukuykuna yaykuchun, kari warmi paktapakta kachun, 36

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kariwarmiyay, shinallatak kawsaypachapa chakatay muskuywan, hayñikuna rikuywanpash kamana; s. Yachakukkunapa hayñikunata, harkaykunata, tikrachiyta paktachichunka, tukuy sami mashkay ñankunatami pakta yuyaykunawan paktachinkakuna; t. Paktayachaykunapika, hillaykuna, yachana kamukunapika, yachaykuna, warichariy, tsikni yuyaykunapash mana tiyanachu kan; u. Kari warmi llaktayukkuna, paykuna kawsaypak yachayta charichun, kamachishka yachaypi, mana kamachishka yachaypipash alli yachayta chaskichunmi kamana; v. Yachay aylluyariypa hayñipi tiksirishpa llakta ushaypa yachay kachun kamana; shinallatak, tiksi yuyaykunapi, chanikunapi sinchiyarishpa, llakta ushayta aynishpa pushachun kamana; w. Tukuy yachaypi kari warmiyay yachayta, runakaymanta, amawtaymantapash kikin sumak kawsayman hayñi kachunmi kan; x. Kallariy yachaypa, tiksi yachaypa, hatun yachaypa paktayachaypi pakchikunata wiñachishpa, yachaykunata wallpana, shinallatak tukuy runakunata, llankay pachaman yaykuchun paktachina.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

KIMSANIKI WANKURIY YACHAKUKKUNAPA HAYÑIKUNA, PAKTACHIKUNAPASH 7 niki.- Hayñikuna.- Kariwarmi yachakukkunaka kay hayñikunatami charin: a. Yachay katikuypika tiksi rurakkunami kana kan; b. Tukuy yachayta, amawta yachayta chaskina, chayka runakaypak tukuy wiñariypa, paypa hayñikunata, tiksi kishpiykunata ushakuyta, hawayaykunata yanapachunmi kan. Shinallatak kari warmikuna paktapakta kachun, ama tsikniy tiyachun, tawkasami kawsayta chanichun, chaypi kanata, kikin munaywan aynishpa yanapachun; c. Paktakay, sumak kaywanpash alli nishkami kana; shinaka chikan kashkamanta, kawsaytarpuymanta, kariwarmiyaymanta, shimi rimaymantapash mana tsiknishkachu kana kan. Shinallatak yuyaypi, llaktaykunapi, tiksi iñiykunapi, ashtawankarin Mamakamachiypi, ista hillaykuna kamachiypi nishka shina alli nishka kanka; d. Uku kamaykupi, kancha kamaykupipash kana, imamanta mana chikanyachishkachu kanka, kayka yachakuypi shinallatakmi katinka; e. Muyuntin yachay wasikunapika hampikunata, yuyay nanariyta rikuymantapash tukuy sami yanapaykunatami yanka mana kullkita kushpa chaskinkakuna; f. Paykunapa mutsuyta rikushpa yachay yanapayta chaskina; g. Mamallaktapa Mamakamachiypi kamashka kishpiyrishka yachaypa tantanakuyta kutsiklla aynina; shinallatak rimashka yuyaykunata uyashka, sumaychashka, chanichishkapash kachun. Ima yuyaykunawan mana pakta kakpipash sumakta achikyachishpa hamutachina; h. Yachay tantanakuypa pushakkunata akllaypi aynina, shina: yachay pataypa, sapan pataykunapa tantanakuy, yachakukkunapa 38

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

pushakkuna tantanakuy, shuktak tantanakuykunapipash aynina, kay akllaykunapika kari warmi yachakukkunami kimirishpa ayninakunka. Shinallatak akllashka kashpaka sumaychashpa kutsillami pushanka, kaypi ayninankapakka rimayta, apuchitapashmi charin, kay arininakuykunapika mana ima wanachiykunata, runakamachiytapash mana charinkachu; i. Yachana wasikunapika tukuysami llakikunamanta ukllashka, harkashkami kana kan, shinallatak tukuy sami llakikuna tiyakpika kamachik apukkunaman utkashpami willayta chayachina, shinami kikinpa hay単ikunataka ukllashpa paktachiyta ushachina kan; j. Pakta pakta yachayta charinkapakka kullki karay yanapaytapash chaskinallami kan; k. Mamallaktapi, istallaktakunapipash riksichishpa rikurinkapakka kullki karayta, yachaymanta kishpiychita, ima yanapaykunatapash chaskinami kan; kaykunataka maykan allita yachak, alli shunkuwan paktak, amawtaypi yachak, pukllaypi yapalla ushak, llaktayuk kashpapashmi chaskinka; l. Kikin kawsaymanta pakashka, sumaychashkapashmi kana kan, shinallatak unkuymanta, yuyay mana rimaymanta shukkunamantapash taripashka killkakunataka pakashkami kana kan; m. Yachana wasikunapi ima llakikuna tiyakpika, Mamakamachiypi nishka shina katirayay hay単ikunata paktachina; shina kawsaypura uchilla kamachiyta wakllichikpika huchachiy tukushkami kanka; n. Paypa yachana wasipa, paypa ayllullaktapa, markapa, Mamallaktapa shutipi: pukllaykunamanta, kawsaykunamanta, amawtay ruraykunamantapash tukuy ushayta kushkami kanka; o. Ukku wakllikunapak, imillakunapak, chichu imillakunapakpash mushukyachiklla yachay yuyayta charina, shinami yachayta tukuchinkakama yaykushpa paktachinka; p. Chichu kashkamanta, wachashkamanta, yaya mama tukushkamanta mana wanachishka kanachu; ashtawankarin kaykuna tiyakpika yuyay nanariypi, amawtaypipash yanapayta chaskinatami charin; yachayta tukuchinkapa kuyayta, 39

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

allikawsayta, yaya mama tukuchunpash yanapayta charinka; q. Mutsurikpika, kamachiyshka shimikunapipash yachanami kan;

shimipi,

kawsaymarkapa

r. Yachay wata kallaripi, yachakukpa kikinriksiri pankata charina; kay pankawanka tukuypa antawapi purinkapak, amawtay yachaykunaman, pukllaykunaman, kawsay yachaykunamanpash akllarishka ayninkapak, yaykunkapakpashmi mutsurin; s. Punchanta yacharayashpa yachayta tukuchichun, warmi wawakuna yachay llikaman yaykuchun ariniy yuyayta rikuchina; t. Runakunapa hay単ikuna hawa yachayta chaskina, tukuy patay yachaykunapi yachachun atirayana. 8 niki.- Paktachiykuna.- Kari warmi yachakukkunaka kay paktachiykunatami charin: a. Yachaykunamanka punchantami purina; llankay ruraykunawan paktachina; yachachishkamanta, yachashkamanta llukshishka tukuy ruraykunata paktachina. Kay yachaykunaka ima sami yachaykunapi kashpapash uchilla kamachiykunapimi kimirishka kanka; shinallatak yachakukkunapa yapa llaki tiyakpimi ushashka pachakunallapi yachayta ushanka; b. Uku, kancha tukuy kamaykukunapi ayninami kan, shinami may alli yachanakuyman allikachishpa chayana kan; c. May sumak yachayta mashkana; shinallatak tukuy llankay ruraykunapi, paktachikunapi, amawtay yachaykunapipash, achiklla kashkata rikuchina; d. Yachanawasipi tukuy imalla tiyakkunata allita kachashpa charinata arininakuna, shinallatak alli kamashpaka mana kullkita mutsurinkachu; e. Yachaypa aylluyariykunataka sumaychaywan, sumakkaywan, mana tsiknishpallami charina kan; f. Yachay tantanakuypa pushakkunata akllaypi aynina, kaykunapi: yachay pataypa, sapan pataykuykunapa tantanakuy, yachakukkunapa pushakkuna tantanakuypa, Yachaypa Kapak Tantanakuypa, shuktak tantanakuykunapipash, 40

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kay akllaykunapika tukuykunami kimirishpa ayninakunka, shinallatak akllashka kashpaka sumakchashpa kutsillami pushanka; g. Kikin yuyaykunata alli tiksina, shinallatak shuktakkunapa yuyaykunatapash sumaychana; h. Paktakay kawsaypurapa kamachiyta, sumaychashpa paktachina shinallatak llakikuna tiyakpika allimanta sumaychashpa allichina; i. Karashka kullkikunata, ima chaskishkakunatapash alli kaychana; j. Mamallaktapa Yachay Llika, yachanawasikunaka Mamakamachiywan, Yachay Kamachiywan, uchilla kamachiywan, shuktak kamachikunawanpash sumaychashpa paktachina; k. Yachaypa aylluyarikunapa kawsayka pakashka, kamashkami kana kan; l. Yachaypa Aylluyariy ukupi tiyakpura ima hay単ikunata wakllichishka, ancha waklli tiyakpipash kamachikkunaman willashpa yachay chayachina. 9 niki.- Yachakukkunapa ayninakuy, rikuriypash.- Sapan yachay pataykunapika kari warmi yachakuk llaktayukkuna kushilla aynina yachaykunatami churana kan. Shinallatak, Mamallaktapak Mamakamachiyta llaktakunapi riksinapi ashtawan yuyayta churanka, llakta ukuman paktachishpa sinchiyachinka. Kari warmi tukuy patay yachaypi yachakukkunaka tantarinkapa kishpiyrishkami kanka, shinallatak yachana wasi ukupi, shuktak yachanawasiwanpash pushakkunata charinka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

CHUSKUNIKI WANKURIY YACHACHIKKUNAPA HAYÑIKUNA, PAKTACHIYKUNAPASH 10 niki. Hayñikunamanta.hayñikunatami paktachinkakuna:

Yachachikkunaka

kay

katik

a. Wiñariynakunaman, yachayman, mushukyayman mana kullkita kushpalla yaykurinata charin, punchanta yachanatapash charin. Shinallatak yachana ñanpi allichirinaman, tukuy patakuna hawa yachankapak yaykurina, imasami yachaykunaman yaykurina, pay mutsushpa, yachay llika mutsukpi yaykurinatami charin; b. Kikin chanirimanta, ushashkamanta, yachay hawaman kashkamanta, amawtaymanta kamari yanapayta chaskina, shinallatak yuyaymanta, kapchimanta, pukllaymanta, llaktayukkunamanta yanapayta chaskina; c. Imashinapash paypak yuyayta kishpiyrishka, sumaychaywan imashinapash rimana, Mamakamachiy, kamachiypipash nishka shina rimarina; d. Mamakamachiyta, Kamachiyta, uchilla kamachiyta pakishpaka allichik katikuyta ruranami kan; e. Kikinpa llankaykuna, mañaykunatapash paktachishpaka, tukuypacha llankay hayñikunata charinkallami; f. Paypa kawsay yachaymanta, amawta yachaymanta, kamaykuta paktachishpaka, uchilla kamachiy nishka shina, mana tsiknishpalla pakta pakta kullkita chaskinkallami; g. Yachachik Hatun Tantanakuyman yaykurinata munashpaka, yachachikkunapura ima mishanakuy tiyakpipash chaypimi kikinpash yaykurishpa mishaypi kana kan. Karipash warmipash pakta pakta mana tsiknichishpa yaykurinkakunallami; h. Mana tsiknichishka kana, ukku waklliyuk yachachikkuna kakpika, tukuy runakunami paykunataka may awllipi kakpipash sumaychashpa allikachinka; i. Yachanawasipa pushak kamachik tukunkapakka kari warmipash ayninakunkami; 42

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

j. Mamakamachiy, Kamachiypi rimashka shina, ima tantanakuytapash rurana hayñitami charinkuna; k. Tukuy allikay, allikawsaytapash mitachikunata charina; l. Wacharipachakunapi yayamama kashkamanta samaypacha hayñita charinami kan; m. Pay llankana kuskamanta shuk kuskaman yallinkapak mañana; n. Tukuy sami yachana wasikunapi mana kullkita hapishpa llankashkamanta, yachachishkamantapash, Mamallaktapa Yachay Kamachikta paypa mitachiy pachakunamanta mañana; o. Shinallatak, unkuykunamanta, ayllupi ima llakikunamantapash samari punchakunata charinata ushanka. Kullkitaka mana kichunachu, chay punchakunapakka shuk minkashka yachachiktami churanka; p. Ashtawan yachayta allichirichun minkakpi llankay kullkiwan llukshina, chay yachashkawanka yachaytami yanapanka, chaypakka ushak kamachikmi killkashkawanmi arininka; q. Yachaypi alli llankankapak, alli kayta charinkapakka, yachachikka alli kawsay mitachiytami mañanka; r.

Yachachikkunaka wata paktashka samaypachakunatami charinka;

punchakunapika

s. Rukuyay watakunata paktachishpaka yachanawasikunata sakinata ushankallami, shinapash killanta hapikushka kullkitaka chaskikunkallami, kamachiypi rimashka shina; t. Shinallatak, ayllukunapi shuk ukku wakllirishka tiyakpika, chay unkushkata yanapachun sapan punchakunami ishkay sayllata kunka. Shinapash CONADIS wasimanta arinishka kakpimi chay pachakunataka chariy ushanka, chay kushka sayllakunaka yachachina pachakunata mana pishiyachinkachu. 11 niki.- Paktachiykuna.- Kari warmi yachachikkunaka kay paktachiy ruraykunatami charin: a. Mamakamachiypi, Kamachiypi, uchilla kamachiypi yachaykuna hawa, tukuy mañashkatami paktachina; 43

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

b. Tukuy yachaykunapimi yachakukkunawan may alli yachaykunata kuyaywanmi yachachinka; c.

Mamakamachiyta, kamachiyta, paykunapak uchilla kamachiytapash katishpa, tukuy pachata paktachishpami llankana;

d. Yachachina llankay単anta rurana, chayta rikuk yachay kamachikkunaman manarak punchakuna paktakpi chayachina, yachakukkunamanpash riksichina; e. Kariwarmi yachakukkunapak hay単ita, yachay ayllullaktapak hay単itapash, tiksishka yuyaykunatapash sumaychana, kawsaypura yuyaytapash purichina, shinallatak llakikunatapash sumakllata allichina; f. Yachanawasikunapi yachakukpura charichunmi rikuchina kan;

kushilla

apanakuyta

g. Mamakamachiyta, kamachiyta, paykunapak uchilla kamachiyta katishpa tukuy pachapi kamaykushka kana; h. Yachakukkunapa kawsayta, rimayta, yachashpa, sapan chikan kashkamantapash rikushpa kari warmi yachakukkunata kamaykuta chaskina, kamaykukunapi yachaymanta paktashkata utkashpa willana; i. Kari warmi yachakukkuna ama yachaypi llaki tukuchun, shinallatak tukuy allita yachachun, katirayashpa yanapashpa yachachina. j. Mamallaktapa Yachay Kamachikkunawan, chayta rikuk kamachikkunawan kimirinakushpa chay kuskapi yachachina, linchi yachaywan rurashpa, paktachichina kan. Kay hillayka yachakukkunapak yuyaywan, ushaywan, kawsaywan kanka, kariwarmi ukku waklliriy yachakukkunapak kawsaywan kimirishkami kanka, shina yachayman yaykurichun, unayta yachaypi kachun kamana; k. Chawchana pachakuna tiyakpika punchanta tukuy kawsaypi yachashpa katina; l. Yachana kuskakunapi tawkasami kawsayta sumaychachun yachachina, tsiknina tawka yuyaykunata anchuchinapash, 44

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachana ayllullakta runakunapak ñawpakpi piñay ñawi rikurinakunata anchuchina, maykanpash yachay munayta charikpika kikinpaklla munashka shinalla ama kachun; m. Yachanawasi ukukunapi tiyak kamaykunata paktachina; n. Yachakukkunapa, yachaypa aylluyariykunapa, kawsaytapash, mitsarishpa sumaychana;

kikinpaklla

o. Mamakamachiypi, uchilla kamachiypi nishka shinaka yachay mitachita charirayana; p. Yachay pushayta ayllullakta mutsurikkunawan kimichishpa paktachina; q. Yachay katikuykunapi kawsaypurata, tawkasami kawsayta ñawpachina; r. Wawakunapa, imillakunapa, shukkunamanpash hayñikunata alli riksichina; s. Yachakukkunapak ukun allikay, yuyay allikay, kari warmikay yachayta sumakchana kamaychanapash, llakikuna tiyakpika kamachik apukuna wanachichun willayta chayachina. PICHKANIKI WANKURIY YAYAMAMAKUNAPA, MINKASHKAKUNAPA HAYÑIKUNA, PAKTACHIYKUNAPASH 12 niki. Hayñikuna.- Yachakukkunapa yayamamakunaka kay hayñikunataka Mamakamachiypi nishkakunawan, yachaypa hayñikunawanpashmi paktarikunataka charin: a. Yayamamakunaka yachakuk wawakunapa munayta paktachinkapakka, munashka yachanawasikunatami akllashpa churana, shina tiksi kawsaymanta, shimirimaymantapash rikushpami wawakunataka churana; b. Wawakuna punchanta yachakuypi imashina katikushkata rikunkapakka, yayamamaka willaykunata chaskishpami riksinka; c. Yayamamakunaka

yachachikkunapa

kamaykukunapi, 45

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

pushakkunapa ruraykunapipash pakta pakta kimirishpami ayninakunka; d. Yachanawasikunapi yayamamakunaka, pushak, tukunkapakka akllana, akllarinapashmi kan, yachaypa aylluyariypi, shuk pushaykunapipash ayninami kan; e. Yachaypa Kapak Tantanakuypi aynina; f. Yachaypa llankaykuna, yachay katikuykuna hawa rimaypika paypak yuyayta uyashka kachun, chayka yachay kamachik allinta rikushka kanka, chaykuna hawallatak utka tikrachishkatami charina; g. Yachaypa llankaykuna, yachay katikuykuna, ñawinchikkuna tiyakpi chaypi kana, ñawinchipika: yachay kamachikkuna, yachachikkuna, yachana kamaywasipi llankakkunapash aynina kan; h. Kapakkamaypa llankayñanta, masmayta, rikurayaytapash ruray tantariypi aynina; kay ruraytaka ayllullaktapi, suyupi, Mamallaktapipash paktachikunata rikuna; i. Yachay kamaywasipi churi ushushikunapa, minkashka wawakunapak hayñita sumakchay tiyachun rikuna; millaykuna, saruykuna tiyakpi, chayta rikuk kamachikman wanachichun yachay chayachina; j. Kamachikkunamanta, yachachikkunamanta, shukkunamantapash, paykuna mana tsiknishpalla sumakchayta chaskina; k. Yachanawasipika tukuy willaykunami maykanpash rikunalla, killkakatinkapak mañanalla kan. 13 niki. Paktachiykuna.- Yachakukkunapa minkashkakuna, kay paktachikunatami charin:

yayamamakuna,

a. Yachaymanta llankaykunapi, Mamakamachiy, Kamachiy, uchilla kamachiypi nishkakunata paktachina; b. Yachakukkuna yachana wasiman mana hichurishpalla chayachun kamana, chaytaka mañashka yachay pachami rurana 46

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kan, ima sami yachay kakta katishpami kamana; c. Paykunapa minkarishka yachakukkuna yachakushkata katirayana; shinallatak yachachikkuna, yachanawasipa apukkuna kayachikpika kuchuyana; d. Kariwarmi yachachikkunapa kamaykukunapi, yachaywasipa mañaymashkaypipash aynina; e. Yachay kamaywasikunawan kimirishka kawsaypura kamachiykunata sumaychana;

shinallatak

kamachiykunata,

f. Paypa wasipi yachana kuskakunata allita charichun yanapana, chay kuskakunapi yachayta, pukllayta yanapakta charina, shinallatak pakllakunaman rishpa chakchurina kuskata charina, kay ruraypi pachata allita paktachina; g. Kari warmi yachakukkuna chikan yachaykunapi, shinallatak paykunapa kushiyariy, ukku sumakyay yachaykunapi, shuk ruraykunapipash aynina; h. Yachachikkunata, yachakukkunatapash sumaymana yuyaysapa kakpika ima kamarikunawanpash riksinami, shinapash mana kullkita churashpalla; i. Yachakukkuna yachaykunapi ima llakita charikpika yanapana, kushiyachinapashmi kan; j. Yachanawasikunata allichishpa, rikurayashpa, pichashpa kamashpapash, mana kullkita churanakushpalla yanapana; k. Mamakamachiypi tiyak hayñikunawan paktachichun kimirayashpa rikurayashpa aynina kan. 14 niki. Yachakukkunapa atirayaymanta, tikrachiymanta, harkaymantapash.- Yayamamakuna, Mamallaktata Pushakpash ishkantirishpa wawakunata apaymanta tukuy pataykunapi ima mutsurishkakunata hayñikunawan paktachichun mañana. Yachaypa aylluyarikunami ima pantay tiyakpika maykan kamachiywasikunaman chayashpa willay tukunka, wawakunapa yachaymanta hayñikunata paktachichun mañana. Wawakunata mana yachanawasikunaman kachashpalla mitikuchishpa charikukta yachashpaka kikinllatak pushakkunaman willashpa 47

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachanawasiman kachachun mañana. Kay llakikuna tiyakpika wawakunapa, imillakunapa, hayñikunata harkak kiti tantanakuyman willanka. Shinallatak maykan wawakuna, imillakunapash tukuy paypa kawsaypi, yuyay nanariypi, llakichiy yumaypi, kuyaypi manchachishka, wakllichishka kakpika kamachiymanta rikukwasikunaman willashpa kishpiychiyta ushanallami. Llaki allichik kuska tantanakuy kamachik pushakkunaman willana, paykuna chay llakikunata allichichun. Shinallatak, Kuskaku Suyu Kawsaypura Llakikunata Allichik Tantanakuyka yachakukkunapa llakikunamanta harkayta churachun katirayana, shinallatak apukkuna wanachichun rikurayana. Kuskaku Suyu Kawsaypura Llakikunata Allichik Tantanakuyka llakikunata uku killkakamayta rurashpa sakinka, shinallatak, chay washaka rikurayashpa allichirinkakamami katirayanka. SUKTANIKI WANKURIY YACHAYPA AYLLUYARIY HAYÑIKUNAMANTA, PAKTACHIYKUNAMANTAPASH 15 niki. Yachaypa Aylluyariy.- Yachaypa Aylluyarika shuk yachana kamaywasiman kimirishka runakunami kan, paykunaka kikinpak kak yuyayta charik runakunami kan. Chaypika: apukkuna, yachachikkuna, yachakukkuna, yayamamakuna, yachana wasipi shuktak llankakkunapash. Yachaypa Aylluyarika, kawsay rurakkunata, pukllakkunata, willakkunata, llaktayukkunata kamakkunatapash tantachishpami purichinka; paykunapa rurayta wiñachinkapa, tukuykunapa allí kachunmi llankanka. 16 niki. Yachay Aylluyariypa hayñikuna, paktachiykunapash.Yachay Aylluyariyka hayñikuna, llankayruraykunata, sapan sapan, tantanakushpa paktachinkapakmi kan.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

KANCHISNIKI WANKURIY AYLLULLAKTAPA HAYÑIKUNAMANTA, PAKTACHIKUNAMANTAPASH 17 niki. Hayñikuna.- Ayllullaktapi kawsak runakunaka kay hayñikunatami charinkuna: a. Yachana wasipi, mana yachana wasipi; kamachishka, mana kamachishka tukuy paypa kawsaypa watakunapi yachayta chaskinata charin. Shina paypa ushay yachay mirarichun, llaktayuk kanata, sumak kawsayta charinkapa ushanka; b. Paypa ayllullakta ukupi kak yachana wasikunapi, kamaywasikunapi imashina yachaykuna kakta rikushpa, yuyayta kushpa aynina; c. Riksiri katikuyta wichayman pushana, tantarishka ayllullaktapura sumaycharichun mirachina, paypak saywashka llakta ukupi yachana wasipurata sinchiyachina; d. Kay kamachiypi tiyak mañashka yuyaykunata kimirinakuchishpa paktachichun aynina, ayllullakta wiñariyna mutsuykunaman yaykurik kachun, tukuylla yachay kamaywasi ñawpakman llankana yuyayta wallpana; e. Yachay may alli, tukuy shunkuwan yachankapak, rikurayankapa aynina, shina ayllullaktapi kawsak runakupak hayñita sumaychana, yachanawasipi yachaypak tiyak hillaykunata alli kachana; f. Yachanawasikunapa kamachiypi nishka shina: tukuy mutsuriypi yanaparik ukukunata, hillaykunata, shukkunatapash rikushpa charina, kachanapashmi kan; g. Shinallatak yachanawasikunapi ima charishkakunata alli charinkapakka, yayamamakunapura shuk tantariykunapi aynishpa rurashpami maykan yanapak wasikunata mañashpapash pakta yanapana; h. Yachakukkuna yachakuypi allita harkashka kachun nishpaka, llaktapa wasikunawan imallatapash alli tinkirishka shina apanakushpami ñawpakman riyta ushana; 49

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

i. Mamallaktapa Mamakamachiy nishkawan, kay kamachiy nishkawanpash ayllullaktapa yachaywasi kikinyarishpa sinchiyachun aynina; j. Paypa ayllullaktapi tiyak yachana wasikunapa kawsay imashina kashkata riksinkapa kutsiklla munana; k. Yachana wasikuna ayllullaktakunawan sumakta apanakushpa sumaychashpa kawsaymanta shinchiyachina. 18 niki. Paktachiykuna.- Ayllullaktamanta kari warmikunaka kay paktachiykunatami charin: a. Yachaypa aylluyariy alli kawsay tiyachunka, llakikuna tiyakpi sumaklla yuyarinakushpa allichichun yanapana; b. Yacha nawasipa muyuntinkunapi, yachay llankaykuna wi単ariychun kuskakunata alli chuyaklla charirayana; c. Tukuypa yachana kamaywasikunata, yachaypa tiyakkunatapash sumaychana, kamana; shinallatak tukuylla yachana wasikuna ama wakllirichun allita kamankapa, rikurayankapa, mushukyachinkapa makita kunakuna; d. Kari warmi yachakukkunapa, ayllullaktapi kawsak runakunapakpash tukuy ukku allikayta, munayta, kariwarmiyay kayta sumaychana, harkanapash; e. Yachanawasikunapa llankaykunapi tantariynakushpa aynina, shinapash amawta yachaykunapika mana ushay tukunchu.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

III KAPAKNIKI MAMALLAKTAPA YACHAY LLIKAMANTA SHUKNIKI WANKURIY MAMALLAKTAPA YACHAYLLIKAPA PAKTAYKUNA 19 niki. Paktaykuna.- Mamallakta Yachayllikaka, Mamallaktapa Mamakamachiypi paktachiy killkashkamanta ashtawanka kay kamachipika, tiksi yuyaykunata, paktariykunatapashmi tukuyta paktachinka. Mamallakta Yachayllikaka, Mamallaktapa Tantachiy, Paktarakiy Llikapa ukupimi tiyan. Paypa kapakkamayka Sumak Kawsayta rikunka, Mamallaktapa Mamakamachiypi riksishka hayñikuna, pushay, kamay, atiriy, ama yanka sakirichun rikunka; wiñariy pushay, Mamallakta Llika Ushay Yallichiy Llankayñan ayniy, chaypi killkashka paktaykunatapshmi paktachinka. Mamallaktaka paypak kamachikpak tukuy patakunapi, yachay mañaymashkaypi llankayñanta ruranka, tantachinka, rantinka; yachay mitachita mushukyachinkapash. Kaykunaka: sumakruraykuna, yachayñankuna, kawsaykuna, shimikuna yuyaytami charinka, shinallatak mana paktaraki, saywashka allpa mañaymanta tikrachinka. Chayka tiksi chani mutsuyta, ruray kallaripa yachana kamaywasikuna awllita kallarichun arininka. Mamallaktapa paktayachayka tukuylla yachana wasipi, kiti yachana wasipi, shukpaklla yachana wasipi, iñikkuna yachana wasipash, kallari yachaypi, tiksi yachaypi, hatun yachaypipash paktachina yuyaymi kan. Shinallatak yachachikwan yachana, wakinpilla yachachikwan yachana, kikinlla yachaykunapipashmi paktachina kan. Tawkasami kawsayta, tawka shimi rimayta charik kawsaymarkakunapika, kamachiyrishka shimipimi yachachina kan. Paktayachay ñanka, tawkasami kawsaymarkaka, kawsaypuraka Mamallaktapa muskuytami paktachinka. Yachay kamaywasikunaka Mamallakta Yachay Llika ukupi kashkamantaka sapan llaktapi imashina kikin kawsaykunata charishkatami paktachinatak kan. 51

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

20 niki. Kullkita, hillaykunatapash rakiymanta.- Yachaymanta kullkita kunkapakka, tiksi kamaywan, saywa llakta kawsayta rikushpami kullkita hillaykunatapash kuna. Ashtawan wakcha, hichurishka runakunamanpashmi imallatapash alli mashkashpa karanka, rikunka, ashtawankarin yachanawasikunaman mana chayakkuna, karuyachishka kawsakkunamanmi rikurayashpa yanapanka. Shinallatak, yachachikkunata, llankakkunata kamaykuta ruranka, alli kak, mana alli kakta mashnawan paktariktapash rikushpa allininkapa.

ISHKAYNIKI WANKURIY MAMALLAKTAPA YACHAY KAMACHIKMANTA 21 niki. Mamallakta Yachay Kamachik.- Mamallaktapa Yachay Kamachikpa munaymi kanka, paymi karita, warmita kashpapash churanka. 22 niki. Mamallakta Yachay Kamachikpa ushaykuna.- Mamallakta Yachay Kamachikpa, Mamallakta Yachayllikata pushakshina, chay hatun kuskapak yuyaykunata wi単achinka, tukuypi yachay hawa llankay may alli kachun, yachayllikapi llankakkunapa wi単ariy alli kachun wallpanka. Yachaypak mutsurik nipakuna yallichina, rakinataka Mamallakta Yachay Kamachikmi rurayta ushanka. Ashtawankarin hatun kitikunapi kikin kamachik pushak llankak yachana wasikunapi, kitilli yachanawasikunata pushanka; kaytaka Mamakamachikwan, kamachiywanpashmi pushanka. Mamallakta Yachay Kamachikpa ushaykunaka, kaykunami kan: a. Mamallaktapak Mamakamachiypi, kamachiypi rikushpa, Mamallakta yachayllikapak yachana tatkikunata, hatun yachaytapash tinkina; b. Mamallakta Yachayllikata kamana, yachayta hapisha pushana, kaytaka kunan pacha kamachiykunawan pushana; c. Yachay llaktayta wallpana, wichayman pushana; tukuy patapi, tukuysami Mamallaktapak ma単ashka yachay 単anta wallpana. 52

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Mamallaktapak yachay linchitapash rurana, shinallatak yachaypak mutsuy tantachinata kuna, kay kamachiypak kallarikunawan, yuyaykunawanmi pushana. Mamallakta Wiñariy Paktayyuyaywan, Yaykurina Paktapakta Llikawan, kamachiypi rikushka shuktak kamay wasikunawanpash chay yuyaywanllatak llankana; d. Mamallakta Yachayllikapi llankak runakuna yachaykunapi wiñariychun mitachipa mutsuyta tantachina; e. Tukuy yachay katikuyta rurakkuna aynishpa arinina, shina Mamallakta yachay paktay yuyay ukuman yaykurichun, llakta ushay yaykurichun arinina; tukuy llaktakunapi llankaykuna wiñarishpa katichun, mutsushka pachapi paktachichun rikurayana; f. Amawta taripayta, yachay taripayta, sumakruray taripayta wiñachina, yanapana; ñawpa yachaykunatapash taripana, Mamallaktapak shuktak kamaywasiwan kimirishpami kaytaka rurana; g. Killkashka pankakunata, yachana kamukunata, shimimanta kamuta, sumak pakchi hawa kamuta, amawta kamuta wiñachiyna, killkarichun yanapana; kay kamukunapika warichariy yuyay, tsiknina yuyaypash mana tiyanachu kan; h. Yachaymanta tantanakuykunata pushana, Mamallaktapi, istallaktapi rikurinata paktachina, chaypakka kamachikpi nishka shina minkashkami kana; kamachiypi nishka shina; i. Yachaypa llankayñanta rurankapakka, alli yachak runakunata, nipakunata, kullki yaykunata, sumak ruraykunata charinkapakka mutsurikkunata mashkana; shinallatak kaywan yachay paktay yuyaytami charina; j. Yachay paktay yuyayta mirachinkapa, arinishkakunata killkashpa surkuna;

yuyarishkakunata,

k. Yachay kuskapa mutsuriska kullki millkata allichina, chaytaka kullki kamachikmanmi chayachina; l. Kullki millkata alli kamachun shuktakyachiyta mañana;

rikurayana,

mutsurikpika

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

m. Istallaktakunaman richun minkaykunata kamachiyna, chaypakka kamachiykunapi nishka shina rurana; n. Yachanawasikuna wi単arichun, awllichun arinina, shinallatak wichkarichunpash kamachiykunawan, uchilla kamachiykunawanpash paktachina; o. Kay kamachiyta katishpa yachana wasikunapa llankaykunata rikurayana p. Mamallaktapa Mamakamachiywan, kamachiywan yuyarishpa, wanachina ushayta charin; q. Mutsurikpika yachana wasikunata shukllayachina, chaypakka uchilla kamachiykunawan paktachina; r. Yachaykuna paktachunka Mamallatapak Mamakamachiypi, kamachiypi nishkawan rurana, chaypakka shuktak kamaywasikunawan yanaparinkapak arinishpa killkana; s. Yachanawasikunapa, uchilla kamachiykunaka, yachaykunapa taripaykunata rurachun ari nina; t. Mamakamachiypi, kamachiypi, uchilla kamachiypi, shuktak Mamallakta yachana llika churashka kamachiykunata paktachina, paktachichinapash; u. Mamallakta yachana llikata nikichunka, uchilla kamachiwan allichichun, Mamallaktapak Mamakamachiywan yuyarikunata, arinikunata surkuna; v. Paypak awllina karma ukupi, Mamallaktapak Mamakamachiywan, kay kamachiypi, uchilla kamachiypi imashina allichinata, kunkarishka kakpi allichina; w. Mamallakta Yachay Tantanakuyta pushana, paypa apuchiwan llakita allichinka; x. Yachana wasikunaman tukuy ima kushkakunata alli charichun, alli rurachunmi rikurayana; y. Hatun yachay llikawan kimirinakuna, chayka Mamallakta Yachay Kamachik kushka yachayta rikuchik pankakunata arininkapami kanka; chay pankaka sumak yachana wasimakunaman yachankapak yaykuchunmi chanina; 54

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

z. Yachanawasikunaman tukuy mutsurishkakunata utkashpa, pakta paktami tukuy patay, sami yachaykunaman yallichina; aa. Chikan chikan sami mañaymashkaypa ñankunata llaktayukkuna aynichun churana; bb. Tukuy runakunapa ñawpakpi yachay llika llankaymanta ñawinchina; cc. Kamachiypi churashkawan, uchilla kamachiypi churashkawan paktachina; dd. MamallaktapaYachay Kamachikmi tukuy yachanawasikunapi chay alli yachayllatak kachun arininka. Kamayku Hatun Wasimi shuk kamaykuta rurashpa pushanka. Tukuylla shinallatak yachayka ishkay yuyaytami charinka: yachachina ñan, kayka yachakukkunapak amawta yachay ushaytami rikunka. Mamallaktapi mañashka yachachina ñanwan kimirishka kanka; yachayniyukkuna, ña nishka kari warmi yachachikkunami kanka, yachanawasita pushak kamachikkunapash kankami. KIMSANIKI WANKURIY MAMALLAKTA YACHAY HATUN TANTANAKUY 23 niki. Mamallakta Yachay Hatuntantanakuy.- Mamallakta Yachaypa Hatuntantanakuyka, Mamallaktapa Yachay Apukpa punchanta kunashpa yanapakmi kan. Mamallakta Yachay Tantanakuyka, kari warmi paktakay tantanakuy kachashkakunawanmi rimanakunka, chay tantanakuypa yuyaywanmi tukuy yachaypi tukuypa kapakkamayta, katirayayta, kamaykuta churana yuyayta charin. Kaytaka Mamallaktapa Mamakamachiypi, kamachiypi nikichishkata rikushpa paktachinka. Mamallakta Yachay Tantanakuyka, Mamallaktapa Mamakamachiy, kamachiy churashka ñankunawan tiksirishpami runakuna aynichun patayta pushan, aynina pataykunata paktachin, kayka, shinami wallparishka kan: a. Mamallaktapa Yachay Apukmi pushanka, paypa apuchiwan llakita allichinka; 55

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

b. Ishkayshimi Kawsaypura Yachay Llikata pushak; c. Mamallaktapa Yachay Kamaykuta pushak; d. Mamallakta Hatunyachaypa Killakkamayuk Ukuta pushak; e. Mamallaktapa Llankayñan Wiñariyta pushak; f. Ecuador Mamallaktapa kitikunamanta shuk minkashka; g. Ecuador Mamallaktapa paklla kitillikunamanta shuk minkashka; h. Mamallaktapi yachachikkunamanta rikuchun chusku kariwarmi minkashkakuna, tantariy yachachikkunamanta shuk minkashka, mana tantarishka yachachikkunamanta shuk minkashka, kikinpaklla yachanawasikunamanta shuk minkashka, kushipatakuna charishka yachanawasikunamanta shuk minkashka. i. Mamallaktapi yachakukkunamanta kimsa kariwarmi minkashkakuna shina: (ishkayka tukuypak yachanawasikunamanta, shukka shukpaklla yachanamanta) kanka; j. Yayamamapa tantanakuykunamanta kimsa kariwarmi kachashka (tukuylla yachanawasikunamanta ishkayka minkashka, shukka mikashka shukpaklla yachanawasikunamanta) kanka; k. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayllikapa tawkasami kawsay tantanakuypa shuk minkashka kari warmi kanka; l. Ayllullaktakunamanta, llaktakunamanta, kawsaymarkamanta shuk minkashka kariwarmi; m. Yunkakunapa, yanakunapa llaktakunamanta shuk minkashka kariwarmi kanka; n. “Chushaklla tiyarinapak” shutipi, chay kuskata ayllullaktamanta hapichun, payka rimayta, apuchitapash charinka. Chikan yachak ayllullaktapi llankakkunata rikurichun akllankapaka, akllak tantanakuytarakmi kayana kan. Kaypakka Mamallakta Akllakkamayukwanmi yuyarina kan. Kaypak churashka uchilla kamachiwanmi paktachina, kariwarmi paktapakta kachun, sapan llaktakunamanta shuktak shuktak shamuchun rikunka. Shina akllashka awllikkunaka ishkay watapakmi shutichishka kanka, kayta 56

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

alli paktachichunka uchilla kamachiyta rurashpami paktachinka. Rikurikta pushay pachakunapi, sumak llankay urmakpi, paypak llankayka chay pachapimi tukurin, mita tukuchina sirikpipash tukurinkallami. Mamallakta Yachaypa Hatuntantanakuyka, tantarikunaman aynichun kayayta ushan, chay kayaypika: sumak yachakkunata, tukuylla kamaywasikunamanta, shukpaklla kamaywasikunamanta, llaktayuk tantarishkakunamantapash aynichun kayanka, ashtawankarin rurana yuyaykunata rimankapakmi kayanka. Kay tantanakuyka kamachiypi, uchilla kamachiypi kimirishpami pushanka. Mamallakta Yachay Hatuntantanakuypi kakkunaka, sapan tantarishmantami kullki yanapaytaka hapinka, chayka uchilla patamanta hatun pushak patapi llankakkamami kullkita hapinka; purishkamanta, pu単ushkamantapash kullkitaka hapinkami, chayllamantatakka ishkay kutinka mana hapinkachu. Mamallaktapa Yachay Hatuntantanakuyka, Mamallaktapa maykan kuskapipash tantarinata ushanmi, tantarikunaka llankana yuyaykunata paktachinkapakmi kanka. Kay tantarikunataka chikan chikan llaktakunapimi ruranka. 24 niki. Mamallakta Yachay Tantanakuypa Awllikuna.- Mamallakta Yachay Tantanakuypa awllikunaka kaykunami kan: a. Mamallakta Yachaypa Llankay単anta ruraypi, ariniypipash aynina; b. Tantanakuy yachay tapuykunapi yanapakkuna kana; c. Mamallaktapa Mamakamachiywan, yachana karmapi Llaktayuk Chaypikana Tantanakuywan aynina, ishkantinpura tantarishpa 単ankunata yuyarina.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

CHUSKUNIKI WANKURIY MAMALLAKTA YACHAY APUKPA MAÑAYMASHKAY PATAYKUNAMANTA 25 niki. Mamallaktapa Yachay Kamachik.- Mamallaktapa Yachay Kamachikka, Mamakamachiypi nishka shinami, tukuy yachay llikata pushanka, tukuyta rikurayashpa paktachichinkapash, tukuy hayñikuna paktachun kamanata charin. Chusku mañaymashkay pataykunapimi rakirin: shukka chawpi pataypi kanka, kimsaka ushay yallichishka patay llankaypakmi kanka, shina: ishkay shimi kawsaypura kuska suyukuna, ishkay shimi kawsaypura kuskaku suyukuna, ishkay shimi kawsaypura muyuntin suyukuna. 26 niki. Mamallaktapa kawsaypura chawpiyay patay.Mamallaktapa Kawsaypura Chawpiyay patayka, kapakkamayta, shullayashka chayay, Mamallaktapa Yachay llankayñan, Mamallaktapa kullkimanta kipaparuray, runakuna alli llankachun kapakkamaytapash ruran, chay runakunaka Mamallaktapa tukuy pataykunamantami llankaykunata ruranka. Tukuy kuskakunapi tiyak yachaypushaykunatami payllatak rikunka. Mamallaktapa Yachay llikatapash rikunka, chaypakka uchilla kamachiytapash wiñachinka, shinapash Mamallaktapa Mamakamachiy, shinallatak kamachiypi rikushpami shuk pushaykunatapash rikunka. Mamallakta yachayta pushakkunaka ashtawanka imashina tawka sami kawsaypura yachayta shimi rimaykunamantapash yunkakunaman, yanakunaman, llaktakunaman, kawsaymarkakunaman chakachishpami awllinkakuna, shinami tawka kawsayuk mushuk llaktata wiñachirinka. 27 niki. Paktachiy pataykuna.- Kay Paktachiy Pataykunaka Mamallaktamanta mañaymashkaykunatami paktachinkakuna. Shinallatak kay pataykunapimi rakishka: kuska suyukuna, kuskaku suyukuna, muyuntin suyukuna, ashtawanpash tukuykunami ishkaypura kawsay, shinallatak ishkay shimipi yachaypakpashmi kanka. 58

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Tukuy pataykunapimi ishkay shimipi yachay llikamanta yanapakkuna tiyanchun churanka. 28 niki. Kawsaypura, ishkayshimi kuskasuyu pataykuna.Kuskasuyu pataykunapi kawsaypura ishkayshimika, Mamallaktamanta ma単ashkakunatami paktachinka, chay ruraykunataka kuskasuyu pushakkunawan, shinallata hatun kitikunapi, Yawati Suyu kuskapi churashka pushakkunawanpashmi tantalla llankanka. Mamallaktapa Ychay Llankay単anpi nishka shinaka chay hatun kuskakunapika, saywashka llaktakuna, shinallatak llaktakunamanmi rurashka kan, kutin chaypika chikan chikan kawsaykunawan, rimaykunawanpash tiyakkunatami yanapan, shinallatak kay tukuy ruraykunataka Mamallaktamanta ma単ashkatami ruranka. Maykan runa llaktakunapi kikin shimita achka rimakkuna tiyakpika, paykunata sinchiyachishpa yanapachunka, ishkayshimipi yachanamanta yanapakkunatami churanka. Chay kuska suyukunapi achka runakuna tiyakpika, pushaktaka, llaktakunamanta, kawsaymarkakunamanta kakpimi churanka. 29 niki. Kawsaypura ishkayshimi kuskakusuyu pataykuna.Kawsaypura ishkayshimi kuskakusuyu pataykunapika, Mamallakta Yachayta Kamachik, uchilla yachay kawsaypura, ishkayshimipi yachashpa patayta churashka washaka, kaykunatami rikushpa ruranka. Tukuy kawsaypura, ishkay shimipi rimashpa patay kuskapi yachay tiyachunmi rikunka, kallariy, tiksi, hatun yachaykuna mirarichun, llaktapi kawsak ima mutsurikunata allita kamashpa yanapanka. Shinallatak chaypi tiyak hillaykunata allikachishpa kachanka, ashtawan yachanawasikuna sinchiyachunpash rikunka. Shinapash sapan kitilli llaktapi tiyak kawsaypura, ishkay shimipi ima mutsuriykunatapash kamanka. Mashnalla Yachanawasikunata, yachakukkunamantapashmi tukuy yuyaykunamantaka kitipi pushakkunallatak chikan kawsaykunamanta, shimikunamantapash rikushpa sapan sapan kitikunapimi paktachiyta ushanka. Shinallatak hatun llaktakunapika ishkay patsak waranka runakunamanta yalli kawsakpika kutin shuktak kawsaypura, ishkay shimi kuskaku suyuta wi単achinka. 59

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Ishkayshimipi yachanawasikunata pushana mutsurikpika tukuy mitachiyta rurak kamaywasikunapura yanaparinakushpa imatapash ruray tukunkallami, shina: pukllana pampakunata, alli kawsaypa hanpikunamanta, kawsaymanta ma単aykuna, nikichik, willachik hillaykunamanta, shukkunamantapash alli kachunmi llankanka. Kuskaku suyu kawsaypura, ishkayshimi yachay patay ukupika, kawsaymarkapi kawsak runakunatami llankachun churanka. Kuskaku suyukunapi ishkayshimi rimak achka runakuna kawsakpika, kawsaypura, ishkayshimipi patay pushak kachunka, kari warmi kashpapash kikin shimipi rimakmi kanka. 30 niki. Kawsaypura, ishkayshimi muyuntin suyukuna.Kawsaypura, ishkayshimi muyuntin suyukunaka, tukuylla, shukpaklla, tukuylla yachaywan i単ikyachaywan chakrupak tawka yachana wasikuna tantarishkami kan, kay yachanawasikunaka saywashka llakta ukupimi sakirin. Chay yachanawasikunaka: runakunata, allpashuyuta, runakakta, shimikunata, kawsaypurata, kawsayta, pachamamata, akllashka saywashka allpata rikushpa tantarishkami kan. Tukuy yachanawasikunami yatakamay ukupi tinkishka kanka, shina tinkishka kashpami ma単aymashkay kullkikunaka chayay ushanka. Sapan, yachayta rikuk kunaktami wi単achinka, paykunaka: kimsamanta, kanchiskamami tantarinka, yachanawasipak pushakkuna akllasha churashkami tantarishka kanka, shukpaklla yachana wasikunaka shuk runatami churanka, chay runaka yachaykunamanta rimankapallami shimita, apuchitapash charinka; sapan kawsaypura, ishkayshimi muyuntin suyukuna, shuk kamaktami charin, paykunaka kamanata yachak kariwarmi kashpapash kanka. Tukuylla muyuntin yachanawasimanta kamayta, kullkimantami rikunka. Payka mishanakuypi ushashpallami yaykunka. Kawsaypura, ishkayshimi muyuntin suyukuna, runa ayllullaktakunamanta wallparishka kakpika, kariwarmi kashpapash yachay muyuntinpika chay ayllullaktamanta runami pushak tukunka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

31 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Muyuntinpa Yachay Tantanakuy Ushaykuna.- Kaykunaka kay ruraykunatami paktachinka: a. Muyuntin yachanawasikunapi tukuy yuyashka, churashka shukllayashka chayaykunatapash paktachichunmi rikurayanka; b. Sapan muyuntin yachanawasikunapi may alli yachaykunata yanapakkunawan, rikukkunawan tantalla ñawpakman pushanka; c. Muyuntinpa llankayñanta, wallpana, mirachinapash;

yachay

wiñariy

yachaykunata

d. Yachaykuna ashtawan allichirichunka, yachaykanchakunapa ñankunata rurana, shinallatak yachayta pushakkuna, yachachikkuna punchanta yachayta mirachichun; e. Llankayñanta, kamaywasipura yachana, ayllullakta wiñariynaman kimirik yachaykunata wallpana, mirachinapash; f. Muyuntin yachanawasikunamanta ima mutsurikunata, mashna kullki mutsuymanta rurashpa muyuntin, kuskaku suyu kamakkunaman kachana; g. Muyuntinpa kullki churay llankayñan pushayta paktachichun katirayana; h. Muyuntinpa kamak rurana llankayñanta paktachikukta rikuna, rantishkakunatapash rikuna, paypa llankaytapash kamaykuna; i. Runakunapa muyuntinpi llakikuna tiyakpi allichinkapakka mushuk rikuy paktaykunata wiñachina; j. Uchilla kamachiypi killkashkakunata paktachina. 32 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Muyuntin Amawta Yachay Kamakpa awllikuna.- Kamakpa awllikunaka kaykunami kan: a. Kawsaypura, Ishkayshimi Muyuntinpa Tantanakuypi yuyarishka shinami ima rantiykunata, minkaykunatapash kamachiykunapi nishka shina rurana; b. Paypa muyuntin yachaywasimanta ima llakipi, allipipash kamakkunapi nishka shinami rikurina; 61

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

c. Paypa muyuntin tantariy alli awllichunka mutsurishka ruraykunata, shuk yanapakkunawan wankurishpa llankankapak warawana; d. Uchilla kamachiykunapi paktachinami.

shuktak

churashkakunatapash

33 niki. Yachaypa Kapak Tantanakuy.- Sapan yachanawasikunami, paykunapa kamachiywan, uchilla kamachiywan, paypa yachay ayllullakta, yachay kamachiy nishka shina aynichun, paykunami mañaymashkay rurashkakunata, ñawinchiykunatapash rikurayana kanka. Mamallakpa Yachay Kamachikmi tukuylla yachana kamaywasikuna aynichun kallariy rikuk kan, ñawinchiyta rurakpashmi kan. Kari warmi yachakukkuna, yachachikkuna, pushakkuna, yayamamakuna, yayamamapa ranti minkashkakunapash tantarishkami kan. Yachaypa Kapak Tantanakuyta pushakka paypurakunamanta tukuykunapa apuchiwan akllashkami kanka, shinallatak shuk wata yachayllatami pushanka. 34 niki.- Awllikuna.- Yachaypa kapak tantanakuyka kay awllikunatami charin: a. Yachay kamaywasipa llankayñanta ruraypi aynina (PEI); b. Yachanawasipa taripaykunapi aynina, shinallatak mutsuriykunapi, allichinakunapi yanapankapa aynina; c. Llankayñanta ruraypi, llakipi mana urmana yachayta rurana, llakipi yanapay, llaktayuk kawsaykamay tiyachun pakta pakta yanapashpa aynina; d. Yachana wasikunapi yachaykuna tiyachun llankayñanta wallpaypi, punchanta yachayta allichina, llankaykunapipash pakta pakta yanapashpa aynina; e. Yachay mañaymashkay hawa llaktayukkuna ñawinchina kuskata wiñachina, yachay kamaywasipa llankayñanta (PEI) paktachichun churana; f. Yachay 62

kamaywasikunawan

llankaypi

llakikuna

rikurikpi

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

rimanakushpa, sumakta allichina; g. Mushuk yachachikkuna yachachiy llankayman yaykukukpi, yachachiyta rikuchina kamaykupi aynina; h. Yachanawasi pushakkunata, yachachikkunata kamayku ruraypi aynina, kipaka apukkunaman willana; i. Ayllullakta wiñarichunka, yachaypa ruraykunata ñawpakman purichina; j. Yachanawasipa Kawsaypura Kamachiyta rurankapa aynina; tukuykuna ariniynakushpa yuyariykunaman chayankapak, paktachinkapakpash; k. Uchilla kamachiypi shuktak nishkakunata paktachina. Yachanawasipa kamachikkunaka “chushak tiyarinatami charinka”, chaywanmi llaktayukkunaka chaypi ayninka, uchilla kamachiywanpash paktachinka. 35 niki. Mana ushaykuna.- Yachanawasipi rikuk kamachikkunaka ayllullaktata yanapak mitachikunami kan, paykunaka llankashkamanta mana kullkita hapinchu, ima kamaritapash mana charinchu. Ima kullkitapash makinchinataka mana ushanchu, yachanawasikunata mana kamay tukunchu. 36 niki. Kiti Kamachikkunawan kimiriymanta.- Mamakamachiypi, kamachiypi killkashkakunata mana wakllichishpalla arininka, ashtawankarin ushay yallichiy tantarishka llaktakunapa kamachiy, kitipa kamachiy yachanawasikunata yanapankapa kay yuyaykunata charin: kitipa kamachik yachanawasikunata yanapankapa kay yuyaykunata charin: a. Yachanawasikunata pachama llakichimanta harkana;

llakichimanta,

runakuna

b. Ñawpa pacha rurashka wasikunata, yachana wasitukushkata allichishpa, wakaychishpa, kamashpapash charina; c. Ñan kamaywan yanapana, chaypika: yachana wasikuchukunata antawakuna ama yalli kallpachun sakina, rikuchishka ñanta 63

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yallina, chakata yallina, rikuchik unanchakunata rikushpa yallinata yanapana; d. Tukuy kuskakunapi mintalay tiyashpa yachakukkunata llakichik llankay tiyakpi, shinallatak yachanawasikuna alli llankakukpi harkaykuna tiyakpipash rikurayana; e. Yachakukkunata pushak antawakuna alli purichun rikurayana, allichinapash; f. Mamallakta ma単ashka yachaypa llankay単anta rurashpa paktachina, tukuypa kuska pampakunata mashkana; sumak yachakuykuna tiyachun, kuchullapipash kachun rikuna, alli yachanawasikunata rurachun kamana; g. Yachaypi yanapak tukuypa allichishpapash charina;

kuska

pampata

wallpana,

h. Yachana wasikunapa nikichik antakunata, willachiykunatapash mashkashpa yanapana;

shuktak

i. Shinallatak kamukamayuk wasita, shuktak willachikkunata, sumak takiykunamanta, sumak tushuykunamanta, shuktakunamantapash allichishpa yanapana. PICHKANIKI WANKURIY MAMALLAKTAPA YACHAY LLIKAPA MASMA 37 niki. Chakruy.- Mamallaktamantapacha Yachayllikaka pataykunapi, chikansami yachaykuna, yachanawasikuna, sumak yuyaykunata, imakunawan ruraykuna, shina rikuchin: kallari pataypi, tiksi pataypi, hatun pataypipash; sumak yachay pataywanpashmi tinkirishka kanka. Ranti, llaktarunakunapa, kawsay markakunapaka ishkay shimi kawsaypura llika yachaykunallatakmi katinka. Kay yachay llikaka ruraykunata paktachinkapakllami kan. 38 niki. Punchanta yachay, mana punchanta yachay.- Kay sami yachaykunataka Mamallaktapa Llika Yachaytami rikuchin, 64

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kawsaykunamanta, shimikunamantapashmi yachachin. Atishka yachayka watanti watanti mirarishpami rin, shuk tukuchishka pankata surkunkakama; kay yachaykunaka uchilla kamachiypimi achikyachin; chaypakka, tukuy yachaykunatami, Mamallaktapa Yachay LLankay単an paktachirishpa pushakmi ari nishka hawa kallari pataypi, tiksi pataypi, tukuchi pataypipash yachaykunataka yachachishpa rina kan. Ranti ushay pachakunapilla yachakushkakunaka, puchukay punchakunallapi yachaykunaka mana kallari pachata, tukuri pachatapash charinchu, ashtawanka kawsaypachakunapi yachakushpa shamushkami, shuk kamaykukunata rurashpaka alli yachaywanka imapachakunapipash yachashpa tukuchinata ushanmi. Kaytaka Mamallaktapa Yachay Kamachikmi uchilla kamachiypi churanka. Manarak chunka pichka watata paktachishka wamrakunaka yachaykunata, tiksi pataypi, tukuchi pataypipash tukuchinkapak hay単ikunata charinmi Manarak yachay pataykunata tukuchishka runakunaka tiksi yachayta kallarimantapacha yachashpami tukuri yachaykama, yachashpa tukuchinka. 39 niki. Punchanta yachay.- kay yachaypakka kimsaniki pataykunami tiyan: kallari patay, tiksi patay, tukuri pataypashmi kan. 40 niki. Kallariy yachay patay.- Kay kallari pataypika tukuylla wawakuna alli wi単arichunka, kaykunawanmi ayllullaktapa kawsaywan paktarishpa, yanapana. Shinallatak: yachaykunawan, pukllaykunawan, yuyaykunawan, kuyaykunawan, ukku kuyurikanchawan, kikin kawsaywanpash yachachina kan. Kaytaka kimsa watayukmanta pichka watayukkama yachakuywan katinka shinapash kawsaykunamanta, kikin shimi rimaykunawanpashmi yachakunkuna, shinami paykunapa kikin wi単ayta, kikin pukuytapash chaskishpa allimanta allimanta yuyaykunata mirachishpa katinka. Kallari pataypi yachaykunaka, tiksi pataypi yachaykunawanmi 65

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

tinkirishpa katirayanka, yanaparishpa katina kan.

shinami

wawakunapa

wiñaytaka

Kallari patay yachaykunaka, ayllukunapa, ayllullaktakunapa, Mamallaktata pushakkunapa, tawka ruraykuna rikurayashpami maykakunapash ukllashpami, wawakunata charina kan. Tukuy allichirikunata, tawkasami yachaykunataka kawsaypak uchilla wawakuna kimsa watayukmanta pichka watayukkama yachakushpa katichunka Mamallaktapa paktachiymi. Wawakunata wachariy punchamanta kimsa watayukkamanka yachayka ayllukunapa hatun paktachiymi. Shinapash paykunami maykan yachayta chaskichunka ushanka, chaytaka Mamallakta yachayta pushakmi ari nishka kanka. Kimsa watayukmanta pichka watayukkama wawakunataka Mamallaktapa paktachiymi, chay paktachitaka tawkasami yachaykunawan, pushakmi shuk killkashka pankawan rikuchinka. 41 niki. Rantimanta kamaywasipura Yanapay.- Uchilla wawakuna wacharishka punchamanta pichka watayukkamanka, Mamallaktapi kallari yachaykunamanta pushakmi shukpaklla shinallata tukuypa wasipurakunata pushakkunawanmi, wawakunapa wiñarimanta rikchachishpa yanapayta charinka. Mamallakta Pushakmi imashina purina ñantaka uchilla wawakunapa yachaykunata, tinkichishpa paykuna apakushka yachaykunata, ukllaykunawan, hampirikunawan, sumak mikuyta, kamaykunatapash paktachishpami mirachinka. 42 niki. Tiksi yachay patay.- Kay pataypika pichka watamanta ñawpamanmi wawakunapa, wamrakunapa alli yuyaykunata, aycha ushaykunatapash, yuyaysapa, imatapash paktachik kachunmi yachachinka, shinallatak katik patayman yallishpa, wamrakuna yachayta paktachishpa tukuchichun yanapan. Kay pataypika tiksi yachayka chunka watapimi paktachirishpa tukurin. Shinapash runa shimikunamanta tawka kawsaykunamantapash, yachakushpami tukuchin. 43 niki. Hatun yachay patay.- Ña tiksi yachayta tukuchishpaka, kati 66

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

patay tukuri yachayka, kimsa wata yachaytami paktachina kan. Kay tukuri yachay yuyayka wamrakuna kawsaypurapi pakta pakta yaykurishpa yachakshina imatapash hawalla rurachun tukuyta alli yachashka kachun, shinallatak ima llankaypakpash allikuna kachun, wakinkunaka sumak yachaykuyman yaykushpa asktawan yachakuchun, kay patapi yachakukkunaka shuklla sapi yachaykunata yachakushpaka maykan amawtaykunatapash kati ushankallami, shina: a. Amawtay hatun yachaypi.- Shukllasapi yachaykunata paktachishka hawapi ashtawan amawtay yachaytapashmi yachakushpa paktachin. b. Pakchi hatun yachay.- Pakchi hatun yachay, shukllasapi yachaykunata paktachishka hawapi sumak ruraykunata shinallata pukllaykunata, makiruraykunata, yachakushpami llankaykunaman yaykuyta ushan, chaypimi llankashpa kullkikuna chaskiyman ushanka. Kaysami yachaykunata pushak yachanawasikunaka shuk llankakwasipimi shutirinka, yachachikkuna, yachakukkunapash asha kullkita llankaykunamanta chaskita ushanka. 44 niki. Paktachik hatun yachaykuna.- Kay yachaykunaka tukuri pataypi yachaykunata sinchiyachinkapakka ishkaysami yachaykunami kan: a. Pakchi hatun yachay kapuk.â&#x20AC;&#x201C; Kay yachayka makiruray tukuri yachayta paktachinkapakmi, kaypika shuk watallatami Katina. Ashtawan shuktak yuyaykunata mirachishpa katichunmi kan, kay yachaykunata chay yachakushka wasikunallapitami kati ushayta charin, yachana wasikunaka ima ruraykunatapash mirachik wasi tukunkallami; b. Kapchi hatun yachay.- Kaypi yachayka makirurayta sumakta paktachinkapami kan, kay yachakuywanka shuk sumak makiruray tukuchi pankatami chaskinka, chay pankawanka may sumak yachay wasiman yaykuyta ushankallami. Sumak yachana pataypak yachaykunaka Mamallakta Yachay Kamachik arinishkami kana; 67

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

45 niki. Mamallaktapa Yachay Kamachik, tukuy tukuri yachaykunapi chashkichishka pankakunaka, maypipash may sumak yachana wasikunaman yaykuchun ushayta kushkami kan. 46 niki. Mamallaktapa Yachayllikapa samikuna.- Mamallaktapa Yachayllikaka kimsa samitami charin: a. Punchanta yachay sami. - kay yachaypika shuk watapi 200 punchatami yachanawasiman rishpa yachakuyta paktachina kan, tutamantapi, chishipi, tutapi, maykanpi kashpapash shuk wata huntatami yachanawasiman purina; b. Mana punchanta yachay sami.- Kay yachaypika wakinpilla yachanawasiman rina, yachakuytaka willaytinkuripi, uyana, rikuna antapi; shinallatak shuk willachikkunapipashmi yachaykuyta kati ushanmi; c. Kikinlla yachay sami.- Kay yachaypika yachakukkunaka mana yachana wasiman rinachu kikinllatami yachakunka willaytinkuripi, uyana, rikuna antapi; shinallatak shuk willachikkunapipashmi yachakuyta katinata ushanllami, ashtawanka killkashkakunapi rikushpalla, killkakatishpalla yachakuna, killapi killapimi killkakatishkapi mana ushashkakunatami achikyachina. Mamallakta Yachay Kamachik ruku yachayta paktachichunka churanka, kayka karu Mamallaktakunapi kawsak Ecuador runakunapak ushay kachunmi kan. Puchukay ishkaysami yachaykunaka imashinami punchanta yachakushpa atishkapi paktarka, shinallatakmi kaykunapipash tukuy yachaykunawan paktachinka. Kay yachaykunaka tukuysami pataykunawanmi paktachinka, imashinami kay kamachiypi tiyakun shinami yachanka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

SUKTANIKI WANKURIY YACHAYPA MUTSURIKUNATA RIKSICHIY 47 niki.- Ukku waklliyukkunapak yachay.- Tukuy yachana wasikunapi, kay wakin ukku waklliyuk runakunataka yachaykunaka kuyaypi, yuyay yachaypi, aycha kuyuriy yachaypipashmi allita rikunkakuna. Kay ukku waklliyuk runakuna yachana wasikunaman hawalla yaykurichunka Mamallakta Yachay Kamachikmi rikurayanka. Ama maykanpash manyayachishka sakirichun rikunka. Ecuador Mamallaktaka ukku waklliyuk runakunata ama yachana wasikunaman yaykuyta mitsachunka tukuy harkaytami chinkachinka. Tukuy yachakukkunami tupushkakuna kanka, imakuna mutsurishkata yachankapak, chaypimi yachaykunapi wakllirishkakunata, llakikunatapash ñapash tarishpaka utkashpa allichirinka, ama kipalla ashtawan waklli tukushpa yapa llakikuna wawakuna, wamrakunapipash tiyachun, ama yachakukkuna yachay illak sakirichun shuk kamachiy shinatami llukshichinka. Tukuy yachana wasikunatami ukku waklliyuk runakunata chaskichun nishka kan, kaypak mushuk mutsurishka yachaykunatami wiñachina, shinallatak yachachikkunapash mushuk yachachinañanta tupuykunatapashmi yachakushpa katina kan, ukku walliyuy wawakunapak ranti rantimanta sumak yachakuykuna tiyachun. Ranti ukku waklliyuk runakunapaklla yachanawasika ña tukuyta allimanta rikushpa ña mana usharikpimi chay yachanawasikunaka yapa wakllikunapakllami sakirinka. 48 niki. Yuyaysapa wawakuna, imillakuna, wamrakuna, yuyakkunapapash yachaykuna.- Kay yachaykunapaka kikin sami yachakuykunata rurankapak hayñikuna tiyanmi; kari wawakuna, warmi wawakuna, wamrakunataka Mamallaktapa Yachay Llikaykunapi katichun, maykan yachay pataykunapipash tantachina kan. Tukuy yachayta katirishka kachun, paykunaman yachaykunata yachachinkapakka, alli wasikunawan kamukunawan, hillaykunawan, 69

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kikin shimiwan, kikin kawsaywanpashmi ashtawan sinchiyachinka. 49 niki. Maki ruraymanta yachay.- Kay yachayka, manarak yachayta tukuchishka rukukunamanmi yachachinka, tiksi yachay, tukuri yachayta tukuchinata munakkunaman, makiruraykamaypi yachakushka tukuchun yachachinka. 50 niki. Runakuna yachayta manarak paktachikkunapak.Wamrakuna, rukukunapash yachakuna pachapi yachayman mana yaykushkakunamanmi, paykuna mutsushka, munashka yachaykunata yachachinka. Imashinami yachay kamachiypi tiyakun chaykunatami paktachinka. Mamallaktaka yachay yuyaykunata paktachinka, sumak ruraykunatapashmi churanka. Tukuy mutsurishkakunata, kullkikunatapashmi kunka. Kari warmi wawakuna, imillakunapash yachakuchun, imasami llakikunamantapash mana yachayman yaykushpa paktachishkakunapakmi kan. Shinallatak mana yachaykunata tukuchishka warmikunamanpashmi yachaykunataka imasami ruraykunatapash rurashpa paktachichinka. Shinami kariwan warmiwan pakta pakta kachun sakinka. 51 niki. Yapa llakiyuk yachakukkunaman yachachina.Mamallaktaka tukuy sami llakiyuk runakunamanmi tiksi yachaykunata, tukuri yachaytapash paktachishpa tukuchichunmi yanapanka. Mamallaktaka, Mamallakta Yachay Kamachikwanmi sumak yuyaykunata paktachinka, kari warmi wawakuna wamrakuna yachakuymanta yaykuchun, yapa yalli mutsurishkamanta, wawayuk kuytsakunamanpash; shinallatak wakichishka yayamamakunamanpash sumak yuyaykunatami paktachinka. 52 niki. Istallaktapi yachashkata riksiymanta.- Shina karullaktakunapi yachakushka yachaykunata chaskishpa ari ninkapakka, rantinmantami riksirinakunka, Pakta pakta hay単ikunata ushashpa, yachashkakunapa llakta yachay munaykuna paktachun. Mamallakta Yachay Kamachikmi mutsurik yuyaykunata allichishpa 70

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

hawalla yaykuchun, pataykunapash paktarichun ruranka. Imashina, maymanta kashpapash mana mitsashka kanchapika sakirinkachu. Kaypa pushakkunaka yachakukuknamanka mana harkakunata churankachu. KANCHISNIKI WANKURIY YACHAYPA KAMAYWASIKUNAMANTA 53 niki. Kamaywasi samikunamanta.- Yachana wasikunaka shinami kanka: tukuyllapa yachanawasi, kitipi pushak rikuna, kushipatakuna rikuna, shuklla rikuna, kimirik Mamallaktapura rikuna kanka. Yachaykunataka kari, warmi wawakuna, wamrakuna, rukukunatapash ima kakpipash yachachinka. Mamallakta Yachay Kamachikmi tukuy yachanawasikunata tiyarichun, rurarichunpash ari nishpa sakinka, imashina Mamakamachiypi tiyakun shinami sakinka. Tukuy yachanawasikunami ukku waklliyuk runakunatapash yachana wasikunapika chaskinka, kaypika tukuysami hillaykunatami rurachun rikuchinka, shina may sumak wasikunawan, shuktak willachikkunawanpashmi yachaytaka karanka. Kay yachana wasikunapi yachay katikchikka hatun kamachiymanta uchilla kamachiyman paktachiskami kanka. Yachana wasikunaka tukuy runakunapami, shinashpa ayllullaktapi kimirishkami kana. Shinapash tukuypak yachana wasikunami paykunapurakuna kimirishkakuna kan. Shuklla mamallika yachaypa kashkamanta, shinami Mamakamachiypi tiyashka yuyaykunawan paktachinka, shukpaklla yachana wasikunaka shina kachun munakpika tukuykunapak kankallami. 54 niki. Tukuypa yachay kamaywasi.- Tukuykunapak yachay kamaywasikunaka kaykunami kan: tukuypak, kushipatakunapa, awka runakunapa, tukuylla yachanawasikunipimi yanka yachakuyta karanka. Ayllullaktayukkunaka chay yachanawasikunapika imaruraykunatapash ushayta charinmi shina; pukllaykunapa, tushuykunapa kawsay rikuchikunata shinallatak shuktakkunatapash shinami kay ruyayka ayllullaktakunapa mirarichun yanapanka, shinapash uchilla kamachikpi 71

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

killkakami tiyanka. Awka runakuna pushashka yachanawasikuna, Mamallaktata pushakwan kushipatakuna hapikushka shinami kullkitaka chaskinkakuna. Yanka yachachikkuna yachanawasikunapika, shukkunapash yankallatak yachaykunapi yanapankallami. Shinashpa chaypi llankak runakunaka llankashkamanta mana ima kullkitapash ma単ankachu. Mamallakta Yachay Kamachikta pushak apukmi yanka llankakkunata Ecuador Mamakamachiyta, kay kamachiyta, uchilla kamachiypipash rimashkata paktachichun rikurayanka. Mamallakta Yachay Kamachikta pushak apullatakmi yanka llankashpa katishkamanta ima karana tiyakpika riksinka, kaypaka shuk yuyanakushka pankata killkanka. 55 niki. I単iy yachay kamaywasikuna.- Kay yachanasami kamaywasikunataka kushipatakunami rikunka, ashtawanka apunchik shimita katikkuna rikunka. Paykunaka mana chariyuk tukunata ushankachu, yankami sumak yachaytaka karanka. Kay yachanawasikunaka Ecuador Mamallaktapak kullkitaka tukuyta, ashalla, kashpapash chaskinkami; shinapash yachakukkunaman yanka yachachichun nishkami tiyakun, tukuykuna yaykushpa tukuchinkakaman yallichun, shinallatak imashina tukuy mutsurikkunata alli apashka mana alli apashkata achiklla willachun; ayllukunapash ima apunchiktapash katichunkuna sakinkallami. Ashtawanka Wawakunapa Hawa Yachaykunamantallami rikunka, Mamallakta Yachay Kamachikka kullkitami kunka, Shinapash yachanawasikuna alli katichun kullki kachashka mana paktakpimi asha kullkita yapa ma単ayta ushan. 56 niki. Shukpaklla yachaykamay.- Kay shukpalla yachay kamaywasikunaka tantarishka shinallatak apashka kayta maykanpash ushanmi. Shinallatak maykan tantarishkapi shutiriskakunami pushanka, kay pushakkuna tukuy sami yachaykunapi yachayta yachachinkami shinapash kaypaka Mamallakta Yachay Kamachik ari nishpa rikurayashka, muyushkapashmi kanka. Shina yachanakunaka apunchikmanta kati ushanka, mana kashpaka mana pitapash katinkachu. 72

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Imashina yachaykuna katina arinishkaka may achikllami kanka, chay shuk mushuk yachaykunata yachachinkapakka mushuk killkashkakunami mutsurinka, shinallatak riksichishkami kanka. Shuklla apakushka yachanawasikunaka yachanawasiman yaykuchinkapak, yachachikushkamanta sapan killakunapi kullkita ma単achun sakishkakunami kan. Shina katichunka Mamallaktapa Yachay Kamachikmi shuk kamachiyta killkanka. Mana arinishka kullkita yachanawasikuna hapikpika, kutinllatakmi kullkitaka maykantak ma単ashkaman tikrachinka, shinallatak Mamallakta Yachay Kamachik mana wanachinata ushanchu. Shukpaklla yachanawasikunaka mana kullki chariyuk tukunkachu. 57 niki. Shukpaklla yachay kamaywasipa Paykunapakka kay haynikunami kan:

hay単ikuna.-

a. Mamallakta Yachay Kamachikpa apumi yachayman yakunkapa mashnalla kullkita chaskichunka uchiklla kamachikpi killkashpa churanka; b. Shinallatak Mamallakta Yachay Kamachik ari nishkawanmi uchilla kamachiypi ma単ashka shinami ima ruraykunata ima llankaykunatapash paktachinka; c. Paykunapa mutsuykunamanta, Mamallakta Yachay Kamachik uyashkami kana kan; d. Shinallatak tukuykunami tupurishkakuna kana, imashinami Mamallakta Yachay Kamachikpi nishka shina, kamaykuta rurashkami kanka; e. Ima llakikunamantapash Mamallakta yanapashpami paktachinka.

Yachay

Kamachik

f. Yachanawasipura yachay awllikunata, kamaykunata sinchiyachinkapak tantarishpa yanaparishpa rurayta ushanmi; g. Imashinami yachanawasipa uchilla kamachiypi killkashkata rikushpa pushakkunata akllashpa churanallami kan; h. Kikinpa yachanawasita shuktak yachanawasikunawan kimirishpa Mamallakta Yachayllika shina tantarishkami kana; 73

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

i. Yachaykuna hawa ima rurariykunata mirachinkapak, allichinkapakpash shuktak yanapak wasikunawan arininakushpami shuk killkashka pankata warawayta ushankuna. 58 niki. Shukpaklla yachay kamaywasi ruraykuna, paktachinapash.- Paktachikunaka kaykunami kan: a. Pakta pachapi mana yachayma yaykuy ushashka wakcha runakunaman hay単ita charishka shinaka paykunatarakmi rikushpa yanapana. Tukuy yachashpa yallina hay単ikunatami charinkuna; b. Kamachiykunata paktachichik apu, shinallatak rikurayakpash apu churashka kamachiykunata paktachinami, yachanawasikunapi yachakukkuna yanapashka kachunmi kana; c. Tukuy yachakukkunata, shuktak runakunatapash ima llakikunamantapash paykunapa aycha waklliriymanta, yuyay waklliriymanta, yukuymantapash kishpiyrichun yanapana kankichik. Imashina, chaypi maykan wakllichik kakpipash llankayta sakichishpa, ima ruraypipash mana katichun sakinachu kankichik. Shinapash imashina kashkata yachankapakka taripayta ruranami kan; mutsurik kamay wanaytapash rurana; d. Tukuy runakunapa hay単ikunatami paktachina kan. Mana millashpalla, makashpalla, upashina maytapash pinkanayta llakikichinallachu; e. Yachanawasipi kak runakunata ima llakikunamantapash tapushpa katichun sakinallami, maykanmi huchata charishkata tarichun sakina. Shina, yachachikkunata, yachakukkunata, llankakkunata, yayamamakunata, yachakukkunata rikuchun minkashkakunatapash rikuna; f. Sumak kawsayta paktachinkapak tukuykunawan kamachiyta rurashpami churana; g. Yachakukkunamanta yapa llakikunata riksishpaka hay単ikunata paktachichun, huchamanta allichikta pushak runakunaman willashpa riksichinami; h. Imashka, shuktak llakikunamantapash Ecuador Mamallaktapi huchachikunata allichikman utkashpa willachina kan, shinapash 74

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

taripaykuna, wanaykunapash yachaykunapika katikunkallami; i. Muyuntin yachanawasikunapi tukuylla pakta pakta aynina; j. Tukuypura tantanakushpa shuk uchilla kawsankapak rurashpa charina kan;

kamachiyta

alli

k. May sumak yachakuyta paktachinami kan; l. Yachanawasikunapi ima tiyakkunata wasita, hillaykunata, kamukunata, tiyarinakunatapashmi may alli charina Kan; m. Llamkashkamanta ma単ashkakunata Paktachina; n. Apukuna arinishkawan, alli sakirishka yachakkukunaman kullkita ashallatapash chaskichun yanapana; Yachaymanta pushakkuna ushaykunata yanapana.

tupushpa llankaykunapi

59 niki. Yachayta sinchiyachinkapak yachakuy.- Tukuy yachanawasikunami yachayta sinchiyachinkapakka yankallami yachakuyta, tiksi yachaypa, tukuri yachaypakpash churanka. 60 niki. Ishkaypura Mamallaktapak yachay kamaywasikuna.Mamallaktapi, shuk Mamallaktamanta yachana wasikunaka llankanami kan, ishkay Mamallaktakunamata yachakuy churayta ushanmi, kaypaka uchilla kamachiy, hatun kamachikmantapash paktachinami, chaypaka Mamallakta Yachay Kamachik arinishkami kana. 61 niki. Kullkikunata churanamanta.- Maykan achka llankaymanta kullkiyuk kashpa, kullkiyukpura tantanakushkakunapash, yachanawasikunamanpash Mamallakta Yachay Kamachikka karankallami. Paykuna kushka kullkikunaka manukullkitaka mana kichunkachu. 62 niki. Llankachikkuna paktachinamanta.- Llankakkunapa churi, ushushikuna, wamrakuna yachakuchunka shuk yachanawasikunaman richun kullkiwan yanapanata charin, shinapash wasikunamanta ishkay waranka tatki yalli karu kakpika, llankachikkunami paktachina kan, kaypakka ishkay chunka wawakunallapashmi tiyana kan, kay 75

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachana wasikunaka Mamallakta Yachay Kamachikkuna arinishka, rikushpa ñawpakman apashkami kana. PUSAKNIKI WANKURIY MAMALLAKTAPA YACHAY LLIKAKUNAPI PIÑARIKUNATA ALLICHINAMANTA 63 niki. Usharimanta.- Mamallaktapi Yachay Llikakunamanta piñarikkunata allichikkunaka riksinami kan, paykunamanka kamachikkunami tukuy llakikunata willachinka killkashpa kachashkata, mañashka killkakunata riksishpa allichichun willachinka, imashinami Mamallaktapa Mamakamachiypi, uchilla kamachiypipash tiyakun shinami allichina. Ushariyta charinmi, tukuy llakikunata yachay hawa alli riksishpa allichiyta ushanmi, ima llakikuna rikurikpika tukuylla yachana wasikunapimi allichina kan. Ashtawanmi, kayta rikukkunaka, riksishpa allichinami kan. Shinallatak mana yapa hatun huchakuna kakpi, llankana pachakunapi mana uchilla kamachiyta paktachirikpi allichinami kan. Mamallakta Yachayllikami tukuylla yachay hawa rikukkunami ushayta charin. Kay tantarikunaka uchilla kamachiywan pakta kakpimi rurayta ushan, mana yapa hatun huchana kakpimi allichi ushayta charinka. 64 niki. Llakichiyta ushaymanta.- Yachanawasita pushakkunaka yachachikkunata llakichiy ushanmi. Uchilla kamachiypi nishka shina, ima shinami shuktak kamachiykunapipash willanmi. Ima huchata charikpipash, alli sakirichun rikurayashpa katichinami, shinallatak paypash mitsarishpa kishpiyrita ushachun. Yachanawasita pushak llakichiyta ushashkakunaka kaykunami kan: a. Shimi rimaywanlla willashpa llakichiy; b. Killkashkata kachashpa llakichiy; c. Huchamanta kullkiwan llakichiy, shinapash sapan killapi hapina kullkimanta kichuritukunkami, shinapash mana 10% kullkimanta yallichu kanka. 76

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

65 niki. Kitipura Sapanyashka, Piñarikkunata Allichikkuna.Kay tantarikunaka llakikunata allinkapak minkashkakunami kan, kaykunata rikunkapakka kimsa yachakpurakumi shutichishkakuna kana. Pushayta charikkunami shutichishpa churanka: Kitipura Saywashkata Pushak, Llankakkunata Yanapayta Pushak, Kamachiymanta Yanapayta pushakpashmi kan. Llakikunata Allichik Kitipura Sapanyashka Tantarika, ima wakllita rurakpipash kay llakichikunatami allichinata ushanka: • Wakin pachapi mana llankashpa, mana kullkitapash hapichun churanka; • Llankaymanta surkuytapash ushankami; Llakikunata Allichik Kitipura Sapanyashka Tantarika, uchilla kamachiykunapi katishpami rimarinata ushan, kaypi mana ushay tiyakpika puchukay rimarinakuypimi kishpiyrinka. 66 niki. Llakikunata Allichik Kitipura Sapanyashka Tantarika paktachirikunata usharinka. Paykunaka kay katipi tiyakkunatami paktachita ushan: a. Riksi ushanami pushakkuna killkashpa willachikpi, shinallata allichichun rikurayak ukupi, mana kay uchilla kamachiypi churashka hayñikunata paktachishka kakpi; b. Riksi ushanami, pushakkuna ushay killkashpa willachikpi, yachachikkuna, pushakkuna mana llankayman chayashkamantaka imashina kakpipash llakichinkallami; c. Yachana wasita pushak mana paypak ruraykunata paktachikpika yachakukkunapak pushakmi willachinka, chayta yachashpaka haynikunapi rishpami llakichinka; d. Yachanawasikunapi yachachikkuna illakpi paktachinkapakka shuk mishanakuyta ruran, shinapash mana nikpi, kutin mañashkakunata allichirishpami churanka; e. Yachachiykuna, rikurayaykunamanta allichishpami sakina;

piñari

riksishpaka

f. Yachanawasimanta pushakkunatapash mana paktachikpi, mana rikukpi kamachiykunata llakichinkallami; 77

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

g. Kay kamachiypak, uchilla kamachiypi churashkata shuktak ruranatapash. ISKUNNIKI WANKURIY MAMALLAKTAPA YACHAYKUNATA KAMAYWASIMANTA 67 niki. Mamallaktapa Yachaykunata Kamaykuk Wasimanta.Imashinami Mamallaktapa Mamakamachiypi, 346 nikipi churashka shina, Yachay Kamaykuwasita wi単achina, kay wasika tukuykunapa hay単ikunami kan, payllatak tukuyta charikmi kanka, shina: kamayta, kullkita, rurayta, llankaytapash kikin makipi charinka, shinami ashtawankarin sumak yachaykunata purichinka. Kay wasipa makipimi tukuy Mamallaktapa Yachayllikaka alli yachaykuna tiyachun kikinpa uchilla kamachiykunawan katikrin. 68 niki. Mamallaktapa Yachaykunata Kamayku Llika, paypak ushaypash.- Shuktak yanapaykunawanpash, yachachiymanta shinallatak yachaymantapash tupuk wasimi ima shina yachachishkata tupushpa alli kashka, mana alli kashkatapash riksichinka. Kaykunamantami rikurayshpa, tupushpapash katinka: apakkunaka yachaykunapi katirayanka, yachakukkuna imallatak yachakushkata, pushakkuna, yachachikkuna imatalla rurakta, imatalla yachachikta, shinallatak shukkunatapash rikurayanka. Mamallaktapa yachayta pushakkuna churashkata tupuykunata, shinallatak shukkunatapash. Tupuypa charishka hillaykuna alli katichunka, Mamallaktapi yachaymanta pushakkunawan rimarishpa katinka. Mamallaktapa Yachay Kamachik tukuy musturishka willaykunatami tupuk wasiman willachirishpa kanka, paykunapa munashka paktaykunata surkunkapak. Ishkay shimipi yachaykunataka kikin ayllupa sapan sapan shimikunapi tupuykunataka, shinallatak mishu shimipipashmi kanka, Mamallakta yachaypak churashkata paktachina. 69 niki. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasi usharikuna.Kaykunami kan: 78

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

a. Kamaykunkapak tapuykunata rurana, chay washa tupuna; chaywanmi yachakukkuna, yachachikkuna, pushakkunapash imatallak ushay charikta yachanka, kaytaka chusku watapak rurashka llankaykunawanmi rikunka; b. Yachakuyta mirachishpami allilla tupurishpa kachun mashkarina, imashinami Mamallaktapa, suyupi sapanyashka, shinallatak llaktakunapipash tupushpa paktachina; c. Imakunawan, imashinami tupuyta katinamanta churana; d. Yachay kamayta pushak ma単akpika tukuy llankaykunata, rurarikunatapash tupunallami; e. Tapuchishka tupuykunataka allimanta, allimanta rikushpa, akllashpami yachaypa yuyaykunapaka sinchi yuyarita hapishpa hawalla kana; f. Tukuy tupuymanta ima llukshishkakunataka tukuymanmi willachinka. Pushak willachishka hawa paypak yuyaykunata sumakchana. g. Karullaktapa yuyay ruraykunapi yachakuykuna sumakyachun kimirishpa yanapanami kan; h. Mamallaktapa Yachay Kamachikman tupuymanta llukshirishkata kunami. Kaysami tupurikunaka ashtawan yachaykuna sumakyarishpa katichun, shinallatak kichki, chawpi, karu paktaykunata rurashpa tukuchishka mana tukuchishkata yachankapakmi kan; I. Ashtawanpash imashinami kay kamachiypi, uchilla kamachiypi nishka shinami kan. 70 niki. Kamaykuwasi Yachayta Pushakkuna Imashina Kanamanta.- Mamallaktapa Yachayta Kamaykukwasika llankaypi usharishka patakunapimi rakirishka kan, shina: ruray, katichik, rurari kaykunaka tukuy ruraypak mutsurik yanapaykunatami llankayta paktachinkapakka charinka.iamashinami uchilla kamachikpi nikushka shina. 71 niki. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasipak Pushakkuna.Tupuyta pushakkunami tukuy ushayta charin, paykaunaka 79

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kimsapurami kanka; shina: Mamallaktata pushakmanta shuk minkashpa kachashka tantanakuytaka pushanka, shuk maysumak yachanawasimanta killkayta apak churashka, shukka Mamallaktapa tukuy llankayta 単awpakman apak killkakpa shutipi churashka. 72 niki. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasiman yaykunkapak mutsuykuna.- Kay tupunapi yaykunkapakka kaykunami mutsurin: a. Sumak yachanawasipi chuskuniki pata yachayta paktachishka pankayuk, yachayta tupunallapitak yachashpa tukuchishka pankayuk, shukkunapipash yachaykunapillatak tukuchishka pankata charik kana; b. Imashina tupuna yachaykunata ushakmi kana; c. Chunka yalli watakunata yachaykunawan llankashpa riksishkami kana; 73 niki. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasipa Tantari, imata usharin.- Paykunapa ushayka kaykunami kan: a. Llankana yuyaykunata arinishpa katichina, kayka chusku watakunapimi allichishka kana; b. Watapi usharina llankaykunata, katiykunatapash arinishpa kana, yallik watapi rurashkakunata killkashpa, shinallatak mashna kullki tiyana usharikunatapashmi riksinka; c. Kay llankaykuna tukuy mamallaktapi, shinallata shuk llaktamanta tupuykunatapashmi paktarichun rikunka; d. Ashtawanpash imashinami kay kamachiypi, uchilla kamachiypi nishka shina paktachichun; 74 niki. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasipa Kariwarmi Pushakkuna.- Tukuypak 単awpakpi shayarik, ushak, rikurikka maypipash paymi tukuy yuyaykunawan paktachichinka. Pushaktaka tantanakuypimi akllashpa shutichinka. Chaypaka Mamallaktapa Yachay Kamachik shutichishkamantami llukshirinka, shinallatak shutirinkapakka tukuy mutsurishkatami rikuchinka. Kay tupuyta kari, warmi pushakka chusku watapakllami sakirina kan, shinapash payllatak kutin mishanakuypimi kimirita ushanmi. Shuk kutinlla, shinallatak chusku kashkamanta kimsapurallapash mana 80

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

paktachikpika pushaktaka utkashpa llukshichishpa shitankallami. 75 niki. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasita pushakpa awllikuna.- Paypa ushayka kaykunami kan: a. Tupuyta apakpura yuyarishkatami paktachichun rikurayana, shinallatak pushakka watapa llankaykunatami killkashkapi rurachun ninka; b. Tantanakuykunapi kuchuyashpa yanapana, shinapash ari nishpa shitaytaka mana ushankachu; c. Kamaykupa ukupi llankakkunata imatapash pay munashkapi llankachun minkachinkallami; d. Tukuy tantanakuykunapi pushakkuna paktachishpa sinallatak paktachichinkami;

arinishkakunata

e. Watapa llankayta allichishpa ruranka, mashna kullkikuna tukuchinatapashmi rikunkapak churanka. Imakunatapash tantanakuy ari nichun, mana ari nichunpash churana; f. Tupuyta apak ukupi ima llankaytapash paymi rikurayanka; g. Ima yuyarinakunatapash killkashpa warawankallami, shinapash tupuywasipa paktaykuna tukurichun, shinapash tantanakuymi ari nishpa sakirinka; h. Tupuypa tantarikunaman kati katimi llankaykunatak imashina katikushkata willanka; i. Ashtawanpash imashinami kay kamachiypi, uchilla kamachiypi nishka shina.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

CHUNKANIKI WANKURIY MAMALLAKTAPA SUMAK YACHANAWASIMANTA 76 niki. Kay sumak yachanawasita wi単achinkapakka Mamakamachiypi, sumak yachana kamachiypipash ma単ashka mutsuykunatami paktachinka, shina: yachaykunata, apaykunata, kullkimantapash Mamallaktapa yachaykunata kamashpa pushakmi rikunka, imashinami churashkalla ishkay chunkaniki Mamakamachiy ma単aypi tiyan, chaytami paktachinka. Kay sumak yachanawasika Mamallaktapa yachaykunata sinchiyachinkapakmi kan, shinapash yachachikkunata, pushakkunata, yanapakkunata kushikuchinkapakmi kan. Kaykunaka sumak kawsaykunata rantinmanta riksinakushpa, kushi kawsaypak yachakuykunami charin, shinapash kaypika mana kullkita kushpa saltyashka yachakunallami kan. Yachachikkuna tukuchun yachana wasikunaka, kay sumak yachanawasiwanka may allitami yachaykunapi tinkirishkami kana, imashinami 163 nikipi rimakun, Sumak Yachaypak Hatun Kamachiypak 163 nikipi, ma単akun, chashnallatakmi kana.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

IV KAPAKNIKI KAWSAYPURA ISHKAYSHIMI YACHAYMANTA SHUKNIKI WANKURIY KAWSAYPURA ISHKAYSHIMI YACHAYPA LLIKA 77 niki. Kawsaypura, Ishkay Shimipi Yachaypa Llika.Mamallaktapa Yachay Llikata Kamak ukupimi, Ishkay Shimipi Yachay Llikaka (SEIB) katinka, shinapash Ishkay shimipi kawsayta pushak ukumi rikushpa pushanka. Kaypaka chikanyachishpa ayllullaktapi kawsak runakunapa, llaktayukkunapa hay単ikunata sumakchana. Kawsaypura, Ishkay Shimipi Yachaypa Llika pushakkunaka tukuy yachaykunatami ayllullaktamantapacha kallarishpa, markakunamanta, hatun tantari kuskakamanmi yachaykunataka runakunapa shimikunapimi, yachaykunataka paktachichinka. 78 niki. Ishkay Shimipi Yachayllikata pushakka tukuy runakunapa, ayllullaktayukkunapa kamachinakuyta paktachichishpa pushakmi kan; shinashpami Mamakamachiypa yuyaykunata, tawka shimipi, tawka kawsaypi rurarichun churashkata paktachinka. Shinami, sapsi, llakta, ayllullakta, kawsaymarka sapsi hay単ikunata charinkakuna; ashtawankarin pakta yuyayta rurachun, mirachichun tukuypurakuna rurashpa ishkayshimi yachay wasikunamanta pushakkunawan, yachachikkunawan, yachakukkunawan alli kawsayta apashpa katichun, Mamallaktapi sumak kawsayta charichun, Mamakamachiypi, istakamachiypi nishka shinami paktachinka. Kay yachakuywanka llakta ukuman kutinllami yanaparinka, imashinami, Mamakamachiypi ma単akun, shinallatak tukuy yachaykunapi katikkunami punchantan, ayllullakatakunaman ima rurashkata 単awinchishpa rikuchinka. Yachanawasita kamakkuna, yachachikkunapashmi llaktapi kawsakkunapa shimita rimashpa, killkashpapash, chayllapitak kawsayta charinka. Chay yachay wasikunapi katinkapakka, mishanakuyta rurashpami llankayta ushanka. Ishkay shimi kawsaypuara llikapa linchita katinkapakka, Mamallaktapa 83

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachaykunawan pakta pakta chimpapurachishpami rurarina, maymantami ishkay kawsaymanta, chikan yuyaykunamantapash hapishpa, tawka kawsayta may alli rurashpa Mamallaktataka hawayachinkakuna. ISHKAYNIKI WANKURIY KAWSAYPURA ISHKAYSHIMI YACHAY LLIKAPA TIKSIKUNA, PAKTAYKUNA, PAKTACHIYKUNAPASH 79 niki. Tiksikuna.- Mamallaktapi Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikaka kay tiksikunapimi sapiyarin, kaykunaka Mamallaktapa yachaykunapi yallichirishpa katinamantami rikuchin, shina: a. Pachamamata sumaychashpa kamana; b. Sapan runapa, tukuy runakunapa, runa kawsaykuna, shimikuna, haynikunata sumaychana; c. Ayllukunata, ayllullaktakunata, runa kawsayta, kikin shimitapash kikinyachikta riksina; d. Kawsaypurata riksiyka, kawsaypura, pakta pakta ruraypura, kawsaypurakunapi shukllayarishpa kawsay, runakunapura chaniy, llaktakuna, kawsaymarkakuna, 単ukanchik Mamallaktapi, istallaktakunapipash riksina; e. Rantinpura yanapanakuyta riksiyka, yachana wasikunapa ma単aymashkayta, kawsaypi tantanakushpa, ayllullaktapa kawsaypipash wankurishpa apay; f. Kinkiyariyta riksiyka, llaktakuna, kawsaymarkapa hay単ikunata, yachaykuna sapi shina charirayak kawsayta, kullkiyariyta, shimitapash wi単achikta riksina; 80 niki. Paktachiykuna.- SEIB yachayka, Mamallaktapak Mamakamachiypi shinallatak istallaktakunapa arininakuypipashmi tiksirin, kaykunami kan: a. Sumak kawsayta charinkapakka, kawsaypuratapash sinchiyachinami kan;

tawkakawsayta

b. Kawsaymarkakunapa llaktakunapakpash kikinyariyta, shimi 84

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

rimayta, kawsaytapash sinchiyachinami kan; c. Ayllullaktakunapa, llaktakunapa, kawsaymarkakunapa kawsay awariyta, sinchiyachiypashmi kan; d. Llaktakunapa, kawsaymarkakunapa ñawpa kawsaypa yachayta pakchiyachaykunatapash tarishpa riksichina, wiñachinapashmi kan; e. Yachay pukuyaywan, taripaywan, yachaywanpashmi tukuy maysumak yachayta purichin; f. Ayllullaktakunapa, llaktakunapa, kawsaymarkakunapakpash kikin chaniykunata tarina, wiñachina, sinchiyachinapashmi kan; g. Runakunata kikinyariywan, amawta yachaywanpash wiñachina, mushuk pakchikyachaykunawan, shuktak runakunapa yachaykunawanpash kawsanakuchun, kay awariyka tukuykunapa yuyaywan ñawinchishpami apashka kanka, shinallatak pushakkunapash pacha tukurikpika shuktaktami akllashka kanka; 81 niki. Paktachiykuna.- Kawsaypura Ishkayshimi Yachayllikaka kay paktachiykunatami charin: a. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikaka, kallariy yachaymanta, hatun yachay tukuriykama, shinallatak, sumak yachaytapash, kayka paypa kamachikwan rikushka kanka, ayllukuna, ayllullaktakunaka, pachamamawan kuyanakushpa sumakta kamashashpa hatunyachishpa tantalla kawsanakunkakuna; b. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikaka, shukshina yachaytami charinka, kay yachaypika sapan llaktakunapa, sapan kawsaymarkakunapa runakunawan pakta paktami kanka; ashtawankarin kikin shimita chanichishpa, kikin shimipimi yachakunka. Castellano shimika shuktak mashikunawan mashiyarinkapak shimimi kanka; c. Yachay llikamantapacha runakunapa shimikunataka rimashpa kachanka, ashtawankarin tukuy kuska kawsaykunapi rimashpami sinchiyachinka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

KIMSANIKI WANKURIY MAMALLAKTA, MAMALLAKTAPA YACHAYTA PUSHAKPA KAWSAYPURA ISHKAYSHIMI YACHAY LLIKAWAN PAKTACHIYKUNA 82 niki. Paktachiykuna.- Mamallakta, Mamallakta Yachay Kamachik, Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikawanka kay katik ruraykunatami ruranka: a. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayllika may sumak alli kachunka MamaIlaktapa kullkika pakta paktami rakishkami kanka; b. Ecuador llaktapa mama kamachiypi Mamakamachiypi, ista Mamallaktakunapa arininakushka hillaykuna, kay kamachiypi kak tiksikunat paktachiykunatapashmi paktachina; c. Kawsaypura Ishkayshimi sinchiyachishpami paktachinka; d. Kawsaypura ishkayshimi wi単achishpami katina;

Yachayllikapa

yachay

wasikuna

yachayta mutsurikpika

e. Ayllullaktakunapi, llaktakunapi, kawsaymarkakunapipash ishkay shimipi, tawka shimipi shuktak mutsurishkakunatapash yachachik tukuchun yanapana; f.

Kawsaypura Ishkayshimi yachakuy ruray katichunka ista Mamallatapa arininakushkakunawanmi paktachinka.

83 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikapa Masma.Kawsaypura Ishkayshimi Yachaypa Llikaka kay masmaykunatami charin: a. Mamallakta Yachakuyta Pushak; b. Mamallaktapa runakawsay markakunapa ishkayshimi yachakuymanta tantanakuy;

kawsaypurapa

c. Mamallaktapa Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikapa Katikamay, kay sapanyarishka patakunawan: kuska suyukunapi, kuskaku suyupi, muyuntinpi, ayllullaktakunapipash, kaykunapa sapan pushakkunawan; d. Mamallaktapa ishkayshimi kawsaypura yachayta pushakkamay; 86

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

e. Ecuador Runakunapa Shimikunamanta, Amawtaykunamanta, Ñawpa Kawsay yachaykunamantapash kamaymi kan. 84 niki. Mamallaktapa Kawsaypura Ishkayshimipi Yachaymanta Tantanakuypa Ushaykuna, Ruraykunapash.- Mamallaktapa kawsaypura ishkayshimipi yachaymanta tantanakuyka kay ushaykunata, ruraykunapashmi charin: a. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikapa mushuk llankay ñankunata churana, shinallatak, llaktakunapa, kawsaymarkakunapa mutsuriykunata akllashpa churana; b. Pushakkunapa rurachun nishkata paktashkata rikurayashpa kamaykuna; c. Kawsaypura Ishkayshimipi Yachay Llikapa apukpa rurashkakunata tukuykunaman ñawinchichun yanapana; d. Kay yachay alli katichunka mutsurishka wawa kamachiykunata wiñachishpa kuna. 85 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Tawkakawsay Llaktapak Hatun Tantanakuyka, shinami tantarishka kanka: a. Mamallakta Yachay Kamachik, mana kashpaka paypa minkashka; b. Sapan kawsaymarkapa shutichishka shuk runa; c. Mamallaktapa Kawsaypura Katikamayta pushak;

Ishkayshimi

Yachay

Llikapa

d. Ecuador Mamallaktapa Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Kamayta Pushak. Sapan kawsaymarkakunapa akllashkakunataka ayllullaktakuna imashina mishanakuy rurashkakunawan shutichishka kankakuna. Shinallatak Ecuador Mamallaktapa Mamakamachiypi tiyak hayñikunata sumaychashpa ashtawankarin llaktayuk chaypi kachun rikurayak tantanakuypa yanapaywan kanka. 86 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Tawkakawsay Llaktapak Hatun Tantanakuyka sapan sukta killapimi, mutsurikpika ima pachapipash chawpimanta yalli pushakkunapura mañakpi; mana kashpaka Mamallaktapa yachakuyta pushak mañakpi tantanakunkakuna. 87

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

87 niki. Mamallaktapa Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikapa Katikamayka kay ushaykunata, ruraykunatami charina kan: a. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayllikapa mushuk llankay ñankunata, shinallatak, llaktakunapa, kawsaymarkakunapa mutsuriykunata akllashpa churana, imashina kay tantanakuy arininakushka shina, shinallatak Mamallakta wiñariy Llankayñanman, Mamallakta Yachakuypa Llankayñanmanpash kimirishka kanka; b. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayllikapa pakchi mashkaypa mushuk ñankunata, kullki kamaymantapash wiñachinkakuna, hapinkakunapash; c. Kaysaypura Ishkayshimi Yachayllikapa (SEIB) pushakkunapa kachashkata paktachishkata kamaykunakata rikurayanatapash rikuchinka; d. Imashina kakta pallana llankayñanta ruranata, tantanakuyta, kuskayta, tankayta, rikurayayta, kamaykuta, paktayyuyayta allichina ruraykunapi kana. Shinallatak yachachinata, ñawpak yuyayta, yachachina ñan rurayta, yachak runakunata, kullkikunata, imalayata, sumak kayta, amawta taripayta, wasikunata, nipakuna rurayta, yachaypa hillaykunata rikunkapa chaypi kana, Mamallaktapa HatunYachayllikapa, ashtawankarin Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikata hillaykunata rurana; e. Sumak Yachay Wasiwan, Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasiwan, Ecuador Mamallaktapa Kawsaypura Ishkayshimi Yachayta Pushak Kamayta Pushakwanpash yanaparinakushpa sinchiyachinka; yachakukkuna, ayllullaktamanta, llaktamanta, runallaktamanta yachachikkunaman wallpayta, kamaykuta punchanta tankana. Kayka kawsaypura kimirinakuypi, tawkakawsay llaktapi achiklla rikuywanmi kanka, kayta paktachinkapakka: yuyaypi, amawtaypi, sumakruraypi, pakchiyay karmakunapi ñawpa shimikunata yachanka; f. Shuktak Kamachiykunapa nishkata, uchilla kamachiykuna nishkatapash paktachinka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

88 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayta Katikkamay.Kawsaypura Ishkayshimi Yachayta Katikamayka yachaykunata, amawtaykunata, ñawpa kawsay yachakunata, yachay hillaykunata kawsaykunata, llakta shimikunata, kawsaypi chimpapurachiy shimikunatapash yachayllashkami kan. Kayka, kamayta, sumakrurayta, kullkitapash sapanyashkami kan. Shinallatak, llankayñanta, tantanakuyta, mushukyachiyta, pushayta, rikurayayta paypak makipimi charin. Kawsaypura Ishkayshimi Yachaypak hatun kuskapi, uchilla suyupi, sapsiyaypi sumak yachaykunatami rimanakuchinka, chaypakka tukuy mutsurishkakunatami charinka. Tukuy yachayta kamay patakunapi, kuskakunapi llaktakuna, runallaktakuna kachashka runakuna chaypi kachun kamanka. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikapa Katikkamayka: llikapi tukuy yachay patanikikunata kawsaypura yachayta yallichinka, shinallatak, kawsaytarpuyman, shimiman kimirishpa llankachun minkarinka, paypak llankana karmakunapi paktarichun rikunka. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayta katikkamaypak wallpanka, Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llika chikan chikan llaktakuna yachay llankaypak sami mutsurishkakunatami rikunka. 89 niki. Runakunapa kawsaymarkapa Shimikunamanta, Amawtaykunamanta.- Ñawpa Kawsay yachaykunamanta kamay.Kay SEIB kamaywasika Mamallaktapa yachay kamaypakman kimiriskami kanka. Yachay Hatun Kamachik, Kawsaypura Ishkayshimi Yachaypak Tawkakawsay Llaktapak Hatun Tantanakuy churashka llaktayta paktachinkapa wiñachishkami kanka; llaktakunapak, runallaktapak yachaykunata, amawtakunata, ñawpa shimikunata rimachun, wiñachichunmi purichin. Pay kaykunata paktachichunka Mamallaktami kullkita kunka. Kay kamayta pushaktaka tukuypa ñawpakpi mishanakuypi atiktami akllashka kanka. Payka chusku watatami unayanka ashtawanpash kutin shuktak chusku watakamalla akllashka kanka. 90 niki. Runakunapa Kawsaymarkakunapa Shimikunamanta, Amawtaykunamanta, Ñawpa Kawsay yachaykunamanta kamaypa ruraykuna.Runakunapa, Kawsaymarkakunapa Shimikunamanta, Amawtaykunamanta, Ñawpa Kawsay 89

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Yachaykunamanta Kamayka kay ruraykunatami charin: a. Amawta yachayta, ñawpa yuyaykunata, yachaykunata, kawsaypurawan, tawka kawsaywan kimirik riksiykunata taripana, llikana, kipuna, wakaychina, willanatapash charin. Shinallatak, kikinyariywan, ñawpakawsaywan, kawsaytarpuyta, ayllullakta kullkiyayta, ayllullakta kamachikwan, shuktak ñawpa yachaykunata riksina. Kawsaypura, tawka kawsay wiñarichun yuyashpa taripanka, wakaychinka, riksichinkapash. b. Ecuador Mamallaktapa ñawpa shimikunata kamaychinkapash, shiimikuna kipuyta charinka; c. Ecuador Mamallaktapa kamachiykunata rurana;

ñawpa

taripanka,

shimikunapa

d. Ecuador Mamallaktapa kawsaymarkakunapa yachay ñankunata taripanka, wallpankapash;

shimi

shimikunata

e. Imashina kawsaymarkakunapa shimikunata willaypi churankapa mushuk llankay ñankunata wallpanka; f. Ecuador Mamallaktapa markallaktakunapa, runallaktakunapa, paykunapa amawta yachaywan, yuyaysapa yachaywan, Mamallaktapa kuskaman, istallaktapa amawta kuskakunamanpash chayachina; g. Runakunapa yachaykunata katimushka hawa kikinyachishpa, riksikkipukunapi killkaykamachina. 91 niki. Kawsaypura Ishkayshimi Yachana Wasikuna.Kawsaypura Ishkayshimi Yachana wasikunaka, kunankama kak Mamallaktapa yachay llikamanmi kimirishpa katinka. Imashina sapan sapan kawsaymarkakunapa, llaktarunakunapa kay yachaypi llikayamushkashina katinka. Ayllullaktapa Kawsaypura Ishkayshimi YachanawasikunakaCECIB ayllullaktakunapa ñawpa yachayta, sumak rurayta yachay, amawtayyachay wiñarichun arinikmi kan. Ayllullaktapa tawka pukuykuna, kawsaytarpuykuna wiñarichun rikuchinka, chayka Kawsaypura Ishkayshimi Yachaywasipi yanapakkunawanmi kanka. Ayllullaktapak Ishkayshimi Yachaywasikunaka, tukuy paypa patakuna, yachay samikunapash Kawsaypura Ishkayshimi Muyuntin 90

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

llikamanmi kimirinka. Ayllullaktakunaka paypa apukkunawan Kawsaypura Ishkayshimi Yachana llankaykunapi kanka, shinallatak ayllullakta yachaykamaypipashmi apuk kanka. 92 niki. Paktayachay.- Kawsaypura Ishkayshimi Yachaypa, yachaykunaka Mamallaktapa yachaykunawan tantarishkami kanka. Kawsaypura Ishkayshimi Yachaypa yachaykunaka kawsaypuratami wi単achinka, chayka kawsaywi単achiy kikinyariymanta shamushkami kanka. Chayka: runa shimikuna, yachaykuna, 単awpa kawsaykuna, chaniykuna, tiksikunapash pachamamawan kawsaykunata paktachinami kan. Chayka sapan allpa suyukunawan pakta paktami kanka, shinami llaktarunakuna, kawsaymarkakunapash alli kawsayta charichun yanapanka. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayta katikkamayka, ishkay shimita rimak, tawka shimita rimak runakunata tantachishpa paktayachay tantachiyta wi単achinka, paykunami Kawsaypura Ishkayshimi Yachaypi llankankakuna. Tukuykunapa pakta yachay tiyachunka, yachana kamukunata, shuktak kamushinalla hillaykunatapash killkankapak shuk yuyaytallami charinka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

V KAPAKNIKI YACHACHIYPI KAWSAYMANTA SHUKNIKI WANKURIY YACHACHIYPA KARMAMANTA 93 niki. Yachachiy kawsayka tukuy sami patapi yachachikkunatami tantachin. Ashtawankarin, shutichiyta charik yachachikkuna, tukuylla yachanawasikunapi imasami llankaykunapi llankakkunapa, tukuykuna yachana wasikunapi, tukuyllawan i単ikwan chakrurishka yachana wasikunapi llankakkunapashmi kaymanka yaykunkakuna. Shukpaklla yachanawasipi yachachikkunaka llankaypa Kamachiypi chaskishkami kanka. 94 niki. Mutsuykuna.- Tukuylla yachay kawsayman yaykunkapakka kaykunami mutsurin: a. Ecuador llaktamanta llaktayuk kana, istallaktamanta Ecuador Mamallaktapi kamachishka kawsak kana, llaktayukpak hay単ikunawan alli kana; b. Kay kamachiypi rikuchishka shuk yachaypankata charina; c. Pakllapi shuk watata mutsurikllapimi kanka;

yachachishpa

paktachik,

kayka

d. Akllana kipupi akllankapa killkarishka kana; e. Maypimi yachachikkuna illak yachana wasipi llankachinkapak: chanichiy, harkay mishanakuypi mishankapa chaypikana; f. Kawsaypura Ishkayshimi yachaypi yachachik tukunkapakka, shuk runa shimitami alli yachak kana. 95 niki. Tukuylla yachay kawsayman yaykunkapak mitsaykuna.Tukuylla yachay kawsayman yaykuna, kutin yaykunaka kaykunamantami mana ushankuna: 92

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

a. Mana yaykuyta ushankachu wakin huchata ima llankaypipash charikkuna, kamichikkunapi nishka shina kashpa; b. Wanachiypi shinatakmi kanki nishpa killkashka tiyakpi; c. Yachay kawsay llankay ukumanta llukshichishpa shitashka kakpi; d. Kamachiy nishka shina llankaymanta kawsay wata paktakpi llukshishka kashpa. 96 niki. Yachayriksiy pankakuna.- Tukuylla yachay kawsayman yaykunkapakka kay yachayriksiy pankakunatami charina kan: a. Sumak yachachik chikan chikan yachayllashkatapash charikkuna;

yachayta

charik,

b. Yuyaynanariyta yachachik, mana kashpaka wawakunapa yuyaynanariyta yachachik; c. Llaki chariypi yachakukunamanta alli yachak, mana kashpaka chaypi pakchi yachachik kana; d. Yachay kuskaman munay hawa riksik yachachik kanka, ashtawankarin, yachachinkapa yachaywan kimirishka hatun yachachik yachayriksiy pankata charik kanka. Kay riksiykunata yachayta taripashpami Kamaykupika ari, mana ninka; e. Shuktak yachaykunata yachak, paykuna yachachikta yachachik wasikuna kushka shuk pankata charikkuna, chay hawa yachachik wasikunaka kamachiywan riksishkami kanka, paykunaka mana achka yachachik tiyak kuskakunapimi yachachinka. Mamallaktapi Yachachishpa llankankapa mutsushka yachachina kuskata killpankapakmi kanka; Kay kamachiypak uchilla kamachiyka yachay wichiyay patatami kamaykushpa, ima pata, imata yachay, chushak sakirishkata huntachinkapa willanka; â&#x20AC;&#x153;eâ&#x20AC;? killkawan kimirik yachachikkuna, pikunami yachachiy kawsayman yaykunata munakkunaka yachachinata yachana yuyaykunata, yachachina ruraykunata yachakmi kanka, kay tukuykunami kay Kamachiypak uchilla kamachiwanmi yuyarishka kanka.

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

ISHKAYNIKI WANKURIY YACHACHIKKUNA CHUSHAKYASHPA ILLAKPI MISHANAKUCHISHPA PAKTACHINAMANTA 97 niki. Chushakyaykuna.- Shuk yachachik paypak awllita mana nishpa sakikpi, surkushpa kachakpi, kawsay wata paktakpi, yachachik wa単ukpi, wata paktakpi llukshikpa kullkita ishkayyachiy tiyakpi, mana kashpaka mushuk yachana wasi wi単arikpi, shinallatak kullkikuna mirarikpi, yachana wasipi yachachik illak sakirikpipash. Yachanawasipi yachachik illak sakirikpi paktachinkapakka, alli yachachik kakta rikushpa, harkaykunatapash mishanakuyta rurashpami shuktak yachachikwanka paktachinka. Chaymanka tukuylla yachachik kawsayta charikkuna, rantinchirinata munak yachachikkunami chayanka. Kawsaypura Ishkayshimi Yachayta, yachana wasikunapi yachachik illak sakirikpika, kawsaymarkayukpa shimita alli rimakkunallami yaykunka. Ayllullaktakunapi, llaktakunapi, kawsaymarkakunapi runallaktakupi kawsaypura ishkayshimi yachaypi chushaklla sakirikpika, yachachikkuna, kamakkunapash chay llaktapa shimita alli rimak yachachikkunawanmi paktachishka kanka. 98 niki. Yachachikta shuk yachanawasiman yallichiy.Mamallaktapak tukuy ayllullaktakunapimi, shuk yachachikta shuktak yachana wasiman yallichinkapakka, sapan patakunapi, sapan yachaykunapi, sapan imasami yachayllikapi llankak yachachikkuna yallishpami llankaypatataka mana kuyuchirinkachu. Paykunapa awlliymanta kuyuchichun ma単aytapash ushankami: a. Chay yachana wasillapitak ishkay watakunata yachachishpa llankakkunami kuyuchiy ma単aytaka ushankakuna; b. Paypak unkuymanta alli hampita mutsushpa, hampina wasi kuchupilla llankanata mushuk yachachikkuna, paypa ukku waklli kashpa, ayllu ishkayniki patayay yawar ayllu, shukniki tinkuy yuyay ayllu ukku waklli unkuyta charikpi yanapayta munakkuna, yachachik llankashka kullkiwan kawsak aylluta yanapankapa, 94

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kusawarmi llankashka kullkiwan yanaparishpa kawsankapa rantinchirinata charinka; c. Pay llankakushka kuskapi manchachishka kashpa, chayta shuktak rikushka kashpa, paypak ukunta chukrichishka kakpi rantinchirinataka ushanka; d. 0 (illak) watamanta, 5 watakaman yachachikkunaka rantichirinata ushanka.

wawayuk

warmi

Rantinchirichun arinishka yachachikkunaka rimashpa mañanka, paykunaka akllarina kipuman yaykurinkakuna, pay munashka yachachina kuskaman yaykurinka. Tukuy rantinchishkakunata kay kamachiypi mutsuriktami paktachinata charin. Chay saywashka llaktapi yalli yachachikkuna tiyakpika, chay kuskakusuyullapitakmi llankaykullkita rantichinata usharin, kaypakka kuskakusuyuta rikuk, sumakruray llankayñanta rurashpami paktachinka. 99 niki. Yachana wasi yachachik illakpi huntachinkapak kayay.Ñawpa nishka nikipi rikuchishkata mana llakichishpalla, shuk yachana wasi, imamantapash chushaklla sakirishka tiyakpika, shutichik kamachikmi 30 puncha mana yallikpi tukuylla mishanakuyman kayanka. Chayka chani, harkay mishanakuykunata rurashpami huntachinka. Tukuylla mishanakuyta, Mamallaktapi muyuk tukuylla willakkunapimi willanka, Mamallakta Yachay Kamachikpak llikapankapipash willanka. Shutichik kamachikmi, 30 puncha mana yallikpi, yachanawasi chushaklla kakpi mana huntachishpaka huchata aparinka. 100 niki. Yachachikpa akllarinakunapak kipu.- Mamallaktapak Yachay Kamachikmi, chushaklla yachana wasikunapi huntachinkapak akllarina kipukta wiñachishpa tantachinka. Mamallaktapak Yachay Kamachik churashka kamayku arinishkata charik yachachikkunallami akllarishpa shutirishka kanka. Llankana kuska chushaklla tiyakpi, chay chani, harkay mishanakuymanka, tukuylla yachay kallpayman yaykurinata munaktami shutita killkarinka, maykan akllarina kipukpi 95

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

killkarishkatallami kayana kanka. 101 niki. Mishankapa tiksikuna.- Sapan chaniman, harkayman, mishanakuyman rik yachachikunami hatun yachaykuna, llankay kuskapak mutsurik yachaykunata, ima patapi kashka tupuykunapi rikuchinka. Ishkayshimipi yachay kakpika, kawsaymarkayukkunapa shimi rimayta yachashkatami rikuchinata charin. Kaykunata iñukuna yupaypi chanishka yupaywan, rikuchishka yachachiywanmi mirachinka, chanita mirachishkawanpash mirachinka. Imashina tupuyta, wallpayta, kamukunata, yachay yuyayta, yuyaykunata shuktak mushuk mishanata munakkunaman willanka. Tapuypak yuyaykunaka, chanishkata chimpapurashka, chanita mirachishkawan, chaypak rurashkakuna, sapan tupuykunapak llankana ñankuna, chaypak rurashka uchilla kamachiykunawanmi arinishka kanka. Mamallakta Yachay Kamachik paktachishkawanpashmi arinishka kanka. Mishanakuypi taririk akllarikukkunapak mallikunata chanishpa, yachashka pankakunata rikushpa, yupaykunapak milkata tukuykunaman rikuchinka, mishayta tukuchikkunataka yachachishpa rikuchichun kayanka, rimanakunkapa misharikuk yachana wasiman kayanka. Chaypika yachachina wasipak hatun kamachik, yachana wasipa kamachikkunawan kamachiy iñichik wallpanata rikunka, yachachishpa rikuchitapash chaskinka, rimanakunkapash; karupi llankak Mamallakta Yachay Kamachikman tukuri chani yupaykunata chayachinka. Tupuy rikushkakuna mana alli kakpika, maypimi kay chanita rikukkunapi mana alli kan nishpa shuk harkata churanka; pay rikuchishkakunata alli kan nichunpash kamachiypi nishkawan ushankami. Mishakukkunaman willashka kipa, 30 punchapimi harkata churana hayñika yallishpa payayanka. Paykuna mañakpimi, chay tupuypi rikurishkakunataka misharikkumanka tikrachishka kanka. 102 niki. Yachay ushashkata alli nina.- Mamallakta Yachay Kamachikpak shutichik kamachikmi shuklla tiyak kuskapi churankapa akllarik yachachikkuna charishka pankakunata alli nishpa rikunka. Runakunata rikuk kamay tantarishkami alli nichun minkashka kan. 96

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Kay purikuy punchakuna llaktayukkuna rikuchun kamana. Misharikkuna charishka riksiriy pankakunata alli ninkapakka, tukuylla yachayman yaykuchun riksishka yachay pankakunata, yachachina yachaytapash rikunami kanka. Shinallatak: taripaykunata, kamuta killkashkakunata, kamuta rurashkakunata, amawtaman yanapashkata, tukuy kawsayman yanapashkatapashmi rikunka; yachay katikuyta, mishanakuyman kimirik alli yachayta charishkatapashmi rikunka. 103 niki. Tukuymanta yalli akllarichun akllashka.- Yachanawasipi yachachik illakpika, chay yachanawasi kuchupi kawsakmi akllarishka kanka. Ayllullaktakunapi ishkay wata yallita llankak yachachikkuna shukman yallinata mañakkunata, aylluta pushak warmi yachachikkunata, wakin ukku waklliyuk yachachikkunami kallariypika akllarinka. Kay yuyaykunataka, tantachishka yupaypimi rikurinata charin, imasami hamuncha kak mutsurikmi akllarishka kanka. 104 niki. Mishanakuymanta rikurishkakuna.- Tupuykunapi ashtawan yalli yupaykunata surkukpi, mishaykunapi, yachachishpa rikuchiypi, shuktak mirachishka yupaykunawanpash mishakpika yachachishpa llankachun pankataka yachachikkunata pushakmi shutichinka. Chay yachachik shutirinata mana chaskiyman kuchuyakpika, kati yupaypi sakirik yachachikmi chay shutiriytaka chaskishpa illaktaka killpanka, imashinami kamachiypi nishkashina. 105 niki. Kutin allinita ruray.- Mishanakuypi yaykukkunaka, yupaykuna mana alli kakpika kutinllatak alli niyta rurachunpashmi mañanka, shinallatak pankakuna, tupuykuna, mana alli chanishka rikurikpika, kutintak alli rikuchun mañanatapash ushanmi. Kay mañaytaka rikurishkakunata pachami pichka puncha ukupillami rurayta ushan. Killkashka pankata chayachishpa, zirmakunata katishpa, rikuyta katishpa rurankami. Kutintak alli rikuytaka kimsachunka punchakuna manarak yallikpimi imasami kashkata willashkapashmi kanka. 106 niki. Kamay kamachiykuna.- Mishanakuypi mishakkunapaklla kutin alli niytaka willaypi churayta ushanka; kaypakka kamachiypi nishka kamay ñankunata hawantinpi churayta usharinka. Kamay mutsuriykunatapash 97

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

hawantin tikrachiypi churayta ushanka. 107 niki. Achiklla kay.- Tukuy mishanakuy pachapi mishay, harkaykuna rurashkakunataka achikllami wakaychirishka kanka. Chaypakka rikurishka chawpilla, tukuy mishanakuy ruray tukurishkataka Mamallakta Yachaykamachikpak llikapankapi churashpa tukuykunaman rikuchina kan. 108 niki. Chushakllakuna.- Tukuylla yachay kamaywasimanta shutichishka pushakkunaka paypak awllimanta anchurikpimi, pushakpak tiyarinaka chushaklla tukun. Paykuna: mana nishpa sakikpi, surkushpa kachakpi, rukuyashpa llukshikpi, wañukpi, awllina mitata paktachishpa anchurikpi chay yachanawasika chushaklla sakirin. Mushuk llankana kullkiwan wiñarikpipash chushaklla rikurin, kullkintin mushuk yachay kamaywasikuna wiñarikpipash chushaklla tiyanmi, kaykunataka kamachiywan, kamachikkuna arinishkawanmi paktachinka. Tukuylla yachay kamaywasimanta pushakkunapak chushaklla tiyarinata sakikpika, tukuylla willakkunawan kayashpa, chanishpa, harkashpa, tukuylla mishanakuyta rurashpami paktachinka. 109 niki. Pushakkunapa llankaykuna.- Pushakkunapakka: yachanawasita pushak, kipapushak, hatun pushak, kipapushak rikuk llankaykunatami charin. Kay yachay kamaywasipi pushak kankapakka: alli nishka, harkay mishanakuyta rurashpallami yaykunata ushankuna. yachanawasita pushak, kipa pushak tukunkapakka mishanakuypimi kanata ushan, paykunaka tukuylla yachaypi, shukpaklla yachana wasipi, tukuyllawan iñikwan chakru yachanawasipi yachachikkunami kanka. Yachanawasita pushak, kipa pushakka tukuylla yachay kallpay ukupimi sakirin, kullkimantaka mitachi kamachiypi mañashkatami paktachinka. Tukuylla yachanawasipi yachachikkuna, yachanawasita pushak tukunkapak, hatun pushak tukunkapakpash “D” patallatapash arinishkatami charina kan. Mana llankaykullkiwan mitachi minkashkatami willashka kanka. Awlli pachapi pushak kashpaka, yachay kallpay ukupi llankay sikaytami charinka. Yachanawasita tukuy pushakkunami chusku watatalla paypak awllikunapi kanka, alli kakpika shukkutinllami kutintak akllashkakuna 98

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kanka, shinapash paykunaka tukuylla mishariy, harkay mishanakuyta mishakkunami kanka. Pushay awllikunamantaka Mamallakta Yachaykamachikmi kuyuchishkakuna kanka, chaypakka: huchakunata charishkatarakmi taripana kanka. Chay huchakunaka kay kamachiywan, uchilla kamachiywanpash pantarikkunami kanka. Yachana wasi ukupi runapa hatari tiyakpika, hucha hawa taripay tukurichunmi shuyana kanka. 110 niki. Tukuylla alli kay, harkay mishanakuypak mutsuykuna.Tukuy yachaywasita pushak tukunkapakka, tukuylla alli kay, harkaypash mishanakuypa mutsuykunaka kaykunami kan, shina: a. Yachachik tukushka yachaypankata charina, yachayman munay yachayniyuk kana, yachayman kimirik hatun yachaypankata charina; b. Mutsurikpika Mamallaktapak Yachay Kamayku Wasi kamayku rurashkata mallishka kana; c. Pichka wata mitallatapash yachachina wasipi yachachik kashka kana; d. Mamallakta Yachay Kamachik churashka, pushak kankapaka akllana mallita mallishka kana; e. Kawsaypura Ishkayshimi kamaywasikuna kakpika, ñawpa runa shimita allita rimak kana. KIMSANIKI WANKURIY YACHACHIKPA PATAMANTA 111 niki. Paktayuyay1.- Mamallakta yachachikkunapa llankay pata, tukuylla yachaypi llankak kari warmi yachachikkunapa patallikami tiyan; chayka: paykunapa awlli, yachaypankuna, yachayniyuk wiñariy, llankashka mitachi, Mamallaktapa Yachay Kamayku Wasi mirachishka kamayku katikuypi rikurishkakuna, paypak mashna llankay kullki, sikay patakunapashmi kanka. 1

paktayuyay: definición 99

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

112 niki. Yachayniyuy wiñariy.- Yachayniyuyka tukuymanta amawtaykunata, umayuyariy amawtayta, yachanañan amawtaytapash punchanta yachashpa wiñariy mushukyaymi kan. Shinami yachachikkunaman amawta yachaytaka punchanta yachachun kachashpami kullkitapash kushpa yanapanka, Yachaypak Sumakyachana wasiman yachankapak yaykuchishpami shutirishka pankatapash alli yachashpa surkunka, kamayku katikuypi achka yupayta charikkunamanka kullkiwan yanapaymi tiyanka. Mamallakta Yachay Kamachik shuktak arinishkakunata kushpapash yanapaymi tiyanka. Tukuylla Yachayllikapi llankak kariwarmi yachachikkunapa yachayniyuy wiñariyka: paykunapa riksikunaman, ruray munaykunaman, wichi patakunaman sikana yachaykunamanmi pushan; shuk awllimanta shuktak awlli patakunaman wichiman purichunmi pushan. Kawsaypura Ishkayshimi Yachay Llikapakka, yapa yachayniyuy wiñariyka ñawpachinami kan, chayka sapsipak, ayllullaktapak, llaktakunapa, runallaktakunapa kawsaywan, shimiwan kimirishkami kanka. 113 niki. Wichayay patakuna, mutsuykunapash.- Wichayankapa patakunaka chunka tatkikunami kan, mutsuykunapakpash kaykunami kan: 1.- J. Pata: Hatun yachayta tukuchishkakunami kay yachay patamanka yaykurinka, alli kay mishanakuypi ushashpami yaykurinka, paykunaka ashtawan karu, chayana yapa sinchi llaktakunapi yachachinkapakmi rinka;

Paykuna yachachik tukunkapakka sukta watapimi yachakushpa mushuk yachayriksiy pankata surkunka, mana kashpaka paypa llankaytaka sakichun mañay ushankami. Ishkay kallari watataka imashina yachayta pushanatami yachakunka. Yachayriksiy pankata charik, pakchiyachayta charik yachachikkunallami sikaytaka ushanka;

2.- I. Pata: Kay pataka yachayriksiy pankata charik yachachikkunapa kallari yaykuymi kan, shinallatak pakchiyachayta charik yachaywan kimirik shutak yachayriksiyta charikkunapash yaykurinkallami. Paykunapash Ishkay (2) kallari watataka imashina yachayta pushanatami yachakunata ushan. 100

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Yachayniyukka imashina yachayta pushanatami ashtawan yachanatami charin; 3.- H. Pata: Kay pataka yachachikkuna sikayman kallari yaykuymi kan. Paykunaka Yachayriksiy pankata charik, pakchiyachayta charik yachachikkunami kanka, shinallatak paykunaka chusku (4) watata yachachishpa shamushka yachaytami charina kan. Shinallatak yachaypa sumak yachayta chakishkata, ishkayniki sikayman yaykunkapakka kamaykuta rurashkatami charinka; 4.- G. Pata: Paykunaka sumak yachanawasipi kushka yachayriksiy pankata charik, pakchiyachayta charik yachachikkunami kanka, yachaywan kimirik shuktak yachayriksiyta charikkunapash yaykunata ushankami, shinallatak paykunaka kallari ishkay (2) watata yachaypa sumak yachayta chakishkatami charinka. Shinallatak H patapi kak yachachikkunaka sikanami kan, chaypakka pusak (8) wata yachachikkunami kanka, yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka; 5.- F. Pata: Kay patapika 単a chusku watata yachaypi llankashpa shamukkunami yaykunka. Kay patamanka G patapi kak yachachikkuna tukuypa yachaypi yachachikkunami yaykunka, yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka, chunka ishkay (12) watata yachachikkunallami yaykunka, Shinallatak yachaypa sumakyachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka; 6.- E. Pata: Kay patapakka G patawan yaykuk kari warmi yachachikkunami sikanka. Kaypika yachachikpak yachakushka shutirishkawan yaykushkakunami yallinka. Shinapash tukuy yachaykunata yachaypa sumak yachayta chakishkata, kamaykuta rurashkatapash charinka. Kay patapika chunka sukta (16) watata yachachikkunami yaykunka. Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. 7.- D. Pata: Kay patapaka G patawan yaykuk kari warmi yachachikkunami sikanka. Kaypika yachachikpak yachakushka shutirishkawan yaykushkakunami yallinka. Shinapash tukuy 101

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachaykunata yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. Kay patapika chunka ishkay (12) watata yachachikkunallami yaykunka, Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. Kay patamanka yachayyanapayta chaskishkakunami, kamaykuta ruranata yachakkunami yaykunka. Ishkay chunka watata yachachimushka yachachikkunapa sikay patami kan, Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapash charinka. Kayka D pataman sikankapakmi kan, chusku patapi yachayriksiy pankata charikkunapakmi kan; 8.- C. Pata: Kay patapakka G patawan yaykuk kari warmi yachachikkunami sikanka. Kaypika yachachikpak yachakushka shutirishkawan yaykushkakunami yallinka. Shinapash tukuy yachaykunata yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. Kay patamanka chunka sukta watata yachachishpa llankakkunami yaykunka. Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. Kay pataymanka yachayyanapayta chaskishkakunami, kamaykuta ruranata yachakkunami yaykunka. Ishkay chunka chusku watata yachay llankaypi yachachikkunapa sikay patami kan. Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishka, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. 9.- B. Pata: Kay patapika G patawan yaykuk kari warmi ishkay chunka watata yachachimushka yachachikkunapa sikaymi kan. Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka, kay patamanka ishkay chunka pusak watata yachachikkunallami yaykunka. Shinapash tukuy yachaykunata yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. B pataman sikashpa yachachinkapakka hatunyachayriksiy pankatami mutsurin, shinallatak yachaymanta llukshirishka kamuta chanishkata riksishkami kanka, chayka mushuk may sumak yachaymanta llukshishka awllita yanapakmi kanka. Shinallatak pushak kashkata, yachaypi yanapak kashkata, yachayta rikurayak kashkata, kamaykuta ruraypi maysumak llukshishkatami charinka; 102

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

10.- A. Pata: Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, Yachaypa yanapayta yachashkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. Kay pataka yachachikpa yachayriksiy pankata charik, kimsa chunka ishkay watata yachachikkunallami yaykunka, Shinallatak yachaypa sumak yachayta chaskishkata, kamaykuta rurashkatapashmi charinka. A pataman sikashpa yachachinkapa hatunyachayriksiy pankatami mutsurin, shinallatak yachaymanta llukshirishka kamutapash riksishka kanka, chayka mushuk may sumak yachaymanta llukshishka awllita yanapakmi kanka. Shinallatak yachana wasita pushak kashkata, yachaypi yanapak kashkata, yachayta rikurayak kashkata, kamaykuta ruraypi may sumak llukshishkatami charina kan. 114 niki. Awlliykuna.- Yachachikkunapa llankay ukupika, kay katik awllikunatami charinkuna: a. Yachachikkuna; b. Yachayta yanapakkuna; c. Hatun Yachanawasita kati pushakkuna;

pushak, Yachanawasita kati

d. Yachakukkunata rikurayak, Yachakukkunata kati rikurayakkuna; e. Yachayta kunakkuna; f. Yachayta rikurayakkuna; g. Hatun yachanawasita pushakkuna;

pushakkuna,

yachana

wasitapash

Yachayta yanapakkuna, Hatun yachanawasita katipi pushakkuna, Yachana wasita katik pushak tukunkapakka, E. patapimi kana kan. Shinallatak yachayta kunakkuna,yachayta rikurayakkuna, hatun yachanawasita katik pushakkuna, hatun yachanawasita pushakkuna, Yachana wasita pushakkuna tukunkapakka D pataypimi kana. Kay patakunaman yaykunkapakka kamachiy, uchilla kamachiy, tukuylla mishnakuywan, arinishka, harkaywanmi yaykunata ushanka. 115 niki. Kullkikuna.- Kullkikunataka tukuy kari warmi yachaypi llankakkunamanka pakta paktami kunka, ima rurashkata, 103

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachashkata, ima imapi ushashkata rikushpami kullkitaka kunka. Kay kullkikunataka pushakkunami mashnata kuna kakpipash churankakuna, shinallatak yachachikkunaka yachayriksiy pankakunatapashmi rikuchinata charinkuna. Uchilla kamachiypimi imashina, mashna kullkiwan sapan killakunapi kunataka willanka. Shinami kari warmi pushakkunaman, kari warmi yachayniyukkunamanka paktachinka. 116 niki. Yachaypi alli llankaymanta kullkita mirachiy.Kullkita mirachiyka Mamallaktapa kamaykuwasi yachachikkunata kamaykushkamanta llukshikta rikushpami paktachinka. Tukuypa yachana wasikunapi may sumakta yachachikta rikushpaka chikan chikanmi yachachikkunamanka kullkita kunka, chayka katikpimi rikurinkuna: a. Shinallatak Mamallaktapa yachaymanta Kamaykuy maykan yachanawasikuna kamaykukunapi achka yupaykunata surkukkuna; b. Shinallatak kamaykukunata rurakkuna, yachanawasikuna sumakyarishkata rikuchikkuna;

maykan

c. Kullki mirachiytaka uchilla kamachiypimi killkarishika kan, sapan sapan ruraykunapi. 117 niki. Llankana pachamanta.- Shuk hunkaypika chuskuchunka sayllakunatami yachachikkunaka llankanata charinkuna, chayka: awaki punchamanta, chaska punchakamanmi llankana kan, sapan punchapi sukta sayllatami yachachina tukun. Shuk punchapi pusak sayllata paktachinkapaka: yachaypi mushukyarina, yachachinapi ashtawan yachana, yayamamawan rimanakushpa yachachina Ăąanta kutintak tarina, ayllullaktapi llankana, llankayĂąanta rurana, ruranakunata rikuna, yachana pampata kimirichina, uchilla kamachiypi churashka llankaykunata paktachinatapashmi charinkuna. 118 niki.Ă&#x2018;awpanchiypa Paktayuyay.Yachachishpa llankakushkamanta shuk yachayniyukka, ashtawan hawa pushakman yalliymi kan, chayman chayankapakka mishaykunata, imakayta, harkayta rurashpallami ushanka. 104

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

119 niki.- Yachachikta yanapak tukunamanta.- Maykan yachachikkunapash yachachikkunata yanapak tukunkapakka manarak mishanakuyman yaykushpallatakmi kay katik ruraykunataka charinka: a. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasi kachashka tapuykunata may alli kutichishpa rikuchina; b. Akllankapak kamakuykunata alli kutichina; c. Yanapaymanta mana kashpaka yachakuykunamanta alli tukuchina;

pushaymanta

d. Yachachik kashkamanta E pataypi kana. 120 niki. Yachakukkunata rikurayak, katik rikurayak ñawpanchiy.Maykan yachachikkunapash yachakukkunata rikurayakman ushay tukunmi. Chaypakka, yachachikkunaka manarak mishanakuyman yaykushpallatak kay mutsurikunatami paktachina kan: a. Mamallaktapa yachaykunata kamaykukkaman tapuykunata may allí kutichishpa mishana;

kachashka

b. Yachaykunamanta sumak yachanawasipi yachashkamanta shuk yachayriksiriy pankata charina, mana kashpaka yachanawasikunapi pushashpa llankamushka pankakunata riksichina; c. Akllaypa kamaykukunata alli paktachina; d. Pushankapak yachakuykunata paktachina; e. Yachachik kashkamanta E pataypi kana. 121 niki. Hatun yachanawasita, yachanawasita katipushak ñawpanchiy.- Maykan yachachikkunapash katik pushakman ushankapakka mishanakuyman manarak yaykushpallatakmi kaykunatarak mutsurin: a. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasimanta tapuykunata may allí paktachina;

kachashka

b. Yachachikpa kimsaniki pataypi yachayriksiriy pankata charina, yachana wasikunata pushaypi llankamushka pankatapash 105

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

charina; c. Pushak akllaypa kamaykuta alli paktachina; d. Pushankapak yachakuykunata tukuchina; e. Yachachik kashkamanta E pataypi kana. 122 niki. Tukuy yachayta rikukpa 単awpanchiy.- Maykan yachachikkunapash tukuy yachayta rikukman ushankapakka manarak mishanakuyman yaykushparakmi kaykunatanaka charinata mutsurin: a. Mamallaktapa Yachayta Kamaykuwasi ashtawan alli paktachina; b. Hatun yachayta Yachashka Riksiriy pankata charina; c. Yachanawasikunapi pushashpa llankamushka pankayuk kana, mana kashpaka ishkay watata yachachikta yanapashpa llankamushka patata charina. Shinapash yanapankapak yachakuyta 単a tukuchishka kana; d. Akllashkamanta tukuyta rikunkapa tapuykunata alli kutichina; e. Yachachik kashkamanta D patayllapipash kana. 123 niki. Yachaykunapi kunakta 単awpanchiy.- Maykan yachachikkunapash yachaykunapi kunak ushankapakka manarak mishanakuyman yaykushparakmi kaykunataka charinami mutsurin: a. Mamallaktapa Yachayta Kamaykukwasi ashtawan alli paktachina; b. Yachaypa hatun yachayta Yachashka riksiriy pankata charina; c. Yachanawasikunapi pushashpa llankamushka pankata charina, mana kashpaka ishkay watata yachachikta yanapashpa llankamushka pankata charina. Shinapash yanapankapak yachakuyta 単a tukuchishka pankata charina; d. Akllashkamanta tukuyta rikunkapa kamaykuta alli paktachina; e. Yachachik kashkamanta D patayllapipash kana. 124 niki. Awllita chinkachiymanta.- Yachay llankaypi kari, warmi yachachikkuna, yachayta yanapakkuna, yachaykunapi kunakkuna, yachayta rikukkuna, yachakukkunata rikurayakkuna, yachakukkunata kati rikurayakkuna, hatun yachanawasita kati pushakkuna, 106

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachanawasita kati pushakkunapash alli katukushpapash, ima pantay llakikuna tiyakpika kay kamachiy nishka shina pitikuykamay willay killkawan awllitaka kichunkallami. 125 niki. Alli llankashkamanta karaykuna.- Tukuy kari, warmi yachayniyuk yachachikkunaka alli llankashkamanta karaykunata hapinkakunami, kay wakin ma単ashkakunawan paktachinka: a. Paypa llankaypi alli rurayta, mushuk ruraykunata rikuchikpika, mamallakta yachayta pushakka chay ruraykunata allikachishka kipa kamuyachinka, allikachinkapash; b. Paypa llankaypi tariypayta rurashkata kamuyachinka; c. Yachay llankaypi kawsay watakuna paktashkamanta samayman munashpaka llukshinka, paypa munaywan llukshinata munakpika Mamakamachiy, kay yachay kamachiy, paypa uchilla kamachiykunapipash nishka shina llukshinka; d. Yachachikkuna maykan sami llankaypi, yachay llankaypi watakuna paktashkata tantanka, shuktak watakunatapash Mamallakta yachayta pushak ushaywanmi tantashka tukunka, yachachik nikirayanapak, yachay kamachik ma単ashka killkakunata paktachikpi, samanaman rina ruraykunatapash kamachikkunatami rurarayanka; e. Yachachikkuna ashtawan alli yachankapak karu istallaktakunapi yachankapa richunka pachakunata, kullkitapash kushpa kachankallami; f. Sapan watapi 13 puncha ayriwa killapi 25 watata paktachikpi kariwarmi yachachikkunanka karaykunata kunka; g. Kariwarmi yachachikkunamanka, ayllullaktata, yachay wasita hawayachishpa yanapashkamantapash karaykunatami kunka; h. Karaykunata kunkapakka kay kamachiypa uchilla kamachikpi killkashpa arinishka tiyanka. 126 niki.- Kamaykukunamanta.- Kikinpaklla yachanawasipi kariwarmi yachachikkunapash kamaykukunawanka llankak, paktachinatapashmi charinkuna. Sirashpa makirurayta yachachikkuna, i単iyta yachachikkuna, Apunchik i単i wasikuna tukuypa yachana wasikunapi 107

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachachikkunaka mana kamaykushkachu kanka. 127 niki. Shukllapa yachanawasikunapi yachachikkunapa kullki hapinamanta.- Shukllapa yachanawasipi yachachikkunakapash mana pishilla kullkitaka hapinata ushanchu, ashtawanpash shukllayachishka kullkitami chaskinata charinkuna, shinami kay kamachiypi, Llankay Kamachiypipash nishka shinami paktachinka. 128 niki. Yachaykunawan wi単ariymanta.- Chikan yachay llikapi llankak kari-warmi yachikkunaka allita yachashpami, yuyaykunata mirachishpa, llankashpa yachaypi sumak yanapayta karankapa allita yachashpami katinka, shinallatak paykunaka Mamallakta yachayta pushakkuna yachay ruraykunapi yaykushpa yachashpa katinatami ushankakuna.

108

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

VI KAPAKNIKI SHUKLLA WANKURIY KAMACHIY KATIY, RIKURAYAY, HUCHAYAY, HUCHACHIY, IMAKUNAWAN KAMAYMANTA 129 niki. Karma.- Mamallaktapa Yachay Kamachik arinishpa, kamachikatiyta, rikuyta rurashpami tukuy sami yachanawasikunataka apanka, shina: tukuykunapa, shukpaklla, kitikunapa, i単ikunapa paypa ushashka karmapi, may alli yuyaykunata, kullkitapash kushpami yanapanka. Imashinami kamachiypi, uchilla kamachiypipash nishka kan. 130 niki. Rikurayaymanta.- Yachakuykunamanta rikuyka ishkaysamimi kan, shina: ukupi, kanchapipash rikurayana. Ukupi rikurayayka chay tukuyta rikukkunami rikurayanka; imashinami mamakamachi 226 nikipi rimakun; ranti kanchapi rikurayayka tukuy llaktayuk runakunami rikurayanka, imashinami 95 nikipi ma単akun, imapipash Mamallaktapa yachayllankayta rikukka mana mitsarishpallami rikurayanka. 131 niki. Huchayaykunamanta.- Yachaypi huchayayka kamachiypi nishkata mana paktachikta, wakllichiktapashmi rikushpa kawana kan. 132 niki. Mitsaykunamanta.- Tukuy pushakkunata, yachachikkunata, yayamamakunata, yachana wasikunapika, kaykunatami mitsankuna: a. Mamallakta Yachay Kamachik churashka yachay pachakunata mana paktachiyta; b. Ima killkashka pankakunata, wata yallishka, tukuchishka, yachashkata rikuchik pankakunata, yachana wasikunamantaka yankamanta ma単achikta. Manarak Yachay Kamachik mutsushkata paktachikpika, rikuchik pankakunataka yankamanta yallichikta; c. Mamallaktapa yachaymanta Pushak manarak arinikpika, ima yachay patakunatapash wi単achikta; 109

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

d. Yachakukkunapa yachay hawa imaraykumantapash charirayashpa sakirikta;

pankakunataka,

e. Yankarimak llaktay tantarikunaman, Yachanawasita ma単achikpi; f. Tukuy llankaykunata wakllichishpa, pantarishpa rurakpi; g. Yachayta pushak manapash ariynikpirak, yachanawasipi llankashpa alli katikukpi harkachishkamanta, mana yachaykunata yankamanta mitsashpa, harkashpa sakichinallachu kan, ima yapa hatun llaki tiyakllapimi yachaytaka harkachina kan; h. Kari, warmi, wawakunapa, wamrakunapa alli kushikayta ima willaykunawan wakllichi rimaykuna tiyachun sakikta; i. Mamallaktapa Yachay Kamachikmi willaykunata, rikuykunata, yachaymanta kamaykukunata rurachun mana sakikpi, ashtawankarin ima willaykunata mitsakta; j. Yachakukkunata, yachakuy watapi, yachana wasimanta manarak ima huchakunata alli rikushpa, tarishpatak llukshichikta; k. Yachachikkunata yanapakkunata, yachakukkunatapash maykan llaktay tantanakuykunaman kachakta; l. Pushakkuna llankachun kachashkata mana paktachikta; m. Yachanawasikunapi imamantapash kari, warmi kashpapash millay kachun, mitsachun, pi単achun, kariwarmiyay kachun, makanakuchunpash kuyuchikta; n. Yachanawasikunapi runapa kikinyarita ruraypi, yuyaypipash wakllichinatapash kuyuchikta; o. Yachanawasipa, yachakukkunapa mutsurik, pankakunata pakashpa, chinkachishpa, llikishpa, charirayashpapash sakirikta; p. Yachana llankayta imamantapash harkanata, shayachinatapash yuyachikta; q. Yachanawasipi hayak machana yakuta upyachun, shayrita tsunkachun, ima millay muspachikkunata rakichun, mutkichunpash yuyachikta; r. Yachakuk kuytsakunata chichu kakpi, karipura, warmipura kuyarikta, runakaymanta, warmikaymanta, chikansami 110

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kawsaymanta, apunchikta iñimanta, chikan yuyayuk kaymanta, shukkunamatapash yachanawasiman yachachun yaykuchunpash mitsakta; s. Mamallaktapa Yachay Kamachik ima kachashkatapash mana paktachikta; t. Yachaypa kullkikunata yankamanta illachikpi, shinallatak mamallaktapa yachayta pushak mana ari nikpitak yachay llankaymantapash kullki hapikta; u. Yachakukukkunapa hayñikuna Mamakamachiypi, kay kamachiypi, wawakunapa, wamrakunapa kamachiypi, shuktak Mamallaktakunapa kamachiykunapipash killkashkata wakllichikta; v. Tukuypa hayñikunata pushakkuna kachashkata rikurayashpatak paktachichinata sakikta; w. Yachanawasipak kamachiy pankakunata, Mamallaktapa yachay llika kamachiy pankakunatapash wakllichikta; x. Yachachikkunata akllaypi, mishanakuypipash llullashpa willana, sumakki pankakunatapash pakakta; y. Yachakukkunata yachana kuskakunapi kamaykukta;

wasimanta

surkushpa

chikan

z. Shuktak huchayaykuna mana kay ñawpa killkashkapi tiyakpi, shinapash Mamakamachiyta, ista Mamallaktakunapa kamachikkunata, tukuyta llakichikpika, wakllikunata allichik tantanakuymanmi willachina, paykunami huchakunataka hayñikunawan allichinka; aa. Llullashpa, manchachishpa, millay munaywan katirayashpa yumakpi, shuktak llakichik huchayaykunatapash rurakta; bb. Yachaypi llankakkuna yachakukkunata llullashpa, manchachishpa, millay munaywan yumashkataka sapan kamachiyta pushakkunaman mana willakpi, shinallatak chulunlla sakikpika pushakkunatarakmi llankaymanta llukshichinka; cc. Mitsarina hayñikunata paktachikta;

pushakkuna

kachashkata

mana

dd. Amawta llankaypi shuwakta, llullaktapash. 111

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

133 niki. Huchachiykunamanta.- Ñawpa nikikunapi, huchayaykunata rikuchishka shina rikushpa, kamachikta, yachanawasita pushakkunata, yachachikkunatapash ima hucha charishkata rikushpami huchachina kanka, shina: a. Yachanawasikunapi ‘g’ killkamanta ‘o’ killkakaman llakikunawan llakichikpika, kanchis chunka punchakaman llankachishpami, kullkitapash mana kunka; b. Yachanawasipi huchayay llakikuna kay kamachipi ‘p’ killkamanta ‘cc’ killkakaman tiyakpika, huchayuktaka llankaymanta llukchinallami kachana kan. c. Kay yachay kamachiy ukumantaka uchilla kamachiypimi imashina llakikunapa tatkikunata katinataka killkashka kanka, maykanpash yachakukkunata millay munaywan yumashpa llakichikkunataka sapimantami chinkachina kan; d. Maykanpash chay yachakuy watallapitak, chay huchallapitak urmakpika kimsa chunka punchakunatami llankaymanta karuyachishpa kullkitapash mana chaskinkachu; e. Kutinllatak chay watallapitak chay huchachishka huchallapitak kutin urmakpika llankaymanta llukshichishpami kachanka; f. Maykanpash ‘a’ killkamanta ‘f’ killkakaman nishka huchapi urmakpika, paypak killapi chaskina mama kullkimantaka 10% patsakri kullkitami pishiyachishpa kichunka; g. Maykankuna ishkay kuti katirayashpa tukuy kamaykukunata mana yallikpika llukshichishpami kachanka, kutinllatakmi mushuk mishanakuyta rurashpa yayku tukunka; ña llukshina watakunata charishpakarin llukshinkallami, mana kashpaka asha kullkita kushpa kachankallami imashinami uchilla kamachiypi nishka shina; Llaki ruraykunamanta, huchayaykunamanta kay kamachiypi rikuchishka hawa, llakichik huchapi urmarikpika llakichinallami kan; Mamallaktapa Yachay Llikata pushakka, tukuy mutsurishka willaykunatami kamachik pushakkunamanka willachinata ushan, paykunami ima huchakunatapash allichi ruraykunataka ushanka.

112

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

134 niki. Yachakukkuna sumaychayta paktachinamanta.Kiti Tantarikunapi Wakllikunata Allichik Tantarik yanapakkunami yachakukkunataka sumaychaywan manchachishpa, allichishpapash paktachichinka, shina: Kari, warmi yachakukkunapa huchayaykunaka, kaykunami Kan: a. Amawtay yachaykunapi llullakpi; b. Yachanawasipi tukuylla kuyaywan apanakushpa katikukpi, alli kawsayta wakllichikpi; c. Yachana wasipa ayllukunata, pushakkunata, tukuy llaktayuk runakunatapash ruraywan, rimaywanpash llakichikpi; d. Yankamanta paykunapa sakikpi;

yachanawasikunata, ima tiyakkunatapash munaywan wakllichishpa, mawkachishpapash

e. Kay Mamallaktapa kamachiypi, tiksikunawan imashina rurachun nishkata mana paktachikpi; f. Yachanawasikunapi amawtay llankaykunata,yachaykawsaykuna tapash alli katikukta harkakpi; Yachakukkuna, hawalla waklli, yapa waklli, achka waklli, sinchi wakllikunata rurakpika, katipi nishkatami llakichinka: a. Pushakmi maykan huchakunamantapash llakichinka; b. Wakin punchakunata yachanawasiman ama shamuchun harkanka; c. Yachanawasimanta yachakukta surkushpa kachana, shinapash, shuktak yachanawasiman yaykuyta ushanmi. Yachakukunapa huchakunamanta llakichishpa kallakirichunka, maykan ma単ak tiyakpimi llakichiyta kallarinka, imashina kamachikpi nishkata katishpami llakichinka. Yachanawasi ukupi hatun llaki tiyakpika, yachakukpa huchata taripankakamanmi, pushakkami yachakuktaka yachanawasimanta surkushpa kachanka.

113

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

135 niki. Shukpalla yachanawasikunapa huchachinamanta.Shukpalla yachanawasita pushachun churashkakuna, pushakkunapash 132 nikipi nishkakunawan mana paktachikpika utkashpami pichka chunka kutin sapan killapi hapina kullkitami kichunka, yachanawasitapash shamuk wata kipaka wichkashpami tukuchinka, imashina uchilla kamachiypi nishkatami paktachinka. Tukuy pachapak yachanawasita wichkayka mana kutinka paskarinkachu, chaypakka kamachiypi nishkatami alli paktachina. Yachakukkunapa yachakuy ama pitirishka sakirichunka, yachaymanta pushakkunami shuktak yachanawasikunaman yaykuchichun mañanka. 136 niki. Kamanamanta, tiksi kamaychiy ñanta paktachinapash.Tiksi kamayku ñanka, tukuy kamaykunata, Mamakamachiy hayñikunatapashmi allita rikushpa ushankakuna. Tukuy wakllikunata katinkapakka, shuk huchamanta allichik runami kishpiyrimanta shayarinka. Mana shina katikpika ima huchachishkapash mana rurarinkachu, ashtawanpash mana rurarishka shinami sakirinka. Uchilla kamachiypimi imashina kay llakikunata utkashpa allichirichunka killkashka tiyanka, yachakuk kuytsakunaman, wamrakunaman tukuy llakichik millay yumaykunataka sapimantami tukuchishka kanka. 137 niki. Mana chaskiymanta.- Ima pachapipash huchayukkuna mana huchayukchu kani nikpipash, kamachiykunata mana riksikpipash imamantapash manatak kishpiychinachu kan. 138 niki. Mana yuyashka llakikuna ashtawan mirarishpa huchayaymanta.- Mana yuyashka llakikuna ashtawan mirarishpa huchayaykuna tiyakpika, kay Código Civil kamachiypimi rikuna kan. 139 niki. Llankayman kutin tikrachinamanta.- Maykan runakunapash kay kamachiypa 132 nikipi nishkakunawan llakirishka kakpika, paykunapa hayñikunata hapirishpaka kutin llankayman tikranallami kan. Maykankuna mana chaskishpa, mana tikrachinata munakpika, ashtawanpash paykunarakmi llukshichishka kanka. 114

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

140 niki. Llankaymanta llukshinata, asha pachallata anchuchinatapash willanamanta.- Tukuy yachachikkuna kay llakikunapi urmakpika markallaktapa, kiti llaktapa, kitilli llaktakunapa, tukuy huchakunata ñawinchisha riksishka (sumario administrativo) hawa pushakkunami kamachiypi imashina nishkataka willachinka. 141 niki. Huchakunata katishpa tukuchinamanta.- Huchakunata hayñinkapakka alli allimi kamachiykunata, uchilla kamachiykuntapash riksina kan. 142 niki. Kamachiy ñankunamanta.- Ima llakikunamanta ña allichishpa rikuyta ushakkuna surkukpika, maykan huchachirik kashpapash mushuk mañaykunata ushankallami, shina: kutin rikuchun, kutin llankayman tikrachichun, kutin alli alli mashkachunpash ushankami. 143 niki. Shuk llankaymanta shuktak llankayman yallichiymanta.Maykan llankakkunatapash shukman kachanallami, shina rurayka mana wakllichishka shina rikurinkachu.

115

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

VII KAPAKNIKI HATUN KACHAYKUNA SHUKNIKI.Imashinami Mamakamachiypa 326 nikipi,15 yupaywan nikun, shinallatak tukuy yachanawasikunapi llankashpa yanapakkunaka imamantapash yachay llankaykunaka manatak wichkarichun kuyuchinata yuyachinkachu. Ima yapa llakikuna tiyakllapimi yachanawasi yachay llakaykunaka wichkarinka. ISHKAYNIKI.- Imashinami Mamallaktapa Mamakamachiy 95 nikipi, 1 yupaywan, shinallatak 278 nikipi Mamallakatapa Yachayllika nishkakunapi tukuy runakuna, tantanakuykuna, shukkunapashmi tukuylla, yachaypa mañashka llankaykunapi, ruraykunapi, kimiriwan yanapashpa katinka nin. KIMSANIKI.- Kawsaypa usharikta mañachishpa yanapakkunapashmi yachanawasikuna maykan llaktapi kakpipash mutsurishkata kushpa, mirachishpapashmi katinka. Tukuypa yachanawasikunaka ima kullkitapash allpamantaka mana karankachu. Mamallaktapa Yachay Kamachik Shinallatak, kawsaypa tukuy mutsurikkunamantapash mana yapa kullkitaka karankachu. CHUSKUNIKI.Mamallaktapa yachaykunata pushakmi mashnalla kamukunata rurashpa, killkanapankakunata, yachaypa yanapakkunata, churanakunata, mikuykunatapash yachakukkunaman rakinka, wamrakunamanpash tukuypa yachanawasiman, iñik yachanawasimanpashmi yanka karanka. Shinallatak, sapan kimsa watapimi yachay kamukunataka mushukyachishka kanka, imashinami yachay llikapi, Tukuylla Llankay kamachiypipash willakun. Shinallatak, Mamallaktapa yachaykunata pushakllatakmi yachaypi ima yanapakkunatapash mushukyachun yuyaykunata willanka. Imashinami uchilla kamachiypi rurachun nin, shinallatak Mamallaktapa yachayta pushakmi mashna kamukunata yachachikkunaman mañachishpa kuna kan. Yachakukkuna, tukuy kushkakunata, alli hapishpa, rikushpa yachakukkuna charinka, chay kamukunataka kipaka tikrachichunmi mañanka. PICHKANIKI.- Maykan yachanawasikunapash mana kikin munashka 116

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Mamakamachiypa, yachana kamachiypakpash pipash pantaka mana rurankachu. SUKTANIKI.- Kiti llaktakunapi chikanyashpa pushakkunaka yachanawasikunapa ima ruraykunatapash Karupi Kikinllatak Tantarishka Llaktakunapak Hatun Kamachiypi rikushpami ruranka shina: yachanawasikunata wasichinka, yachanawasikunata allichinka, yachaykunapa hillaykunatapash mirachinka. KANCHISNIKI.- Kay yachaypa kamachiyta surkushka punchamanta pachami yachaykunapika llaktapa sumaymana yachaykunataka tukuy patakunapi yachachichun Mamallakta Yachay Kamachik churanka. Shinallatak, kikin kawsakushka llaktapa allpa hawa, kawsay hawa, kullkikuna hawapash yachaykunapi yachakuchunmi churanka. PUSAKNIKI.Mamallaktapa Yachayta pushakwan, yachachikkunawanpashmi ishkantin tukushpa Seguro General Obligatorio kamaywasiman sapan killapi hapina 100% tantachishka kullkimantami yachanamanta pushakka 9,15% kullkita, ranti yachachikka 11,35% kullkitami churashpa sakichinka. ISKUNNIKI.- Ña llankay watakunata paktachishpa samaypachaman llukshikpika Mamallaktamanta yachachikkunamanka asha kullkitami karashpa kachanka, imashinami llankakkunapa kamachiypi nishkatami paktachinka. Yachachikkuna ña llankay watakunata paktachishpaka, shuk kutinllami tantachishka kullki hapinamanta pichka kutinpa sapan sapan watakunamanta chaskishpa llukshinka. Shinapash, pichka llankashka watamanta wichayman 150 sapan killapi hapinakamanlla, mana ashatawanka tiyankachu. Kay kullkikunataka bono kullkikunawanmi kunka, kayta rurankapakpash chayrak mashna kullki mutsuriymantarakmi ruranka; imashinami 81 yupaypi, llankakpa kamachiy 129 nikipi nishkata rikushpami karankakuna. CHUNKANIKI.- Tukuy yachachikkuna, ña chusku watata yachachishpa llankamukpika, mishanakuyta rurashka kipa mishakpika, ña shutichishka llankay pankata (nombramiento) kunkallami, imashinami llankakpa kamachiypi nikuktami paktachinka. CHUNKA SHUKNIKI.- Ecuador Mamallaktamanta ista Mamallaktapi 117

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

kawsak runakunamanka istallaktakunawan, Mamallaktapa Yachay Kamachikwan shuk yuyarinakushka pankakunawan warawanakushpami yuyarinakushpa killkashka, ima yachaykunatapash Mamallaktapura pakta pakta yachachinkapak yuyaykunata, munaykunata ari nishpa yachana kamachikunawan paktachichunmi churanka. CHUNKA ISHKAYNIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachik kiti llaktakunapi llakikunamanta allichik tantarikunaka paykunallatak hay単ikunata mitsankapak, makanakuykunamanta, millaywan yumayta munakkunata allichinataka ushankunami, tukuypa hay単ikunata mana wakllichishpalla, mana runakunapa pushakkunatapash chikanyachishpalla. Kay llakikunapika ishkantintami chikan chikan rikunka, waklliri tukukta, wakllichikta chikan chikanmi allichinka. Wakllichiktaka mana llankachun sakishpalla, shinallatak, shuk yachanawasiman llamkankapakka mana yallita ushanchu, llakita willachik punchamanta allichirishpa tukurinkakaman. CHUNKA KIMSANIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachik tukuykunapa yachaykunapimi kuyaywan kariwarmi riksirinakushpa yumaymanta yachanata churanka, shinapash, kay yachaykunaka imashinami ukku pukuriy, yuyay pukuriypash tiyan, shinallatakmi karipa, warmipa kawsayka amawta yachaypika riksichin nishpami willan. Shinashpami tukuy yachanawasikunapi, yachay patakunapi allimanta yachakushpa katichun ma単anka.

118

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

VIII KAPAKNIKI ASHA PACHAKUNAPALLA KACHAYKUNA SHUKNIKI.- Yachaykunamanta kamachiy kipukpi killkarishpa llukshirishka pachamanta shuk watapika ñami markakunapi, kitikunapi, kitillikunapi, llaktakunapipash ishkay shimipi yachay, kawsaypurakunapipash yachaykuna wiñarishpa kallarinka. Ranti markakunapi pushakkunaka kay mushuk kuskakunapi llankaykuna kallarinkakamaka katikunkallami, chay marka ukupi llankakkunaka tupuykunata rurashka kipami chikan chikan ushaykunata rikushpa maypipash llankashpa katichun churanka. Shinami paykuna ña charishka hayñikunawan paktachinka. ISHKAYNIKI.- Markakunapi, kuskakunapipash Yachaniyukkunata ukllak kamaywasimanta tantarikunaka mushuk kuskakunapi llankaykuna kallarinkakaman paykunapa llankayta rurashpa katikunllami. Yachayniyuyta ukllak tantarikunaka Mamallaktamanta yachayta pushak nishka shinami llankashpa katinkakuna, kay pachapaklla mañashkakuna paktankakamanlla. KIMSANIKI.- Yachaymanta kamachiy llukshishkamanta 90 puncha kipaka ñami Mamallatapa tupuypa wasika llankayta kallarinka, paypa munayta ukupi kanchapipash tupuyta churashpa kallarinkami, shinami may alli yachakuytaka mirarinka. Mamallaktapa Yachayta tupuypa wasi llakayta kallarinkakamanka Mamallaktapa Yachay Kamachikka paykuna ruranata rurashpami katinka, chay kipami tukuyta imashina tupuykunata ruramushka pankakunata, hillaykunatapash paykunaman kunka. CHUSKUNIKI.- Ña yachachishpa shamuk yachachikkunamanka mirachishka kullkitaka yachaymanta llukshishka kamachiy nishkapi rikushpami kunka, imashinami kay pachapaklla mañay 24 yupaypi nishkata paktachina kan. PICHKANIKI.- Yachaymanta Kamachiy llukshishkamanta pachami Mamallaktapa yachayta pushakka Mamallakta Yachay Kamachikka tukuy yachachikkunapa kullkikunataka shukllapi tantachishkata 119

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

rurashpami sapan killamantaka karay kallarinka; shinapash chay kullkimanta rikuk wasiwanmi yanaparinakushpa shuk pataytaka churanka. Shukllayachishka kullki hapika mashnalla kashkamanta tantachishkami kanka, shinapash Mamallaktata pushak 2 niki Kachaywanmin paktachina kan. Yanapay kullkitaka may karullaktakunapi sinchi chayanakunapi yachachikushpami hapinka. Imashinami llaktapa yanapakkunapa 113 niki kamachiypi willakun. Yachachikkunata mushuk patakunapi churankapakka katipi tiyak millkakunapimi churanka.

YUYAY

Mushuk chakanakuna

SENRES patawan paktarikuna 2009-0065

Sapan killapi kullkita hapina

Ishkayniki yachaypa pankayuk, mana yachachik kashkamanta 500 manta, pishi kullkita hapikkuna.

J pata

Shukniki yanapayllapi llankak

$ 500

Yachachik pankayuk kashkamanta, 640 kullkita hapinka.

I pata

Kimsaniki llankak

$ 640

Yachachik pankayuk kashkamanta 641, 695 kullkita hapinka.

H pata

Chuskuniki llankak

$ 695

120

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Kimsaniki yachachik pankayuk kashkamanta, 775 manta pishi kullkita hapikkuna.

G pata

Shukniki llankak

$ 775

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 776 manta, 855 kaman kullkita hapikkuna.

F pata

Ishkayniki llankak

$ 855

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 856 manta, 935 kaman kullkita hapikkuna.

E pata

Kimsaniki llankak

$ 935

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 936 manta, 1.030 kaman kullkita hapikkuna.

pata

Chuskuniki llankak

$ 1.030

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 1.031 manta, 1.150 kaman kullkita hapikkuna.

C pata

Pichkaniki llankak

$ 1.150

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 1.151 manta 1.340 kaman kullkita hapikkuna.

B pata

Suktaniki llankak

$ 1.340

121

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 1.341 manta, 1.590 kaman kullkita hapikkuna.

A pata

Kanchisniki yanapak

$ 1.590

Yachachik kashkamanta pankayukkuna 1.590 manta, ashtawan wichayman kullkita hapikkuna.

AA pata

Kullkimanta rikukmi mashnapipash churanka nin.

Kunanpi hapikushkawan mirachishpami kunka nin.

Sapan killapi tantachishka kullkita hapinaka kaykunami kan: sapan killa tiksi hapiwan, ruraymantawan, achka watakunawan, ayllukunamanta, yachaymanta, kimirik mamallakta maĂąaypi llankaymanta, chunka suktaniki yanapaywan, kawsaypa chaniwan, yachachishkamanta yanapaywan, katuna-rantinamanta, yanapay paktariwan, antisuyupi llankaymanta, Yawatisuyupi llankaymanta, yachachikpa punchapa yanapaymantapash. Yachachikkunaka chunka kimsaniki kullki hapinata, chunka chuskuniki kullki hapinata, yanapaymanta, paktachikunatapashmi hapinka, imashinami yanapakkunaman churayta pushakkuna nikipi; ranti GalĂĄpagos llaktapi yachachikkunaka 2 (ishkay) maĂąaypi churashkawan rikushpami patarishkata chaskinka. SUKTANIKI.Yachaypa kamachiy llukshishka kipaka, Mamakamachiypi nishka shina tukuy yachana patakunata alli charishpaka yanka yachanawasikunapi uchilla wawakuna yachana pata, hatunlla wawakuna yachana pata, wamrakuna yachana patakunataka may alli rikuchitarakmi pichka watakamanka rikuchina kan. Uchilla wawakuna yachanawasita charikkunaka shukniki patapa yachayta yachakrika kallari yachaypa wawakunata yachachikmi tukunka. Ranti, wawakunapa yachanawasika shukniki patapa yachanawasimanmi tikranka, shinallatak kanchisniki patakaman 122

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachanawasita charikkunaka chunka patakaman yachanawasimanmi tikranka, shinapash sapan patakunapi 25 yachakukkuna tiyakpi, mana kashpaka ashtawan yalliwanpash tiyakpi. Mana achka yachana ukukuna chay pachapakllatak tiyakpika chikan pachakunapimi yachachinka, shinapash, chay yachanawasipillatak llankanka. Shina rurachunka Mamallaktapa yachayta pushakmi yachachikkunaman kullkita kuchunka, mutsurik kullkita mashkashpa kunka. Chay yachanawasillapitak tawka yachakuk pachakuna tiyakpika mana mañaykunawan paktachita usharikpika utkashpami Mamallaktapi pushakkkunaman willashpa kay llakikunamanta allichichun mañanka. Shukniki yachakuyta pushakkuna, yanapakkunallatakmi ishkayniki yachakuytaka pushanka, kutin, mana shuktak pushakkunata churanachu. Shinallatak pusakniki patamanta kimsaniki wamra yachakuy patakaman yachanawasitaka pusakmanta chunkaniki patakaman yachana patataka wichkana, shinallatak, wamrakuna yachana patakunatami watantin patakunata mirachishpa katinka, shinami achka yachakuk wamrakunata mirachina. Wamrakuna tukuri yachayta tantachishkaka 2011-2012 yachay watami tukuy yachanawasikunapi shukniki patamanta kallarinka. Ishkayniki, kimsaniki patapi yachakukkuna imashina katichunka Mamallaktapa yachayta pushakkkunawanmi rimarinakushpa chayllatatak katichun, mana kashpaka sarun wata katikushka yachaykunawanllatakmi tukuchina kan. KANCHISNIKI.- Kikinpaklla uchilla wawakamak wasikuna tukuy llakaykunawan pakta pakta katikukpika, yachaypa kamachiy llukshishkapachamanta ishkay watakamanka Mamallaktapa Yachay Kamachikmi shuk uchilla mutsurishka kamachiyta surkunka, paykuna tukuy yachaykunata kushpa, alli charichun, mashna chanita hapichun, rikuchunpash. PUSAKNIKI.- 2011 Watamantaka tukuy awka runakuna, Guayas markapi Comisión de Tránsito kamaywasi, antankata purichikkuna pushakushka yachanawasikunaka Mamallaktapa yachaykunata pushak rikushka, muyushkami yachaykunataka yachachishpa katinka. 123

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

Chay yachanawasikunapi yachachikkunaka Mamallaktapa yachaykunata ushashka chakanakunamanmi kimirinka, chaymanka 単a tupuykunata rurashka kipami chikan sami chakanakunapi, shutirishkapash yaykushpa katinka. Shinallatak, chay yachanawasikunapi yanapashpa llankakkunapash tukuykunaman yanapak kamachiypi, llankakpa kamachiypipash rikushpami yaykushpa katinkakuna. Chaypi tukuy llankakkunatami allichishka sakinka, mana pitapash llankaymantaka llukshichinkachu. ISKUNNIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachikka tukuylla wawakuna, wamrakunapash yachanawasikunaman yaykuchun, may sumak llankaykunatami rurana kan. Kay llankaykunaka imashina ayllullaktakunapa kawsayta, wakcha kashkata rikushpami, yachanawasikunapi yaykushpa yachakuchunka churanka. Kay llankaypi katichunka maykan mushuk rikuktami churanka. CHUNKANIKI.- Chunka iskunniki Mamakamachiypi ma単ashkata hapishpa Mamallaktapa Yachay Kamachikka shuk yachachiklla yachachikushka yachanawasikunata, ishkaylla, kimsalla yachachikushka yachanawasikunapika tupuykunatami ruray kallarinka, chay washa, sumak kuyaywan kushi yachanawasikuna tukuchun yanapanka. Kay kamachiy llukshishkamantapacha kimsa watakamanka Mamallaktapa Yachay Kamachikka 単a rukukuna yachakushkata tupuykunataka ruray kallarinka. Tupuykunawan imashina llukshishkata rikushpami mushuk yuyaykunata churashpa yachaykuna may alli tukuchunka ruranka. Imashinami 53 niki yachaypa kamachiypi, rukukunapa yanka yachaykunaka, mana kashpaka paktachirik yachaykunaka, manarak yachaykunata paktachikkunapak yachanawasikunawanmi shutirishka sakirinka, chay yachanawasikunaka tukuy pata yachanakunatami kunka: shina, tiksi yachaymanta, wamrakuna tukuchi yachaykaman imashinami yachaypa kamachiypi nishkata paktachina kan. Shinallatak, tiksi maki ruraykunata yachanakunapashmi tiksi yachaymanta tukuri yachaykamanmi yachachina kan. 124

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

CHUNKA SHUKNIKI.- Llankaymanta Rikuk Kamaywasiwan, kullkimanta rikukwan, yachaymanta rikukwanpashmi kimsantinpura imashina yachachikkunata mañashpa sapan watapa kullkita kunata llukshichinka. CHUNKA ISHKAYNIKI.- Runakunapa ishkayshimipi kawsaypipash yachanawasikunamanka kay yachanapa kamachiy llukshishkamantapacha chunka watakamanmi paktana kullkikunawan yanapashpa sumak, kushi yachanawasikuna tukunkama katinka, ashtawanka yachachikkunata yachachinkapak, yachanawasikunata rurankapak, hillaykunawan paktachinkapak, kamukunata rurankapak, shukkunatapash nin. CHUNKA KIMSANIKI.- Yachaymanta kamachikunata Mamallakta Yachay Kamachik paktachinkapakka Mamallaktapa yachayta pushakka ima mutsurishkatapash rurankallami, ashtawanka kay 2011-2012 watakama ima ruraytapash ushachunlla nishkami, shina, llankakkunata allichishpa, pushakkunata wiñachishpapash. Kay llankaykunapakka ña llankashpa shamuk runakunawan, mushuk yaykukkunawanpash akllay tatkikunata rurashpami llankachinka, achka pankayukkunata, achka yachayukkunata, achka watakunata yachashpa llankamukkunawanpashmi akllankakuna. CHUNKA CHUSKUNIKI.- Mana yachachik pankayuk yachachinkapak yachanawasiman yaykukkunamanka, yanka shutirishkalla pankawanmi llankachinka, shinapash sukta watakamallami shina katinka, ña sukta watakamaka yachakushpa yachachik pankayukmi tukunka. Shinallatak, yachay kallari yachanawasikunapi yachachik mamakuna yachakushpa tukuchichunka, Mamallaktachiyka sumak yachanawasikunawanmi shuk yuyarikunata pakta pakta aspishpa yanapankakuna. Shinami wamrakuna tukuchina pankayuk tukushpa ña yachanwasikunapi llankayta ushanka. CHUNKA PICHKANIKI.- Yachay Kamachiy llukshishkamantapacha kimsa watakamanka Mamallaktapa yachayta pushakwan, Telecomunicaciones kamaywasiwan kamaywasiwan, Amawatay hillaynikichikwan tantarishpa tukuy Mamallaktapi tiyak yachanwasikunapi tukuypurami tinkirishka kanka. CHUNKA SUKTANIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachik pay 125

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

usharishkata paktachinkapakka sapan yachay patapimi kay sami yachaykunata: kamachiymanta riksina yachaykunata, chulunlla kawsaypa yachaykunata, imakunamantapash kishpiyripa yachaykunata, mana unkushka kawsaypa yachaykunata, ima llakikunata pishiyachinkapak, wiwakunatapash kishpiychirinkapak yachaykunata mirachishpami churanka. CHUNKA KANCHISNIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachikka tiksi yachaypakka shuk watakamanka, imashina ñankunapi purinata, antawakunamanta kishpiyrinkapa, ñankunata riksinamantapashmi yachaykunapi yachakuchun churanka. CHUNKA PUSAKNIKI.- Mamallakpak yachaykunata pushakmi Mamallaktapa Yachay Kamachikmi yachaypa kamachiy llukshishkapachamanta shuk watakamanka tukuy yachanawasikunapi allimanta, allimanta shuk runa shimillatapash yachakuchun shuk yuyayta churanka. CHUNKA ISKUNNIKI.Mamallaktapa Yachay Kamachik llukshishkapachamanta patsak pusak chunka puncha kipakamanka ñami ishkay shimipa kawsanakuypura yachayta pushana wiñarishka tiyanka, shinallatak runa shimiyuk yachaypakpash yachanawasi wiñarishpa katinka. Ñawpapachapi Ishkayshimipi yachayta pushamushka wasipi charishka, tukuy tiyakkunami Ishkay shimipa kawasanakuypura yachayta pushana ukuman yallinka. ISHKAYCHUNKA NIKI.- Imashinami allpallaktayukpurapi shuk kamachiy nin, kitillaktakunapi pushakkuna ushashkata rurachunka, paykunapa mutsurishkatami rurashpa paktachinka. Paykunami kikinllaktapa mutsurishkata chikan chikan ruranka. ISHKAYCHUNKA SHUKNIKI.- Maykan yachachikkuna yachaypa kamachiy llukshishka punchakaman sapan killapi hapina kullki ashtawan yalli kakpipash mana kichushpalla samaypachaman llukshinkakaman shina llatakmi katinka. Mana ima mirachikunapash pishiyarinkachu. ISHKAYCHUNKA ISHKAYNIKI.- Ayllullaktapi yanka yachachishpa yanapakkunaka.- Ishkay wata kipakamanka tukuy ayllullaktapa kikinpaklla yachanawasikunataka, yanapakwasikunatapash tupunami, mana paykunallatak yanka llankakushpa katita ushankunachu, shinallatak, mishanakuyta rurashpa Mamallaktamanta kullkita hapishpa yachachik tukuchun, chaypi 126

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachachishpa llankakkunamanka shuk yupaywan yanapaymi tiyan. ISHKAYCHUNKA KIMSANIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachik riksishka Kiti ukupi, ayllullakta ukupi kak kikinpaklla yachanawasikuna yachachinawan yanapakkunataka, tukuy yachaywasikuna yachachiywan mana paktapika, pakta paktami yanapana kan, shinallatak kushipatakunapa, michikkunapa yachaywasikunapash paktami yanapana kan. Kay yachanawasikunaka paykunapura tantanakushpa wakchakayta yanaparinakunka, mana yachakukkunata mitsashpalla yanapana kan. ISHKAYCHUNKA CHUSKUNIKI.- Mamallaktapa Yachay Kamachikka iskun chunka punchallatami sapan killapi kullki hapinata shukllapi tantachishpa sakinka, imashinami chuskuniki ushaypi tiyan. Imaraykupash manatak yachachikkunaka sapan killakunamanta pishi kullkitaka hapinkachu, 単awpapachapi hapimushkamanta kullkika mana pishi kanachu. Maykan yachachikkuna mushuk kamachiymanta, shuktak patamanta, tukuy kichushkamanta yapa pishi kakpika, katik patamanmi wichkachispa sakinka. Shinallatak, yachachikkuna ashtawan yachanamanta yalli kullkita hapikpika 単awpapi hapikushka shinallatakmi hapinka, mana yapaka hapinachu kan. Mamallaktapa Yachay Kamachik churashka sapan killapi hapikushkamanta illakchayakpika chawpi sasi 2010 watamanta mirachishka kullkitami hapichichinka. ISHKAYCHUNKA PICHKANIKI.- Kamachiy llukshishkamantapacha kimsa watakamanka waklliyuk wawakunaman, waklli wamrakunaman, waklli rukukunamanpashmi, sapan muyuntin yachanawasikunamanmi mushuk yachanawasikunata rurashpa churanka. ISHKAYCHUNKA SUKTANIKI.- Ishkay Mamallaktapa kimirayaypi tiyak yachanawasikuna manarak yachaypak kamachiy llukshikpi 単a yachachishpa shamuk yachanawasikunaka yachachishpa katikunkallami, imashinami kamachiypi nishka shina mana wakllirishpa katinkachu. ISHKAYCHUNKA KANCHISNIKI.Yachaypa kamachiy llukshishkamantapacha 180 punchakamanka (MIES) wasiwan, 127

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yachaykamaywasiwanmi Mamallakta Yachay Kamachikwan shuk killkashka pankata rurashpa charina tukun, uchilla wawakunata yachaypa wasi yuyashkakunawan paktachishpa katichun. Shinapash, Mamallaktapa yachayta pushakkuna rikushpa, allichishpapashmi katina kan. ISHKAYCHUNKA PUSAKNIKI.- Yachaykunata rikushpa muyukkunaka, yachaykunapi yanapashpa yachachik, rikuchik, rikurayakpashmi kanka. Shinapash paykunapa yachaykunata alli rikushpa, tupushpapashmi usharinka, llankaypa hapishka hayñikuna ama wakllirichun. ISHKAYCHUNKA ISKUNNIKI.Yachachikta yachachikkuna llankashpa katikukpika chikan chikan llankana ukukunapimi churanka, wakinkunataka yachachina wasikunamanmi kachanka, mashnalla mutsurishkata, yachashkata rikushpapashmi kachanka. KIMSACHUNKA NIKI.- Yachaypa kamachiy llukshishkamantapacha shuk wata kipaka yachanawasikunapi hanpishpa llankakkunaka hampirimanta pushakkunamamni yallinka. Yachanawasikunallapitak llankashpa sakirinkallami, yachanawasipi hanpinakunaka ayllullaktayukkunatapash hanpishpami yanapanka. KIMSACHUNKA SHUKNIKI.- Mamallaktapa yachaymanta pushakka kawsaypachakamanka shuk mushuk Braille llankaywan yuyakkunata yachachinkapakmi 2011 watamanta 2015 watakaman rurashpa llankanka, chaywanmi tukuykuna yachanawasiman yaykushpa yachakuchun paktachishka kanka, maykankuna ñawsakuna kashpapash yachaypika paktami kana kan. KIMSACHUNKA ISHKAYNIKI.- Yachaypa kamachiy llukshishkapachamanta ishkay watakamanka tukuy ishkay shimipi yachana wasikunapi yachachishpa llankakkunaka ñami ayllullaktapa runa shimitaka alli rimashpa rikuchina kan. KIMSACHUNKA KIMSANIKI.Maykan yachachikkuna ña yachachinkapa pankata surkushpaka, ña watakunata yachachishkata charishpaka shuk kutinllami wichikunata charinka, manarak chusku watata paktachishpami sikanka. Shinapash mutsurishka yupaytami tupuykunapika charina kan. KIMSACHUNKA CHUSKUNIKI.- Mamallaktapa kamachishka llankay ukukunamanta kullkita mañachiy, tikrachiypipash, kishpiyrishkami 128

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

sakirina kan, imashinami Mamakamachiypa 225 niki nishka shinami kan. Shinallatak tukuy patay yachana wasikunamanta, Mamallaktapa Yachay Kamachikka yachana wasikunapak ima mutsurishkakunata rantishkamanta, kay kamachiy sapiyarinkakamanka kullkita illachishkamantaka mana tikrachinachu kan. KIMSACHUNKA PICHKANIKI.Ña yachaypa Kamachiy llukshishkamantapachaka, Mamallaktapi yachayta pushakka Mamallaktapa Yachay Kamachikka maypimi tukuy yanka yachanawasikuna ña chunka pichka wata yallita yachanawasikuna tiyarishpa shamushka allpakunataka kikinyachinkapakmi tukuy sami pankakunata allichishpa katinka. KIMSACHUNKA SUKTANIKI.- Watakamanka shuk tupuyta, rikuytapashmi tukuy shutirishka kullki hapinamanta ruranka. Chaywanmi maypi maypi mutsurishkata rikushpa tukuy llaktakunaman pakta pakta rakinka. Tukuykuna yachaykunaman yaykuyta ushachun. Wakin shutirishka kullki hapiykunata shukta llaktaman kachashka kakpika kutinllatakmi tikrachinka kanka. KIMSACHUNKA KANCHISNIKI.- Mamakamachiy llukshishkamanta sukta killakamanka tukuy yachakukkunawan, yayamamakunawan, yachachikkunawanpashmi tantarishpa shuk llankayta rurashpa tukuy warmi wamrakunata millay llakichishpa yumaykunataka tukuchinka. Chaypimi imashinapash mashkashpa, huchachishpa, hatun huchayukkunata yapa kunaykunata churanka, shinallatak yachachikkuna ama llakichishpa yumaykuna tiyachunka yachaykunapi sinchiyachichunpashmi mañanka; ashtawanpash chay yachay hawaka ñapash tupushpami katinka. KIMSACHUNKA PUSAKNIKI.- Kawsaypura Ishkayshimipi Yachay Mamakamachiy llukshishka pachamanta ishkay watakamanka ñami mushukyarishka kanka. KIMSACHUNKA ISKUNNIKI.- Ayllullaktakunapi yachachishpa llankakkunata, yachaypa kamachiy llukshinkakama yachaypi yanapashpami katinka, shuk killkashka pankata charikpi, shinallatak ña yachayta tukuchishka pankata charikpika, yachachiman yaykunkapakka mutsurikkunawan paktachikpipashmi yaykuchunka chaskinka, shinami yachachikpa arinishka kanka. Kipapi ña mishanakuyman yaykurishpa mishashpa yachachik tukunkapak ushankallami, ashtawan 129

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

llankamushkamanta mirachishka yupayta kamachiypi nishka shina kunkallami. CHUSKUCHUNKA NIKI.- Ă&#x2018;awpa niki yupaypi nishka shina yachachikkuna manarak yachaykunata yachakushpa tukuchikpika utkashpa yachaytami katichun churanka.

130

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

KAMACHIYKUNATA, UCHILLA KAMACHIYKUNATAPASH TUKURICHUN MAÑAYKUNA Katikpi turik kamachiykuna: SHUKNIKI.- Yachaypa kamachiy 127 niki, aymuray killapi,1983 watapi llukshishka, 484 yupaywan Kamachiy kipukpi killkashkata kamachiyka ñami tukurin. ISHKAYNIKI.- Yachachikkunapa kamachiy, chakanakunatapashmi karwa killapi, 1990 watapi, 501 yupaywan Kamachiy kipukpi killkachishka, kamachiyka ñami tukurin. KIMSANIKI.- Kuyaywan yumanakuyta yachaypash kari warmi kuyay kamachiy, 16 puncha, karwa killapi, 1996 watapi, 863 yupaywan Kamachiy kipukpi killkachishka yachaymanta kamachiyka ñami tukurinmi. CHUSKUNIKI.- Kishpiykaymanta kamachiy yachay, Ecuador Mamallaktapa ayllukuna 4 puncha, karwa killapi, 1994 watapi, 69 yupawan Kamachiy kipukpi killkashka, 540 yupawan Kamachiy kipukpi killkachishka kamachiypash ñami tukurin PICHKANIKI.- Tukuykuna yachakuchun nishpa Llakta ushaymanta kamachiy yachay, 22 puncha, sasi killapi, 2006 watapi Kamachiy kipukpi 402 yupaywan killkachishka yachaymanta kamachiyka ñami tukurinmi. SUKTANIKI.- Hatun churashka kamachiy (decreto supremo) 719 Sumak yuyaypash, killkashpa sakichishka, 5 puncha, aymuray killapi, 1964 watapi killkashka, llukshishka yachaymanta kamachiyka ñami tukurinmi, 5% llankachikkuna kullkita kuchun, yachachikkunapash samay pachakunapa yanaparichun kullkita churachun nishkapashmi tukurin. KANCHISNIKI.- Ishkaychunka ishkaynikipi tukuypa kawsaykamay kamachiy kullkita charik shukman tikrachichun nishpa, UNE tantanakuyta “uyachun” killkashka mañaykunapashmi tukurin. PUSAKNIKI.-

Yachachikkuna

kawsaypa

mirarichun

nishka 131

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

shinami, Runakuna wi単ariymanta kamachi yachachikkunapa tantanakuymanta (Ley de Dsarrollo Social del Magisterio) 15 sitwa killapi, 1996 watapi killkashka kamachiy 単ami tukurin. ISKUNNIKI.- Mushukyachiymanta kamachiy 150 yupay (Ley Reformatoria) kamachiy shukman tikrachun nishpa, 918 churashka, 20 ayriwa killapi,1992 watapi Kamachiy kipukpi 918 yupawan killkashkami tukurin. CHUNKANIKI.- Kay mushuk kamachiyta 単a arinishpa llukshirishka kipaka imapipash llankachun ma単ashpa killkarishkakunaka, mushuk kamachiyta rurashka kipaka, yankami sakirinka. CHUNKA SHUKNIKI.- Tukuy maykanllami kay mushuk kamachiyta wakllichik, pishi uchilla kamachiykunapashmi tukurinka.

132

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

SHUKLLA PUCHUKAY KACHAY Tukuri Niki.- Kay kamachiyka Kamachiy Kipukpi killkachishpa willashka punchamantami paktayman yaykunka. Mamakamachiy Tantanakuypak yataka Quito hatunkitipi, Pichincha markapi churashkami kan; chunka shuk puncha, kulla killa, ishkay waranka, chunkashuk watapi, yuyarishpa killkashka, kushka kanka.

133

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

MUSHUK SHIMIKUNA achiklla: transparencia alli kay, chanikuna: valores allichirishka yachaywasikuna: escuelas saludables ancha waklliy: corrupción apuchi: voto, votar apuchina: normar, votar ariniklla: flexible arinikllay: flexibilidad, arinishka: aprobación, aprobado ataw, wayna: joven atirayay: exigibilidad awlli: función aylluyarishpa yachay: comunidad de aprendizaje ayni, chaypikay: participación chakachay: transversalización chakchuriy: esparcimiento chashkancha: universo, significa chaskipa, mana chaskipa mishanakuy: concurso de méritos y oposición chawchana: aprovechar chawpiyachay pata: nivel bachillerato chikan yachaykuna: extracurriculares chushakpi shukta churana: vacantes hakay: provisión hamunchakuna: especiales harkashpa: ineludible,inevitable, forzoso hatun kachaykuna: disposiciones generales hatun kamachiy: Ley Orgánica hawayachina: potenciar hayñi, hayni: derecho, respeto, prestigioso hikansami yachaykuna: modalidades educativas 134

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

hucha: infracción huchachina: sancionar huchachita ushay: potestad sancionadora huchachiy: sanción huchayay: caer en la infracción hunta:pleno, reunión, sesión, lleno, repleto; satisfecho ima, chay: pronombre relativo o enlace imakay: concepto imilla: adolescente imillakuna: adolescentes, mujer y hombre joven iñikatina: seguir la religión, creer, acostumbrar ista llaktakuna: países extranjeros ista mamallaktapi yachashkata riksiy: reconocimiento de estudios en el exterior kallari yuyaykuna, tiksikuna: fundamentos kamachiy kipuk: Registro Oficial kamachiy ñankuna: recursos legales kamak: administrador kamana, rikuna: garantizar, avalar, certificar, responde, observar kamay, yachay: obligatoriedad kamay: evaluación kamayku: evaluación kamaywasi: institución, ministerio kapakniki: título de artíkulos de ley kapchi: arte kapchiy: estimular, preparado, pulido, fino kariwarmiyay: sexual, sexualidad kasikay: paz, tranquilidad, a pacificar, serenar kawpak, llaktak: politico kawsay kamay: prevención kawsaykamay: seguridad kawsaypa mutsurikuna, tiksi mitachikuna: servicios básicos kawsaypura ishkay shimipi yachaypa llika: sistema de educación intercultural 135

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

bilingüe kawsaypura ishkayshimi yachay kipa kamaywasi: Subsecretaría de Educación Intercultural Bilingüe kawsaypura ishkayshimi yachaypa muyuntin suyukuna: circuitos interculturales y bilingues kawsaypura kamachiy: código de convivencia kawsaypurapa yachaypa hatun kamachiy: Ley Orgánica de Educación Intercultural kay: este kaychana, mawkayachina: usar, utilizar kikin kamachiy pushay: gobierno autónomo kikin kamachiy: autonomía kikinlla yachana: estudio a distancia. Kikinriksiriy: identidad o carné. Kishpiyri, kishpiykay: libertad kitipura sapanyashka, piñarikkunata allichikkuna: juntas district ales de resolución de conflictos kunakkuna: mentores kunan: hoy, presente kushikuywan apanakuy: convivencia armónica Kushiyari: motivación kuska suyukuna: coordinaciones zonales interculturales y bilingües kuska yallichina: disposición transitoria kuskaku suyukuna: distritos interculturales y bilingües kuskakusuyu: distrito kutsiklla: interesarse activamente kuyay: calidez kuyay: calidez, amor, afecto, cariño, etc. linchi yachay: malla curricular llakta ushay: democracia(poder del pueblo) llaktay tantanakuy: partidos políticos llaktayuk aynina tantanakuy: Consejo de Participación Ciudadana llaktayuk: ciudadano 136

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

llaktayukpura: distrito llika: sistema mamallakta yachay llikapa samikuna: modalidades del sistema nacional de educación mamallakta yachay tantanakuy: consejo nacional de educación Mamallakta: Estado mamallaktapa tantachiy, paktarakiy llika: sistema nacional de inclusión y equidad mamallaktapa yachay kamachik: Autoridad Educativa Nacional mamallaktapa yachay llankayñan: plan nacional de educación mamallaktapa yachayllika: Sistema Nacional de Educación mamallaktapa yachayta kamayku llika, ima kaymantapash: sistema nacional de evaluación educativa y sus componentes mamallaktapa yachayta kamaykuwasi usharikuna: funciones y atribuciones del instituto nacional de evaluación educativa mamallaktapa yachayta kamaykuwasi: instituto nacional de evaluación educativa mana punchanta yachay: educación no escolarizada mana tsiknishpa: sin discriminación mana ushay: restricciones manatak sakishpa: inexcusable, injustificable, imperdonable mañaykuna, paktachikuna: obligaciones mañaymashkay: gestiòn mashnalla yachanawasipi kakkuna: comunidad educativa masma: estructura, wallpa masmana: estructurar, wallpana masmay: estructuración, wallpay millkakillka: párrafo mirariy, wiñariy: desarrollo, proceso mita: período, edad mitachi: servicio mutsuri: necesidad mutsuriwan paktariy: pertinencia 137

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

muyuntin yachanawasi: circuito ñakarina: procurar, velar ñawpachina: promover pakay, mitsay: protección paklla: rural, campo paktachina: obligación paktachiy: fin paktaraki: equidad, igualdad paktay: objetivo paktayachay: currículo pampanchiy yachay, tukuyman yachay: universalización educativa patsakri: % pita may rikuna, kallaripi chaskinakuna: ¿a quién, ver más?, cambio, prioridad, precedencia, procedencia pukllay, samay: recreación pukllaypa ukupampa: infraestructura deportiva pukuy: maduración punchanta yachay: educación escolarizado pushaypa, apaypa patakuna: niveles de gestión ranti tawka yachay sami, yachanakuna, tawkasami yachay: envés de rikurayay: control rirpu: transparencia, transparente, espejo runa kawsay: ciudadanía ruray ushari: funciones ruray yachay: plan educativo saltyashka: abusada sexualmente saltyay: abuso sexual sapsi hayñiy: derecho colectivo sapsi: común, comunitaria, colectivo saywa: límite shimikunayuk, amawtakunayuk, ñawpa yachayyuk wasi: instituto de idiomas y ciencias ancestrales 138

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

shuklla apakushka yachanawasi: escuelas privadas o particulares shukllamashnayay, llapapachachik: universal shutirishka panka: título académico shutirishka pankata riksishka: títulos académicos reconocidos shutirishka: nombrado sinchiyachina: fortalecer sumakkay: digna, digno sumakki: relevante sumakyachina: fortalecer sumaychana: respetar tawka sami kawsay: plurinacional tikrachiy: restitución, regresar, devolver tiksi yachaypata: nivel básico tiksi yuyaykuna: principios tiksi, tiksiri: fundamento, principio, cimiento, origen, básica tiksi: base, fundamento tinkirinakuy, mukuyana: articulación tinkiriy: articulación tsiknina: discriminar tukuriykama: permanencia tukuypa kuska pampa: espacio público tukuyta yachay, llakta ushay: democracia ukku waklliy: capacidad especial uksi: sano ushay yallichiy: descentralización ushay: competencia uyaysapa: dotación superior waki: sociedad wakinpilla yachachikwan yachana: semi presencial wallpay: formaciòn, estructura wankuriy: capítulo warawa, shuti aspi: firma 139

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

wawakunapa hayñikuna: derechos de los niños wawakunapa, imillakunapa hayñikunata harkak kiti tantanakuy: junta cantonal de protección de derechos de los niños y adolescentes wiñachiyna: desarrollar wiñariy pushay: régimen de desarrollo yachachik chushakyashkapi yanka yachanawasiman yaykunkapak mishaykuna: de los concursos de méritos y oposición para llenar vacantes de docentes públicos yachachikta yachachik: técnico docente yachachikwan yachay: presencial yachachiyta rikuchiy: clase demostrativo yachakukkunapa kapak tantanakuy: gobierno estudiantil yacharayana: aprendizaje permanente yachay kamaykuta pushakpura tantari, imata usharimanta: funciones y atribuciones de la junta directiva del instituto nacional de evaluación educativa yachay linchi: malla curricular yachay shutiriy: títularse academicamente yachaykamay wasipa llankayñan: plan educativo institucional (pei) yachaykunata muyuk: supervisor yachayniyuy: profesional yachaypa aylluyariy: comunidad educativa yachaypa hatun kamachiy: Ley Orgánica de Educación yachaypa kamayku tantanakuypi yaykunkapak mutsuykuna: requisitos para ser miembro de la junta directiva del instituto nacional de evaluación educativa yachaypa kamaykuwasita pushakpura tantanakuy: junta directiva del instituto nacional de evaluación educativa yachaypa kapak tantanakuy: gobierno escolar yachaypa paktariyuyay: fines de la educación yachaypa uchilla kamachiy: reglamento de educación yanka yachanawasi: educación fiscal. yapa llakiyuk: situaciones excepcionales yatakamay: sede administrativa yaykuriy: acceso yuyarinakuy: convenio 140

KAWSAYPURA YACHAYPA HATUN KAMACHIY

yuyarishka: considerando, pensando zirmakuna: electr贸nicos

141