Λουτρικές Εγκαταστάσεις στην Ήπειρο// Bathing Facilities in Epirus, Greece

1

2

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ

«Λ Ο Υ Τ Ρ Ι Κ Ε Σ

Ε Γ Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Ε Ι Σ Σ Τ Η Ν Η Π Ε Ι Ρ Ο»

ΚΩΤΣΟΥΛΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΑΜ 1046872 Επιβλέπων Καθηγητής: κ. ΣΤ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ

Ακαδημαϊκό Έτος 2020-2021 Πάτρα 2021

3

01. Περίληψη

Σκοπός της εργασίας, είναι η μελέτη των λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο από την αρχαιότητα έως τον 20ο αι. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε μέσω της καταγραφής και μελέτης των λουτρικών εγκαταστάσεων που έχουν εντοπιστεί στην περιοχή και βιβλιογραφικής έρευνας σχετικά με τις λουτρικές συνήθειες των ανθρώπων της κάθε εποχής. Η μελέτη των λουτρικών εγκαταστάσεων στην

Ήπειρο, αποτελεί ένα θέμα για το οποίο, μέχρι σήμερα, δεν υπάρχουν παρά μόνο αποσπασματικές μελέτες. Στο πρώτο στάδιο της έρευνας, δημιουργήθηκαν δελτία καταγραφής για κάθε λουτρική εγκατάσταση που εντοπίστηκε στην περιοχή της Ηπείρου, και διαχωρίστηκαν σε κατηγορίες ανάλογα με την περίοδο προέλευσης καθώς και την γεωγραφική τους κατανομή. Τα δελτία περιλαμβάνουν στοιχεία για την θέση της λουτρικής εγκατάστασης, την ιστορία καθώς και συνοπτική περιγραφή της, η οποία συνοδεύεται από εικόνες και σχέδια. Το κυρίως μέρος της εργασίας αποτέλεσε η παράλληλη μελέτη της μακράς ιστορίας της Ηπείρου, του ιδιαίτερου γεωγραφικού της χαρακτήρα και των βασικών αρχών οργάνωσης των λουτρικών συγκροτημάτων. Η εργασία

οργανώνεται σε τέσσερις ενότητες, οι οποίες ορίζονται χρονολογικά, από τις περιόδους που αντιστοιχούν στις εγκαταστάσεις που εντοπίστηκαν στην περιοχή. Αυτές είναι η: Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα, ο Μεσαίωνας, η Οθωμανική και η Νεότερη περίοδος μέχρι τον 20ο αι. Ανά ενότητα μελετήθηκε το πλήθος των λουτρών της κάθε εποχής. Αυτά διαχωρίστηκαν με βάση το κοινό χρήσης σε δημόσια και ιδιωτικά, ενώ βάση των ιδιοτήτων του νερού σε λουτρά καθαριότητας και Ιαματικά. Μελετήθηκαν ακόμα οι θέσεις των εγκαταστάσεων στην Ήπειρο και η αρχιτεκτονική τους. Τα στοιχεία αυτά βοήθησαν στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις λουτρικές συνήθειες των ανθρώπων στην περιοχή της Ηπείρου.

4

Ειδικότερα, στην πρώτη ενότητα αναλύεται η μετάβαση από τον ατομικό λουτήρα στα εξελιγμένα ρωμαϊκά συγκροτήματα και η σημασία που αρχίζει να δίνεται στην λουτρική διαδικασία στα πλαίσια μιας καλής ζωής. Στην δεύτερη περίοδο του μεσαίωνα μέσα από τα ελάχιστα παραδείγματα είναι εμφανής ο περιορισμός της λουτρικής διαδικασίας συνδεδεμένη με τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Η παρουσία των λουτρών θα ενταθεί στην περιοχή της Ηπείρου κατά την Οθωμανική περίοδο ως μέρος των θρησκευτικών συνηθειών, με εκτεταμένη κατασκευή αξιόλογων δημόσιων αλλά και ιδιωτικών συγκροτημάτων. Στην τελευταία νεότερη περίοδο, θα γίνει εμφανής η σημασία των ιαματικών λουτρών και των ιδιωτικών –ατομικών λουτρών καθαρισμού στα πλαίσια της κατοικίας στην Ήπειρο, ως αποτέλεσμα της αναγνώρισης της σημασίας των Ιαματικών πηγών και του εκσυγχρονισμού του συστήματος αντίστοιχα, συντελώντας σε ένα καλό επίπεδο ατομικής υγιεινής των κατοίκων της περιοχής. Ως αποτέλεσμα, από την αρχαιότητα έως τον 20ο αι. στην Ήπειρο, εντοπίζονται αξιόλογα δείγματα λουτρικών εγκαταστάσεων, ενώ έγινε κατανοητό ότι λουτρικές συνήθειες των ανθρώπων συνολικά βρίσκονται σε σχετικά καλό επίπεδο. Τα λουτρικά συγκροτήματα και συνήθειες των ανθρώπων στην Ήπειρο αποτελούν σημαντικά στοιχεία του πολιτισμού της τα οποία με την παρουσία τους φανερώνουν ιδιαίτερες πτυχές του παρελθόντος ενώ, ταυτόχρονα, αποτελούν σημαντικό παράγοντα, αξιοποιήσιμο για την προβολή και την ανάδειξη του τόπου.

Λέξεις κλειδιά: Λουτρά, Ήπειρος, Ιστορία, Αρχιτεκτονική

01. Abstract

Purpose of this research is the study of the bathing practice in the area of Epirus, Greece from antiquity to the 20th century. The research was conducted through, the documentation and study of the bathing facilities that have been found in the area and, bibliographic research on the bathing habits of each studied era. The study of the bathing facilities in Epirus is an issue for which, until today, there are only fragmentary studies.

In the first part of the research, documentation papers for each bathing facility were created and organized in categories according to the chronological period of construction and their geographical distribution. The Documentation papers include information about the position of the bathing facility, a historical approach and short description with images and drawings The main part of the research is based on the simultaneous study of the long history of Epirus, the particular geographical characteristics and the principal elements of organization of the bathing facilities. The study is organized in four units, which are chronologically defined by the corresponding construction period of each bath: Hellenistic and Roman Antiquity, Middle Ages, Ottoman and Modern period until 20th century. For each unit, the population of the bathing facilities is studied, and then organized in secular and private, cleaning and healing baths. Moreover, the location and architecture were studied and assessed in order to reach conclusions about the bathing habits of people in the area of Epirus

Specifically, In the first chapter, mentions are made on the transition from the Hellenistic private bath to the roman buildings and on the importance given to the bathing habits as a way to improve everyday life. In the second period of middle ages, few bathing facilities are preserved and show a limitation in the expression of bathing habits due to religious beliefs: The presence of the baths in the area will be augmented in the Ottoman era as part of the religious habits of Muslims in the area, which dictate the construction of public and private buildings. In the last period, an importance will be given on the therapeutic and also private baths in residences due to the establishment of the scientific recognition of the healing springs which in the late 20th century results in a good sanitary level of individuals in the area.

As a result, from the late antiquity to the 20th century in Epirus Greece, the studied bathing facilities maintain a good sanitary level. Strongly related to the history of Epirus; the bathing facilities and habits of residences in the area are generally considered as important cultural elements contributing in the promotion of the local identity:

Key Words: Bath, Bathing, Epirus, History, Architecture

5

6

02. Περιεχόμενα «Λ Ο Υ Τ Ρ Ι Κ Ε Σ Ε Γ Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Ε Ι Σ

01. Περίληψη (abstract) 02. Πίνακας Περιεχομένων 03. Πρόλογος 04. Εισαγωγή 05. Τα Λουτρά Γενικά 05.1. Δημόσια και Ιδιωτικά 05.2. Ιαματικά και Καθαρισμού 05.3. Λουτρική Διαδικασία - Ιστορική Αναδρομή

06. Ήπειρος Γενικά 06.1. Γεωγραφικά 06.2. Ιστορικά

Σ Τ Η Ν Ή Π Ε Ι Ρ Ο»

07. Λουτρικές εγκαταστάσεις στην Ήπειρο 07.1. Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα (7ος αι.π.Χ.-6ος αι. μ.Χ.)

07.2. Μεσαίωνας (7ος -14ος αι. μ.Χ.)

07.3. Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.)

07.4. Νεότερη Περίοδος (20ος) 07.5. Συμπεράσματα

08. Παράρτημα. Δελτία Λουτρών 08.Κατάλογος λουτρών 08.1. Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα (7ος αι.π.Χ.-6ος αι. μ.Χ.)

08.2. Μεσαίωνας (7ος -14ος αι. μ.Χ.)

08.3. Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.)

08.4. Νεότερη Περίοδος (20ος) Χάρτες, Σχέδια Δελτίων

09.1. Βιβλιογραφία 09.2. Πηγές Εικόνων

7

8

03. Πρόλογος [Η παρούσα Ερευνητική εργασία με τίτλο «Λουτρικές Εγκαταστάσεις στην Ήπειρο» εκπονήθηκε κατά το ακαδημαϊκό έτος 2020-2021, στα πλαίσια του Προπτυχιακού προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Πατρών.]

Ιδιαίτερη αφορμή για την προσέγγιση του θέματος, αποτέλεσε η πρόσφατη ενασχόληση των τοπικών αρχών του Δ. Πρεβέζης, που αποτελεί τον τόπο καταγωγής μου, για την αξιοποίηση του Στρατόπεδου Σολωμού καθώς και των γειτονικών Ιαματικών Λουτρών Πρέβεζας στην τοποθεσία «Λουτρά» Πρέβεζας, τα οποία τα τελευταία χρόνια βρίσκονται σε εγκατάλειψη. Το θέμα της αξιοποίησης των Ιαματικών Λουτρών Πρεβέζης διευρύνθηκε στο γενικότερο πεδίο των λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο, οι οποίες με την σειρά τους αποτέλεσαν μια σημαντική ευκαιρία και προσωπική επιθυμία για την μελέτη και βαθύτερη κατανόηση της Ιστορίας του τόπου στον οποίο μεγάλωσα στο πλαίσιο ενός θέματος πλούσιο σε αρχιτεκτονικό περιεχόμενο, συσχετισμένο με τον τομέα της υγείας (στο κομμάτι του ιαματικού τουρισμού) με ιδιαίτερες δυνατότητες εξέλιξης στο μέλλον. Σημαντικό κομμάτι της εργασίας αποτέλεσε η επίσκεψη μου στα διάφορα λουτρά της Ηπείρου, όπου αυτό ήταν δυνατό, για να κατανοηθεί το περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται και να συγκεντρωθεί πρωτότυπο υλικό. Πέρα από την εκτεταμένη μελέτη πεδίου, πραγματοποιήθηκε και βιβλιογραφική μελέτη του αποκλειστικού υλικού των τοπικών ιδρυμάτων (δημοτικές και πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες) της περιοχής. Δυσκολίες που συναντήθηκαν στην καταγραφή και συγκέντρωση τόσο του πρωτότυπου αλλά και βιβλιογραφικού υλικού ξεπεράστηκαν με την σημαντική βοήθεια ανθρώπων με εμπειρία και ενασχόληση με το θέμα.

Γι’ αυτό το λόγο, θέλω πρώτα από όλα να ευχαριστήσω, τον κ. Φώτιο Βράκα, για τις πολύ χρήσιμες πληροφορίες του για την περιοχή της Άρτας, τον κ. Χρήστο Καραπάνο για την παροχή υλικού για τα λουτρά Χανόπουλου Άρτας καθώς και τον κ. Κωσταντίνο Ζιάκο για την εξαιρετική φιλοξενία και βοήθεια του κατά την επίσκεψη μας στα Ατμόλουτρά Αμαράντου Κονίτσης για την συλλογή του υλικού σχετικά με την ιστορία των πηγών και των εγκαταστάσεων. Τους προσφιλείς Γεώργιο και Αθανάσιο Μουστάκη για τις πολύτιμες συζητήσεις μαζί τους για την Ιστορία της Πρέβεζας και της ευρύτερης περιοχής, καθώς επίσης την οικογένεια μου και ιδιαίτερα τον πατέρα μου, ο οποίος με συνόδεψε στις πιο ιδιαίτερες εξορμήσεις για την αναζήτηση υλικού όπως και φίλους και αγαπητούς οι οποίοι ακολούθησαν την πορεία μου τον τελευταίο χρόνο. Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες στον καθηγητή μου κ. Σταύρο Μαμαλούκο, ο οποίος αποτέλεσε έμπνευση και ενθάρρυνση για την πρόοδο της συγκεκριμένης εργασίας, και χωρίς τις κατευθύνσεις, και την εμπειρία του οποίου δεν θα είχα οδηγηθεί σε αυτό το αποτέλεσμα.

Κωτσούλα θεοδώρα, Μάρτιος 2021

9

10

04. Εισαγωγή «Λουτρικές Εγκαταστάσεις στην Ήπειρο» Σκοπός της εργασίας, είναι η μελέτη των λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο από την αρχαιότητα έως τον 20ο αι. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε μέσω της καταγραφής και μελέτης των λουτρικών εγκαταστάσεων που έχουν εντοπιστεί στην περιοχή και βιβλιογραφικής έρευνας σχετικά με τις λουτρικές συνήθειες των ανθρώπων της κάθε εποχής.

Η μελέτη των λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο, αποτελεί ένα θέμα για το οποίο, μέχρι σήμερα, δεν υπάρχουν παρά μόνο αποσπασματικές μελέτες. Αυτό οφείλεται κυρίως στη διατήρηση στην περιοχή περιορισμένου αριθμού εγκαταστάσεων, οι οποίες, ακόμη και αν σε αυτές προστεθούν εγκαταστάσεις γνωστές μόνο από πηγές, δεν επαρκούν για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Δεν είναι καθόλου απίθανο να υπήρχαν αρκετές εγκαταστάσεις ακόμα για τις οποίες, όμως, τίποτε προς το παρόν δεν μας είναι γνωστό. Κατά τη διαπραγμάτευση του θέματος η έρευνα κινήθηκε σε δύο άξονες : στον τόπο και στο χρόνο. Ο τόπος είναι η σημερινή περιοχή της Ηπείρου, ενώ το χρονικό εύρος μελέτης ορίζεται από την από την αρχαιότητα μέχρι τον 20ο αι. Πιο συγκεκριμένα, η παρουσία των λουτρικών εγκαταστάσεων εξαρτάται από τις δυνατότητες που παρέχει ο τόπος, εν προκειμένω ο γεωγραφικός χώρος της Ηπείρου, για τη δημιουργία λουτρικών εγκαταστάσεων, εφόσον, βέβαια, αυτές αποτελούν ζητούμενο από την κοινωνία. Στην Ήπειρο η έντονη κατά τόπους παρουσία του νερού, πόσιμου αλλά και ιαματικού, που προέρχεται από φυσικές πηγές που σχετίζονται με τον έντονα ορεινό, σε σχέση με άλλες περιοχές της Ελλάδας, χαρακτήρα της Ηπείρου (με το 70% της γης έχει ορεινά χαρακτηριστικά) και το κλίμα, αν και καθιστά σχετικά δύσκολη την ανάπτυξη μεγάλων οικισμών, εξασφαλίζει και δυνατότητα λειτουργίας ανάλογου πλήθους λουτρικών εγκαταστάσεων. Ακόμα, το πλήθος και η γεωγραφική κατανομή των λουτρικών εγκαταστάσεων στις διάφορες περιοχές της Ηπείρου σχετίζεται και με την περίοδο κατασκευής τους, καθώς οι λουτρικές συνήθειες στην Ήπειρο (όπως και παντού) είναι συνδεδεμένες με τις συνήθειες της κοινωνίας κάθε εποχής. Γι’ αυτό το λόγο,

στην βιβλιογραφία συναντώνται, για παράδειγμα, μεγαλύτερο πλήθος εγκαταστάσεων στην Ρωμαϊκή εποχή, ή την Οθωμανική περίοδο, όπου οι κοινωνικές συνθήκες όριζαν ως «κοινωνική υποχρέωση» την λούση, σε αντίθεση με την Βυζαντινή περίοδο, όπως αυτό θα αναλυθεί στην συνέχεια. Έτσι, η κάθε χρονική περίοδος ορίζει και διαφορετική πυκνότητα δειγμάτων στον χώρο μελέτης. Λαμβάνοντας υπόψιν τα δύο αυτά δεδομένα, στο πρώτο στάδιο της έρευνας, δημιουργήθηκαν δελτία καταγραφής για κάθε λουτρική εγκατάσταση που εντοπίστηκε στην περιοχή της Ηπείρου, και διαχωρίστηκαν σε κατηγορίες ανάλογα με την περίοδο προέλευσης καθώς και την γεωγραφική τους κατανομή. Τα δελτία περιλαμβάνουν στοιχεία για την θέση της λουτρικής εγκατάστασης, την ιστορία καθώς και συνοπτική περιγραφή της, η οποία συνοδεύεται από εικόνες και σχέδια. Για την ολοκλήρωση των δελτίων κτηρίων πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε ένα μεγάλο μέρος των εγκαταστάσεων με σκοπό την καλύτερη κατανόηση τους, συλλογή φωτογραφικού υλικού καθώς και αποτυπώσεις στις περιπτώσεις που αυτές ήταν δυνατές για την ολοκλήρωση της έρευνας. Ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις στις Βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στη Ζωσιμαία Δημόσια Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων, και Δημοτική Βιβλιοθήκη Πρέβεζας οι οποίες διαθέτουν σχετικά με το θέμα δημοσιεύματα. Η παρούσα εργασία οργανώνεται σε τέσσερις ενότητες, οι οποίες ορίζονται χρονολογικά, από τις περιόδους που αντιστοιχούν στις εγκαταστάσεις που εντοπίστηκαν στην περιοχή. Αυτές είναι η: Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα, ο Μεσαίωνας, η Οθωμανική και η Νεότερη περίοδος μέχρι τον 20ο αι. Για τις περιόδους αυτές, εξετάστηκαν παράλληλα τα στοιχεία της ιστορίας και της γεωγραφίας της Ηπείρου μαζί με γενικές πληροφορίες που σχετίζονται με την χρήση και την οργάνωση των λουτρών ανά τους αιώνες. Έτσι, σε κάθε περίοδο, με βάση τα δείγματα λουτρών που μελετήθηκαν, έγινε προσπάθεια αξιολόγησης ορισμένων δεδομένων, τα οποία βοήθησαν στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις λουτρικές συνήθειες των ανθρώπων

11

04. Εισαγωγή στην περιοχή της Ηπείρου. Τέτοια δεδομένα είναι, το πλήθος των λουτρών που εντάσσονται σε κάθε εποχή, η χρήση ως λουτρό καθαρισμού ή ιαματικό, η δημόσια ή ιδιωτική χρήση και οι θέσεις στις οποίες εντοπίζονται λουτρικές εγκαταστάσεις και πως αυτές καθορίζουν την ζωή της πόλης και την συμμετοχή των ανθρώπων στην λουτρική διαδικασία. Τέλος, επίσης ανά περίοδο, πραγματοποιήθηκε μια συνολική αξιολόγηση μέσω σύγκρισης των γνωστών εγκαταστάσεων της Ηπείρου με τις γενικές αρχές οργάνωσης των λουτρών, για να εξαχθούν συμπεράσματα για το αρχιτεκτονικό υπόβαθρο των πρώτων. Με αυτόν τον τρόπο έγινε δυνατή η επιμέρους αξιολόγηση των τεσσάρων περιόδων η οποία καθιστά δυνατή την ευρύτερη κατανόηση των λουτρικών συνηθειών των ανθρώπων της Ηπείρου σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της. Σήμερα οι ιστορικές λουτρικές εγκαταστάσεις στην Ήπειρο βρίσκονται σε διάφορες κατά περίπτωση συνθήκες. Οι περισσότερες από τις παλαιότερες διατηρούνται σε ερειπιώδη κατάσταση, άλλοτε συντηρημένες σε επισκέψιμους ή μη αρχαιολογικούς χώρους και άλλοτε εγκαταλελειμμένες στην τύχη τους (όπως λ.χ. το λουτρό του Ιμαρέτ της Άρτας). Σε ορισμένες περιπτώσεις τα κτήρια έχουν δεχθεί επεμβάσεις συντήρησης από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες αλλά κατόπιν εγκαταλείφθηκαν (Λουτρό Πλατείας Γλυκήδων, Παραμυθιάς,). Τα περισσότερα από τα παραπάνω μνημεία ανήκουν σήμερα στη δικαιοδοσία της αρμόδια για την προστασία των μνημείων Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις φροντίζει για την ανάδειξη και τουριστική τους αξιοποίηση εντάσσοντάς τα σε οργανωμένους αρχαιολογικούς χώρους. Ενδεικτικά παραδείγματα αποτελούν ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης, και τα εντός αυτού μνημεία, όπου υπάρχει πρόθεση κατασκευής του μεγαλύτερου αρχαιολογικού πάρκου στην Ελλάδα, και το λουτρό της Αμβρακίας, όπου υπάρχει πρόθεση ενοποίησης του αρχαιολογικού χώρου του μικρού Θεάτρου με τον γειτνιάζοντα δημόσιο χώρο – πλατεία.

1

«Η Τοπική Ανάπτυξη µε Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων» Πρόγραμμα Leader Ελλάδα-Ιταλία 2014-2020, http://www.agrotikianaptixi.gr/el/content/leader-clld

12

Μοναδική περίπτωση για την Ήπειρο, αποτελεί η συνεχής χρήση των Ιαματικών Λουτρών Πρέβεζας και του ενσωματωμένου σε αυτά Οθωμανικού Χαμάμ, όπου το μνημείο αξιοποιείται μέσα από την ίδια την λουτρική διαδικασία μετά από επεμβάσεις εκσυγχρονισμού του. Όσον αφορά στις νεότερες λουτρικές εγκαταστάσεις, τα τελευταία χρόνια υπολειτουργούν και δέχονται ελάχιστο κοινό, ενώ απουσιάζει η οποιαδήποτε μορφή τουριστικής προβολής τους. Για αναδειχτούν και να αξιοποιηθούν επαρκώς τα λουτρά αυτά, διατυπώνονται προτάσεις αναβάθμισης από τις τοπικές αρχές, πολλές φορές βάση Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων χρηματοδότησης1, όπως στην περίπτωση της οδικής ενοποίησης των Λουτρών Καβάσιλων - Πυξαριάς με τα Λουτρά Αμαράντου Κονίτσης, για την δημιουργία ενός ενιαίου Ιαματικού Πάρκου που θα συμβάλει στην τουριστική προβολή του τόπου. Τα παραπάνω παραδείγματα αποτελούν ενδεικτικές προσπάθειες αλλά και αξιόλογες προθέσεις ανάδειξης των λουτρικών εγκαταστάσεων αλλά και γενικά του λουτρικού πλούτου της περιοχής της Ηπείρου. Η κατανόηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η Ήπειρος στο πεδίο του λουτρικού πολιτισμού μαζί με την σωστή αξιοποίηση του φυσικού - ιαματικού πλούτου αλλά και των στοιχείων της ιστορίας της, θα αποτελέσουν σημεία - κλειδιά για την ανάπτυξη ενός τόπου που ακόμα και σήμερα παραμένει, τουριστικά αλλά και οικονομικά, υποβαθμισμένος. Μέσω του σύγχρονου ιαματικού τουρισμού η Ήπειρος δεν θα αποτελεί πλέον τόπο αδρανούς παρουσίας μνημείων, αλλά θα εκσυγχρονιστεί.

04. Εισαγωγή Λουτρό: 1. ο χώρος του σπιτιού που χρησιμοποιείται για το πλύσιμο του προσώπου και του σώματος 2. βάπτισμα, βύθισμα αντικειμένων σε ειδικό υλικό (άμμο, λάσπη, ιαματικό νερό κλπ.) για τον καθαρισμό ή θεραπεία ή άλλη διαδικασία. (πηγή: Βικιπαίδεια2, Πανσεληνά, Δ. [2018], σ.122)

Εικ.1: Νωπογραφία. από την «οικία των νωπογραφιών» από την Κρητομυκηναϊκή εποχή με πίδακα ύδατος- Κνωσός, (Evans 1930)

2

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%81%CF%8C

13

05. Τα Λουτρά Γενικά 05.1. Δημόσια λουτρά και Ιδιωτικά Οι λουτρικές εγκαταστάσεις, ανάλογα με τη θέση τους στον αστικό ιστό, αλλά και το κοινό στο οποίο απευθύνονται, διακρίνονται σε δημόσιες και ιδιωτικές. Αυτός ο διαχωρισμός υπήρχε από την αρχαιότητα και διακρίνεται από την αναλογία μεγέθους εγκατάστασης και κοινού που εξυπηρετεί. Υπήρχαν λοιπόν τα δημόσια λουτρά, έργα συνήθως μεγάλης κλίμακας με σύνθετη οργάνωση χώρων, τα οποία ήταν τοποθετημένα στον πυρήνα της πόλης και απευθύνονταν στο μεγαλύτερο ποσοστό των πολιτών. Για παράδειγμα, στην Ελληνική αρχαιότητα υπήρχαν λουτρά τα οποία γειτνίαζαν με τα στάδια και απευθυνόταν στους αθλητές, ενώ σε άλλες περιπτώσεις κατασκευάζονταν με μέριμνα του αυτοκράτορα (Ρωμαϊκή – Βυζαντινή περίοδος) ή του κατακτητή μιας πόλης (Οθωμανική περίοδος). Ιδιωτικά είναι τα λουτρά μικρότερου μεγέθους και απλούστερης διάταξης τα οποία βρίσκονται σε κατοικίες και χρησιμοποιούνται από τους ένοικους ή τους επισκέπτες τους. Ως ιδιωτικά λουτρά, μπορούν να αναφερθούν και τα λουτρά των παλατιών στην Ρωμαϊκή, Βυζαντινή και Οθωμανική περίοδο αλλά και τα μοναστηριακά λουτρά της βυζαντινής περιόδου. Σήμερα, δημόσια χαρακτηρίζονται μόνο τα ιαματικά λουτρά. Η δημόσια χρήση ορίζεται από την εποπτεία της ιαματικής πηγής. Την γενική εποπτεία των Υδροθεραπευτηρίων και των Λουτροπόλεων σήμερα έχει ο ΕΟΤ. Από τις 87 λουτροπόλεις -ιαματικές πηγές σε χρήση, με τον Νόμο 4086/1960, οι 24 έχουν ανακηρυχθεί ως Ιαματικές Πηγές Τουριστικής Σημασίας και υπάγονται στην άμεση αρμοδιότητα του ΕΟΤ, ενώ η λειτουργία των υπόλοιπων 63 πηγών Τοπικής Σημασίας τέλει υπο την αρμοδιότητα Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) και στο Σύνδεσμο Δήμων και Κοινοτήτων Ιαματικών Πηγών Ελλάδας.3 Ως αποκλειστικά ιδιωτικό λουτρό θα οριστεί το σύγχρονο λουτρό στην κατοικία.

3Χαραλαμπίδου,

Χ. [2011] σ.18, δηλαδή των Δήμων και Νομαρχιών, στα όρια των οποίων αναβλύζουν οι πηγές.

4 Γκόλφη σ.31, Οι ιαματικές πηγές μπορούν να ορισθούν ως αλκαλικές, σιδηρούχες, θειούχες, ραδιενεργές κλπ, Ολιγομεταλλικές, Μεσομεταλλικές, Μεταλλικές, Ισότονες,

14

05.2. Λουτρά Κάθαρσης και Ιαματικά Τα λουτρά ανά τους αιώνες, πέρα από την διάκρισή τους ως δημόσια ή ιδιωτικά, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν και σύμφωνα με τις ιδιότητες των φυσικών στοιχείων (νερού, ατμού, ή πηλού) που χρησιμοποιούνται στις εγκαταστάσεις τους. Η διάκριση βάση των στοιχείων αυτών, μας βοηθάει να τα κατανείμουμε σε λουτρά κάθαρσης και ιαματικά. Λουτρά κάθαρσης ονομάζονται τα λουτρά, τα οποία σαν κύρια χρήση έχουν την καθαριότητα του σώματος. Ιαματικά ονομάζονται τα λουτρά των οποίων η θέση σχετίζεται με την παρουσία ιαματικής πηγής και χρησιμοποιούνται για την θεραπεία διαφόρων ασθενειών (του αναπνευστικού, κυκλοφορικού, πεπτικού, νευρικού, μυοσκελετικού κ.α.). Τα ιαματικά λουτρά, χαρακτηρίζονται από την κυκλοφορία νερού – ατμού με μεταλλικές ιδιότητες4 Διακρίνονται ανάλογα με την θερμοκρασία του νερού σε: α) ψυχρές, β) υπόθερμες, γ) μεσόθερμες (3560ο) και δ) υπέρθερμες ιαματικές πηγές. Οι θερμές πηγές χαρακτηρίζονται ανάλογα με την με την θέση των πετρωμάτων μέσω των οποίων διέρχεται το νερό ή ο ατμός ως: α) Παράκτιες θερμές πηγές, β) πηγές που εμφανίζονται απευθείας στο ρήγμα ή σε διασταυρωμένα ρήγματα χωρίς την μεσολάβηση χαλαρών ιζημάτων, γ) Διασταυρωμένα ρήγματα χωρίς την μεσολάβηση χαλαρών σχηματισμών, δ) Διαδοχικές θέσεις ρηγμάτων.5

Υπέρτονες, Υπότονες, Χλωρονατριούχες, Αλκαλικές, Θειικές, Θειούχες, Οξυανθρακούχες, Σιδηρούχες, Ιωδιούχες – Βρωμιούχες, Αρσενικούχες 5 Γκόλφη σ.31-32

05. Τα Λουτρά Γενικά 05.3. Λουτρική Διαδικασία, Ιστορική Αναδρομή Προϊστορική περίοδος Μέσα από την ιστορία της ανθρωπότητας, το νερό των θερμομεταλλικών πηγών αποκτά από πολύ νωρίς σημαντικό ρόλο. Οι αρχαίοι λαοί απέδιδαν στις πηγές ιδιαίτερες εξυγιαντικές και εξαγνιστικές ιδιότητες ενώ χαρακτηριστική είναι η θρησκευτική ιατρική αντίληψη. Αυτός ο ρόλος εντοπίζεται στους λαούς της Μεσοποταμίας, στους Πέρσες, Αιγύπτιους, Ισραηλίτες, και Ινδούς οπού το λούσιμο γίνεται μέρος της θρησκευτικής τελετουργίας, αλλά και στις βόρειες και σλαβικές φυλές οπού τα φυσικά νερά θεωρούνται δώρο των θεών με θεραπευτικές ιδιότητες. Αρχαϊκή, κλασσική, ελληνιστική αρχαιότητα Στην αρχαία Ελλάδα ήδη από το 1500 π.Χ., εκτός από τα ψυχρά λουτρά στις θάλασσες και ποτάμια, γινόταν χρήση θερμού νερού. Η πρώτη χρήση λουτρικών εγκαταστάσεων συναντάται στα γυμνάσια (5ος αι.) για την ολική καθαριότητα των αθλητών, αρχικά με τη μορφή ξηρού εφιδρωτικού λουτρού και στην συνέχεια με την αξιοποίηση του ατμόλουτρου. Εκτός από τους αθλητές, η συμμετοχή στα λουτρά είχε και ψυχαγωγικές ιδιότητες. Αναφορά στην σημασία των θερμών και ψυχρών έχει γίνει από Έλληνες Φιλόσοφους όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, Στράβωνας, ο Παυσανίας και ο Ηρόδοτος με τον Ιπποκράτη να αναγνωρίζει τις θεραπευτικές ιδιότητες των μεταλλικών υδάτων. Τον 5ο αι. π.Χ. ιδρύονται τα Ασκληπιεία τα οποία κτίζονται συνήθως κοντά σε ιαματικές πηγές. Όσον αφορά την διάταξη των χώρων των λουτρών ο Χ. Μπούρας αναφέρει: «Ο πρώτος χώρος είναι μια μικρή τετράγωνη ορθογώνια αίθουσα με τετράγωνη δεξαμενή νερού για τα ψυχρά λουτρά, ο δεύτερος είναι μια κυκλικού σχήματος αίθουσα με οκτώ λεκάνες σε κύκλο και πιθανώς ένα χάλκινο λέβητα στη μέση, που χρησίμευε για χλιαρά λουτρά, και οι τρίτος χώρος επίσης κυκλικού σχήματος με δεκαεπτά θέσεις λουόμενων για τα θερμά λουτρά. Η στέγαση ήταν κωνική με οπή στη μέση»6. Στην περίοδο αυτή συναντάται η πρώτη χρήση του υπόκαυστου συστήματος.

6

Εικ.2,3: Αναπαράσταση λουτρικής διαδικασίας σε αμφορείς, Εικ.4: Βαλανείο Ρωμαϊκής Αγοράς Θεσσαλονίκης, Εικ.5: Αρκαδική Γορτύνα, αναπαράσταση λουτρού, Εικ.6: Αναπαράσταση βαλανείου αγοράς, Εικ.7: Λουτρό Οινιάδων Ακαρνανίας

Μπούρας, Χ. [1999], σ.323

15

05. Τα Λουτρά Γενικά Ρωμαϊκή Αρχαιότητα Στο ρωμαϊκό κόσμο, η ελληνική λουτρική συνήθεια συνεχίζεται με την συστηματοποίηση των λουτρών καθαριότητας, άθλησης και περίθαλψης ενώ ο θεσμός των λουτρών αναδεικνύεται ως θεμελιώδης παροχή προς τους πολίτες, με έντονη κοινωνική και πολιτική λειτουργία. Έτσι η ανέγερση τους επιβάλλεται ακόμα και χωρίς να υπάρχει διαθέσιμη θερμομεταλλική πηγή, αφού η παροχή του νερού γίνεται με την χρήση των υδραγωγείων. Τα διάφορα κτιριολογικά μοντέλα των ρωμαϊκών λουτρών αναπτύσσονται αρχιτεκτονικά σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο και αποτελούν τμήματα κτιριακών και πολεοδομικών συγκροτημάτων. Βάση των τυπολογικών αλλά και λειτουργικών διαφορών, οι λουτρικές εγκαταστάσεις, χωρίζονται σε κατηγορίες: Aquae: θερμά λουτρά, Balnae: απλά λουτρά από τις πηγές πόσιμου νερού, Therme: δημόσια συγκροτήματα με θερμά και πολύ θερμά μπάνια, με χώρους άθλησης επικοινωνίας και συζήτησης. Ακόμα, συνεχίζεται η τυπολογία των αρχαίων ελληνικών λουτρών με την τριπλή διαίρεση των χώρων σε ψυχρό, χλιαρό, θερμό με διαφορές ωστόσο στην διαστασιολόγηση, καθώς πλέον γίνονται υπερμεγέθεις, μνημειακές κατασκευές, προσφέροντας στους χρήστες πλούσιο κτιριολογικό πρόγραμμα με άνεση και μεγάλη δυναμικότητα. Κυριότεροι χώροι είναι τα αποδυτήρια (Apoduteria),η παλαίστρα (Palestra), χώροι ηλιασμού (Heliokamin), τα ιδρωτήρια (Sudatoria), καθώς και κυκλικοί χώροι θερμού λουτρού (Caldarium), Ορθογωνικοί χώροι χλιαρού (Tepidarium), χώροι κρύου λουτρού με δεξαμενή (Frigidarium) και χώροι επάλειψης με έλαια (Eleotherium). Αρχιτεκτονικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται είναι ο θόλος πάνω σε αψίδα, τα μεγάλα αψιδωτά ανοίγματα, οι περίστυλες στοές, οι κόγχες, η συμμετρική διάταξη των χώρων και η ποικιλία των οικοδομικών υλικών ενώ τελειοποιείται και το σύστημα των υποκαύστων που χρησιμοποιούνταν σε προγενέστερες περιόδους.7 Με την πλήρη επικράτηση στην αυτοκρατορία από τον 5ο μ.Χ. αιώνα κ.ε. του χριστιανισμού, σύμφωνα με τον οποίο η συναναστροφή των ανθρώπων στα δημόσια λουτρά, με την αποκάλυψη του γυμνού σώματος, αποτελούσε μια μορφή απρέπειας και «αμαρτίας»8 η λούση περιορίζεται στα ιδιωτικά λουτρά

7

Σκαρπιά-Χόιπελ, Ξ. [1996], σ.6-74

16

Εικ.8: λεκάνη λούσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας, Εικ.9: Λουτρό από το παλάτι του Νέστορα στην Πύλο,

Εικ.10: Απεικόνιση ρωμαϊκού λουτρού, ΧΧLawrence Alma Tadema, Piscina Calda, 1909, Εικ.11: προοπτική τομή λουτρών Καρακάλλα στη Ρώμη,

8

Λαμπροπούλου - Μουτζάλη, Α. [2018], σ.316, και Πανσεληνά, Δ. [2018], σ. 31

05. Τα Λουτρά Γενικά

Εικ.12: Κάτοψη Λουτρών Καρακάλλα, Εικ.13-14: Κάτοψη λουτρού στην Ολυμπία, Κάτοψη λουτρού στο Ολύμπιον, Εικ.15: Τυπική διαρρύθμιση ρωμαϊκού λουτρού, Εικ.16, 17, 18: Αναπαράσταση caldarium Ρωμαϊκού Λουτρού, σύστημα πήλινων πλακιδίων για την κυκλοφορία του θερμού αέρα.

17

05. Τα Λουτρά Γενικά Μεσαίωνας - Δυτική Ευρώπη Στην δυτική Ευρώπη τον 4ο-11ο αι. περίοδο των βαρβαρικών επιδρομών, ο λουτρικός πολιτισμός των Ρωμαίων παρακμάζει μαζί με τις συνήθεις και την γενικότερη αντίληψη των ανθρώπων περί υγιεινής. Η ελάχιστη χρήση νερού, άρα και των λουτρικών εγκαταστάσεων, συνδέεται με την θρησκοληψία και τις ευρύτερες θρησκευτικές συνήθειες στις οποίες το λουτρό έχει σχεδόν αποκλειστικά θεραπευτικό ρόλο. Παρόλο που η εκκλησία επιβάλλει ιδιαίτερο περιορισμό της λουτρικής διαδικασίας και ορίζει την αλουσιά ως αρετή, τα μοναδικά λουτρικά συγκροτήματα τοποθετούνται σε χώρους μονών, ή για προσωπική χρήση του ανώτατου κλήρου. Η ελάχιστη χρήσης που συναντάται αποτελεί συνήθως προνόμιο των ευγενών. Για τους απλούς πολίτες, τόσο λόγω θρησκοληψίας, αλλά και έλλειψης υδροδότησης η καθαριότητα διεκπεραιωνόταν σε ομαδικά λουτρά. Μετά τον 12ο-13ο, η λουτρική διαδικασία θα ταυτιστεί με τον συνδυασμό εφιδρωτικού ιαματικού λουτρού ατμού και καθαριότητας, σε περιοχές ιαματικών πηγών, αποτελώντας με αυτόν τον τρόπο το μοναδικό μέσο υγιεινής το οποίο παρέχεται δωρεάν. Τον 14ο αι., η αύξηση της χρήσης του λουτρού οδηγεί στην ίδρυση κέντρων κουράς για τους ευγενείς, τα οποία συνδυάζουν θεραπεία και ψυχαγωγία και θα αποτελέσουν την βάση για τον σχηματισμό των μεταγενέστερων λουτροπόλεων.

Εικ.19: Μινιατούρα με τίτλο «σκηνή από ένα λουτρό» του 1470 περ., Εικ.20: Λουτρό μεταλλικού νερού, 1480

Μεσαίωνας - Βυζάντιο Οι λουτρικές συνήθειες στο Βυζάντιο αποτελούν συνέχεια των συνηθειών της Ρωμαϊκής περιόδου ως μέσο υγιεινής αλλά και ψυχαγωγίας της κοινωνίας με μειούμενη συνεχώς ένταση με την πάροδο του χρόνου. Λουτρά κατασκευαζόταν στα κέντρα των πόλεων, αλλά και σε περιοχές με θερμές πηγές με χρήση ιαματικού νερού για την θεραπεία των ασθενών. Τα λουτρά καθαριότητας ονομάζονταν λούσματα ή βαλανεία, ενώ τα ιαματικά λουτρά ονομαζόταν θέρμες. Συναντώνται ιδιωτικά αλλά και δημόσια κτίσματα, πολλές φορές και με την πρωτοβουλία του αυτοκράτορα. Τα δημόσια λουτρά προοριζόταν και για τους άπορους πολίτες και την δαπάνη την αναλάμβανε η πολιτεία ή πλούσιοι ιδιώτες αφού υπήρχε αντίτιμο για την είσοδο στο λουτρό, το «βαλανικόν».

18

Εικ.21: Μεσαιωνικό ατομικό λουτρό, Εικ.22: «Το ιερό λουτρό των πτωχών και των ασθενών»

05. Τα Λουτρά Γενικά Τα βυζαντινά λουτρά έχουν παρόμοια τυπολογία με τις μικρές ρωμαϊκές θέρμες, με την γνωστή τριμερή διαμερισμάτωση και έναν ή περισσότερους θόλους, ενώ συναντώνται και δίδυμα λουτρά για άντρες και γυναίκες. Έτσι, οι πρώτοι χώροι μετά την είσοδο είναι τα περίπτερα που οδηγούσαν στα αποδυτήρια, ενώ στην συνέχεια ο επισκέπτης οδηγούνταν στις αίθουσες των ελαίων, περιχύοταν με χλιαρό νερό και ακολουθούσε το θερμό και το ψυχρό. Τέλος υπήρχε το ησυχαστήριο και αναψυκτήριο.9 Στην παλαιοχριστιανική περίοδο, παρατηρείται παρακμή του λουτρικού πολιτισμού, ωστόσο διατηρείται ο εξαγνιστικός ρόλος ως μέσο καθαριότητας και θεραπευτικής αγωγής. Έτσι, ελάχιστα παράδειγμα συναντώνται σε μοναστηριακά συγκροτήματα για χρήση των μοναχών ή θεραπευτικών αναγκών των επισκεπτών. *Το λουτρό στο Ισλάμ

Εικ.23: Λουτρό Μονής Καισαριανής, Εικ.24: Υπόκαυστο σύστημα στο Λουτρό Σπάρτης

Στην οθωμανική περίοδο η χρήση του λουτρού είναι επιβεβλημένη και συνδέεται άμεσα με την υγιεινή και τον εξαγνισμό που επιβάλλει η μουσουλμανική θρησκεία. Τα λουτρά, ιδρύονται ως αφιερώματα με μνημειακό χαρακτήρα από αξιωματούχους, χωροθετούνται συνήθως δίπλα στα τεμένη και αποτελούν, κυρίως ως δημόσια κτήρια, σημεία αναφοράς της πόλης με έντονο κοινωνικό ρόλο. Υπάρχουν Δημόσια Λουτρά-Χαμάμ και Ιαματικά ή Kaplica, αλλά και ιδιωτικά με περιορισμένες δυνατότητες λόγω των συθηκών ύδρευσης.10 Επιπλέον, χαρακτηριστική είναι η χρήση του φρέσκου τρεχούμενου νερού, ή ζεστού σε ομαδικούς λουτήρες, (σε αντίθεση με το ζεστό στάσιμο ατομικών λουτήρων των λουτρών της βυζαντινής, ή της ρωμαϊκής εποχής), πρακτική που προσδιορίζει το εφιδρωτικό λουτρό (δηλ. χαμάμ). Λουτρά που διέθεταν ιαματικές πηγές είχαν θεραπευτικό ρόλο είτε ως εισπνοθεραπεία είτε ως ολόσωμο μπάνιο ατμού, πρόγραμμα το οποίο ενσωματώνεται και στα σύγχρονα υδροθεραπευτήρια. Η αρχιτεκτονική των λουτρών ατμού έχει βυζαντινή προέλευση. Ως τυπικά κτήρια του μουσουλμανικού κόσμου κατασκευάζονται με συγκεκριμένες αναλογίες και διαστάσεις χώρων. Μετά την είσοδο συναντά κανείς τον χώρο των αποδυτηρίων, στον οποίο υπάρχει κρήνη και αποθηκευτικές εσοχές στους

9

Σκαρπιά-Χόιπελ, Ξ. [1996], σ.6-74

Εικ.25-28: Σχέδια Κ.Α. Ορλάνδου για το λουτρό στη Μονή Παναγιάς στο Δερβενοσαλέσι

10

Κανετάκη, Ε., [2004] σ.16

19

05. Τα Λουτρά Γενικά τοίχους. Ακολουθεί ο θάλαμος της «κρύας κάμαρας» με χλιαρό ατμό για την προετοιμασία για την «θερμή κάμαρα». Στην θερμή κάμαρα υπάρχουν επίσης εσοχές στους τοίχους, ο «ομφαλικός λίθος» (τραπέζι μασάζ), μαρμάρινες γούρνες για την παροχή ζεστού και κρύου νερού και ατομικοί θάλαμοι με μαρμάρινους θερμαινόμενους πάγκους για την παροχή υπηρεσιών μασάζ. Η θέρμανση του νερού γινόταν και εδώ με το σύστημα των υποκαύστων. 11 Στον Ελλαδικό χώρο η χρήση των οθωμανικών λουτρών ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη ακόμα και μετά την απελευθέρωση, λόγω της πρακτικής τους λειτουργίας.12 17ος - 19ος αι. Τον 17ο αι. στην Ευρώπη, επικρατεί γενικότερα μια αρνητική αντίληψη περί της υγιεινής και της καθαριότητας, καθώς η επαφή του νερού με το σώμα θεωρείται παράγοντας ασθενειών. Ως εκ τούτου, παρατηρείται μειωμένη χρήση λουτρικών εγκαταστάσεων, ενώ το νερό, έχει κυρίως διακοσμητικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στην οπτική τέρψη. Παράδειγμα αποτελεί το παλάτι των Βερσαλλιών, με δείγματα λουτρών πλούσια σε επίπλωση και εξοπλισμό. Είναι η πρώτη περίοδος που γίνεται προσθήκη δωματίου λουτρού το οποίο προσδιορίζει μια διακριτή κοινωνική θέση. Το 1760 μάλιστα διαμορφώνεται πλήρως ο εξοπλισμός «επίπλωσης κομπλέ» για το μπάνιο.13 Ταυτόχρονα, στις αρχές του 18ου αι. αναζητούνται φυσικές λουτρικές περιοχές, οι οποίες θεωρείται ότι βοηθούν την υγεία των ανθρώπων μέσω της αλλαγής περιβάλλοντος. Δημιουργούνται έτσι τα πάρκα κουράς, παρουσία γιατρών, με αναφορά στην μορφολογική διάταξη των παλατιών, τα οποία θα αποτελέσουν πρότυπα των μεταγενέστερων λουτροπόλεων. Από το 1850 αναγνωρίζεται ο θεραπευτικός ρόλος του νερού, δηλαδή της υδροθεραπείας, ως εναλλακτική μέθοδο για την ίαση των ασθενειών και σημειώνεται κατακόρυφη ανάπτυξη της υδροθεραπείας, με την κατασκευή δημόσιων συγκροτημάτων και

11

Σκαρπιά-Χόιπελ, Ξ. [1996], σ.6-74 Το λουτρό των Αέρηδων χρησιμοποιείται μέχρι το 1965, https://www.iefimerida.gr/politismos/ekthesi-mesa-sto-loytro-ton-aeridon-stin-plaka 12

20

Εικ.29: Λουτρό Γενί Καπλικά, Εικ.30: Λουτρό των Αέρηδων, Εικ.31: Τομή τυπικού οθωμανικού λουτρού, Εικ.32: Κατόψεις οθωμανικών λουτρών: Ιαματικό Λουτρό “Eski Kaplica” και Δημόσιο Λουτρό “Cinili Hamama”, Εικ.33: Τομή τυπικού οθωμανικού λουτρού στο χώρο της εστίας

13

Πανσεληνά, Δ. [2018], σ.47, Vigarello, G. [1985], σ.138-141

05. Τα Λουτρά Γενικά παράλληλη ιατρική υποστήριξη. Επιπλέον, τα κέντρα υδροθεραπείας θα γίνουν τόποι κοινωνικής συνεύρεσης αλλά και ψυχαγωγίας. Από το 1814-1914 χώρες όπως η Ελλάδα, που διέθεταν θερμομεταλλικές πηγές ανέπτυξαν αξιόλογα λουτρικά κέντρα με μεγάλες εγκαταστάσεις σε νεοκλασικό, νεοαναγεννησιακό, νεοβυζαντινό και εκλεκτικιστικό ρυθμό. Ταυτόχρονα με την ίδρυση των δημόσιων ιαματικών κέντρων14, τον 19ο αιώνα, στα πλαίσια της εξυγίανσης των πόλεων, ιδρύονται και λαϊκά δημόσια λουτρά για όσους δεν είχαν δυνατότητα πρόσβασης σε ιδιωτικό λουτρό. Ονομάζονται «Μπάνια του Λαού» και βασίζονται στην ελάχιστη δυνατή ιδιωτικότητα με τη μορφή ατομικών θαλάμων. Από τον 19ο αι. και έπειτα, το ατομικό λουτρό υπερισχύει του κοινόχρηστου. Η ολίσθηση αυτή προς το ιδιωτικό θα γίνει στα πλαίσια της εξυγίανσης των πόλεων και της εξασφάλισης της απαραίτητης υδροδότησης. 15 Στις εύπορες κατοικίες παίρνει τη μορφή του δωματίου καθαριότητας, του κοινόχρηστού υγρού χώρου στις φτωχότερες και αργότερα του ιδιωτικού δωματίου και εκεί.

20ος αιώνας Τον 20ο αιώνα, δύο είναι οι βασικές εφαρμογές του λουτρού: τα λουτροθεραπευτήρια/ιαματικά λουτρά και οι ιδιωτικές εγκαταστάσεις στις κατοικίες. Τα δημόσια λουτρά καθαριότητας που λειτουργούσαν τον προηγούμενο αιώνα είναι πλέον στη παρακμή τους και οδεύουν προς το πλήρη αφανισμό. Ο δημόσιος χώρος, αφορά πλέον, και προοδευτικά αποκλειστικά, τα ιαματικά λουτρά.16 Τον 20ο αιώνα, η λουτροθεραπεία αναπτύσσεται με τη μορφή του θεραπευτικού τουρισμού, με σκοπό την κίνηση και τη συμμετοχή μεγαλύτερου αριθμού πολιτών μέσω της σωματικής και ψυχαγωγικής ικανοποίησης. Η αυξημένη ζήτηση γίνεται διακριτή μέσω της αύξησης των υποδομών που θα δεχτούν τους λουόμενους. Στις αρχές του 20ου αι. μάλιστα, εισάγεται ο τύπος της ξενοδοχειακής μονάδας στα υδροθεραπευτήρια. Κτιριολογικά, υπάρχει ελευθερία στην χρήση των οικοδομικών ρυθμών, και τα υδροθεραπευτήρια παρουσιάζονται ως «παλάτια ευεξίας».

Εικ.34-37: Πάρκα κουράς περί το 1700, Εικ.34: Πάρκο κουράς στο Pyrmont, 1717, Εικ.35: Πάρκο κουράς στο Bad Driiburg, 1750, Εικ.36: Πάρκο κουράς σε στυλ μπαρόκ στο Bad Kissingen, 1737, Εικ.37: Πάρκο κουράς στο Bad Bruckennau, 1752, Εικ.38-39: Λουτροπόλεις του 19ου αι., Εικ.38: Περίπτερο πηγής Sauerbrunnen, λουτρόπολή Cannstatt, 1890, Εικ.39: Κτίρια λουτρών, λουτρόπολη Schlangendab

14

15

Ενδεικτικά, τα πρώτα κοινόχρηστα λουτρά του Παρισίου το 1761 αποτελούν κέντρα πολυτελείας με ιαματικό – θερμαλιστικό σκοπό.

16

Πανσεληνά, Δ. [2008], σ.47-51 Πανσεληνά, Δ. [2008], σ.55

21

05. Τα Λουτρά Γενικά Η ανάπτυξη του θεραπευτικού τουρισμού ενισχύεται αρχικά, από επιδόματα και άδειες για την λουτροθεραπεία. Στο διάστημα του μεσοπολέμου, συντηρούνται τα μεγάλα παραδοσιακά λουτρικά συγκροτήματα τα οποία εκσυγχρονίζονται με τις απαραίτητες προδιαγραφές (ηλεκτρισμός, θέρμανση, ηλεκτρισμός). Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο σημειώνεται μια κάμψη έως το 1955, για την ανάκαμψη των κατεστραμμένων πόλεων. Από εκεί και έπειτα, θα ακολουθήσει η άνοδος του κοινωνικού τουρισμού μέσω των ασφαλιστικών ταμείων και ανάπτυξη του θεραπευτικού τουρισμού, μέσα στο πλαίσιο της μοντέρνας ζωής και της προώθησης των επιστημονικών γνώσεων.17 Στο πεδίο της καθαριότητας, στον 20ο αιώνα αποκρυσταλλώνεται η πρωτοκαθεδρία του ιδιωτικού -και δη ατομικού- λουτρού. Το λουτρό καθαριότητας μεταφέρεται «από τον δημόσιο χώρο στον κοινόχρηστο, ύστερα στο εσωτερικό του σπιτιού, ύστερα στο πιο κρυφό του μέρος, για να αποκτήσει τελικά και ένα μικρότερο παράρτημα για παράλληλη χρήση ή για τους επισκέπτες»18. Τα δημόσια λουτρά καθαρισμού, άλλωστε, οδεύουν προς το πλήρη αφανισμό τους και η ιδιωτική εγκατάσταση στις κατοικίες από εναλλακτική γίνεται προοδευτικά αναγκαία.19 Ως αποτέλεσμα, τον 20ο αι., η χρήση χώρου λουτρού στην κατοικία γενικεύεται και ο εξοπλισμός του μελετάται, αποκτά σαφείς προδιαγραφές, και διαμορφώνει ένα είδος "παραδοσιακής" τυπολογίας λουτρού βάση αντικειμένων μαζικής βιομηχανικής (και αρχιτεκτονικής) παραγωγής και εμπορίας.20

Εικ.40: Κάτοψη και όψη λουτρών στο Margaretenbad της Βουδαπέστης το 1870, Εικ.41: Λουτρικό συγκρότημα Νέο – Μπαρόκ στη Βουδαπέστη του 1900, Εικ.42: Λουτρό και ξενοδοχειακό συγκρότημα στη Βουδαπέστη το 1918

Ελλάδα 20ου αι. Στην σημερινή εποχή η ''Λουτροθεραπεία'' εξελίσσεται και λαμβάνει τη μορφή του ''Ιαματικού Τουρισμού'' ο δε ασθενής γίνεται σταδιακά και τουρίστας, αξιοποιώντας τον χρόνο της θεραπείας για ψυχαγωγικούς σκοπούς.21 Στην Ελλάδα ο όρος Ιαματικός τουρισμός προσδιορίζει την μορφή τουρισμού που αναπτύσσεται με βάση τις θερμομεταλλικές-ιαματικές πηγές.22

Εικ.43: Διαφήμιση στην Sunday Evening Post, 1915, Εικ.44: Διαφήμιση εγκατάστασης παραρτήματος λουτρού κάτω από σκάλα, 1936, Πανσεληνά, Δ. [2018], σ.60

17

20

18

21

Σκαρπιά-Χόιπελ, Ξ. [1996], σ.6-74 Πανσεληνά, Δ.[2008], σ.57 19 Πανσεληνά, Δ.[2008], σ.57

22

Πανσεληνά, Δ.[2008], σ.61 Κοκολάκη, σ.13 22 Παπαγεωργίου [2016], σ.33

05. Τα Λουτρά Γενικά Οι πρώτες λοιπόν προσπάθειες ανάπτυξης αυτού του είδους του θερμαλιστικού τουρισμού παρατηρούνται από το 1830 με την κυβέρνηση Καποδίστρια και σχετίζονται με τις περιοχές που αναβλύζουν ιαματικές πηγές.23 Ιδιαίτερα την δεκαετία του 1930 και μετά, τα κέντρα Ιαματικού Τουρισμού (λουτροπόλεις) αρχίσαν να αυξάνονται τόσο εξαιτίας των προσαρτήσεων νέων εδαφών στην επικράτεια όσο και εξαιτίας της σταδιακής οικονομικής ευημερίας της εθνικής οικονομίας και θα αποτελέσουν την κύρια τουριστική δραστηριότητα των Ελλήνων.24 Ο τουρισμός αυτός θεωρείται ότι θα συμβάλει στον κοινωνικό εκμοντερνισμό.25 Τη δεκαετία του ’60, εφαρμόστηκε από την ελληνική πολιτεία, με τη βοήθεια του ΕΟΤ, ειδικό και γενικευμένο πρόγραμμα αναβάθμισης και εκσυγχρονισμού των περιοχών με εγκαταστάσεις θερμαλισμού και με ευρύτερες πολεοδομικές μελέτες ανάπλασης των λουτροπόλεων.26 Δεν υπάρχει ωστόσο ένα συνολικό πρόγραμμα αναπτυξιακής πολιτικής27 Η Ελλάδα, ακολουθώντας τα βήματα της Ευρώπης28 προσπαθεί να διαχειριστεί τον ρόλο της υποδοχής τουριστών, ρόλος που θα εκπληρωθεί με την συμμετοχή του κρατικού σχεδιασμού, (βλ. πρόγραμμα ξενία) καθώς η ιδιωτική επένδυση είναι ιδιαίτερα δύσκολη.29 Η μεταπολεμική περίοδος, έως και το 1980, υπήρξε η κυριότερη περίοδος ανάπτυξης, με την επέκταση των χρηματοδοτήσεων στον κλάδο του τουρισμού (1966-1973). Σημεία αναφοράς στην περίοδο της δικτατορίας θα αποτελέσουν τα ξενοδοχεία, πόλοι έλξης σε ήδη δημοφιλείς προορισμούς ιαματικού τουρισμού, όπως η Αιδηψός και το Λουτράκι 30 και θα συντελέσουν στην δημιουργία ενός νέου κτιριολογικού τύπου που εστιάζει στην αναψυχή. 31 Από το 1980 και μετά, παρά την διάδοση του τουρισμού και του παραθερισμού ως κοινωνικού δικαιώματος και την παροχή επιδομάτων από τα ασφαλιστικά ταμεία, με την ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού, υπήρξε υποχώρηση και παρακμή έως και σήμερα.

Εικ.45: Κάτοψη λουτρά Λαγκαδά Εικ.46: Εξωτερική άποψη λουτρών Λαγκαδά, 1929 Εικ.47: Ξενοδοχείο θέρμες Σύλλα Εικ.48: Λουτρά Κύθνου, 1858

23

27

24

28

Παπαγεωργίου [2016], σ.38, Πηγές Κύθνου Αίσωπος, Ι.[2015], σ.329 «Σε αντίθεση με τους ξένους, η τουριστική δραστηριότητα των Ελλήνων είχε να κάνει με την επίσκεψη σε ιαματικά λουτρά.»

25 Αίσωπος Ι.[2015], σ.40, «ο τουρισμός αποτελεί την μόνη αποδεκτή μορφή εκβιομηχάνισης από την Ελληνική κοινωνία» 26 Γρηγοριάδου, Ε. [2004], σ.30

Αίσωπος, Ι.[2015], σ.55. Αυγουστίδης, Γ. [2005], σ.70 29 Αίσωπος, Ι.[2015], σ.39 30 Αίσωπος Ι. [2015], σ.62 31 Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.69-70

23

05. Τα Λουτρά Γενικά Η ύπαρξη και η γεωγραφική κατανομή των ιαματικών πηγών συνδέονται με την έντονη τεκτονική δραστηριότητα του ελληνικού χώρου.32 Στην Ήπειρο εντοπίζονται 56 ιαματικές πηγές, κάποιες από τις οποίες είναι σε χρήση.33.34 Στην Ελλάδα, η ανάπτυξη δημόσιων λουτρών καθαριότητας είναι συγκροτημένη και ακολουθεί τον εκσυγχρονισμό αρχικά των πόλεων και στην συνέχεια της περιφέρειας μέσω της εγκατάστασης εκτεταμένου υδροδοτικού δικτύου. Σε ιδιωτικό - ατομικό επίπεδο ωστόσο η εισαγωγή του λουτρού στην κατοικία θα καθυστερήσει αρκετά, ειδικά σε απομονωμένες περιοχές. Ωστόσο όταν αυτό θα γίνει εφικτό, θα συμβαδίσει με την εξελιγμένη μαζική παραγωγή λουτρικών αντικειμένων της Ευρώπης.

Εικ.49-50: Ιαματικά Λουτρά Λουτρακίου, το παλαιό και το «νέο» κέντρο ποσιθεραπείας, Το πρώτο επηρεασμένο από τα περίπτερα των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων, και το δεύτερο με σαφείς αναφορές του μοντέρνου κινήματος (έργο του Μπόνη 1932), Εικ.51: Λουτρά Αγίας Παρασκευής

32

Σπαθή, [2000] (Γκόλφη σ.16) Γεωργιάδης [2005], «Οι περισσότερες πηγές βρίσκονται στα νησιά (229), ακολουθεί η Στερεά Ελλάδα (156), η Μακεδονία (115), η Πελοπόννησος (114), η Θεσσαλία (57), η Ήπειρος (56) και η Θράκη (25).»

33

24

34

Πραπαβέση, Μ. [2014], σ.12, «Κατά το ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών), 822 Από αυτές, οι 180 χρησιμοποιούνται για λουτροθεραπεία, οι 20 για πόση και λουτροθεραπεία και οι υπόλοιπες 148 για πόση ύδατος»

06. Ήπειρος 06.1.Γεωγραφικά (Γεωγραφία-Υδρογεωλογία) Η Ήπειρος είναι γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδας στα βορειοδυτικά της χώρας που συνορεύει με την Αλβανία, την Μακεδονία και την Θεσσαλία. Περιλαμβάνει τους νομούς Άρτας, Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων και Πρέβεζας. Γεωγραφικά, ορίζεται από την οροσειρά της Πίνδου στα ανατολικά και βόρεια, νότια από τον Αμβρακικό κόλπο και δυτικά από το Ιόνιο Πέλαγος. Είναι κυρίως ορεινή περιοχή, με επιμήκεις οροσειρές μεταξύ των οποίων αναπτύσσονται χαμηλές λεκάνες ή οροπέδια. Οι οροσειρές αυτές χαμηλώνουν προς τα δυτικά και κατέρχονται βαθμιαία προς τις ακτές του Ιονίου πελάγους. Η ύπαρξη παράλληλων λεκανών απορροής και ποτάμιων ρευμάτων με ίδια διεύθυνση, καθώς και οι άφθονες βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις της περιοχής, έχουν αποτέλεσμα οι ποταμοί της να είναι πλούσιοι σε νερά. Ακολουθώντας επί το πλείστον τη ροή των ποταμών, οι πεδινές εκτάσεις της Ηπείρου είναι η πεδιάδα της Άρτας, στις εκβολές του Αράχθου προς το Ν. Πρέβεζας, η πεδιάδα του Λούρου, του Αχέροντα στον Ν. Πρεβέζης, του Μαργαριτίου και του Καλαμά στο Ν. Θεσπρωτίας, η υψηλή πεδιάδα των Ιωαννίνων και άλλες. Η Ήπειρος παρουσιάζει έντονη ακτογραμμή στην πλευρά του Ιονίου και έχει, είτε χαμηλές αμμώδεις και ελώδεις εκτάσεις (π.χ. εκβολές του Αχέροντα), και άλλοτε διαμορφώνει βραχώδες ακτές και όρμους (Πάργα) αλλά και επιμήκεις παραλίες (13 χλμ - Νικόπολη). Λόγω της μορφής του ανάγλυφου και της γειτνίασης των δυτικών και νότιων περιοχών με την θάλασσα, παρουσιάζει ποικιλία κλίματος. Η εναλλαγή των ορέων με τις κοιλάδες και λεκάνες διαμορφώνουν το ηπειρωτικό κλίμα με μέση ετήσια θερμοκρασία 13-15ο και μικρό θερμοκρασιακό εύρος. Επίσης δέχεται τις μεγαλύτερες βροχοπτώσεις, μετά την Κέρκυρα, από όλη την Ελλάδα, λόγω των νοτιοδυτικών ανέμων που είναι πλούσιοι σε υδρατμούς.35 Εικ.52: Κατανομή των νομών της Ηπείρου, Εικ.53: Γεωμορφολογία της Ηπείρου, Εικ.54: Κατανομή Βροχοπτώσεων, Εικ.55: Λεκάνες απορροής υδάτων

35

Θεοδωρακάτος, Δ. [1987], «Ήπειρος: Έκταση Και Πληθυσμός, Φυσική Γεωγραφία, Οικονομικά Στοιχεία, Πολιτική Γεωγραφία», Λήμμα, Πάπυρος-Larousse Britannica, Τ.27, σ.108-112

25

06. Ήπειρος 06.1.Ιστορική Αναδρομή Αρχαιότητα (7ος π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.) Η ονομασία Ήπειρος χρησιμοποιήθηκε από τα τέλη του 4ου αι. για να προσδιορίσει την περιοχή ανάμεσα στην οροσειρά της Πίνδου και την δυτική ακτή, και στο ακρωτήριο Λιγκέττα στον Βορρά μέχρι την Πρέβεζα στο νότο. Στην Αρχαιότητα η Ήπειρος είναι μια περιοχή πλούσια σε βοσκοτόπια, ξυλεία και αρόσιμες εκτάσεις, στοιχεία που αποτέλεσαν σημαντικό παράγοντα για την οργάνωση πληθυσμών της. Στα τέλη του 7ου αι. διαμορφώνονται τα πρώτα Ελληνικά φύλα, δηλαδή ημινομαδικές ομάδες οικογενειών, οι ισχυρότερες εκ των οποίων είναι οι Χάονες, οι Αντιτάνες, οι Μολοσσοί, οι Θεσπρωτοί και οι Κασσωπαίοι. Το 400 - 350 π.Χ. οι Μολοσσοί γίνονται το ισχυρότερο φυλετικό κράτος. Συμμαχούν με το Μακεδονικό κράτος και τον Φίλιππο Β’, και υποτάσσουν τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις της Ηπείρου. Ο διάδοχός των Μολοσσών, Αλέξανδρος το 331 π.Χ. ηττάται και ιδρύεται η Ηπειρωτική Συμμαχία, «οι σύμμαχοι των Απειρωτάν». Ως ηγέτης της Συμμαχίας αναγνωρίζεται ο Πύρρος, ο οποίος στρέφεται εναντίον της Μακεδονίας, της Σικελίας, και της Πελοποννήσου και πετυχαίνει σημαντικές νίκες με μεγάλες ωστόσο απώλειες. Μέχρι και τον θάνατο του γιου του Αλέξανδρου το 240 π.Χ. η Ήπειρος βρίσκεται στο μέγιστο σημείο ευημερίας, με την ανάπτυξη της οχύρωσης και του δημόσιου βίου σε πόλεις όπως η Αμβρακία και η Φοινίκη. Η Ηπειρωτική συμμαχία, με την απειλή των Ιλλύριων, χάνει την κεντρική Αλβανία, η Ρώμη κατάκτα την Κέρκυρα και η συμμαχία πλέον βρίσκεται στο επίκεντρο των πολέμων Ρώμης και Μακεδονίας. Ο Γ΄ Μακεδονικό πόλεμος φέρνει την υποταγή των Μολοσσών, την κυριαρχία των Ρωμαίων και καταστροφικές συνέπειες για την περιοχή. Η ενδοχώρα ερημώνει και ο πληθυσμός συγκεντρώνεται στην Νικόπολη την οποία ιδρύει ο Αύγουστος το 31 π.Χ. μετά τη νίκη του στο Άκτιο. Άλλα σημαντικά κέντρα της εποχής βρίσκονται στην βόρεια Ήπειρο. Στις αρχές 4ου αι., η Ήπειρος χωρίζεται στις δύο ρωμαϊκές επαρχίες, Epirus Vetus, με πρωτεύουσα την Νικόπολη (Ακαρνανία, Λευκάδα, Ιθάκη, Κέρκυρα και κλασσική Ήπειρο) και Epirus Nuova με πρωτεύουσα το Δυρράχιο (από την Απολλωνία έως τον Δρύνο). Η Ήπειρος με την διαίρεση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (395 μ.Χ.) μένει στο Ανατολικό Κράτος.36

36

Φειδάς, Β. [1987], σ.112-115,

26

Εικ.56: Χάρτης Αρχαίας Ηπείρου

06. Ήπειρος

Εικ.57: Επαρχία Παλαιάς Ηπείρου στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο

Εικ.58: Οικιστικές θέσεις στην ύστερη Αρχαιότητα

27

06. Ήπειρος Μεσαίωνας (7ος – 14ος αι.)

H «Παλαιά Ήπειρος», (Epirus Vetus) με πρωτεύουσα την Νικόπολη, εντάσσεται στην δικαιοδοσία του Ανατολικού Ιλλυρικού. Με την σταδιακή επικράτηση του Χριστιανισμού το Μαντείο της Δωδώνης παύει να λειτουργεί και κατασκευάζονται εκκλησίες (βασιλικές). Ως επαρχία του Ιλλυρικού βρίσκεται μεταξύ των εκκλησιαστικών συγκρούσεων ανατολικού και δυτικού κράτους και το 732/733 εντάσσεται στην δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης. Η περιοχή διατηρεί την οικονομική – κοινωνική ακμή της ως κέντρο εμπορίου, πάρα τις βαρβαρικές επιδρομές. Στα τέλη του 4ο αι. η Ήπειρος, μαζί με την υπόλοιπη Βαλκανική καταλαμβάνεται από τους Γότθους. Οι Γότθοι το 395 μ.Χ., όπως και αργότερα το 474 μ.Χ. οι Βάνδαλοι, λεηλατούν την Νικόπολη. Στους επόμενους αιώνες, ειδικά από τις αρχές του 7ου, η Ήπειρος θα καταληφθεί από τους Σλάβους οι οποίοι θα αφομοιωθούν στην περιοχή. Από τον 7ο αι. και έπειτα μέχρι τις σταυροφορίες η Ήπειρος βρίσκεται σε περίοδο παρακμής χαρακτηρισμένη από συνεχείς επιδρομές και επιθέσεις, καθώς και ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο ζωής των κατοίκων της. Τον 9ο αι., ως μέρος του Βυζαντινού κράτους, η Ήπειρος εντάσσεται στο θέμα Νικοπόλεως με έδρα την Ναύπακτο. Από τον 8ο έως τις αρχές του 10ου αι. η Ήπειρος, όπως και το υπόλοιπο Βυζάντιο βρίσκεται αντιμέτωπη με τους Βούλγαρους. οι οποίοι θα απομακρυνθούν οριστικά με την νίκη του Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου επί του Σαμουήλ Τσάρου των Βουλγάρων το 1018 μ.Χ. Μετά από μια σύντομη περίοδο ειρήνης ακολουθούν επιθέσεις των Σέρβων το 1059 μ.Χ., και αργότερα, στα 1081 των Νορμανδών. Η απομάκρυνση των Νορμανδών επιτυγχάνεται, με πρωτοβουλία του Αλεξίου Α’ Κομνηνού, με τη βοήθεια των Βενετών στους οποίους ως αντάλλαγμα επιτρέπεται η χρήση των παραλίων και των λιμανιών της Ηπείρου για εμπορική χρήση με φορολογικές ελαφρύνσεις. Ωστόσο το 1082, ο Αλέξιος Κομνηνός θα ηττηθεί από τον Νορμανδό ηγεμόνα Γυισκάρδο. Εικ.59: Epirus Vetus and Epirus Nuova 1210 AD

28

06. Ήπειρος Μετά τις νορμανδικές επιδρομές, τις αυτονομιστικές τάσεις των Αλβανών, Βουλγαρόβλαχων κ.ε. και τις σταυροφορίες συνεχίζεται η παρακμή της Ηπείρου. Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, οδηγεί στην διάσπαση της Αυτοκρατορίας, την κατάληψη της Ηπείρου από τον Μιχαήλ Α’ Άγγελο Κομνηνό Δούκα, και στην ίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου με πρωτεύουσα την Άρτα. Τον Μιχαήλ Α’ διαδέχτηκε ο Θεόδωρος Άγγελος, οι επεκτατικές πολιτικές του οποίου προκάλεσαν τις αντιδράσεις του κράτους της Νίκαιας. Παρά την συμμαχία του με τον Γερμανό Φρειδερίκο Β’ ηττάται από τους Βούλγαρους και το κράτος που είχε διαμορφώσει με τις επεκτάσεις διασπάται σε δυο ανεξάρτητα κρατίδια. Η οριστική διάλυση του κράτους επέρχεται μετά την βασιλεία του Μιχαήλ Β’ Αγγέλου, με την σύγκρουση του υιού του Νικηφόρου με το Βυζάντιο για την ανάκτηση των χαμένων εδαφών. Η υπαγωγή του Δεσποτάτου στον οίκο της Νεάπολης και η μετέπειτα προσπάθεια ανεξαρτητοποίησης του από την τελευταία, θα αποδυναμώσει το Δεσποτάτο, το οποίο θα διασπαστεί σε τμήματα σε Σέρβους, Αλβανούς και Λατίνους (όπως ο Κάρολος Τόκκος) ηγεμόνες.37 Οθωμανική περίοδος (15ος αι. – 1912) Ο θάνατος του Κάρολου Τόκκου δίνει την ευκαιρία στους Οθωμανούς Τούρκους να κυριαρχήσουν βαθμηδόν σε ολόκληρη την Ήπειρο. Το 1430 τα Ιωάννινα παραδίνονται στους Οθωμανούς με αντάλλαγμα την χορήγηση προνομίων ενώ το 1449 καταλαμβάνεται και η Άρτα. Στο εξής η Ήπειρος εκτός από μικρά τμήματά της που κατά περιόδους είναι Ενετοκρατούμενα, παραμένει υπό Οθωμανική κυριαρχία ως τα τέλη του 19ου σε κάποιες περιοχές της και ως τις αρχές του 20ου αιώνα στις υπόλοιπες. Τα προνόμια που είχαν εξασφαλιστεί με την κατάληψη της περιοχής καταργούνται μετά τις αποτυχημένες εξεγέρσεις του 1495 και του 1585 με την συμβολή των Γάλλων και των Ισπανών, και η Ήπειρος οδηγείται, σε βίαιους εξισλαμισμούς και αραίωση του πληθυσμού. Η Πρέβεζα καταλαμβάνεται από

Εικ.60: Ήπειρος: Τσιφλίκια και μουατζέλια κατά τα μέσα του 19ου αιώνα

37

Φειδάς, Β. [1987], «Η Ιστορία της Ηπείρου: Αρχαιότητα, Βυζαντινή περίοδος», Λήμμα, Πάπυρος-Larousse Britannica, Τ.27, σ.112-115, Φράγκος, Χ., [2010], σ. 28,

29

06. Ήπειρος τον Μοροζίνι το 1684-1699 ενώ με την συνθήκη του Κάρλοβιτς το 1699 επανέρχεται στους Οθωμανούς. Το 1717 οι Βενετοί κατέχουν τις περιοχές του Βουθρωτού, της Πάργας, και της Πρέβεζας. Γενικότερα από τον 15ο αι. έως και τον 18ο η ανάπτυξη της περιοχής κορυφώνεται. Κατά τον 18ο αι. η Πρέβεζα γίνεται κέντρο εμπορικής δραστηριότητας ενώ τα Ιωάννινα και η Άρτα αναπτύσσονται οικονομικά και πνευματικά. Στο τέλος του 18ου αι. αναλαμβάνει την διοίκηση του πασαλικιού των Ιωαννίνων ο Αλή πασάς και τα Ιωάννινα γίνονται η πρωτεύουσα της Ηπείρου. Μετά τους Ρωσσοτουρκικούς πολέμους και την απομάκρυνση των Βενετών, ο Αλή Πασάς προσπαθεί να εξασφαλίσει την εξουσία του από την υψηλή Πύλη. Μέχρι το 1798 είχε στην εξουσία του τις περιοχές του Βουθρωτού, της Ηγουμενίτσας, της Πρέβεζας και της Βόνιτσας. Το 1812 καταλαμβάνει το Αργυρόκαστρο, καταστρέφει το Γαρδίκι, και πολιορκεί την Πάργα η οποία τελικά του παραχωρείται από τους Άγγλους. Στα μέσα του 19ου αιώνα επιδίδεται στην οργάνωση του πασαλικιού (κατασκευή δρόμων, γεφυρών, φρουρίων). Η παρουσία πολυάριθμου στρατού, που είχε σταλεί για την καταστολή της εξέγερσης του Αλή Πασά, καθιστούσε αδύνατη την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης στην περιοχή. Τον Ιανουάριο του 1822 ο Αλή πασάς σκοτώνεται και οι οθωμανικές δυνάμεις πολιορκούν και εξουδετερώνουν το Σούλι. Μετά την λήξη του Αγώνα η Ήπειρος μένει έξω από τα σύνορα του νέου κράτους. Κατά τη διάρκεια του υπόλοιπου 19ου αιώνα η Ήπειρος βρίσκεται ολόκληρη υπό Οθωμανική κυριαρχία και ακμάζει καθώς η περιοχή αναπτύσσεται αξιοποιώντας τις νέες συνθήκες που επικρατούν στην Αυτοκρατορία μετά το Τανζιμάτ και τις διεθνείς συγκυρίες. Με το Συνέδριο του Βερολίνου το 1878 επιτυγχάνεται η προσάρτηση στην Ελλάδα της περιοχής της Άρτας ενώ το υπόλοιπο τμήμα της Ηπείρου απελευθερώνεται τελικά με τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-13.38

Εικ.61: Η διοικητική διαίρεση του πασαλικιού των Ιωαννίνων στα 1895/1896

38

Φειδάς, Β. [1987], «Η Ιστορία της Ηπείρου: Αρχαιότητα, Βυζαντινή περίοδος», Λήμμα, Πάπυρος-Larousse Britannica, Τ.27, σ.112-115,Σφυροέρας Β. [1987], «Η

30

Ιστορία της Ηπείρου: Τουρκοκρατία», Λήμμα, Πάπυρος-Larousse Britannica, Τ.27, σ.115-118, Μακρής, Ε. [2013], σ.57-64

06. Ήπειρος Η Ήπειρος στο Νεότερο Ελληνικό κράτος Το 1914 θα αναγνωριστεί η αυτονομία της Βορείου Ηπείρου, η οποία για ένα διάστημα θα καταληφθεί από τους Ιταλούς. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου η περιοχή αποτελεί μια μακρινή και σχετικά λίγο ανεπτυγμένη ελληνική επαρχία. Στις 28 Οκτωβρίου του 1940 κηρύσσεται πόλεμος από τον Μουσολίνι και επιτυγχάνεται η πρώτη νίκη των Ελλήνων. Η Βόρεια Ήπειρος ενσωματώνεται στην Αλβανία και από το 1941 ακολουθεί η γερμανική κατοχή. Ο αγώνας θα συνεχιστεί με τις δυνάμεις των ανταρτών του ΕΟΕΑ (Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών), και του ΕΛΑΣ υποστηριζόμενου από το ΕΑΜ, οι οποίοι συμμαχούν για να αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς με αποτέλεσμα τον τερματισμό της κατοχής το 1944. Θα ακολουθήσουν τα Δεκεμβριανά και ο Εμφύλιος μέχρι το 1949. Από εκεί και έπειτα ξεκινάει η ειρηνική περίοδος για την Ήπειρο. Η Ήπειρος υπήρξε πάντα ένα φτωχό μέρος της Ελλάδας, η οικονομία της οποίας στηριζόταν ανέκαθεν στην κτηνοτροφία και γενικότερα στην αγροτική παραγωγή. Γι’ αυτό και παλαιότερα παρατηρούνταν μετακινήσεις των κτηνοτροφικών πληθυσμών ανάμεσα τους χειμερινούς και τους καλοκαιρινούς μήνες για την εκμετάλλευση των αγροτόπων πρακτικές που σήμερα έχουν μειωθεί. Σημαντικός σταθμός στην σύγχρονη ιστορία της Ηπείρου αποτέλεσε η έναρξη της λειτουργίας του υδροηλεκτρικού εργοστασίου παραγωγής ενέργειας του Λούρου το 1952, με το οποίο επιτυγχάνεται η ηλεκτροδότηση του μεγαλύτερου μέρους της Ηπείρου. Την ίδια περίοδο ξεκίνησε και η ανάπτυξη της βιομηχανίας τυποποίησης αγροτικών προϊόντων, ενώ σημαντικοί σταθμοί αποτέλεσαν τα εργοστάσια ξυλείας, η αργυροχρυσοχοΐα, και από τη δεκαετία του 1970 και η εξόρυξη μαρμάρου. Η εγκατάλειψη ωστόσο στα επόμενα χρόνια της αγροτικής παραγωγής λόγω της στροφή των ανθρώπων στις σπουδές, η μετανάστευση και η αστυφιλία των Ηπειρωτών οι οποίοι θα κατευθυνθούν προς τις αστικές περιοχές προς αναζήτηση εργασίας συντέλεσαν στην ερήμωση των χωριών και στο γέρασμα του πληθυσμού. Γενικότερα ωστόσο, η στροφή του πληθυσμού στην παιδεία ως προσπάθεια καταπολέμησης του αναλφαβητισμού, η ίδρυση εκπαιδευτικών κέντρων, και η παρουσία

Εικ.62: Η ενιαία Ήπειρος

31

06. Ήπειρος πνευματικών ανθρώπων θα βοηθήσουν στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου των Ηπειρωτών. Στα επόμενα χρόνια θα ξεκινήσει έτσι προσπάθεια επιστροφής του ντόπιου πληθυσμού στα εγκαταλελειμμένα πλέον από την αποδημία των Ηπειρωτών χωριά με έργα υποδομών αλλά και προσπάθεια ανάκαμψης μέσω της ανάπτυξης του τουρισμού. Γι’ αυτό το λόγο, στις τελευταίες δεκαετίες ξεκίνησαν έργα βελτίωσης των επαρχιακών δρόμων, που πριν ήταν σε πολύ κακή κατάσταση ενώ έγιναν μεγάλα συγκοινωνιακά έργα όπως είναι η διάνοιξη υποθαλάσσιας σήραγγας του Ακτίου, η ανάπτυξη του λιμανιού της Ηγουμενίτσας, η διάνοιξη της Εγνατίας οδού ως η σημαντικότερη δίοδος προς την Βόρεια Ελλάδα και τέλος η διάνοιξη της Ιονίας Οδού προς τα νότια της χώρας. Τα έργα αυτά συντέλεσαν και στην αύξηση του τουρισμού της Ηπείρου, ο οποίος ξεκίνησε το 1960 και εντάθηκε το 1980 στις παραθαλάσσιες περιοχές, με ξένο πληθυσμό να συρρέει στις πλαζ και στα κέντρα υποδοχής συντελώντας στην δημιουργία παραθεριστικών κέντρων, όπως Πάργα και Σύβοτα. Σημαντική κρίθηκε η ανάδειξη και η ανάπτυξη των ορεινών οικισμών μέσω του αγροτουρισμού, που αποτέλεσε εναλλακτική προσέγγιση του τουρισμού, βασισμένου στον σεβασμό του φυσικού περιβάλλοντος του τόπου αλλά και των τοπικών πολιτισμών. Σημαντικό ρόλο στην διατήρηση αυτού του τοπικού πολιτισμού διαδραματίζουν τα διάφορα λαογραφικά σωματεία της επικράτειας μέσω της διάδοσης των προϊόντων, της μουσικής και των χορών κ.α. ενώ στον πνευματικό τομέα δημιουργούνται σύλλογοι με εκδόσεις για την ιστορία του τόπου. Σήμερα, οι πόλεις της Ηπείρου μεγαλώνουν και εκσυγχρονίζονται, οι άνθρωποι επιστρέφουν στον τόπο τους ανά περιόδους, ενώ η διάνοιξη των δρόμων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα όχι μόνο για την τουριστική άνοδο, αλλά και την γενικότερη βελτίωση του επιπέδου ζωής των κατοίκων της.39

Εικ.63: Η Ήπειρος σήμερα, Δοικητικός Χάρτης Ηπείρου

39

Μακρής, Ε. [2013], σ.122 - 183

32

07. «Λ Ο Υ Τ Ρ Ι Κ Ε Σ

33

Ε Γ Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Ε Ι Σ Σ Τ Η Ν Η Π Ε Ι Ρ Ο»

07.1 Αρχαιότητα (7ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.)

34

07.1. Αρχαιότητα (7ος αι. π. Χ- 6ος αι. μ.Χ. ) 7.1. Γενικά Τα πρώτα δείγματα λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο εντοπίζονται τον 3ο αι. π.Χ. Από την πρώιμη αρχαιότητα έως και τη ρωμαϊκή εποχή, οι λουτρικές εγκαταστάσεις στην ‘Ήπειρο, βάση του πλήθους και την ποιότητας τους, φανερώνουν μια σταδιακή βελτίωση των συνθηκών λούσης των ανθρώπων. Παραδείγματα λουτρών της κλασικής και της ελληνιστικής περιόδου είναι το λουτρό της αρχαίας Αμβρακίας και πλήθος λουτρών σε κατοικίες στις περιοχές της Αρχαίας Ελέας, Κασσώπης και Όρραου. Παραδείγματα λουτρών της ρωμαϊκής περιόδου είναι οι Βόρειες και Κεντρικές θέρμες της Νικόπολης, το λουτρό στη θέση Στρογγυλή, το λουτρό στη θέση Λαδοχώρι, το λουτρό στην Αγία Τριάδα Δραμεσιών Δωδώνης, το λουτρό στην Κορύτιανη, το λουτρό στη θέση Ριζά και τα λουτρά Οικίας Μάνιου Αντωνίνου και της Οικίας Εκδίκου Γεωργίου

7.1.Α. Λουτρά καθαρισμού και ιαματικά Τα παραδείγματα που μελετήθηκαν σε όλη την περίοδο της αρχαιότητας στην Ήπειρο, αφορούν μόνο εγκαταστάσεις λουτρών καθαρισμού καθώς δεν συναντάται λουτρική εγκατάσταση που να αξιοποιεί το νερό ιαματικής πηγής. Εξάλλου, η ιαματική αξία του νερού, η οποία αναγνωρίζεται μετά τον 5ο αι. π.Χ. πιθανώς να μην ήταν γνωστή σε μεγάλη κλίμακα, παρά μόνο εμπειρικά. Επιπλέον, η απουσία εγκαταστάσεων ιαματικών λουτρών στην περιοχή της Ηπείρου, συμβαίνει διότι, η χωροθέτηση των οικισμών, όπου υπάρχουν και τα λουτρά, εξαρτάται περισσότερο από παράγοντες πρωτίστως στρατηγικής και

40

Παυλίδης , Κύρκου Θ. [2018], σ.237 «Η επιλογή της θέσης, όπου ο Οκταβιανός ίδρυσε την πόλη της νίκης, καθορίστηκε αφενός από τα ιδεολογικά κίνητρα και αφετέρου από σημαντικούς γεωγραφικούς και γεωμορφολογικούς παράγοντες. Η περιοχή της Νικόπολης ήταν πεδινή, εύφορη και γειτνίαζε με τις ακτές του Ιονίου πελάγους….Επιπλέον οι πηγές του νερού που υπήρχαν στην περιοχή, σε συνδυασμό με τον υψηλό υδροφόρο ορίζοντα διευκόλυναν την άντληση νερού με τη διάνοιξη πηγαδιών και τροφοδοτούσαν την πόλη με τις αναγκαίες ποσότητες νερού στα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυσή της» και Κωνσταντάκη, Α. [2013], σ.345, «Η παροχή πόσιμου

άμυνας. Ωστόσο αν εκτός από την στρατηγική θέση μπορούσε να εξασφαλιστεί η διαθεσιμότητα φυσικής πηγής τρεχούμενου νερού, σίγουρα αυτή θα αποτελούσε επιπλέον σημαντικό παράγοντα τοποθέτησης της οικιστικής μονάδας ευνοώντας την παρουσία και την λειτουργία των λουτρικών συγκροτημάτων, όπου αυτά ήταν αναγκαία. Σε αυτή την περίπτωση εντάσσεται ο οικισμός της Νικόπολης, αλλά και του Όρραου η χωροθέτηση των οποίων εξαρτήθηκε από την στρατηγική θέση και από την παρουσία φυσικής πηγής40. (Εικ.64, 65) Σε άλλες περιπτώσεις, αν μια στρατηγική, από άποψη άμυνας, θέση ευνοούσε την κατασκευή της πόλης, αλλά δεν υπήρχε διαθέσιμη φυσική πηγή, το νερό που θα χρησιμοποιούνταν τόσο στα λουτρικά συγκροτήματα όσο και στην γενικότερη υδροδότηση της πόλης, θα μπορούσε να εξασφαλισθεί με άλλους τεχνητούς τρόπους όπως είναι η κατασκευή πηγαδιών ή/και δεξαμενών. Παράδειγμα αποτελεί η εύρεση δημόσιας δεξαμενής υδροδότησης στο αρχαίο Όρραον, καθώς και ο μεγάλος αριθμός φρεάτων ύδρευσης που έχουν εντοπιστεί στην περιοχή της Αμβρακίας. 41 (Εικ.66, 67) Στην Ήπειρο, το κλίμα του τόπου, με τις άφθονες βροχοπτώσεις και την διαρκή ανανέωση των υπόγειων υδάτων. ευνοούσε αυτήν την πρακτική. Σε κάθε περίπτωση, στην Ήπειρο είτε με φυσική πηγή είτε με τεχνητά συστήματα υδροδότησης, υπήρχε μέριμνα για τη μεταφορά του νερού, σε κατοικίες και δημόσια κτίσματα μέσω υδροδοτικού και αποχετευτικού συστήματος που διέτρεχε όλη την πόλη. Παράδειγμα αποτελεί το αποχετευτικό σύστημα που εντοπίζεται στην Ελέα, Αμβρακία και Κασσώπη, το

νερού, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες των κατοίκων της Πρέβεζας αποτελούσε σημαντικό ζήτημα που ταλάνιζε για χρόνια τις εκάστοτε δημοτικές αρχές. Στα 1923, η πρώτη εκλεγμένη δημοτική αρχή αποφάσισε να φέρει νερό από την πηγή που ανάβλυζε κάτω από τα λεγόμενα Βαγένια, εντός της πρωτοβυζαντινής πόλης», Ζάχος Κ. [2007], σ.275 41 Καραθανάση, Κ. [2016], σ.176, ΑΔ 25 (1970):Χρονικά, σ.303, Πίν. 264α; ΑΔ 27 (1972): Χρονικά, σ.43; ΑΔ 31 (1976): Χρονικά, σ.204, Πίν. 151α; ΑΔ 33 (1978): Χρονικά, σ.179 και 180; ΑΔ 35 (1980): Χρονικά, σ.311, Πίν. 159β και ΑΔ 41 (1986): Χρονικά, σ.112- 113

35

07.1. 1η περίοδος οποίο και στις τρεις περιπτώσεις οικισμών παρουσιάζει ιδιαίτερες ομοιότητες.42(Εικ. 69-74) Σε άλλες συνθήκες στην Ρωμαϊκή περίοδο οι μεγάλες απαιτήσεις σε νερό για την λειτουργία των κατοικιών ή των θερμών, εξασφαλιζόταν μέσω υδραγωγείου. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το υδραγωγείο της Νικόπολης το οποίο ξεκινούσε από τις πηγές του Λούρου, και διανύοντας απόσταση 50 χλμ. ικανοποιούσε επαρκώς της ανάγκες της ρωμαϊκής πόλης σε νερό.(Εικ.68, 73)

7.1.Β. Δημόσια και Ιδιωτικά Λουτρά Στην περιοχή μελέτης, και στις δύο περιόδους που αναφέρθηκαν παραπάνω, εντοπίζονται περισσότερα δείγματα λουτρών σε κατοικίες, ενώ ο αριθμός των δημόσιων λουτρών είναι περιορισμένο. Μοναδικό δείγμα δημόσιας λουτρικής εγκατάστασης της ελληνιστικής αρχαιότητας στην Ήπειρο αποτελεί το λουτρό της Αρχαίας Αμβρακίας, το οποίο βρίσκεται στο κεντρικό δημόσιο τμήμα στα βορειοδυτικά της πόλης ορισμένο από τον υστεροαρχαϊκό ναό του Απόλλωνα, και τα υπόλοιπα ιερά της Αρχαίας Αμβρακίας.43 44 (Εικ.76) Την χρήση του ως δημόσιο λουτρό επιβεβαιώνει και η παρουσία πολλών ατομικών λουτήρων στο εσωτερικό του. Σε ιδιωτικό επίπεδο, όπως προέκυψε από την τυπολογία των κατοικιών στην Κασσώπη, στην Ελέα και στο Όρραον, υπάρχουν μικροί βοηθητικοί χώροι με αντίστοιχο εξοπλισμό (βλ. 07.1.Δ. Αρχιτεκτονική) που χαρακτηρίζονται ως λουτρά. Ειδικά στην περίπτωση της Κασσώπης, σχεδόν όλες οι περιπτώσεις τυπικών κατοικιών συμπεριλαμβάνουν στο πρόγραμμά τους βοηθητικό χώρο λουτρών. (Εικ.81-87) Στην Ελέα, στο Όρραον και την Αμβρακία συναντώνται λιγότερα παραδείγματα κατοικιών με ιδιωτικό λουτρό, ωστόσο ακόμα και η επιμέρους παρουσία τους φανερώνεται η αντίληψη της χρησιμότητας τους από τους ανθρώπους της εποχής.

42

Ρήγινος, Γ. [2007], σημ. 20 σ.22, Παρόμοιο πολεοδομικό και αποχετευτικό σύστημα παράλληλων και κάθετων αποχετευτικών δρόμων (ύπαρξη ρείθρου στις άκρες του δρόμου) στην Ελέα, στην Αμβρακία και στην Κασσώπη.

36

Εικ.64: Κάτοψη της παλαιοχριστιανικής Νικόπολης από τον T.L. Donaldson, Εικ.65: Σχέση πηγής υδροδότησης με τον οικισμό του Όρραου

Εικ.66: Δημόσια Υδατοδεξαμενή στο Όρραον, Εικ.67: Ένταξη δεξαμενής στο δημόσιο τμήμα της πόλης

4343

ΥΠ.ΠΟ., http://odysseus.culture.gr/h/2/gh2530.jsp?obj_id=7002 Ο μεν ναός του Απόλλωνα χρονολογείται το 500 π.Χ. (5ος αι.) ενώ το λουτρό στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. (350 π.Χ.)

44

07.1. 1η περίοδος

Εικ.68: Πορεία του Υδραγωγείου της Νικόπολης, Εικ.69: Πήλινος αποχετευτικός αγωγός (cloaca), Εικ.70: Λίθινος αγωγός του Βορείου Νυμφαίου. Εικ.71: Φρεάτιο υπονόμου και αποχετευτικός αγωγός δίπλα στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου,

Εικ.72: Μικρός δρόμος –αυλάκι με κλίση στο μέσον του για καλύτερη απορροή των υδάτων μεταξύ κατοικιών στην Αρχαία Κασσώπη, Εικ.73: Άποψη του Ρωμαϊκού υδραγωγείου της Νικόπολη, Εικ.74: Αεροφωτογραφία με τους κύριους άξονες διανομής ύδατος στη Νικόπολη

37

07.1. 1η περίοδος Η παρουσία πλήθους ιδιωτικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο, σε αντίθεση με τα δημόσια, φανερώνει την προτεραιότητα που είχε δοθεί στην διευκόλυνση της πρόσβασης σε νερό, απαραίτητο για την ικανοποίηση των βασικών αναγκών των κατοίκων (ατομική καθαριότητα, μαγείρεμα, πλύσιμο). Το δημόσιο λουτρό, σε αντίθεση με αυτό στην κατοικία, ενδεχομένως, δεν αποτελούσε στοιχείο καθημερινής «επιβίωσης», αλλά «καλής ζωής», και γι’ αυτό το λόγο πιθανώς να μην ήταν αναγκαία η παρουσία του σε μεγάλο βαθμό στην περιοχή, ειδικά σε μικρότερους οικισμούς. Σίγουρα ωστόσο, όπως στην περίπτωση της Αμβρακίας, το λουτρό αποτελεί στοιχείο πρόνοιας της πολιτείας η οποία μεριμνά για την υγιεινή ενός μεγάλους πλήθους ανθρώπων συγκεντρωμένων σε αυτή. Στη Ρωμαϊκή περίοδο στην Ήπειρο, το πλήθος των δημόσιων συγκροτημάτων εξακολουθεί, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, να είναι μικρότερο από αυτό των λουτρών σε κατοικίες, εξυπηρετώντας ωστόσο μεγάλο αριθμό πολιτών. Τα μοναδικά παραδείγματα δημόσιων λουτρικών συγκροτημάτων στην Ήπειρο είναι οι Κεντρικές και οι Βόρειες θέρμες της Νικόπολης. Η τοποθέτηση τους σε καίρια σημεία της πόλης, (κέντρο της πόλης και στάδιο αντίστοιχα) καθώς και οι αθλητικές (Άκτιοι Αγώνες) και κοινωνικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τα δημόσια λουτρά, προσδιορίζουν έναν αρκετά κεντρικό ρόλο των λουτρών στην ζωή της Νικόπολης45. Γι’ αυτό το λόγο η πολιτεία μεριμνά για την συνεχή καλή λειτουργίας των εγκαταστάσεων με την εξασφάλιση μεγάλων ποσοτήτων νερού46 μέσω του αντίστοιχου υδραγωγείου.

45

Ανάλογο χαρακτήρα παρουσιάζουν ίσως τα λουτρά των ανακτόρων του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη 46 Βλ. Εικ.73 Ρωμαϊκό υδραγωγείο Νικόπολης 47 Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.11, «Βλ. Nielsen, ό.π., 114. Σημειώνουμε ότι στον κατάλογο που δημοσιεύτηκε από την Nielsen, όλα τα μικρών διαστάσεων λουτρά θεωρούνται δημόσια. Το δημόσιο λουτρό του Karanis στην Αίγυπτο, ανάλογου μεγέθους με αυτό στους Δραμεσιούς, θεωρείται ότι μπορούσε να εξυπηρετήσει 16 18 λουόμενους (Yegül, Baths, ό.π. (σημ. 3), 235 237. ο ίδιος, Bathing ό.π. (σημ. 3), 146

38

Τα ιδιωτικά λουτρά της ρωμαϊκής περιόδου συναντώνται σε αστικές κατοικίες, βίλλες και αγρεπαύλεις το μέγεθος και η ποιότητα των οποίων ποικίλει. Αυτά είναι: τα Λουτρά της Κλεοπάτρας και τα Λουτρά στο Μέγαρο Μάνιου Αντωνίνου και στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου, οι λουτρικές εγκαταστάσεις σε κατοικίες στο Λαδοχώρι και την Αγία Τριάδα Δραμεσιών Ιωαννίνων, αλλά και τα λουτρά στις θέσεις Ριζά και Στρογγυλή Άρτας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ιδιωτικού λουτρού αποτελεί η αναφορά στην οικία Εκδίκου Γεωργίου, όπου το μέγεθος και η τοποθέτηση του λουτρού στην περίμετρο του κτηρίου σε χώρο εύκολα προσβάσιμο από το εξωτερικό της κατοικίας φανερώνουν ότι πιθανώς τα παραπάνω αναφερόμενα ιδιωτικά λουτρά, πολλές φορές, χρησιμοποιούνταν από μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων, και είχαν ρόλο κοινωνικής συνεύρεσης με φιλοξενούμενους του οικοδεσπότη αποκτώντας έτσι, μια δημόσια χρήση στα πλαίσια του ιδιωτικού.47 48 Παρόμοια περίπτωση πιθανόν αποτελεί και η χρήση των λουτρικών εγκαταστάσεων του Μεγάρου Μάνιου Αντωνίνου, ενώ δεν αποκλείεται και άλλα συγκροτήματα να είχαν τέτοια χρήση. Επιπλέον, η παρουσία λουτρικών εγκαταστάσεων σε βίλλες και αγρεπαύλεις, οι οποίες συνήθως ήταν ιδιοκτησία εύπορων πολιτών, αποτελούσαν στοιχείο πλούτου και αστικής ζωής των Ρωμαίων δεδομένου ότι η λειτουργία τους απαιτούσε μέριμνα για την μεταφορά μεγάλης ποσότητας νερού, και άρα λειτουργικά έξοδα. Ειδικά αν λάβουμε υπόψιν ότι οι αγρεπαύλεις δεν είχαν στην διάθεση τους το αποχετευτικό – υδροδοτικό σύστημα της πόλης, καταβαλλόταν ιδιαίτερη προσπάθεια για την κατασκευή μιας λουτρικής εγκατάστασης. Γι’ αυτό και τα περισσότερα ιδιωτικά λουτρά (Λαδοχώρι, 147).» Και στο Παυλίδης, Ε. [2015], σ. 34 «Περιμετρικά του περιστυλίου υπάρχουν είκοσι τέσσερις χώροι, που σχετίζονται τόσο με «ιδιωτικές» δραστηριότητες της οικογένειας όσο και με «δημόσιες» δραστηριότητες του οικοδεσπότη, όπως το δωμάτιο υποδοχής (12), τα λουτρά (13) και τα τρικλίνια (14,19, 22) που φιλοξενούσαν τα συμπόσια» 48 Παυλίδης, Ε. [2015], σ.42 «Τα λουτρά ήταν προσβάσιμα από το εσωτερικό της οικίας μέσω του ανδρώνα στα ανατολικά τους (15), όσο και από την πλευρά του δρόμου όπου υπήρχε είσοδος με μικρό προθάλαμο. Φαίνεται πως πέρα από τους ιδιοκτήτες, χρησιμοποιούνταν από επίσημους καλεσμένους, πελάτες και απλούς επισκέπτες»

07.1. 1η περίοδος Κορύτιανη, Δραμεσιοί) είχαν σχετικά μικρό μέγεθος, Εξαίρεση αποτελεί το λουτρό στην Στρογγυλή, εγκατάσταση αρκετά μεγάλων διαστάσεων, ικανό να δεχτεί σχετικά μεγάλο αριθμό λουόμενων. Η χρονολόγηση των δημόσιων συγκροτημάτων της Νικόπολης από τον 1ο-2οαι. μ.Χ., ο σταδιακός περιορισμός κατά τον 3ο αι. και η παύση της χρήσης τους, αντισταθμίστηκε από την στην κατασκευή των περισσοτέρων ιδιωτικών λουτρών της Ηπείρου μετά τον 5ο αι. και φαίνεται ότι οφείλεται με την διαδικασία «ιδιωτικοποίησης» της λούσης που σχετίζεται με την επικράτηση του χριστιανισμού, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Στα τελευταία χρόνια της ΄Ύστερης Αρχαιότητας η λουτρική διαδικασία περιορίζεται στα ιδιωτικά λουτρά. Αυτό συμβαίνει στις περιπτώσεις των θερμών οι οποίες εγκαταλείπονται τον 3ο αι., ενώ τα περισσότερα ιδιωτικά λουτρά κατασκευάζονται από τον 5ο αι.

7.1.Γ. Θέσεις Οι περισσότερες περιπτώσεις λουτρικών εγκαταστάσεων που βρέθηκαν στην περιοχή της Ηπείρου δεν αποτελούν ανεξάρτητα κτίσματα αλλά εντάσσονται σε κάποιο μεγαλύτερο οικοδόμημα. Παραδείγματα αποτελούν τα λουτρά της Οικίας Μάνιου Αντωνίνου, και Εκδίκου Γεωργίου, τα λουτρά στο Λαδοχώρι, τα λουτρά των Δραμεσιών καθώς και όλα τα δείγματα λουτρών της πρώτης περιόδου. Οι μόνες περιπτώσεις στις οποίες το λουτρό δεν εξαρτάται από μεγαλύτερο συγκρότημα είναι οι Κεντρικές, Βόρειες θέρμες λόγω κλίμακας και το λουτρό στη Στρογγυλή. Το λουτρό στην θέση Ριζά φαίνεται ότι μάλλον αποτελούσε ανεξάρτητο οικοδόμημα, ενταγμένο, ωστόσο, πιθανώς σε οικοδομικό συγκρότημα κατοικίας.

Εικ.75-78: Το πολεοδομικό σύστημα στην Νικόπολη, στην Αμβρακία στο Όρραον και στην Κασσώπη, Εικ.79: Κάτοψη της παλαιοχριστιανικής (Ωραίας) Πύλης, στο νότιο σκέλος των Παλαιοχριστιανικών τειχών, με εμφανές τμήμα του Decamanus Maximus και του λίθινου αγωγού

39

07.1. 1η περίοδος Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι στην Ήπειρο γενικότερα, η θέση των λουτρών που ανήκουν στα οικοδομικά συγκροτήματα, εξαρτάται από τον τρόπο ένταξης των τελευταίων στην οργανωμένη πόλη. Η ένταξη αυτή εξασφαλίζει την σύνδεση του λουτρού με το υδροδοτικό δίκτυο και άρα την καλή λειτουργία του (βλ.

07.1.Α. Λουτρά Καθαρισμού και Ιαματικά). Επιπλέον, εκτός από τους παράγοντες λειτουργίας που απαιτούν πολεοδομική ένταξη, οι θέσεις των λουτρών της Ηπείρου εξαρτώνται και από την χρήση τους. Ειδικά τα δημόσια λουτρικά συγκροτήματα επειδή σχετίζονται με μεγάλο πλήθος λουόμενων, τοποθετούνται στα κέντρα των πόλεων και αποτελούν μέρος του πολεοδομικού σχεδιασμού.(Αμβρακία, Νικόπολη) Στην ελληνιστική περίοδο, λουτρικές εγκαταστάσεις τόσο δημόσιες (Αμβρακία) όσο και ιδιωτικές υπάρχουν αποκλειστικά σε αστικά κέντρα – οικισμούς, όπως είναι η Αμβρακία, η Κασσώπη, Ελέα, και το Όρραον ενώ δεν εντοπίζονται λουτρά εκτός οικισμών49. Στην ρωμαϊκή περίοδο, δημόσια λουτρά συναντώνται κυρίως στο αστικό τμήμα της Νικόπολης, ενταγμένα πλήρως στον πολεοδομικό ιστό (λ.χ. Κεντρικές θέρμες), όπως και ορισμένα ιδιωτικά (Οικία Εκδίκου Γεωργίου Μάνιου Αντωνίνου), είτε εκτός αυτού για λόγους αθλητικής χρήσεως όπως συμβαίνει στις Βόρειες θέρμες της Νικόπολης, οι οποίες επειδή σχετίζονται λειτουργικά με τις αθλητικές εγκαταστάσεις της παλαίστρας και του σταδίου του Προαστίου της Νικόπολης, βρίσκονται εκτός του πολεοδομικού ιστού. Λουτρά εκτός οικισμού

49

Ακόμα, φαίνεται, ότι μαζί με τις οικίες και άλλα οικοδομήματα, ακολουθεί τον προσανατολισμό των οικοδομικών τετραγώνων και οργάνωση της αρχαίας πόλης. Παπαδοπούλου, Β. [2018], σ.41, ορθογωνικά πολεοδομικά τετράγωνα, τα οποία διαμορφώνονται από παράλληλες και κάθετες λεωφόρους που σχημάτιζαν με κεντρικό αποχετευτικό αγωγό 50 Αλατζάση, Δ. (επίμ.), Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ’ Γυμνασίου, βιβλίο Μαθητή, http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2222/Anthologio-FilosofikonKeimenon_G-Gymnasiou_html-empl/index_04_04.html?fbclid=IwAR1rEtOz3CiQ3JvLC VmD6Nlw9FdzqqfkNUO537hS8bW11orUhwThZbXE7zY «Η πόλη δεν είναι λοιπόν

40

ή και πολεοδομικής οργάνωσης συναντώνται σε αρκετές παραθαλάσσιες περιοχές όπως σε βίλλες στο Λαδοχώρι Θεσπρωτίας, και σε αγροτικές επαύλεις όπως λχ στις περιπτώσεις λουτρών στη Στρογγυλή Άρτας, στα Ριζά Πρέβεζας αλλά και στη Δωδώνη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η «πόλις» δε δημιουργήθηκε μόνο για λόγους επιβίωσης αλλά συγκροτήθηκε για να αποκτήσουν οι πολίτες ποιοτική ζωή. 50 Η ένταξη των λουτρών της Ηπείρου σε αστικό περιβάλλον επιβεβαιώνει αυτό ακριβώς το στοιχείο. Ο άνθρωπος της Ηπείρου, ξεπέρασε την ανάγκη για επιβίωση κατασκευάζοντας λουτρικές εγκαταστάσεις για τις καθημερινές του ανάγκες στην ελληνιστική περίοδο και εξασφάλισε ένα καλό επίπεδο ζωής με τη δημιουργία μεγάλων συγκροτημάτων στην Ρωμαϊκή περίοδο. Ακόμα και τα εκτός οικισμών λουτρικά συγκροτήματα δείχνουν ότι ο άνθρωπος έχει καταφέρει να ορίσει ο ίδιος την πορεία του νερού σε μεγάλο βαθμό, και άρα εξασφαλίσει ένα αξιόλογο επίπεδο πολιτισμού. Τέλος, το πλήθος και οι παραπάνω αστικές, οικιστικές και αγροτικές θέσεις των λουτρών της Ηπείρου, φανερώνει αρκετά μεγάλη διασπορά των λουτρικών εγκαταστάσεων στην περιοχή και για τις δύο περιόδους. Εγκαταστάσεις της ιδίας περιόδου με αρκετές τυπολογικές ομοιότητες εντοπίζονται και στην περιοχή του Βουθρωτού και Diaporit της Αλβανίας51 περιοχές οι οποίες μαζί με την σημερινή Ήπειρο αποτελούσαν την επαρχία Epirus Vetus. (Εικ.57)

τίποτε άλλο παρά η τέλεια κοινωνία που αποτελείται από περισσότερες κώμες και διαθέτει, μπορούμε να πούμε, τη μέγιστη δυνατή αυτάρκεια συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, όμως υπάρχει χάριν της ευδαιμονίας», Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία ΙΙΙ & IV, Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Πηνελόπη Τζιώκα Ευαγγέλου, Εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 47 51 Για το Βουθρωτό βλ. Κωνσταντακάκη, Α. [2015], σ.15-17, 41-48, Οι θέσεις αυτές για ευνόητους γεωγραφικούς λόγους δεν εντάσσονται στην μελέτη. Αποτελούν ωστόσο χαρακτηριστικό παράδειγμα ομοιογένειας του λουτρικού πολιτισμού στην περιοχή.

07.1. 1η περίοδος 7.1.Δ. Αρχιτεκτονική Οι λουτρικές εγκαταστάσεις στην Ήπειρο παρουσιάζουν σταδιακά και αυξανόμενα, από τα πρώτα δείγματα της ελληνιστικής περιόδου έως και την ρωμαϊκή ακμή, μεγάλη πολυπλοκότητα αρχιτεκτονικών μορφών. Από το πρώτο δείγμα του Λουτρού της Αμβρακίας διαπιστώνονται ορισμένες τυπολογικές ομοιότητες αλλά και διαφοροποιήσεις σε σχέση με ένα τυπικό παράδειγμα δημόσιου λουτρού της πρώιμης Αρχαιότητας, του λουτρού των Οινιάδων Ακαρνανίας. Στο λουτρό των Οινιάδων, σύμφωνα με τον Χ. Μπούρα52 εντοπίζεται η τυπολογία του ατομικού λουτήρα και η διάταξη αυτού σε ανισομεγέθεις κύκλους, ενώ συναντάται η τριμερής διαίρεση σε ψυχρό- χλιαρό –θερμό χωρίς ωστόσο συμμετρική διάταξη στην κάτοψη. Στο λουτρό της Αμβρακίας, εντοπίζεται η παραπάνω κυκλική διάταξη των λουτρώνων, σε όμοιου μεγέθους κύκλους και παρατηρείται μια σχετική οργάνωση του χώρου σε ζώνες (είσοδος – λουτρό- βοηθητικοί χώροι) χωρίς όμως ενδείξεις για την διαίρεση σε ψυχρό, χλιαρό και θερμό. Φαίνεται δηλαδή ότι από το λουτρό των Οινιάδων μέχρι το λουτρό της Αμβρακίας, προκύπτει μια προσπάθεια εξέλιξης και βελτίωσης της λειτουργίας μέσω της οργάνωσης των χώρων, ενώ η λειτουργία των λουτρών βασίζεται στην χρήση της μονάδας δηλαδή του λουτρώνα –ατομικού λουτήρα. Η ιδιαιτερότητα των δημοσίων λουτρών επαναλαμβάνεται και στα ιδιωτικά λουτρά στην Ήπειρο. Όπως προαναφέρθηκε, ο χαρακτηρισμός ενός χώρου κατοικίας ως ιδιωτικό λουτρό σχετίζεται με την παρουσία αντικειμένου λούσης, είτε λουτήρα – λεκάνης είτε περιρραντηρίου (λεκάνη τοποθετημένη σε λίθινο πεσσό), ή και των δύο ταυτόχρονα.(Εικ.84, 87) Εικ.80, 81: Σύγκριση λουτρών Οινιάδων Ακαρνανίας με το λουτρό αρχαίας Αμβρακίας

52

Μπούρας, Χ. [1999], σ.323, Οι χώροι διαφέρουν τυπολογικά ενώ η διάταξη είναι ανόργανη. «Αρχικά «ένας μικρός ορθογώνιος χώρος με τετράγωνη δεξαμενή νερού, για τα ψυχρά λουτρά, στην συνέχεια ένας δεύτερος κυκλικού σχήματος με αριθμό λεκανών σε κύκλο και πιθανώς ένα χάλκινο λέβητα στην μέση, για τα χλιαρά λουτρά ενώ σε ένα

τρίτο δωμάτιο, επίσης κυκλικό, με περισσότερες θέσεις λουόμενων ήταν το θερμόν. Οι κυκλικοί χώροι είναι χαρακτηριστικοί για τα λουτρά, είχαν στέγη κωνική με οπή στη μέση που είχε δυνατότητα να κλείνει.»

41

07.1. 1η περίοδος Τα αντικείμενα λούσης τοποθετούνται μέσα σε πολύ μικρών διαστάσεων βοηθητικούς χώρους, συνήθως σε άμεση γειτνίαση με τον «οίκο» και την εστία, η οποία εξασφαλίζει την θέρμανση του νερού που θα χρησιμοποιηθεί. Κάποιες φορές, ο μικρός αυτός χώρος έχει υδατοστεγές δάπεδο, όπως παρατηρείται και σε κατοικία στο Όρραον.53 (Εικ.82, 83, 85, 86) Φαίνεται δηλαδή ότι το σύστημα λούσης σε ιδιωτικό (αλλά και σε δημόσιο πλαίσιο), έχει αρκετά απλοϊκή μορφή και τρόπο λειτουργίας ενώ αξιόλογη κρίνεται η δυνατότητα άμεσης παροχής νερού μέσω του δικτύου ύδρευσης και αποχέτευσης της πόλης για την εξυπηρέτηση των βασικών αναγκών. Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο στην Ήπειρο, οι δημόσιες λουτρικές εγκαταστάσεις διαμορφώνουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τύπο, με εγκαταστάσεις μνημειακού χαρακτήρα σε μέγεθος και πολυπλοκότητα, όπως συνέβαινε και με ανάλογα παραδείγματα σε όλη την αυτοκρατορία. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι εμφανή στα δύο δημόσια συγκροτήματα των Βόρειων και Κεντρικών θερμών. (Εικ.88, 89)

Στις εγκαταστάσεις των Βόρειων θερμών, η μικρή απόσταση από το στάδιο αλλά κυρίως η κεντρική διάταξη της ημικυκλικής αυλής αποτελεί σαφή αναφορά σε χώρο εκγύμνασης, προσδιορίζοντας έτσι λουτρικό συγκρότημα με αθλητική χρήση. Εσωτερικά, η διάταξη των χώρων είναι εμφανώς συμμετρική, ενώ οι επιμέρους χώροι παρουσιάζουν ποικιλία τύπων απλών κατόψεων και είναι διατεταγμένοι γραμμικά, πιθανώς βάση της λογικής της διαδοχής ψυχρού χλιαρού θερμού για την ολοκλήρωση της λουτρικής διαδικασίας. Επιπλέον, φαίνεται ότι το κτήριο έχει σωστό προσανατολισμό θερμών χώρων προς τον νότο για την αξιοποίηση του φυσικού φωτισμού και κατ’ επέκταση θέρμανση τους από τον ήλιο. Φαίνεται δηλαδή ότι υπάρχει ιδιαίτερη μέριμνα και σχεδιασμός του συγκροτήματος ο οποίος μάλλον προηγείται της κατασκευής του. Εικ.82: οικία Αρχαία Αμβρακία

53

Καραθανάση, Κ. [2016], σ.143

42

07.1. 1η περίοδος

Εικ.83: Κατοικία με λουτρό στο Όρραον Εικ.84: Ελλειπτικός λουτήρας με παροχή νερού και οπή αποχέτευσης στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου Εικ.85,86: Τυπολογία κατοικίας στην αρχαία Κασσώπη Εικ.87: Αντικείμενα λούσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας

43

07.1. 1η περίοδος Οι Κεντρικές θέρμες της πόλης, από την άλλη, παρουσιάζουν ιδιαίτερα πολύπλοκη οργάνωση. Χαρακτηριστική τους είναι η συνθετότητα της κάτοψης και η απουσία οποιαδήποτε συμμετρικής διάταξης ή λογικής ανάγνωσης των χώρων. Ο κάθε χώρος έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά τόσο από την άποψη της τυπολογίας, όσο και από εκείνη της μορφολογίας (πχ. αψιδώματα ατομικών χώρων στην κεντρική αίθουσα) χαρακτηριστικά τα οποία καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη την διάκριση της λειτουργίας των χώρων σε ψυχρό, χλιαρό και θερμό. Περισσότερο θα λέγαμε ότι τυπολογικά παραπέμπει στα μεγάλα λουτρικά συγκροτήματα της Ρώμης σε μικρότερη ωστόσο κλίμακα (θέρμες Καρακάλλα και Ανδριανού 2ος αι.).

Εικ.88, 89: Βόρειες Θέρμες, Κεντρικές Θέρμες

Τα ιδιωτικά λουτρά της ιδίας περιόδου, είτε των πολυτελών αστικών κατοικιών (Βουθρωτό, Νικόπολη, Λαδοχώρι) είτε των εξοχικών επαύλεων ή αγρεπαύλεων (Diaporit, Ριζά, Στρογγυλή) διακρίνονται σε δύο αρχιτεκτονικούς τύπους. Στα πρώιμα παραδείγματα, που έχουν χρονολογηθεί μέχρι τον 4ο αι. και βρίσκονται σε επαύλεις, ακολουθείται η ρωμαϊκή παράδοση, με διακριτούς χώρους για το θερμό και το ψυχρό λουτρό, και αποτελούν ανεξάρτητες από την κατοικία εγκαταστάσεις. Μάλιστα, εφαρμόζεται κοινός αρχιτεκτονικός τύπος για το frigidarium, που συνήθως είναι πολυγωνικό σε κάτοψη,54 το οποίο περιβάλλεται από το caldarium και tepidarium, αλλά και από βοηθητικούς χώρους. Παρόμοια τυπολογία frigidarium πολυγωνικής κάτοψης που συναντώνται στις θέσεις Ριζά και Στρογγυλή, ακολουθεί και το λουτρό στο Βουθρωτό55. (Εικ.90, 91) Τα μεταγενέστερα παραδείγματα, που χρονολογούνται κυρίως στον 5ο αι., με διάρκεια χρήσης μέχρι τις αρχές του 6ου αι., εντάσσονται πλήρως στην κατοικία είτε ως μέρος του αρχικού σχεδιασμού είτε ως μεταγενέστερες προσθήκες. Εικ.90, 91:Λουτρό στη Στρογγυλή, Λουτρό στο Βουθρωτό

54

Κωνσταντάκη, Α., σ.127

44

55

Βλ. σημ.51

07.1. 1η περίοδος Τέτοια παραδείγματα είναι τα λουτρά στη Νικόπολη (Μέγαρο Μάνιου Αντωνίνου, Οικία Εκδίκου Γεωργίου), στο Λαδοχώρι και στην Αγία Τριάδα Δραμεσιών και την Κορύτιανη.56 Σε αυτά συναντάται ο τύπος του Βαλανείου (balnea κατά Nielsen)57. Έτσι, οι εγκαταστάσεις είναι πιο απλές ως προς τη διάρθρωση των χώρων. εφαρμόζεται η υπόκαυση, το caldarium έχει ένα ατομικό λουτήρα, ημικυκλικής κάτοψης, με κτιστά πεζούλια και ορθομαρμάρωση, και το frigidarium λείπει.58 (Ενδεικτικά Εικ.94, 96). Ακόμα, παρατηρείται ο προσανατολισμός των λουτρών σε σχέση με την υπόλοιπη κατοικία προς δυσμάς προκειμένου να επωφελούνται από τον ήλιο έως τη δύση του.59 Τέλος, εντοπίζεται και μια ειδική περίπτωση εγκατάστασης στην περιοχή της Νικόπολης, το αναφερόμενο «λουτρό της Κλεοπάτρας», το οποίο έχει κάτοψη εξωτερικά τετράγωνη και κυκλική με εσοχές εσωτερικά ενώ περιβάλλεται από βοηθητικούς χώρους. Πιθανολογείται ότι χρησιμοποιούνταν ως είτε δεξαμενή είτε ως βαπτιστήριο60 παρά την ομοιότητα της τυπολογίας με μεταγενέστερο λουτρό των πρωτοβυζαντινών χρόνων61, ωστόσο η χρήση του δεν έχει επιβεβαιωθεί. (Εικ.95)

Εικ.92: Λουτρό στο Μέγαρο Μάνιου Αντωνίνου, Εικ.93: Λουτρό στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου

Οι αρχιτεκτονικές ποιότητες των χώρων των λουτρών που συναντώνται στην Ήπειρο προσδιορίζουν τις συνθήκες αξιοποίησης τους. Είναι εμφανές δηλαδή ότι οι απλοϊκές μορφές των λουτρών της πρώιμης αρχαιότητας, δηλαδή η χρήση λουτήρα, δείχνουν μια πρώτη επαφή του ανθρώπου με το λουτρό ως στοιχείο πολιτισμού, όπως επιβεβαιώνουν στοιχεία που αναφέρθηκαν και σε προηγούμενες ενότητες. Ωστόσο, στην ρωμαϊκή εποχή, η πολυπλοκότητα των μορφών και η σύνθετη λειτουργία των λουτρών φανερώνει ιδιαίτερη μέριμνα για την αξιοποίηση τους.

56

Στην περίπτωση αυτή ανήκει και το λουτρό στη θέση Diaporit, όπου πιθανώς το κτίριο είχε χρήση μοναστηριού, άρα και ενδεχομένως δημόσια χρήση.

57 Nielsen, I., [1993], σ.116 58 Κωνσταντακάκη, Α. [2015], σ.127 Γενικά για τις θέρμες και βαλανεία στο Epirus Vetus 59 Παυλίδης, Ε. [2015], σ.46

Εικ.94: Λουτρό Οικ. Δικ. Μεγάρου, χαρακτηριστικό σχημα caldarium ημικυκλικής κάτοψης, Εικ.95: Λουτρό Κλεοπάτρας. Εικ.96: Λουτρό σε κατοικία στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών

60 61

Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.105, Παπαδοπούλου, Β. [2013], σημ. 338, σ.63

45

07.1. 1η περίοδος 7.1.Ε. Συμπεράσματα Συμπερασματικά η ύπαρξη λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο στην εξεταζόμενη εδώ περίοδο υποδηλώνει ένα σχετικά καλό επίπεδο ζωής των κατοίκων, οι οποίοι έχουν αντιληφθεί την σημασία της ατομικής υγιεινής και την έχουν ανάγει σε στοιχείο πολιτισμού. Η συνθήκη αυτή επιβεβαιώνεται από την παρουσία σχετικά μεγάλου πλήθους λουτρών, τα οποία ακολουθούν τα πρότυπα της κάθε περιόδου με παραλλαγές με κυρίως χρήση ως λουτρά καθαρισμού. Σταδιακά φαίνεται ότι οι συνθήκες λειτουργίας των εγκαταστάσεων βελτιώνονται από την κλασσική στην ρωμαϊκή περίοδο με την παρουσία των περισσότερων λουτρών της Ηπείρου σε κατοικίες με εξίσου σημαντικά παραδείγματα δημόσιων συγκροτημάτων μεγάλης κλίμακας ως αποτέλεσμα της βελτίωσης των συνθηκών υδροδότησης. Ακόμα, παρατηρείται μεγάλη διασπορά των εγκαταστάσεων στην ευρύτερη περιοχή κυρίως στα αστικά κέντρα και σε ορισμένες περιπτώσεις και σε αγροτικές περιοχές καθιστώντας εμφανή την σχέση του λουτρού με την πόλη ως συνθήκη αστικής ζωής, είτε ως στοιχείο πολυτέλειας σε ανεξάρτητα οικοδομήματα. Σε επίπεδο αρχιτεκτονικής φαίνεται μια σταδιακή επέκταση της λουτρικής διαδικασίας από τον ατομικό λουτήρα στις εκτεταμένους ομαδικούς χώρους λούσης, στοιχεία τα οποία αποτελούν ενδείξεις βελτίωσης των συνθηκών υγιεινής και ενσωμάτωσης του λουτρού στον τρόπο ζωής των ανθρώπων της εποχής.

46

07.2. Μεσαίωνας (7ος – 14ος αι. μ.Χ.)

47

07.2. Μεσαίωνας(7ος – 14ος αι. μ.Χ.)

7.2. Γενικά Από την Μεσαιωνική περίοδο δεν διασώζονται στην Ήπειρο αρκετά δείγματα λουτρών ώστε να υπάρχει μια ολοκληρωμένη αντίληψη των συνθηκών λούσης των ανθρώπων της περιοχής. Η απουσία δειγμάτων σήμερα πιθανώς σχετίζεται με καταστροφές που υπέστησαν οι περιοχές της Ηπείρου λόγω των έντονων περιόδων αναταραχής (βαρβαρικών επιδρομών και άλλων πολεμικών επιχειρήσεων)62 είτε με την αποχή των ανθρώπων από την λούση ως αποτέλεσμα των θρησκευτικών αντιλήψεων. Η παρουσία ενός μοναδικού παραδείγματος λουτρικής εγκατάστασης της βυζαντινής περιόδου στο κάστρο των Ιωαννίνων καθιστά σχεδόν αδύνατη την σύγκριση και την αξιολόγηση των συνθηκών χρήσης του. Πιθανολογείται ότι στην περιοχή των Ιωαννίνων, της Άρτας ή και σε άλλες πόλεις της Ηπείρου που αποτέλεσαν τους βασικούς αστικούς πυρήνες του Δεσποτάτου της Ηπείρου, υπήρχαν και άλλα λουτρικά συγκροτήματα τα οποία σήμερα δεν έχουν εντοπιστεί και πιθανότατα έχουν καταστραφεί στο πέρασμα των αιώνων μαζί με μεγάλα τμήματα των πόλεων. 63 Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως βυζαντινό λουτρό και το λεγόμενο «λουτρό της Παραμυθιάς», το οποίο λόγω ενστάσεων των ειδικών σχετικά με τη χρονολόγησή του, δεν θα συμπεριληφθεί στην ενότητα αυτή. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι η παρουσία ενός μόνο παραδείγματος λουτρού στην συγκεκριμένη περίοδο στην Ήπειρο συμβαδίζει με το γενικότερα μικρό αριθμό των βυζαντινών λουτρών που έχουν βρεθεί και στην υπόλοιπη Ελλάδα, (π.χ. λουτρό Μονής Καισαριανής, λουτρό Σπάρτης, λουτρό Μονής Παναγιάς στο Δερβενοσαλέσι, λουτρό Κουλέ Καφέ στη Θεσσαλονίκη)64.

Εικ.97: Σχέση Βυζαντινής Οχύρωσης με τη θέση του Λουτρού

7.2.Α. Θέσεις Τα Ιωάννινα, εκτός από την πρωτεύουσα Άρτα, αποτέλεσαν μια από τις κύριες περιοχές της Ηπείρου στις οποίες το Δεσποτάτο απέκτησε ισχύ, όπως φανερώνεται και από την χρονολόγηση της πρώτης φάσης των τειχών του κάστρου στον 13ο-14ο αι.65. Ο βυζαντινός χαρακτήρας των Ιωαννίνων δικαιολογεί και την παρουσία λουτρού της ιδίας περιόδου. Η τοποθέτηση του λουτρού στο εσωτερικό του κάστρου των Ιωαννίνων, συνδέεται άμεσα με την χρήση του (ως λουτρό δημόσιο ή ιδιωτικό) και την σχέση του με το γύρω περιβάλλον (λουτρό καθαρισμού ή ιαματικό).

62

64

63

65

Φειδάς, Β. [1987], σ.112-115 Χαρακτηριστικά από την πόλη των Ιωαννίνων διατηρείται ένα πολύ μικρό τμήμα της τότε πόλης, η οποία πρέπει να επεκτεινόταν εκτός ακροπόλεως. Παπαδοπούλου, Β.

[2008], σ.150, «Από τις σωζόμενες πηγές… είναι γνωστό ότι στα Ιωάννινα τη βυζαντινή εποχή υπήρχαν τουλάχιστον 5 μονές και 25 ναοί, εκ των οποίων οι 21 τοποθετούνται μες το κάστρο»

48

Κανετάκη, Ε. [2004], σ.375 Κορδώσης, Μ. [2003], σ.67, σημ.143-144: «Στο ίδιο έγγραφο παρουσιάζεται ως πρωτεύουσα μιας από τις επαρχίες της Ηπείρου. Τούτο δείχνει ότι στο τέλος του 12ου αι. τα Ιωάννινα ήταν το κέντρο της γύρω περιοχής, γεγονός που προσδίδει την αύξουσα σημασία τους».

07.2. 2η περίοδος Το κάστρο των Ιωαννίνων, αποτελούσε τον βασικό πυρήνα της βυζαντινής πόλης, η οποία πιθανώς επεκτεινόταν και εκτός των τειχών.66 Το λουτρό βρίσκεται πολύ κοντά στην είσοδο της ΒΑ ακρόπολης, μια από τις δυο ακροπόλεις του βυζαντινού κάστρου, το τείχος της οποίας χρονολογείται στην ίδια περίοδο με το λουτρό (13ου-14ου αι) και στο σημείο αυτό διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση).67 (Εικ.97) Η ακρόπολη αυτή, ταυτίζεται με τον «Επάνω Γουλά» που αναφέρεται στο «Χρονικό των Ιωαννίνων», στον οποίο ήταν κτισμένα τα παλάτια των ηγεμόνων της πόλης.68 Στην νοτιοανατολική ακρόπολη, εντοπίζονται επίσης τμήματα της βυζαντινής οχύρωσης ενώ πιστεύεται ότι υπήρχαν τα σπίτια των αρχόντων, ο μητροπολιτικός ναός της πόλης (και ο ναός του Παντοκράτορα).69 70

να εξυπηρετούνται όλοι οι κάτοικοι. Επιπλέον, η ύπαρξη του αντίστοιχου οθωμανικού λουτρού σε λίγα μέτρα απόσταση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο χώρος συνέχισε να λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο επί αιώνες73 καθώς πιθανώς αξιοποιούνταν κοινή πηγή υδροδότησης. Πιθανώς στην περιοχή του κάστρου να υπήρχαν και ιδιωτικά λουτρά, η χρήση των οποίων συνηθίζονταν σε αρχοντικές κατοικίες (ή και περιοχές με ιαματικά νερά)74 ωστόσο, δεν εντοπίστηκε κανένα ιδιωτικό λουτρό προς μελέτη. Υποθέτουμε ότι πιθανώς, ο Δεσπότης στο Γουλά και οι άρχοντες στη ΝΑ ακρόπολη θα διέθεταν δικά τους, πιο πολυτελή και ίσως ιδιωτικά λουτρά.

7.2.Β. Δημόσια και Ιδιωτικά Λουτρά

Η θέση του λουτρού στο κάστρο δηλαδή στον πυρήνα της βυζαντινής πόλης75, η απουσία αναφοράς ιαματικής πηγής στην περιοχή καθώς και η λειτουργία του γειτονικού οθωμανικού λουτρού της πλατείας Γλυκήδων το οποίο πρέπει να αξιοποιούσε την ίδια πηγή υδροδότησης, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το βυζαντινό λουτρό των Ιωαννίνων πρέπει να είχε ρόλο καθαριότητας. Επιπλέον, παρόλο που για την περίοδο αυτή από πηγές 76 γνωρίζουμε ότι αξιοποιούνταν οι λουτρικές εγκαταστάσεις ως χώροι θεραπείας και ίασης (ειδικά σε γειτνίαση με μοναστήρια), δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν στην περιοχή της Ηπείρου υπήρχαν ιαματικά λουτρά. Μάλιστα ο περιορισμένος αριθμός λουτρών καθαρισμού της Ηπείρου προσδιορίζει ένα ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο συνθηκών υγιεινής των ανθρώπων.

Το λουτρό, λόγω της τοποθέτησης εκτός των τειχών της ΒΑ ακρόπολης, αλλά και του μεγέθους του συγκριτικά με άλλα λουτρά στην Ελλάδα της ιδίας περιόδου, φαίνεται ότι δεν σχετίζεται μόνο με τα παλάτια των ηγεμόνων, ως ιδιωτική χρήση αλλά στρέφεται προς την πόλη. Στο πλαίσιο αυτό, υπάρχουν υποθέσεις71 ότι πρόκειται για ένα αστικό βαλανείο, σε κεντρικό σημείο, για να εξυπηρετεί ένα τμήμα της διευρυμένης πλέον πόλης (εκτός της εσωτερικής ακρόπολης) ως σημαντικό κομμάτι του καθημερινού βίου. Στην δημόσια χρήση του συνηγορούν και νομίσματα που έχουν εντοπιστεί κατά τις ανασκαφές,72 προφανώς στο ρόλο του αντίτιμου, βαλανικού. Αναφέρεται μάλιστα, πως πιθανόν, στην πόλη θα υπήρχαν και άλλα λουτρά, προκειμένου 66

Παπαδοπούλου, Β. [2008], σ.150 «Από τις σωζόμενες πηγές… είναι γνωστό ότι στα Ιωάννινα τη βυζαντινή εποχή υπήρχαν τουλάχιστον 5 μονές και 25 ναοί, εκ των οποίων οι 21 τοποθετούνται μες το κάστρο» 67 ΑΔ 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ.248 68 Παπαδοπούλου, Β. [2016], το Κάστρο των Ιωαννίνων, σ. 138, 69 Παπαδοπούλου, Β. [2008], σ.148 70 Παπαδοπούλου, Β. [2008], σ.150, Στα πλαίσια του βασικού πυρήνα της βυζαντινής πόλης των Ιωαννίνων, τα σπίτια των κατοίκων, του «κοινού της χώρας» και οι εκκλησίες της, δεν έχουν σωθεί λόγω μεγάλων αλλαγών του αστικού πυρήνα μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Διονυσίου Φιλοσόφου το 1611 και την εκδίωξη των χριστιανών από το κάστρο.»

7.2.Γ. Λουτρά καθαρισμού και ιαματικά

71

ΑΔ 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ.248 ΑΔ 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ.248 73 Αγγέλη, Β. [2015], Το βυζαντινό λουτρό στο κάστρο των Ιωαννίνων 74 Κουκουλές, Φ. [1935], σ.201, Όσο αφορά τα ιδιωτικά λουτρά, ο Κουκουλές αναφέρει: «Ου μόνον είς τάς πόλεις, αλλά καί εις τά προάστια συναντώμεν συχνά λουτρά, παρά τάς έπαύλεις των πλουσίων και αρχόντων, δεν είναι δε σπάνιά μνεία αυτών και παρά ξενοδοχεία, προς θεραπείαν τών έν αύτοΐς καταλυόντων.»

75 Παπαδοπούλου, Β. [2008], σ.150 «Από τις σωζόμενες πηγές… είναι γνωστό ότι στα Ιωάννινα τη βυζαντινή εποχή υπήρχαν τουλάχιστον 5 μονές και 25 ναοί, εκ των οποίων οι 21 τοποθετούνται μες το κάστρο» 76 Σκαρπιά – Χοίπελ, [1996], σ., Πανσεληνά, Δ. [2018], σ. 33,35 72

49

07.2. 2η περίοδος 7.2.Δ. Αρχιτεκτονική Λόγω της απουσίας επαρκούς πλήθους δειγμάτων, η μελέτη της αρχιτεκτονικής των λουτρών της βυζαντινής περιόδου στην Ήπειρο ανάγεται και σε αυτή την περίπτωση στο μοναδικό διαθέσιμο δείγμα, οπότε η μελέτη είναι σχετικά περιορισμένη χωρίς δυνατότητα εξαγωγής γενικών συμπερασμάτων. Η αξιολόγηση της λουτρικής εγκατάστασης θα γίνει με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, στα σημεία δηλαδή που δεν επικαλύπτεται από το γειτονικό δημοτικό σχολείου, και την αυλή του Σουφαρί Σαράι. Ενδεχομένως, το λουτρό στο κάστρο μπορεί να συγκριθεί με μέτριου μεγέθους λουτρά της εποχής, όπως είναι για παράδειγμα το λουτρό Κουλέ Καφέ Θεσσαλονίκης. Το μέγεθος του υπερτερεί του συνηθισμένου των μοναστηριακών λουτρών, (βλ. λουτρό στο Δερβενοσαλέσι, λουτρό Μονής Καισαριανής), ικανοποιώντας έτσι τις ανάγκες αρκετών λουόμενων. Στην ουσία ωστόσο πρόκειται για μεσαίου μεγέθους λουτρό, χρονολογημένο στον 13ο αι. μ.Χ.77, με χαρακτηριστική τυπολογία εμφανή αρχικά στη θέση της δεξαμενής με την παρουσία μεγάλου τοξωτού άνοιγμα στην δυτική πλευρά, η οποία επικαλύπτει συμμετρικούς καμπύλους αγωγούς για την μεταφορά του θερμού αέρα. Σημαντικά τυπολογικά αποτελούν επίσης, η τρίπλευρη εξωτερικά και ημικυκλική εσωτερικά αψίδα που αποκαλύφθηκε στην βόρεια πλευρά καθώς η χρήση του σύστημα υποκαύστων με πεσσίσκους. Ακόμα, η ανάγνωση της χρήσης των χώρων, με δεξαμενή, θερμό, ψυχρό και στα νότια το χλιαρό,78 (Εικ.99, 100) φανερώνει πως οι τρεις οίκοι δεν βρίσκονται σε ενιαία σειρά, όπως αντιλαμβανόμαστε από την επικρατέστερη διάταξη των χώρων στα περιορισμένα παραδείγματα βυζαντινών λουτρών στην Ελλάδα. (Εικ.98)

Εικ.98: Παραδείγματα Βυζαντινών λουτρών στον Ελλαδικό χώρο

Εικ.99, 100: Βυζαντινό λουτρό στο κάστρο των Ιωαννίνων

77

ΑΔ 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ.248

50

78

ΑΔ 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ.248

07.2. 2η περίοδος Η μη γραμμική διάταξη των ενιαίων χώρων του λουτρού στο κάστρο, σε σύγκριση με τους όμοιους συμμετρικούς χώρους χωριστούς για τα δύο φύλλα, με κοινό ενδιάμεσο τοίχο και υπόκαυστο σύστημα για την θέρμανση των χώρων79 που παρουσιάζει το δίδυμο λουτρό Κουλέ Καφέ, φανερώνει ότι μάλλον, δεν πρόκειται για μεικτό λουτρό. (Εικ.101, 102) Επιπλέον, λόγω του μέτριου του μεγέθους,80 υποθέτουμε ότι πιθανώς το λουτρό πρέπει να εξυπηρετούσε είτε άντρες είτε γυναίκες, ίσως σε ξεχωριστά ωράρια. Τέλος, η μορφολογία του λουτρού δεν μπορεί να μελετηθεί καθώς τα στοιχεία κατασκευής του δεν επαρκούν. Ωστόσο, φαίνεται η γενικότερη κατασκευή του να είναι ιδιαίτερα επιμελημένη, καθώς αποτελείται από λαξευμένες πέτρες και τούβλα σε οριζόντιες στρώσεις, χαρακτηριστικές της εποχής κατασκευής του λουτρού.81

Εικ.101: Βυζαντινό λουτρό κάστρου Ιωαννίνων, Εικ.102: Βυζαντινό λουτρό Κουλέ Καφέ Διαβάθμιση θερμών χώρων λουτρού

7.2.Ε. Συμπεράσματα Στο λουτρό στο κάστρο των Ιωαννίνων φαίνεται ότι διατηρείται, σε μεγάλο βαθμό η τυπική οργάνωση – μορφολογία των βυζαντινών λουτρών, η κεντρική θέση στην πόλη αλλά και στοιχεία δημόσιας χρήσης, όπως συνέβαινε σε όλη την αυτοκρατορία, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις. Ωστόσο, συνολικά, για την περίοδο του Μεσαίωνα στην Ήπειρο, η παρουσία ενός και μόνο διαθέσιμου δείγματος λουτρικής εγκατάστασης δεν επαρκεί για να εξαχθούν συγκεκριμένα συμπεράσματα. Η έλλειψη στοιχείων και παραδειγμάτων λουτρών σίγουρα σχετίζεται με την δυσκολία κατασκευής και υδροδότησης τους. Η γενικότερη απουσία εγκαταστάσεων στην ευρύτερη περιοχή όπως συμβαίνει και στην υπόλοιπη Ελλάδα, φανερώνουν ότι οι συνθήκες υγιεινής των ανθρώπων δεν ήταν σε ένα αρκετά χαμηλό επίπεδο. Εικ.103: Άποψη του λουτρού Κουλέ Καφε μετά την αποκατάσταση

79

Κουκουλές, Φ. [1935], σ.209 Ζήδρου Κ., [2017], https://www.archaiologia.gr/blog/2015/10/12/, ανάγνωση 13/3/2019 81 Για την τοιχοδομία του βλ. ΑΔ, 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ.248 και Β. Παπαδοπούλου, «Βυζαντινό λουτρό», στο Β. Παπαδοπούλου (επίμ.), [2009] Μνημεία των Ιωαννίνων, 80

σ.62, Η συγκεκριμένη τοιχοδομία είναι χαρακτηριστική της Μεσοβυζαντινής περιόδου και απαντά ευρύτερα στην Υστεροβυζαντινή, ενώ τη συναντάμε και σε τμήματα των βυζαντινών τειχών του εξωτερικού περιβόλου. Για την τοιχοδομία αυτή γενικά βλ. Κ. Τσουρής Κ. [1983], «Η βυζαντινή οχύρωση των Ιωαννίνων», Ηπειρωτικά Χρονικά, 25 (1983), σ.148-149

51

07.3. Οθωμανική Περίοδος (15ος – 19ος αι.)

52

07.3. Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.)

7.3. Γενικά Από τον 15ο έως τον 19ο αι. στην Ήπειρο συναντάται μεγάλος αριθμός λουτρικών εγκαταστάσεων, τόσο ως μνημεία όσο και ως αναφορές στη βιβλιογραφία.82 Παραδείγματα λουτρικών εγκαταστάσεων που εντοπίστηκαν αποτελούν, στην περιοχή των Ιωαννίνων το λουτρό στο Ιτς Καλέ και το λουτρό της Πλατείας Γλυκήδων, στην Άρτα το λουτρό στη θέση Μαράτι, στην Πρέβεζα το λουτρό στα Παλιοσάραγα, και ακόμα, το λουτρό στην Πάργα και το λουτρό στο κάστρο του Μαργαριτίου. Λουτρικές εγκαταστάσεις που εντοπίστηκαν στην βιβλιογραφία είναι το λουτρό παρά την Νομαρχία και το λουτρό παρά τον Άγιο Νικόλαο στα Ιωάννινα, το Δημόσιο λουτρό στην Παραμυθιά, το λουτρό στο Γαρδίκι και το λουτρό στο Μαργαρίτι. Η παρουσία πλήθους λουτρικών εγκαταστάσεων της οθωμανικής περιόδου στην περιοχή, είναι δικαιολογημένη καθώς αποτελούν μια σχετικά πρόσφατη – και μακράς διάρκειας- οπτική της Ιστορίας της Ηπείρου που ορίζεται με την κατάληψη της από τους Οθωμανούς83.

7.3.Α. Λουτρά καθαρισμού και ιαματικά Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο θρησκευτικός εξαγνισμός και άρα ο καθαρισμός κατείχε σημαντική θέση στην καθημερινή ζωή της Οθωμανικής περιόδου. Στην περιοχή της Ηπείρου, για την περίοδο που μελετάται, οι λουτρικές εγκαταστάσεις που εντοπίζονται, ανήκουν κυρίως στην κατηγορία των λουτρών καθαρισμού. Η ένταξη του μεγαλύτερου πλήθους εγκαταστάσεων σε καθαρισμού και όχι ίασης σχετίζεται, φυσικά, από τις συνθήκες ύδρευσης. Το πλήθος των εγκαταστάσεων που συσχετιζόταν με τη θρησκευτική ζωή, η απουσία ιαματικής πηγής καθώς και ο συσχετισμός με φυσικές πηγές τρεχούμενου νερού όπως γίνεται γνωστό, για παράδειγμα, μέσα από την παρουσία πλήθος φυσικών κρηνών στην περιοχή των

82 Βλ. παράρτημα: λουτρό παρά τον Άγιο Νικόλαο, λουτρό παρά της Νομαρχίας, λουτρό στον

Εικ.104: Colfo Della Prevesa, Giovanni Francesco Camocio, Βενετία, 1571

83

Σφυροέρας Β. [1987], σ.115-118

οικισμό του Μαργαριτίου, και Παραμυθιάς.

53

07.3. 3η περίοδος

Ιωαννίνων84, ή πηγαδιών σε Άρτα85 και Πρέβεζα86, για να εξασφαλιστεί η αναγκαία ποσότητα λειτουργίας, ορίζουν την επικράτηση του λουτρού καθαρισμού. Εξαίρεση σε αυτά, στην ευρύτερη περιοχή θα αποτελέσει το αναφερόμενο Λουτρό στα Παλιοσάραγα Πρεβέζης, το οποίο γειτνιάζει με ιαματική θειούχο πηγή γνωστή από την εποχή της Βενετοκρατίας.(Εικ.104) Συνολικά, στην περίοδο υπήρχε αυξημένο ενδιαφέρον για την καθαριότητα του σώματος, ενώ οι ιαματικές ιδιότητες ήταν θεμιτές, αλλά όχι απαραίτητες.

7.3.Β. Δημόσια και Ιδιωτικά Λουτρά Από τα λουτρά που εντοπίστηκαν στην περιοχή μελέτης τα περισσότερα έχουν δημόσιο ρόλο. Τέτοια παραδείγματα είναι το λουτρό της Πλατείας Γλυκήδων, το λουτρό παρά την Νομαρχία, το λουτρό παρά τον Άγιο Νικόλαο στα Ιωάννινα, το δημόσιο λουτρό στην Παραμυθιά, το λουτρό στο Γαρδίκι, και το λουτρό στο Μαργαρίτι. Υπάρχουν ωστόσο παραδείγματα λουτρικών εγκαταστάσεων με ιδιωτική χρήση, συνήθως ως μέρος των συγκροτημάτων των παλατιών με γενικευμένη χρήση. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν το λουτρό στο Ιτς Καλέ, το λουτρό στο Κάστρο της Πάργας, το λουτρό στα Παλιοσάραγα. Τα λουτρά στο Κάστρο της Πάργας και του Μαργαριτίου αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση αμυντικού έργου το οποίο εντάσσεται σε συγκρότημα σαραγιού εντός κάστρου. Εικ.105: Παραμυθιά, Στην περιοχή «Γύφτικα» η βρύση του «Κατή», Εικ.106: πηγάδι της αγοράς, Εικ.107: Χάνι Άρτας στα 1900, Εικ.108: Πρέβεζα, Κρήνη κοντά στο κάστρο του Αγ. Ανδρέα, Εικ.109: Πηγάδι «Αλή Πασά» στα Ιαματικά Λουτρά Πρέβεζας

84

Κανετάκης, Γ. [1991], σ.112,«Το νερό της Λίμνης και τα άφθονα πηγάδια της πόλης αποτελούσαν για πολλούς αιώνες την πηγή υδροδότησης της πόλης. Από τον E.Celebi αναφέρεται, ότι κάθε σπίτι είχε ένα ή δύο πηγάδια, ενώ στις πλατείες και στους δρόμους υπήρχαν επίσης πολυάριθμα πηγάδια, πολλά από τα οποία είναι στενά συνδεδεμένα με τη ζωή της πόλης.»

85 Ιντζέμπελης, Ε. [2010], Σ. 51 [...Το πρόβλημα της ύδρευσης το αντιμετώπιζαν οι αρτινοί με τον ίδιο τρόπο που το είχαν αντιμετωπίσει στην αρχαιότητα οι Αμβρακιώτες. Κάτω από

54

την επιφάνεια της πόλης και σε βάθος οκτώ με δέκα μέτρα υπάρχουν πλούσια υδροφόρα στρώματα. Ήδη από την αρχαιότητα κατασκευάζονταν πηγάδια που αποκαλύφθηκαν από πρόσφατες ανασκαφές. Η χρονολόγηση της κατασκευής των πηγαδιών που υπήρχαν στην Άρτα δεν είναι εύκολη, μια και μερικά από αυτά ήταν ανοιγμένα στα χρόνια της Αμβρακίας αλλά και όταν η Άρτα ήταν πρωτεύουσα του Δεσποτάτου και Μερικά κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας…]

86

Μουστάκης, Γ. [2002], σ.305

07.3. 3η περίοδος

Επιπλέον, εντοπίζονται, κυρίως στην βιβλιογραφία, και αποκλειστικά ιδιωτικά λουτρά στο εσωτερικό των εύπορων κατοικιών ή των αξιωματούχων. Αυτές οι ιδιωτικές λουτρικές εγκαταστάσεις αποτελούσαν πολυτέλεια στον τρόπο ζωήςκαθώς πρόσφεραν απομόνωση από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Για παράδειγμα, για τα Ιωάννινα της οθωμανικής περιόδου, σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελέμπη87 διαβάζουμε ότι «Σύμφωνα με καταγραφή που έγινε από τους αρμόδιους, στα διάφορα μέγαρα και σπίτια της πόλης υπάρχουν οκτακόσια σαράντα πέντε λουτρά (χαμάμια). Και τούτο γιατί οι ένοικοι δεν έβγαιναν στην αγορά, ήταν λοιπόν υποχρεωμένοι να έχουν δικά τους λουτρά για να πλένονται.» 88 Αυτή η αναφορά στα «845 λουτρά» σε κατοικίες τονίζει το μεγάλο πλήθος των ιδιωτικών εγκαταστάσεων και την διευκόλυνση της καθημερινής τους χρήσης σε σχέση με ένα δημόσιο λουτρό. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, το πλήθος σχετίζεται επιπλέον με το πλήθος των μουσουλμάνων κατοίκων της πόλης που είχαν ως συνήθεια το λουτρό, η καλή οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών, καθώς πιθανώς μόνο τα αρχοντόσπιτα θα διέθεταν λουτρό στο εσωτερικό της κατοικίας αλλά και τις ιδιαίτερα δυσμενείς καιρικές συνθήκες κατά την χειμερινή περίοδο στην περιοχή των Ιωαννίνων που πιθανώς ευνοούσαν την χρήση εγκαταστάσεων λούσης στο εσωτερικό των κατοικιών για να αποφευχθεί η έξοδος από αυτό. Στην Παραμυθιά, που ήταν ένα σημαντικό αστικό κέντρο και πρωτεύουσα του ομώνυμου καζά, αναφέρονται και ιδιωτικά λουτρά. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται περιγραφή του λουτρού στο Σεράι του Μπείκο πασά που αποτελούσε το μεγαλύτερο Σεράι της περιοχής ενώ γίνεται αναφορά και σε άλλα σεράγια με λουτρά, όπως το σεράι του Χενάκ. Για αυτά διαβάζουμε ότι «Η μεγάλη συνοικία αριθμεί οκτακόσια πολυώροφα λιθόκτιστα και τελειότατα μέγαρα (σεράγια) με

87

Κανετάκης, Γ. [1991], σ.113 Εργολάβος, Σ. [1995], σ.64-65 89 Εργολάβος, Σ. [1995], σ.80 90 Διαδικτυακή επικοινωνία με τον κ. Βράκα Φώτη, πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2020, τον οποίο ευχαριστώ πολύ για την πληροφορία αυτή.

91 Betul Ipsirli Argit,[2005], σ. 80-83 88

κεραμίδια. Το πιο εξαιρετικό είναι το σεράι του Μπείκο Πασά. Το σεράι του Χενάκ και μερικά άλλα έχουν μέσα λουτρά».89 Η αναφορά σε σεράι με ιδιωτικό λουτρό προσδιορίζει την παρουσία ιδιωτικού λουτρού ως πολυτέλεια. Μια διαφορετική εκδοχή χωροθέτησης των ιδιωτικών λουτρών σε εύπορες κατοικίες, αποτελεί μια αναφορά90 στο παράδειγμα της Οικίας Ζορμπά (σήμερα ιδιοκτησία της αρχαιολογικής υπηρεσίας), στην αυλή του οποίου στην πίσω πλευρά βρισκόταν λουτρό μικρών διαστάσεων το οποίο σήμερα δεν σώζεται. Η παρουσία πλήθους δημοσίων αλλά και ιδιωτικών λουτρών στην περιοχή, φανερώνουν ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ενδεχομένως ανεξαρτήτως θρησκείας όπως συμβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις ανά την Ελλάδα91, είχε πρόσβαση σε λουτρικές εγκαταστάσεις, και άρα ήταν πιθανότερο να έχει υιοθετήσει καλές λουτρικές συνήθειες.

7.3.Γ.Θέσεις Γενικά, τα οθωμανικά λουτρά εντοπίζονται στις περιοχές της Ηπείρου που κυριαρχεί το μουσουλμανικό στοιχείο. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν τα μεγάλα αστικά και μη κέντρα όπως είναι τα Ιωάννινα, η Άρτα, η Πρέβεζα, η Παραμυθιά, το Μαργαρίτι, η Πάργα, οι Φιλιάτες, καθώς και πιθανώς άλλα μέρη τα οποία λόγω απουσίας στοιχείων δεν έχουν μελετηθεί. Η χωροθέτηση των οθωμανικών λουτρών γίνεται συνήθως δίπλα στο τζαμί-τέμενος της περιοχής Όπως τα τεμένη αποτελούν το κέντρο των συνοικιών-μαχαλάδων, και κατασκευάζονται πάνω σε βασικές αρτηρίες της πόλης έτσι και η τοποθέτηση των λουτρών σχετίζεται με αυτές.92

92

Κανετάκη, Ε., [2004], σ. 14, «Η θρησκευτική ζωή ήταν οργανωμένη κατά γειτονιές και συνοικίες, όπου κάθε κοινότητα είχε το δικό της θρησκευτικό κτήριο…Το κέντρο της πόλης οργανωνόταν με βάση με ουσιώδους κοινωνικής λειτουργίας κτίσματα, όπως τζαμιά, λουτρά, ιμαρέτια…Τα θρησκευτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα ήταν συνήθως μαζεμένα γύρω από το τζαμί.»

55

07.3. 3η περίοδος

Οι σχέσεις αυτές προκύπτουν και από τις σχετικές πηγές, στις περιπτώσεις του λουτρού παρά τον Άγιο Νικόλαο της Αγοράς και του λουτρό παρά της Νομαρχίας, τα οποία σχετίζονται με το Μπαϊρακλί τζαμί και το Ναμάς-Γκιάχ Τζαμί αντίστοιχα, ενώ η κεντρική θέση τους φαίνεται στο χάρτης της Εικ.110. Εμφανής δε, είναι και η επίδραση τους στην ονοματοδοσία σημείων αναφοράς όπως είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου της Αγοράς γνωστός και ως ναός του Αγίου Νικολάου του Λουτρού. Παρόμοια λογική κεντρικής τοποθέτησης ακολουθεί το οθωμανικό λουτρό της πλατείας Γλυκήδων το οποίο βρίσκεται πάνω σε μια από τις βασικές αρτηρίες του κάστρου, ενώ η γειτνίαση του με το βυζαντινό λουτρό, πιθανόν σχετίζεται και με την υδροδότηση του από το αρχαίο υδραγωγείο 93 και αποδεικνύει την συνέχεια του ρόλου του λουτρού στην περιοχή. Την κεντρική οργάνωση ακολουθούν και τα λουτρά στην πόλη της Παραμυθιάς. Το πρώτο και πιο γνωστό, τοποθετείται κοντά στην «Μεγάλη Παναγιά»94 ενώ μετά την εγκατάλειψή του τον 16ο αι. σύμφωνα με αναφορές του Εβλιά Τσελέμπη95, η χρήση του φαίνεται να μεταφέρεται στα υπόλοιπα λουτρά της περιοχής, δηλαδή στο χαμάμ της αγοράς96και σε άλλα δύο λουτρά ένα στα δυτικά97 και ένα στα ανατολικά της πόλης98. Εικ.110: Χάρτης όπου σημειώνονται τα οθωμανικά τεμένη των Ιωαννίνων, και τα μέχρι σήμερα γνωστά λουτρά .

93

Κανετάκης, Γ. [1991], σ. 113, Σαλαμάνγκας Δ. [1953],"Γιαννιώτικα Ιστοριοδιφικά μελετήματα", στο Άπαντα, τ.2, α. 1-121 εκδ. Παπαζήση, Αθήνα : Στοιχεία που συνηγορούν στην ύπαρξη του υδραγωγείου αποτελεί αρχικά «η εύρεση σωλήνων (κιούγκια) στην οδό Καλλάρη (κοντά στη "Βρύση στις Κανίστρες") κατά τη διάρκεια εργασιών για την ύδρευση της πόλης». Σύμφωνα με αναφορά του Δ. Σαλαμάγκα: «Κατά τη διάρκεια εκσκαφών για την ανέγερση νέων οικοδομών, συμβαίνουν "ξεσπάσματα" νερών, όπως παρατηρεί ο Δ. Σαλαμάγκας, που φέρνει ως παράδειγμα την εκσκαφή στο "ΙΛΙΟΝ ΠΑΛΛΑΣ", απέναντι στο Ρολόι, στην ανηφοριά του τζαμιού της Καλούτσιανης και σε άλλα σημεία.»

94 Μεγάλη Παναγιά, σήμερα κοιμητηριακός ναός της Παραμυθιάς 95 Leake 1835, vol. IV, κεφ. 35, 63-64: «Some of the buildings in the town seem to be nearly of the period to which Procopius refers, particularly a church in the lower part of it dedicated

56

to the Κοίμησις της Παναγίας, and a large bath close by, which has every appearance of being coeval with the church. (…) the plan of the bath is exactly like that of the modern Turkish baths, thus furnishing a strong argument for believing that the Turks adopted their baths, like the construction of their mosques, from the Greeks» και Babuin, A. [2019], σ.543, σημ.2 96Συνήθως τα λουτρά συσχετιζόταν με τεμένη 97 Μουσελίμης, Σ. Γ. [1980], σ.311 «δυτικά της πόλης αποτελείται από δύο μικρά χτίρια, τόνα πλησίον του άλλου, από τα οποία το πρώτο εξωτερικών διαστάσεων 10×5,85 μ. διατηρείται το μισό και λιγότερο, το δε άλλο 5,30×4 μ. σε σχεδόν καλή κατάσταση» 98 ΑΔ 29 (1973-1974) β2, σ.624

07.3. 3η περίοδος

Το λεγόμενο χαμάμ της αγοράς πρέπει να αποτελούσε το κεντρικό δημόσιο λουτρό, ενώ στοιχεία για τις ακριβείς θέσεις των άλλων δυο λουτρών δεν είναι διαθέσιμα. Σίγουρα ωστόσο οι θέσεις των λουτρών σε σημεία αναφοράς στην Παραμυθιά, όπως ο Ναός της Παναγίας ή η αγορά ακολουθούν την λογική τοποθέτησης των λουτρών όπως και στην πόλη των Ιωαννίνων. Το οθωμανικό λουτρό στο Μαράτι της Άρτας βρίσκεται εκτός της πόλεως και μαζί με το τεμένους του Φαΐκ Πασά, το πτωχοκομείο-ιμαρέτ και το ιεροδιδασκαλείομεντρεσέ αποτέλεσαν ενιαίο συγκρότημα με φιλανθρωπικό σκοπό ως ενθύμηση για την κατάκτηση της Άρτας από τον Φαΐκ Πασά99.(Εικ.111) Ο αγροτικός χαρακτήρας της περιοχής πριν την κατασκευή του συγκροτήματος και η αντίληψη των Οθωμανών ότι «η γη ανήκει στο Θεό οπότε και στον εκπρόσωπό του σουλτάνο» όρισε ως ιδιοκτήτη τον νέο κατακτητή.100 Η ιδιοκτησία του οικοπέδου από τον Πασά και η κομβική του θέση σε σχέση με τις βασικές αρτηρίας επικοινωνίας της Άρτας με τις γύρω περιοχές Φιλιππιάδας, Ιωαννίνων και Σαλαώρας101 οδήγησε στην κατασκευή ενός συγκροτήματος προσωρινής φιλοξενίας των ταξιδιωτών (πτωχοκομείο – χάνι) με καλύτερες παροχές, δηλαδή την δυνατότητα χρήση του χαμάμ, από άλλα χάνια της περιοχής που όπως αναφέρεται «ίσα που διέθεταν νερό πόσιμο και στάμνες για να πλυθούν οι επισκέπτες.102

99

Η κατασκευή τέτοιων συγκροτημάτων ως ανάμνηση της νίκης αποτέλεσε συνηθισμένη πρακτική των Οθωμανών 100 Βράκας, Φ., Αναφορά στο κουλιγιέ της Άρτας, σ.16 «Σύμφωνα με τον ισλαμικό νομό η γης ανήκει στον Θεό και επομένως στον εκπρόσωπο αυτού επί της γης τον σουλτάνο, ο οποίος έχει το δικαίωμα να την διανέμει όπως αυτός θέλει.»

101Βράκας, Φ., Αναφορά στο κουλιγιέ της Άρτας, σ.32 «∆εν µας είναι ακόμη γνωστό πότε ακριβώς κατεδαφίστηκε το Ιµαρέτ. Ίσως στο τέλος του 19ου αιώνα όταν αυτό µε τις αλλαγές

Εικ.111: Ενδεικτική εικόνα διάταξης του συγκροτήματος του Ιμαρέτ

που έφερε η οθωμανική διοίκηση αλλά και η απομάκρυνση των Οθωμανών από την Άρτα, όπως και απομάκρυνση του από την νέα οδική αρτηρία Ηπείρου (Σαλαώρα – γέφυρα Καλογήρου – Φιλιππιάδα – Γιάννενα) να του έδωσαν το οριστικό τέλος.»

102 Βράκας, Φ., Αναφορά στο κουλιγιέ της Άρτας, σ. 30, «Η δε επίσκεψη στο χάνι σίγουρα θα ήταν πυκνή καθώς αυτό βρίσκονταν σε καλό σημείο, έτσι που θα μπορούσε να το φτάσει ο καθένας αλλά διέθετε και το προσόν, ότι στο συγκρότημά υπήρχε και λουτρό. Ειδικά για τους περαστικούς εμπόρους πλεονέκτημα μεγάλο καθότι τα άλλα χάνια της περιοχής ίσα που διέθεταν νερό πόσιµο και στάµνες για να πλυθούν οι επισκέπτες.»

57

07.3. 3η περίοδος

Ιδιαίτερη χωροθέτηση παρουσιάζουν και ιδιωτικά λουτρά που εντάσσονται στα παλάτια ή στις αρχοντικές κατοικίες σε εξωτερικό ανεξάρτητο χώρο. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν λουτρά που βρίσκονται στο Ιτς Καλέ στην ΝΑ ακρόπολη του κάστρου των Ιωαννίνων, στο κάστρο της Πάργας και του Μαργαριτίου. Το λουτρικό συγκρότημα που εντοπίζεται στο Ιτς Καλέ, λόγω μεγέθους αλλά και της τοποθέτησης του σε σχέση με τα ερείπια του Σαραγιού, φαίνεται να είχε ιδιωτική χρήση του παλατιού. (Εικ.112, 113) Παρόμοια «ιδιωτική» χρήση πρέπει να είχε και το λουτρό στο κάστρο της Πάργας, το οποίο λόγω μεγέθους και τοποθέτησης φαίνεται να εξυπηρετεί περιορισμένο αριθμό χρηστών – κατοίκων του κάστρου. Το τελευταίο, όπως και στην περίπτωση του λουτρού του Σαραγιού στο Ιτς καλέ 103, ως μέρος του εξωτερικού βόρειου τοίχους, αλλά και ως μέρος του συγκροτήματος του Σαραγιού, που λειτουργεί στα πρότυπα της οχυρωματικής κατοικίας, αποκτά πρακτικό ρόλο άμυνα του συγκροτήματος-κάστρου. Η συνθήκη αυτή επαναλαμβάνεται και στο κάστρο του Μαργαριτίου, όπου το λουτρό ενσωματώνεται στο εσωτερικό του κτιριακού συγκροτήματος με παρόμοιο τρόπο και ίσως συμπληρώνει την χρήση των εκατέρωθεν δεξαμενών.104 (Εικ.115) Διαφορετική χωροθέτηση ακολουθεί το ιαματικό λουτρό στη θέση Παλιοσάραγα στην Πρέβεζα, η θέση του οποίου σχετιζόταν με το παρακείμενο Σαράι του Αλή Πασά πριν την καταστροφή του105, αλλά εξαρτάται κυρίως από την ύπαρξη ιαματικής θειούχου πηγής στην περιοχή. Γενικότερα, παρατηρούμε ότι οι λουτρικές εγκαταστάσεις της περιόδου εμφανίζονται σε αρκετά μεγάλη διασπορά σε διάφορες περιοχές της Ηπείρου. Σχετίζονται έντονα με το αστικό- οικιστικό κομμάτι και όχι τόσο τις αγροτικές περιοχές. Στα κυρίως αστικά τμήματα, όπως συμβαίνει πχ στα Ιωάννινα. τα λουτρικά συγκροτήματα σηματοδοτούν καίριες θέσεις στον πολεοδομικό ιστό, οπότε και στην ζωή των κατοίκων.

103Το

οποίο ενσωματώνεται στον εξωτερικό περίδρομο του τείχους Γ.[2000], σ.182

104Σμύρης,

58

Εικ.112: Τοποθέτηση του λουτρού στο Ιτς Καλέ σε σχέση με το τείχος του Κάστρου, Εικ.113: Άποψη κάστρου Πάργας, Εικ.114: Κάτοψη Λουτρού Ιτς Καλέ, Εικ.115: Κάτοψη Κάστρου Μαργαριτίου, Εικ.116: Λουτρό στο Κάστρο της Πάργας

105

Ο Βελή πασάς κατεκαυσε το πάλατι του Αλή Πασά το 1820, Σαρρή, Ε. [2017], σ.304

07.3. 3η περίοδος

7.3.Δ. Αρχιτεκτονική Η λογική της εφαρμογής αποκλίσεων από το τυπικό κατά την κατασκευή των λουτρών σε σχέση με τον τόπο όπως προαναφέρθηκε, ακολουθείται και στην περιοχή της Ηπείρου όπου οι διαστάσεις και οι ιδιαιτερότητες των λουτρών καθορίστηκαν από το κοινό χρήσης τους αλλά και το γενικότερο περιβάλλον ένταξης τους. Δύο από τα μοναδικά δημόσια λουτρά που εντοπίστηκαν, το λουτρό της Πλατείας Γλυκήδων και το λουτρό στο Μαράτι, είναι λουτρά μετρίου μεγέθους και σχετικά παρόμοιας οργάνωσης, αν και σύμφωνα με την Ε. Κανετάκη ανήκουν σε διαφορετικό τύπο λουτρού106. Και στα δύο λουτρά διατηρούνται οι αναλογίες στις διαστάσεις των ψυχρών χώρων και των θερμών δωματίων ενώ διαφέρει ο χλιαρός χώρος. Στο μεν λουτρό της Πλατείας Γλυκήδων, υπάρχει γραμμική αλληλουχία διάταξης του ψυχρού, χλιαρού και θερμού, με τα τέσσερα θερμά δωμάτια να τοποθετούνται συμμετρικά στις γωνίες του θερμού χώρου. Στο λουτρό στο Μαράτι η κίνηση είναι πιο σύνθετη καθώς υπάρχουν μόνο δύο δωμάτια του θερμού χώρου. Σε αυτό εντοπίζεται επιπλέον και βοηθητικός χώρος (W/C) στον εξωτερικό όγκο του κτηρίου. Ιδιαίτερο στοιχείο, και ίσως παράδοξο, αποτελεί η παρουσία στρογγυλής κρήνης στον ψυχρό χώρο του λουτρού της Πλατείας Γλυκήδων, χαρακτηριστική των Καπλικά-ιαματικών λουτρών. Τέτοια κρήνη ωστόσο απουσιάζει από τα ιαματικά λουτρά στα Παλιοσάραγα, ή ίσως δεν έχει διασωθεί. Εκτός από τα λουτρά για τα οποία δεν υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με την μορφή και την οργάνωση, όπως το λουτρό στον Άγιο Νικόλαο, το λουτρό παρά τη Νομαρχία, και τα δημόσια λουτρά σε Παραμυθιά, Φιλιάτες, Γαρδίκι και Μαργαρίτι, τα περισσότερα, υπόλοιπα, δείγματα λουτρών που έχουμε στην διάθεσή μας, είναι λουτρά μικρού μεγέθους και περιορισμένης χωρητικότητας, αλλά και ιδιαίτερης οργάνωσης των χώρων.

106

Εικ.117: Λουτρό Πλατείας Γλυκήδων, Εικ.118: Λουτρό στο Μαράτι Εικ. 119: Οθωμανικός πυρήνας Λουτρού στα Παλιοσάραγα, Εικ 120: Λουτρό Παραμυθιάς,

Α τύπος και Β αντίστοιχα, Κανετάκη, Ε. [2004], σ.343, πίνακας

59

07.3. 3η περίοδος

Από αυτά, το λουτρό στο Ιτς Καλέ και στο κάστρο του Μαργαριτίου φαίνεται να παρουσιάζουν, παρά την σχετικά μεγάλη διαφορά μεγέθους, παρόμοια και απολύτως γραμμική λογική οργάνωση των χώρων. Ειδικότερα, το λουτρό του Ιτς Καλέ, ενδεχομένως να απαρτίζεται από δυο σχεδόν συμμετρικά κτίσματα με όμοια γραμμική εσωτερική οργάνωση, πιθανή ένδειξη χρήσης ως «δίδυμου λουτρού», το οποίο δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί λόγω της δυσκολίας διάκρισης των επιμέρους χώρων. Διατηρώντας την λογική διαδοχή των χώρων το λουτρό στο Μαργαρίτι ωστόσο, φαίνεται να μπορεί να εξυπηρετήσει αποκλειστικά ένα άτομο. Όμοια λογική και στα δύο κτίσματα, όπως και στο λουτρό στο κάστρο της Πάργας, ακολουθείται και για την ενσωμάτωση των κτηριακών τους όγκων στο εξωτερικό τείχισμα. Για τα λουτρά στην Πρέβεζα, στην Πάργα και στην Παραμυθιά, δεν μπορεί να αναγνωριστεί κάποια συγκεκριμένη λογική οργάνωσης των επιμέρους χώρων. Οι κατόψεις θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως σύνθετες. Στο λουτρό της Παραμυθίας, παρατηρείται και μη γραμμική κίνηση107 από το ψυχρό στο θερμό του επισκέπτη στο εσωτερικό η οποία ενισχύεται από την παρουσία επιπλέον ενδιάμεσων βοηθητικών χώρων ενώ ακόμα υπάρχει ιδιαίτερο θερμό δωμάτιο, σε συνάρτηση με το βασικό χώρο του θερμού. Στο λουτρό της Πάργας, ο χώρος που διατηρείται σήμερα πρέπει να αποτελούσε ενδεχομένως το θερμό το οποίο σχετίζεται με εξωτερική δεξαμενή ενώ άλλα στοιχεία απουσιάζουν. Το λουτρό στα Παλιοσάραγα, λογική διάταξης των χώρων δεν είναι πολύ σαφής καθώς το χλιαρό και θερμό υποδιαιρούνται ομοίως σε δυο επιμέρους χώρους. Ακόμα, παρουσιάζει ορισμένες μορφολογικές ιδιαιτερότητες στην θολοδομία όπου αντί για ημισφαιρική διάταξη με στρογγυλές οπές φωτισμού όπως συνηθίζονταν, φέρει κωνικές οπές, διατεταγμένες σε σχήμα σταυρού.

107

Η απουσία λογικής-γραμμικής οργάνωσης ενδεχομένως να είναι χαρακτηριστική της περιόδου κατασκευής του λουτρού, βλ. παράρτημα «Λουτρό Παραμυθιάς», σύγκριση με το λουτρό Κυπαρισσίας.

60

Εικ.121, 122 Κάτοψη Λαϊκής Κατοικίας στην Ήπειρο με λουτρό και βοηθητικούς χώρους, Οθωμανικό χαμάμ στο εσωτερικό κατοικίας, Εικ.123, 124: Ενδεικτικά Παραδείγματα ιδιωτικού λουτρού σε εσωτερικό και εξωτερικό χώρο αρχοντικής κατοικίας

07.3. 3η περίοδος

Τέλος, εκτός από τα ιδιωτικά λουτρά στα Σαράγια (βλ. λουτρό Ιτς Καλέ, Πάργα, Μαργαρίτι) γνωρίζουμε ότι στην Οθωμανική περίοδο συναντώνται ιδιωτικά λουτρά και σε κατοικίες τα οποία στην περιοχή της Ηπείρου εντοπίζονται μόνο στην βιβλιογραφία με αναφορές για το πλήθος τους σε Ιωάννινα και Παραμυθιά 108 Αυτό που γνωρίζουμε ωστόσο, από την αρχιτεκτονική της οθωμανικής κατοικίας στην υπόλοιπη Ελλάδα, είναι ότι ακολουθούσε τους γενική μορφολογία, ίσως και λειτουργία των ανεξάρτητων, δημόσιων εγκαταστάσεων λουτρών. Τοποθετημένο κοντά σε εστία για την θέρμανση του νερού, ανάλογα με την χρήση, και τις συνθήκες μπορούσε να αποτελείται από δύο ή περισσότερα δωμάτια, με ειδική κατασκευή με ορθομαρμάρωση, και λεκάνη με τρεχούμενο νερό. Ακόμα, διέθετε θολωτή οροφή με οπές για τον φωτισμό.109 Ερώτημα παρουσιάζεται σχετικά με τη θέση του λουτρού στην κατοικία. Μοναδικό παράδειγμα σε κατοικία τον 18-19ο αιώνα στην Ήπειρο αποτελεί η αναφορά του Α. Ζάχου110, σε ανώνυμη λαϊκή κατοικία (Εικ.96), όπου ο χώρος του λουτρού τοποθετείται στον όροφο, σε σχέση με το αποχωρητήριο, και την σκάλα. Πιθανώς ωστόσο, όπως στην περίπτωση του προαναφερόμενου λουτρού της Οικίας Ζορμπά να τοποθετούνταν και στο εξωτερικό- αυλή του σπιτιού. Γενικότερα, τα λουτρικά συγκροτήματα της οθωμανικής περιόδου στην Ήπειρο στο μεγαλύτερο μέρος τους, με εξαίρεση το λουτρό στην πλατεία Γλυκήδων που αποτελεί ίσως το τυπικότερο των παραδειγμάτων, δεν φαίνεται να ακολουθούν αποκλειστικά την τυπική ανάπτυξη των οθωμανικών λουτρών αλλά παρουσιάζουν το καθένα ξεχωριστά ορισμένες διαφοροποιήσεις των προτύπων, σε σχέση με την τυπολογία αλλά και τη μορφολογία τους. (π.χ. κρήνες, οπές θόλων, σχέση με την οχύρωση).

108

Λουτρό στο Σεράι του Χενάκ, και Μπέικο Πασά, στο Εργολάβος, Σ. [1995], σ.64-65,80 Σύμφωνα με υπόδειξη του κ. Σ. Μαμαλούκου, Κανετάκη, Ε., Αντωνίου, Γ. [2016], σ.8 110 Ζάχος, Α. [1928], σ. 301 109

7.3.Ε. Συμπεράσματα Συμπερασματικά, το πλήθος και η ποιότητα των λουτρών που συναντώνται στην Ήπειρο για την περίοδο που μελετάμε, φανερώνει ιδιαίτερη φροντίδα μιας κοινωνίας που συμμετέχει ενεργά στην λουτρική διαδικασία στην ζωή των ανθρώπων. Αλλά και η διατήρηση τους σε μεγάλο βαθμό και η συνέχεια της χρήσης, δείχνουν την σημασία που είχαν οι λουτρικές εγκαταστάσεις και στην μετέπειτα περίοδο. Τόσο τα δημόσια αλλά και ιδιαίτερα το αναφερόμενο μεγάλο πλήθος ιδιωτικών λουτρών φανερώνουν ένα σχετικά καλό επίπεδο λουτρικών συνηθειών των ανθρώπων της εποχής. Φυσικά είναι εμφανές, ότι οι λουτρικές εγκαταστάσεις στην Ήπειρο ακόμα και αν αποτελούν αποτέλεσμα δράσης των εύπορων πολίτων, δεν παύουν στην δημόσια χρήση τους να αποτελούν κατασκευές φιλανθρωπίας προς όλους, ανεξαρτήτως θρησκείας.111 Η ενσωμάτωση της λουτρικής διαδικασίας στην ζωή ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού, θεωρώ ότι ευνόησε ιδιαίτερα το πλήθος και την παρουσία των οικοδομημάτων σε όλη την επικράτεια της Ηπείρου, όπως και σε άλλες περιοχές εκτός αυτής. Χαρακτηριστική επίσης η ποικιλία των λουτρικών οικοδομημάτων στο μεγαλύτερο μέρος των παραδειγμάτων, τυπολογικά και μορφολογικά καθώς δεν αποτελούν τυπικά παραδείγματα αλλά μάλλον ιδιαίτερες προσαρμογές των αναγκών στο εκάστοτε περιβάλλον ενώ είναι χαρακτηριστικές και οι διακοσμητικές ιδιοτροπίες. Έχουμε λιγότερα παραδείγματα, μεσαίας κλίμακας σύνθετης διάταξης και περισσότερα μικρής κλίμακάς απλούστερης διάταξης. Ιδιαίτερα παραδείγματα αποτελούν τα λουτρά μικρού μεγέθους, βλ. Ιτς Καλέ, Πρέβεζας, Πάργας, Ιμαρέτ, Παραμυθιάς ως προς την διάταξη των χώρων αλλά και ορισμένων διακοσμητικών στοιχείων που εξαρτώνται από το σημείο στο οποίο εντάσσονται.

111

Είναι γνωστό ότι στα οθωμανικά λουτρά μπορούσαν να εισέλθουν και οι «άπιστοι» (χριστιανοί), με κάποιους περιορισμούς ενδεχομένως στο οράριο λειτουργίας. Βλ. Betul Ipsirli Argit, [2005], σ. 80-83

61

07.3. 3η περίοδος

Εικ.125: Τυπολογίες Διάταξης Θερμού χώρου στα Οθωμανικά λουτρά σύμφωνα με την κατάταξη της Ε. Κανετάκη

62

07.4. Νεότερη Περίοδος (20ος αι.)

63

07.4. Νεότερη περίοδος (20ος αι. ) 7.4. Γενικά Η νεότερη περίοδος χαρακτηρίζεται από μικρό πλήθος, κυρίως δημόσιων συγκροτημάτων όπως είναι τα λουτρά στην θέση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης στα Ιωάννινα και τα ιαματικά λουτρά Αμαράντου και Καβασίλων Κονίτσης, τα λουτρά Πρεβέζης, Χανόπουλου, και Σαγιάδας. Η κατασκευή των λουτρών στη θέση της Ζωσιμαίας (περίπου στις αρχές του 19ου αι.), προηγείται αρκετά των υπόλοιπων συγκροτημάτων των αρχών του 20ου αι., με εμφανείς διαφορές τόσο στην μορφολογία αλλά και στην λειτουργία.

7.4.Α. Ιδιότητες και Χρήσεις Μέσα από την μελέτη των παραδειγμάτων έγινε αντιληπτή η δυσκολία απόλυτου διαχωρισμού των λουτρικών εγκαταστάσεων της Ηπείρου με βάση είτε τις ιαματικές ή καθαριστικές ιδιότητες τους είτε του κοινού χρήσης τους (δημόσια ή ιδιωτική χρήση) καθώς τα στοιχεία αυτά αλληλεξαρτώνται και σχετίζονται με την παρουσία νερού στην περιοχή. Στις αρχές του 20ου αι. λουτρά καθαρισμού είναι τα δημόσια συγκροτήματα, μοναδικό παράδειγμα των οποίων αποτελούν τα λουτρά στη θέση της Ζωσιμαίας με ρόλο την εξυπηρέτηση αναγκών που δεν μπορούν να ικανοποιηθούν σε ιδιωτικό επίπεδο λόγω απουσίας ενός γενικότερου υδροδοτικού – αποχετευτικού

112

Μουστάκης,Γ. [2002], σ. 309-318, Στην Πρέβεζα, οι πρώτες προσπάθειες ξεκινούν το 1923 και η τελική σύνδεση του δικτύου με τις πηγές του Αγ. Γεωργίου γίνεται το 1980, Μακρής Ε. [2003], σ.61, «Τα δίκτυα ύδρευσης στο Ζαγόρι, μέσα στα σπίτια άρχισαν μετά το ’50» 113 Δεν υφίσταται ιδιωτικό ιαματικό λουτρό 114 Ιαματικά λουτρά προϋπήρχαν των σημερινών εγκαταστάσεων στις περιοχές Πυξαριάς Καβασίλων, Αμαράντου, και Πρεβέζης

64

συστήματος στις πόλεις. Η εγκατάσταση συστημάτων ύδρευσης-αποχέτευσης στο μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου και ανεξάρτητα για κάθε περιοχή, η οποία ξεκινάει περίπου την δεκαετία του 1930 και θα ολοκληρωθεί μέχρι την δεκαετία του 1950 όπως φανερώνουν και τα δεδομένα ίδρυσης δημόσιων επιχειρήσεων υδροδότησης112 θα καταστήσει δυνατή την εισαγωγή του ιδιωτικού ατομικού λουτρού στην κατοικία, το οποίο θα εξελιχθεί, μέσω της τυποποίησης στο σημερινό γνωστό W/C. Η παύση της χρήσης του κτηρίου της Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης ως δημοτικά λουτρά πιθανώς σχετίζεται με την αυτήν την επικράτηση του ιδιωτικού λουτρού στην κατοικία και θα επιτρέψει να χρησιμοποιηθεί το κτήριο, με την προσθήκη ορόφου, ως Βιβλιοθήκη. Όσο αφορά τα ιαματικά λουτρά, στις αρχές του αιώνα, τα οποία σε κάθε περίπτωση113 είναι δημόσια συγκροτήματα πολλές φορές με υπενοικίαση, φαίνεται ότι έχουν σταθερή παρουσία και χρήση.114 Τέτοια παραδείγματα λουτρών με εκτεταμένη χρήση είναι τα ιαματικά λουτρά Πρέβεζας, Καβασίλων-Πυξαριάς, ενδεχομένως και Αμαράντου, τα οποία από την οθωμανική περίοδο χρησιμοποιούνταν ως το τότε υδροθεραπευτήρια, η θεραπευτική αξία των οποίων βασιζόταν στις εμπειρικές συνθήκες θεραπείας.115 116Μετά τα μέσα του αιώνα, οι χημικές ιαματικές ιδιότητες των νερών μπορούν να επιβεβαιωθούν εργαστηριακά117

115

Παναγιωτίδου, Ι. [1994], σ.62 «Η θεραπευτική αξία των νερών ήταν γνωστή από παλιά…Εκεί κατέφευγαν άρρωστοι που έπασχαν από χρόνια δερματικά, αναπνευστικά και ρευματικά νοσήματα…»

116 Η πηγή των λουτρών της Πρέβεζας είναι γνωστή από την ενετοκρατία (βλ. Χάρτης), στο Χανόπουλο διασώζεται ο μύθος των πηγών του Ηρακλή βλ. Καρατζένη [2017], σ. 424, στα Καβάσιλα και στον Αμάραντο η πηγή ήταν γνωστή από την Τουρκοκρατία, βλ. Παναγιωτίδου, Ι. [1994] σ.62) 117 Σαρρή Ε. [2017], σ.309 «το 1930, ο καθηγητής χημείας Ε. Εμμανουήλ εξετάζει την ποιότητα του νερού των Ιαματικών Λουτρών, το οποίο αποδεικνύεται πλούσιο σε υδρόθειο»

07.4. 4η περίοδος

7.4. Γ. Θέσεις Όπως στην υπόλοιπη Ευρώπη118 αλλά την υπόλοιπη Ελλάδα119 οι λουτρικές εγκαταστάσεις στην Ήπειρο, καθώς ενώ στις αρχές του αιώνα σχετίζονται κυρίως με το αστικό περιβάλλον, είτε ως δημόσια είτε ως ιδιωτική χρήση, στα μέσα του αιώνα περίπου, απομακρύνονται από την πόλη και στρέφονται στην φύση ως ιαματικό, ψυχαγωγικό και τουριστικό μέσο. Καθώς πλέον, τον 20ο αι. η ατομική λουτρική διαδικασία σχετίζεται αποκλειστικά με την κατοικία, η δημόσια λουτρική διαδικασία στρέφεται προς τον ιαματικό πλούτο και η λειτουργία της είναι εξαρτημένη από τις συνθήκες υδροδότησης δηλαδή την παρουσία των ιαματικών πηγών.120 Στον τομέα της υδροδότησης η Ήπειρος εμφανίζεται σε ιδιαίτερα πλεονεκτική θέση λόγω του πλούσιου υδροφόρου ορίζοντα σε απλές πηγές τρεχούμενου νερού οι οποίες αξιοποιούνται για τον εμπλουτισμό του δικτύου υδροδότησης των πόλεων (πηγές Κρύας- Αμάραντος –Νικόπολη), σε ιαματικές πηγές με βάση εμπειρικές συνθήκες. Ωστόσο, παρά τον διαθέσιμο φυσικό πλούτο φαίνεται ότι μετά την δεκαετία του 1950, τόσο το πλήθος των ήδη υπάρχοντων εγκαταστάσεων, παρά την μεγάλη διασπορά στο χάρτη, αναλογικά την έκταση της περιοχής στην οποία ανήκουν καθώς και η ίδρυση νέων εγκαταστάσεων είναι αρκετά περιορισμένη σε σχέση με

118

Σκαρπιά – Χόιπελ, Ξ. [1996], σ. 76, «δεν αρκούσε μόνο η προσφορά του ιαματικού προϊόντος, αλλά χρειαζόταν η επιστημονικά θεμελιωμένη φυσική ιατρική ταυτόχρονα με την προσφορά εκδηλώσεων και αναψυχής και αναζωογόνησης των ψυχικών δυνάμεων.»

119 Νικολάου – Αλβανού, σ. 43 «Τον 19ο αιώνα, καταγράφονται οι πρώτες προσπάθειες οργάνωσης και ανάδειξης των περιοχών με ιαματικές πηγές στον ελλαδικό χώρο.», «Οι πηγές, οι οποίες βρίσκονται κοντά, σχετικά, στην πρωτεύουσα και είναι εύκολα

Εικ.126,127: Χάρτης Ιαματικών Πηγών στην Ελλάδα

προσπελάσιμες είναι αυτές που θα συγκεντρώσουν τον μεγαλύτερο αριθμό λουόμενων, θα αναπτυχθούν ταχύτερα και θα προσφέρουν περισσότερες εξυπηρετήσεις.»

120 Γκόλφη σ. 16 Σπάθη [2000], «Η ύπαρξη και η γεωγραφική κατανομή των ιαματικών πηγών συνδέονται με την έντονη τεκτονική δραστηριότητα του ελληνικού χώρου, που έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική αύξηση της γεωθερμικής βαθμίδας και τη δημιουργία κατάλληλων διόδων διακίνησης των υπόγειων νερών σε μεγάλα βάθη»

65

07.4. 4η περίοδος

άλλες περιοχές της Ελλάδας όπως η Στερεά Ελλάδα. (Εικ.126) Πιθανώς αυτό συμβαίνει λόγω της πτώσης της οικονομίας, της μεταναστευτικής τάσης και της ερήμωσης των χωριών της Ηπείρου, στοιχεία τα οποία δεν επιτρέπουν ιδιαίτερα την ανάπτυξη του ιαματικού τουρισμού στην περιοχή, με μικρές εξαιρέσεις (λουτρά Πρέβεζας).121 Τα λουτρά στην Πρέβεζα, στο Χανόπουλο, στα Καβάσιλα, και στον Αμάραντο αποτελούν ένα δίκτυο ιαματικών πηγών122 για την Ήπειρο, οι οποίες ακολουθούν την μορφολογία του εδάφους δηλαδή την παρουσία ιαματικής πηγής123 και τοποθετούνται άλλοτε πιο κοντά στις πόλεις όπως στην περίπτωση της Πρέβεζας, άλλοτε στην ύπαιθρο όπως τα λουτρά Χανόπουλου, είτε σε απομακρυσμένες – σχεδόν απομονωμένες περιοχές, όπως τα λουτρά Καβασίλων και Αμαράντου κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα. Σημαντικό στοιχείο για την λειτουργία των λουτρών αποτελεί η δυνατότητα εξασφάλισης καταλυμάτων διαμονής για τους λουόμενους καθώς η λουτροθεραπεία απαιτεί συγκεκριμένο χρονικό διάστημα θεραπείας124 Γι’ αυτό το λόγο, και μόνο όταν δεν υπάρχουν εντός των συγκροτημάτων δομές φιλοξενίας, η σχέση με ένα αστικό κέντρο κρίνεται απαραίτητο. Η καλή σχέση λουτρού και πόλης φαίνεται στο παράδειγμα των ιαματικών λουτρών της Πρέβεζας, τα οποία στις δεκαετίες του 1960-70 αποτέλεσαν σημαντικό παράγοντα τουριστικής κινητικότητας λόγω της εύκολης πρόσβασης και τη παροχή προσωρινής διαμονής των λουόμενων στην πόλη της Πρέβεζας. Στις περιπτώσεις του Χανόπουλου και Αμάραντου, η προσέλευση και η διαμονή των λουόμενων 121

Μακρής. Ε.[2013], σ.122 - 183 Τσαλιαμάνης, Β. [2015], σ.96, «Υπάρχει δυνατότητα παραποτάμιας οδικής πρόσβασης από την γέφυρα «Κρεμαστή» που απέχει λιγότερο από δύο χιλιόμετρα από τα Λουτρά Καβάσιλων και η οποία πρόσβαση θα ενώσει τις δύο λουτροπηγές Καβάσιλων και Αμάραντου, δημιουργώντας έτσι ενιαίο ιαματικό πάρκο για το οποίο κάνει λόγο και ο νόμος (3498/2006) που διέπει την λειτουργία των ιαματικών πηγών. Υπάρχει επίσης δυνατότητα οδικής παραποτάμιας πρόσβασης από την Καλόβρυση, που απέχει περίπου πέντε χιλιόμετρα από τα Λουτρά Καβάσιλων.»

122

66

εξασφαλίζεται με τις εσωτερικές εγκαταστάσεις διαμονής των λουόμενων στο συγκρότημα, οι οποίες δημιουργούν μια συνθήκη «εσωτερικού τουρισμού» και αναψυχής, όπως συμβαίνει σε μεγαλύτερη κλίμακα στις λουτροπόλεις. Ειδικά στα λουτρά Αμαράντου, λόγω της δύσκολης πρόσβασης έχει αναπτυχθεί στην περιοχή ένα «χωριό» τουριστικών καταλυμάτων που απευθύνεται κυρίως σε επισκέπτες των λουτρών. Στην περίπτωση των λουτρών Καβασίλων ωστόσο, η δύσκολη ορεινή πρόσβαση και η απουσία εγκαταστάσεων φιλοξενίας συντέλεσαν στη σταδιακή εγκατάλειψη του συγκροτήματος και παύσης της λειτουργίας του. Ενδεχομένως η διευκόλυνση της οδικής σύνδεσης125 των δύο τελευταίων εγκαταστάσεων στην περιοχή της Κόνιτσας θα μπορούσε να συντελέσει στην αύξηση της τουριστικής κίνησης της περιοχής.

7.3.Δ. Αρχιτεκτονική Περιπτώσεις μελέτης στην Ήπειρο αποτέλεσαν κυρίως οι δημόσιες λουτρικές εγκαταστάσεις, καθώς ουσιαστικά το ιδιωτικό λουτρό καθαρισμού, είτε παρουσιάζεται στην αρχή του αιώνα σε πολύ κακή κατάσταση, είτε εισάγεται συστηματικά στο εσωτερικό της κατοικίας με τυποποιημένη μορφή όπως συμβαίνει με τον ίδιο τρόπο σε όλη την Ελλάδα οπότε δεν είναι δυνατή η μελέτη μεμονωμένων περιπτώσεων.

123 Βλ. ύπαρξη

καρστικών ρηγμάτων στην Κόνιτσα (σύνδεσμος δήμων κοινοτήτων ιαματικών πηγών), είτε υποθαλάσσια επικοινωνία του λουτρού Πρέβεζας με την παραλία.

124 «Ένας κύκλος θεραπείας περιλαμβάνει ένα λουτρό την ημέρα για ένα διάστημα που κυμαίνεται από 10 έως 21 ημέρες και με διακοπή μίας ή δύο ημερών σε περίπτωση λουτρικής κόπωσης» http://www.thermalsprings.gr/index.php/el/ekswterikh-ydrotherapeia 125https://www.tourismtoday.gr/ «Στον Νομό Ιωαννίνων υπάρχουν σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων μεταξύ τους και πάνω στη συνοριακή γραμμή με την Αλβανία, τα ατμόλουτρα Αμάραντου και οι ιαματικές πηγές στα Καβάσιλα Κόνιτσας, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα μοναδικό ιαματικό πάρκο για ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και πόλο έλξης επισκεπτών από όλη την Ευρώπη.»

07.4. 4η περίοδος

Εικ.128: Λουτρά Χανόπουλου, Εικ.129: Λουτρά Αμαράντου Παλαιό Κτήριο, Εικ.130:Λουτρά Καβασίλων Νέο Κτήριο, Εικ.131: Ξενώνας στα Λουτρά Χανόπουλου, Εικ.132: Άποψη του Οικισμού Αμαράντου σε σχέση με το λουτροθεραπευτήριο (αριστερά), Εικ.133: Λουτρά Πυξαριάς 1934

67

07.4. 4η περίοδος

Όσον αφορά τα δημόσια συγκροτήματα που μελετήθηκαν, εντοπίζονται δυο διαφορετικές φάσεις αρχιτεκτονικής προσέγγισης της κατασκευής τους. Οι διαφορές που παρουσιάζουν τα δημόσια λουτρά στην Ζωσιμαία, κατασκευασμένα στις αρχές του 20ου αι., σε σχέση με τα υπόλοιπα συγκροτήματα ιαματικών πηγών, τα οποία ιδρύονται προς τα μέσα του αιώνα είναι εμφανείς. Οι διαφορές αυτές οφείλονται στις διαφορετικές αρχιτεκτονικές επιρροές της κάθε περιόδου. Για παράδειγμα τον 19ο αιώνα αλλά και στις αρχές του 20ου, περίοδο που κατασκευάζονται τα λουτρά στη θέση της Ζωσιμαίας, οι συνθήκες ανοικοδόμησης των δημόσιων κτηρίων στην Ελλάδα γενικότερα, ακολουθούν την επίσημη αρχιτεκτονική του κράτους, η οποία ξεκινά από την πρωτεύουσα και διαδίδεται και στα έργα της αστικής τάξης της επαρχίας. 126 Αυτή η επίσημη αρχιτεκτονική βασίζεται στον Κλασικισμό, και ακολουθεί τα πρότυπα των Ευρωπαϊκών πόλεων.127 Τα χαρακτηριστικά του Κλασικισμού θα εντοπιστούν σε παραδείγματα λουτρικών εγκαταστάσεων σε όλη την Ελλάδα, τόσο ιαματικής αλλά και καθαριστικής φύσεως.(βλ. Εικ.49 Λουτρά Κύθνου και Εικ.134, 135 Λουτρά Μέθανα)). Ωστόσο, λόγω της απουσίας άλλης δημόσιας λουτρικής εγκατάστασης καθαριότητας στην περιοχή της Ηπείρου, η μελέτη των αρχιτεκτονικών στοιχείων μπορεί να γίνει μόνο μέσω της σύγκρισης με άλλα δημόσια κτήρια της περιόδου που θα αναλυθούν στη συνέχεια.

Εικ.134, 135: Λουτρά στα Μέθανα

Έτσι, ενώ από το έργο του αρχιτέκτονα της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης Περικλή Μελίρρυτο φαίνονται έντονα οι επιρροές του Νεοκλασικισμού, όπως είναι εμφανές και στο κτήριο της Ζωσιμαίας Ακαδημίας στο οποίο γίνεται προσπάθεια πιστής αντιγραφής του κτηρίου της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου Αθηνών στα Προπύλαια128 (Εικ.139, 140), στο κτήριο της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης εμφανίζονται ορισμένες διαφοροποιήσεις.

126 127

68

Φιλιππίδης, Δ. [1984], σ. 143, Νικολάου – Αλβανού, σ. 47 Νικολάου – Αλβανού, σ. 47

Εικ. 136, 137: Εξωτερική Άποψη Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης, Είσοδος Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης

128

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%96%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BC%CE%B1% CE%AF%CE%B1%CE%A3%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%AE

07.4. 4η περίοδος

Σε αυτό, ενώ εντοπίζονται αρκετά Νεοκλασικά στοιχεία, όπως η συμμετρία των όψεων και της κάτοψης, το πρόπυλο της εισόδου, τα μεγάλα κατακόρυφα ανοίγματα καθώς και το χαρακτηριστικό αέτωμα της όψης, εντοπίζονται και ορισμένα στοιχεία τα οποία βασίζονται σε νεοβυζαντινές επιρροές. Χαρακτηριστικά στοιχεία αυτής της συνθήκης αποτελούν τα τόξα του προπύλου, η απλή μορφή των ανοιγμάτων χωρίς διακοσμητικά στοιχεία, αλλά και ιδιαίτερα οι οριζόντιες διακοσμητικές κόκκινες ζώνες που περιβάλλει τα παράθυρα και το «γείσο» της στέγης. Ακόμα υπάρχουν και ορισμένα νεότερα χαρακτηριστικά λόγω της προσθήκης του ορόφου όπως η προεξοχή υποστυλώματος και τα διάφορα μεγέθη των παραθύρων (γραμμικά, τετράγωνα).(Εικ.136, 137) Τα Νεοκλασικά στοιχεία σε συνδυασμό με της Νεοβυζαντινές επιρροές στο κτήριο του Μελίρρυτου δεν είναι τυχαία, καθώς αποτελούν ενδεχομένως επιρροές από την παρουσία των έργων του Αρ. Ζάχου στην πόλη των Ιωάννινων, που την ίδια περίοδο, σχεδιάζει τα κτήρια της Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας (χτίζεται με την συνεργασία του Μελίρρυτου) και της τότε Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης (σημερινό Δημαρχείο)(Εικ.141, 142), με βάση την αναβίωση των, όπως ο ίδιος χαρακτηρίζει, βυζαντινών επιρροών οι οποίες θεωρεί ότι αποτελούν την βάση της ανάπτυξης της Ελληνικής παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής.129 Στην πόλη των Ιωαννίνων, τα ονομαζόμενα «Βυζαντινά στοιχεία» του Ζάχου βασίζονται στα στοιχεία της τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής επηρεασμένη έντονα από την Οθωμανική αρχιτεκτονική.130 Έτσι τα λουτρά στη θέση της Ζωσιμαίας, συγκριτικά με άλλες δημόσιες εγκαταστάσεις στην Ελλάδα, θεωρώ ότι παρουσιάζει ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία συνυφασμένα με τα στοιχεία του τόπου στον οποίο εντάσσεται.

129

Φιλιππίδης, Δ., [1984] σ. 156, «όπου η παραδοσιακή κατοικία θεωρείται απόγονος της βυζαντινής», βλ. άρθρο «Ιωάννινα», Ηπειρώτικα Χρονικά, 1928, 295-306, Φυσικά όταν αναφέρεται στην κατοικία πιθανώς υπονοεί επιρροές και στην κοσμική αρχιτεκτονική.

Εικ.138, 139, 140: Άποψη της Ζωσιμαίας Σχολής, Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Αθηνών στα Προπύλαια

Εικ.141, 142: Κτήριο Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας, Δημαρχείο Ιωαννίνων

130

Φιλιππίδης, Δ. [1984], σ.156 «Ο Ζάχος αποφεύγει με μεγάλη σχολαστικότητα την τούρκικη ορολογία για τα διάφορα μέρη του παραδοσιακού σπιτιού, ενώ αντίστοιχα επιμένει στους Βυζαντινούς όρους»

69

07.4. 4η περίοδος

Σε ένα διαφορετικό αρχιτεκτονικό πλαίσιο εντάσσονται οι εγκαταστάσεις ιαματικών πηγών στην Ήπειρο που κατασκευάζονται περίπου από τα μέσα του 20ου αι. και έπειτα. Το λουτρό στο Χανόπουλο, στον Αμάραντο και στην Πρέβεζα παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες με τις διάφορες εγκαταστάσεις ιαματικών λουτρών στην Ελλάδα, όπως είναι το Λουτράκι, η Αιδηψός κ.α.131 (Εικ.143) Οι ομοιότητες αυτές οφείλονται στην στροφή της αρχιτεκτονικής των λουτρικών εγκαταστάσεων μετά την δεκαετία του 1930 προς τον μοντερνισμό, σύμφωνα με ορισμένα πρότυπα και κτιριολογικά χαρακτηριστικά που επιβάλλει η ένταξη και η αδειοδότηση από τον ΕΟΤ, υπό την υπό την επίβλεψη του οποίου υπάγονταν και η διαχείριση των ιαματικών πηγών132. Σίγουρα ωστόσο, οι λουτρικές εγκαταστάσεις στην Ήπειρο δεν παρουσιάζουν την έκταση λουτρόπολης με ογκώδη οικοδομήματα133, όπως επέβαλαν οι προδιαγραφές του ΕΟΤ, αλλά περιορίζονται στις βασικές εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης (υδροθεραπευτήριο) στις οποίες γίνονται νέες προσθήκες μαζί με κάποια εγκατάσταση διαμονής. Συγκεκριμένα, οι επεκτάσεις του Οθωμανικού πυρήνα στα λουτρά Πρέβεζας κατά τη δεκαετία του 1950134, αλλά και οι κατασκευές νέων λουτρικών εγκαταστάσεων γύρω στη δεκαετία του 1960, όπως στα λουτρά στο Χανόπουλο, ακολουθούν έντονα τις επιρροές από την αρχιτεκτονική του ορθολογισμού. Η λογική του ορθολογισμού και της εξοικονόμησης χώρου φαίνεται να εξασφαλίζει την καλή λειτουργία των συγκροτημάτων και θα εφαρμοστεί και στις μεταγενέστερες κατασκευές του 1980 (που αποτελούν ταυτόχρονα και προσθήκες σε παλαιότερες εγκαταστάσεις του 1970 και αρχών 20ου αντίστοιχα) στα λουτρά Αμαράντου και Καβασίλων.

131

Μουσσά, Μ. [2012], σ.170 Γρηγοριάδου, Ε. [2004], σ.30 133 Νικολάου- Αλβανού, σ.47 «Η εικόνα τους συνθέτεται από ογκώδη οικοδομήματα, με ξενοδοχεία, καζίνο, εστιατόρια και κέντρα διασκέδασης που αναπαράγουν τα ευρωπαϊκά πρότυπα.» Πραπαβέση,Μ. [2014], σ. 52-53 «Ενισχύονται οι κτιριακές προδιαγραφές για τη λειτουργία λουτροπόλεων, μερικές από τις οποίες επέβαλαν τη χωροθέτηση των λουτρικών 132

70

Εικ. 143: Ιαματικά Λουτρά Λουτρακίου

εγκαταστάσεων μέσα στο πάρκο κουράς ή τουλάχιστον κοντά σ’ αυτό. Το νεορομαντικό πάρκο, χαρακτηριστικό του οποίου είναι η ελεύθερη διαμόρφωση που υποδηλώνει το φυσικό και το ατομικό, βρίσκει την πλήρη αποδοχή του και καθιερώνεται ως απαραίτητο διακοσμητικό στοιχείο στο σύστημα σχεδιασμού της λουτρόπολης».

134 Σαρρή Ε. [2017], σ.309 «Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 πραγματοποιήθηκαν εργασίες για την ανακαίνιση των λουτρικών εγκαταστάσεων.»

07.4. 4η περίοδος

Εκτός από ορισμένες κατασκευαστικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δύο φάσεις κατασκευής νέων κτηρίων (1930-50 και 1980) με την χρήση πέτρας - τούβλου και οπλισμένου σκυροδέματος στη συνέχεια, τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των συγκροτημάτων εντοπίζονται στην γενικότερη λογική οργάνωση της κάτοψης και των όψεων. Χαρακτηριστική είναι η γραμμική διάταξη των χώρων, συνήθως εκατέρωθεν ενός κεντρικού διαδρόμου, τα τυποποιημένα ισομεγέθη δωμάτια λούσης με μπανιέρα, τα ψηλά γραμμικά παράθυρα (Χανόπουλο και Πρέβεζα) ή τυποποιημένα ανοίγματα των όψεων. Στα Ιαματικά Λουτρά Πρέβεζας, η παρουσία του Οθωμανικού πυρήνα επιβάλλει την περιμετρική οργάνωση της κάτοψης των νεότερων προσθηκών οι οποίες προσθήκες μαζί με την βόρεια πτέρυγα φαίνεται να φαίνεται να ακολουθούν την τυπική γραμμική διάταξη. Η παρουσία της στενής γραμμικής αυλής μεταξύ περιμετρικών και βορείων πτερύγων δημιουργεί μια ιδιαίτερη χωρική συνθήκη. Η γραμμικότητα και η συμμετρία της διάταξης των χώρων είναι ιδιαίτερα εμφανής στα λουτρά Χανόπουλου, όπου το κτήριο του υδροθεραπευτηρίου παρουσιάζει οργάνωση των χώρων λούσης και των ιδιαίτερων πτερύγων με υποστηρικτική λειτουργία εκατέρωθεν ενός επιμήκους κεντρικού διαδρόμου. Η συνεχής διαδοχή των χώρων λούσης σε γραμμική διάταξη επαναλαμβάνεται και στα μεταγενέστερα οικοδομήματα των λουτρών Αμαράντου ενώ σε αυτά και στα λουτρά Καβασίλων εντοπίζονται επιπλέον ορισμένα σύγχρονα στοιχεία, όπως είναι η χρήση μεγάλων ανοιγμάτων, αλλά και μεγάλης πισίνας (εξωτερικά και εσωτερικά) στα λουτρά Καβασίλων. Τα λουτρά στην Σαγιάδα αποτελούν μια ιδιαίτερη περίπτωση σύγχρονων, υπαίθριων, ελαφριών κατασκευών σε επίπεδο στεγάστρων και διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου με πισίνες λασποθεραπείας.

Εικ.144, 145: Λουτρά στα Παλιοσάραγα, Εικ.146, 147: Λουτρά Χανόπουλου, Εικ.148, 149: Λουτρά Καβασίλων, Εικ.150, 151: Λουτρά Αμαράντου, Εικ.152: Λουτρά Σαγιάδας

71

07.4. 4η περίοδος

Όσο αφορά την εισαγωγή των λουτρών σε κατοικίες στην Ήπειρο, αυτά ακολουθούν τις εξελίξεις των συνθηκών υγιεινής σε όλη τη χώρα με μια σχετική καθυστέρηση135 και σίγουρα αρκετά αργότερα από την υπόλοιπη Ευρώπη 136. Πριν την ανάπτυξη των συνθηκών υδροδότησης, ο μοναδικός τρόπος προσωπικής υγιεινής ήταν η χρήση αντικειμένων λούσης όπως η σκάφη (μπανιέρα), κανάτια, λεκάνες κ.α. 137 (Εικ.153-154) με νερό που υπήρχε ήδη αποθηκευμένο στην κατοικία. Όταν πλέον δίνεται η δυνατότητα σύνδεσης της κατοικίας στο υδροδοτικό αποχετευτικό δίκτυο της Ηπείρου όπως είχε αναφερθεί και σε προηγούμενη παράγραφο, το λουτρό αποκτά ιδιαίτερο χώρο στο εσωτερικό της. Παράδειγμα αποτελεί η παρακάτω αναφορά του Γ. Μουστάκη138, στην υδροδότηση της Πρέβεζας: «Τις δεκαετίες 1960-1980 η κατανάλωση νερού αυξανόταν συνεχώς από την αύξηση των παροχών και την αύξηση της κατανάλωσης των νοικοκυριών. Το 1980, με το νερό του Αγίου Γεωργίου η ύδρευση απαλλάχθηκε από τη δαπάνη λειτουργίας του αντλιοστασίου. Μετά κατασκευάστηκε δεξαμενή ανατολικά της Σμυρτούλας, στην οποία γίνεται με μηχάνημα η χλωρίωση και το νερό παίρνει την πίεση που χρειάζεται το δίκτυο.» Έτσι φαίνεται ότι σταδιακά, η αύξηση της χρήσης του λουτρού έχει ως αποτέλεσμα και την αντίστοιχη αύξηση των αναγκών υδροδότησης των κατοικιών και άρα την ανάγκη παροχής σταθερής υδροδότησης. Η μεγάλη κατανάλωση νερού και η σχετική χρονική καθυστέρηση - σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα - εισαγωγής λουτρού στην κατοικία (περίπου μετά τα μέσα του 20ου αι.), φανερώνει ότι ενδεχομένως τα ιδιωτικά λουτρά της Ηπείρου αξιοποιούν σε ένα ήδη εξελιγμένο στάδιο την τυπολογία των λουτρικών εγκαταστάσεων βιομηχανικής παραγωγής. Λόγω της επαναλαμβανόμενης εφαρμογής και της βιομηχανικής τυποποίησης (μπανιέρα, λεκάνη, νιπτήρας, θερμοσίφωνας) που αξιοποιεί το λουτρό και στην Ήπειρο από τον 20ο αι. και έπειτα, η αναφορά σε συγκεκριμένα παραδείγματα δεν κρίνεται αναγκαία, καθώς τα λουτρά στις σύγχρονες κατοικίες της Ηπείρου δεν έχουν ιδιαίτερα διακριτά χαρακτηριστικά.

Εικ.153: Λαβομάνος, ενδεικτική εικόνα, Εικ.154: Μπάνιο στην σκάφη

135

137

136

138

Η Ήπειρος αποτελεί μέρος του Ελληνικού κράτους μόλις το 1912-13 Από τον 19ο αιώνα υπήρχαν ήδη εγκαταστάσεις που προσομοιάζουν τον σημερινό εξοπλισμό του λουτρού σε δομές που ονομαζόταν «μπάνια του λαού».

72

Πανσεληνά [2018], σ.15-17 Μουστάκης, Γ. [2002], σ. 318

07.4. 4η περίοδος

7.4.Ε. Συμπεράσματα Μέσα από τα δείγματα βλέπουμε ότι στη Ήπειρο των αρχών 20ου αι. οι εγκαταστάσεις υγιεινής – καθαρισμού βρίσκονται σε ένα βασικό επίπεδο. Ο περιορισμένος αριθμός των δημόσιων συγκροτημάτων στις πόλεις της Ηπείρου φανερώνει περιορισμένη πρόσβαση σε λουτρά καθαρισμού ενώ το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, τόσο στα αστικά αλλά και τα επαρχιακά κέντρα αντιμετωπίζει δύσκολες συνθήκες υγιεινής σίγουρα μέχρι τη δεκαετία του 1950. Οι συνθήκες αυτές, μέχρι το τέλος του αιώνα, βελτιώνονται σταδιακά λόγω της μέριμνα της πολιτείας για την εξασφάλιση ενός σωστού δικτύου υδροδότησης αλλά και λόγω της διάδοσης της χρήσης του εξοπλισμού λουτρού βιομηχανικής παραγωγής, στοιχεία τα οποία θα οδηγήσουν στις σύγχρονες εγκαταστάσεις λουτρού. Όσο αφορά τις εγκαταστάσεις ιαματικών λουτρών, από τις αρχές του 20ου αι. παρατηρείται μια συνέχεια στην χρήση βασισμένη αρχικά στην εμπειρική θεραπεία. Ωστόσο, οι κοινωνικοί παράγοντες υποβάθμισης της Ηπείρου μετά την ενσωμάτωσης στο Ελληνικό κράτος, δεν βοήθησαν στην μέγιστη εξέλιξη και προβολή, αναλογικά με άλλες περιοχές όπου είχε δοθεί από νωρίς σημασία στον ιαματικό πλούτο της Ηπείρου και άρα την ανάπτυξη της. Παρ' όλ' αυτά, το πλούσιο φυσικό περιβάλλον σε ιαματικές πηγές (ακόμα και σε ορεινό έδαφος), η πρωτοτυπία των ιαματικών συνθηκών (θερμοί ατμοί Αμαράντου, ιαματική θαλασσοθεραπεία Πρέβεζας) φανερώνει δυνατότητες, οι οποίες με την σωστή εκμετάλλευση θα μπορούσαν να συντελέσουν σε ένα καλό και ποιοτικό επίπεδο ιαματικού τουρισμού, ικανό να βοηθήσει την οικονομία της περιοχής και να την αναδείξει.

Εικ.155: Λουτρό του 1964, Εικ.156: Λουτρό του 1980

73

07.4. 4η περίοδος

Εικ.157: Λουτρό, Neufert, Ε. [1936]"Οικοδομική και Αρχιτεκτονική Σύνθεση, σ.262

74

07.5. Συμπεράσματα

75

07.5.Συμπεράσματα Σίγουρα η μελέτη των λουτρικών εγκαταστάσεων δεν αποτελεί το πρώτο από τα θέματα αξιολόγησης του πολιτισμού μιας περιόδου, ή μιας περιοχής. Οι λουτρικές εγκαταστάσεις συνυπάρχουν, τόσο με τα σημαντικότερα στοιχεία μιας εποχής (επίσημη αρχιτεκτονική) αλλά και τα ταπεινά στοιχεία της καθημερινής ζωής (κατοικία) αναπαριστώντας την ζωή κάθε εποχής μέσα σε αυτά. Η παρουσία λουτρικών εγκαταστάσεων, δημόσιων και ιδιωτικών, φανερώνει ότι ο άνθρωπος έδρασε στην περιοχή, αξιοποίησε και διαμόρφωσε το περιβάλλον του μέσα από το υγρό στοιχείο θέτοντας έτσι τις βάσεις για την ανάπτυξη πολιτισμού. Γενικότερα το πλήθος των εγκαταστάσεων που κατασκευάζονται κατά την διάρκεια της ιστορίας της Ηπείρου είναι αρκετά μεγάλο, και τα δείγματα αρκετά αξιόλογα, κάτι που ενδεχομένως δεν ήταν αναμενόμενο από την αρχή της έρευνας. Πιο συγκεκριμένα το μεγαλύτερο πλήθος δειγμάτων που έχει εντοπιστεί σχετίζονται με τις περιόδους της Ελληνικής – Ρωμαϊκής αρχαιότητας, αλλά και της Οθωμανικής περιόδου. Σίγουρα το μεγάλο πλήθος και η ποιότητα (πρόχειρη ή προσεγμένη κατασκευή) των εγκαταστάσεων σημαίνει και ένα ιδιαίτερα καλό επίπεδο υγιεινής της καθημερινής ζωής των κατοίκων της Ηπείρου. Ωστόσο, ακόμα και η απουσία των δειγμάτων είναι ενδεικτική των μεταβολών της κοινωνίας, είτε λόγω καταστροφών (π.χ. Βυζάντιο), είτε μιας ποσότητας ομοειδών δεδομένων (πχ. μέσω της βιομηχανικής παραγωγής στη σύγχρονη εποχή). Ειδικότερα: -

76

Κατά την διάρκεια της έρευνας ερευνήθηκε η χρήση των λουτρικών συγκροτημάτων που εντοπίστηκαν στην περιοχή δηλαδή την ατομική υγιεινή ή την ιαματική χρήση. Διαπιστώθηκε η παρουσία μεγαλύτερου πλήθους εγκαταστάσεων λουτρών καθαρισμού, σε σχέση με τα ιαματικά λουτρά, χωρίς ωστόσο τα δεύτερα, να έχουν αμελητέα παρουσία. Φυσικά, ο καθαρισμός του σώματος ως (ενδεχομένως) καθημερινή διαδικασία κυριαρχεί εμφανώς στην Ήπειρο και καθορίζει την παρουσία αντίστοιχων οικοδομημάτων σε όλες τις χρονικές περιόδους που μελετήθηκαν. Από την άλλη μεριά, τα ιαματικά λουτρά της Ηπείρου εξαρτήθηκαν σε όλες τις περιπτώσεις από τον παράγοντα

του εδάφους και της γεωμορφολογίας οπότε και το πλήθος των αντίστοιχων οικοδομημάτων είναι σχετικά περιορισμένο. Χαρακτηριστική ωστόσο είναι η παρουσία ιαματικών εγκαταστάσεων από την οθωμανική περίοδο, με τα περισσότερα εξ αυτών παραδείγματα να συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα αξιοποιώντας πλέον μόνο σύγχρονες εγκαταστάσεις. Εξαίρεση αποτελούν τα Ιαματικά Λουτρά Πρέβεζας που αξιοποιούν τόσο οθωμανικές αλλά και σύγχρονες εγκαταστάσεις.

-

Όσο αφορά το κοινό στο οποίο απευθύνονται οι κατά εποχές λουτρικές εγκαταστάσεις, θεωρούμε ότι εξαρτάται τόσο από την περιοχή της Ηπείρου στην οποία εντάσσονται τα λουτρά αλλά και από τις συνήθειες της κάθε εποχής. Το λουτρό στην Ήπειρο από την αρχαιότητα ως σήμερα, περνά διαδοχικές φάσεις αξιοποίησης οι οποίες σχετίζονται με την σταδιακή αντίληψη του σώματος, και της ατομικότητας. Ξεκινώντας με τους πρωίμους ατομικούς λουτήρες της αρχαιότητας, οι οποίοι χρησιμοποιούνται και στις δημόσιες εγκαταστάσεις, στις περιοχές της Αμβρακίας κ.ε., προχωρεί στην ρωμαϊκή εποχή, με τις χαρακτηριστικές μνημειώδεις εγκαταστάσεις της Νικόπολης και την «κοινωνία του λουτρού». Η δημόσια λουτρική συνάθροιση σε μεγάλο βαθμό θα υποχωρήσει και θα περιοριστεί σε ιδιωτικά συγκροτήματα (Μέγαρο Αντωνίνου, Εκδίκου Γεωργίου) με την εμφάνιση του χριστιανισμού στην ζωή των πόλεων και την θεωρία περί αμαρτίας του γυμνού σώματος στα «λουτρά της ακολασίας». Στους επόμενους αιώνες του μεσαίωνα η παρουσία του λουτρού στην Ήπειρο είναι αισθητή σε αρκετά μικρό βαθμό και αποκλειστικά μέσα από τα αστικά δημόσια λουτρά, ενώ το ιδιωτικό είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Στην Οθωμανική περίοδο στην Ήπειρο, παρουσιάζεται μεγάλο πλήθος δειγμάτων, κατά κύριο λόγω δημόσιων λουτρών, τα οποία αποτέλεσαν και τα πιο σημαντικά παραδείγματα λουτρικού πολιτισμού. Ιδιωτικά λουτρά της περιόδου δεν έχουν εντοπιστεί. Στην βιβλιογραφία ωστόσο φαίνεται η παρουσία μεγάλου πλήθους στις εύπορες κατοικίες παρουσιάζοντας την σχέση της «καλής ζωής» με την ατομική καθαριότητα. Στην τελευταία περίοδο του 20ου αι., το λουτρό αναπτύσσεται

07.5. Συμπεράσματα

βάση των συστημάτων παροχής νερού των πόλεων της Ηπείρου. Τη βάση αποτελεί το δημόσιο λουτρό καθαριότητας το οποίο στην συνέχεια ιδιωτικοποιείται, εισαγόμενο σε κάθε κατοικία ξεχωριστά και αποκτά τυποποιημένη μορφή βάση της βιομηχανικής παραγωγής. Πλέον ο ατομικός παράγοντας αποτελεί το πιο ισχυρό στοιχείο της εποχής, φανερό σε όλους τους τομείς, ορίζοντας πλέον ως μοναδικό δημόσιο λουτρό το ιαματικό.

-

Σημαντική είναι και η χωροθέτηση των λουτρών. Η λουτρική διαδικασία, και άρα οι λουτρικές εγκαταστάσεις, αποτελεί πολιτιστικό στοιχείο συνδεδεμένο με την παρουσία πλήθος ανθρώπων. Γι’ αυτό και από τις απαρχές της, δηλαδή από την ίδρυση των πρώτων λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο, σχετίζεται κυρίως με το «άστυ», και σπανιότερα σε θέση εκτός αυτού λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών υδροδότησης για την λειτουργία τους. Υπάρχουν ωστόσο και περιπτώσεις, κυρίως εξοχικών κατοικιών (της Ρωμαϊκής περιόδου), που φέρουν αυτή τη δυνατότητα λουτρικής εγκατάστασης. Διαφορετική χωροθέτηση, σχετιζόμενη με το φυσικό περιβάλλον, παρουσιάζουν οι ιαματικές λουτρικές εγκαταστάσεις.

-

Όσο αφορά την αρχιτεκτονική των εγκαταστάσεων της Ηπείρου που μελετήθηκαν, θεωρούμε ότι παρουσιάζουν αρκετά αξιόλογα χαρακτηριστικά τόσο σε κάθε περίοδο ξεχωριστά αλλά και συνολικά. Στην Αρχαιότητα διαπιστώνονται εξαιρετικά αξιόλογα παραδείγματα, ενώ στην επόμενη περίοδο, στον Μεσαίωνα τα γνωστά παραδείγματα είναι ελάχιστα. Στην οθωμανική περίοδο, επίσης, παρουσιάζεται μεγάλο πλήθος αξιόλογων παραδειγμάτων, με ιδιαιτερότητες σε σχέση με άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στα νεότερα χρόνια, παρόλο που τα δείγματα ιαματικών λουτρικών εγκαταστάσεων παρουσιάζουν ιδιαίτερες συνθήκες ένταξης στο περιβάλλον, αρχιτεκτονικά δεν φαίνεται να παρουσιάζουν ιδιαίτερα στοιχεία διαφοροποίησης από εγκαταστάσεις άλλων περιοχών, συνθήκη η οποία σχετίζεται με τις προδιαγραφές ίδρυσης τους. Σίγουρα σε ευρύτερο επίπεδο, δεν είναι δυνατή η σύγκριση των συνθηκών καθώς, είναι φυσικό η εξέλιξη των

μέσων και η τεχνολογική πρόοδος κατά την διάρκεια των αιώνων να επιτρέπει την βελτίωση των συνθηκών λειτουργίας των λουτρικών εγκαταστάσεων. Από την αρχαιότητα έως και σήμερα, η ιστορία της Ηπείρου παρουσιάζει αρκετές μεταβολές όπως είναι η παρουσία νέων πολιτιστικών στοιχείων, η καταστροφή τους, οι μετακινήσεις των ανθρώπων, οι βελτιώσεις των εγκαταστάσεων, ο πλούτος, και η διάρκεια της ζωής του ανθρώπου στην περιοχή. Οι λουτρικές εγκαταστάσεις καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από αυτές τις αλλαγές φέροντας με τη σειρά τους σημαντικά στοιχεία- ενδείξεις προς μελέτη για κάθε χρονική περίοδο (όπως είναι η χωροθέτηση, το επίπεδο ζωής και κοινωνικοποίησης στην κοινωνία, τις αντιλήψεις για το σώμα και την υγιεινή). Με αυτόν τον τρόπο, τα λουτρά της Ηπείρου από την αρχαιότητα μέχρι τον 20ο αι. αποτελούν δείγματα ιδιαίτερων ποιοτήτων, σε σχέση με εγκαταστάσεις άλλων περιοχών της Ελλάδας, φέροντας στοιχεία του τόπου από τον οποίο προέρχονται. Παρόλο που σήμερα δεν φαίνεται να έχει δοθεί αρκετή σημασία στις λουτρικές εγκαταστάσεις, ενδεχομένως λόγω των γενικότερα αργών συνθηκών ανάπτυξης της Ηπείρου οι οποίες δεν επέτρεψαν στην προβολή και την πλήρη αξιοποίηση των λουτρών σε ευρύτερο πλαίσιο (χρήση – εκθέματα), φανερώνουν ωστόσο μια ιδιαίτερη πτυχή της ιστορίας και αποτελούν ταυτόχρονα ιδιαίτερο παράγοντα με προοπτικές εξέλιξης για την ανάδειξη και ανάπτυξη του τόπου της Ηπείρου. Στην σύγχρονη εποχή εξάλλου, η ατομική υγιεινή, αλλά και ο ιαματική σημασία του νερού, αποτελούν ένα αναπόσπαστο τμήμα του πολιτισμού.

77

Εικ.158: «Κάθαρσις»

78

08. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. ΔΕΛΤΙΑ ΛΟΥΤΡΩΝ 79

80

08. Κατάλογος Λουτρών 08.1. Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα (7ος αι.π.Χ.-6ος αι. μ.Χ.) Άρτα, Δημόσιο Λουτρό Αμβρακίας Άρτα, Λουτρό σε οικία στην Αμβρακία Ελέα, Λουτρό σε οικία στην Ελέα Όρραον, Λουτρό σε οικία στο Όρραον Κασσώπη, Λουτρό σε οικίες στην Κασσώπη Άρτα, Λουτρό στη θέση Στρογγυλή Θεσπρωτία, Λουτρό στη θέση Λαδοχώρι Ι Θεσπρωτία, Λουτρό στη θέση Λαδοχώρι ΙΙ Θεσπρωτία, Λουτρό στην Κορύτιανη (Ριζιάνη) Ιωάννινα, Λουτρό στην Αγία Τριάδα Δραμεσιών Δωδώνης Πρέβεζα, Λουτρό στη θέση Ριζά Νικόπολις, Βόρειες Θέρμες Ρωμαϊκής Νικόπολης Νικόπολις, Κεντρικές Θέρμες Ρωμαϊκής Νικόπολης

08.4. Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.) Άρτα, Οθωμανικό λουτρό στο Μαράτι Ιωάννινα, Λουτρό παρά τον Άγιο Νικόλαο της Αγοράς Ιωάννινα, Λουτρό παρά της Νομαρχίας Ιωάννινα, Οθωμανικό Λουτρό της οδού Γλυκήδων Ιωάννινα, Οθωμανικό Λουτρό στο Ιτς καλέ Πρέβεζα, Οθωμανικό Λουτρό στα «Παλιοσάραγα» - Ιαματικά Λουτρά Πρέβεζας Πάργα, Λουτρό στο κάστρο της Πάργας Παραμυθιά, Λουτρό Παραμυθιάς Παραμυθιά, Δημόσια λουτρά Παραμυθιάς Γαρδίκι, Λουτρό στο Γαρδίκι Φιλιάτες, Λουτρά στις Φιλιάτες Μαργαρίτι, Λουτρό στο κάστρο του Μαργαριτίου

Νικόπολις, Λουτρό Οικίας Μάνιου Αντωνίνου Νικόπολις, Λουτρό Οικίας Εκδίκου Γεωργίου Νικόπολις, Λουτρό Κλεοπάτρας

08.4. Νεότερη Περίοδος (20ος ) Ιωάννινα, Δημοτικά Λουτρά στην θέση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Αμάραντου

08.2. Μεσαίωνας (7ος -14ος αι. μ.Χ.) Ιωάννινα, Λουτρό στο Σουφαρί Σεράι

Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Καβάσιλων-Πυξαριάς Σαγιάδα, Ιαματικά Λουτρά Σαγιάδας ? Χανόπουλο, Ιαματικές πηγές Χανόπουλου

81

82

08.1 Αρχαιότητα (7ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.)

83

Άρτα, Λουτρό Αρχαίας Αμβρακίας Θέση: Το λουτρό βρίσκεται στο κέντρο της πόλης της Άρτας, στον αρχαιολογικό χώρο του λεγόμενου μικρού θεάτρου της Αρχαίας Αμβρακίας, σε πυκνά δομημένο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Πύρρου, Σκουφά και Αγίου Κωνσταντίνου και είναι προσβάσιμο από την οδό Αγίου Κωνσταντίνου. Στον αρχαιολογικό χώρο, ειδικότερα, βρίσκεται στην ανατολική και βορεινή πλευρά του κοίλου του θεάτρου. Ιστορικά: Το λουτρό, βάσει συγκρίσεων με άλλα αρχαία λουτρά στην Ελλάδα, 139 χρονολογείται στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. και αποκαλύφθηκε το 1976 μετά την ανασκαφή του παρακείμενου αρχαίου θεάτρου, χρονολογημένου στον 4ο-3ο αι. π.Χ., διαδοχικά στην ανατολική και βορινή πλευρά του δεύτερου. Φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε μέχρι το τέλος του 4ου αι.140

Εικ.159: Πανοραμική όψη του αρχαιολογικού χώρου του μικρού θεάτρου της Αμβρακίας σήμερα, Εικ.160: Ανασκαφή του ανατολικού λουτρού

Περιγραφή: Το επίπεδο πόλης της Αρχαίας Αμβρακίας, στην οποία εντάσσεται το λουτρό, βρίσκεται κάτω από την σημερινή πόλη της Άρτας καθιστώντας σαφή τα όρια του αρχαιολογικού χώρου. Το λουτρικό συγκρότημα φαίνεται να αποτελείται από δύο κυκλικούς χώρους, από τους οποίους ο ανατολικός καλύπτεται μερικώς από το κοίλον του θεάτρου, λειτουργώντας ως επίχωση για την στήριξή του ενώ ο δεύτερος είναι ορατός σε όλη την κάτοψή του ενώ εδράζονται πάνω σε θεμέλια οικιών της αρχαϊκής και κλασσικής εποχής.141 Κάθε ένας εκ των δύο κυκλικών χώρων έχουν στο εσωτερικό τους ψηφιδωτό, διαμέτρου 3.80 μ, κατασκευασμένο από μικρά ποταμίσια ή θαλασσινά χαλίκια, άσπρα και μαύρα και η διακόσμηση περιλαμβάνει σπειροκύμα στην περιφέρεια των κυκλικών χώρων και στο κέντρο ερωτίδες που προσπαθούν να πιάσουν κύκνους και δελφίνια ανάμεσά τους.142

139Τζουβάρα-Σούλη, Χ.

[1992], σ.38, Βάσει της αρχιτεκτονικής του μνημείου και των βοτσαλωτών των δαπέδων, που μοιάζουν με ανάλογο λουτρικό συγκρότημα από την αρχαία Κόρινθο, το Λουτρό του Κενταύρου, το ψηφιδωτό χρονολογείται γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

84

140

Καραθανάση, Κ. [2016], σ.104 Παπαδοπούλου Β. [2016], διάλεξη 142 Τζουβάρα-Σούλη, Χ. [1992], σ. 38 141

Σύμφωνα με την ΕΦΑ Άρτας «η είσοδος στους χώρους αυτούς γινόταν από ένα πέρασμα στα δυτικά. Εκεί διατηρούνται δυο κατώφλια εκατέρωθεν του τοίχου που χωρίζουν τους δύο χώρους. Αυτοί επικοινωνούσαν μεταξύ τους με μικρό άνοιγμα, το οποίο επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη συνεχόμενου βοτσαλωτού δαπέδου. Τα βοτσαλωτά δάπεδα δεν εφάπτονταν των τοιχωμάτων αφήνοντας ζώνη στην οποία πιθανόν ήταν τοποθετημένοι πήλινοι λουτήρες χωρίς ωστόσο να έχει εντοπιστεί κανένα ίχνος ή τμήμα σωλήνωσης. Ένας μικρός αγωγός στο νοτιοδυτικό τμήμα του χώρου επενδυμένος με κονίαμα επέτρεπε την μεταφορά υδάτων από τον ένα χώρο στον άλλο. Το λουτρικό οικοδόμημα διαθέτει κατά μήκος του ανατολικού τοίχου του εσωτερικά μια κατασκευή από πλίνθους που παραπέμπει σε αγωγό για την αποχέτευση των υδάτων του λουτρού. Το νότιο τμήμα του λουτρικού οικοδομήματος καταλαμβάνουν τέσσερις βοηθητικοί χώροι εκ των οποίον ο νοτιοανατολικός φέρει κτιστό φρέαρ επιμελημένης κατασκευής. Στα βορειοανατολικά αποκαλύφθηκε μέρος με δαπέδου από κονίαμα με ένθετα βότσαλα μεγάλοι λαξευμένοι δόμοι πεσμένοι από τοίχο επιμελημένης κατασκευής στην ίδια θέση τελούν ακόμα υπό διερεύνηση».143

Βιβλιογραφία: Τζουβάρα-Σούλη, Χ. [1992], Αμβρακία, σ.35, 57, 63, 73, Άρτα: Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς» Καραθανάση, Κ.[2016], Ύδρευση πόλεων και οικισμών στο βορειοδυτικό Ελλαδικό χώρο από την Αρχαϊκή έως και την Ρωμαίική Περίοδο, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Επιβλ.: Λώλος Γ., Μαζαράκης Α., Βόλος 2016 Διάλεξη ,Παπαδοπούλου Β. [2016], Παρουσίαση του Αρχαίου Θεάτρου Αμβρακίας, 3η Συνάντηση των Εταιρικών Μελών του Σωματείου "Διάζωμα", Πάργα 2016 https://www.blod.gr/lectures/parousiasi-tou-arhaiou-theatrou-ambrakias/ Διάλεξη Κοντογιάννη Θ. [2019], Αποκαλύπτοντας τα μυστικά του μικρού θεάτρου της αρχαίας Αμβρακίας, στο «Κοιμώμενα θέατρα σε τροχιά αφύπνισης», επιστημονική συνάντηση για το Διεθνές Δίκτυο των Αρχαίων Θεάτρων, Μουσείο Ακρόπολης 2019, https://www.blod.gr/lectures/apokalyptontas-ta-mystika-tou-mikrou-theatrou-tis-ambrakias/ https://www.thetoc.gr/politismos/article/psifidwto-apo-ton-4o-px-aiwna-sto-mikro-theatro-

143

Eικ.161, 162: Υποθετική αναπαράσταση της κάτοψης του λουτρού

Κοντογιάννη Θ. [2019], διάλεξη

85

Άρτα, Λουτρό σε οικία στην Αμβρακία Θέση: Στα ανατολικά της οικία Α, μέρος οικοδομικού τετραγώνου του οικοπέδου Ζήκου (Ο.Τ.

424 )144, στην Εθνική οδό Ιωαννίνων Αντιρρίου, βρίσκεται χώρος ο οποίος πιθανώς χρησιμοποιούνταν ως λουτρό.

Ιστορικά: Το λουτρό, σύμφωνα με τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της οικίας στην οποία εντάσσεται πρέπει να χρονολογείται στην Ελληνιστική περίοδο145. Η οικία ανασκάφηκε το 1980.

Περιγραφή: Στο οικοδομικό τετράγωνο βρέθηκαν δύο σειρές από οικίες, με κατεύθυνση προς Βορρά. Η είσοδός της οικίας γινόταν από τα δυτικά, από το δρόμο ενώ ο ανατολικό της όριο ήταν ο αποχετευτικός αγωγός που χώριζε το οικοδομικό τετράγωνο. «Ο οίκος» επικοινωνούσε με ένα μικρότερο δωμάτιο (Δ1), διαστάσεων 2,40 x 4,20 μ., που βρισκόταν ανατολικά του και που είχε στο ανατολικό του τμήμα μακρόστενο χώρο (Δ1α), διαστάσεων 2,40 x 0,90 μ., ίσως καμινάδα ή λουτρό. Σε αυτόν τον χώρο πιθανώς τοποθετούνταν λουτρώνας ή περιρραντήριο για την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών.

Βιβλιογραφία: ΑΔ (1982) Τ. Β2, σ. 260-262 Τζουβάρα-Σούλη, Χ. [1992], Αμβρακία, σ.35, 57, 63, 73, Άρτα: Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς», σ.72

Εικ.163: Κάτοψη οικίας στην Αρχαία Αμβρακία

144

86

ΑΔ (1982) Τ. Β2, σ. 260

145

Τζουβάρα-Σούλη, Χ. [1992],σ.63

Ελέα, Λουτρό σε οικία στην Ελέα Θέση: Το λουτρό βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο της Ελέας, σε κατοικία εντός κτιριακού συγκροτήματος κοντά στην θέση της αγοράς.

Ιστορικά: To λουτρό, όπως και το ευρύτερο οικοδομικό συγκρότημα, χρονολογείται στους ύστερους Ελληνιστικούς χρόνους.

Περιγραφή: Σε χώρο του ενός κτηρίου εντοπίστηκε, πλησίον της περίστασης πήλινος λουτήρας. Λίθινο τοξωτό περίγραμμα απομόνωνε το λουτρό από το υπόλοιπο δωμάτιο 146.

Βιβλιογραφία: Ρήγινος Γ., [2007], «Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελέας και οι εργασίες ανάδειξής του», Πρακτικά ημερίδας Εργασίες ανάδειξης στους αρχαιολογικούς χώρους της Θεσπρωτίας. Ελέα, Ντόλιανη, Δυμόκαστρο (Ηγουμενίτσα, 14 Δεκεμβρίου 2007),ΥΠ.ΠΟ, Αθήνα 2007

Εικ.164, 165: Άποψη οικίας με λουτρό στην Ελέα, Άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Ελέας

146

Ρήγινος, Γ. [2007], σ.31

87

Όρραον, Λουτρό σε οικία στο Όρραον Θέση: Η κατοικία στην οποία εντάσσεται ο χώρος λουτρού βρίσκεται στα νοτιοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου. Ειδικότερα,βρίσκεται στα ανατολικά της οικίας, δίπλα στον οίκο.

Ιστορικά: Φαίνεται ότι ο λουτρώνας, ως μέρος της κατοικίας αποτελεί κατασκευή της ύστερης Κλασσικής εποχής.147

Περιγραφή: Ως λουτρώνας ταυτίζεται μικρός χώρος ανατολικά και σε άμεση γειτνίαση με τον «οίκο» της οικίας στον οποίο . Αναγνωρίστηκαν ίχνη λουτήρα και πεσσού πάνω στον οποίο στηριζόταν λεκάνη. Διέθετε επιμελημένο δάπεδο από ερυθρό κονίαμα πάνω στο οποίο ήταν τοποθετημένες λευκές πέτρες και συνδεόταν με το αποχετευτικό δίκτυο της πόλης. Ακόμα, στον αίθριο χώρο της οικίας 1 εντοπίζεται δεξαμενή νερού που ουσιαστικά πρόκειται για «κοίλωμα» συλλογής ομβρίων υδάτων αποκλειστικά για οικιακή χρήση.148

Βιβλιογραφία: Καραθανάση, Κ.[2016], Ύδρευση πόλεων και οικισμών στο βορειοδυτικό Ελλαδικό χώρο από την Αρχαϊκή έως και την Ρωμαίική Περίοδο, Διπλωματική Ε., Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Επιβλ.: Λώλος Γ. Μαζαράκης Α. Βόλος 2016 Hoepfner,W.(Επίμ.) [2005],Ιστορία της κατοικίας. 5000π.Χ. – 500μ.Χ., Θεσσαλονίκη, 2005, σ.427 Δάκαρης, Σ. [1986], «Το Όρραον . Το σπίτι στην αρχαία Ήπειρο», AE 1986, σ.123, https://www.searchculture.gr/aggregator/edm/EnATHINAIS/000096-22325 Κοντορίνη, Β., Κοντορλή – Παπαδοπούλου, Σ., Νιτσιάκος Κ., Κόμης, Κ. [1997], Δωδώνη, Ιστορία και Αρχαιολογία, Μνήμη Σωτήρη Δακάρη, Επιστημονική Επετηρίδα Του Τμήματος Ιστορίας Και Αρχαιολογίας Της Φιλοσοφικής Σχολής, Τ.26, Ιωάννινα 1997, σ.19 Εικ.166: Οικία με λουτρό στο ‘Όρραον, Εικ.167: Αεροφωτογραφία από το Όρραον

147

88

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%81%CF%81%CE%B1%CE%BF%CE%BD

148

Hoepfner, W.,(επίμ.), 2005, σε. 413- 429,σ.415

Εικ.168: Κάτοψη της οικίας στο Όρραον Εικ.169: Αξονομετρικό από την οικία στο Όρραον με εμφανή τη σχέση λουτρώνα οίκου Εικ.170: Σχέδιο του αρχαιολογικού χώρου του Ορράου,

89

Κασσώπη, Λουτρό σε οικίες στην Κασσώπη Θέση: Στον αρχαιολογικό χώρο της Κασσώπης, σε συγκρότημα κατοικιών κοντά στο «Καταγώγειον», κοντά στον χώρο της εστίας και στην περίσταση, εντοπίστηκαν χώροι οι οποίοι φαίνονται να λειτούργησαν ως λουτρώνες.

Ιστορικά: Οι οικίες, άρα και τα λουτρά που εντάσσονται σε αυτές φαίνεται να χρονολογούνται από τον 4ο αι. π.Χ. (α’ Οικοδομική φάση).

Περιγραφή: Σε μικρούς χώρους πλησίον της εστίας εντοπίστηκαν ενδείξεις ύπαρξης λουτρώνων καθώς και αγωγοί αποχέτευσης του νερού που συνδέονταν με την περίσταση.

Βιβλιογραφία: Αγγέλη, Α. (Επίμ.) [2015β], Ο αρχαιολογικός χώρος της Κασσώπης, ΕΦΑ Πρέβεζας, Πρέβεζα 2015

Εικ.171: Κατόψεις τυπικών κατοικιών στην Κασσώπη Εικ.172: Άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Κασσώπης

90

91

Άρτα, Λουτρό στη θέση Στρογγυλή Θέση: Το λουτρικό συγκρότημα βρίσκεται στα βορειοανατολικά του οικισμού Στρογγυλής του Ν. Άρτας, σε μικρή απόσταση από τις λιμνοθάλασσες Ροδιά και Τσουκαλιό του Αμβρακικού Κόλπου, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του λόφου Ποδαρούλι, κοντά σε ρωμαϊκή αγρέπαυλη.

Ιστορικά: Σύμφωνα με την ανασκαφέα149 το κεντρικό κτίριο παρουσιάζει ομοιότητες με τα λουτρά που εντοπίστηκαν στο Diaporit και στη Φραγκοκλησιά (Ριζά)150 και φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, περίπου στον 3ο -4ο αι. μ.Χ.

Περιγραφή: Ο βασικός πυρήνας του λουτρικού συγκροτήματος, πιθανώς το frigidarium151, έχει οκταγωνική κάτοψη επικοινωνεί περιμετρικά με τους υπόλοιπους χώρους με ανοίγματα με παραστάδες σε όλες τις πλευρές του. Τα μεγαλύτερα ανοίγματα τοποθετούνται στα ανατολικά και δυτικά του λουτρού καθώς στα ανατολικά, επικοινωνεί με ορθογωνικό χώρο, που πιθανώς αποτελούσε λειτουργικό μέρος του ψυχρού ενώ, στα δυτικά, με έναν αψιδωτό σε κάτοψη χώρο. Περιμετρικά του κεντρική οκταγώνου φαίνεται ότι υπήρχαν και άλλοι χώροι, διατηρημένοι σε χαμηλό ύψος.

Εικ.173: Άποψη του λουτρού της Στρογγυλής,

Ο κεντρικός οκταγωνικός χώρος διατηρείται σήμερα σε αρκετό ύψος φέροντας ίχνη γένεσης καμάρας στο ανώτερο τμήμα του βορειοανατολικού του τοίχου, στοιχείο που φανερώνει την στέγαση με θολοδομία σε αντίθεση με τον ορθογωνικό χώρο στα ανατολικά ο οποίος λόγω της παρουσίας γένεσης καμάρας στο βόρειο τοίχο του λουτρού πρέπει να ήταν καμαροσκέπαστος.152

149 Μερική αποχωμάτωση-ανασκαφή, με σκοπό τον

προσδιορισμό της κάτοψης του κτιρίου έγινε το 1994, Ντούζουγλη, Α. [1994], σ.386-387, Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.92 «Ως προς τον τρόπο στέγασης, ομοιότητες με τις θέρμες της Baia και το οικοδόμημα της Μinerva Medica στη Ρώμη (πρώιμος 4ος αι. μ.Χ.)»

92

150

Bowden, W. [2003], σ.65, Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.92 Όπως προκύπτει από σύγκριση με άλλα λουτρά της περιόδου που φέρουν χαρακτηριστική πολύγωνη κάτοψη κεντρικού χώρου.

152 Ντούζουγλη, Α. [1994], σ.386, Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.92 151

Η δόμηση του κεντρικού οκταγωνικού τμήματος, γίνεται από αμιγή πλινθοδομή (opus testaceum) ενώ οι υπόλοιποι τοίχοι του λουτρού, δομούνται στο κατώτερο τμήμα τους κατά το σύστημα opus quasi reticulatum, ενώ στο ανώτερο κατά το opus testaceum.153 Οι προεξοχές των υπόλοιπων τοίχων είναι κατασκευασμένες επίσης κατά το σύστημα opus testaceum. Οι παραστάδες των ανοιγμάτων είναι κατασκευασμένες από γκρίζο ασβεστόλιθο.

Βιβλιογραφία: Ντούζουγλη Α., [1993α], Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Άρτας. Κοινότητα Στρογγυλής, ΑΔ 48 (1993), Χρονικά, σ.282-285 Ντούζουγλη Α., [1993β], Παράδοση-Περισυλλογή Αρχαιοτήτων-Εντοπισμός Νέων Θέσεων. Νομός Άρτας. Λόφος Αγίας Αικατερίνης Κοινότητας Στρογγυλής, ΑΔ 48 (1993), Χρονικά, σ.303 Ντούζουγλη Α., [1994], Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Άρτας. Κοινότητα Στρογγυλής, ΑΔ 49 (1994), Χρονικά, σ.382-38, (386) Ντούζουγλη, Α. [1998], «Μία ρωμαϊκή αγροικία στις ακτές του Αμβρακικού», στο Αρχαιολογία 68, σ.74 - 78 Κωνσταντάκη, Α.[2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, επιβλέπων: Μέντζος Α., Τ. Α, σ.93, Τ. Β, σ.66, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015

Εικ.174, 175: Άποψη βορειοανατολικού τοίχου και κάτοψη του λουτρού της Στρογγυλής

153

Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.93

93

Θεσπρωτία, Λουτρό στο Λαδοχώρι Ι (οικ. Δικαστικού Μεγάρου) Θέση: Στο δυτικό τμήμα του οικισμού Λαδοχωρίου στην είσοδο της Ηγουμενίτσας, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα βρέθηκε μικρό λουτρό στο βορειοανατολικό τμήμα του οικοπέδου «Δικαστικού Μεγάρου»

Ιστορικά: Η κατασκευή του λουτρού, βάση της απλής οργάνωσης της κάτοψης αλλά και της μορφής των υποκαύστων με κυκλικούς πεσσίσκους154, χρονολογείται στον 4ο-5ο αι. π.Χ.

Περιγραφή: Πρόκειται για χώρο διαστάσεων 10x4.50 μ., με προσανατολισμό Α-Δ, το οποίο διαιρείται σε τρία τμήματα. Σε όλο το μήκος του διατηρείται το σύστημα υποκαύστων με κυκλικούς ή τετράγωνους στυλίσκους που εδράζονται σε πλακόστρωτο ασβεστολιθικό δάπεδο. Η επικοινωνία του ανατολικού με τον κεντρικό χώρο επιτυγχανόταν μέσω διπλού τοξωτού ανοίγματος, που στηριζόταν σε τρεις πεσσούς. Στη νότια πλευρά του κεντρικού δωματίου ανοίγεται ημικυκλική αψίδα όπου θα πρέπει να τοποθετούνταν ατομικός λουτήρας. Ο κεντρικός χώρος επικοινωνούσε με τον δυτικό μέσω τοξωτών ανοιγμάτων που στηριζόταν σε δύο πεσσούς. Άνοιγμα πλάτους 0.70 μ. εντοπίζεται στην ανατολική γωνία του νότιου τοίχου, και είχε κάλυψη από πλίνθους σε αψιδωτή διάταξη ενώ στην εξωτερική παρειά του τοίχου εντοπίζονται χαράγματαμυστρίσματα διακοσμητικού χαρακτήρα. Ο φωτισμός του λουτρικού συγκροτήματος θα εξασφαλιζόταν με την ύπαρξη παραθύρων, καλυμμένων με υαλοπίνακες, ενώ οι τοίχοι ή και το δάπεδο του λουτρού πρέπει να ήταν επενδυμένοι με μάρμαρο.155

154

Βλ. Καραμπερίδη, Α. [2012], σημ. 16, σ.70, Η μεικτή χρήση στυλίσκων και πεσσίσκων είναι ιδιαίτερα συχνή στα υστερορωμαικά πρωτοβυζαντινά λουτρά,

94

Εικ.176: Άποψη του λουτρού στο οικόπεδο Δικ. Μεγάρου από τα βόρεια

155 Ρήγινος,

Γ. [1999α], ΑΔ 54 (1999), Χρονικά Β1, σ. 496

Βιβλιογραφία: Ρήγινος, Γ. [1999], Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Θεσπρωτίας. Δήμος Ηγουμενίτσας, ΑΔ 54 (1999), Χρονικά Β1, σ.494-502 Κωνσταντάκη, Α.[2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, επιβλέπων: Μέντζος Α., Τ. Α, Β, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, Τ.Α, σ.49, 56 , Τ. Β, σ.35 Akrivopoulou & Lazari [2005], “Urban Organization Of A Late Roman Settlement At Ladochori, Igoumenitsa”, στο Cabanes P. & Lamboley J-L (Ed.) [2004], L’ Ilyrrie Meridionale Et L’epire Dans L’ Antiquite – Iv, Paris: De Boccard, p.407-414 413

Εικ.177: Άποψη του συγκροτήματος των κατοικιών στο Λαδοχώρι

Εικ. 178: Κάτοψη λουτρού, Πηγή: ψηφιακή απόδοση σχεδίου, Κωτσούλα Θεοδώρα

95

Θεσπρωτία, Λουτρό στο Λαδοχώρι Ι (οικ. Μ. Παππά) Θέση: Στο ανατολικό τμήμα του οικισμού Λαδοχωρίου στην είσοδο της πόλης της Ηγουμενίτσας εντοπίστηκε λουτρό μικρών διαστάσεων στο οικόπεδο «Μ. Παππά».

Ιστορικά: Λόγω της απλής διάρθρωσης των χώρων και συγκρινόμενο με άλλες εγκαταστάσεις με παρόμοια διάρθρωση,156 το λουτρό χρονολογείται στον 4ο - 5ο αι. π.Χ. 157

Περιγραφή: Πρόκειται για ένα μικρό λουτρό μέγιστων διαστάσεων 14Χ8 μ. με προσανατολισμό ΑΔ. Στο ΒΔ τμήμα εντοπίστηκε χώρος μεγ. διαστ. 7.80Χ4.10 μ., σε άξονα ΑΔ. Φέρει κτιστό πεζούλι στην βόρεια πλευρά και στα ΝΔ, δεξαμενή, πιθανώς λουτήρα του frigidarium, εξ. Διαστ. 2.10Χ2.20 μ., με εσωτερική επένδυση από υδραυλικό κονίαμα, και μαρμάρινες πλάκες. Ανατολικά αποκαλύφθηκε χώρος υποκαύστων αποτελούμενος από δύο ανισομεγέθεις χώρους, εσωτ. Διαστ. 3,10 x 1,50 μ. (χώρος II) και 2,70x2,20 μ. (χώρος IV), οι οποίοι επικοινωνούσαν μέσω ανοίγματος πλ. 0.90 μ. Στον υπόκαυστο χώρο εντοπίζονται πεσσίσκοι τετράγωνης και κυκλικής διατομής. Το σύστημα των υποκαύστων εντοπίζονται και στους ημικυκλικούς χώρους στα ανατολικά και βόρεια, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν ως ατομικοί λουτήρες, με εξωτερική ενίσχυση από ορθογώνιες αντηρίδες. Η ύπαρξη του praefurnium στα ανατολικά του ατομικού λουτήρα, προσδιορίζουν την χρήση του ως θερμό λουτρό. Οι γειτνιάζοντες ορθογωνικοί χώροι και ο ημικυκλικός λουτήρας, προφανώς είχαν χρήση χλιαρού. Οι τοίχοι του κτιρίου είναι κατασκευασμένοι με σειρές λίθων, πλίνθων και ασβεστοκονιάματος, ενώ εντοπίστηκαν θραύσματα tegulae mammatae και πήλινος αγωγός, μήκους 2.40 μ. για τη μεταφορά νερού. Τα προσεγμένα υδραυλικά κονιάματα, τα μαρμάρινα δάπεδα των χώρων, καθώς και το πλήθος των θραυσμάτων tegulae mammatae προσδίδουν έναν πολυτελή χαρακτήρα στο μικρών διαστάσεων αυτό λουτρό.158

156

Λουτρό στην Οικία Μάνιου Αντωνίνου, Λουτρό Οικ. Δικαστικού Μεγάρου

Εικ.179: Άποψη του λουτρού στο οικόπεδο Μ. Παππά

157 158

96

Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.127 Ρήγινος, Γ.[1998], σ.536-537

Βιβλιογραφία: Κωνσταντάκη, Α.[2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, επιβλέπων: Μέντζος Α., Τ.Α, Β, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, σ.49 Ρήγινος, Γ.[1998], Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Θεσπρωτίας. Δήμος Ηγουμενίτσας, ΑΔ 53 (1998), Χρονικά Β2, σ.536-537 Akrivopoulou & Lazari [2005], “Urban Organization Of A Late Roman Settlement At Ladochori, Igoumenitsa”, στο Cabanes P. & Lamboley J-L (Ed.) [2004], L’ Ilyrrie Meridionale Et L’epire Dans L’ Antiquite – Iv, Paris: De Boccard, p.407-414, 413

Εικ.180: Ανασκαφέντα οικόπεδα στην περιοχή του Λαδοχωρίου

Εικ.181: Κάτοψη λουτρού, Πηγή: Ψηφιακή απόδοση σχεδίου, Κωτσούλα Θεοδώρα

97

Θεσπρωτία, Λουτρό στην Κορύτιανη (Ριζιάνη) Θέση: Βόρεια της Εθνικής Οδού Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας και 300μ από την διασταύρωση με τον επαρχιακό δρόμο Ιωαννίνων - Δράμεσης, εντοπίστηκε λουτρό πάνω στα θεμέλια κτηρίου της Ελληνιστικής περιόδου.159

Ιστορικά: Το λουτρό κατασκευάστηκε στην θέση παλαιότερης ελληνιστικής εγκατάστασης, πιθανώς αγροικίας και χρονολογείται στον 4ο-5ο αι.160

Περιγραφή: Πρόκειται για μικρό λουτρό, διαστάσεων 13,50x4,50 μ., το οποίο αποτελείται από τρεις σχεδόν τετράγωνους χώρους, διατεταγμένους σε σειρά κατά τον άξονα του μήκους. Οι δύο νοτιότεροι χώροι του λουτρού, πιθανώς το tepidarium και caldarium, περίπου ίδιων διαστάσεων, 3,40Χ3,10 και 3,20Χ3,20 μ. αντίστοιχα, φέρουν στο εσωτερικό τους στυλίσκους υποκαύστων κυκλικής διατομής και μικρό άνοιγμα στον ανατολικό αλλά και στον κοινό ενδιάμεσο τοίχο για την κυκλοφορία του θερμού αέρα. Το δάπεδο του χώρου των υποκαύστων ήταν λιθόστρωτο, ενώ το δάπεδο του λουτρού που βρέθηκε κατεστραμμένο, αποτελούνταν από μεγάλες πλίνθινες πλάκες, συνδεδεμένες με κονίαμα. Βόρεια των χώρων των υποκαύστων, αποκαλύφθηκε κατασκευή, διαστάσεων 2,60Χ1,20 μ., με δάπεδο από λιθόπλακες, πιθανώς δεξαμενή ή λουτήρας. Οι τοίχοι του λουτρού διατηρούνται σε ύψος 0,50 μ. και ήταν κατασκευασμένοι στο μεγαλύτερο μέρος τους με την τεχνική της χυτής τοιχοποιίας, με μικρούς λίθους και ισχυρό κονίαμα161 και έφεραν ορθομαρμάρωση tegulae mammatae, πλήθος θραυσμάτων των οποίων εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του λουτρού.

Εικ.182: Αεροφωτογραφία του συγκροτήματος

Βιβλιογραφία: Ρήγινος, Γ., ΑΔ 55 (2000), Β1 Χρονικά, σ.657 658 Βασιλειάδης Σ., Δρόσου Δ., Λάμπρου Β., [2018], «Η κοιλάδα του μέσου Καλαμά και ο οικισμός της Φανοτής - Ντόλιανης» στο Θεοφιλοπούλου, Ε.(επίμ.) [2018], Το Αρχαιολογικό Έργο στην Βορειοδυτική Ελλάδα και τα Νησιά του Ιονίου, Πρακτικά Συνεδρίου, (Ιωάννινα, 10-13/12/2014), Αθήνα 2018, Τ.Α.Π.Α., σ.271-284

159 160

98

Ρήγινος, Γ., ΑΔ 55 (2000), Β1 Χρονικά, σ.657 Ρήγινος, Γ., ΑΔ 55 (2000), Β1 Χρονικά, σ.657

161

Ρήγινος, Γ., ΑΔ 55 (2000), Β1 Χρονικά, σ.657 658

Εικ.183: Άποψη του χώρου των υποκαύστων του λουτρού στην Κορύτιανη

Εικ.184: Κάτοψη συγκροτήματος,

99

Ιωάννινα, Λουτρό στη θέση Αγία Τριάδα Δραμεσίων Θέση: To λουτρικό συγκρότημα εντάσσεται σε κατοικία, η οποία τοποθετείται στην περιοχή των Δραμεσιών του Δήμου Δωδώνης Ιωαννίνων, στην θέση Αγία Τριάδα, 2.5 χλμ. από τον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης.

Ιστορικά: Με βάση τους ανασκαφείς, η κατασκευή του λουτρού χρονολογείται στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, πιθανώς στον 4ο αι.162 Αρχικά η βασική λειτουργία του λουτρού πρέπει να περιοριζόταν στους τρεις δυτικούς χώρους 163 και στην συνέχεια επεκτάθηκε στην ανατολική αίθουσα του caldarium με ανακατασκευή του ανατολικού τοίχου του παλαιότερου caldarium. Αργότερα προστίθεται το προπίγνειο (εστία), το tepidarium και το caldarium. 164 Τέλος, πραγματοποιήθηκαν αλλαγές και στην χρήση των χώρων, με το κλείσιμο των ανοιγμάτων των υποκαύστων στο tepidarium και την αχρήστευση του praefurnium, ο χώρος παύει να λειτουργεί ως χλιαρός και γίνεται ψυχρός.165

Εικ.185: Άποψη του συγκροτήματος λουτρών στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών

Περιγραφή: Πρόκειται για σχετικά μικρό λουτρό επιφάνειας περίπου 90 τ.μ. και μέγιστων διαστάσεων 14×6,5 μ., το οποίο εντάσσεται σε κτίριο χωρίς να μπορεί να προσδιοριστεί ο δημόσιος ή ιδιωτικός του χαρακτήρας. Αποτελείται από τρία κύρια μέρη διατεταγμένα εν σειρά, ενώ δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη αποδυτηρίου. Η είσοδος γινόταν από την βόρεια πλευρά, σε ορθογωνικό χώρο διαστάσεων 3,10×3,90 μ., οπού βρίσκεται το frigidarium. Στην νοτιοδυτική γωνία εντοπίστηκε πεταλόσχημη κατασκευή, που προσδιορίζει ατομικό λουτήρα. Στα ανατολικά του frigidarium υπάρχουν δυο μικρότεροι ορθογώνιοι χώροι (διαστάσεις 1,60×1,20 μ. ο βόρειος και 1,80×1,40 μ. ο νότιος ) οι οποίοι φέρουν ίχνη υδραυλικού κονιάματος και πιθανώς, είχαν επίσης ρόλο ατομικού λουτήρα.

162

Χαλκιά, Ε., Κωνστάντιος, Δ., ΑΔ 34 (1979), Β1 Χρονικά, σ.260 261. Βλ. Καραμπερίδη, Α. [2012], σημ. 30 164 Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.75-76, Η ύπαρξη ζωνών αμιγούς πλινθοδομής στην τοιχοποιία του προπιγνείου (εστία), του tepidarium και του caldarium, αποτελούν χαρακτηριστικό των νεότερων 163

100

τμημάτων του κτηρίου, και επιτρέπει την υπόθεση ότι και αυτά διαμορφώθηκαν ή ανακατασκευάστηκαν την ίδια εποχή.

165 Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.76

Νότια του frigidarium, εντοπίζεται το tepidarium, το οποίο αποτελείται από δύο ορθογώνιους χώρους και χαρακτηρίζεται από την εύρεση υποκαύστου συστήματος στο κάτω από το σωζόμενο δάπεδο. Η χρήση του ανατολικού χώρου δεν έχει προσδιοριστεί, καθώς δεν διέθετε υπόκαυστα. Νοτιότερα, βρίσκεται το caldarium, αποτελούμενο από δύο αίθουσες. Η δυτική, διαστάσεων 2,75×1,85, διαθέτει παρόμοιο σύστημα υποκαύστων με εκείνο του tepidarium. Τα δύο υπόκαυστα, αποτελούνται από κυκλικούς πεσσίσκους, χαρακτηριστικοί της παλαιοχριστιανικής περιόδου, τοποθετημένους, επί το πλείστο, πάνω σε πλινθόστρωτο δάπεδο και επικοινωνούν από χαμηλό άνοιγμα στη δυτική γωνία του ενδιάμεσου τοίχου. Η ανατολική αίθουσα του caldarium, είναι επιμήκης με διαστάσεις 4,80×2,70 μ. και έχει αψιδωτή απόληξη στη νότια στενή πλευρά, χώρο που πιθανώς τοποθετούνταν λουτήρας. Εξωτερικά του λουτρού, εντοπίζονται και τέσσερεις εστίες θέρμανσης του νερού (praefurnium)η μια Νότια της δυτικής αίθουσας του caldarium, δύο στα ανατολικά και νότια της ανατολικής αίθουσας του caldarium, και μια ακόμα στον δυτικό τοίχο του tepidarium που εγκαταλείφθηκε.

Βιβλιογραφία: Καραμπερίδη, Α. [2012], «Νέα στοιχεία από την ανασκαφή στην θέση Αγία Τριάδα Δραμεσίων Ιωαννίνων», στο ΔΧΑΕ, Περίοδος Δ’ Τόμος ΛΓ’ (33), Αθήνα 2012 Χαλκιά E., Δ. Κωνστάντιος Δ., ΑΔ 34 (1979), Β1 Χρονικά, σ.260-261 Ρήγινος, Γ. ΑΔ 55 (2000), Β1 Χρονικά, σ.657-658

Εικ.186, 187: Άποψη του frigidarium λουτρών στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών από βορειοδυτικά, Πηγή: Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.76, Αρχείο 8ης Ε.Β.Α.

Εικ.188: Κάτοψη του συγκροτήματος των λουτρών στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών

101

Πρέβεζα, Λουτρό στη θέση Ριζά Θέση: Το λουτρό βρίσκεται δυτικά του σύγχρονου οικισμού των Ριζών Πρεβέζης, 500 μ. από το μικρό φυσικό λιμάνι Αρτολίθια.166 Η θέση του λουτρού σχετίζεται με την ύπαρξη πηγής σε κοντινή απόσταση.167

Ιστορικά: Το εκτεταμένο συγκρότημα χρονολογείται στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο168 (ενδεχομένως στον 3ο αι. μ.Χ.)169 και αρχικά το 1982 αναγνωρίστηκε από τον Π. Χρυσοστόμου ως νυμφαίο.170 Κατά τη δεκαετία του 1990, πραγματοποιήθηκε σύντομη επιφανειακή έρευνα171 και από την ΙΒ΄ ΕΠΚΑ, συστηματικοί καθαρισμοί και αποτύπωση των ερειπίων.172 Περιγραφή: Εικ.189: Άποψη του λουτρού στη θέση Ριζά

Στο βορειοανατολικό, ανώτερο τμήμα οικοδομικού συγκροτήματος που ανασκάφηκε, εντοπίζεται δεκαγωνικό σε κάτοψη και δωδεκαγωνικό στην άνοψη οικοδόμημα, που εγγράφεται σε τετράγωνο173 Στις τρεις πλευρές του και σε συμμετρική διάταξη εντοπίζονται ανοίγματα, πιθανόν θύρες, με ποίκιλες διαστάσεις 174 ενώ προς την τέταρτη νοτιοδυτική πλευρά, υπάρχει μεγάλο άνοιγμα προς ορθογωνικό μεγάλο χώρο (Β)175. Το οικοδόμημα έχει θολωτή κάλυψη, σύμφωνα με τις γενέσεις σταυροθολίων που διατηρούνται περιμετρικά στο ανώτερο τμήμα των τοίχων, ενώ στις εσωτερικές επιφάνειες διαμορφώνονται έξι διακοσμητικές κόγχες, με διπλό ανακουφιστικό τόξο, εκατέρωθεν ανοιγμάτων. Αν και ο χώρος είχε αρχικά ερμηνευθεί ως νυμφαίο, θεωρείται πιθανότερη η χρήση του ως τμήμα συγκροτήματος λουτρών (balnea).176

166

172

167

173

Κωνσταντάκη, Α.[2015], σ.80, Η θέση βρίσκεται 2,5 χλμ. νότια του κάστρου της Ρινιάσσας Χρυσοστόμου, Π. [1982], σ.11, σχ.1, Καραθανάση, Κ. [2016], σ.130 168 Ζάχος, Κ. [1993], σ.92, Bowden, W. [2003], σ.63 169 Καραθανάση, Κ. [2016], σ.130 170 Χρυσοστόμου, Π. [1982] 171 Wiseman Et Al. [1993], p.313, Wiseman [2001], p.52

102

Ζάχος, Κ. [1993] Εξωτερικές διαστάσεις 8 Χ 8,20 μ., Katsadima & Angeli [2001], σ.92 174 Χρυσοστόμου, Π. [1982], σ.10-15, Ζάχος, K. [1993], Katsadima, Ι. & Angeli Α.[2001], σ.92-94 175 Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.80, Ο χώρος Β έχει διαστάσεις 7,40 Χ 6,90 μ, 176 Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.80

Βιβλιογραφία: Κωνσταντάκη, Α.[2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, επιβλέπων: Μέντζος Α., Τ. Α, Β, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, σ. 80 Χρυσοστόμου Π., [1982], «Το Νυμφαίο των Ριζών Πρεβέζης», ΑΑΑ 15, τχ.1, σ.10-21 Ζάχος Κ. Λ., [1993], «Καθαρισμοί-Στερεώσεις-Αποτυπώσεις μνημείων. Νομός Πρέβεζας. Θέση Φραγκοκλησιά κοινότητας Ριζών (αγροτεμάχιο Αφών Αθανασίου)», ΑΔ 48 (1993), Χρονικά, σ.301 Bowden, W. [2003], Epirus Vetus, The archaeology of a Late Antique Province, London 2003: Duckworth Katsadima I. & Angeli A., [2001], “Two Architectural Assemblages of the Roman Era along the coast of Southern Epirus”, στο : ΙSAGER J. (ed.), [2001], Foundation and Destruction. Nikopolis and the Northwestern Greece. The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nikopolis and the synoecism (Monographs of the Danish Institute at Athens 3), Athens, p.91-107 Wiseman J.R., [2001], “Landscape archeology in the Territory of Nikopolis”, στο : ΙSAGER J. (ed.), [2001], Foundation and Destruction. Nikopolis and the Northwestern Greece. The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nikopolis and the synoecism (Monographs of the Danish Institute at Athens 3), Athens, 43-61, 52 Εικ.-190: Κάτοψη συγκροτήματος του λουτρού στη θέση Ριζά

103

Νικόπολις, Βόρειες Θέρμες Θέση: Οι βόρειες θέρμες της Νικόπολης, βρίσκονται 400μ. περίπου βόρεια της τειχισμένης αρχαίας πόλης, στο νότιο τμήμα του προαστείου της. Λόγω της μικρής απόστασης τους από το Γυμνάσιο και το Στάδιο φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των αθλητών κατά την διεξαγωγή των αγώνων προς τιμή του Απόλλωνα.

Ιστορικά: Οι θέρμες κατασκευάστηκαν στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. μετά την ίδρυση της πόλης και φαίνεται ότι λειτούργησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα177. Την δεκαετία του 19731974 έγιναν σημαντικές εργασίες στερέωσης στο μνημείο, συμπλήρωση των τοίχων καθώς και συντήρηση των ανωφλιών των σωζόμενων εισόδων του οικοδομήματος. Σήμερα, το μνημείο βρίσκεται σε σχετικά καλή κατάσταση, ιδίως στην δυτική πλευρά του συγκροτήματος και έχει πάρει από τους κατοίκους την ονομασία «Μπεντένια»

Περιγραφή: Το συγκρότημα των βορείων θερμών αποτελείται από ένα μεγάλο κεντρικό χώρο με πισίνα κολύμβησης (natatio) που είναι η αίθουσα του ψυχρού λουτρού (frigidarium) και αίθουσες με κλιμακωτά θερμαινόμενες πισίνες (tepidarium, caldarium). Είναι σχήματος γάμα (Γ) με χαρακτηριστική εξωτερική ημικυκλική αυλή στον άξονα του κτηρίου. Παρουσιάζει συμμετρική χάραξη των χώρων, με το μεγάλο χώρο της πισίνας να βρίσκεται δυτικά, στο κέντρο του κτηρίου και εκατέρωθεν αυτού, να βρίσκονται οι δύο πτέρυγες που φέρουν, η κάθε μια διαδοχικά, τους δύο παράλληλους χώρους (tepidarium) και τέλος τις θερμαινόμενες πισίνες. Όπως συμβαίνει γενικότερα στις ρωμαϊκές θέρμες, η μορφή των χώρων του συγκροτήματος ακολουθεί την χρήση τους. Οι χώροι σε επίπεδο κάτοψης είναι καμπύλοι και ορθογώνιοι. Συνδέονται μεταξύ τους με πολλά ανοίγματα και φέρουν ημικυκλικές κόγχες, τόξα, αψίδες, καμάρες, θόλους και πεσσοστοιχίες.

177

http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6026

104

Εικ.191: Σημερινή κατάσταση των βορείων θερμών, άποψη του κτηρίου από την εξωτερική κυκλική αυλή

Τα δάπεδα των χώρων ήταν διακοσμημένα από μάρμαρο και ψηφιδωτά και οι τοίχοι με πολύχρωμα μαρμαροθετήματα. Στα δυτικά, υπάρχει επίσης σύνδεση του κτηρίου με το υδραγωγείο της πόλης, το οποίο εισέρχεται στο Προάστιο πάνω σε πεσσοστοιχία και καταλήγει πιθανώς σε δεξαμενή (cistern)178. Σήμερα, η δυτική πτέρυγα διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση και αποτελείται από τον εξωτερικό ημικυκλικό χώρο, τα περάσματα και τους τρείς αψιδωτούς χώρους, ενώ από την ανατολική, η οποία ακολουθούσε την ίδια κατασκευή, σώζονται μόνο τα θεμέλια.179

Βιβλιογραφία: Αγγέλη Α.[2018] «Νικόπολη, Γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου» στο Θέματα Αρχαιολογίας 2018, Τ. 2(2), σ.168-187 Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], Νικόπολη Αποκαλύπτοντας την πόλη της Νίκης του Αυγούστου, Αθήνα 2008 Καραθανάση, Κ.[2016] Ύδρευση πόλεων και οικισμών στο βορειοδυτικό Ελλαδικό χώρο από την Αρχαϊκή έως και την Ρωμαίική Περίοδο, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και κοινωνικής Ανθρωπολογίας, επιβλέπων: Λώλος Γ., Μαζαράκης Α., Βόλος 2016

Εικ.192: Κάτοψις κατά W. Μ. Leake, «The Ruins of Nicopolis in Epirus»

Κύρκου, Θ.[2010] «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη» στο Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 114, σ.67- 75 Κωνσταντάκη, Α.,Ι. [2013], «Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης μετά την απελευθέρωση της Πρέβεζας (1913-1967)» στο Michael,S. (επίμ.) [2013], Πρεβεζάνικα Χρονικά, Τ. 49-50, σ.339-382 Τσώλη, Α. [2018], Χώροι-Μουσεία και Αρχαιολογικά Πάρκα στην Ελλάδα, ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας, Τμήμα Διοίκησης, Οικονομίας, επιβλέπων: Βίγλη Μ., Πύργος 2018 Βόρειες Θέρμες Νικόπολης, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6026

Εικ. - Σχέδιο 193, 194: Σημερινή κατάσταση των θερμών, Όψη και κάτοψη

178

Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], σ.84

179

Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], σ.84

105

Νικόπολις, Κεντρικές Θέρμες Θέση: Οι κεντρικές θέρμες της Νικόπολης ως μέρος του πολεοδομικού ιστού, βρίσκονται στο ανατολικό άκρο του κεντρικού τμήματος της ρωμαϊκής πόλης κοντά στο παλάτι.

Ιστορικά: Η κατασκευή των θερμών τοποθετείται χρονικά στην περίοδο του Αδριανού, κατά την διάρκεια του β’ μισό του 2ου αι. μ.Χ.180 Οι πρώτες δοκιμαστικές τομές στους κεντρικούς χώρους των θερμών γίνονται τον 20ο αι., χωρίς ωστόσο να δοθεί συνέχεια. Οι ανασκαφικές εργασίες των τελευταίων χρόνων επικεντρώνονται στην αποχωμάτωση και την κατανόηση της κάτοψης, ενώ έχουν πραγματοποιηθεί έκτακτες στερεωτικές εργασίες χωρίς κάποια συνέχεια λόγω της δυσκολίας υποστύλωσης. 181

Περιγραφή: Το συγκρότημα αποτελείται από τρεις μεγάλους χώρους, διατεταγμένους σε σχήμα Γ. Ο πρώτος χώρος (χώρος Α) έχει κατεύθυνση Β-Ν. Εξωτερικά, προς τα νοτιοδυτικά υπάρχει μεταγενέστερο τετράγωνο πρόσκτισμα. Εσωτερικά του χώρου Α και κατά μήκος των μακρών πλευρών του υπάρχουν κτιστοί πεσσοί που πιθανώς υποστηρίζουν στέγαση με καμάρες. Στα ανατολικά εντοπίζονται πέντε τέτοιοι χώροι και τέσσερις στα δυτικά. Στα ΒΔ εκτείνεται καμαροσκεπής ορθογώνιος χώρος (χώρος Ε), μεγάλων διαστάσεων, ο οποίος επικοινωνεί με τον χώρο στα ανατολικά του (χώρο Β) μέσω πλατείας εισόδου. Αυτός με την σειρά του έχει διεύθυνση Α-Δ και στο ανατολικό τμήμα του εντοπίζεται περιστύλιο, ενώ διαθέτει πιθανόν μία ακόμη είσοδο στα βόρεια. Στο ανατολικό τμήμα του χώρου Β αποκαλύφθηκε ορθογώνιος ομαδικός λουτήρας (piscina), στην δυτική πλευρά της οποίας διατηρείται κλίμακα με κιονοστοιχία, ενώ στις υπόλοιπες πλευρές του νεότεροι τοίχοι περιορίζουν τα αρχικά του όρια. Οι εμβόλιμοι τοίχοι και το δάπεδο του λουτήρα έφεραν επίχρισμα υδραυλικού κονιάματος για την στεγανοποίηση του χώρου, αλλά και για την τοποθέτηση μαρμαροθετήματος.182

180 181

Ζάχος, Κ. [2008], σ.127 Ζάχος, Κ. [2008], σ.127

106

Εικ.195: Άποψη των Κεντρικών Θερμών της Νικόπολης

182

Ζάχος, Κ. [2008], σ.127

Σε προγενέστερη φάση του μαρμαροθετήματος ο χώρος ήταν καλυμμένος με ψηφιδωτό δάπεδο. Ένας ακόμη χώρος (χώρος Γ) έχει διεύθυνση Α-Δ. Στο νότιο τμήμα του υπάρχουν κατάλοιπα εγκάρσιου εσωτερικού τοίχου που χωρίζει τον χώρο σε δύο δωμάτια.183

Βιβλιογραφία: Αγγέλη Α.[2018], «Νικόπολη, Γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου» στο Θέματα Αρχαιολογίας 2018, Τ. 2(2), σ.168-187 Ζάχος, Κ.(επίμ.) [2008], Νικόπολη, Αποκαλύπτοντας την πόλη της Νίκης του Αυγούστου, Αθήνα 2008 Καραθανάση, Κ.[2016] Ύδρευση πόλεων και οικισμών στο βορειοδυτικό Ελλαδικό χώρο από την Αρχαϊκή έως και την Ρωμαίική Περίοδο, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και κοινωνικής Ανθρωπολογίας, επιβλέπων: Λώλος Γ., Μαζαράκης Α., Βόλος 2016 Κύρκου, Θ.[2010], «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη» στο Αρχαιολογία και Τέχνες, Τ. 114, σ.67-75 Κωνσταντάκη, Α.,Ι. [2013], «Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης μετά την απελευθέρωση της Πρέβεζας (1913-1967)» στο Michael, S. (επίμ.) [2013], Πρεβεζάνικα Χρονικά, Τ. 49-50, σ.339382 Τσώλη, Α. [2018], Χώροι-Μουσεία και Αρχαιολογικά Πάρκα στην Ελλάδα, ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας, Τμήμα Διοίκησης, Οικονομίας, επιβλέπων: Βίγλη Μ., Πύργος 2018

183

Εικ.196: Κάτοψη των κεντρικών θερμών της Νικόπολης

Ζάχος, Κ. [2008], σ.127

107

Νικόπολις, Λουτρά Οικίας Εκδίκου Γεωργίου Θέση: Το λουτρό βρίσκεται στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου σε φυσικό ύψωμα στον βορειοανατολικό τομέα της Αρχαίας Νικόπολης. Ειδικότερα, βρίσκεται στα κεντρικά και εξωτερική δυτική όψη της κατοικίας γειτνιάζοντας με τον δρόμο ενώ εσωτερικά εκτείνεται μέχρι την νοτιοδυτική άκρη της περίστυλης αυλής.

Ιστορικά: Η ακριβής χρονολόγηση του λουτρού είναι σχετικά δύσκολη καθώς η οικία, στην οποία εντάσσεται υπέστη εκτεταμένες ανακατασκευές κατά τη διάρκεια της χρήσης της από το δεύτερο μισό του 1ου έως τις αρχές του 7ου αι. π.Χ., γεγονός που δυσκολεύει τον προσδιορισμό της κάτοψής της στην κάθε οικοδομική φάση.184 Ωστόσο, φαίνεται ότι το λουτρό δεν ανήκει στον αρχικό σχεδιασμό της κατοικίας, αλλά αποτελεί μεταγενέστερη ανακατασκευή προϋπάρχοντων δωματίων.185

Περιγραφή:

Εικ.197: Άποψη του χώρου των λουτρών της Οικίας Εκδίκου Γεωργίου

Το λουτρό αποτελείται από έξι χώρους έκτασης 184 μ2. Δύο από τα δωμάτια του είχαν πρόσοψη προς το αίθριο αλλά και προς τον παρακείμενο δυτικά δρόμο. Η είσοδος γίνεται από τα ανατολικά μέσω του ανδρώνα (περιστύλιο), αλλά και από τα δυτικά οπού υπήρχε είσοδος με μικρό προθάλαμο.186 Από τα δυτικά γίνεται είσοδος στο αποδυτήριο, ή το χλιαρό χώρο. ο οποίος γειτνιάζει στα νότια με το caldarium, και στα ανατολικά με το tepidarium. Το caldarium, μαζί με το σύστημα των υποκαύστων διατηρείται στον δυτικό τοίχο της οικίας, προς το δρόμο, ενώ μια δεύτερη δεξαμενή, που πιθανότατα χρησίμευε για το κρύο μπάνιο βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του λουτρού. Εντοπίζεται ακόμα κτιστός λουτήρας ελλειπτικού σχήματος με μαρμάρινη επένδυση, η οποία σώζεται στο κατώτερο τμήμα των τοιχωμάτων του. Στη θέση τους σώζονται τόσο ο μολύβδινος αγωγός ύδρευσης όσο και η οπή απορροής των απόνερων, τα οποία μέσω αγωγού κατέληγαν στον δημόσιο αποχετευτικό αγωγό (cloaca) κάτω από τον παρακείμενο δρόμο.

184 185

Παυλίδης, Ε. [2012], σ.16 Παυλίδης, Ε. [2012], σ.42

108

186

Παυλίδης, Ε. [2012], σ.42

Βιβλιογραφία: Αγγέλη Α.[2018] «Νικόπολη, Γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου» στο Θέματα Αρχαιολογίας 2018, Τ. 2(2), σ.168-187 Ζάχος, Κ.(επίμ.) [2008], Νικόπολη Αποκαλύπτοντας την πόλη της Νίκης του Αυγούστου, Αθήνα 2008 Παυλίδης, Ε. [2012], Ο οίκος του Εκδίκου Γεωργίου, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Αθήνα 2015 Ζάχος Κ., Καραμπά Μ., Παυλίδης Ε., Τρανουλίδης Α. [2018], «Σεβαστού Κτίσμα 2000 Χρόνια Μετά: ΤΟ Έργο Της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης» στο Θεοφιλοπούλου Β. (Επίμ.) [2018], Το Αρχαιολογικό Έργο Στη Βορειοδυτική Ελλάδα Και Τα Νησιά Του Ιονίου, Αθήνα 2018: ΤΑΠΑ, σ.407- 418 Χρυσοστόμου & Κεφαλλωνίτου, [2001], Νικόπολης, Αθήνα 2001, σ.26-27,

Εικ.198: Αεροφωτογραφία της Οικίας Εκδίκου Γεωργίου

Εικ.199: Κάτοψη Οικίας Εκδίκου Γεωργίου

109

Νικόπολις, Λουτρό Οικίας Μάνιου Αντωνίνου Θέση: Το λουτρικό συγκρότημα εντάσσεται στην οικία του Μάνιου Αντωνίνου, η οποία βρίσκεται στη θέση στη θέση «Κάστρα»187 εντός των ρωμαϊκών τειχών και δυτικά των παλαιοχριστιανικών τειχών στο κέντρο της αρχαίας πόλης και σε απόσταση 300μ. ΒΑ του ωδείου. Ειδικότερα, βρίσκεται στην βορειοανατολική πτέρυγα της έπαυλης κοντά σε δευτερεύουσα είσοδο.

Ιστορικά: Η έπαυλη οικοδομήθηκε αρχικά τον 2ο αι. μ.Χ. και επεκτάθηκε στα μέσα του 3ου ή στον 4ο αι. μ.Χ.188 Το βαλανείο δεν υπήρχε στον αρχικό σχεδιασμό της οικίας, αλλά κατασκευάστηκε σε κάποια από τις μεταγενέστερες φάσεις της όπου έγιναν σημαντικές προσθήκες και επεκτάσεις. Αυτό φαίνεται τόσο από τα κινητά ευρήματα, όσο και από τη διπλή τοιχοποιία στο ΒΔ τμήμα της κατοικίας και τις διαφορετικές εισόδους (εσωτερική και εξωτερική) στο χώρο των λουτρών. 189 Σύμφωνα με την κεραμική που συλλέχθηκε, βρισκόταν σε λειτουργία μέχρι τα τέλη του 5ου αι. μ.Χ. Στη χρονολόγηση αυτή συνηγορούν και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του, δηλαδή το μεγάλων διαστάσεων αποδυτήριο, η ύπαρξη ατομικών λουτήρων, αλλά και η απουσία frigidarium.190

Εικ.200: Άποψη των χώρων του λουτρού στην Οικία Μ. Αντωνίνου,

Περιγραφή: Πρόκειται για μικρό συγκρότημα ιδιωτικών λουτρών στα ΒΑ της οικίας. Η είσοδος γινόταν είτε μέσω προθαλάμου στα νότια, είτε πιθανώς μέσω εξωτερικής εισόδου στα βόρεια. Αποτελούνται από μεγάλο κεντρικό τετράγωνο χώρο αποδυτηρίου που συνδέεται με τον λουτήρα του frigidarium. Γύρω από αυτόν διατάσσονται οι μικρότεροι χώροι. Στα ανατολικά και βόρεια του αποδυτηρίου βρίσκεται μια ξεχωριστή πτέρυγα του λουτρού αποτελούμενη από διαδοχικά δωμάτια αποδυτηρίου ψυχρού, χλιαρού και θερμού με χαρακτηριστικές ημικυκλικές αψίδες των ατομικών λουτήρων και σύστημα υπόκαυσης. Στα δυτικά βρίσκεται το tepidarium, το οποίο περιλαμβάνει επιπλέον ιδιαίτερο δωμάτιο με δεξαμενή στα βόρεια.

187 188

Κύρκου, Θ.[2010], σ.71 Ζάχος, Κ. [2008], σ.138, Βοκοτοπούλου, Ι.[1973], σ.409-410

110

189 190

Κύρκου, Θ. [2010], σ.72 Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.110

Τέλος, στο δυτικό και ανατολικό άκρο του συγκροτήματος, σε χαμηλότερη στάθμη από το υπόλοιπο συγκρότημα, υπάρχει θάλαμος καύσης (praefurnium) και χώρος λεβητοστασίου αντίστοιχα ενώ επιπλέον, έχουν εντοπιστεί πήλινοι αεραγωγοί σωλήνες και πλάκες tegulae mammatae εντοιχισμένες μέσα στις τοιχοποιίες. 191

Χρυσοστόμου & Κεφαλλωνίτου, [2001], Νικόπολης, Αθήνα 2001, σ.26-27, Wiseman J. & Zachos K. (επίμ.) [2003], Landscape Archaeology in Southern Epirus, Greece, I, Athens (Hesperia Supplement 32)

Βιβλιογραφία: Αγγέλη Α.[2018] «Νικόπολη, Γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου» στο Θέματα Αρχαιολογίας 2018, Τ. 2(2), σ.168-187 Βοκοτοπούλου, Ι. [1973], Αρχαιότητες και Μνημεία Ηπείρου. Νομός Πρεβέζης. Νικόπολις, ΑΔ 28, Χρονικά Β2, 404-41 σ.408-410, Ζάχος, Κ. (επίμ.) [2008], Νικόπολη Αποκαλύπτοντας την πόλη της Νίκης του Αυγούστου, Αθήνα 2008 Ζάχος Κ., Κύρκου, Θ. [1998], «Έπαυλη Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά Β2, σ.508-511 Κύρκου, Θ. [2006], «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου: Μία πολυτελής ιδιωτική κατοικία στη ρωμαϊκή Νικόπολη», στο Μνημεία Νικόπολης 2 Αθήνα 2006. Κύρκου Θ., [2007], «Η Έπαυλη Του Μάνιου Αντωνίνου Στη Νικόπολη. Παρατηρήσεις Σε Ένα Σύνολο Ιδιωτικής Κατοικίας Στη Νικόπολη», Στο: Ζάχος K. (Επιστ. Επίμ.), Καράμπελας Ν. & Stork Μ. (επίμ.), Νικόπολις Β΄. Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη (11-15 Σεπτεμβρίου 2002), Πρέβεζα, Τ.Ι: 333-345, Τ.ΙΙ: 233-244 Κύρκου, Θ.[2010], «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη» στο Αρχαιολογία και Τέχνες, Τ. 114, σ.67- 75 Κωνσταντάκη, Α.[2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, Επιβλ.: Μέντζος Α., Τ. Α, Β, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, σ.110 Λαμπροπούλου & Μουτζάλη, Α. [2003-2004], Πρωτοβυζαντινό λουτρό στην Πάτρα. Τεκμήρια για την επιβίωση της πόλης κατά τους σκοτεινούς χρόνους, Σύμμεικτα 16, σ.316-318

191

Σχέδιο 201, 202,203: Απόσπασμα κάτοψης του λουτρού, Απεικόνιση της Οικίας Μάνιου Αντωνίνου με λειτουργική διάκριση των χώρων, Κάτοψη οικιστικού συγκροτήματος με σημειωμένη τη θέση του λουτρού

Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.110

111

Νικόπολις, Λουτρά Κλεοπάτρας Θέση: Στο κεντρικό τμήμα της Νικόπολης, σε μικρή απόσταση από τις Κεντρικές Θέρμες και βόρεια της Βασιλικής Α’, βρίσκεται κτιριακό συγκρότημα γνωστό ως «Λουτρά Κλεοπάτρας».

Ιστορικά: Κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του υποδεικνύουν ότι η αρχική του φάση ανάγεται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Το κτίριο χρησιμοποιήθηκε και κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, ως δεξαμενή, αφού πραγματοποιήθηκε μία σειρά μετασκευών, όπως κλείσιμο της αρχικής νοτιοανατολικής εισόδου, διάνοιξη πρόσβασης σε ανώτερο επίπεδο και σε επαφή με τη νοτιοανατολική κόγχη και ανύψωση του δαπέδου. Διακρίνεται από επάλληλες κατασκευαστικές φάσεις, με επεκτάσεις και προσθήκες στους χώρους του συγκροτήματος.192

Εικ.204: Άποψη του κεντρικού χώρου των «λουτρών Κλεοπάτρας»

Περιγραφή: Το συγκρότημα απαρτίζουν, ορθογώνιας κάτοψης χώροι, ορισμένοι από τους οποίους έχουν ψηφιδωτά δάπεδα, με γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει κτήριο, πιθανώς λουτρό, εξωτερικά τετράγωνης και εσωτερικά κυκλικής κάτοψης, με τέσσερεις συμμετρικά τοποθετημένες κόγχες και θολωτή κάλυψη. Λόγω της μορφολογίας του πιθανή θα μπορούσε να είναι και η αρχική χρήση του ως βαπτιστήριο, σε απόσταση από την Βασιλική Α’ 193, και στην συνέχεια ως δεξαμενή. Ωστόσο δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές για την χρήση του.

192

Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.105, «Οι επάλληλες κατασκευαστικές φάσεις, με επεκτάσεις και προσθήκες στους χώρους του συγκροτήματος, από τους ρωμαϊκούς μέχρι και τους βυζαντινούς χρόνους καταδεικνύουν τη σπουδαιότητά του.», Παπαδοπούλου, Β. [2013], σημ. 338, σ.63 «Αρκετά στοιχεία δείχνουν ότι γύρω στον 4ο αιώνα δέχθηκαν επισκευές και μετατροπές οι

112

εσωτερικοί του χώροι, βλ. Pierrepont-White 1986-7, σ.309κ.ε, εικ.10,11, όπου και σχέδια της κάτοψης του κτιρίου, που δεν έχει ερευνηθεί ανασκαφικά.»

193 Παπαδοπούλου, Β. [2013], σημ. 338, σ.63 «Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζουν οι ομοιότητες της κάτοψής του µε αυτή του Βαπτιστηρίου που αποκαλύφθηκε βόρεια της Βασιλικής Β».

Βιβλιογραφία: Αγγέλη Α.[2018] «Νικόπολη, Γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου» στο Θέματα Αρχαιολογίας 2018, Τ. 2(2), σ.168-187 Κωνσταντάκη, Α.[2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, επιβλέπων: Μέντζος Α., Τ. Α, Β, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015, σ.105 Παπαδοπούλου, Β. [2013], Παλαιοχριστιανική Ήπειρος (4ος-7ος), Η μαρτυρία της γλυπτικής, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ιωάννινα 2013 Pierrepont – white w., [1986-1987], Plans of Nicopolis in the Archives of the Scuola Archeologica Italiana di Atene, στο ASA Τ. 64-65, N.S. p. 48-49, 310 ,295-325

Εικ.205: Κάτοψη του ευρύτερου συγκροτήματος του λουτρού της Κλεοπάτρας, Εικ.206:Κάτοψη του βασικού οικοδομήματος της Κλεοπάτρας

113

114

08.2. Μεσαίωνας (7ος -14ος αι. μ.Χ.)

115

Ιωάννινα, Βυζαντινό Λουτρό Κάστρου Ιωαννίνων Θέση: Το λουτρό βρίσκεται στο εσωτερικό του σύγχρονου οικισμού του Κάστρου των Ιωαννίνων, πλησίον του βορείου σκέλους των τειχών του εξωτερικού περιβόλου (ΒΑ ακρόπολη), στο χώρο ΝΑ του «Σουφαρί σαράι» και του παρακείμενου σύγχρονου 9 ου δημοτικού σχολείου. Εντοπίστηκε στην ΝΔ άκρη του σχολείου, κάτω από την θεμελίωση και είναι εν μέρει καλυμμένο από αυτό.

Ιστορικά: Βρέθηκε το 1983 κατά την ανέγερση του 9ου δημοτικού σχολείου. Σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά λείψανα και τα κινητά ευρήματα που βρέθηκαν, το λουτρό ιδρύθηκε στο πρώτο μισό του 13ου αι., λειτούργησε ως αστικό λουτρό ή βαλανείο, και θεμελιώθηκε επάνω σε προγενέστερο, ελληνιστικό οικοδόμημα. Η χρήση του σταμάτησε ενδεχομένως με την ανέγερση του τουρκικού λουτρού, λίγα μέτρα νοτιότερα. Κατά την ανέγερση του Σουφαρί Σαράι, ισοπεδώθηκε και μπαζώθηκε μέρος της αυλής που αποτελούσε χώρο του λουτρού.194

Περιγραφή: Πρόκειται για ένα μεγάλο λουτρό, διαστάσεων 9.40 Χ 16.50 μ., με μεγάλο μέρος του (περίπου 9 Χ 8 μ.) κατεστραμμένο από τη εκσκαφή για την θεμελίωση του σχολείου. Το τμήμα του κτηρίου που σώθηκε, έχει σχήμα Γ και βρίσκεται σε επαφή με το σχολείο . Σήμερα, στο δυτικότερο τμήμα του λουτρού, είναι εμφανής η δεξαμενή, σωζόμενη μέχρι το ύψος του δαπέδου, χωρίς να διατηρούνται ωστόσο οι πλάκες. Κάτω από το δάπεδο της δεξαμενής, υπάρχουν τρεις σωζόμενοι αγωγοί, ένας σε ευθεία πορεία και δύο πλάγιοι σε καμπύλη που συνδέονται με τον υπόκαυστο χώρο. Ανατολικά της δεξαμενής βρίσκεται ο υπόκαυστος χώρος που καλύπτεται μερικώς από τα θεμέλια του σχολείου και ο οποίος φαίνεται να αποτελούσε τον θερμό χώρο. Στην βόρεια πλευρά υπάρχει κόγχη, εσωτερικά ημικυκλικής κάτοψης και εξωτερικά τρίπλευρης. Το δάπεδο δεν σώζεται αλλά διατηρούνται σε αρκετά εμφανή κατάσταση Εικ.207: Άποψη του ανεσκαμμένου χώρου προς την πύλη

194

ΑΔ 38 [1983], σ.248

116

οι ορθογωνικοί κτιστοί πεσσοί που το υποστήριζαν. «Κάτω από το σχολείο έχει εξαφανιστεί το πρώτο δωμάτιο, το αποδυτήριο (χλιαρόν) των βυζαντινών λουτρών. Ένδειξη γι’ αυτό αποτελεί η επισήμανση του νότιου εξωτερικού τοίχου του κτιρίου και έξω από το χώρο Β, προς Α»195. Νότια του χώρου των υποκαύστων αποκαλύφθηκε ένας τρίτος χώρος, μικρότερου πλάτους ο οποίος συνεχίζεται προς Νότια και έξω από τον ανασκαμμένο χώρο. Στους τοίχους των υποκαύστων αλλά και το νότιου χώρου εντοπίστηκαν κατακόρυφοι αγωγοί τετράγωνης διατομής για την κυκλοφορία του θερμού αέρα. Γενικότερα, οι σωζόμενες τοιχοποιίες του λουτρού είναι επιμελώς κτισμένες από λαξευμένες πέτρες και τούβλα σε οριζόντιες στρώσεις, χαρακτηριστικές της εποχής κατασκευής του λουτρού. Ωστόσο, σε σημεία όπως το ανατολικό άκρο του νότιου εξωτερικού τοίχου και η βορειοδυτική γωνία του λουτρού, εντοπίστηκαν αρχαίοι τοίχοι πάνω στους οποίους είναι θεμελιωμένο το βυζαντινό κτήριο. Οι τοίχοι αποτελούνται από λαξευμένες πέτρες χωρίς συνδετικό κονίαμα, ενώ στα θεμέλια βρέθηκαν πλήθος ελληνιστικών οστράκων και αγνύθων196. Σήμερα, το λουτρό είναι δύσκολα αναγνώσιμο λόγω της πυκνής βλάστησης στον γύρο χώρο.

Βιβλιογραφία: Γκράτζιου, Ο. [1983], «Βυζαντινό Λουτρό» στο ΑΔ 38 [1983], Β2 Χρονικά, 8η ΕΒΑ. Ανασκαφικές εργασίες. Νομός Ιωαννίνων, σ. 248 Δ.Ε: Νίτσα, Ζ. [2017] Κάστρα και Πόλεις: Η περίπτωση του κάστρου των Ιωαννίνων, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Επιβλ.: Σαπουνάκης, Α. Βόλος 2017 Παπαδοπούλου, Β. [2009],Το Κάστρο των Ιωαννίνων, Υπουργείο Πολιτισμού 8η εφορία αρχαιοτήτων, σ. 229 Παπαδοπούλου, Β. [2009], Βυζαντινά Μνημεία Ηπείρου , Υπουργείο Πολιτισμού 8η εφορία αρχαιοτήτων, σ. 152 Παπαδοπούλου, Β. [2009], «Βυζαντινό λουτρό», στο Β. Παπαδοπούλου (επίμ.) [2009], Μνημεία των Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2009, σ. 62

195

ΑΔ 38 [1983], σ.248

Εικ.208, 209: Άποψη του ανεσκαμμένου χώρου από τα δυτικά και τα νότια

196

ΑΔ 38 [1983], σ.248

117

Ιωάννινα, Βυζαντινό Λουτρό Κάστρου Ιωαννίνων Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999] Κοσμική και Μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300-1500 και η διατήρησή της, Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις University Studio Press, σ. 310-313 Ζήδρου, Κ., Το βυζαντινό λουτρό στο κάστρο των Ιωαννίνων 12-10-2015 ,blog archaeology and arts https://www.archaiologia.gr/blog/2015/10/12/ Ζήδρου, Κ., Το βυζαντινό λουτρό στο κάστρο της πόλης 10 Σεπτεμβρίου 2016, blog Epirus Gate https://epirusgate.blogspot.com/2016/09/k.html?m=0

Εικ.210, 211: Κάτοψη στάθμης υποκαύστων και δαπέδου στο βυζαντινό λουτρό στο κάστρο Ιωαννίνων

118

0

8.3. Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.)

119

Άρτα, Οθωμανικό Λουτρό στο Μαράτι Θέση: Στην δεξιά όχθη του Αράχθου, περίπου 2 χλμ. έξω από την σύγχρονη πόλη της Άρτας, σε παράδρομο του επαρχιακού δρόμου Άρτας-Ιωαννίνων βρίσκεται μικρό λουτρόχαμάμ το οποίο εντάσσεται στο συγκρότημα του Ιμαρέτ που κατασκεύασε ο Φαΐκ Πασάς. Το λουτρό τοποθετείται απέναντι ακριβώς από το τέμενος, σε απόσταση 150 μ., μέσα σε κτήμα με θερμοκήπια.

Ιστορικά: Λόγω της σύνδεσης με το συγκρότημα του Ιμαρέτ, και της χρονολόγησης του μετά από την κατάληψη της Άρτας (1444), η κατασκευή του οθωμανικού λουτρού-χαμάμ θα μπορούσε με επιφύλαξη να χρονολογηθεί στον 15ο αι.

Περιγραφή: Το κτήριο είναι προσανατολισμένο ΒΑ-ΝΔ και έχει τετράγωνη κάτοψη. Το νότιο τμήμα του αποτελείται από έναν χώρο τετράγωνης κάτοψης, που επικοινωνεί στα ανατολικά μέσω περασμάτων με δύο μικρότερα δωμάτια επίσης τετράγωνης κάτοψης. Το νοτιοανατολικό δωμάτιο έχει ένα επιπλέον άνοιγμα στην νότια πλευρά μέσω του οποίου γίνεται η επικοινωνία με τον εξωτερικό χώρο. Στο μέσον του κεντρικού χώρου βρίσκεται υποστύλωμα ορθογωνικής κάτοψης. Οι χώροι στεγάζονται με έξι ημισφαιρικούς πλινθόκτιστους θόλους, ο καθένας από τους οποίους εδράζεται πάνω σε τέσσερα τόξα. Τα τόξα που γεφυρώνουν τα ανοίγματα μεταξύ υποστυλώματος με τον δυτικό και τον βόρειο ενδιάμεσο τοίχο, φέρουν ίχνη από κατεστραμμένη τοιχοποιία στο ανώτερο τμήμα τους. Ιδιαίτερα στο μεσαίο τόξο που είναι κάθετο στην βόρεια πλευρά, το τμήμα του τοιχοποιίας που διατηρείται παρουσιάζει ίχνη διακοσμητικών στοιχείων θυρών (Εικ.219) Τα διακοσμητικά αυτά, η σχέση του χώρου με το απέναντι μικρό δωμάτιο, καθώς και ο εντοπισμός των υποκαύστων στον κεντρικό χώρο, αποτελούν ένδειξη ότι ο χώρος αποτελούσε ιδιαίτερο δωμάτιο του θερμού του λουτρού κατατάσσοντας το στην κατηγορία Β σύμφωνα με τον τυπολογικό πίνακα της Ε. Κανετάκη (Εικ.125, σ.63). Το νοτιοδυτικό δωμάτιο με τα δύο περάσματα πρέπει να αποτελούσε το χλιαρό. Στην δυτική εξωτερική πλευρά του κτηρίου, εκατέρωθεν του περάσματος εντοπίζονται ενδείξεις κατεστραμμένης τοιχοποιίας που υπονοούν την ύπαρξη ενός επιπλέον

120

Εικ.212: Εξωτερική άποψη του λουτρού από τον δρόμο

χώρου, (κατά τα πρότυπα τετράγωνου βλ. λουτρό Οδ. Γλυκήδων) που πρέπει να ήταν ο χώρος του ψυχρού. Όσο αφορά την είσοδο δεν υπάρχει κάποια ένδειξη αλλά μάλλον πρέπει να τοποθετούνταν στα ανατολικά.197) Κατά μήκος της βόρειας πλευράς, υπάρχει ορθογωνικός χώρος ο οποίος επικοινωνεί στο μέσο του μέσω τοξωτού ανοίγματος με τον κεντρικό τετράγωνο χώρο. Πιθανώς είχε χρήση δεξαμενής νερού. Ο χώρος αυτός διατηρεί, εκτός από τους περιμετρικούς τοίχους σε αρκετό ύψος, στην μεσοτοιχία τούβλα σε εκφορική διάταξη αλλά και επιπρόσθετο οικοδομικό υλικό άνωθεν των τούβλων που ορίζει οριζόντια εξωτερική στέγαση. Φαίνεται δηλαδή η δεξαμενή ότι ήταν καμαροσκέπταση με οριζόντια διαμορφωμένο δώμα, συνήθης εφαρμογή για την εποχή. Στα ανατολικά και σε επαφή με τη δεξαμενή διατηρούνται τμήματα δύο τοιχοποιιών, κάθετων στην δεξαμενή οι οποίοι στη βάση τους έχουν μικρότερο πάχος τοιχοποιίας σχηματίζοντας υποδοχή η οποία ομοιάζει με βάση καμινάδας ή εστίας. Τέλος, άλλος ένας τετράγωνος σε κάτοψη χώρος προεξέχει στην ανατολική πλευρά του κτιρίου και πρέπει να είχε χρήση αποχωρητηρίου. Το χαμάμ σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση μέχρι τη γένεση των θόλων της στέγης. Η τοιχοδομία του είναι αργολιθοδομή στην οποία παρεμβάλλονται θραύσματα κεραμιδιών σε ακανόνιστα διαστήματα, και ειδικότερα στην απόληξη των τοιχοποιών. Μικρή τομή στο νοτιοδυτικό κεντρικό χώρο αποκάλυψε τμήμα των υποκαύστων του χαμάμ.

Βιβλιογραφία: Βράκας, Φ., Ιμαρέτ, Μια αναφορά στο Κουλιγιέ της Άρτας,

https://www.academia.edu/36011393/, πρόσβαση 10/4/2020 Ιντζέμπελης, Ε. [2010], Άρτα 1881-1941, Αθήνα: Εκδόσεις Παρασκήνιο, Καιροφύλα, Κ. [1929], «Ιστορικά σημειώματα περί Άρτης», στο Βιζουκίδου, Π., Αναγνωστοπούλου, Γ., Κοντοπάνου, Α.,(επίμ.) [1929] Ηπειρώτικα Χρονικά, Τ. 4, Έτος 4ο, Ιωάννινα Εικ.213, 214: Απόψεις του θερμού χώρου του λουτρού από το εσωτερικό

197

Βουρβούλη, Μ. [2018], σ.123

121

Άρτα, Οθωμανικό Λουτρό στο Μαράτι Κανετάκη, Ε. [2004], Οθωμανικά Λουτρά στον Ελλαδικό χώρο, ΤΕΕ, σ.189 Ξενόπουλος Σ.[1884], Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτας και Πρεβέζης, Καλλούς, Αθήνα 1884 Παπαγεωργίου, Χ. [1999], Άρτα, φωτογραφική αναδρομή ιστορικής-κοινωνικής μνήμης και πολιτισμού, Άρτα: Πρόταση Λιαπάτα, Ε. Μ. [2018], Η Οθωμανική κληρονομιά της Άρτας και η διαπραγμάτευσή της, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών, επιβλέπων: Πάντζου Π., Αγρίνιο 2018 Παπαδοπούλου, Β. [1988], «Χαμάμ» στο ΑΔ 43 [1988], Τ. Β1, ΤΑΠΑ, Αθήνα 1993, σ.320 Σκουλίδας, Η. [2016], Narda - Οθωμανική Άρτα: Η μετάβαση από την ύστερη οθωμανική περίοδο στην ελληνική πόλη, Άρτα: ΤΕΙ Ηπείρου

Εικ.215: Άποψη από τη δεξαμενή, Εικ.216: Όψη της θύρας προς τον ιδιαίτερο χώρο του θερμού, Εικ.217:Τομή των υποκαύστων, Εικ.218:Ενδείξεις διακοσμητικών λεπτομερειών από την ύπαρξη θύρας, Εικ.219: Πέρασμα προς τον καμαροσκέπαστο χώρο της δεξαμενής

122

123

Ιωάννινα, Οθωμανικό Λουτρό της οδού Γλυκήδων Θέση: Το Οθωμανικό λουτρό της Οδού Γλυκήδων, βρίσκεται στο εσωτερικό του σύγχρονου οικισμού του Κάστρου των Ιωαννίνων στη βορειοανατολική ακρόπολη. Βρίσκεται στην πλατεία της οδού Γλυκήδων, μια από τις κεντρικότερες οδούς του κάστρου. Συνορεύει στα βορειοανατολικά με ιδιοκτησία.

Ιστορικά: Η κατασκευή του τοποθετείται χρονικά στον 17ο αιώνα, περίοδο κατασκευής του «Ασλάν Τζαμί» το οποίο βρίσκεται στην βορειοανατολική ακρόπολη του κάστρου. 198 Ακριβώς δίπλα στο Λουτρό, μέχρι την δεκαετία του 80, υπήρχε κτήριο το οποίο στην συνέχεια κατεδαφίστηκε. Σταμάτησε να λειτουργεί από το 1926. Από τότε, το κτίριο εγκαταλείφθηκε. Το 1966, έγινε μια προσπάθεια αναστήλωσης από την αρμόδια υπηρεσία. Ο τρούλος, του ψυχρού χώρου, του οποίου υπάρχει φωτογραφία σε ακέραιη κατάσταση, κατέρρευσε το χειμώνα του 1999 κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Κατά διαστήματα, έγιναν διάφορες επεμβάσεις από τις αρχαιολογικές υπηρεσίες, όπως επισκευές στους τρούλους και στερεώσεις διακοσμητικών στοιχείων.

Περιγραφή: Η χρήση του φαίνεται ότι είναι δημόσια και υποστηρικτική στις θρησκευτικές ανάγκες των προσευχομένων του τεμένους. Πρόκειται για ένα λιτό κτίριο εμβαδού 300 τ.μ. με τυπική διάρθρωση των τριών λειτουργικών ενοτήτων των Οθωμανικών λουτρών σε ψυχρό, χλιαρό, και θερμό χώρο. Αποτελείται από δύο αδιάρθρωτους κύριους όγκους, με χαμηλές αναλογίες και έντονη διάρθρωση σε επίπεδο τομής. Σύμφωνα με την Κανετάκη, και με βάση την διάταξη του θερμού διαμερίσματος, το οθωμανικό λουτρό ανήκει στον Τύπο Α, σταυρόσχημης διάταξης με τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα και με κεντρικό θολοσκεπή χώρο, γύρω από τον οποίο υπάρχουν τέσσερεις εσοχές (eyvan).

Εικ.221: Εξωτερική άποψη του λουτρού πλατείας Γλυκήδων

198

Παπαδοπούλου, Β. [2009], σ.100-103

124

Στον πρώτο, μικρότερο όγκο τετραγωνικής κάτοψης βρίσκεται ο χώρος υποδοχήςαποδυτήριο. Καλύπτεται από ημισφαιρικό τρούλο, ο οποίος εδράζεται σε ένα εξωτερικά εμφανές οκτάγωνο, που δημιουργείται από οξυκόρυφα τρίγωνα παράθυρα. Τα μοναδικά ανοίγματα βρίσκονται στο δυτικό τοίχο. Κεντρικά του δυτικού τοίχου βρίσκεται η είσοδος, ενώ υπάρχουν δύο παράθυρα αριστερά και δεξιά της εισόδου, ένα μικρό που διακρίνεται στη φωτογραφία (Εικ. 224) στα αριστερά της εισόδου και διασώζεται και ένα μεγαλύτερο, στα δεξιά, το οποίο είναι αποφραγμένο. 199 Ακόμα ένα άνοιγμα υπάρχει και στην νοτιοανατολική πλευρά του τρούλου. Εσωτερικά, υπάρχουν τρείς κόγχες, πιθανώς για την φύλαξη των αντικειμένων των επισκεπτών, μια στον βόρειο τοίχο, τρείς στον ανατολικό, και άλλες τρείς στον εσωτερικό νότιο τοίχο στον οποίο βρίσκεται και η είσοδος στον χλιαρό χώρο. Οι κόγχες έχουν διάφορα μεγέθη ενώ στην κορυφή τους καταλήγουν σε οξυκόρυφο τόξο που διαμορφώνεται από επίπεδους οπτόπλινθους. Αξιοσημείωτη είναι η κόγχη τύπου μιχράμπ, διακοσμημένη με σταλακτίτες τριγωνικής διατομής, στο νότιο τοίχο. «Επιπλέον, στο χώρο αυτό το δάπεδο είναι συμπαγές και καλυμμένο με λείες, λευκές λιθόπλακες. Στο κέντρο υπάρχει υποβιβασμένο κυκλικό τμήμα (πιθανότατα η κρήνη), ενώ κατά μήκος του ανατολικού και βόρειου τοίχου διακρίνεται κανάλι.» 200

Εικ.221: Παλαιότερο πρόσκτισμα δίπλα στο λουτρό της Πλατείας Γλυκήδων Εικ.222: Άποψη του λουτρού της πλατείας Γλυκήδων πριν τις εργασίες στερέωσης

Στο δεύτερο, μεγαλύτερο όγκο ορθογωνικής κάτοψης βρίσκεται διαδοχικά ο χλιαρός χώρος, ο θερμός και ο χώρος του λέβητα. Στο δάπεδο, στην μεγαλύτερη του έκταση, χρησιμοποιείται το σύστημα των υποκαύστων. Από τον ψυχρό χώρο γίνεται μετάβαση στον χλιαρό χώρο μέσω ενός στενού και χαμηλού ανοίγματος του νότιου τοίχου. Ο χώρος αυτός έχει μακρόστενη κάτοψη, εκτεινόμενη στο μεγαλύτερο πλάτος του κτηρίου και καμαροσκεπή στέγαση. Υπάρχει επίσης άνοιγμα στον νότιο εσωτερικό τοίχο που οδηγεί στον θερμό χώρο προετοιμασίας. Το δάπεδο αποτελείται από πεσσούς, που διακρίνονται σήμερα σε κανονική διάταξη, να υποστηρίζουν τις λίθινες

Εικ.223, 224: Απόψεις του λουτρού κατά τις εργασίες στερέωσης

199

Για τα δύο αυτά ανοίγματα που σήμερα δεν είναι πολύ ευδιάκριτα έχουμε ενδείξεις στα σχέδια Κανετάκη και Ορλάνδου.

200

Κανετάκη, Ε. [2004],σ.185

125

Ιωάννινα, Οθωμανικό Λουτρό της οδού Γλυκήδων πλάκες του δαπέδου που δεν σώζονται. Στο δυτικό άκρο του χώρου υπάρχει διάδρομος που οδηγεί σε δύο πολύ μικρά δωμάτια, από αυτά το πρώτο διαθέτει υπόκαυστο δάπεδο ενώ το τελευταίο, με συμπαγές δάπεδο, χρησίμευε σαν αφοδευτήριο. Η είσοδος στο θερμό χώρο γίνεται μέσα από ένα επίσης στενό και χαμηλό άνοιγμα στον αντίστοιχο νότιο τοίχο σε ένα χώρο προετοιμασίας. Ο θερμός χώρος προετοιμασίας είναι τετραγωνικής κάτοψης και καλύπτεται από ημισφαιρικό θόλο, μικρότερο από εκείνο του ψυχρού χώρου, ο οποίος εδράζεται σε οκτάγωνο, εξωτερικά εμφανές, που δημιουργείται από οξυκόρυφα τύμπανα και γωνιακά επίσης οξυκόρυφα λοφία. Τα οξυκόρυφα τύμπανα και στις τέσσερις πλευρές παρουσιάσουν μικρά σφαιρικά ανοίγματα. Στο Βόρειο τοίχο και επειδή η προβολή του θόλου απέχει ένα περίπου μέτρο από αυτόν, υπάρχει εκφορική διάταξη με πλούσιο διάκοσμο από σταλακτίτες. Από τον χώρο προετοιμασίας είναι δυνατή η πρόσβαση στα τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα–ατμόλουτρα. Ο χώρος έχει τρείς κεραμοσκεπείς προεκτάσεις, στα ανατολικά, στα νότια και στα δυτικά μεταξύ των γωνιακών διαμερισμάτωνατμόλουτρων. Στην ανατολική πλευρά της νότιας προέκτασης, υπάρχει επίσης κεραμοσκεπής κόγχη. Τα γωνιακά διαμερίσματα-ατμόλουτρα είναι ατομικά δωμάτια πλευράς 2,40 μ. Η οροφή τους έχει μορφή φουρνικών και εδράζεται σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα. Το ψηλότερο σημείο της οροφής των διαμερισμάτων φτάνει μέχρι το ύψος γένεσης των οξυκόρυφων τυμπάνων και λοφίων του χώρου προετοιμασίας. Τα τρία από τα διαμερίσματα, τα δύο στην δυτική πλευρά και το ένα στα ανατολικά, αριστερά, παρουσιάζουν κόγχη στους εσωτερικούς τοίχους. Η διαμόρφωση των θυρωμάτων εισόδου και στα τέσσερα ατομικά διαμερίσματα γίνεται στην απότμηση των τοίχων, που αντιστοιχούν στα σκέλη του σταυρού. Διακρίνονται ακόμα τα μεταλλικά υπολείμματα από τις ξύλινες πόρτες που σφράγιζαν το χώρο για να διατηρηθούν οι ατμού και οι πήλινοι αγωγοί. Στο νότιο άκρο και σε άμεση επαφή με το θερμό χώρο βρίσκεται το λεβητοστάσιο. Είναι ένας μακρόστενος καμαροσκεπής στενόμακρος επίσης χώρος στο κέντρο του οποίου βρισκόταν χάλκινος λέβητας. Αυτός ήταν σφραγισμένος από μικρό ημισφαιρικό

Εικ.226 Σχέδια αποτύπωσης του λουτρού

126

κάλυμμα, απ’ όπου ξεκινούσε ο κεντρικός αγωγός του ατμού. Η τροφοδοσία του λέβητα με νερό γινόταν από κλειστή καμαρόσκεπη δεξαμενή στο δυτικό τμήμα του χώρου, ενώ στο ανατολικό υπήρχε καλαμοσκεπής επίσης αποθήκη από ξύλα, Κάτω από το λέβητα υπήρχε η εστία που θέρμαινε το νερό, τροφοδοτώντας παράλληλα με αυτό αέρα το χώρο των υποκαύστων. Η απαγωγή του καπνού γινόταν μέσω καμινάδας που σήμερα δεν σώζεται. Πρόσφατα, μετά την κατεδάφιση του νότιου προσκτίσματος (Εικ.221) αποκαλύφθηκε η θέση της. Η κατασκευή του λουτρού είναι ιδιαίτερα επιμελημένη. Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από λιθοδομή πάχος ενός μέτρου, από ημιλαξευτό ασβεστόλιθο με παρεμβλητά πλινθία και μικρούς πλακοειδείς λίθους ενώ στις γωνίες έχουν χρησιμοποιηθεί μεγαλύτεροι εγγώνιοι ασβεστόλιθοι. Αξιοσημείωτη είναι και η μεταφορά του νερού και ατμού μέσω πήλινων σωλήνων που βρίσκονται στο εσωτερικό των τοίχων. Οι κόγχες είναι κεραμοσκεπείς. Οι ημισφαιρικό τρούλοι του χλιαρού χώρου καθώς και του χώρου υποδοχής του θερμού είναι δομημένοι από επίπεδους οπτόπλινθους τοποθετημένους ακτινωτά. Πλίνθινα, είναι και τα οξυκόρυφα τόξα των ανοιγμάτων και των κογχών. Ο εσωτερικός χώρος συμπεριλαμβανομένου και του τρούλου ήταν επιχρισμένος με κονίαμα ποζολανικής σύστασης (κουρασάνι). Δεν διατηρούνται σήμερα στοιχεία εξωτερικής επικάλυψης του τρούλου και όλου του συγκροτήματος. Η πιθανότερη εκδοχή παραπέμπει στα μολύβδινα ελάσματα, κάτι σύνηθες σε πολλά κτίρια της ίδιας περιόδου.

Βιβλιογραφία: Ξυγγοπούλου, Α. [1926], Μεσαιωνικά Μνημεία Ιωαννίνων στο ΗΧ 1 (1926), σ.302-303 Παπαδοπούλου, Β. [2009] «Κάστρο Ιωαννίνων. Η ιστορία των οχυρώσεων και του οικισμού», στο Β. Παπαδοπούλου (επίμ.) [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2009, ΥΠ.ΠΟ., 8η ΕΦΑ, σ.63, 125, 163. Παπαδοπούλου Β.[2013] «Το κάστρο των Ιωαννίνων και οι απαρχές της πόλης» στο Παπαγεωργίου Γ., Πέτσιος Κ. (επίμ.) [2015] Πρακτικά Α’ Πανηπειρωτικού Συνεδρίου «ΙστορίαΛογιοσύνη: Η Ήπειρος και τα Ιωάννινα από το 1430 έως το 1912, (Ιωάννινα 28 Φεβρουαρίου – 3 Μαρτίου 2013) Τ. Β, σ.405-450, Ιωάννινα 2015 Κανετάκη, Ε. [2004], Οθωμανικά Λουτρά στον Ελλαδικό χώρο, ΤΕΕ Κανετάκης Γ.[1991] Το Κάστρο, Συμβολή στην πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα Κωνστάντιος, Δ.[1997], Το κάστρο των Ιωαννίνων, ΤΑΠΑ, Αθήνα 1997 Μπρουσκάρη, Έ. [2008-9], Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ., Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων Παπαδοπούλου, Β. [2009], Ιωάννινα. Από τη βυζαντινή καστροπολιτεία στην οθωμανική μεγαλούπολη, ΥΠ.ΠΟ., 8η ΕΦΑ Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, Εργασίες στερέωσης, ΥΠ.ΠΟ., 8η ΕΦΑ Παπασταύρου, Α. [1998], Ιωαννίνων εγκώμιον: Το παρελθόν που δεν χάθηκε, Ιωάννινα Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822), Ιστορικήπολιτική-οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα

127

Ιωάννινα, Λουτρό Ιτς Καλέ Θέση: Στην νοτιοανατολική ακρόπολη του Κάστρου των Ιωαννίνων, ενσωματωμένο στο πάχος του περίδρομου της βορεινής πλευράς του εσωτερικού τείχους, σώζεται λουτρικό συγκρότημα. Στην εσωτερική ακρόπολη, βρίσκεται βόρεια του ναού των αγίων Αναργύρων και δυτικά των ερειπίων του Σαραγιού

Ιστορικά: Το Οθωμανικό λουτρό, αποτελούσε μέρος των βοηθητικών χώρων του Σαραγιού του Αλή Πασά.201 Το Σαράι, στο οποίο ανήκει, συνέχισε να χρησιμοποιείται ως διοικητικό κέντρο και μετά την πτώση του Αλή (1822) έως και το 1870, οπότε και καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά.202 Οι ανασκαφικές και στερεωτικές εργασίες πραγματοποιηθήκαν από την ΕΦ. Βυζαντινών αρχαιοτήτων το 2005.

Περιγραφή: Το συγκρότημα είναι ενσωματωμένο στο πάχος του περίδρομου του εσωτερικού τείχους της ακρόπολης. Ωστόσο, το τείχισμα διακόπτεται και το λουτρικό συγκρότημα αποκτά, το ίδιο, αμυντικό ρόλο σε συνέχεια του τείχους, σύμφωνα με την μεθοδολογία που εφαρμόζονταν στην οθωμανική οχυρωματική. 203 Η χρήση του χώρου ως λουτρό επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη δύο πήλινων εντοιχισμένων λουτήρων που έχουν αποκαλυφθεί.204 Το λουτρικό συγκρότημα είναι μικρών διαστάσεων και έχει τριμερή διάταξη. Σύμφωνα με την τυπολογική κατάταξη της Ε. Κανετάκη το λουτρό ανήκει στον Δ τύπο.205 Οι όγκοι του κτηρίου ακολουθούν την χάραξη του τείχους, και παρουσιάζουν αρθρωτή διάταξη. Εικ.227, 228: Αεροφωτογραφίες από το κάστρο των Ιωαννίνων, Άποψη λουτρού Ιτς Καλέ

201

Παπαδοπούλου, Β.[2009], Το κάστρο των Ιωαννίνων, σσ.92, «Η ακρόπολη του Ιτς Καλέ κτίστηκε για να προστατέψει το Σαράι του Αλή Πασά το οποίο χτίζεται το 1795. Είναι γνωστό ότι οι εργασίες ανοικοδόμησής του άρχισαν αρκετά πριν την ανακατασκευή του κάστρου».

202 Κανετάκης, Γ.[1991], σ.130

128

203

Σμύρης, Γ. [2000], σ.182, Δηλαδή της κατοικίας πού αναπτύσσεται γύρω από μία εσωτερική αυλή και φέρει στα ψηλά εξωτερικά τοιχώματα τα αμυντικά στοιχεία που τους προσδίδουν καστρόμορφη σύνθεση.

204 Παπαδοπούλου, Β.[2009], Το κάστρο των Ιωαννίνων, σ.92 205 Κανετάκη, Ε. [2004], σ.341 κ.ε.

Ο πρώτος όγκος των λουτρών έχει ορθογωνική κάτοψη. Εσωτερικά φαίνεται να αποτελείται από ένα μεγάλο ορθογωνικό χώρο στην ανατολική πλευρά του οποίου υπάρχει η κύρια είσοδος, και ένα δεύτερο διαδοχικό, στενό χώρο ίδιου πλάτους. Σε αυτούς βρίσκονται τρία καμαρόσκεπα πλινθόκτιστα ανοίγματα, συμμετρικά τοποθετημένα, στην εξωτερική πλευρά. Από τον δεύτερο χώρο, υπάρχει κεντρικά, άνοιγμα προς τον δεύτερο όγκο του συγκροτήματος. Ο δεύτερος όγκος είναι τετραγωνικής κάτοψης, καλύπτεται από ημισφαιρικό θόλο με οπές και έχει αντίστοιχο άνοιγμα που οδηγεί σε ανοιχτό σήμερα χώρο τραπεζόσχημης κάτοψης με μικρό παράθυρο στην εξωτερική πλευρά. ο οποίος φαίνεται να ήταν κάποτε εσωτερικός. Ο τρίτος διαδοχικός όγκος, είναι επιμήκης, διαιρεμένος σε δυο εσωτερικούς χώρους. Η είσοδος υποθέτουμε ότι θα γινόταν από την σήμερα γκρεμισμένη μεγάλη πλευρά του πρώτου χώρου. Επιπλέον, υπάρχει καμαρόσχημη εσοχή στην νότια γωνία της εξωτερικής πλευράς, άνοιγμα κεντρικά της μικρής νότιας πλευράς, και συμμετρικές εσοχές αριστερά και δεξιά του περάσματος στον επόμενο χώρο. Ο δεύτερος διαδοχικός χώρος, έχει σχεδόν τετράγωνη κάτοψη. Με εξαίρεση την κάλυψη του δεύτερου όγκου, η τοιχοποιία του κτηρίου διατηρείται μέχρι το υποθετικό ύψος γένεσης των θόλων. Η εσωτερική παρειά, ωστόσο, είναι γκρεμισμένη σε ορισμένα σημεία.

Σχέδια:

Βιβλιογραφία: Κανετάκη, Ε. [2004], Οθωμανικά Λουτρά στον Ελλαδικό χώρο, ΤΕΕ. Κανετάκης Γ.[1991] Το Κάστρο, Συμβολή στην πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα Κωνστάντιος, Δ.[1997], Το κάστρο των Ιωαννίνων, ΤΑΠΑ., Αθήνα 1997 Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, Εργασίες στερέωσης, ΥΠ.ΠΟ., 8η ΕΦΑ Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, ΥΠ.ΠΟ., 8η ΕΦΑ Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822), Ιστορική-πολιτική-οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα Βράκας, Φ., Η Ήπειρος του Χτες . Η Ήπειρος της Οθωμανικής περιόδου 15ος-20ος αιώνας, https://www.academia.edu/23288229, πρόσβαση 10/4//2020 Εικ.229: Σχέδια του λουτρού στο Ιτς Καλέ,

129

Ιωάννινα, Λουτρό παρά τον Άγιο Νικόλαο Θέση: Το λουτρό πρέπει να βρισκόταν στην συνοικία του Αγίου Νικολάου της Αγοράς ή όπως ονομάζεται Αγίου Νικολάου του Λουτρού, πίσω από το Μπαϊρακλί τζαμί, κοντά στην Στοά Λιάμπεη.206

Ιστορικά: Το λουτρό χρονολογείται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.207 Περιγραφή: Δεν έχει δημοσιευτεί. Βιβλιογραφία: Παπασταύρου, Α. [1998], Ιωαννίνων εγκώμιον: Το παρελθόν που δεν χάθηκε, Ιωάννινα 1998 σ.191-245 Κανετάκης Γ.[1991] Το Κάστρο, Συμβολή στην πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1991,σ.68-77 Καρδαμίτση-Αδάμη, Κίζης, Μαμαλούκος [2007] Ήπειρος – Θεσσαλία – Μακεδονία, Μέσα από το Φακό του Αριστοτέλη Ζάχου, Αρχεία Νεοελληνικής ΑρχιτεκτονικήςΜουσείο Μπενάκη Φωτογραφικό Αρχείο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο 2007, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, σ.94-95 Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999], Κοσμική και Μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300-1500 και η διατήρησή της, Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις University Studio Press

Εικόνες: Δεν έχουν δημοσιευτεί. Σχέδια: Δεν έχουν δημοσιευτεί.

206

Κανετάκης Γ.[1991], σ.68 «Δημόσια Λουτρά - Χαμάμ υπήρχαν επίσης στο κέντρο της αγοράς (βλ. χ. σ. 108) πίσω από το Μπαϊρακλί Τζαμί κοντά στα καταστήματα Λιάμπεη (βλ. χ. σ. 127) και στη συνοικία Ναμάς Γκιάχ» και σ.75 «Σε κοινωφελή ιδρύματα κατατάσσονται και τα τρία δημόσια λουτρά που αναφέρονται στον χάρτη : α) στο κέντρο της πόλης (βλ. χ. σ. 108), β) στα "Λιθαρίτσια" (βλ. χ. σ. 89) και γ) μέσα στο Κάστρο (βλ. χ. σ. 171).»

130

207

Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999] σ.228 «Επι τουρκοκρατίας υπήρχαν στα Γιάννενα άλλα δύο συγκροτήματα δημόσιων λουτρών –χαμάμ, ένα στο κέντρο της αγοράς και ένα στην συνοικία που σήμερα βρίσκεται το κτίριο της νομαρχίας.»

Ιωάννινα, Λουτρό παρά τη Νομαρχία Θέση: Το λουτρό πρέπει να βρισκόταν στην συνοικία του κτηρίου της σημερινής Νομαρχίας, η οποία ανεγέρθηκε στη θέση του Ναμάς - Γκιάχ τζαμί. Πιθανώς φέρει την ονομασία Λουτρό των Μπέηδων.208

Ιστορικά: Το λουτρό χρονολογείται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.209

Περιγραφή: Πρόκειται για μεγάλο οθωμανικό λουτρό, που έφερε τρούλους. Πιθανώς ο χώρος που στεγαζόταν από τον μεγάλο τρούλο να ήταν το ψυχρό ενώ οι τρείς μικροί τρούλοι πρέπει να στέγαζαν τον κεντρικό χώρο του θερμού και δύο ιδιαίτερα θερμά δωμάτια. 210 Επίσης αναφέρεται από τον Εβλιά Τσελεμπή, το 1670 ότι ήταν λιθόκτιστο, βρισκόταν σε υγιεινή τοποθεσία, και είχε καθαρό, νόστιμο νερό.211

Εικ.230: Απεικόνιση του λουτρού των Μπέηδων,

Βιβλιογραφία: Παπασταύρου, Α . [1998], Ιωαννίνων εγκώμιον: Το παρελθόν που δεν χάθηκε, Ιωάννινα 1998 σ.191-245 Κανετάκης Γ.[1991] Το Κάστρο, Συμβολή στην πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1991, σ. 68-77 Καρδαμίτση – Αδάμη Μ., Κίζης, Μαμαλούκος Σ. [2007], Ήπειρος – Θεσσαλία – Μακεδονία, Μέσα από το Φακό του Αριστοτέλη Ζάχου, Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής - Μουσείο Μπενάκη Φωτογραφικό Αρχείο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο 2007, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, σ.94-95 Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999] Κοσμική και Μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300-1500 και η διατήρησή της, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις University Studio Press, σ. 228

Σχέδια: Δεν έχουν δημοσιευτεί.

208 Κανετάκης Γ.[1991], σ.68 «Δημόσια Λουτρά - Χαμάμ υπήρχαν επίσης στο κέντρο της αγοράς (βλ. χ. σ. 108)

πίσω από το Μπαϊρακλή Τζαμί κοντά στα καταστήματα Λιάμπεη (βλ. χ. σ. 127) και στη συνοικία Ναμάς Γκιάχ» και σ.77 «Το Τζαμί Ναμάς-Γκιάχ Κι αυτό ιδρύθηκε αρχικά σαν Μετζήτ. Σημαίνει οίκος προσευχής και ανεγέρθηκε στη θέση του ναού της Αγίας Παρασκευής189 (1484), στη σημερινή Νομαρχία.»

209 Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999] σ. 228 «Επι τουρκοκρατίας υπήρχαν στα Γιάννενα άλλα δύο συγκροτήματα δημόσιων λουτρών –χαμάμ, ένα στο κέντρο της αγοράς και ένα στην συνοικία που σήμερα βρίσκεται το κτίριο της νομαρχίας.»

210

Καρδαμίτση-Αδάμη, Κίζης, Μαμαλούκος [2007], σ.94 «Στη φωτογραφία, ο τίτλος της οποίας (που έχει δοθεί από τον Ζάχο) οφείλεται προφανώς σε παραδρομή, εικονίζεται ένα μεγάλο οθωμανικό λουτρό, πιθανώς ένα από τα δύο που εξυπηρετούσαν τους κατοίκους της εκτός του Κάστρου Πόλης των Ιωαννίνων.»

211 Κανετάκης Γ.[1991], Σελ. 68, «Το Λουτρό αυτό μνημονεύεται από τον Evliya Celebi το 1670. Περιγράφεται ως "παληό λιθόκτιστο σε τοποθεσία υγιεινή με νερό καθαρό και νόστιμο"»

131

Πρέβεζα, Οθωμανικό Λουτρό στα «Παλιοσάραγα» Ιαματικά Λουτρά Πρέβεζας Θέση: Τα ιαματικά λουτρά Πρεβέζης βρίσκονται δυτικά του κέντρου της πόλης, στην διασταύρωση των οδών Μεταξά και του παραλιακού δρόμου Ελ. Βενιζέλου, απέναντι από το Δημοτικό Καφενείο του Δήμου, και της παραλίας «Λουτρά», στην θέση γνωστή ως «Παλιοσάραγα». Στο εσωτερικό των Ιαματικών λουτρών Πρεβέζης βρίσκεται το οθωμανικό χαμάμ.

Ιστορικά: Στο σημείο που εντοπίζεται σήμερα το κτήριο των ιαματικών λουτρών, ήταν κατασκευασμένο το Κάστρο Μπούκας (1478-1701) το οποίο ανατινάχτηκε με την συνθήκη του Κάρλοβιτς και την παράδοση της Πρέβεζας στους Οθωμανούς. 212 Στην συνέχεια, στις αρχές του 19ου αιώνα, το 1812 όπως αναφέρεται, ο Αλή Πασάς έχτισε στην ίδια θέση ανάκτορα (σεράγια) και χαμάμ, γι’ αυτό ονομάστηκε η θέση «Παλαιοσάραγα».213 Στην συνέχεια τα ανάκτορα πυρπολήθηκαν από τον Βελή Πασά κατά τα γεγονότα κατατρόπωσης του Αλή Πασά το 1820 και προφανώς καταστράφηκε ότι είχε διασωθεί από το παλιό οχυρό.214 Αναφορές για την ύπαρξη και χρήση οθωμανικού λουτρού στην περιοχή λαμβάνουμε και από χάρτες του 1899. Δεν μπορούμε ωστόσο να γνωρίζουμε με ακρίβεια αν τελικά τα λουτρά του Σαραγιού διασώθηκαν από την καταστροφή και συνέχισαν να χρησιμοποιούνται ή αν κατασκευάστηκαν νέα στην περίοδο μεταξύ του 1820 και του 1899.

Εικ.231 Εξωτερική Άποψη των Ιαματικών λουτρών Πρέβεζας, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Οκτ.2019

Γενικότερα, η ιαματική πηγή που υπήρχε στο σημείο είχε ιδιαίτερη σημασία για την περιοχή και για την κατασκευή των λουτρών215, όπως διακρίνεται και από χαλκογραφία του 1571 ενώ υπάρχουν και αναφορές για την ύπαρξη παλαιότερου λουτρού (προ του 1685), που προηγείται του οθωμανικού, που ωστόσο καταστράφηκε. 216

212

214

213 (Σαρρή

215

Καράμπελας, Ν. [2010], σ.411-412, 430 σ. 307), Καράμπελας, Ν. [2009], σ.155, αναφορές στο Σαράι του Αλή Πασά γίνονται και από τον H. Holland το 1812 που το περιγράφει ως «μεγάλο και θαυμαστό Σαράι για να υμνήσει τη δύναμη του σύγχρονου άρχοντα της Ηπείρου», και στο Καράμπελας, Ν. [2005], σ.96 όπως και από τον T.S. Hughes το 1813, όπου αναφέρει ότι είδε: «εξαίσια λουτρά, δίπλα στις κουζίνες»

132

Βελένης, Γ. [1994], σ.6 Σαρρή [2017] ,σ.306-307 216 Σαρρή [2017], σ.306, αναφορά στους Εβλιά Τσελέμπη το 1670, σε χειρόγραφο του 1684 και στην αποτύπωση του Giovani Leonardo Mauro για το κάστρο της Μπούκας.

Την περίοδο του Μεσοπολέμου, αρχές του 1930 ιδρύονται εκεί τα Ιαματικά Λουτρά του Δήμου Πρέβεζας και πραγματοποιούνται οι πρώτοι έλεγχοι των ιαματικών ιδιοτήτων των νερών. Ένδειξη αποτελεί και η πινακίδα που βρίσκεται σήμερα στον χώρο. Το χαμάμ θα λειτουργήσει ως το 1940. Το 1950 γίνεται ανακαίνιση των λουτρικών εγκαταστάσεων οι οποίες από εκεί και έπειτα λειτουργούν κανονικά. Το 1955 είναι εμφανή τα νέα κτήρια και οι υδατόπυργος ενώ γίνεται συστηματική φωτογραφική καταγραφή για την παροχή χρηματοδότησης για τις εργασίες από την Επιτροπή Δήμων και Κοινοτήτων.217 Από το 2017/2018 τα λουτρά φέρουν το ειδικό σήμα λειτουργίας του ΕΟΤ και εντάσσονται στο πρόγραμμα INTERREG “Ελλάδα - Ιταλία 2014-2020”, με σκοπό να συνταχθεί ειδικό τοπογραφικό σχέδιο αναβάθμισης και επέκτασης των εγκαταστάσεων ενώ σήμερα, δέχονται επισκέπτες κατά τους θερινούς μήνες.

Περιγραφή: Η πηγή που εντοπίζεται στην περιοχή των λουτρών χαρακτηρίζεται ως υδροθειούχα, υποτονική, ασθενώς ραδιενεργή και υπόθερμη με θερμοκρασία 21.5ο C.218 Το οικόπεδο των ιαματικών λουτρών αποτελείται από την αυλή με το πηγάδι, και το κτήριο ορθογωνικής κάτοψης με τον οθωμανικό πυρήνα. Η είσοδος στις εγκαταστάσεις γίνεται από την δυτική πλευρά του σύγχρονου κτηρίου σε ορθογωνικό δωμάτιο, οπού βρίσκεται η υποδοχή και το ιατρείο. Από τον πρώτο χώρο της υποδοχής υπάρχει αψιδωτό άνοιγμα προς την πρώτη κεντρική αίθουσα του χαμάμ. Η στάθμη του δαπέδου της κεντρικής αίθουσας του χαμάμ είναι υπερυψωμένη κατά 0.25 μ. από την αρχική στάθμη του σύγχρονου κτηρίου και στην βόρεια πλευρά του υπάρχουν δύο δωμάτια μικρών διαστάσεων που πιθανότατα είχαν χρήση αποδυτηρίων. Στην δυτική πλευρά της αίθουσας αυτής υπάρχει αψιδωτό άνοιγμα προς δεύτερη αίθουσα διαστάσεων 4.40Χ 3.60 μ. επίσης υπερυψωμένο κατά 0.33 μ. και με μεταγενέστερη υποδιαίρεση σε τρεις μικρότερους χώρους.

Εικ.232, 233: Προθάλαμος λουτρών, Εικ.234: Χλιαρός χώρος του οθωμανικού πυρήνα, Εικ.235: Οπές φωτισμού του θερμού χώρου, Εικ.236, 237, 238: Εσωτερικό της νεότερης εγκατάστασης

217

Σαρρή, Ε. [2017], σ. 309

218

Σύνδεσμος Δήμων Ιαματικών πηγών, http://www.thermalsprings.gr/index.php/el/ component/content/article/43-springs/ hpeirou/79-prevezas#

133

Σε επαφή με τον δυτικό χώρο βρίσκεται επιπλέον χώρος διαστάσεων 2.18Χ 3.45 μ., στην ανατολική και βόρεια πλευρά του οποίου υπάρχουν αψιδωτές εσοχές. Τα δάπεδα των χώρων του χαμάμ είναι επικαλυμμένα με μαρμάρινα πλακίδια, ενώ στους χώρους των αποδυτηρίων βρέθηκαν προγενέστερα κεραμικά πλακίδια.219 Ακόμα ένα αψιδωτό άνοιγμα υπάρχει στην κεντρική αίθουσα του χαμάμ και οδηγεί στους υπόλοιπους σύγχρονους χώρους του λουτρού. Οι χώροι του σύγχρονου λουτρού βρίσκονται στην ανατολική και βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, περιμετρικά του Οθωμανικού πυρήνα. Οι χώροι αυτοί αποτελούνται από διαδοχικά δωμάτια λούσης, τα οποία αναπτύσσονται παράλληλα με τον περιμετρικό γραμμικό διάδρομο. Ο διάδρομός και τα αντίστοιχα δωμάτια της βόρειας πτέρυγας καταλήγουν σε πέρασμα προς την πίσω αυλή. Από άνοιγμα στην βορειοανατολική γωνία της πρώτης πτέρυγας που συναντά ο επισκέπτης, γίνεται η είσοδος στην επόμενη πτέρυγα. Επιπλέον, στο σημείο αυτό, μεταξύ της πρώτης και δεύτερης πτέρυγας, παρεμβάλλεται επίμηκες αίθριο. Η δεύτερη πτέρυγα αποτελείται από ένα πρώτο ορθογωνικό χώρο που εξέχει ογκοπλαστικά από το βασικό κτήριο και στην συνέχεια από ένα ακόμα επιμήκη χώρο, παράλληλο ως προς το αίθριο με διαδοχικούς χώρους λουτρού και γραμμικό διάδρομο προς την μεριά του αίθριου.

Βιβλιογραφία: Βελένης, Γ.[1994], «Οι οχυρώσεις της Πρέβεζας και της Ευρύτερης Περιοχής. Η περίοδος από το 1495 έως την Συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699). Απεικονίσεις της Πρέβεζας και της ευρύτερης περιοχής», στο Πρεβεζάνικα Χρονικά,Τ.30, σ.6 Δημητρόπουλος Δ. [2010] «Οχυρωματικές οικοδομικές εργασίες του Αλή πασά στην Πρέβεζα», στο Βρέλλη-Ζάχου Μ., Σταυράκος Χ. (επίμ.)[2010] Πρέβεζα Β’ Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την ιστορία και τον πολιτισμό της Πρέβεζας, (Πρέβεζα 16-20 Σεπτεμβρίου 2009), σ. 41-51, Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Άκτια Νικόπολις Καράμπελας, Ν. Μαμαλούκος Στ.Β., [1994], Νικόπολις - Πρέβεζα, Συλλεκτικό αρχείο Νίκου Δ. Καράμπελα και άλλα ιδιωτικά αρχεία, Πρέβεζα

219

Σαρρή, Ε. Π., Σαρρή Β.Π. [2017], σ.302-330

134

Καράμπελας, Ν.Δ. [2005], « Ο Άγγλος θεολόγος Tomas S. Hughes στην Πρέβεζα και την Νικόπολη», Πρεβεζάνικα Χρονικά 41-42, σ.53-144 Καράμπελας Ν.Δ. [2006], Επί Χάρτου. Χαρακτικά της Πρέβεζας, Πρέβεζα Καράμπελας Ν.Δ. [2007], «ο Άγγλος λοχαγός William Leake στην Πρέβεζα, τη Νικόπολη και το Άκτιο, Πρεβεζάνικα Χρονικά 43-44, σ.162-253, Πρέβεζα 2007 Καράμπελας, Ν.Δ. [2009], «Ο Άγγλος γιατρός Henry Holland στην περιοχή της Πρέβεζας» Πρεβεζάνικα Χρονικά Τ. 45-46, σ.142-215 Καράμπελας Ν.Δ. [2010], «Το κάστρο της Μπούκας (1478-1701) Η οχυρωμένη Πρέβεζα μέσα από πηγές στο Βρέλλη-Ζάχου Μ., Σταυράκος Χ. (επίμ.)[2010] Πρέβεζα Β’ Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την ιστορία και τον πολιτισμό της Πρέβεζας, (Πρέβεζα 16-20 Σεπτεμβρίου 2009), Τ. Ι, σ.103-113, Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Άκτια Νικόπολις 2010 Καράμπελας, Ν. Δ., [2017], «Οχυρώσεις ενός στρατηγικού περάσματος», στο [2017], Πρεβεζάνικα Χρονικά, Τ. 53-54, σ.99-140, Πρέβεζα 2017 Καρζής, Α. [1993], Πρέβεζα, Ιστορικόλαογραφική αναδρομή, Πρέβεζα Παλιούρα Α. [1993] «Τα κάστρα Πρέβεζας- Βόνιτσας-Λευκάδας στην εποχή της Βενετοκρατίας» ,στο Αυδίκος Β. Γρ. (επίμ.) [1993], Η ιστορία της Πρέβεζας Πρακτικά Α’ Διεθνούς Επιστημονικού συνεδρίου, (Πρέβεζα 22-24 Σεπτεμβρίου 1989), Πρέβεζα: Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας Σαρρή, Ε. Π. [2009], «Ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη της Πρέβεζας από τον 17ο αιώνα ως τις μέρες μας», στο Πρεβεζάνικα Χρονικά, Τ. 45-46, σ.225-281, Πρέβεζα 2017 Σαρρή, Ε. Π., Σαρρή Β.Π. [2017], «Το χαμάμ του Αλή Πασά στην Πρέβεζα», στο [2017], Πρεβεζάνικα Χρονικά, Τ. 53-54, σ.302-330, Πρέβεζα 2017 Ξενόπουλος Σ.[1884], Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτας και Πρεβέζης, Καλλούς, Αθήνα 1884,σ.224

Εικ.239: Κάτοψη και τομή συγκροτήματος, ψηφιακή απόδοση Κωτσούλα Θ.

Εικ. 240: Κάτοψη και τομή οθωμανικού πυρήνα,

135

Εικ.241: Απόσπασμα τουρκικού στρατιωτικού χάρτη του 1900 όπου αναφέρεται η θέση των τούρκικων λουτρών, πηγή: Καράμπελας, Μαμαλούκος, [1994], εικ.29

Εικ.242: Χαλκογραφία του 1571 για τον Αμβρακικό κόλπο, διακρίνεται αναφορά στην πηγή (Fontana)

136

Εικ.243: Ένταξη του κάστρου της Μπούκας στην σημερινή τοπογραφία της Πρέβεζας, πηγή: Καράμπελας Ν.

[2010], σ.433

Πάργα, Λουτρό στο Κάστρο της Πάργας Θέση: Το λουτρό εντοπίζεται στο βόρειο τμήμα του κάστρου της Πάργας, στο μεγαλύτερο ύψωμα της εσωτερικής ακρόπολης, και ενσωματώνεται στο κτηριακό συγκρότημα του Σαραγιού. Το λουτρό τοποθετείται κεντρικά του ανώτερου επιπέδου του συγκροτήματος αυτού, με βορειοδυτικό προσανατολισμό και αποτελεί μέρος της εξωτερικής βορεινής οχύρωσης. Ιστορικά: Το λουτρό αποτελεί τμήμα των έργων οχύρωσης του Αλή Πασά στο κάστρο της Πάργας μετά την παραχώρηση της Πάργας από τους Βρετανούς το 1819. Οι οχυρωματικές επεμβάσεις αυτές, δηλαδή η δημιουργία οχυρωματικής περιβόλου και διώροφου κτίσματος στο εσωτερικό, κατασκευάστηκαν -σε ορισμένα σημεία- με καταστροφή της παλαιότερης οχύρωσης, και αποτελούν πιθανώς μεταγενέστερη προσθήκη στο υπάρχον ενετικό κάστρο του 16ου αι. Περιγραφή: Το λουτρό λειτουργικά αποτελεί μέρος του συγκροτήματος του Σαραγιού και του τεμένους που υπήρχε και τροφοδοτείται από τις παρακείμενες δεξαμενές. Πρόκειται για ένα ορθογωνικό κτίσμα μικρού μεγέθους, με βορειοδυτικό προσανατολισμό, που σήμερα σώζεται σε μέτρια κατάσταση. Η πρόσβαση σε αυτό γίνεται μέσω δύο θυρών εκατέρωθεν στις βόρειες γωνίες του κτηρίου, μια στην ανατολική πλευρά μέσω εξωτερικής κλίμακας από τον περίβολο της ακρόπολης, και μια στα δυτικά από τον προμαχώνα του κάστρου. Το λουτρό αποτελείται από έναν τετράγωνο χώρο διαστάσεων 3,30Χ3.30 περίπου, που είναι ο κύριος χώρος του λουτρού και έναν επιμήκη, μικρότερο χώρο παράλληλο στην νότια πλευρά του, που πρέπει να αποτελούσε τον χώρο της δεξαμενής ή κάποιο ιδιαίτερο δωμάτιο του λουτρού. Το δεύτερο αυτό δωμάτιο είναι καμαροσκέπαστο ενώ ο κυρίως χώρος στεγάζεται από ημιθόλιο. Οι τέσσερεις γωνίες του κεντρικού χώρου κοσμούνται από τέσσερα τεταρτοθόλια μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται διακοσμητικά τόξα όμοιας ακτίνας. Εικ.244: Άποψη του λουτρού της Πάργας από την Α’ στάθμη του συγκροτήματος, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

137

Ο ανατολικός, βόρειος και δυτικός τοίχος του λουτρού φέρουν εσοχές πλάτους 0.3Χ0.2Χ0.5 μ. συμμετρικά σε ύψος 1.70, με εμφανή εσωτερικά την απόληξη πήλινων σωληνώσεων δ. 10 εκ. για την έξοδο του ατμού. Ο νότιος ενδιάμεσος τοίχος σύνδεσης με τον καμαροσκέπαστο χώρο είναι, στο μεγαλύτερο μέρος του, κατεστραμμένος, όπως επίσης και ο εξωτερικός νότιος του δεύτερου χώρου, πιθανώς λόγω κατάρρευσης. Εξωτερικά επίσης, σημειώνονται μεγάλα κενά και ακανονιστίες στο ανώτερο τμήμα της λιθοδομής του δυτικού τοίχου με κατεστραμμένο μεγάλο μέρος άνωθεν της θύρας. Ακανονιστίες παρατηρούνται και στο ανώτερο τμήμα της εξωτερικής παρειάς του ανατολικού, με ίχνη κονιάματος να διατηρούνται σε μεγάλο μέρος. Γενικότερα, η κατασκευή του λουτρού είναι μέτρια. Χρησιμοποιείται αργολιθοδομή, ενώ παρατηρούνται αυλακώσεις σε επίπεδα, προφανώς, λόγω ύπαρξης στο σημείο ξυλοδεσιάς που καταστράφηκε. Η κατασκευή του κεντρικού θόλου, μέχρι το σημείο που διατηρείται, γίνεται από λαξευτή λιθοδομή ενώ, εσωτερικά, εντοπίζονται μεγάλα τμήματα κονιάματος στα τεταρτοθόλια.

Βιβλιογραφία: C.P de Bosset, Η Πάργα και τα Ιόνια νησιά, Σύλλογος Παργινών Αθήνας, Δωδώνη Εργολάβος, Σ. [1995], Εβλιά Τσελέμπη, Ταξίδι στην Ήπειρο, Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο του 17ου αιώνα, Ιωάννινα: Ήπειρος, 1995, σ.60 Περραιβός, Χ. [1857], Ιστορία του Σουλίου και Πάργας, Τ. Α´-Β´, Αθήνα,1857. Τσάκας, Ν. [1966], Πάργα : τοπία και ομορφιές, εκκλησίες και κειμήλια, έξοδος και θρύλος. Αθήνα, 1966. Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822), Ιστορικήπολιτική-οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα, σ.191192 Σύνδεσμος ΥΠ.ΠΟ, 18η Ε.Φ.Α για την Ιστορία του Κάστρου της Πάργας: http://18eba.culture.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=93:2014-06-24-0623-12&catid=84&Itemid=489 Εικ.245, 246: Άποψη του κάστρου της Παργας από ψηλά

138

Εικ.247,248: Άποψη του λουτρού της Πάργας από το τελευταίο επίπεδο του συγκροτήματος, Γενική Άποψη του εσωτερικού χώρου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.249: Εσωτερική άποψη εισόδου, θόλου και χώρου δεξαμενής, Εικ.250: Άνοιγμά της εισόδου του λουτρού, Εικ.251: Κατεστραμμένος τοίχος της δεξαμενής, Εικ.252: Καμαροσκέπαστος χώρος δεξαμενής

139

Εικ.253: Κάτοψη της ανώτερης στάθμης του συγκροτήματος με σημειωμένη τη θέση του λουτρού

140

Θεσπρωτία, Λουτρό στην Παραμυθιά Θέση: Το λουτρό της Παραμυθιάς βρίσκεται στις δυτικές παρυφές της πόλης, σε απόσταση 100 περίπου μ. βόρεια του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το κτήριο καταλαμβάνει τμήμα γηπέδου επί της οδού Μητροπολίτου Νεοφύτου ιδιοκτησίας του ΥΠΠΟΑ και έκτασης 700 τ.μ.

Περιγραφή: Η είσοδος στο λουτρό γίνεται από την βόρεια πλευρά του, στον χώρο των αποδυτηρίων, ο οποίος σώζεται στο επίπεδο των θεμελίων. Στον χώρο των αποδυτηρίων έχει βρεθεί τμήμα εξάπλευρου περιρραντηρίου (συντριβανιού) που εξωτερικά ήταν επενδυμένο με μαρμάρινες πλάκες. Διακρίνεται, επίσης, πήλινος αγωγός για την τροφοδότηση νερού. Περιμετρικά, στην βάση των τοίχων, εντοπίζονται τα λείψανα κτιστών εδράνων, στα οποία ανοίγονται μικρές εσοχές 220. Ο πυρήνας του λουτρού, ο οποίος αντιστοιχεί στο διατηρημένο του τμήμα, αποτελείται από τέσσερεις ορθογώνιους χώρους που επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτά ανοίγματα. Ο χώρος των αποδυτηρίων επικοινωνούσε με τον διαστάσεων 1.85Χ2.10 μ. χώρο της προετοιμασίας του χλιαρού. Από και, μέσω αυτού, στην συνέχεια από οδηγούμαστε στον χλιαρό χώρο. Ένα άνοιγμα στο δυτικό τοίχο του χώρου αυτού οδηγούσε στο χλιαρό, το οποίο έχει διαστάσεις 3.25Χ3μ. και διαθέτει ανοίγματα στη νότια πλευρά του προς το θερμό, και στη δυτική πλευρά του προς ένα μεταβατικό, μικρό χώρο. Στην ανατολική πλευρά του θερμού χώρου υπάρχει επίσης άνοιγμα προς ένα ιδιαίτερο διαμέρισμα του θερμού χώρου. Από το τελευταίο διαμέρισμα υπάρχει επίσης πέρασμα προς τον βοηθητικό καμαροσκέπαστο χώρο, μεταξύ του θερμού και του χλιαρού, ο οποίος με την σειρά του συνδέεται με την μικρή δεξαμενή στα δυτικά, η οποία πιθανόν να χρησίμευε για το τελικό στάδιο του λουτρού, της περίχυσης με ψυχρό νερό.221 Εικ.255: Εξωτερική άποψη του λουτρού της Παραμυθιάς

220

Βασιλικού - Καραμπερίδη [2001], σ.8

221

Βασιλικού - Καραμπερίδη [2001], σ. 10

141

Θεσπρωτία, Λουτρό στην Παραμυθιά Από εκεί ο λουόμενος περνούσε ξανά στο χλιαρό και θα κατέληγε στο αποδυτήριο. Υπάρχουν ακόμα υπολείμματα θολωτής δεξαμενής εξωτερικά, στα νότια του λουτρού, σε επαφή με τον θερμό χώρο καθώς και εστία θέρμανσης του λουτρού από την οποία ξεκινούν οι κτιστοί αγωγοί του θερμού αέρα προς τα υπόκαυστα. Οι τοιχοποιίες του λουτρού, σώζονται σε ύψος 4 μ. στους χώρους της προετοιμασίας, του χλιαρού, του μεταβατικού χώρου και του ιδιαίτερου διαμερίσματος, ενώ στους υπόλοιπους στο επίπεδο της θεμελίωσης. Τις τοιχοποιίες του χλιαρού και του θερμού διαπερνούν σε διάφορα σημεία αγωγοί των υποκαύστων, όπως και πήλινοι αγωγοί μεταφοράς νερού. Η κατασκευή των τοίχων ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα με λαξευτή τοιχοποιία, και δύο σειρές οριζόντιων και κατακόρυφων τούβλων.

Ιστορικά: Το λουτρό της Παραμυθιάς αναφέρεται για πρώτη φορά το 1809 από τον W.M. Leake222, ο οποίος πιθανολογεί ότι το λουτρό είναι σύγχρονο με το ναό της Παναγίας. Οι απόψεις των νεώτερων μελετητών του μνημείου σχετικά με τη χρονολόγησή του διίστανται. Οι Δ. Τριανταφυλλόπουλος223 και Σ. Μουσελίμης224 θεωρούν το λουτρό βυζαντινό. Ο Χ. Μπούρας225 τοποθετεί το μνημείο στη μεσοβυζαντινή περίοδο (10ος12ος αι.). Η χρονολόγηση του λουτρού στη βυζαντινή εποχή αμφισβητείται από τους P. Soustal και J. Koder226 και, όπως φαίνεται, και από τον Κ. Τσουρή, στην πραγματεία του για τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο των υστεροβυζαντινών κτιρίων της βορειοδυτικής 222

Leake 1835, vol. IV, κεφ. 35, 63-64: «Some of the buildings in the town seem to be nearly of the period to which Procopius refers, particularly a church in the lower part of it dedicated to the Κοίμησις της Παναγίας, and a large bath close by, which has every appearance of being coeval with the church. (…) the plan of the bath is exactly like that of the modern Turkish baths, thus furnishing a strong argument for believing that the Turks adopted their baths, like the construction of their mosques, from the Greeks» 223 Τριανταφυλλόπουλος, [1984], 578 224 Μουσελίμης [1980], 311: «μεγαλόπρεπο θολωτό με πολλά χωρίσματα, με συμπαγείς τοίχους από λιθάρια, ασβέστη και τούβλα, πάχος των τοίχων 80 πόντων, ανάμεσα των οποίων διέρχονται πήλινοι νεροσωλήνες».

225 Μπούρας, Χ. [1982], σ.109 226 Soustal- J. Koder, [1981], Nikopolis und Kephallenia, TIB, Bd. 3, Vienne.

227 Τσουρής, Κ. [1988] σ.55, «Διατηρούνται επίσης και λιγοστά άλλα κτίσματα… και ένα λουτρό στην Παραμυθιά»

142

Ελλάδος227. Στις μελέτες της Ν. Βασιλικού228, της Ν. Βασιλικού και της Α. Καραμπερίδη229 και της Ε. Κανετάκη230 πιθανολογείται η «χρονολόγησή του λουτρού στο τέλος της βυζαντινής ή στις αρχές της οθωμανικής περιόδου (15ος αι.)» 231. Τη χρονολόγηση του λουτρού στην υστεροβυζαντινή περίοδο υποστηρίζει σε πρόσφατη μελέτη του ο A. Babuin232. Την άποψη του ο Babuin στηρίζει στη χρονολόγηση μεταξύ του 13ου και του 16ου αιώνα των απεικονίσεων πλοίων που, όπως ο ίδιος θεωρεί, ζει, έχουν χαραχθεί στα επιχρίσματα των τοίχων του κτηρίου μετά την εγκατάλειψη και την μερική καταστροφή του233. Τέλος, κατά τον Στ. Μαμαλούκο234, με βάση τη μορφή της τοιχοποιίας του το λουτρό θα πρέπει να χρονολογηθεί στην Οθωμανική περίοδο. Προκειμένου να καθορισθεί αν το λουτρό χρονολογείται στη βυζαντινή εποχή ή όχι αξίζει αυτό να συγκριθεί με βάση τα τυπολογικά και κατασκευαστικά του χαρακτηριστικά με άλλα ασφαλώς χρονολογημένα στη βυζαντινή εποχή λουτρά. Από τη σύγκριση του λουτρού της Παραμυθιάς με το ασφαλώς χρονολογημένο στην υστεροβυζαντινή περίοδο Λουτρό Κουλέ Καφέ της Θεσσαλονίκης (13ος-14ος αιώνας) των δύο λουτρών φαίνεται ότι σε επίπεδο κάτοψης τα λουτρά διαφέρουν ως προς τα μεγέθη των χώρων τους και τη σχέση των τελευταίων μεταξύ τους, άρα και την τυπολογία τους. Οι χώροι του λουτρού της Παραμυθιάς έχουν τετράγωνο σχήμα και πολύ μικρές διαστάσεις και είναι διατεταγμένοι σε μη γραμμική (άρα και λογική) διάταξη, σε σχέση με την λουτρική διαδικασία (ψυχρό – χλιαρό – θερμό). Αντίθετα, στο λουτρό Κουλέ Καφέ οι χώροι είναι επιμήκεις, παράλληλοι μεταξύ τους και

228Βασιλικού,

Ν. [2000], Οδοιπορικό στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσπρωτίας, στο Κ. Κωνσταντινίδης (επίμ.), Διαλέξεις Ι (Χειμώνας 1996-Άνοιξη 1997), Ιωάννινα, 127-142.

229 Βασιλικού, Ν. - Καραμπερίδη,Α. [2001], Μια μέρα στο λουτρό της Παραμυθιάς, εκπαιδευτικό πρόγραμμα, Υπ. Ε.Π.Θ.-Υπ.Πο. (Πρόγραμμα Μελίνα, εκπαίδευση & πολιτισμός), Ιωάννινα 2001 230 Κανετάκη, Ε. [2004] 231 Babuin, A. [2019], σ. 544 232 Babuin, A. [2019], «Το λουτρό της Παραμυθιάς και η χρονολόγησή του», στο: Χουλιαράς, Ιω.

- Πλιάκου, Γ. (επίμ.) [2019] Θεσπρωτία Ι. Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού συνεδρίου για τη Θεσπρωτία (Ηγουμενίτσα, 8-11 Δεκεμβρίου 2016), τ.2, 543-550, Ιωάννινα 2019 233 Babuin, A. [2019], σ. 548-549 234 Babuin, A. [2019], σ. 544, σημ.16. Τις απόψεις του Σ. Μαμαλούκου απηχεί εν πολλοίς και το παρόν κείμενο.

διατεταγμένη δηλαδή σε αυστηρή γραμμική σειρά. Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και κατά την σύγκριση του λουτρού της Παραμυθιάς με τα μεσοβυζαντινά λουτρά του Δερβενοσαλέσι, της Μονής Καισαριανής και της Σπάρτης, στα οποία η κάτοψη είναι γενικά συμμετρική, το μήκος των δωματίων καλύπτει το πλάτος ολόκληρου του κτηρίου. Σε αυτά τα λουτρά υπάρχουν επίσης κόγχες, οι οποίες απουσιάζουν από το λουτρό της Παραμυθιάς. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι τα πρώιμα οθωμανικά λουτρά είχαν σχετικά μη ορθολογική οργάνωση των χώρων, με παρεμβολές μικρών βοηθητικών χώρων, ατάκτως διατεταγμένων.235 Παραδείγματα αυτής της τυπολογικής οργάνωσης αποτελούν το λουτρό της Κυπαρισσίας και το λουτρό του Διδυμοτείχου (1398-1399). Από τον 16ο αι, και μετά επικρατεί μια πιο ορθολογική οργάνωση και απουσιάζουν οι βοηθητικοί χώροι. Σύγκριση μεταξύ του λουτρού της Παραμυθιάς και των παραπάνω βυζαντινών λουτρών μπορεί να γίνει και με βάση τον τρόπο κάλυψης των χώρων τους, καθώς ο τρόπος κάλυψης των λουτρών διαφοροποιείται κατά εποχές. Στο λουτρό της Παραμυθιάς η κάλυψη των τριών σωζόμενων χώρων γίνεται με πλίνθινους ημισφαιρικούς θόλους που φέρονται από λοφία. Αυτός ο τρόπος κάλυψης, απέχει αρκετά, από την στέγαση των βυζαντινών λουτρών της βυζαντινής περιόδου, όπως στο λουτρό «Κουλέ Καφέ» όπου τρούλος με τοξωτά ανοίγματα στο τύμπανό του καλύπτει μόνο τον μέσο οίκο ενώ οι υπόλοιποι χώροι είναι καμαροσκέπαστοι. Από το γεγονός ότι το λουτρό της Παραμυθιάς δεν έχει παράθυρα, εκτός από ένα, αποφραγμένο σήμερα, στην δυτική όψη του, προκύπτει ότι οι θόλοι του λουτρού της Παραμυθιάς πρέπει να διέθεταν οπές φωτισμού του εσωτερικού του, όπως συνήθως συμβαίνει στα οθωμανικά λουτρά αλλά όχι και στα βυζαντινά λουτρά. Εικ.256: Κάτοψη λουτρού Παραμυθίας, Εικ.257: Kάτοψη λουτρού Κουλέ καφέ, Εικ.258: Λουτρό Ορούκ Πασά στο Διδυμότειχο, χρονολόγηση (1398-1399), Εικ.259: Αεροφωτογραφία λουτρού Παραμυθιάς, Εικ.260: άποψη του εσωτερικού του λουτρού της Παραμυθιάς με εμφανή τον τρόπο κατασκευής της θολοδομίας, Εικ.261: άποψη του λουτρού Κουλέ καφέ

235

Μπρούσκαρη, Ε. [2008], σ.56, «τον 16ο αι. αποκτούν κλασσικά χαρακτηριστικά. Η οργάνωση των χώρων γίνεται πιο ορθολογική, κανονική και με γεωμετρική καθαρότητα. Η διάταξη είναι

σχεδόν συμμετρική και λείπουν οι μικροί, άτακτα διατεταγμένοι, βοηθητικοί και ενδιάμεσοι χώροι. Από το ορθογώνιο σώμα του κτηρίου προεξέχει μόνο ο χώρος των αποχωρητηρίων.»

143

Θεσπρωτία, Λουτρό στην Παραμυθιά Σημαντικά στοιχεία για την στήριξη της χρονολόγησης του λουτρού της Παραμυθιάς στην οθωμανική περίοδο αντλούνται και από τη μορφή της τοιχοποιίας του κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα με διπλή σειρά τούβλων σε οριζόντια και κατακόρυφη διάταξη, που με πρώτη ματιά, δικαιολογημένα ίσως, προκαλεί σύγχυση ως προς την χρονολόγηση. Η παραπάνω τεχνική συναντάται στην ύστερη βυζαντινή περίοδο,236 (βλ. Εικ.266, πίνακα Τ9, Αγία Αικατερίνη Θεσσαλονίκης, Αγ. Απόστολοι, Καθ. Μονής Βλατάδων, περί το 1351) ωστόσο παραδείγματα χρήσης της υπάρχουν και στην πρώιμη οθωμανική περίοδο237 με νεότερο παράδειγμα το λουτρό Τραϊανούπολης, Gazi Evrenos Bey Khan (1375-1380) το οποίο φέρει επίσης πλινθοπερίκλειστη ημιλαξευτή λιθοδομή. Μάλιστα διπλή πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία χρησιμοποιείται και στο τέμενος του Ιμαρέτ της Άρτας (15ος αι.), ενώ εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με λαξευτούς – ημιλαξευτούς λίθους και σε άλλα μεταγενέστερα παραδείγματα μέχρι το 16ο αι. (Ισαάκ Πασά Τζαμί,15ος αι. ή Αλατζά Ιμαρέτ,16ος αι.) (Εικ.267) ή ενδεχομένως και αργότερα (17ος αι.). Ωστόσο, στους επόμενους αιώνες της οθωμανικής αρχιτεκτονικής (18ος-19ος) οι κατασκευές θα γίνουν πιο πρόχειρες καθώς χρησιμοποιείται περισσότερο αργή λιθοδομή με ξυλοδεσιές238. Με βάση αυτά τα δεδομένα η χρήση της πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αδιάσειστο στοιχείο χρονολόγησης του λουτρού στη βυζαντινή εποχή.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αποτελεί και ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του γείσου του λουτρού στην δυτική πλευρά και εξέχει εμφανώς από την τοιχοποιία, ενώ η κατώτερη σειρά πλίνθων διατηρείται σε εσοχή. Τα οδοντωτά γείσα στην απόληξη των τοιχοποιιών συναντώνται τόσο στην μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή 239, αλλά και στην Οθωμανική περίοδο. Μάλιστα, αναφέρεται ότι: «Στα οδοντωτά γείσα που διατηρούνται σε παλαιοχριστιανικά και μεσοβυζαντινά μνημεία … οι δύο οριζόντιες σειρές τούβλων, που περιβάλλουν την ενδιάμεση σειρά με τα διαγώνια τούβλα, προεξέχουν από την επιφάνεια του τοίχου» ενώ «Στα μεταγενέστερα βυζαντινά μνημεία...τα γείσα είναι συνήθως διπλά ή τριπλά διαφοροποιούνται όμως ως προς την κάτω οριζόντια σειρά των τούβλων της χαμηλότερης οδοντωτής ταινίας, που δεν προεξέχει πλέον από το μέτωπο του τοίχου.»240 Στα οθωμανικά κτήρια του 15ου-16ου αι. επίσης είναι πολύ συνήθης η μετατόπιση του γείσου βαθμιδωτά έξω από το πάχος του τοίχου, όπως συμβαίνει και στο Ορτά Τζαμί. (Βέροια, 1490-1491) (Εικ.269)

236

[2010], σ.180: «Early ottoman architecture showed two styles. Ashlar buildings works of cut and polished stone in the Seljuk manner were erected side by side with works of the new style, using local brick and stone masonry with simple ornamental brickwork,…derived from the Byzantine patterns”, 239 Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.222 , «Οι οδοντωτές ταινίες σχηματίζονται από τρεις οριζόντιες σειρές τούβλων, εκ των οποίων στη μεσαία τα τούβλα είναι τοποθετημένα διαγωνίως. Οι οδοντωτές ταινίες κατασκευάζονται ένθετες, δεν προεξέχουν από το μέτωπο της τοιχοποιίας και δημιουργούν σκιερές ζώνες. Συνήθως συνδυάζονται και με άλλο διάκοσμο.» Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.224, «Η οδοντωτή ταινία είναι ένα από τα πρωιμότερα στοιχεία πλίνθινου διακόσμου και χρησιμοποιείται από τα μεσοβυζαντινά ως κατά τα ύστερα βυζαντινά χρόνια. Απουσιάζει από τα μνημεία της Κωνσταντινούπολης και συνδέεται με τα μνημεία της Ελλαδικής σχολής. Μεγάλη χρήση της γίνεται σε μνημεία του Δεσποτάτου της Ηπείρου» 240 Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.226 241 Babuin, A. [2019], σ.548

Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.133-136, «Η πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία είναι χαρακτηριστική της Ελλαδικής σχολής όπου οι συνήθως καλοπελεκημένοι και οριζόντια τοποθετημένοι λίθοι πλαισιώνονται από τούβλα. Απαντά ήδη από τα τέλη του 9ου αιώνα σε ναούς της Καστοριάς τον 10 αιώνα στην Κορωνησία και επικρατεί με αμελή εκτέλεση σε όλη την έκταση του Δεσποτάτου της Ηπείρου υπό την επίδραση της Ελλαδικής σχολής», σημ.70: Η χρήση πλινθοπερίκλειστου συναντάται επίσης και στην Μεγάλη Παναγιά της Παραμυθιάς. Για την εξέλιξη των τοιχοποιιών κατά την βυζαντινή περίοδο, Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.167-171, Διπλό πλινθοπερίκλειστο σύστημα δεν συναντάται στην πρώιμη βυζαντινή και μεσοβυζαντινή περίοδο αλλά αποτελεί μεταγενέστερο τρόπο κατασκευής Υστεροβυζαντινής περιόδου.

237 Ahmeed Fatouh [2010], σ.234, «The formation of the facades using brick and stone represents the most characteristic feature which certifies the continuity of the Greek-Byzantine style in the ottoman architecture of Greece.» κ. σ.183 238 Μπρούσκαρη, Ε. [2008], σ.57, «Μέχρι τον 16ο αι., στις τοιχοποιίες τους κυριαρχεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, χωρίς τη χρήση λαξευτών λίθων. Τον 18ο αι., οι τοιχοποιίες κτίζονται με λαξευμένους και αργούς λίθους και ξυλοδεσιές και επιχρίονται με σοβά.» Ammen Fatouh,

144

Η κατασκευή και η χρονολόγηση του λουτρού της Παραμυθιάς ενώ έχει επανειλημμένα συσχετιστεί με το γειτονικό ναό της «Μεγάλης Παναγιάς» Παραμυθίας241, παρουσιάζει ορισμένες κατασκευαστικές και μορφολογικές διαφορές από το δεύτερο. Παρόλο που φαινομενικά διατηρείται η πλινθοπερίκλειστη δομή της τοιχοποιίας και στα δύο παραδείγματα, στην περίπτωση του ναού, γίνεται χρήση μονής σειράς οριζόντιων τούβλων και διπλής σειράς κατακόρυφων ενώ όπως διαβάζουμε «γενικά η τοιχοποιία είναι ισόδομη άλλα χωρίς αυστηρή κανονικότητα.

Εικ.262: Απόψεις του λουτρού της Παραμυθιάς Εικ.263: τοιχοποιία από το λουτρό Τραιανούπολης, Gazi Evrenos Bey Khan (1375-1380)

Εικ.264: Πλινθοπερίκλειστες τοιχοποιίες οθωμανικών μνημείων, Εικ.265: Ισακ Πασά Τζαμί (1484)

Εικ.266: Είδη μεσοβυζαντινών και υστερβυζαντινών τοιχοποιιών από μνημεία της Θεσσαλονίκης, Εικ.267: Γιαχουντί Χαμάμ (16ος αι.), Αλατζά Ιμαρέτ (15ος αι.), Αλατζά Ιμαρέτ (15ος αι.)

145

Θεσπρωτία, Λουτρό στην Παραμυθιά

Εικ.268:Οδοντωτά γείσα σε εσοχή και εξοχή, στον Αγιο ευθύμιο και στους Αγίους Αποστόλου Θεσσαλονίκης αντίστοιχα Εικ.269: Βέροια, Οδοντωτό γείσο στο Ορτά Τζαμί Εικ.270: Οδοντωτό γείσο στο λουτρό Παραμυθιάς Εικ.271.: Θύρα του λουτρού της Παραμυθιάς, Εικ.272: Εσωτερική θύρα από το λουτρό στο Μαράτι με χαρακτηριστικό διακοσμητικό, πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Εικ.273: Τομή του λουτρού Κουλέ Καφέ με εμφανή την ύπαρξη πλίνθων σε τοξωτή διάταξη στα περάσματα,

:

146

Οι λίθοι είναι στοιχειωδώς ορθογωνισμένοι και έχουν γωνίες στρογγυλευμένες»242. Η τοιχοποιία του λουτρού, όπως αναφέρθηκε, είναι κατασκευασμένη κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα με διπλή σειρά πλίνθων σε οριζόντια και κάθετη διάταξη, ενώ η διάταξη των πλίνθων (ενδεχομένως και η λάξευσή τους) εμφανίζει μια ορισμένη «κανονικότητα», χαρακτηρισμένη από σχεδόν ισομεγέθεις οριζόντιες σειρές λίθων και πλίνθων. Επιπλέον, η χρήση πλίνθου τόσο περιμετρικά των ανοιγμάτων όπως γενικότερα συμβαίνει στα κτήρια της μεσοβυζαντινής και υστεροβυζαντινής περιόδου αλλά και γενικά η παρουσία κεραμοπλαστικού διακόσμου (οδοντωτές ταινίες κτλ.) σε διάφορα σημεία στις όψεις του ναού, αποτελούν στοιχεία τα οποία επιμελώς απουσιάζουν από το λουτρό της Παραμυθιάς. Τα πλαίσια των ανοιγμάτων του λουτρού της Παραμυθιάς, διαμορφώνονται από συμπαγή, καλά λαξευμένη λιθοδομή τόσο στους λαμπάδες αλλά και πιθανώς και στο ανώφλι. Η τεχνική αυτή αποτελεί χαρακτηριστικό της οθωμανικής περιόδου οπού πολλές φορές το άνωθεν τμήμα του ανοίγματος μπορεί να αποτελείται και από πλίνθους σε τοξοειδή διάταξη. Επιπλέον στα ανοίγματα του λουτρού, εκτός από την χρήση αμιγούς λιθοδομής χρησιμοποιούνται και χαρακτηριστικά διακοσμητικά στοιχεία (ορθογωνική εσοχή) χαρακτηριστικό οθωμανικής τεχνοτροπίας (βλ. λουτρό στο Μαράτι κ.ε.)(Εικ.271, 272) Τα στοιχεία αυτά φανερώνουν ότι μάλλον είναι απίθανο η κατασκευή του λουτρού να είναι σύγχρονη με τον ναό. Συνεπώς, με βάση τόσο τα τυπολογικά όσο και τα κατασκευαστικά και τα μορφολογικά του στοιχεία, τα οποία δεν απαντούν σε παραδείγματα της μεσοβυζαντινής και της υστεροβυζαντινής περιόδου, το λουτρό της Παραμυθιάς πρέπει να θεωρηθεί κτίσμα της οθωμανικής περιόδου. Οι όποιες φαινομενικές ομοιότητες της τοιχοποιίας του λουτρού με εκείνη του ναού της Παναγίας πρέπει να αποδοθούν στις αναμφισβήτητες επιρροές που η πρώιμη οθωμανική αρχιτεκτονική είχε δεχθεί από την αρχιτεκτονική της υστεροβυζαντινής περιόδου. Εικ.274, 275: Εξωτερικές απόψεις του λουτρού της Παραμυθιάς, Εικ.276, 277, 278: εσωτερικές απόψεις του λουτρού (σύστημα υποκαύστων, περάσματα, πήλινοι αγωγοί νερού), Εικ.279: Κάτοψη λουτρού Παραμυθιάς Εικ.280: Τομή, δυτικός τοίχος του χλιαρού

242

Πασαλή, Α. [2015], Σ.372

147

Θεσπρωτία, Λουτρό στην Παραμυθιά Βιβλιογραφία: Βασιλικού, Ν. [2000], Οδοιπορικό στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσπρωτίας, στο Κ. Κωνσταντινίδης (επίμ.), Διαλέξεις Ι (Χειμώνας 1996-Άνοιξη 1997), Ιωάννινα, 127-142. Βασιλικού - Καραμπερίδη [2001], Μια μέρα στο λουτρό της Παραμυθιάς, εκπαιδευτικό πρόγραμμα, Υπ. Ε.Π.Θ.- Υπ.Πο. (Πρόγραμμα Μελίνα, εκπαίδευση & πολιτισμός), Ιωάννινα 2001 Κανετάκη, Ε. Ι. [2004], Οθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο, Αθήνα Κραψίτης Β. [1985], Η ιστορία της Παραμυθιάς, Αθήνα 1985

Τριανταφυλλόπουλος, Δ. [1977], Στερέωση μνημείων και διαμόρφωση χώρων. Νομός Ιωαννίνων, ΑΔ 32: Χρονικά Β΄ 1, 157-180 Τριανταφυλλόπουλος, [1984], Η μεσαιωνική Φωτική και η θέση της στην Παλαιά Ήπειρο, στο D. I. Pallas (éd.), ACIAC X, vol. II, Communications, Βατικανό - Θεσσαλονίκη, σ.577-584 Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], Υλικά και τρόποι δόμησης στα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Διδακτορική Διατριβή, Επιβλ. Νικονάνος, Ν., Θεσσαλονίκη 2012

Μουσελίμης Σ. Γ. [1980], Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας, θρύψαλα, συντρίμμια και χαλάσματα, Παλαιοντολογία - Προϊστορία – Ιστορικοί Χρόνοι -Ρωμαιοβυζαντινή εποχή - Τουρκοκρατία, Ιωάννινα

Τσούρης, Κ. [1988], Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των υστεροβυζαντινών μνημείων της Βορειοδυτικής Ελλάδος, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Διδακτορική Διατριβή, Καβάλα 1988

Μπούρας, Χ. [1982], «Ένα βυζαντινό λουτρό στη Λακεδαιμονία», ΑΕ, σ.100-112

Babuin, A. [2019] «Το λουτρό της Παραμυθιάς και η χρονολόγησή του», στο: Χουλιαράς, Ιω. Πλιάκου, Γ. (επίμ.) [2019] Θεσπρωτία Ι. Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού συνεδρίου για τη Θεσπρωτία (Ηγουμενίτσα, 8-11 Δεκεμβρίου 2016), τ.2, 543-550, Ιωάννινα 2019,

Μπρούσκαρη, Ε. [2008], Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ. ΠΟ. Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων, 2009, σ.57 Οικονόμου, Φ. Γ. [1979], Η Θεσπρωτία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των ημέρων ημών, Αθήνα 1979 Παπαδοπούλου, Β. [2009], Βυζαντινά Μνημεία Ηπείρου , Υπουργείο Πολιτισμού 8η εφορία αρχαιοτήτων, Σελ. 213-216 Πασαλή, Α. [1996-1997], «Η Μεγάλη Παναγιά στην Παραμυθιά Θεσπρωτίας», ΔXAE 19, 369394.

148

Ameen Fatouh A. [2010], Byzantine influences on early ottoman architecture of Greece, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2010 Soustal- J. Koder, [1981], Nikopolis und Kephallenia, TIB, Bd. 3, Vienne.

Θεσπρωτία, Λουτρό στην πόλη της Παραμυθιάς Θέση: Σύμφωνα με τον Σ. Μουσελίμη243 υπήρχε λουτρό στην πόλη της Παραμυθιάς, στο δυτικό άκρο της πόλης ενώ ο Εβλιά Τσελέμπη244 αναφέρει πως υπήρχε χαμάμ στην αγορά της Παραμυθιάς. Δεν υπάρχουν ωστόσο αρκετά στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την ταύτιση των δύο λουτρών. Μια ακόμα αναφορά στην ύπαρξη λουτρού έχουμε από δημοσίευση των αρχαιολογικών υπηρεσιών που αναφέρει ότι: «Στη νοτιοανατολική άκρη της πόλης, στη θέση «Τάτση», έχουν επισημανθεί υπολείμματα από τουρκικό «χαμάμ»».245

Εικόνες: Δεν έχουν δημοσιευτεί. Σχέδια: Δεν έχουν δημοσιευτεί.

Ιστορικά: Το λουτρό που βρισκόταν στο δυτικό άκρο της πόλης σημειώνεται από τον Μουσελίμη ως «κτήριο των τούρκικων χρόνων» ενώ το άλλο φαίνεται να κατασκευάστηκε από κάποιον ευεργέτη Χουσείν Σαχ οπότε και εντάσσεται στην ίδια περίοδο.246

Περιγραφή: Σύμφωνα με περιγραφή που έχει δημοσιευτεί, το λουτρό στο δυτικό άκρο της Παραμυθιάς είναι θολωτό και αποτελείται από δύο κτήρια, το ένα μισοκατεστραμμένο, με διαστάσεις 10Χ5.85 μ. και το άλλο 5.3Χ4 μ.247

Βιβλιογραφία: Μουσελίμης, Σ. Γ. [1980], 1897-1984 Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας : θρύψαλα, συντρίμμια και χαλάσματα: παλαιοντολογία, προϊστορία, ιστορικοί χρόνοι, ρωμαιοβυζαντινή εποχή, τουρκοκρατία, Ιωάννινα 1980, σ.311 ΑΔ 29 (1973-1974) Τ. Β2, σ. 624 Εργολάβος, Σ. [1995], Εβλιά Τσελέμπη, Ταξίδι στην Ήπειρο, Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο του 17ου αιώνα, Ιωάννινα: Ήπειρος, σ.81

243Μουσελίμης,

Σ. [1980], σ.311 Σ’ όλη τη Θεσπρωτία τα μόνα γνωστά λουτρά που διασώθηκαν είναι τα δύο της Παραμυθιάς. Το πρώτο το βυζαντινό εντός της πόλης πλησίων της Μεγαλεκκλησιάς και το δεύτερο των τούρκικων χρόνων στο δυτικό άκρο. Και τα δύο ερείπια.

244 Εργολάβος, Σ. [1995], σ.81 «Επίσης υπάρχουν τρείς μεντρεσέδες, έξι νηπιαγωγεία, ένα σχολείο «Χατζή αλή» και ένα «Χουσείν Πασά», τρείς τεκέδες, ένα χαμάμι αγοράς του ευεργέτη Χουσειν Σαχ. Έχει καλό κλίμα, λουτρά για το κοινό».

245

ΑΔ 29 (1973-1974) β2, σ.624 Βλ. σημ. 243 και 244 δελτίου 247 Μουσελίμης, Σ. [1980], σ.311, «Το δεύτερο και αυτό θολωτό, δυτικά της πόλης αποτελείται από δυο μικρά χτίρια, τόνα πλησίων του άλλου, από τα οποία το πρώτο εξωτερικών διαστάσεων 10Χ5,85 μ. διατηρείται το μισό και λιγότερο, το δε άλλο 5,30Χ4 μ. σε σχεδόν καλή κατάσταση.»

246

149

Θεσπρωτία, Λουτρό στο Γαρδίκι Θέση: Η ακριβής θέση του λουτρού στον οικισμό του Γαρδικίου δεν έχει δημοσιευτεί.

Ιστορικά: Αναφορά στο λουτρό του Γαρδικίου γίνεται από τον Pouqueville, μετά την καταστροφή της πόλης από τον Αλή Πασά, όπου ο περιηγητής τα βρήκε εγκαταλλελημένα.248

Περιγραφή: Δεν έχει δημοσιευτεί. Βιβλιογραφία: Pouqueville, F.,C.,H.,L. [2010], Ταξίδι στην Ελλάδα. Τα Ηπειρωτικά, ΙΙΙ, Πρέβεζα

Εικόνες: Δεν έχουν δημοσιευτεί Σχέδια: Δεν έχουν δημοσιευτεί

248 Pouqueville, F.,C.,H.,L. [2010], σ.28 «Παντού εμφανιζόταν η εικόνα της καταστροφής, έργο του

Σατράπη της Ηπείρου. Τα δημόσια λουτρά ανοιχτά, οι πόρτες των σπιτιών σπασμένες, τοίχοι

150

γκρεμισμένοι, δρόμοι πυρπολημένοι, και για ζωντανές υπάρξεις μερικά απαίσια τσακάλια, ή σκυλιά που είχαν γίνει σχεδόν άγρια…»

Θεσπρωτία, Λουτρό στους Φιλιάτες Θέση: Η ακριβής θέση των δημόσιων λουτρών στους Φιλιάτες Θεσπρωτίας δεν είναι γνωστή αλλά πιθανώς σχετίζεται με το κέντρο της πόλης, ίσως με κάποιο από τα τεμένη της.

Ιστορικά: Η μοναδική αναφορά για την ύπαρξη δημόσιων λουτρών στις Φιλιάτες γίνεται από τον Pouqueville το 1814. Λόγω του έντονου Μουσουλμανικού στοιχείου της περιοχής το λουτρό πιθανώς θα πρέπει να κατασκευάστηκε στην Οθωμανική περίοδο. 249

Περιγραφή: Δεν έχει δημοσιευτεί. Βιβλιογραφία: Οικονόμου Φ. Γ. [1979], Η Θεσπρωτία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των ημέρων ημών, Αθήνα, σ. 19

Εικόνες: Δεν έχουν δημοσιευτεί. Σχέδια: Δεν έχουν δημοσιευτεί.

249

Οικονόμου Φ. Γ. [1979], σ. 19 «Η σημερινή πόλη των Φιλιάτων είναι κτίσμα του ΙΗ’ αιώνος μ.Χ. κατοικηθείσα το πρώτον από μουσουλμάνους και αθίγγανους και βραδύτερον από το 1875 από χριστιανούς Έλληνας. Το 1814 αι Φιλιάται κατά τον Pouqueville, είχον 400 οικίας , 3 τζαμιά,

δημόσια λουτρά και μεγάλας υδροδεξαμενάς. ( Χ. Σούλη «ΜΕΕ», 23, 935) .Επί τουρκοκρατίας ησαν έδρα υποδιοικήσεως και από το 1924 μέχρι το 1928 έδρα μητροπόλεως. Σήμερον η πόλις των Φιλιατών σεμνύεται δια το μεγαλοπρεπέστατον και εκσυγχρονισμένο νοσοκομείο της….»

151

Θεσπρωτία, Λουτρό στο Μαργαριτί Θέση: Σύμφωνα με πηγές,250 στην πόλη του Μαργαριτίου υπήρχε λουτρικό συγκρότημα, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν σήμερα στην περιοχή περαιτέρω στοιχεία για τον ακριβή προσδιορισμό της θέσης του.

Ιστορικά: Η μοναδική αναφορά για το λουτρό της πόλεως του Μαργαριτίου προέρχεται από τα περιηγητικά κείμενα του Εβλιά Τσελεμπή. Εφόσον ο Τσελεμπή εντόπισε το λουτρό κατά επίσκεψή του στην περιοχή το 1670 αι., εποχή που το Μαργαρίτι είχε έντονο μουσουλμανικό στοιχείο, πιθανώς και το λουτρό εντάσσεται στην οθωμανική περίοδο.251

Περιγραφή: Δεν έχει δημοσιευτεί. Βιβλιογραφία: Εργολάβος, Σ. [1995], Εβλιά Τσελέμπη, Ταξίδι στην Ήπειρο, Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο του 17ου αιώνα, Ιωάννινα: Ήπειρος,1995 Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (17881822), Ιστορική – πολιτική - οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα

Εικόνες: Δεν έχουν δημοσιευτεί Σχέδια: Δεν έχουν δημοσιευτεί

250

Βλ. σημ. 251 Εργολάβος, Σ. [1995], σ 84. «Στο δυτικό μέρος του φρουρίου, σ’ ένα ίσιο μέρος, βρίσκεται η πόλη Μαργαρίτι. Έχει χίλια διακόσια ωραία και λιθόκτιστα σπίτια, με τοίχους, με κήπους και αμπέλια. Αποτελείται από έξι συνοικίες. Έχει δύο τζαμιά με μιναρέδες, από κεραμίδια. Το ένα 251

152

είναι στην αγορά. Έχει εφτά συνοικιακά προσκυνητάρια, ένα μεντρεσέ, δύο σχολεία αρρένων, δύο τεκέδες δερβίσηδων, ένα Λουτρό που κάπου κάπου είναι ανοιχτό, δύο χάνια, δεκαεφτά μαγαζιά, μια βρύση με καλό, πόσιμο νερό, από την οποία προμηθεύεται όλη η πόλη. Λόγω του καλού κλίματος υπάρχουν άφθονο κήποι και αμπέλια».

Θεσπρωτία, Λουτρό στο κάστρο του Μαργαριτίου Θέση: Στοιχεία για την ύπαρξη λουτρού στο κάστρο του Μαργαριτίου έχουν εντοπιστεί στα νότια του κάστρου, σε χώρο μεταξύ των δύο νότιων θολωτών δωματίων.

Ιστορικά: Παρόλο που κατά την περιήγηση του στο Φρούριο του Μαργαριτίου, ο Εβλιά Τσελέμπη αναφέρει πως δεν εντόπισε χαμάμ252, σύμφωνα με μελέτη του Γ. Σμύρη 253, βρέθηκαν υπολείμματα αγωγών που υπονοούν την ύπαρξη λουτρού. Λόγω της θέσης του λουτρού στο φρουριακό συγκρότημα, το οποίο αναφέρεται ότι κατασκευάστηκε από τους Οθωμανούς στα 1549,254 μπορούμε να υποθέσουμε ότι χρονολογείται επίσης στον 16ο αι.

Περιγραφή: Στην μοναδική δημοσίευση που έχει πραγματοποιηθεί για το λουτρό στο κάστρο του Μαργαριτίου αναφέρεται ότι μεταξύ των δύο θολωτών χώρων της νότιας πλευράς του κάστρου, οι οποίοι θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκαν σαν δεξαμενές, «υπάρχει μικρός θολωτός χώρος που φέρει χαρακτηριστικά λουτρού όπως η ύπαρξη απολήξεων πήλινων αγωγών σε ύψος 1,20 μ. από το δάπεδο του καθώς και η επικοινωνία του δαπέδου αυτού με το εξωτερικό του οχυρού μέσω λιθόκτιστου αγωγού.»255

Βιβλιογραφία: Εργολάβος, Σ. [1995], Εβλιά Τσελέμπη, Ταξίδι στην Ήπειρο, Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο του 17ου αιώνα, Ιωάννινα: Ήπειρος, 1995 Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822), Ιστορική-πολιτική-οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα

Εικόνες: Δεν έχουν δημοσιευτεί

252Εργολάβος,

Σ. [1995], σ. 83 «Το σχήμα του φρουρίου είναι πεντάγωνο. Είναι φρούριο πολύ ισχυρό και περιλαμβάνει εκατό μικρά σπίτια. Έχει φρούραρχο με διακόσιους οπλίτες και αρχηγό γενιτσάρων. Δεν έχει Μούφτη. Δεν υπάρχει αφορά ούτε χάνια, ούτε χαμάμια.»

253Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822), Ιστορική-πολιτική-οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα

Εικ.281: Κάτοψη κάστρου Μαργαριτίου

254Σμύρης,

Γ.[2000], σ. 180 «Το κάστρο του Μαργαριτίου αναφέρεται ότι κατασκευάστηκε από τους Τούρκους στα 1549, στα πλαίσια ισχυροποίησης των κατακτημένων εδαφών έναντι των βενετικών βάσεων στα Ιόνια παράλια» 255Σμύρης, Γ.[2000], σ. 182

153

154

08.4. Νεότερη Περίοδος (20ος)

155

Ιωάννινα, Δημοτικά Λουτρά στην θέση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης Θέση: Το κτήριο των Δημοτικών Λουτρών ταυτίζεται με το ισόγειο του κτηρίου της σημερινής Ζωσιμαίας Δημόσιας Κεντρικής Ιστορικής Βιβλιοθήκης και βρίσκεται στο κέντρο της πόλης των Ιωαννίνων, επί της οδού Ελ. Βενιζέλου έναντι του Δημαρχείου Ιωαννίνων.

Ιστορικά: Στο οικόπεδο που βρίσκεται σήμερα το κτήριο της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης- αρχικό κτήριο των λουτρών, βρισκόταν επι Οθωμανοκρατίας το τζαμί Μεχμέτ Αγά, ένα από τα 17 τζαμιά των Ιωαννίνων.256 Εκτιμάται ότι καταστράφηκε το 1929 από πυρκαγιά που ξέσπασε στο τουρκικό διοικητήριο (σημερινό δημαρχείο). Το 1930, το ακίνητο αυτό πέρασε στα χέρια του Δήμου Ιωαννιτών για δημόσια χρήση μετά από εκποίηση, όπως συνέβη και σε άλλες περιοχές που βρισκόταν τζαμιά. Η ανέγερση του κτηρίου των Δημοτικών λουτρών έγινε το 1931 από τον Περικλή Μελίρρυτο και διατήρησε την χρήση μέχρι το 1960.257 Το κτήριο των δημοτικών λουτρών χαρακτηρίστηκε ως «το πρώτο εκπολιτιστικό έργο της πρωτευούσης της Ηπείρου».258 Αργότερα, με δαπάνη του ευεργέτη Γιάννη Καμπέρη (1924-1996) αναμορφώθηκε και προστέθηκε όροφος,259 για να στεγάσει τη Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη η οποία τότε βρισκόταν στο ισόγειο του Δημαρχείου. Η μεταφορά δε της βιβλιοθήκης στο χώρο έγινε το 1987.

Περιγραφή:

Εικ.282: Άποψη της Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης σήμερα, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Το αρχικό κτήριο των δημοτικών λουτρών αποτελούνταν μόνο από το τμήμα του ισογείου της σημερινής Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης χωρίς την προσθήκη του ορόφου. Πρόκειται για ένα σχετικά μεγάλο, ορθογωνικό κτήριο με διπλό ύψος ορόφου, από το οποίο εξέχουν συμμετρικά μικρότεροι ισόγειοι όγκοι στα ανατολικά, βόρεια και δυτικά.

256

Χρηστοβασίλης, Χ. [1931] Παπασταύρου, Α. [1998], σ. 121 258 Χρηστοβασίλης, Χ. [1931], «ούτως ήτων τα εγκαίνια του πρώτου εκπολιτιστικού έργου πρωτευούσης Ηπείρου» 257

156

259

Η προσθήκη του επιπλέον ορόφου χωρίς ωστόσο να μειωθεί η αισθητική του κτηρίου.

Η είσοδος – πρόπυλο τοποθετείται και αυτή κεντρικά στην βορεινή πλευρά, εξέχει της ογκοπλασίας του κτηρίου και δημιουργεί έναν στεγασμένο υπαίθριο χώρο, ο οποίος αποτελεί τον άξονα συμμετρίας του κτηρίου. Γενικότερα οι όψεις του κτηρίου φαίνεται ότι συνδυάζουν ορισμένα νεοκλασικά στοιχεία όπως είναι η γενικότερη συμμετρία, το πρόπυλο της εισόδου στεγασμένο με χαρακτηριστικό αέτωμα και διπλή κιονοστοιχία, η τοποθέτηση μεγάλων κατακόρυφων ανοιγμάτων και σε ορισμένη απόσταση μεταξύ τους, με ορισμένα νεοβυζαντινά στοιχεία όπως τα τοξωτά ανοίγματα του προπύλου, η απουσία πλαισίων στα ανοίγματα, και οι χαρακτηριστικές κόκκινες διακοσμητικές ταινίες περιμετρικά του κτηρίου. Επιπλέον, τα υποστυλώματα του ορόφου εξέχουν στην μπροστά όψη του κτηρίου και εκτός λειτουργικό μέρος της προσθήκης προσδίδουν μια οριζόντια οργάνωση της όψης. Η συμμετρία των όψεων φαίνεται να ακολουθείται και στην κάτοψη260, καθώς η είσοδος της βιβλιοθήκης οδηγεί σε κεντρικό διάδρομο, εκατέρωθεν του οποίου βρίσκονται πτέρυγες. Σήμερα στο του κεντρικού διαδρόμου εντοπίζεται η σκάλα προς τον δεύτερο όροφο, η οποία πολύ πιθανώς δεν υπήρχε στην αρχική κατασκευή.

Βιβλιογραφία: Χρηστοβασίλης, Χ. [1931], «Τα δύο εγκαίνια», στο Ελευθερία, διεβδομαδιαία Ηπειρώτικη Πολιτική εφημερίδα, Έτος Θ’, Τ. 794 Παπασταύρου, Α. [1998], «Ο Περικλής Μελίρρυτος και τα Νεοκλασικά» του στο Παπασταύρου, Α. [1998], Ιωαννίνων εγκώμιον: Το παρελθόν που δεν χάθηκε, Ιωάννινα, σ. 121

Εικ.283: Άποψη της Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης σήμερα, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Παντούλας Μ.[2017] «Η ανέγερση του κτιρίου της νέας Ζωσιμαίας Σχολής» στο Πρωινός Λόγος Ιωαννίνων, έτος 60ο, Νοέμβριος 2017, σ.7 https://issuu.com/proinos_logos/docs/22_11_2017 Εργολάβος, Σ. [1993], Η Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων, Γιάννινα : Εκδόσεις Ήπειρος, Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999], Κοσμική και Μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300-1500 και η διατήρησή της, Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις University Studio Press, σ. 228 «Τα κτηριακά προβλήματα της Ζωσιμαίας Δημόσιας Κεντρικής Ιστορικής Βιβλιοθήκης Ιωαννίνων και οι προσπάθειες αντιμετώπισής τους», 2019 http://www.dimotikoradiofono.gr

260

17/1/2019 Δημοτικά λουτρά: το «πρώτο εκπολιτιστικό έργο» - Typos-i.grhttps://typosi.gr/article/dhmotika-loytra-prwto-ekpolitistiko-ergo Επίσημη Σελίδα της Ζωσιμαίας Δημόσιας Κεντρικής Ιστορικής Βιβλιοθήκης : http://zosimaialib.sch.gr/?page_id=7&lang=el

το ισόγειο του κτηρίου δεν κατέστει πλήρως προσβάσιμο.

157

Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Αμάραντου Θέση: Τα λουτρά Αμαράντου, τα οποία ανήκουν στο συγκρότημα «Konitsa Thermal Center» βρίσκονται κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα, στις πλαγιές του Γράμμου, 27 χιλιόμετρα από την Κόνιτσα και 5 από το χωριό Αμάραντος σε υψόμετρο 1.300 μ. Το βασικό κτήριο των λουτρών βρίσκεται νοτιοανατολικά σε σχέση με τον οικισμό Λουτρά Αμαράντου, περίπου σε απόσταση 300 μ., στην βάση ενός ασβεστολιθικού βράχου, στον οποίο βρίσκεται πηγή με 15 καρστικά261 ρήγματα που αναδύουν ατμούς262 . Δίπλα στο βασικό κτήριο υπάρχει και μια δεύτερη εγκατάσταση λουτρών.

Ιστορικά: Γενικά, η περιοχή του χωριού Αμαράντου αποτελούσε κατά την αρχαιότητα και την ρωμαιοκρατία σημαντικό κόμβο και διέθετε στρατιωτικό σταθμό, ο οποίος λειτουργούσε μέχρι τον ερχομό των Οθωμανών το 15ο αι.263 Η πηγή των ατμόλουτρων είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια. Λέγεται ότι χρησιμοποιούταν την εποχή της τουρκοκρατίας ως χαμάμ ενώ άλλοι αναφέρουν ότι ανακαλύφθηκε λόγω των πάγων που έλιωναν πάνω στον βράχο αφήνοντας την περιοχή των ρηγμάτων εκτεθημένη.264 Μια ακόμα ιστορία λέει ότι ανακαλύφθηκαν τυχαία από ένα βοσκό όταν έβλεπε τους κρύους μήνες του χειμώνα το κοπάδι του να παραμένει για ώρες πάνω στον βράχο. Τα ζώα είχαν εντοπίσει τα ρήγματα που βγάζουν τον ζεστό ατμό και σταματούσαν εκεί να ζεσταθούν.265 Η βασική εγκατάσταση των λουτρών είναι κτισμένη το 1960 με ανακαίνιση το 2009 ενώ η προσθήκη το 1990.

Εικ.284,285:Άποψη των «παλαιών λουτρών» και του σύγχρονου θεραπευτηρίου,Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

261

καρστική πηγή: αναφέρεται στην υδάτινη πηγή (εκροή υπογείων υδάτων) που αποτελεί τμήμα καρστικού υδρολογικού συστήματος, του γεωλογικού συστήματος εκείνου δηλαδή που διαμορφώθηκε από τη διάλυση πετρωμάτων, όπως ασβεστόλιθος, δολομίτης και γύψος και χαρακτηρίζεται από καταβόθρες, σπήλαια και υπόγεια αποστραγγιστικά συστήματα. Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%81%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE% AE_%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%AE

158

262

Παπαιωάννου, Χ. [2008], σ. 168-169 Χ. [2008], σ.168 264 Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ιδιοκτήτη Κ. Ζιάκου, τον οποίο ευχαριστώ θερμά για όλη την βοήθεια στην συλλογή υλικού.

265 https://www.travelstyle.gr/oi-atmoi-twn-vraxvn-pou-kanoun-ta-loutra-toy-amarantoymonadika-stin-eyrwpi/ 263Παπαϊωάννου,

Περιγραφή: Τα λουτρά Αμαράντου χαρακτηρίζονται ως ατμόλουτρα - φυσικό χαμάμ, με θερμοκρασία του ατμού να κυμαίνεται από 33-38 °C ενώ η υγρασία ανάλογα με το βαθμό ανάμιξης με τον ατμοσφαιρικό αέρα είναι 97-100%.266 Η διάχυση του ατμού στο εσωτερικό των εγκαταστάσεων γίνεται μέσα από το μεγαλύτερο ρήγμα της πηγής με τη χρήση σωλήνων και η ροή του είναι συνεχόμενη όλη τη χρόνια, καθιστώντας τα λουτρά μοναδικά στην Ευρώπη. Το βασικό κτήριο των λουτρών, το οποίο ονομάζεται Ατμοθεραπευτήριο Ηρόδοτος, βρίσκεται υπερυψωμένο περίπου 3 μ. πάνω από τον δρόμο που το συνδέει με τον οικισμό, και η πρόσβαση γίνεται με σκαλοπάτια από την βορειοδυτική πλευρά ενώ υπάρχει και ένας εξωτερικός διάδρομος που οδηγεί στο πίσω τμήμα του κτηρίου. Είναι μικρό σε μέγεθος κτίριο, χωρισμένο σε δύο εκατέρωθεν χώρους - πτέρυγες. Εξωτερικά, στην είσοδο του κάθε χώρου υπάρχει προθάλαμος με στέγαστρο. Εσωτερικά, η κάθε «πτέρυγα» αποτελείται από ένα μεταβατικό θάλαμο προετοιμασίας και δυο αντικρυστά ατομικά ατμόλουτρα και χώρο υγιεινής. Ακόμα, δίπλα στο Ατμοθεραπευτήριο «Ιπποκράτης», βρίσκεται το Ατμοθεραπευτήριο «Ηρόδοτος», το οποίο φέρει σύγχρονες εγκαταστάσεις συμπληρώνοντας έτσι την χρήση του παλαιού λουτρού. Η είσοδος στο κτήριο πραγματοποιείται από τα βόρεια σε χώρο όπου βρίσκεται ο χώρος αναμονής των επισκεπτών, αποθήκη, ανελκυστήρας, καθώς και σκάλα ανόδου στον όροφο ενώ οι υπόλοιποι χώροι αναπτύσσονται διαδοχικά εκατέρωθεν ενός διαμήκους κεντρικού γραμμικού διαδρόμου. Στα νοτιοδυτικά του διαδρόμου τοποθετούνται διαδοχικά δωμάτια λούσεων για άνδρες και γυναίκες, χώροι εισπνοθεραπείας, λουτρό για άτομα ΑΜΕΑ, και χώρους υγιεινής ενώ στα βορειοανατολικά βρίσκονται οι βοηθητικές λειτουργίες του ατμοθεραπευτηρίου όπως το ιατρείο, χώρος αναμονής και θάλαμος ξεκούρασης. Εικ.286, 287: Άποψη των «παλαιών λουτρών» και του σύγχρονου θεραπευτηρίου από τον δρόμο, Εικ.288: Εσωτερικός διάδρομος του σύγχρονου κτηρίου, Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

266

https://www.thermalsprings.gr/index.php/el/component/content/article/43springs/hpeirou/47-amarantou

159

Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Αμάραντου Σήμερα, η θειούχα πηγή υπάγεται στην δικαιοδοσία του Δήμου Κονίτσης, με διαχείριση από ιδιώτη. Υπάρχει, επίσης, μια νέα πρόσφατη μελέτη που αφορά την επέκταση των εγκαταστάσεων, η οποία πραγματοποιείται στα πλαίσια του Προγράμματος Leader για την Ήπειρο,267 η οποία δεν έχει ακόμα μπει σε εφαρμογή. Η περιοχή λειτουργεί ως θερινό τουριστικό θέρετρο, με την ανάπτυξη καταλυμάτων και εστιατορίων.

Βιβλιογραφία: Παπαιωάννου, Χ. [2008], Οικοτουριστικός οδηγός Κόνιτσας Μαστοροχωρίων, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων – Ήπειρος Α.Ε., Ιωάννινα 2008 https://www.thermalsprings.gr/index.php/el/component/content/article/43springs/hpeirou/47amarantou http://www.konitsa.gr/activity/iamatikos-tourismos-3/13-loutra-amarantou

Εικ.289,290: Εσωτερικό «παλαιών» λουτρών, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

http://www.konitsathermal.gr/el/%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%81% CE%AC https://www.travelgirl.gr/iamatika-atmoloutra-amarantou-konitsas-tamonadikaloutra sto-eidostous-stin-eyropi/ Για τα καρστικά ρήγματα: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%81%CF%83%CF %84%CE%B9%C E%BA%CE%AE_%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%AE

Εικ.291: Ψηφιακή απόδοση κάτοψης υδροθεραπευτηρίου Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Μάιος 2020

267

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του κ. Κ. Ζιάκου, ιδιοκτήτη του Konitsa Thermal Center

160

Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Καβάσιλων-Πυξαριάς Θέση: Τα ιαματικά Λουτρά Καβάσιλων βρίσκονται 15 χλμ. από την Κόνιτσα και 5 χλμ. από το ομώνυμο χωριό σε υψόμετρο 410 μ., στην αριστερή όχθη του Σαρανταπόρου, στις πλαγιές της Τύμφης. Η οδική πρόσβαση παρουσιάζει προβλήματα λόγω των χειμωνιάτικων κατολισθήσεων χωμάτινων όγκων από το παρακείμενο βουνό, στο οποίο αναβλύζουν νερά. Τα παλαιά λουτρά, και η δεύτερη πηγή, βρίσκονταν στην απέναντι όχθη του Σαρανταπόρου, στον τόπο που ανήκει στο χωριό Πυξαριά.268

Ιστορικά: Τα θειούχα ιαματικά Λουτρά Καβάσιλων, ήταν γνωστά από την μέση βυζαντινή εποχή για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Επί τουρκοκρατίας ονομαζόταν αλλιώς Βρωμονέρι. Ο πρώτος επιστήμονας γιατρός που μίλησε γι’ αυτήν ήταν ο Αδάμος Γοργίας. Το 1870 ο Αβάς Μπέης, πρόκριτος του Λεσκοβικίου, έλαβε την άδεια από την τουρκική διοίκηση να ανεγείρει δι’ εξόδων του στις θειοπηγές κατάλληλο οίκημα με συνολικά 25 δωμάτια και λειτουργούσαν επί δεκαετίες από 15 Απριλίου μέχρι 15 Σεπτεμβρίου. Το 1872 οι θειοπηγές Κόνιτσας ενοικιάστηκαν από τον ιδιοκτήτη τους Αβάς Μπέη, στον Χρήστο Ιμπρασίμη. Στα τέλη του 19ου αιώνα τα ανέλαβε ως ενοικιαστής ο γιατρός Λουκάς Δημάρατος, με φανερά από τότε τα προβλήματα διαμονής των λουόμενων. Στην συνέχεια τα λουτρά, το 1896, περνάνε στην διεύθυνση του γιατρού Τζέτζη. Υπήρχε εκμετάλλευση και των φυσικών «ψυχρών» νερών και για των θερμών νερών των εγκαταστάσεων. Δύο χρόνια αργότερα η διεύθυνση επιστρέφει πάλι στον Δημαράτο, με την παροχή φρούρησης για την ασφάλεια των λουόμενων, το 1910 στους αδερφούς Φίλιου, και στην συνέχεια, δύο χρόνια πιο μετά, στον Νταμάν Εμίν, με ιδιαίτερη φροντίδα για την προστασία των λουόμενων από τους ληστές.269 Το 1886 επισκέπτεται το λουτρό ο γιατρός Ιωάννης Μεγγλίδης και δυο χρόνια αργότερα, εκδίδει το βιβλίο του «Θεοπηγαί Κονίτσης»270

Εικ.292: Άποψη σύγχρονου ιαματικού κέντρου Καβασίλων από την απέναντι όχθη, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

268 269

Παπαιωάννου, Χ. [2008], σ.125 Παναγιωτίδου, Ι. [1994], σ.62-64

270

Μεγγλίδης Ιωάννης, Θεοπηγαί Κονίτσης, Αθήνα 1886,

161

Τα λουτρά κάηκαν στον πόλεμο από το γερμανικό στρατό κατοχής. Ξαναχτίστηκαν μεταπολεμικά, για να ξανακαούν το 1964 από δασική πυρκαγιά. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 κατασκευάστηκε το σημερινό υδροθεραπευτήριο, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν οι απαιτούμενες άδειες. Επί δημαρχίας Χαράλαμπου Εξάρχου κατασκευάστηκαν και ατομικές πισίνες. Με την μείωση της χρηματοδότησης από τα ασφαλιστικά ταμεία, οι εγκαταστάσεις λειτούργησαν μέχρι το 2015, οπότε και η Δημοτική αρχή αποφάσισε το κλείσιμο του κέντρου. 271 Τα παλαιά λουτρά, που βρίσκονταν στην απέναντι όχθη του Σαραντάπορου, καταστράφηκαν στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και σήμερα είναι εγκαταλελειμμένα. 272

Περιγραφή: Η πηγή χαρακτηρίζεται ως θερμή, θειούχα, μεταλλική, με φυσική θερμοκρασία νερού στους 30ο C και χαρακτηριστική μυρωδιά του υδρόθειου. Οι εγκαταστάσεις των λουτρών, βρίσκονται σε ένα αρκετά μεγάλο οικόπεδο δίπλα στον Σαραντάπορο, και περιλαμβάνουν το κεντρικό υδροθεραπευτήριο, βοηθητικά κτήρια, τη μεγάλη εξωτερική πισίνα, καθώς και πέντε ακόμα μικρότερες πισίνες. Το υδροθεραπευτήριο είναι ένα σύγχρονο κτήριο, το οποίο περιλαμβάνει δυο εσωτερικές πισίνες, μια ανδρών και μια γυναικών, οι οποίες, είναι επιστρωμένες με πλακίδια στις πλευρές και στο δάπεδο273. Υπάρχει και ένα δεύτερο επίμηκες κτήριο το οποίο φέρει τις βοηθητικές λειτουργίες της πισίνας. Η μεγάλη εξωτερική πισίνα, είναι ορθογωνικής κάτοψης, 500 κ. μ , βάθους 1,50 μ. και είναι προσβάσιμη με κτιστά σκαλοπάτια στην βόρεια και την δυτική πλευρά ενώ έχει συνεχή ροή με νερό που φαίνεται να δέχεται από το ποτάμι. Οι μικρότερες ορθογωνικές πισίνες έχουν ακτινωτή διάταξη και αναφέρονται ως ατομικές - οικογενειακές, κατασκευάστηκαν ωστόσο χωρίς ωστόσο να έχουν χρησιμοποιηθεί. Έχουν τοποθετηθεί ακόμα τέσσερα ξύλινα στέγαστρα, το μεγαλύτερο δίπλα στο βοηθητικό κτήριο ενώ τα αλλά τρία βρίσκονται κοντά στις πισίνες ενώ, υπάρχει ακόμα ένας μικρός ναός.

Εικ.293, 294: Άποψη υπαίθριου χώρου λουτρών Καβασίλων, Εικ.295, 296: Ερειπωμένο κτήριο λουτρών Πυξαριάς, θειούχος πηγή του Σαραντάπορου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

Σχέδια: Δεν υπήρχε δυνατότητα πρόσβασης.

271

Δεν υπάρχει δυνατότητα διαμονής σε καταλύματα-κλίνες για τους επισκέπτες που πρέπει να πραγματοποιήσουν συχνές λούσεις για την ολοκλήρωση της θεραπείας.

272Τσαλιαμάνης, Β. [2015], σ.96 ,http://www.e-konitsa.gr/index.php/eidiseis/epikairo

tita/5680-loutra-kavasilonkonitsas -tou-vasili-tsialiamani

162

273

Τσαλιαμάνης, Β. [2015], Κατά την επίσκεψη μας, δεν υπήρξε δυνατότητα πρόσβασης για την λήψη περισσότερων στοιχείων.

Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Καβάσιλων-Πυξαριάς Βιβλιογραφία: Παναγιωτίδου, Ι. [1994], Υγεία και περίθαλψη στην Ήπειρο τον δέκατο ένατο αιώνα (17881913), σ. 61-67 Ιωάννινα 1994 Παπαιωάννου, Χ. [2008], Οικοτουριστικός οδηγός Κόνιτσας Μαστοροχωρίων, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων – Ήπειρος Α.Ε., Ιωάννινα 2008 Τσαλιαμάνης, Β. [2015], «Λουτρά Καβάσιλων», στο Τουφίδης Σ. [2015] Κόνιτσα, Περιοδικό όργανο επικοινωνίας και προβολής της επαρχίας Κόνιτσας, Περίοδος Γ’, Τεύχος 181, σ.95-97, Κόνιτσα 2015 Κιτσάκη Γ. [2012], Η φύση και ο Πολιτισμός ως κληρονομιά. Ρητορικές και προγράμματα ανάπτυξης. Το παράδειγμα της Κόνιτσας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Επιβλέπων: Νιτσιάκος Βασίλης, σ.40, Ιωάννινα 2012 https://www.thermalsprings.gr/index.php/el/hpeirou/48-karavasilon-piksarias http://www.e-konitsa.gr/index.php/eidiseis/epikairotita/5680-loutra-kavasilonkonitsas -touvasili-tsialiamani https://www.proinoslogos.gr/%CE%B1%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE% B1%CF%86%CE%B9%CE%B1/37376%CE%AD%CF%84%CF%83%CE%B9%CF%80%CF%81%CE%AD %CF%80%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%85 %CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%84 %CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%B1%CE%B2%CE% B1%CF%83%CE%AF%CE%BB%CF%89%CE%BD

163

Θεσπρωτία, Πηλοθεραπευτήριο στη Σαγιάδα Θέση: Το Κέντρο Πηλοθεραπείας (λασπόλουτρα) της Σαγιάδας Θεσπρωτίας, λειτουργεί στην παραλία της Σαγιάδας, δίπλα στη θάλασσα, σε απόσταση 22 χιλιομέτρων από την Ηγουμενίτσα.

Ιστορικά: Ο πηλός της Σαγιάδας, αναγνωρίστηκε ως ιαματικός, με την με αριθμό 6 απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας την 18/04/2006.274 Από το 2006-2009 έγιναν προσπάθειες για την νομιμοποίηση του θεραπευτηρίου, χωρίς αποτέλεσμα. Τα λασπόλουτρα λειτούργησαν για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 2009, κατόπιν πρωτοβουλίας «για προσωρινή και άτυπη λειτουργία» και προσπαθειών της τότε δημοτικής αρχής με δήμαρχο το Βαγγέλη Μάστορα275 μέχρι και το 2011 οπότε και εγκαταλείφθηκαν. Πλέον, οι εγκαταστάσεις είναι αναξιοποίητες και έχουν αφεθεί στην φθορά.276

Εικ.297, 298: Άποψη των υπαίθριων κατασκευών του Πηλοθεραπευτηρίου

Περιγραφή: Σε απόσταση μερικών μέτρων από το λιμάνι και στην απέναντι μεριά του δρόμου από την παραλία βρίσκονται οι υπαίθριες εγκαταστάσεις του κέντρου πηλοθεραπείας. Το κέντρο διαθέτει δύο δεξαμενές λάσπης, καμπίνες ντους, υπαίθρια διαμόρφωση με deck, καθώς και ιατρείο με επιβλέπων γιατρό για τους επισκέπτες.277

Βιβλιογραφία: «Βούλιαξε στη Λάσπη της Σαγιάδας» στο Νέα Εποχή Πανηπειρωτική Εφημερίδα, σ.3,6, Ιανουάριος 2017 Η.Μ. «Εγκατάλειψη και Παρακμή στα Λουτρά της Σαγιάδας», Πρωινός Λόγος, Φεβρουάριος 2019, σ. 11 «Δυο Δήμαρχοι Μαλώνανε», στο Τα Νέα της Επαρχίας των Φιλιατών, Ιούλιος 2013, σ.4 https://www.thespro.gr/2017/01/2.html, https://katoci.blogspot.com/2017/09/blogpost_71.html?m=1 274

https://www.thespro.gr/2017/01/2.html https://katoci.blogspot.com/2017/09/blog-post_71.html?m=1 276 http://thesprotiki.gr/index.php/eidiseis/782-rimaksan-ta-loutra-sagiadas.html 275

164

277

Logotech ΑΕ. [2015], Καινοτομίες Τεχνολογικές Υπηρεσίες, Προϊόντα Και Συνεργασίες Του Τομέα Της Υγείας Εκπόνηση Μελέτης Σχετικά Με Την Ανάπτυξη Των Περιφερειακών Ανταγωνιστικών Προτεραιοτήτων Και Μέτρων Πολιτικής Της Ηπείρου, Σ.15 http://peproe.gr/images/library/meletes/health_study_20160204.pdf

Άρτα, Ιαματικά λουτρά Χανόπουλου Θέση: Η ιαματική πηγή Χανόπουλου Άρτας βρίσκεται 6 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης Άρτας, στο χωριό Χανόπουλο στους πρόποδες του όρους Μαραθιά σε ιδιωτική ιδιοκτησία. Η πρόσβαση στον χώρο των εγκαταστάσεων γίνεται επί της επαρχιακής οδού Άρτας-Χανοπούλου.

Ιστορικά: Οι εγκαταστάσεις κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του 50′278 για τις ανάγκες των λουόμενων. Στο κτήριο φαίνεται ότι υπάρχουν σύγχρονες προσθήκες μεταλλικού σκελετού για την ενίσχυση του φέροντος οργανισμού.

Περιγραφή: Η πηγή Χανόπουλου Άρτας είναι μία αναγνωρισμένη ιαματική πηγή από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (E.O.T) – Υπουργείο Τουρισμού. Είναι μια υδροχλωρονατριούχα γυψοπηγή, θερμοκρασίας 34º- 38ºC. Εντάσσεται μέσα στις είκοσι πρώτες αναγνωρισμένες πηγές της Ελλάδας βάσει της ανάλυσης του νερού και των ενδείξεων των θεραπευτικών του ιδιοτήτων. 279 Το συγκρότημα των εγκαταστάσεων αποτελείται από το ξενοδοχείο, το υδροθεραπευτήριο και το εστιατόριο. Tο υδροθεραπευτήριο, ειδικά διαμορφωμένο κτήριο για τους λουόμενους, βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του οικοπέδου. Είναι ισόγειο, περίπου 300 τ.μ., με ακριβή προσανατολισμού βορρά-νότου και αποτελείται από έναν ενιαίο αδιάρθρωτο όγκο. Η είσοδος στον κυρίως όγκο του κτηρίου γίνεται από τα ανατολικά όπου βρίσκεται η υποδοχή, και στην συνέχεια βρίσκεται ένας προθάλαμος ορθογωνικής κάτοψης 6.50Χ8.00 μ. Εκατέρωθεν του προθαλάμου υπάρχουν, επιμέρους πτέρυγες χαμηλότερου ύψους από τον κυρίως όγκο, στην βορινή και νότια πλευρά, και περιλαμβάνουν αντίστοιχα χώρο ιατρείου, τουαλετών και δύο δωμάτια με ειδικές μπανιέρες υδρομασάζ (πρόσφατα ανακαινισμένοι). Από τον προθάλαμο Εικ.299: Εξωτερική άποψη υδροθεραπευτηρίου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

278

Ορατό από τα σχέδια του υδροθεραπευτηρίου, με την ημερομηνία υπογραφής του μηχανικού.

279

https://www.artabest.net/2017/05/26/%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9 %CE%BA%CE%AC-%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%81%CE%AC-%CF%87%CE%B1%CE%B D%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%85-%CE%BD-%CE%AC%CF%81% CF% 4%CE%B1%CF%82/ τελευταία πρόσβαση 08/2020

165

οδηγούμαστε επίσης στον κυρίως χώρο του υδροθεραπευτηρίου, στον οποίο, εκατέρωθεν του γραμμικού διαδρόμου, βρίσκονται διατεταγμένες δεκαοκτώ ατομικές καμπίνες διαστάσεων κάτοψης περίπου 2.00Χ2.00 μ. εξοπλισμένες με απλές μπανιέρες. Οι όψεις του κτηρίου παρουσιάζουν άρθρωση στα βόρεια και νότια. Τα ανοίγματα φωτισμού της ανατολικής όψης, επι του κυρίου όγκου είναι κατακόρυφα και συμμετρικά διατεταγμένα, ενώ επί των όψεων των πτερύγων είναι μεγάλα, διαστάσεων 2.50Χ1.60 αποτελούμενα από τέσσερα επιμέρους τζαμιλίκια. Τα ανοίγματα των παραθύρων που αντιστοιχούν σε κάθε ατομικό δωμάτιο του κυρίως όγκου στην βορινή και νότια πλευρά, είναι και χαμηλά και γραμμικά, ομογενώς κατανεμημένα στο μήκος της όψης και τοποθετημένα σε μεγάλο ύψος. Παρόμοια ανοίγματα εντοπίζονται σε μεγάλο ύψος στο σημείο σύνδεσης των ογκοπλασιών. Το κτήριο είναι κτισμένο από λιθοδομή πάχους 60 εκ., η οποία είναι εμφανής, ενώ εσωτερικά φαίνεται ότι υπάρχουν προσθήκες μεταλλικού σκελετού για την ενίσχυση του φέροντος οργανισμού, ειδικά στον χώρο του προθάλαμου.

Βιβλιογραφία: Καρατζένη Β. [2017], «Επιβίωση Αρχαίων μύθων στην περιοχή της Άρτας», στο Μέρμηγκα Ε. (επίμ.)[2017], Σπείρα, Πρακτικά, Επιστημονική συνάντηση προς τιμή της Αγγέλικας Ντούζουγλη και του Κωνσταντίνου Ζάχου, Έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, σ.421-434, Αθήνα 2017 Π.Ε.: Κοκολάκη, Κ. [2004], Ο τουρισμός υγείας και η ανάπτυξή του στην Ελλάδα, ΤΕΙ Κρήτης, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Ηράκλειο 2004 Ξενόπουλος Σ.[1884], Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτας και Πρεβέζης, Καλλούς, Αθήνα 1884, σ.370 Χαλάστρας Δ. [2017], Ιαματικά Λουτρά Χανόπουλου Ν. Άρτας, 2017, https://www.artabest.net/2017/05/26/%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE %BA%CE%AC-%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%84%CF% 81%CE%AC%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE % BB%CE%BF%CF%85%CE%BD-%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1%CF%82/

166

Εικ.300: Εσωτερικές απόψεις του υδροθεραπευτηρίου, Εικ.301: Βοηθητικά κτήρια συγκροτήματος (δωμάτια φιλοξενίας και εστιατόριο), Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

167

Χάρτες

168

169

170

171

172

173

Σχέδια δελτίων

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

09. Βιβλιογραφία

184

09.1 Βιβλιογραφία Συντομογραφίες: ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών

Βοκοτοπούλου, Ι. [1973], «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηπείρου. Νομός Πρεβέζης. Νικόπολις», ΑΔ 28, Χρονικά Β2, 404-41 σ.408-410,

ΑΔ: Αρχαιολογικό Δελτίο

Γκράτζιου, Ο. [1983], «Βυζαντινό Λουτρό» στο ΑΔ, 38 [1983], Β2 Χρονικά, 8η ΕΒΑ, Ανασκαφικές εργασίες. Νομός Ιωαννίνων, σ.248

ΗΧ: Ηπειρώτικα Χρονικά

Δάκαρης, Σ. [1986], «Το Όρραον . Το σπίτι στην αρχαία Ήπειρο», AE 1986, σ.123

ΠρΧ: Πρεβεζάνικα Χρονικά

Ζάχος, Α. [1928], «Αρχιτεκτονικά Σημειώματα Ιωάννινα», στο ΗΧ τ. 25, σ.295-320

ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας

Ζάχος Κ. Λ., [1993], «Καθαρισμοί-Στερεώσεις-Αποτυπώσεις μνημείων. Νομός Πρέβεζας. Θέση Φραγκοκλησιά κοινότητας Ριζών (αγροτεμάχιο Α/φών Αθανασίου)», στο ΑΔ 48, Χρονικά, σ.301

ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών ΒΣ: Βυζαντινά Σύμμεικτα ASA: Annuario della Scuola Archeologica at Atene e delle missioni italiane in Oriente ΕΙΕ: ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΙΙΕ: ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

Ζάχος Κ., Κύρκου, Θ. [1998], «Έπαυλη Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά Β2, σ. 508-511 Μαμαλούκος, Σ. [2005], «Η οικοδομική Τεχνολογία στο Βυζάντιο» στο Αρχαιολογία και Τέχνες, Τ. 96, σ.8-17 Καιροφύλα, Κ. [1929], «Ιστορικά σημειώματα περί Άρτης», στο Βιζουκίδου, Π., Αναγνωστοπούλου, Γ., Κοντοπάνου, Α.,(Επίμ.) [1929], ΗΧ, Τ. 4, Έτος 4ο Ιωάννινα

Άρθρα σε περιοδικά:

Καράμπελας, Ν.Δ. [2005], « Ο Άγγλος θεολόγος Tomas S. Hughes στην Πρέβεζα και την Νικόπολη», ΠρΧ 41-42, σ.53-144

Αγγέλη Α.[2018] «Νικόπολη, Γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου» στο Θέματα Αρχαιολογίας 2018, Τ. 2(2), σ.168-187

Καράμπελας Ν.Δ. [2007], «ο Άγγλος λοχαγός William Leake στην Πρέβεζα, τη Νικόπολη και το Άκτιο, ΠρΧ 43-44 σ.162-253, Πρέβεζα 2007

Βελένης, Γ.[1994], «Οι οχυρώσεις της Πρέβεζας και της Ευρύτερης Περιοχής. Η περίοδος από το 1495 έως την Συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699). Απεικονίσεις της Πρέβεζας και της ευρύτερης περιοχής», στο ΠρΧ, τ.30, σ.6

Καράμπελας, Ν.Δ. [2009], «Ο Άγγλος γιατρός Henry Holland στην περιοχή της Πρέβεζας» ΠρΧ 45-46, σ.142-215

Βελένης, Γ.[1996], «Οι οχυρώσεις της Πρέβεζας και της ευρύτερης περιοχής» στο Καράμπελας, Ν. [1995] ΠρΧ, Περίοδος Β’ έτος 13ο, Τ. 33 1996, σ.6-30

Καράμπελας, Ν. Δ., [2017], «Οχυρώσεις ενός στρατηγικού περάσματος», στο [2017], ΠρΧ, Τ. 53-54, σ.99-140, Πρέβεζα 2017

185

09.1.Βιβλιογραφία

Καραμπερίδη, Α. [2012], «Νέα στοιχεία από την ανασκαφή στην θέση Αγία Τριάδα Δραμεσίων Ιωαννίνων», στο ΔΧΑΕ, Περίοδος Δ’ Τ. ΛΓ’, Αθήνα 2012 Κουκουλές, Φ. [1935], «Τα Λουτρά κατά τους Βυζαντινούς χρόνους», στο ΕΕΒΣ, 1935, Έτος ΙΑ’, σ.192-238 Κύρκου, Θ.[2010], «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη» στο Αρχαιολογία και Τέχνες, Τ. 114, σ.67- 75 Κωνσταντάκη, Α.,Ι. [2013], «Ο αρχαιολογικός χώρος της Νικόπολης μετά την απελευθέρωση της Πρέβεζας (1913-1967)» στο Michael, S. (Επίμ.) [2013], ΠρΧ, Τ.

49-50μ σ.339-382 Λαμπροπούλου - Μουτζάλη, Α. [2003-2004], «Πρωτοβυζαντινό λουτρό στην Πάτρα, Τεκμήρια για την Επιβίωση της πόλης κατά τους σκοτεινούς Χρόνους» στο Παπαδοπούλου, Ε. (Επίμ.)[2004] ΒΣ, Τ. 16, σ.315-356 Μπαλτά, Ε.[2001], «Το οθωμανικό χαμάμ», στο Επτά Ημέρες Καθημερινή, 20 Μαΐου 2001 Μπαλτά, Ε.[2001], «Το λουτρό σ’ Ανατολή και Δύση», στο Επτά Ημέρες Καθημερινή, 20 Μαΐου 2001 Ντούζουγλη Α., [1993α], Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Άρτας. Κοινότητα Στρογγυλής, ΑΔ 48, Χρονικά, σ.282-285 Ντούζουγλη Α., [1993β], «Παράδοση-Περισυλλογή Αρχαιοτήτων-Εντοπισμός Νέων Θέσεων. Νομός Άρτας. Λόφος Αγίας Αικατερίνης Κοινότητας Στρογγυλής», στο ΑΔ 48, Χρονικά, σ.303

Ορλανδός Α.Κ., [1965], «Νικόπολις», στο ΑΔ 20, Χρονικά Β2, σ.375-377 Ξυγγοπούλου, Α. [1926], «Μεσαιωνικά Μνημεία Ιωαννίνων» στο ΗΧ 1 (1926), σ.302-303 Παναγιωτίδου, Ι. [1997], «Ήπειρος: Υγεία, Νοσηρότητα και περίθαλψη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας» στο Βαλκανικά Σύμμεικτα, Τ. 9, Περιοδική έκδοση του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1997 Παπαγεωργίου, Μ. [2009], «Οι νέες τάσεις χωρικού σχεδιασμού του Θερμαλιστικού τουρισμού» στο Κοτζαμάνης Β., Κούγκολος Α., Μπεριάτος Η., Οικονόμου Δ., Πετράκος Γ. (Επίμ.) [2010], Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, (ΤΜΧΠΠΑ, 24-27 Σεπτεμβρίου 2009, Βόλος) Παπαγεωργίου, Μ. [2010], «Προς νέα πρότυπα χωρικού σχεδιασμού του θερμαλιστικού τουρισμού στην Ελλάδα» στο Σαμαρίνα, Α., Πανταζής, Π. (Επίμ.)

[2010], Περιοδικό Αειχώρος, Κείμενα Πολεοδομίας, Χωροταξίας, και Ανάπτυξης, Τ.

13, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος 2010, σ. 62-93 Παπαγεωργίου, Μ. [2016], «Ζητήματα χωρικής οργάνωσης και ανάπτυξης του τουρισμού υγείας στην Ελλάδα» στο Κορρές, Γ. (Επίμ.) [2016], Κείμενα Περιφερειακής Επιστήμης, Τ. VII, (1), 2016, σ.31-47 Παπαδοπούλου, Β. [1988], «Χαμάμ» στο ΑΔ 43 [1988], Τ. Β1, ΤΑΠΑ, Αθήνα 1993, σ.320 Παπαδοπούλου, Β. [2018] «Αμβρακία, πόλη ελληνίς, Στην αγκαλιά του Αράχθου», στο Ανασκαφή Τ. 127, 2018, σ.33-49

Ντούζουγλη Α., [1994], Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Άρτας. Κοινότητα Στρογγυλής, ΑΔ 49, Χρονικά, 382-38

Παπαδοπούλου, Β. [2016], «Αρχαιολογικός Χώρος : Ήπειρος, το Κάστρο των Ιωαννίνων», στο Ανασκαφή, Τ. 122, 2016, σ.119-144

Ντούζουγλη, Α. [1998], «Μία ρωμαϊκή αγροικία στις ακτές του Αμβρακικού», στο Αρχαιολογία 68, σ.74 – 78

Παπαδόπουλος, Γ. [2011], «Στα ιαματικά κρύβεται η ίαση του τουρισμού», Εφημερίδα Κέδρος σ.10-11, 14-08-2011

186

09.1.Βιβλιογραφία

Παντούλας, Μ. [2017], «Η ανέγερση του κτιρίου της νέας Ζωσιμαίας Σχολής» στο Πρωινός Λόγος Ιωαννίνων, έτος 60ο, Νοέμβριος 2017

Betul Ipsirli Argit, [2005] “Clothing Habits, Regulations and Non-Muslims in the Ottoman Empire.”, In Journal of Academic Studies, v. 6, 2005, σ. 80-83

Πατσέλης, Ν.,Β. [1966], «Το συνέδριο του Βερολίνου και η προσάρτησις της Άρτης» στο [1966] Ηπειρώτικη Εστία, Έτος ΙΕ’ 1966, Τ. 116-167-168, σ.113- 125

Burkhardt, B. [2016], “Reflecting on the Typological Analysis of Roman Provincial Baths and Bathhouses”, in Ziridava, Studia Archaeologica, 30, Romania 2016: Editura MEGA, p. 149–158

Ρήγινος Γ., [1998], «Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Θεσπρωτίας. Δήμος Ηγουμενίτσας», στο ΑΔ 53, Χρονικά Β2, σ.536-537, σ.527-537 Ρήγινος, Γ. [1999α], «Ανασκαφικές Εργασίες. Νομός Θεσπρωτίας. Δήμος Ηγουμενίτσας», στο ΑΔ 54, σ.494-497, σ.494-502 Σαρρή, Ε. Π. [2009], «Ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη της Πρέβεζας από τον 17ο αιώνα ως τις μέρες μας», στο ΠρΧ, Τ. 45-46, σ.225-281, Πρέβεζα 2017 Σαρρή, Ε. Π., Σαρρή Β.Π. [2017], «Το χαμάμ του Αλή Πασά στην Πρέβεζα», στο [2017], ΠρΧ, Τ. 53-54, σ.302-330, Πρέβεζα 2017 Σωτηρίου Γ.[1938], «Λουτρώνες και Αγιάσματα εν Αττική», στο Δελτίον XAE 4 (1934-1936), Περίοδος Γ' σ. 85-92, Αθήνα 1938 Τσαλιαμάνης Β., [2009], « Για το νερό», στο Κόνιτσα, Τ. 145, 2009, σ.102-106 Τσαλιαμάνης, Β. [2015], «Λουτρά Καβάσιλων», στο Τουφίδης Σ. [2015] Κόνιτσα, Περιοδικό όργανο επικοινωνίας και προβολής της επαρχίας Κόνιτσας, Περίοδος Γ’, Τ. 181, σ.95-97, Κόνιτσα 2015 Τσουρής Κ. [1983], «Η βυζαντινή οχύρωση των Ιωαννίνων», στο ΗΧ, Τ.25 (1983), σ.148-149

E. Ipekci, E. Ugurlu Sagın, H. Böke [2019], “Interior plastering of Ottoman bath buildings”, in Case Studies in Construction Materials, 11 (2019), p.1-12 Kader R., Basak I., Hasan B. [2012], “Construction techniques of domes in some Ottoman baths”, in Journal of Cultural Heritage 14S (2013) e35–e40 Machiel Kiel, [1981], "Two little-known monuments of Early and Classical Ottoman Architecture in Greek Thrace, Historical and arthistorical notes on the hamams of Timurtaş Pasazade Oruç Pasha (1398) and Feridun Ahmed Beg (1571) in Didymoteichon," in: Balkan Studies22,2, (Thessaloniki 1981), p. 127-146 Pasin, B. [2016], “A Critical Reading of the Ottoman, Turkish Hammam as a representational Space of sexuality”, στο METU Journal of the Faculty of Architecture JFA (33:2) pp. 121-138 Pierrepont – white w., [1986-1987], “Plans of Nicopolis in the Archives of the Scuola Archeologica Italiana di Atene”, in ASA Τ. 64-65, N.S. p. 48-49, 310 ,295-325 Yegul F.K., [2015] «Roman Baths at Isthmia and Sancturary Baths in Greece» στο [2015] Hesperia Supplements Vol.48 Bridge of the untiring sea: The Corinthian Isthmus form Prehistory Late Antiquity, pp.247-269, American School of Classical Studies at Athens, 2015

Τσούρης, Κ. [2012], «Οχυρωματικά Έργα επι των ανανεώσιμων πηγών υδάτων (9ος15ος αι.)», BΣ, Τ. 22 (2012) 293-339

Άρθρα σε βιβλία:

Χρυσοστόμου Π., [1982], «Το Νυμφαίο των Ριζών Πρεβέζης», στο ΑΑΑ 15, τχ.1, 10 21

Βασιλειάδης Σ., Λάζαρη Κ., Λάμπρου Β., Πάλλη Ο., «Η ρωμαϊκή παρουσία στη Θεσπρωτία μέσα από τα αρχαιολογικά ευρήματα της τελευταίας δεκαετίας» στο

187

09.1.Βιβλιογραφία

Θεοφιλοπούλου Β. (Επίμ.) [2018], Το Αρχαιολογικό Έργο Στη Βορειοδυτική Ελλάδα Και Τα Νησιά Του Ιονίου, Αθήνα 2018: ΤΑΠΑ, σ.331-339 Βοτοκοπούλου Ι. [2001] «Η Ήπειρος στον 8ο και 7ο αιώνα π.Χ.» στο Βοτοκοπούλου Ι. [2001] Ηπειρώτικα και Μακεδονικά Μελετήματα, Τ. Ι, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας Αρ. 198, σ.177-198, Αθήνα 2001 Βοτοκοπούλου Ι. [2001] «Ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες στη Νικόπολη κατά τη δεκαετία 1967-1977» στο Βοτοκοπούλου Ι. [2001] Ηπειρώτικα και Μακεδονικά Μελετήματα, Τ. Ι, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας Αρ. 198, σ. 353-362, Αθήνα 2001 Γραβάνη, Κ.[2018], Η Ανασκαφική Δραστηριότητα Τόυ Πανεπιστημίου Ιωάννινων Στην Ήπειρό στο Θεοφιλοπούλου Β. (Επίμ.) [2018], Το Αρχαιολογικό Έργο Στη Βορειοδυτική Ελλάδα Και Τα Νησιά Του Ιονίου, Αθήνα 2018: ΤΑΠΑ, σ.35-46 Δημητρόπουλος, Δ. [2010], «Οχυρωματικές οικοδομικές εργασίες του Αλή πασά στην Πρέβεζα», στο Βρέλλη-Ζάχου Μ., Σταυράκος Χ. (Επίμ.)[2010] Πρέβεζα Β’ Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την ιστορία και τον πολιτισμό της Πρέβεζας, (Πρέβεζα 16-20 Σεπτεμβρίου 2009), σ.41-51, Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Άκτια Νικόπολις Ζάχος Κ., Καραμπά Μ., Παυλίδης Ε., Τρανουλίδης Α. [2018], «Σεβαστού Κτίσμα 2000 Χρόνια Μετά: Το Έργο Της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης» στο Θεοφιλοπούλου Β. (Επίμ.) [2018], Το Αρχαιολογικό Έργο Στη Βορειοδυτική Ελλάδα Και Τα Νησιά Του Ιονίου, Αθήνα 2018: ΤΑΠΑ, σ.407- 418 Ζάχος, Κ. [2007], «Η οχύρωση και η πολεοδομική οργάνωση της ρωμαϊκής Νικόπολης: Νεότερα στοιχεία και παρατηρήσεις», στο: Κ.Λ. Ζάχος (επίμ.) [2007], Νικόπολις Β΄. Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη, 11–15 Σεπτεμβρίου 2002 (Πρέβεζα), Ίδρυμα Άκτια Νικόπολις, Πρέβεζα 2007, σ. 411–437.

188

Θεοδωρακάτος, Δ. [1987], «Ήπειρος: Έκταση Και Πληθυσμός, Φυσική Γεωγραφία, Οικονομικά Στοιχεία, Πολιτική Γεωγραφία», Λήμμα, Πάπυρος-Larousse Britannica, Τ.27, σ.108-112 Θεοχάρης Μ. Σιάνου Α., Αθανασίου Ε. [2006], «Το αρδευτικό έργο Πέτα –Κομποτίου Προοπτικές», στο Διαχείρηση Εδαφικών Πόρων Νομού Άρτας, Πρακτικά Ημερίδας (07/10/2006), Εκδ: Εντύπωσις, Άρτα 2006, σ.7-42 Καλπάκης,Δ.[2008], «Χαρτογράφιση των αρχαιολογικών χώρων, το παράδειγμα της Νικόπολης» στο Τσορλίνη Α.,(επίμ.) [2008], Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, Πρακτικά 10ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας, Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας: Όρια | Φραγμοί | Άξονες | Πρότυπα | Ποιότητα, (Ιωάννινα, 12-14/11/2008), Θεσσαλονίκη 2008:Ζήτη, σ.117-198 Κανετάκη, Ε., Αντωνίου Γ. [2016], «Πολυπολιτισμικά Αρχιτεκτονικά στοιχεία μέσα από την περίπτωση του κτηριακού συγκροτήματος του Αρχοντικού Μπέη Σεκεριά στην παλαιά πόλη του Ηρακλείου», στο Πεπραγμένα ΙΒ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 21-25.9.2016), σ.1-18 https://12iccs.proceedings.gr/el/proceedings/category/38/34/889 Καράμπελας, Ν.Δ. [2010], «Το κάστρο της Μπούκας (1478-1701) Η οχυρωμένη Πρέβεζα μέσα από πηγές στο Βρέλλη-Ζάχου Μ., Σταυράκος Χ. (Επίμ.) [2010], Πρέβεζα Β’ Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την ιστορία και τον πολιτισμό της Πρέβεζας, (Πρέβεζα 16-20 Σεπτεμβρίου 2009), Τ.Ι, σ.103-113, Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Άκτια Νικόπολις 2010 Καρακίτσος, Β. [2010], «Υδρογεωλογική μελέτη και καθορισμός ζωνών περιμετρικής προστασίας των πηγών Κρύας Ιωαννίνων», 6ο Διεπιστημονικο Διαπανεπιστημιακο Συνέδριο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε.. του ΕΜΠ.: «η ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών». (Μέτσοβο, 16-19 Σεπτέμβριου 2010)

09.1.Βιβλιογραφία

Καρατζένη Β. [2017], «Επιβίωση Αρχαίων μύθων στην περιοχή της Άρτας», στο Μέρμηγκα Ε. (Επίμ.)[2017], Σπείρα, Πρακτικά, Επιστημονική συνάντηση προς τιμή της Αγγέλικας Ντούζουγλη και του Κωνσταντίνου Ζάχου, Έκδοση του ΤΑΠΑ, σ.421434, Αθήνα 2017

Παλιούρα, Α. [1993], «Τα κάστρα Πρέβεζας- Βόνιτσας-Λευκάδας στην εποχή της Βενετοκρατίας», στο Αυδίκος Β. Γρ. (Επίμ.) [1993], Η ιστορία της Πρέβεζας Πρακτικά Α’ Διεθνούς Επιστημονικού συνεδρίου, (Πρέβεζα 22-24 Σεπτεμβρίου 1989), Πρέβεζα: Δήμος Πρέβεζας

Κατσιγιάννης, Κ. [2001], «Η συμβουλή του ΕΟΤ στην αρχιτεκτονική των τουριστικών εγκαταστάσεων», στο Καζαζή, Γ. (Επίμ.) [2004] Διεθνές Συνέδριο Πολιτιστικό Περιβάλλον και Τουρισμός: Ο ρόλος του Αρχιτέκτονα (Καβάλα, 20-23 Σεπτεμβρίου 2001), Τεχνικά Χρονικά, 2004

Παπαδοπούλου, Β. [2009], «Βυζαντινό λουτρό», στο Β. Παπαδοπούλου (Επίμ.)

[2009], Μνημεία των Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2009, σ.62

Κοκολάκης, Μ.[2003], «Η Τούρκικη Στατιστική της Ηπείρου στο Σαλναμε του 1895», στο Παναγιωτόπουλος Β., Καλλιβρετάκης Λ., Δημητρόπουλος Δ., Κοκολάκης Μ., Ολυμπίτου Ε., [2003] Πληθυσμοί και οικισμοί του ελληνικού χώρου: ιστορικά μελετήματα, σ.243-312, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κόμης, Κ. [1997], «Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της Πρέβεζας (18ος αι.)», στο Μνήμων, Εταιρία Μελέτης Νέου Ελληνισμού [1997], Τ. 19, Αθήνα 1997, σ.143-160

Παπαδοπούλου, Β. [2009], «Κάστρο Ιωαννίνων. Η ιστορία των οχυρώσεων και του οικισμού», στο Β. Παπαδοπούλου (Επίμ.) [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2009, ΥΠ.ΠΟ. 8η ΕΦΑ, σ.63, 125, 163. Παπαδοπούλου, Β.[2013], «Το κάστρο των Ιωαννίνων και οι απαρχές της πόλης» στο Παπαγεωργίου Γ., Πέτσιος Κ. (Επίμ.) [2015] Πρακτικά Α’ Πανηπειρωτικού Συνεδρίου «Ιστορία-Λογιοσύνη: Η Ήπειρος και τα Ιωάννινα από το 1430 έως το 1912, (Ιωάννινα 28 Φεβρουαρίου–3 Μαρτίου 2013) Τ. Β, σ.405-450, Ιωάννινα 2015

Κύρκου, Θ. [2006], «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου: Μία πολυτελής ιδιωτική κατοικία στη ρωμαϊκή Νικόπολη», στο Μνημεία Νικόπολης 2, Αθήνα 2006.

Παπαδοπούλου, Β. [1996], «Η Κόνιτσα και η ευρύτερη περιοχή της στην Βυζαντινή περίοδο», στο Η επαρχία Κόνιτσας στον χώρο και τον χρόνο (Εισηγήσεις στο Α’ Επιστημονικό Συμπόσιο, Κόνιτσα, 12-14 Μαΐου 1995), Δήμος Κόνιτσας Πνευματικό Κέντρο, Κόνιτσα 1996

Κύρκου Θ., [2007], «Η Έπαυλη Του Μάνιου Αντωνίνου Στη Νικόπολη. Παρατηρήσεις Σε Ένα Σύνολο Ιδιωτικής Κατοικίας Στη Νικόπολη», Στο: Ζάχος K. (Επιστ.Επίμ.), Καράμπελας Ν. & Stork Μ. (Επίμ.), Νικόπολις Β΄. Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη (11-15 Σεπτεμβρίου 2002), Πρέβεζα, τ.Ι: σσ.333-345, τ.ΙΙ: σ. 233-244

Παυλίδης, Ε., Κύρκου Θ. [2018], «Η υδροδότηση της Νικόπολης: Παρατηρήσεις σχετικά με το σύστημα διανομής ύδατος εντός της πόλης», στο V. Di Napoli, F. Camia, V. Evangelidis, D. Grigoropoulos, D. Rogers, S. Vlizos (ed.), [2018], What’s New in Roman Greece?, Recent Work on the Greek Mainland and the Islands in the Roman Period, Μελετήματα 80, ΕΙΕ/ ΙΙΕ, Αθήνα 2018, σ. 237-248

Μουσά, Μ.[2012], «Η υλοποίηση του οράματος για τον τουρισμό μέσα από το κτηριακό έργο του ΕΟΤ», στο Αθανασίου, Α., Αλιφράγκης, Σ., Μουσά, Μ. [2012], Μεταπολεμικός Μοντερνισμος, Αρχιτεκτονική, Πολιτική και τουρισμός στην Ελλάδα 1950-1965, ΕΜΠ, Αθήνα 2012, σ.151-201

Σαλαμάνγκας Δ. [1953], «Γιαννιώτικα Ιστοριοδιφικά μελετήματα», στο Άπαντα, τ.2, α. 1-121 εκδ. Παπαζήση, Αθήνα και [Η.Ε. 2 (1953)] Σαλαμάνγκας Δ. [1959], «Γιαννιώτικα Σύμμεικτα», στο Άπαντα, σ. 1 - 104 και [HE. 8 (1959)], εκδ. Παπαζήση, Αθήνα

189

09.1.Βιβλιογραφία

Σμύρης, Γ. [2009], «Το τζαμί του Ασλάν Πασά στα Ιωάννινα» στο Στεφανίδου, Α.

[2009], Η συντήρηση και αποκατάσταση των Οθωμανικών μνημείων στην Ελλάδα, ΑΙΜΟΣ-ΕΜΜΑΒΠ, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, Σταυρακάκης, Ν.[2015], «Η λουτροθεραπεία ως μέτρο προαγωγής της υγείας στο Βυζάντιο», στο [2016] Αρχεία ελληνικής Ιατρικής 33(3), Γενικό Νοσοκομείο Ηρακλείου «Βενιζέλειο-Πανάνειο», Ηράκλειο, σ.402-410 Σκουλίδας, Η.Γ. [2010], «Τοπικότητα και ετερότητα στον ηπειρωτικό χώρο κατά την ύστερη Οθωμανική περίοδο: Η Πρέβεζα και ο καζάς της», στο Βρέλλη-Ζάχου Μ., Σταυράκος Χ. (Επίμ.)[2010] Πρέβεζα Β’ Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την ιστορία και τον πολιτισμό της Πρέβεζας, (Πρέβεζα 16-20 Σεπτεμβρίου 2009), Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Άκτια Νικόπολις 2010, σ.103-113, Σφυροέρας Β. [1987], «Η Ιστορία της Ηπείρου: Τουρκοκρατία», Λήμμα, ΠάπυροςLarousse Britannica, Τ.27, σ.115-118

Hillenbrand, R., [2015], “The uses of Light in Islamic Architecture” στο [2013] God is the Light of the Heavens and the Earth: Light in Islamic Art and Architecture, Fifth Biennial Hamad Bin Khalifa Symposium on Islamic Art (Palermo, Sicily, November 911, 2013). pp. 86-121., ed. J. Bloom ; S. Blair. Yale University Press, 2015.

Katsadima I. & Angeli A., [2001], Two Architectural Assemblages of the Roman Era along the coast of Southern Epirus, in: ΙSAGER J. (ed.), Foundation and Destruction.

Nikopolis and the Northwestern Greece. The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nikopolis and the synoecism (Monographs of the Danish Institute at Athens 3), Athens, 91-107 Trümper, Μ. [2018], «Swimming Pools and Water Management in the Eastern Mediterranean World of the 4th to 1st Century BC», στο Jonas Berking (ed.) [2018], Water Management in Ancient Civilizations, Topoi 2018

Φειδάς, Β. [1987], «Η Ιστορία της Ηπείρου: Αρχαιότητα, Βυζαντινή περίοδος», Λήμμα, Πάπυρος-Larousse Britannica, Τ.27, σ.112-115

Wiseman J.R., [2001], “Landscape archeology in the Territory of Nikopolis”, in: ΙSAGER J. (ed.), [2001], Foundation and Destruction. Nikopolis and the Northwestern Greece. The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nikopolis and the synoecism (Monographs of the Danish Institute at Athens 3), Athens, 43-61, 52

Ξένα:

Βιβλία

Akrivopoulou & Lazari [2005], “Urban Organization Of A Late Roman Settlement At Ladochori, Igoumenitsa”, στο Cabanes P. & Lamboley J-L (Ed.) [2004], L’ Ilyrrie Meridionale Et L’epire Dans L’ Antiquite – Iv, Paris: De Boccard, p.407-414 413

Αγγέλη, Α. (Επίμ.) [2015α], Το ρωμαϊκό υδραγωγείο της Νικόπολης, ΕΦΑ Πρέβεζας, Πρέβεζα 2015

Babuin, A. [2019], Το λουτρό της Παραμυθιάς και η χρονολόγησή του, στο : Χουλιαράς, Ιω. - Πλιάκου, Γ. (Επίμ.) [2019] Θεσπρωτία Ι. Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού συνεδρίου για τη Θεσπρωτία (Ηγουμενίτσα, 8-11 Δεκεμβρίου 2016), τ.2, σ.543-550, Ιωάννινα 2019

190

Αίσωπος, Ι. (Επίμ.) [2015], Τοπία Τουρισμού, Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, Δομές, Αθήνα 2015 Αναγνώστου Λ. [2016], Πρόταση Αποκατάστασης και Επανάχρησης κτιριακού συγκροτήματος οθωμανικού λουτρού στην Κάτω Πόλη Μονεμβασίας, Ανάλυση – Τεκμηρίωση Υφιστάμενη κατάστασης και προτάσεις αποκατάστασης,

09.1.Βιβλιογραφία

Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλέποντες: Δούση Μαρία, Ταντσής Αναστάσιος, Θεσσαλονίκη 2016

Βενετσανοπούλου Γ., Μ. [2006], Η κρατική συμβολή στον τουρισμό, ενναλακτικές μορφές τουρισμού, Interbooks, σ. 25, 39, 66, 180-181, 237 κ.ε, Αθήνα 2006

Ανέστη, Γ., Ζιάγκα, Ε., Νάκο, Γ. [1993], Λουτρά Ελευθερών, Αθήνα: Υπουργείο Γεωργίας, Δασική Υπηρεσία

Βερτοδούλου, Α.[2005], Τα Γιάννινα στο χώρο και στο χρόνο, Ιωάννινα 2005

Αραβαντινός, Π. [1856], Χρονογραφία της Ηπείρου, Βιβλίο A, Αθήνα 1856 Ασημάκη Ε. [2014], Δίκτυο Οθωμανικών οχυρώσεων τον 19ο αιώνα, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Σκουτέλης Ν., Χανιά 2014 Αυγερινού- Κολώνια, Σ. , Μέλισσας, Δ. [2011], Οικονομική συγκυρία και χωροταξία του τουρισμού, Αθήνα 2011: Προπομπός Αυγουστίδης, Γ. [2005], Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού - η περίπτωση της Χίου, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Επιβλ. Λαγός Δ., Χίος 2005 Βαγενά-Παπαιωάννου Λ., Κομινή-Διαλέτη Δ. (Επίμ.) Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1993

[1993],

Βαλκανική

Βαιρακτάρης, Α. [2009], Νερό, Φως, Λουτρό, Ερευνητική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Σπανομαρίδης Α., Πάτρα 2009 Βασιλάτος, Ν. [1997], Κάστρα της Ηπείρου, Ρινιάσσα, Πάργα, Αγιά, Σούλι – Κιάφα, Κλασικές Εκδόσεις 1997 Βασιλικού – Καραμπερίδη, [2001], Μια μέρα στο λουτρό της Παραμυθιάς, εκπαιδευτικό πρόγραμμα, Υπ. Ε.Π.Θ.- ΥΠ.ΠΟ. (Πρόγραμμα Μελίνα, εκπαίδευση & πολιτισμός), Ιωάννινα 2001 Βέκιος Π., Ευθυμόπουλος Θ., Φαναρά Ε., (Επίμ.) [2010], Ολοκληρωμένη ποσοτική και ποιοτική μελέτη θερμομεταλλικών υδάτων Δυτ. Ελλάδας, Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, Αθήνα 2010

Βέτσιος, Ε.Λ. [2004], Η διπλωματική και Οικονομική παρουσία των Βενετών στην περιοχή της Άρτας κατά τον 18ο αι., Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 2004 Βουρβούλη, Μ. [2018], 10 Αόρατες προθήκες στην πόλη της Μυτιλήνης, Μ.Ε., Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Επιβλ.: Χουρμουζιάδη Α., Μυτιλήνη 2018 Γιαννίρη, Δ. Κ. [2016], Η κοινωνικοπολιτισμική διάσταση των οθωμανικών λουτρών στον ελλαδικό χώρο, άλλοτε και τώρα, Μεταπτυχιακή Εργασία, ΕΚΠΑ, Μουσειακές Σπουδές, Αθήνα 2016 Γκόλφη, Μ., Ιαματικές πηγές στην Ελλάδα, Γεωγραφική κατανομή και θεραπευτικές ιδιότητες, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Ιατρικής, Επιβλ. Καρδαμάκης Δ. Γούναρης, Γ.Γ. [1999], Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999 Γραβάνη Κ., [1996], Ανάγλυφοι Σκυφοί απο την Κασσώπη, Συμβολή στη μελέτη της Ελληνιστικής Κεραμικής από την Ήπειρο και στην ανασκαφική στρωματογραφία της Κασσώπης, Τ. Α, B, Γ, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα ιστορίας και αρχαιολογίας, Ιωάννινα 1996 Γρηγοριάδου, Ε.[2004], Το χτες και το σήμερα του Θερμαλισμού στις ιαματικές πηγές της Φθιώτιδας, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Ηπείρου, Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας, Τμήμα τουριστικών Επιχειρήσεων, Επιβλέπουσα: Μοίρα Πολυξένη, Ηγουμενίτσα 2004

191

09.1.Βιβλιογραφία

Δαμαλάς Ι., Ντουβάλης, Π. [2010], Μελέτη της αξιοποίησης της Γεωθερμικής ενέργειας της Ηπείρου, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Καβάλας, Τμήμα Μηχανολογίας, Επιβλ. Κόγια Φ., Καβάλα 2010 Δήμος Κόνιτσας [1996], Επαρχία Κόνιτσας Στο Χώρο Και Το Χρόνο. Εισηγήσεις Στο Α΄ Επιστημονικό Συμπόσιο. (Κόνιτσα 12, 13, 14 Μαΐου 1995) Δήμος, Ν., Τριάντη Α. [2003], Τα μουσουλμανικά τεμένη των Ιωαννίνων, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Πειραιά, Τμήμα Πολιτικών Δομικών Έργων, Επιβλ.: Βαρελίδης Γ., Αθήνα 2003 Εργολάβος, Σ. [1993], Η Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1993: Ήπειρος Εργολάβος, Σ. [1995], Εβλιά Τσελέμπη, Ταξίδι στην Ήπειρο, Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο του 17ου αιώνα, Ιωάννινα 1995: Ήπειρος Ζάγκλη, Μ., Γιαραλή, Δ. [2001], Οθωμανικό κτηματολόγιο 1894 και φορολογικοί κατάλογοι 1913 της περιοχής Ιωαννίνων , Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Δωδώνη: Παράρτημα 68, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2001 Ζαχαρόπουλος, Κ., Μπαρμπίκας, Η. (Επίμ.) [2001], Τα λουτρά της Ελλάδας: Περιηγητικός Οδηγός, Αθήνα 2001: Καστανιώτης Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], Νικόπολη Αποκαλύπτοντας την πόλη της Νίκης του Αυγούστου, Αθήνα 2008 Θεοφιλοπούλου Β. (Επίμ.) [2018], Το αρχαιολογικό έργο στη Βορειοδυτική Ελλάδα και τα Νησιά του Ιονίου, Πρακτικά (Ιωάννινα, 10-13 Δεκεμβρίου 2014), Αθήνα 2018 Ιντζέμπελης, Ε. [2010], Άρτα 1881-1941, Αθήνα 2010: Παρασκήνιο ΚαΪαφα, Α. [2008], Συστήματα ύδρευσης Και Αποχέτευσης Κατά Την Ελληνιστική Και Ρωμαϊκή Περίοδο Στη Μακεδονία, Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, (Τομέας Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Ιστορίας Τέχνης, Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Αναστήλωσης), Επιβλ.: Καραδέδος, Γ., Θεσσαλονίκη 2008

192

Καλπούζος, Γ.[2008], Το Ιμαρέτ, Αθήνα: Ψυχογιός Κανετάκη, Ε. [2004], Οθωμανικά Λουτρά στον Ελλαδικό χώρο, Αθήνα 2004: ΤΕΕ Κανετάκης, Γ.[1991], Το Κάστρο, Συμβολή στην πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1991 Καραγιάννη, Θ.[2012], Πληθυσμιακές μετακινήσεις στο νομό Ιωαννίνων (20ος αι.), Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Επιβλ. Κόμης Κ., Ιωάννινα 2012 Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. [1997], Μεταξύ ανατολής και Δύσης, Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων Βόλος- ΘεσσαλονίκηΙωάννινα- Σέρρες-Αλεξανδρούπολη Καβάλα, Τροχαλία 1997 Καραθανάση, Κ.[2016], Ύδρευση πόλεων και οικισμών στο βορειοδυτικό Ελλαδικό χώρο από την Αρχαϊκή εως και την Ρωμαίική Περίοδο, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Επιβλ.: Λώλος Γ., Μαζαράκης Α., Βόλος 2016 Καράμπελας Ν.Δ. [2006], Επί Χάρτου. Χαρακτικά της Πρέβεζας, Πρέβεζα 2006 Καρανικόλας Ν., Λαφαζάνη Π., Στάμου Λ.[2008], «Η Ήπειρος στο Σταυροδρόμι της Ιστορίας, Από το 40.000 π.Χ. έως τον 1ο αι. π.Χ.», στο Τσορλίνη, Α. (επίμ.), [2010] Πρακτικά 10ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας. Όρια – Φραγμοί – Άξονες – Πρότυπα – Ποιότητα, (12-14/11/2008), Θεσσαλονίκη 2010, σ.53-76 Καρδαμίτση-Αδάμη, Κίζης, Μαμαλούκος, [2007], Ήπειρος – Θεσσαλία – Μακεδονία, Μέσα από το Φακό του Αριστοτέλη Ζάχου, Αρχεία Νεοελληνικής ΑρχιτεκτονικήςΜουσείο Μπενάκη Φωτογραφικό Αρχείο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο , Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Αθήνα 2007 Καρζής, Α. [1993], Πρέβεζα, Ιστορικόλαογραφική αναδρομή, Πρέβεζα 1993

09.1.Βιβλιογραφία

Κατραμάδου, Ε. [2006], Λουτρά, Ερευνητική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Αίσωπος Ι., Πάτρα 2006 Κατσαργύρη - Μαρκεζίνη, Ι. [2014], Λουτρά και Χαμάμ στην Μυτιλήνη, Κοινωνικές και Πολιτισμικές Πρακτικές (τέλη 19ου αι. – τέλη 20ού αι.) Συμβολή στη Λαογραφική Μελέτη της Χρήσης του Νερού και της Σωματικής Καθαριότητας, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Επιβλ.: Νιτσιάκος, Β., Ιωάννινα 2014, σ. 283-309 Κοκολάκης, Μ. [2003], Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι, Χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913), Αθήνα 2003: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Κορδώσης, Μ. [2003], Τα βυζαντινά Γιάννενα, Κάστρο (πόλη)- Ξώκαστρο, Κοινωνία - Διοίκηση – Οικονομία, Αθήνα 2003, σ.67 Κραψίτης, Β. [1995], Η ιστορία της Παραμυθιάς, Αθήνα: Εκδόσεις για την Ήπειρο 1995 Κραψίτης, Β. [1960], Ταξίδι στην Ήπειρο, Εκδ. Μαυρίτης, Ιωάννινα 1960 Κιριτσενκο, Χ. [2014], Πηγές και λουτροπόλεις της Ελλάδας, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Επιβλ. Φραγκούλης Α., Ηράκλειο 2014 Κιτσάκη, Γ. [2012], Η φύση και ο Πολιτισμός ως κληρονομιά. Ρητορικές και προγράμματα ανάπτυξης. Το παράδειγμα της Κόνιτσας, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Επιβλ. Νιτσιάκος Β., Ιωάννινα 2012 Κοκολάκη, Κ. [2004], Ο τουρισμός υγείας και η ανάπτυξή του στην Ελλάδα, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Ηράκλειο 2004 Κολυβάκη, Β.[2014], Η οθωμανική κατοικία στο Ρέθυμνο, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Σκουτέλης Ν., Χανιά 2014

Κοντορίνη, Β., Κοντορλή – Παπαδοπούλου, Σ., Νιτσιάκος Κ., Κόμης, Κ. [1997], Δωδώνη, Ιστορία και Αρχαιολογία, Μνήμη Σωτήρη Δακάρη, Επιστημονική Επετηρίδα Του Τμήματος Ιστορίας Και Αρχαιολογίας Της Φιλοσοφικής Σχολής, Τ.26, Ιωάννινα 1997, σ.19 Κουκουλές, Φ. [1948], Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Τ. Δ’, Αθήνα 1948-55 Κωνσταντάκη, Α.Ι. [2015], Η κατοίκηση στα παράλια της επαρχίας παλαιάς Ηπείρου από την Ύστερη Αρχαιότητα έως την αρχή της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (4 ος-8ος αι.), Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Βυζαντινή Αρχαιολογία, Επιβλ. Μέντζος Α., Τ. Α, Β, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015 Κωνστάντιος, Δ.[1997], Το κάστρο των Ιωαννίνων, Τ.Α.Π.Α, Αθήνα 1997 Κωνσταντοπούλου, Δ. (Επίμ.) [2001], Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά χρόνια, Τ. Β, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο, ΕΑΠ, Πάτρα 2001 Λέφας, Π. (μτφρ.) [1996], Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλία VI-X, Αθήνα 1996. Λιαπάτα, Ε. Μ. [2018], Η Οθωμανική κληρονομιά της Άρτας και η διαπραγμάτευσή της, Πτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών, Επιβλ. Πάντζου Π., Αγρίνιο 2018 Μακρής, Ε. [1996], Τα Ζαγοροχώρια, Ιστορική Αναδρομή-Τουριστική Περιήγηση, Ιωάννινα 1996 Μακρής. Ε.[2013] , Η Ήπειρος από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, 100 χρόνια από την απελευθέρωση, Αδελφοί Κυριακίδη Α.Ε. Μιχελής, Π.Λ.(Επίμ.)[1960], Το Ελληνικό Λαϊκό Σπίτι, Ε.Μ.Π., Αθήνα 1960 Μπαφίτη, Μ. [2013], Λουτρικές εγκαταστάσεις της Βορείου Ελλάδος, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Τσολάκης Π., Θεσσαλονίκη 2013,

193

09.1.Βιβλιογραφία

Μπρουσκάρη, Έ. [2008-9], Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ. ΠΟ. Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων, 2009

Νιτσιάκος, Β. [2008], Η Κόνιτσα και τα χωριά της, Πολιτισμού Ανατομή, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, Ήπειρος Α.Ε., Γιάννενα 2008

Μπούρας, Χ. [1999], Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Τ. Α, Β, Αθήνα 1999: Συμμετρία

Ξενόπουλος Σ.[1884], Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτας και Πρεβέζης, Αθήνα 1884: Καλλούς

Μουσελίμης, Σ. Γ. [1980], 1897-1984 Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας : θρύψαλα, συντρίμμια και χαλάσματα: παλαιοντολογία, προϊστορία, ιστορικοί χρόνοι, ρωμαιοβυζαντινή εποχή, τουρκοκρατία, Ιωάννινα 1980

Οικονόμου, Φ. Γ. [1979], Η Θεσπρωτία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των ημέρων ημών, Αθήνα 1979

Μουστάκας, Κ. [2015], Ιστορία των Μεσαιωνικών Βαλκανίων, ΣΕΑΒ, 2015 Μουστάκης, Γ. [2002], Τα Πρεβεζάνικα, Δήμος Πρέβεζας, Πρέβεζα 2002 Μυστακίδου, Λ. [1998], Το χαμάμ, Αθήνα 1998: Τσουκάτου Νίκα, Δ. [2017], Τρισδιάστατη αποτύπωση του Πασά Χαμάμ Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Επιβλ. Τοκμακίδης Κ., Θεσσαλονίκη 2017 Νικηφοράκης Ν., Στρατουδάκης, [2016], Ο ιατρικός τουρισμός ως παράγοντας ανάκαμψης του κλάδου των κατασκευών στην Ελλάδα, Πτυχιακή Εργασία, Τμήμα Πολιτικών Δομικών Έργων, Επιβλ. Θεοφίλη Ε., Αθήνα 2016 Νικολάου-Αλαβανού, Νικολοπούλου [2012], Οι λουτροπόλεις του 19ου και των αρχών του 20ου, τόποι θεραπείας, κοινωνικής συνεύρεσης και αναψυχής, Πτυχιακή Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Μαρίνου Γ., Αθήνα 2012

Δημητρίου, Ο. [2002], Αποχωρητήρια και σχετικά θέματα υγιεινής στην ελληνική κατοικία της αρχαίας, βυζαντινής και νεότερης εποχής, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, διδ. Διατριβή, Επιβλ.: Βελένης Γ., Θεσσαλονίκη 2002 Ουλκέρογλου, Α. [2018], Οι λουτρικές εγκαταστάσεις στη Μακεδονία κατά την ρωμαίική αυτοκρατορική και την πρωτοβυζαντινή περίοδο, Θεσσαλονίκη 2018 Παπαγεωργίου, Γ. [1988], Οι συντεχνίες στα Γιάννενα κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα, 2η έκδοση, Ιωάννινα 1988 : Ίδρυμα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού χώρου Παπαγεωργίου, Χ. [1999], Άρτα, φωτογραφική αναδρομή ιστορικής-κοινωνικής μνήμης και πολιτισμού, Άρτα 1999: Πρόταση Παναγιωτίδου, Ι. [1994], Υγεία και περίθαλψη στην Ήπειρο τον δέκατο ένατο αιώνα (1788-1913), Ιωάννινα 1994 Παπαδημητρακόπουλος, Η. Χ. [1985], Θερμά θαλάσσια λουτρά, 2η έκδοση, Θεσσαλονίκη1985: Κείμενα

Νικολόπουλος, Β.[2004], Αιδηψώς, Αθήνα: ΥΠ.ΠΟ., Τ.Α.Π.Α

Παπαδοπούλου, Β. [2008], Βυζαντινά Μνημεία Ηπείρου, ΥΠ.ΠΟ 8η ΕΒΑ, Ιωάννινα

Νίτσα, Ζ. [2017], Κάστρα και Πόλεις: Η περίπτωση του κάστρου των Ιωαννίνων, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Επιβλ. Σαπουνάκης, Α. Βόλος 2017

Παπαδοπούλου, Β.[2002], Η βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Αθήνα: ΥΠ.ΠΟ, Τ.Α.Π.Α.

194

09.1.Βιβλιογραφία

Παπαδοπούλου, Β. [2009], Ιωάννινα. Από τη βυζαντινή καστροπολιτεία στην οθωμανική μεγαλούπολη, ΥΠ.ΠΟ 8η ΕΒΑ

Περραιβός, Χ. [1857], Ιστορία Σουλίου και Πάργας, Αθήνα 1857: Φ. Καραμπίνη Κ. Βάφα,

Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, Εργασίες στερέωσης, ΥΠ.ΠΟ 8η ΕΒΑ

Πλιάκου Θ. Δ. [2007], Το λεκανοπέδιο Ιωαννίνων και η ευρύτερη περιοχή της Μολοσσίας στην Κεντρική Ήπειρο, Αρχαιολογικά κατάλοιπα, οικιστική οργάνωση και οικονομία, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2007

Παπαδοπούλου, Β. [2009], Μνημεία των Ιωαννίνων, ΥΠ.ΠΟ 8η ΕΒΑ Παπαδοπούλου, Β. [2013], Παλαιοχριστιανική Ήπειρος (4ος-7ος), Η μαρτυρία της γλυπτικής, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ιωάννινα 2013

Πραπαβέση, Μ. [2014], Ιαματικές πηγές-Λουτρά και η μετεξέλιξή τους σε SPA, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αισθητικής Κοσμητολογίας, Επιβλ. Μητσοπούλου Κ., Θεσσαλονίκη 2014

Πανσεληνά, Δ. [2018], Από το συλλογικό λουτρό στο ατομικό μπάνιο, Η πορεία από την κοινωνικότητα στον αυτοαναγκασμό και την περιχαράκωση, Ερευνητική Εργασία, ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ.: Σταυρίδης, Σ., Κουτρολίκου, Π., Αθήνα 2018

Ρεβυθιάδου, Φ.,Ράπτης, Κ.,Τ. [2014], Αποκατάσταση και Στερέωση του Βυζαντινού Λουτρού στη Θεσσαλονίκη, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης - Υπ.Πο., Εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2014

Παπαϊωάννου, Χ.,[2008], Οικοτουριστικός οδηγός Κόνιτσας Μαστοροχωρίων, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων – Ήπειρος Α.Ε., Ιωάννινα 2008

Σακελλαρίου Μ.Β. (Επίμ.)[1997], Ήπειρος 4000 Χρόνια Ελληνικής Ιστορίας Και Πολιτισμού, Αθήνα 1997

Παπασπύρου, Α. [2009], Πολεοδομική Ιστορία των Ιωαννίνων, Μεταπτυχιακή Εργασία, ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ.: Σαρηγιάννης Γ., Αθήνα 2009

Σαλαμάνγκας Δ. [1958], Γιαννιώτικα Ιστοριοδιφικά μελετήματα, Τρεις ενθυμίσεις των ετών 1584, 1597, και 1630, Γιάννινα 1958

Παπασταύρου, Α. [1998], Ιωαννίνων εγκώμιον: Το παρελθόν που δεν χάθηκε, Ιωάννινα 1998 Πάτσιου, Β. [2014], Αποτίμηση φέροντος οργανισμού δίδυμου οθωμανικού λουτρού στην πόλη της Βέροιας, Μεταπτυχιακή Εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Επιβλ. Στυλιανίδης Κ., Θεσσαλονίκη 2014 Παυλίδης, Ε. [2012], Ο οίκος του Εκδίκου Γεωργίου, στο Καραμπά, Μ. (επίμ.) [2015], Μνημεία Νικόπολης 5 ΥΠ.ΠΟ. και Αθλητισμού, Αθήνα 2015

Σαμσάρη, Δ. Κ. [1994], Η Ρωμαϊκή Αποικία της Φωτίκης στη Θεσπρωτία της Ηπείρου, Ιστορικογεωγραφική και επιγραφική συμβολή, Ιωάννινα 1994 Σκουλίδας, Η. [2016], Narda - Οθωμανική Άρτα: Η μετάβαση από την ύστερη οθωμανική περίοδο στην ελληνική πόλη, Τ. ΙΖ’, Τ. 106, Άρτα 2016 Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], Λουτροθεραπεία και αναψυχή, Θεσσαλονίκη 1996: University Studio Press Σκούρα Ε. [2011], Η τυπολογία της Αυλής των Ιδιωτικών σπιτιών από την όψιμη αρχαιότητα ( 300 μ.Χ.) ως το μεσαίωνα στην περιοχή του ανατολικού Ιλλυρικού, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Μεταπτυχιακή εργασία, Επιβλ.: Μέντζος Α., Θεσσαλονίκη 2011

195

09.1.Βιβλιογραφία

Σμύρης, Γ.[2000], Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων (17881822), Ιστορική-πολιτική-οικονομική και χωροταξική θεώρηση, διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα-Αθήνα 200 Σούλιος Γ.Χ. [1986], Γενική Υδρογεωλογία, Α’ Τ., Θεσσαλονίκη 1986: University Studio Press Σταυράκος, Χρ.[2019], Το βυζαντινό Βουθρωτό, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Ιωάννινα 2019 Τζουβάρα-Σούλη, Χ. [1992], Αμβρακία, σ.35, 57, 63, 73, Άρτα: Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς» Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], Υλικά και τρόποι δόμησης στα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, ΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Διδακτορική Διατριβή, Επιβλ. Νικονάνος, Ν., Θεσσαλονίκη 2012 Τσάκας, Ν. [1996], Πάργα, Τοπία και ομορφιές, εκκλησίες και κειμήλια, έξοδος και Θρύλος, Αθήνα: Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρίας Αθηνών Τσούρης, Κ. [1988], Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των υστεροβυζαντινών μνημείων της Βορειοδυτικής Ελλάδος, ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Διδακτορική Διατριβή, Καβάλα 1988 Τσώλη, Α. [2018], Χώροι-Μουσεία και Αρχαιολογικά Πάρκα στην Ελλάδα, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας, Τμήμα Διοίκησης, Οικονομίας και επικοινωνίας Πολιτιστικών και Τουριστικών Μονάδων, Επιβλ.: Βίγλη, Μ., Πύργος 2018 Φιλιππίδης, Δ. (επίμ.) [1988] Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τ. 6ος Θεσσαλία-Ήπειρος, Αθήνα 1998: Μέλισσα Φράγκος, Χ., [2010], Ήπειρος-Βόρεια Ήπειρος, Τζουμέρκα και Κατσανοχώρια: Ιστορία, Λαογραφία Πολιτιστικά Μνημεία, Τουρισμός, εκδ. Χρ. Φράγκου, Αθήνα 2010

Ψιμούλη, Β. [1998], Σούλι και Σουλιώτες, Αθήνα 1998: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Χαραλαμπίδου, Χ. [2011], Ιαματικός τουρισμός, στοιχεία προσφοράς και ζήτησης νοτίου Ελλάδας, Συγκρίσεις με την Διεθνή Εμπειρία και Πρακτική, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Επιβλ. Φραγκούλης Α., Ηράκλειο 2011 Χρυσοστόμου & Κεφαλλωνίτου, [2001], Νικόπολης, Αθήνα 2001, σ.26-27, Curcic, S., Χατζητρύφωνος, Ε. [1999], Κοσμική και Μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300-1500 και η διατήρησή της, Θεσσαλονίκη 1999 : University Studio Press C.P. de Bosset, [2000], Η Πάργα και τα Ιόνια νησιά, Σύλλογος Παργινών Αθήνας, Αθήνα: Δωδώνη Germanidou S., Gerolymou K.,[2015] “The hamam of Kyparissia, western Messinia: an unknown Ottoman bath and its structure within the frame of local Ottoman architecture and topography”, in Against Gravity: Building Practices in the PreIndustrial World. 20-22 March 2015, Philadelphia Hoepfner, W.(Επίμ.) [2005], Ιστορία της κατοικίας. 5000π.Χ. – 500μ.Χ., Θεσσαλονίκη, 2005 Nora Bieleca, (μτρφ. Αλεξάνδρου - Καλογερόπουλος Γρ.) [2012], Αναμνήσεις από τα Ιωάννινα 1909 – 1910, Αθήνα: Ιών Pouqueville, F.,C.,H.,L. [2010], Ταξίδι στην Ελλάδα. Τα Ηπειρωτικά, ΙΙΙ, Πρέβεζα 2010 Vigarello, G.[2000], Το καθαρό και το βρώμικο, η σωματική υγιεινή από τον Μεσαίωνα ως σήμερα, Αθήνα 2000: Αλεξάνδρεια

Ξένη

196

09.1.Βιβλιογραφία

Ameen Fatouh A. [2010], Byzantine influences on Early ottoman architecture of Greece, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2010

Αγγέλη, Β. [2018], Ιαματικά Λουτρά με προσδοκίες, 23-12-2018, typos-i.gr https://typos-i.gr/article/iamatika-loytra-me-prosdokies

Bowden, W. [2003], Epirus Vetus, The archaeology of a Late Antique Province, London 2003: Duckworth

Αγγέλη, Β. [2012], Καταρέει το Χαμάμ στο κάστρο, 21-06-2012 , Ηπειρωτικός Αγών. http://archive.agon.gr/plesksitepreview/www.agon.gr/138.201.229.110/ news/121/ARTICLE/17461/2012-06-21.html

Garret G. Faggan [1993], Three studies in roman public bathing: origins, growth and social aspects, McMaster University, D. of philosophy, Hamilton Ontario, 1993

Άπειρος Γαϊα, Το λουτρό της Παραμυθιάς 13-03-2013 https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/

Hillenbrand, R. [1999], Islamic art and architecture, σ. 255 κ.ε., London: Thames and Hudson Ltd,

Άπειρος Γαϊα, Το τζαμί του Φαίκ Πασά, 30 Μαρτίου 2012 https://apeirosgaia.wordpress.com/2012/03/30/

Kramer, S. [2007], Bath and Spa, Berlin: Braun

Βράκας, Φ., Η Ήπειρος του Χτες . Η Ήπειρος της Οθωμανικής περιόδου 15ος-20ος αιώνας , https://www.academia.edu/23288229, πρόσβαση 10/4//2020

Koren, L. [1996], Undesigning the bath, Berkeley, California: Stone Bridge Press Nielsen, I. [1993], Thermae et Balnea, Yegul, F. [1992], Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York: The Architectural History Foundation, The MIT Press, Wiseman, J., Zachos, K. [2003], Landscape archeology in Southern Epirus, Princeton NJ: The American School of Classical Studies at Athens

Βράκας, Φ., Περίπατος στην Οθωμανική Άρτα, https://www.academia.edu/30720476/, πρόσβαση 10/4//2020 Βράκας Φ., Αναφορά στο Κουλιγιέ της Άρτας, https://www.academia.edu/36011393/, πρόσβαση 10/4/2020 Ζηδρού, Κ., Το βυζαντινό λουτρό στο κάστρο των Ιωαννίνων 12-10-2015 ,blog archaeology and arts https://www.archaiologia.gr/blog/2015/10/12/

Διάφορα

Ζηδρού, Κ., Το βυζαντινό λουτρό στο κάστρο της πόλης 10 Σεπτεμβρίου 2016, blog Epirus Gate https://epirusgate.blogspot.com/2016/09/k.html?m=0

Αγγέλη, Β. [2017], Δημοτικά λουτρά: Το «πρώτο εκπολιτιστικό έργο», 19-08-2017 https://typos-i.gr/article/dhmotika-loytra-prwto-ekpolitistiko-ergo

Κασιαννή Λάζαρη, Το μεταβυζαντινό λουτρό της Παραμυθιάς, ΥΠ.ΠΟ., http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=22545

Αγγέλη, Β. [2019], Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη 88 χρόνια μετά…, 28-02-2019 typos-i.gr https://typos-i.gr/article/zwsimaia-biblio8hkh-88-xronia-meta

Μιμίκου M.A., [2019], Αξιολόγηση των υδάτινων πόρων Ηπείρου, https://www.giannena-e.gr/sygxrona_themata/perivallon/%CE%95%CE%BA%CF% 84 %CE%AF%CE%BC%CE%B7%CF%83%CE%B7 , τελευταία ανάγνωση 15/12/2019

197

09.1.Βιβλιογραφία

Νικολάου Ε. [2011], «Ήπειρος το πλουσιότερο υδατικό διαμέρισμα της Ελλάδας» στο Η γεωλογική έρευνα ως µοχλός ανάπτυξης της Ηπείρου, Πρακτικά Ημερίδας (Ιωάννινα , 1-7-2011) http://www.geosociety.gr/images/news_files/Nikolaou-2.pdf Πασιάκος Μ., La Bastia: Το τζαμί του Φιλιατιού, 16 Φεβρουαρίου 2014, labastia.blogspot.com/2014/02/blog-post_24.htm Πούλου, Ν., Τάντσης Α. [2019], «Παρατηρήσεις στα Μεσοβυζαντινά Λουτρά της Ανατολικής Κρήτης», Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών – Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Ηράκλειο 2019, Πρακτικά 12ου Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο (21-25/9/2016) https://12iccs.proceedings.gr/el/proceedings/category/38/33/599 Σμύρης, Γ.[2019], Κλασσικισμός και παράδοση στα Ιωάννινα του 1913, Ιωάννινα: Σύλλογος Αποφοίτων Ζωσιμαίας σχολής Ιωαννίνων, http://www.zosimaia.gr/?page=article&id=251 Τσέζος Μ. [2005], Οι Πόροι του Υπεδάφους της Ηπείρου ως Παράγοντες Ισόρροπης Ανάπτυξης https://www.giannena-e.gr/sygxrona_themata/perivallon/%CE%A0 %CF%8C%CF%81%CE%BF%CE%B9 , ανάκτηση 15/12/2019 Αναθεώρηση σχεδίου διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού διαμερίσματος Ηπείρου, [2017], Ειδική Γραμματεία Υδάτων, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, http://wfdver.ypeka.gr/wp-content/uploads/ 2017/05/EL05_1REV_P02_Simantika_Zitimata_Diaxeirisis_v01.pdf LOGOTECH ΑΕ [2015], Η ανάπτυξη του κλάδου της Υγείας στην Ήπειρο: Ιατρικός Τουρισμός –Τουρισμός Ευεξίας – Βιοϊατρική Τεχνολογία – Αγροδιατροφή, Παραδοτέο 2, Καινοτόμες Τεχνολογικές Υπηρεσίες, Προϊόντα Και Συνεργασίες Του Τομέα Της Υγείας Εκπόνηση Μελέτης Σχετικά Με Την Ανάπτυξη Των Περιφερειακών Ανταγωνιστικών Προτεραιοτήτων Και Μέτρων Πολιτικής Της Ηπείρου, http://peproe.gr/images/library/meletes/health_study_20160204.pdf

198

Καταρτιση Σχεδιων Διαχειρισης Των Λεκανων Απορροης Ποταμων Των Υδατικων Διαμερισματων Θεσσαλιας, Ηπειρου Και Δυτικης Στερεας Ελλαδας, Συμφωνα Με Τις Προδιαγραφες Της Οδηγιας 2000/60/Εκ, Κατ’ Εφαρμογη Του Ν. 3199/2003 Και Του Π.Δ. 51/2007, Στρατηγική μελέτη διαχείρισης περιβαλλοντικών επιπτώσεων Του Σχεδιου Διαχειρισης Της Περιοχης Λεκανης Απορροης Ποταμου (Υδατικό διαμέρισμα Ηπείρου) http://www.teeepirus.gr/files/smpe_hpeiros.pdf Αρχαιολογικοί Οδηγοί - Εκδόσεις

Αγγέλη, Α. [2005], Ορράον. Συνοπτικός Οδηγός του Αρχαιολογικού Χώρου / Orraon.

A Brief Guide of the Archaeological Site, Ιωάννινα 2005 Αγγέλη, Α. (Επίμ.) [2015β], Ο αρχαιολογικός χώρος της Κασσώπης, ΕΦΑ Πρέβεζας, Πρέβεζα 2015 Ρήγινος Γ., Παπακώστα, Δ. [2017], Το θέατρο της αρχαίας Κασσώπης, Αθήνα 2017: Διάζωμα , ΥΠ.ΠΟ., http://odysseus.culture.gr/h/2/gh2530.jsp?obj_id=7002 Γιαννέλος Α.Ν., Καψάλη Μ.,Μανικάρου Μ. Παπαδόπουλος Σ., Νομός Πρέβεζας, το Κάστρο της Πάργα, Ψηφιακό βιβλίο του εκπαιδευτικού, Εκδ., ΥΠ.ΠΟ,ΤΑΠΑ Παπαδοπούλου, Β. (Επίμ.)[2020], Το μικρό θέατρο της Αμβρακίας, Διάζωμα, Αθήνα 2020

09.2 Πηγές Εικόνων Πηγές Εικόνων: Εικ.1: Νωπογραφία. από την «οικία των νωπογραφιών» από την Κρητομυκηναϊκή εποχή με πίδακα ύδατος- Κνωσός, (Evans 1930), Πηγή: Skinner, T. [1998]. 20th Century Bathroom Design by Kohler. Schiffer Pub Ltd, σ.41 Εικ.2,3: Αναπαράσταση λουτρικής διαδικασίας σε αμφορείς, Πηγή: http://ellinondiktyo.blogspot.com/2017/09/blog-post_8.htm Εικ.4: Βαλανείο Ρωμαϊκής Αγοράς Θεσσαλονίκης, Πηγή: ΥΠ.ΠΟ, ΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=19931, Εικ.5: Αρκαδική Γορτύνα, αναπαράσταση λουτρού. Πηγή: https://slideplayer.gr/slide/5646190/ (ανάκτηση 1/2/2021) Εικ.6: Αναπαράσταση βαλανείου αγοράς, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=19931 Εικ.7: Λουτρό Οινιάδων Ακαρνανίας, Μπούρας Χ. [1999], σ. 323 Εικ.8: Λεκάνη λούσης, Πηγή: https://olympospress.blogspot.com/2017/12/blogpost_28.html, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας

Εικ.12: Κάτοψη Λουτρών Καρακάλλα, Πηγή: Nielsen, Inge, “Thermae et Balnea The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths,” Aarhus University Press, 1990, Εικ.13: Κάτοψη λουτρού στην Ολυμπία, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ. 21 Εικ.14: Κάτοψη λουτρού στο Ολύμπιον, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996],, σ. 21 Εικ.15: Τυπική διαρρύθμιση ρωμαϊκού λουτρού, Πηγή: https://www.neakriti.gr/files/2018-07-02/loutro6.jpg Εικ.16, 17, 18: Αναπαράσταση caldarium Ρωμαϊκού Λουτρού, σύστημα πήλινων πλακιδίων για την κυκλοφορία του θερμού αέρα. Πηγή: Nielsen, Inge, “Thermae et Balnea The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths,” Aarhus University Press, 1990, p.59,63 Εικ.19: Μινιατούρα με τίτλο «σκηνή από ένα λουτρό» του 1470 περίπου, Πηγή:από το βιβλίο IX του Facta et dicta memorabilia, https://inpress.lib.uiowa.edu/feminae/DetailsPage.aspx?Feminae_ID=32501 (Ανακτήθηκε στις 16/09/19), Εικ.20: Λουτρό μεταλλικού νερού, 1480, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996],, σ.32

Εικ.9: Λουτρό από το παλάτι του Νέστορα στην Πύλο, http://ellinondiktyo.blogspot.com/2017/09/blog-post_8.htm

Εικ.21: Μεσαιωνικό ατομικό λουτρό, Πηγή: https://www.apartmenttherapy.com/quick-history-the-privatebath-147065 (Ανακτήθηκε στις 16/09/18)

Εικ.10: Απεικόνιση ρωμαϊκού λουτρού, ΧΧLawrence Alma Tadema, Piscina Calda, 1909, Πηγή: Museo Archeologico Nazionale di Firenze,

Εικ.22: «Το ιερό λουτρό των πτωχών και των ασθενών», Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ.

[1996], σ.31

Εικ.11: Προοπτική τομή λουτρών Καρακάλλα στη Ρώμη, Πηγή: https://ellinondiktyo.blogspot.com/2014/03/blog-post_86.html

Εικ.23: Λουτρό Μονής Καισαριανής, Πηγή: Σωτηρίου Γ.[1938], Λουτρώνες και Αγιάσματα εν Αττική, στο Δελτίον XAE 4 (1934-1936), Περίοδος Γ'• σ. 87, Αθήνα 1938

199

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.24: Υπόκαυστο σύστημα στο Λουτρό Σπάρτης, Πηγή: https://laconialive.gr/%CF%84%CE%BF-%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE %BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CF%8C-%CE%BB%CE%BF%CF% 85%CF%84%CF %81%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%83%CF%85%CE%B3%CE%BA%CF%81%CF% 8C%CF%84%CE%B7%CE%B C%CE%B1-%CF%8 4%CE%B7/ (τελευταία πρόσβαση 23/09/2020

Εικ.36: Πάρκο κουράς σε στυλ μπαρόκ στο Bad Kissingen, 1737, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.56

Εικ.25-28: Σχέδια Κ.Α. Ορλάνδου για το λουτρό στη Μονή Παναγιάς στο Δερβενοσαλέσι, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996],, σ.39-40

Εικ.38: Περίπτερο πηγής Sauerbrunnen, λουτρόπολή Cannstatt, 1890, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.66

Εικ.29: Λουτρό Γενί Καπλικά, Πηγή: http://eng.travelogues.gr/item.php?view=43682, BARTH, Hermann.

Constantinople: Ouvrage illustré de 103 gravures, Paris, H. Laurens, 1913

Εικ.39: Κτίρια λουτρών, λουτρόπολη Schlangendab, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ.

[1996], σ.66

Εικ.30: Λουτρό των Αέρηδων, Πηγή: https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Froadartist.blogspot.com %2F2011%2F04%2Fblogpost_14.html&psig=AOvVaw17Q4u6zwkH6qmZXgc17OYv &ust=1600951972919000&source=image s&cd=vfe&ved=0CA0QjhxqFwo TCPDo64Kp_-sCFQAAAAAdAAAAABAD,

Εικ.37: Πάρκο κουράς στο Bad Bruckennau, 1752, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ.

[1996], σ.56, Εικ.38-39: Λουτροπόλεις του 19ου αι., Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.66

Εικ.40: Κάτοψη και όψη λουτρών στο Margaretenbad της Βουδαπέστης το 1870, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.61, Εικ.41: Λουτρικό συγκρότημα Νέο – Μπαρόκ στη Βουδαπέστη του 1900, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.72,

Εικ.31: Τομή τυπικού οθωμανικού λουτρού, Πηγή: Κανετάκη, Ε. [2004], σ.56,

Εικ.42: Λουτρό και ξενοδοχειακό συγκρότημα στη Βουδαπέστη το 1918, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.73

Εικ.32: Κατόψεις οθωμανικών λουτρών, Ιαματικό Λουτρό “Eski Kaplica” και Δημόσιο Λουτρό “Cinili Hamama”, Πηγή: Κανετάκη, E. [2004], σ.49,99,

Εικ.43: Διαφήμιση στην Sunday Evening Post, 1915, πηγή: Πανσεληνά, Δ. [2018], σ.60

Εικ.33: Τομή τυπικού οθωμανικού λουτρού στο χώρο της εστίας, Πηγή: Taşçıoğlu, T. [1989], The Turkish Hamam Istanbul. In A Study on Historic Hamams in Istanbul

Εικ.44: Διαφήμιση εγκατάστασης παραρτήματος λουτρού κάτω από σκάλα, 1936, Πηγή: Πανσεληνά, Δ. [2018], σ.60

Εικ.34-37: Πάρκα κουράς περί το 1700, Πάρκο κουράς στο Pyrmont, 1717, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.56

Εικ.45: Κάτοψη λουτρά Λαγκαδά, Πηγή: Μπαφίτη, Μ. [2013], σ.76

Εικ.35: Πάρκο κουράς στο Bad Driiburg, 1750, Πηγή: Σκαρπιά Χοίπελ, Ξ. [1996], σ.56

200

Εικ.46: Εξωτερική άποψη λουτρών Λαγκαδά, 1929, Πηγή: Μπαφίτη, Μ. [2013], σ.75 Εικ.47: Ξενοδοχείο θέρμες Σέλλα, Πηγή: Νικολάου-Αλαβανού, Νικολοπούλου [2012], σ.44

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.48: Λουτρά Κύθνου, 1858, Πηγή: Νικολάου-Αλαβανού, Νικολοπούλου [2012], σ.44

Εικ.57: Επαρχία Παλαιάς Ηπείρου στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2013], Τ.Β, πίνακας 6

Εικ.49-50: Ιαματικά Λουτρά Λουτρακίου, το παλαιό και το «νέο» κέντρο ποσιθεραπείας, Το πρώτο επηρεασμένο από τα περίπτερα των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων, και το δεύτερο με σαφείς αναφορές του μοντέρνου κινήματος (έργο του Μπόνη 1932), Πηγή: Νικολάου-Αλαβανού, Νικολοπούλου [2012], σ.46,

Εικ.58: Οικιστικές θέσεις στην ύστερη Αρχαιότητα, Πηγή: Bowden, W. [2003],σ.17

Εικ.51: Λουτρά Αγίας Παρασκευής, Πηγή: Ελληνικός Θερμαλισμός, Ιαματικές Πηγές και Λουτροπόλεις, σ.45

Εικ.59: Epirus Vetus and Epirus Nuova 1210 AD, Πηγή: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Map_of_Epirus.Vetus,Nova.1210.png.

Osswald Brendan, L'Epire du treizième au quinzième siècle, p. 354, Diocese of Dryinopoilis based on map from Κοκολάκης, Μ. [2003], Το Ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι.

Εικ.52: Κατανομή των νομών της Ηπείρου, Πηγή: https://www.giannenae.gr/sygxrona_themata/perivallon/%CE%95%CE%BA%CF%84%CE%AF%CE%BC%C E%B7%CF%83%CE%B7%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%91%CE%BE%CE%B 9%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CF%8 9%CE%BD%20%CE%A5%CE%B4%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%B D%20%CE%A0%CF%8C%CF%81%CF%89%CE%BD%20%CF%84%CE%B7%CF%82%2 0%CE%97%CF%80%CE%B5%CE%AF%CF%81%CE%BF%CF%85.aspx, Ψηφιακή επεξεργασία Κωτσούλα θ.

Εικ.60: Ήπειρος: Τσιφλίκια και μουατζέλια κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Πηγή: Αραβαντινός, ό.π Πηγή: Κοκολάκης, Μ. [2003], σ.375

Εικ.53: Γεωμορφολογία της Ηπείρου, Πηγή: Google Maps, Ψηφιακή επεξεργασία Κωτσούλα θ.

Εικ.63: Η Ήπειρος σήμερα, Πηγή: https://www.google.com/url?sa=i&url=https% 3A%2F%2Fsofixanthi.blogspot.com%2F2019%2F03%2Fblog-post_15.html&psig= AOvVaw0vHaCd5J3RpjTirU90Gr32&ust=1600977181852000&source=images&cd= vfe&ved=0CAMQjB1qFwoTCNjiqbyIgOwCFQAAAAAdAAAAABA3, Ψηφιακή επεξεργασία Κωτσούλα θ.

Εικ.54: Κατανομή βροχοπτώσεων στο Υδατικό διαμέρισμα Ηπείρου, Πηγή: Μιμίκου M.A., [2019], Αξιολόγηση των υδάτινων πόρων Ηπείρου, τελευταία ανάγνωση 15/12/2019, Ψηφιακή επεξεργασία Κωτσούλα θ. Εικ.55: Λεκάνες απορροής υδάτων, Προστατευόμενες περιοχές πόσιμου νερού στο υδατικό διαμέρισμα της Ηπείρου, Πηγή: Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του Σχεδίου Διαχείρισης της Περιοχής Λεκάνης Απορροής Ποταμού (Υδατικού Διαμερίσματος), σ.284, Ψηφιακή επεξεργασία Κωτσούλα θ.

Εικ.61: Η διοικητική διαίρεση του πασαλικιού των Ιωαννίνων στα 1895/1896 . Κύρια Πηγή: Σαλναμέ Βιλαγέτι Γιάνια, τ. 7 (Μ. 1308), σ. 177-29 Πηγή: Κοκολάκης, Μ. [378], σ.378 Εικ.62: Η ενιαία Ήπειρος, Πηγή: http://nepirusonline.blogspot.com/2011/07/blogpost_7474.html

1η περίοδος: Εικ.64: Κάτοψη της παλαιοχριστιανικής Νικόπολης από τον T.L. Donaldson, Πηγή: W. M. Leake [1835], Παυλίδης, Ε. [2012], σ.19

Εικ.56: Χάρτης Αρχαίας Ηπείρου, Πηγή: Μακρής, Ε.[2019], σ.36

201

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.65: Σχέση Πηγής υδροδότησης με τον οικισμό του Όρραου, Πηγή: Καραθανάση, [2016], σ.86, Όρραον Εικ.66: Δημόσια Υδατοδεξαμενή στο Όρραον, Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%81%CF%81%CE%B1%CE%BF%CE%BD# /media/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF:Orraon_water_reserv oirs.jpg Εικ.67: Ένταξη δεξαμενή στο δημόσιο τμήμα της πόλης, Πηγή: Καραθανάση Κ.

[2016], σ.191 Εικ.68: Πορεία του Υδραγωγείου της Νικόπολης, Πηγή: Αγγέλη, Α. [2015α], σ.43 Εικ.69: Πήλινος αποχετευτικός αγωγός (cloaca), Πηγή: Ζάχος [2008],σ. 97

Εικ.78: Το πολεοδομικό σύστημα στην Κασσώπη, Πηγή: Αγγέλη, Α. [2015], σ.31 Εικ.79: Κάτοψη της παλαιοχριστιανικής (Ωραίας) Πύλης, στο νότιο σκέλος των Παλαιοχριστιανικών τειχών, με εμφανές τμήμα του Decamanus Maximus και του λίθινου αγωγού, Πηγή: Ζάχος, [2007], σ.159 Εικ.80: Σύγκριση λουτρών Οινιάδων Ακαρνανίας με το λουτρό αρχαίας Αμβρακίας, Πηγή: Μπούρας, Χ. [1999], σ.323 Εικ.81: Σύγκριση λουτρών Οινιάδων Ακαρνανίας με το λουτρό αρχαίας Αμβρακίας, Πηγή: Μπούρας, Χ. [1999], σ.323 Εικ.82: Οικία Αρχαία Αμβρακία, Πηγή: ΑΔ (1982) Τ. Β2, σ. 260-262,

Εικ.70: Λίθινος αγωγός του Βορείου Νυμφαίου, Πηγή: Ζάχος, Κ.[2007], σ.168

Εικ.83: Κατοικία με λουτρό στο Όρραον, Πηγή: Δάκαρης, Σ. [1986], Το Όρραον . Το σπίτι στην αρχαία Ήπειρο, AE 1986, σ.123, εικ.5

Εικ.71: Φρεάτιο υπονόμου και αποχετευτικός αγωγός δίπλα στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου, Πηγή: Ζάχος [2007],σ. 171

Εικ.84: Ελλειπτικός λουτήρας με παροχή νερού και οπή αποχέτευσης στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου, Πηγή: Παυλίδης, Ε. [2012], σ.42

Εικ.72: Μικρός δρόμος –αυλάκι με κλίση στο μέσον του για καλύτερη απορροή των υδάτων μεταξύ κατοικιών στην Αρχαία Κασσώπη, Πηγή: Αγγέλη, Α. [2015], σ.45

Εικ.85,86: Τυπολογίες κατοικιών στην αρχαία Κασσώπη, Πηγή: Αγγέλη, Α. (επίμ.)[2012], σ.38

Εικ.73: Άποψη του Ρωμαϊκού υδραγωγείου της Νικόπολης, Πηγή: Ζάχος. [2008], σ.106 Εικ.74: Αεροφωτογραφία με τους κύριους άξονες διανομής ύδατος στη Νικόπολη, Πηγή: αρχείο Ε.Ε. Νικόπολης/ΔΙΠΚΑ, Παυλίδης, Κύρκου [2018], σ.238

Εικ.87: Αντικείμενα λούσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας, Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Elea%2C_Thespro tia%2C_Greece%2C_clay_bath_vessels.jpg/450px-Elea%2C_Thesprotia%2 C_Greece%2C_clay_bath_vessels.jpg Εικ.88: Βόρειες Θέρμες, Πηγή: Ο W. Μ. Leake [1835], Τ. I σ. 206,

Εικ.75: Το πολεοδομικό σύστημα στην Νικόπολη, Πηγή: Ζάχος, Κ., [2007], σ.161,

Εικ.89: Κεντρικές Θέρμες, Πηγή: Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], σ.129

Εικ.76: Το πολεοδομικό σύστημα στην Αμβρακία, Πηγή: Παπαδοπούλου, Β. [2018], Αμβρακία Πόλη Ελληνίς, σ.39

Εικ.90,91: Λουτρό στη Στρογγυλή, Λουτρό στο Βουθρωτό, Πηγή: Κωνσταντακάκη [2015] Στρογγυλή 1-πίνακας 66, Bowden, W. [2003], σ. 45,

Εικ.77: Το πολεοδομικό σύστημα στο Όρραον, Πηγή: Καραθανάση, [2016], σ.86

202

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.92: Λουτρό στο Μέγαρο Μάνιου Αντωνίνου, Πηγή: Κύρκου, Θ. [2010], σ.1, ψηφιακή επεξεργασία: Κωτσούλα Θ. Εικ.93: Λουτρό στην Οικία Εκδίκου Γεωργίου, Παυλίδης, Ε. [2012], σ.25 Εικ.94: Λουτρό Οικ. Δικ. Μεγάρου, χαρακτηριστικό σχημα caldarium ημικυκλικής κάτοψης, Ψηφιακή Απόδοση: Κωτσούλα Θ. Εικ.95: Λουτρό Κλεοπάτρας, Πηγή: Κωνσταντακάκη, Α. [2015], πίνακας 83 Εικ.96: Λουτρό σε κατοικία στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών, Πηγή: Καραμπερίδη, Α.

[2012], σ.69

2η Περίοδος: Εικ.97: Σχέση Βυζαντινής Οχύρωσης με τη θέση του Λουτρού, Πηγή: Archaiologia.gr, https://www.archaiologia.gr/blog/archaeological_site/ Εικ.98: Παραδείγματα Βυζαντινών λουτρών στον Ελλαδικό χώρο, Πηγή: Κανετάκη, Ε. [2004], σ.375

3η Περίοδος: Εικ.104: Colfo Della Prevesa, Giovanni Francesco Camocio, Βενετία, 1571, Πηγή: Συλλογή Νίκου Δ. Καράμπελα, Πρέβεζα Εικ.105: Παραμυθιά, Στην περιοχή «Γύφτικα» η βρύση του «Κατή», πηγή: https://gel-paramthesp.weebly.com/phiomegatauomicrongammarhoalphaphi943epsilonsigmaf.ht ml# Εικ.106: Πηγάδι της αγοράς στην Παραμυθιά, πηγή: https://gel-paramthesp.weebly.com/phiomegatauomicrongammarhoalphaphi943epsilonsigmaf.ht ml# Εικ.107: Χάνι Άρτας στα 1900, πηγή: Ιντζέμπελης, Ε. [2010], Άρτα 1881-1941, Αθήνα 2010: Παρασκήνιο Εικ.108: Πρέβεζα, Κρήνη κοντά στο κάστρο του Αγ. Ανδρέα, Αρχείο Κωτσούλα Θ. Εικ.109: Πηγάδι «Αλή Πασά» στα Ιαματικά Λουτρά Πρέβεζας, Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Εικ.99-100: Βυζαντινό λουτρό στο κάστρο των Ιωαννίνων, Πηγή: Ζήδρου, Κ. βυζαντινό λουτρό, ΑΔ 38 (1983), Β2 Χρονικά, σ. 246

Εικ.110: Χάρτης όπου σημειώνονται τα οθωμανικά τεμένη των Ιωαννίνων, και τα μέχρι σήμερα γνωστά λουτρά, Πηγή: https://www.giannenae.gr/Giannena/Mousoulmanika_ Temeni_Anaparastasi_stin_ Poli.aspx

Εικ.101: Βυζαντινό λουτρό κάστρου Ιωαννίνων, Πηγή: Ζήδρου, Κ. βυζαντινό λουτρό, Διαβάθμιση θερμών χώρων λουτρού, Απόδοση Κωτσούλα Θ.,

Εικ.111: Ενδεικτική εικόνα διάταξης του συγκροτήματος του Ιμαρέτ, Πηγή: Βράκας Φ. μια αναφορά στο κουλιγιέ της Άρτας, σ.3,

Εικ.102: Βυζαντινό λουτρό Κουλέ Καφέ, Διαβάθμιση θερμών χώρων λουτρού Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.

Εικ.112: Τοποθέτηση του λουτρό στο Ιτς Καλέ σε σχέση με το τείχος του Κάστρου, Πηγή: Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το κάστρο των Ιωαννίνων, σ.93

Εικ.103: Άποψη του λουτρού Κουλέ Καφε μετά την αποκατάσταση, Πηγή: αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης,

Εικ.113: Άποψη κάστρου Πάργας, Πηγή: https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.kastra.eu%2Fcastle gr.php%3Fkastro%3Dparga&psig=AOvVaw1Yk22XwRfZ_tGetvETyc2A&ust=161230

203

09.2. Πηγές Εικόνων

0902383000&source=images&cd=vfe&ved=0CA0QjhxqFwoTCJil_4rPye4CFQAAAA AdAAAAABAV

4η Περίοδος:

Εικ.114: Κάτοψη Λουτρού Ιτς Καλέ, Πηγή: Κανετάκη, Ε. [2004], σ.18

Εικ.126, 127: Χάρτης Ιαματικών Πηγών στην Ελλάδα, Πηγή: Ελληνικός Θερμαλισμός, Ιαματικές Πηγές και Λουτροπόλεις, σ.7

Εικ.115: Κάτοψη Κάστρου Μαργαριτίου Πηγή: Σμύρης, Γ. [2003], σ.324

Εικ.128:Λουτρά Χανόπουλου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Εικ.116: Λουτρό στο Κάστρο τηςΠάργας, Αποτύπωση και Σχεδίαση: Κωτσούλα Θ.

Εικ.129: Λουτρά Αμαράντου Παλαιό Κτήριο, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Εικ.117: Λουτρό Πλατείας Γλυκήδων, Πηγή: Κανετάκη, Ε. [2004], σ.259

Εικ.130:Λουτρά Καβασίλων Νέο Κτήριο, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Εικ.118: Λουτρό στο Μαράτι, Αποτύπωση και Σχεδίαση: Κωτσούλα Θεοδώρα

Εικ.131: Ξενώνας στα Λουτρά Χανόπουλου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Εικ.119: Οθωμανικός πυρήνας Λουτρού στα Παλιοσάραγα, Πηγή: Σαρρή, Ε. Π., Σαρρή Β.Π. [2017], σ.324

Εικ.132: Άποψη του Οικισμού Αμαράντου σε σχέση με το λουτροθεραπευτήριο (αριστερά), Πηγή: https://3.bp.blogspot.com/-bWdbq_kuC5M/WovAWaavMiI/ AAAAAAAAC-U/3vglDPzckBsD0cNOt1eBhLs1dmY2dAe6gCLcBGAs/s1600/%25CE% 25A5%25CF%2588%25CE%25B7%25CE%25BB%25CE%25AE%2B%25CE%25B1%25 CE%25BD%25CE%25AC%25CE%25BB%25CF%2585%25CF%2583%25CE%25B7.jpg

Εικ.120: Λουτρό Παραμυθιάς, Πηγή: ΥΠ.ΠΟ, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh2562.jsp?obj_id=22545&mm_id=20476 Εικ.121: Κάτοψη Λαϊκής Κατοικίας στην Ήπειρο με λουτρό και βοηθητικούς χώρους, Πηγή: Ζάχος, Α. [1928], σ. 301 Εικ.122: Οθωμανικό χαμάμ στο εσωτερικό κατοικίας, Πηγή: Κανετάκη Ε., Αντωνίου Γ. [2016], σ. 8 Εικ.123: Ενδεικτικά Παραδείγματα ιδιωτικού λουτρού σε εσωτερικό και εξωτερικό χώρο αρχοντικής κατοικίας, Πηγή: http://www.army.gr/el/istoria/moyseia/stratiotiko-moyseio-hromonastirioy, Εικ.124: Ενδεικτικά Παραδείγματα ιδιωτικού λουτρού σε εσωτερικό και εξωτερικό χώρο αρχοντικής κατοικίας, Πηγή: https://www.medievalroutes.gr/el/sylloges/antikeimena/2546_el/ Εικ.125: Τυπολογίες Διάταξης Θερμού χώρου στα Οθωμανικά λουτρά, Πηγή: Κανετάκη Ε., [2004], σ.343

204

Εικ.133: Λουτρά Πυξαριάς 1934, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Εικ.134: Λουτρά στα Μέθανα, Πηγή: https://www.gtp.gr/TDirectoryDetails.asp?id=6496&lng=1 Εικ.135: Λουτρά στα Μέθανα, Πηγή: https://www.athinorama.gr/lmnts/articles/1000635/01.%20methanavolcanic%20 spa.jpg.ashx?height=500 Εικ. 136: Εξωτερική Άποψη Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

2019 Εικ.137: Είσοδος Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης, Πηγή: https://odosell.blogspot.com/2013/03/blog-post_1588.html

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.138: Άποψη της Ζωσιμαίας Σχολής, Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%96%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BC%CE%B1 %CE%AF%CE%B1%CE%A3%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%AE

Εικ.153: Λαβομάνος, ενδεικτική εικόνα, Πηγή: Μουσείο Μπενάκη, https://www.benaki.org/index.php?option=com_collectionitems&view=collectioni tem&id=120631&Itemid=376&lang=el

Εικ.139, 140: Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Αθηνών στα Προπύλαια, Πηγή: ttps://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.trip2athens.com%2 Fel%2Fsee-n-do%2Fattractions%2Farchitecture%2Fattraction-265%2F& psig=AOvVaw2jHeCn1saI6M2fgQI_1zPm&ust=1589609044232000&source=image s&cd=vfe&ved=0CAMQjB1qFwoTCPiksqWZtekCFQAAAAAdAAAAABAJ

Εικ.154: Μπάνιο στην σκάφη, Πηγή: https://www.diaforetiko.gr/mpanio-sti-skafiesy-to-prolaves-2/

Εικ.141: Κτήριο Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας, Πηγή: https://1otypia.wordpress.com/2013/11/28/anti-lamprougmail-com-3/ Εικ.142: Δημαρχείο Ιωαννίνων, Πηγή: https://dionisisfrance.wordpress.com/2014/07/05/ioannina-history-land-%CF% 84%CE%BF-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF %CE%BF-%CE%B9%CF%89%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%AF%CE%BD%CF%89% CE%BD/ Εικ. 143: Ιαματικά Λουτρά Λουτρακίου, Πηγή: https://sfedona.gr/posa-gnorizeisgia-ta-iamatika-loytra-loytrakioy/ Εικ.144-145: Λουτρά στα Παλιοσάραγα, Αρχείο Κωτσούλα Θ., Εικ.146-147: Λουτρά Χανόπουλου, Αρχείο Κωτσούλα Θ.,

Εικ.155: Λουτρό του 1964, Πηγή: Ταινία «Γάμος αλά Ελληνικά» 1965: https://www.youtube.com/watch?v=75d0xCFCVVY Εικ.156: Λουτρό του 1980, Πηγή: https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fipop.gr%2Fthemata%2Fv gainw%2Fmia-gefsi-ap-tin-ekthesi-gr80s-tha-se-pisi-na-ta-afisis-ola-ke-na-trexisstintechnopoliphotos%2F&psig=AOvVaw1NNyLkbeAGzXyPm4aFmPi&ust=158971 3758019000&source=images&cd=vfe&ved=0CA0QjhxqFwoTCMjz2refuOkCFQAAA AAdAAAAABAJ Εικ.157: Λουτρό, Πηγή: Neufert, Ε. [1936], Οικοδομική και Αρχιτεκτονική Σύνθεση, σ.262 Εικ.158: «Κάθαρσις» Πηγή: Λουτρό των Αέρηδων, https://www.elculture.gr/blog/%CE%BA%CE%AC%CE%B8% CE%B1%CF%81%CF% 83%CE%B7%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%81 %C F%8C-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CE%AD%CF%81%CE%B7%CE%B4% CF%89%CE%BD/

Εικ.148-149: Λουτρά Καβασίλων, Αρχείο Κωτσούλα Θ., Εικ.150-151: Λουτρά Αμαράντου, Αρχείο Κωτσούλα Θ., Εικ.152: Λουτρά Σαγιάδας, Πηγή: https://4.bp.blogspot.com/-CbpCYppxQCs/W Oe3m3qsZnI/AAAAAAAALBE/PVuu3r4Mo4gWTagIoAZEUfVNmVzgg5B6gCPcB/s16 00/sagiada-07.jpg

205

09.2. Πηγές Εικόνων

Πηγές Εικόνων - Παράρτημα: Εικ.159: Πανοραμική όψη του αρχαιολογικού χώρου του μικρού θεάτρου της Αμβρακίας σήμερα, Πηγή: ΕΦΑ Άρτας, Εικ.160: Ανασκαφή του ανατολικού λουτρού, Πηγή: ΕΦΑ Άρτας Eικ.161: Υποθετική αναπαράσταση της κάτοψης του λουτρού Πηγή: ΕΦΑ Άρτας, YΠ.ΠΟ: http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=42 Εικ.162: Υποθετική αναπαράσταση της κάτοψης του λουτρού Πηγή: ΕΦΑ Άρτας, YΠ.ΠΟ: http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=42 Εικ.163: Κάτοψη οικίας στην Αρχαία Αμβρακία, Πηγή: ΑΔ (1982) Τ. Β2, σ. 260-262 Εικ.164: Άποψη οικίας με λουτρό στην Ελέα, Πηγή: Ρήγινος, Γ. [2007], σ.31 Εικ.165: Άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Ελέας, Πηγή: Ρήγινος, Γ. [2007], σ.31 Εικ.166: Οικία με λουτρό στο ‘Όρραον, Πηγή: Καραθανάση, Κ. [2016], σ.163, Hoepfner, W.(Επίμ.) [2005], σ.414 Εικ.167: Αεροφωτογραφία από το Όρραον, Πηγή: https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Forraon.gr%2Fphotos%2F index.php%3F%2Fcategory%2F44&psig=AOvVaw0pLflCNYtBJDXDSuYjWsyq&ust=1 610913901617000&source=images&cd=vfe&ved=0CAMQjB1qFwoTCNja_4ygoe4 CFQAAAAAdAAAAABAb Εικ.168: Κάτοψη της Οικίας στο Όρραον, Πηγή: Δακάρης, Σ. [1986], σ.123, εικ.5 Εικ.169: Αξονομετρικό από την οικία στο Όρραον με εμφανή τη σχέση λουτρώνα οίκου, Πηγή: Καραθανάση, Κ. [2016], σ.144, Hoepfner, W.(Επίμ.) [2005], σ.418

206

Εικ.170: Σχέδιο του αρχαιολογικού χώρου του Ορράου, Πηγή: Καραθανάση, Κ.

[2016], σ.186 Εικ.171: Κατόψεις τυπικών κατοικιών στην Κασσώπη, Πηγή: Αγγέλη, Α. (Επίμ.)

[2015β],σ.12 Εικ.172: Άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Κασσώπης, Πηγή: Αγγέλη, Α. (Επίμ.) [2015β],σ. 38 Εικ.173: Άποψη του λουτρού της Στρογγυλής, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2015], σ.93/εικόνες Τ.Β, σ.66, Ντούζουγλη, Α. [1994] Εικ.174: Άποψη βορειοανατολικού τοίχου του λουτρού της Στρογγυλής , Πηγή: Κωνσταντάκη, Α.[2015], πίνακας 66 Εικ.175: Κάτοψη του λουτρού της Στρογγυλής, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α.[2015], πίνακας 66 Εικ.176: Άποψη του λουτρού στο οικόπεδο Δικ. Μεγάρου από τα βόρεια, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2015], Τ. Β, σ.35 Εικ.177: Άποψη του συγκροτήματος των κατοικιών στο Λαδοχώρι, Πηγή: ΑΔ 54 (1999), Τ. Β1, σ.495 Εικ.178: Κάτοψη λουτρού, Πηγή: ψηφιακή απόδοση σχεδίου, Κωτσούλα Θεοδώρα Εικ.179: Άποψη του λουτρού στο οικόπεδο Μ. Παππά, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α.

[2015], Τ. Α, σ. 56 /Τ. Β, σ.35 Εικ.180: Ανασκαφέντα οικόπεδα στην περιοχή του Λαδοχωρίου, Πηγή: ΑΔ 53 (1998), Χρονικά. Β2, σ.528 Εικ.181: Κάτοψη λουτρού, Πηγή: Ψηφιακή απόδοση σχεδίου, Κωτσούλα Θεοδώρα

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.182: Αεροφωτογραφία του Συγκροτήματος, Πηγή: ΑΔ 55 (2000), Τ. Β1, σ.657 Εικ.183: Άποψη του χώρου των υποκαύστων του λουτρού στην Κορύτιανη, Πηγή: Βασιλειάδης Σ., Δρόσου Δ., Λάμπρου Β., [2018], σ.278 Εικ.-Σχέδιο 184: Κάτοψη συγκροτήματος στην Κορύτιανη, Πηγή: ΑΔ 55 (2000),Τ. Β1, σ 657

Εικ.197: Άποψη του χώρου των λουτρών της Οικίας Εκδίκου Γεωργίου, Πηγή: Παυλίδης, Ε. [2012], σ.43 Εικ.198: Αεροφωτογραφία της Οικίας Εκδίκου Γεωργίου, Πηγή: Παυλίδης, Ε.

[2012], σ.25 Εικ.199: Κάτοψη Οικίας Εκδίκου Γεωργίου, Πηγή: Παυλίδης, Ε. [2012],σ.30-31

Εικ.185: Άποψη του συγκροτήματος λουτρών στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών, Πηγή: Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.76, Αρχείο 8ης ΕΒΑ

Εικ.200: Άποψη των χώρων του λουτρού στην Οικία Μ. Αντωνίνου, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2015], πίνακας 92, Κύρκου, Θ. [2010]

Εικ.186,187: Άποψη του frigidarium από βορειοδυτικά στα λουτρά της Αγ. Τριάδας Δραμεσιών, Πηγή: Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.76, Αρχείο 8ης Ε.Β.Α.

Εικ.201: Απόσπασμα κάτοψης του λουτρού, Πηγή: Κύρκου, Θ. [2010], σ.68

Εικ.188: Κάτοψη του συγκροτήματος των λουτρών στην Αγ. Τριάδα Δραμεσιών, Πηγή: Καραμπερίδη, Α. [2012], σ.76, αρχείο 8ης Ε.Β.Α

Εικ.202 Απεικόνιση της Οικίας Μάνιου Αντωνίνου με λειτουργική διάκριση των χώρων, Πηγή: Κύρκου, Θ. [2010], σ.69

Εικ.189: Άποψη του λουτρού στη θέση Ριζά, Πηγή: Χρυσοστόμου [1982]

Εικ.203: Κάτοψη οικιστικού συγκροτήματος με σημειωμένη τη θέση του λουτρού Πηγή: Κύρκου, Θ. [2010], σ.68

Εικ.190: Κάτοψη συγκροτήματος του λουτρού στη θέση Ριζά, Πηγή: Ζάχος, Κ.

[1993]

Εικ.204: Άποψη του κεντρικού χώρου των «λουτρών Κλεοπάτρας» Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2015], πίνακας 83

Εικ.191: Σημερινή κατάσταση των βορείων θερμών, άποψη του κτηρίου από την εξωτερική κυκλική αυλή Πηγή: Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], σ.86-87

Εικ.205: Κάτοψη του ευρύτερου συγκροτήματος του λουτρού της Κλεοπάτρας, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2015], πίνακας 83

Εικ.192: Κάτοψις κατά W. Μ. Leake, «The Ruins of Nicopolis in Epirus» Σχεδ. 1. Νικόπολις. Μπεντένια, ΑΔ 29 [1973-74],Τ. Β2, σ.592, ΑΔ 29 [1973-74],Τ. Β2, σ.592

Εικ.206: Κάτοψη του βασικού οικοδομήματος της Κλεοπάτρας, Πηγή: Κωνσταντάκη, Α. [2015], πίνακας 83

Εικ.193,194: Σημερινή κατάσταση των θερμών, Όψη και κάτοψη, Πηγή: ΑΔ 29 (1973 - 74) Τ. Β2, σ.593

Εικ.207: Άποψη του ανεσκαμμένου χώρου προς την πύλη, Πηγή: https://www.archaiologia.gr/blog/2015/10/12

Εικ.195: Άποψη των κεντρικών θερμών της Νικόπολης, Πηγή: Ζάχος Κ. (επίμ.)[2008], σ.128

Εικ.208: Άποψη του ανεσκαμμένου χώρου από τα δυτικά, Πηγή: https://www.archaiologia.gr/blog/2015/10/12

Εικ. – Σχέδιο 196: Κάτοψη των κεντρικών θερμών της Νικόπολης, Πηγή: Ζάχος, Κ. (επίμ.)[2008], σ.129

Εικ.209: Άποψη του ανεσκαμμένου χώρου από τα νότια, Πηγή: https://www.archaiologia.gr/blog/2015/10/12

207

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.210, 211: Κάτοψη στάθμης υποκαύστων και δαπέδου στο βυζαντινό λουτρό στο κάστρο Ιωαννίνων ,Πηγή: Γκράτζιου, Ο. [1983], ΑΔ 38 [1983], Β2 Εικ.212: Εξωτερική άποψη του λουτρού στο Μαράτι από τον δρόμο, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019 Εικ.213: Απόψεις του θερμού χώρου του λουτρού από το εσωτερικό, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019 Εικ.214: Απόψεις του θερμού χώρου του λουτρού από το εσωτερικό, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019 Εικ.215: Άποψη από τη δεξαμενή, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019 Εικ.216: Όψη της θύρας προς τον ιδιαίτερο χώρο του θερμού, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019 Εικ.217: Τομή των υποκαύστων, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019 Εικ.218: Ενδείξεις διακοσμητικών λεπτομερειών από την ύπαρξη θύρας, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

Εικ.224: Απόψεις του λουτρού κατά τις εργασίες στερέωσης, Πηγή: Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το Κάστρο των Ιωαννίνων, εργασίες στερέωσης, εικ.

312,313, σ.226 Εικ.225: Απόψεις του λουτρού κατά τις εργασίες στερέωσης, Πηγή: Παπαδοπούλου, Β. [2009] Το Κάστρο των Ιωαννίνων, εργασίες στερέωσης, εικ.

312,313, σ.226 Εικ.226: Σχέδια αποτύπωσης του λουτρού, Πηγή: Κανετάκη, Ε. [2004], σ.185 Εικ.227: Άποψη λουτρού Ιτς Καλέ, Πηγή: Κωνστάντιος, Δ. [1997], σ.35 Εικ.228: Αεροφωτογραφίες από το κάστρο των Ιωαννίνων, Πηγή: Παπαδοπούλου, Β. [2009], Το κάστρο των Ιωαννίνων, σ.93 Εικ.229: Σχέδια του λουτρού στο Ιτς Καλέ, Πηγή: Κανετάκη, Ε. [2004], σ.18 Εικ.230: Απεικόνιση του λουτρού των Μπέηδων, Πηγή: Καρδαμίτση-Αδάμη, Κίζης, Μαμαλούκος [2007], σ.94 Εικ.231: Εξωτερική Άποψη των Ιαματικών λουτρών Πρέβεζας, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Οκτ.2019

Εικ.219: Πέρασμα προς τον καμαροσκέπαστο χώρο της δεξαμενής, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

Εικ.232, 233: Προθάλαμος λουτρών, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Οκτ.2019

Εικ.220: Αποτύπωση και αναπαράσταση λουτρού στο Μαράτι, σχεδίαση και αποτύπωση: Κωτσούλα Θ.

Εικ.234: Χλιαρός χώρος του οθωμανικού πυρήνα, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Οκτ.2019

Εικ.221: Εξωτερική άποψη του λουτρού πλατείας Γλυκήδων, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

Εικ.235: Οπές φωτισμού του θερμού χώρου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Οκτ.2019

Εικ.222: Παλαιότερο πρόσκτισμα δίπλα στο λουτρό της πλατείας Γλυκήδων, Πηγή: Παπασταύρου, Α. [1998],σ.228 Εικ.223: Άποψη του λουτρού της πλατείας Γλυκήδων πριν τις εργασίες στερέωσης, Πηγή: Παπασταύρου, Α. [1998], σ. 228

208

Εικ.236, 237, 238: Εσωτερικό της νεότερης εγκατάστασης, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Οκτ.2019 Εικ.239: Κάτοψη και τομή συγκροτήματος, Πηγή: Σαρρή, Ε. Π., Σαρρή Β.Π. [2017], ψηφιακή απόδοση Κωτσούλα Θ.

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.240: Κάτοψη και τομή οθωμανικού πυρήνα, πηγή: Σαρρή, Ε. Π., Σαρρή Β.Π.

[2017], σ. 324,330

Εικ.252: Καμαροσκέπαστος χώρος δεξαμενής, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.241: Απόσπασμα τουρκικού στρατιωτικού χάρτη του 1900 όπου αναφέρεται η θέση των τούρκικων λουτρών, πηγή: Καράμπελας,Ν.- Μαμαλούκος, Σ. [1994], εικ.29

Εικ.253: Κάτοψη της ανώτερης στάθμης του συγκροτήματος με σημειωμένη τη θέση του λουτρού, Πηγή: Σμύρης, Γ. [2000], σ.437

Εικ.242: Χαλκογραφία του 1571 για τον Αμβρακικό κόλπο, διακρίνεται αναφορά στην πηγή (Fontana), Colfo Della Prevesa, Giovanni Francesco Camocio, Βενετία, 1571, Πηγή: Συλλογή Νίκου Δ. Καράμπελα, Πρέβεζα

Εικ.254: Κάτοψη και τομή του λουτρού στο κάστρο της Πάργας, Αποτύπωση και σχεδίαση: Κωτσούλα Θ.

Εικ.243: Ένταξη του κάστρου της Μπούκας στην σημερινή τοπογραφία της Πρέβεζας, πηγή: Καράμπελας Ν. [2010], σ.433

Εικ.255: Εξωτερική άποψη του λουτρού της Παραμυθιάς, πηγή: https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/

Εικ.244: Άποψη του λουτρού της Πάργας από την Α’ στάθμη του συγκροτήματος, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.256: Κάτοψη λουτρού Παραμυθίας, πηγή: ΥΠ.ΠΟ., http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=22545

Εικ.245, 246: Άποψη του κάστρου της Πάργας από ψηλά, πηγή: https://www.villarossa.gr/parga.php?lang=el, https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=parga

Εικ.257: κάτοψη λουτρού Κουλέ καφέ, πηγή: Κανετάκη, Ε.[2004], σ.375

Εικ.247: Άποψη του λουτρού της Πάργας από το τελευταίο επίπεδο του συγκροτήματος, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.258: Λουτρό Ορούκ Πασά στο Διδυμότειχο, χρονολόγηση (1398-1399), πηγή: Ahmeed Fatouh [2010], σ.36, Εικ.259: Αεροφωτογραφία λουτρού Παραμυθιάς, πηγή: Google Earth

Εικ.249: Εσωτερική άποψη εισόδου, θόλου και χώρου δεξαμενής, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.260: Αποψη του εσωτερικού του λουτρού της Παραμυθιάς με εμφανή τον τρόπο κατασκευής της θολοδομίας, πηγή: https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/

Εικ.250: Άνοιγμά της εισόδου του λουτρού, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.261: Άποψη του λουτρού Κουλέ καφέ, πηγή: Εφορία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης

Εικ.251: Κατεστραμμένος τοίχος της δεξαμενής, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

Εικ.262: Απόψεις του λουτρού της Παραμυθιάς, https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf-

Εικ.248: Γενική Άποψη του εσωτερικού χώρου του λουτρού, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Ιανουάριος 2020

209

09.2. Πηγές Εικόνων

%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/ Εικ.263: Τοιχοποιία από το λουτρό Τραιανούπολης, Gazi Evrenos Bey Khan (13751380), πηγή: Ahmeed Fatouh [2010], σ.33 Εικ.264: Πλινθοπερίκλειστες τοιχοποιίες οθωμανικών μνημείων, πηγή:Ammen Fatouh [2010], σ. 183, Εικ.265: Ισακ Πασά Τζαμί (1484), πηγή: Ammen Fatouh [2010], σ.61 Εικ.266: Είδη μεσοβυζαντινών και υστερβυζαντινών τοιχοποιιών από μνημεία της Θεσσαλονίκης, πηγή: Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.145,

Εικ.274, 275: Εξωτερικές απόψεις του λουτρού της Παραμυθιάς, πηγή: https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/ Εικ.276 ,277, 278: Εσωτερικές απόψεις του λουτρού (σύστημα υποκαύστων, περάσματα, πήλινοι αγωγοί νερού), πηγή: https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/

Εικ.267: Γιαχουντί Χαμάμ (16ος αι.), Αλατζά Ιμαρέτ (15ος αι.), Αλατζά Ιμαρέτ (15ος αι.), Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.144

Εικ.279: Κάτοψη λουτρού Παραμυθιάς, Πηγή: ΥΠ.ΠΟ., http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=22545

Εικ.268: Οδοντωτά γείσα σε εσοχή και εξοχή, στον Αγιο ευθύμιο και στους Αγίους Αποστόλου Θεσσαλονίκης αντίστοιχα, πηγή: Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.228,

Εικ.280: Τομή, δυτικός τοίχος του χλιαρού, Πηγή: Babuin, A. [2019] σ. 545

Εικ.269: Βέροια, Οδοντωτό γείσο Ορτά Τζαμί, πηγή: Ahmeed Fatouh [2010], σ.90,91,

Εικ.282: Άποψη της Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης σήμερα, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ.

Εικ.270: Οδοντωτό γείσο στο λουτρό Παραμυθιάς, πηγή: https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/ Εικ.271: Θύρα του λουτρού της Παραμυθιάς, πηγή: https://apeirosgaia.wordpress.com/2013/03/13/%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%84%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%cf%85%ce%b8%ce%b9%ce%ac%cf%82/ Εικ.272: Εσωτερική θύρα από το λουτρό στο Μαράτι με χαρακτηριστικό διακοσμητικό στοιχείο, πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Εικ.273: Τομή του λουτρού Κουλέ Καφέ με εμφανή την ύπαρξη πλίνθων σε τοξωτή διάταξη στα περάσματα, πηγή: Τρυπιάνη-Ομήρου, Σ. Ρ. [2012], σ.369

210

Εικ.281: Κάτοψη κάστρου Μαργαριτίου, Πηγή: Σμύρης, Γ. [2000], σ. 32

Εικ.283: Άποψη της Ζωσιμαίας βιβλιοθήκης σήμερα, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Εικ.284, 285: Άποψη των «παλαιών λουτρών» και του σύγχρονου θεραπευτηρίου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ. Εικ.286, 287: Άποψη των «παλαιών λουτρών» και του σύγχρονου θεραπευτηρίου από τον δρόμο, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019 Εικ.288: Εσωτερικός διάδρομος του σύγχρονου κτηρίου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019 Εικ.289, 290: Εσωτερικό «παλαιών» λουτρών, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

09.2. Πηγές Εικόνων

Εικ.291: Ψηφιακή απόδοση κάτοψης υδροθεραπευτηρίου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Μάιος 2020 Εικ.292: Άποψη σύγχρονου ιαματικού κέντρου Καβασίλων από την απέναντι όχθη, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

Εικ.297, 298: Άποψη των υπαίθριων κατασκευών του Πηλοθεραπευτηρίου, Πηγή: https://www.thespro.gr/2017/01/2.html, https://katoci.blogspot.com/2017/09/blog-post_71.html?m=1 Εικ.299: Εξωτερική άποψη υδροθεραπευτηρίου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

Εικ.293, 294: Άποψη υπαίθριου χώρου λουτρών Καβασίλων, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

Εικ.300: Εσωτερικές απόψεις του υδροθεραπευτηρίου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

Εικ.295: Ερειπωμένο κτήριο λουτρών Πυξαριάς, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

Εικ.301: Βοηθητικά κτήρια συγκροτήματος (δωμάτια φιλοξενίας και εστιατόριο), Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., 2019

Εικ.296: Θειούχος πηγή του Σαραντάπορου, Πηγή: Αρχείο Κωτσούλα Θ., Αύγουστος 2019

Εικ.302: Σχέδια εγκαταστάσεων υδροθεραπευτηρίου Χανόπουλου, πηγή: σχέδια Αδείας των κτηρίων ψηφιακή απόδοση: Κωτσούλα Θ.

Χάρτες Χάρτης 1: Διοικητικός Χάρτης Ηπείρου Χάρτης 2: Υδατικό Σύστημα Διαμερίσματος Ηπείρου Χάρτης 3: Χάρτης Κατανομής Βροχοπτώσεων Ηπείρου Χάρτης 4: Χάρτης Καταγραφής Λουτρών Ηπείρου, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα Χάρτης 5: Χάρτης Καταγραφής Λουτρών Ηπείρου, Μεσαίωνας, Χάρτης 6: Χάρτης Καταγραφής Λουτρών Ηπείρου, Οθωμανική περίοδος Χάρτης 7: Χάρτης Καταγραφής Λουτρών Ηπείρου, Νεότερη περίοδος Χάρτης 8: Χάρτης Συνολικής Καταγραφής Λουτρών Ηπείρου

Σχέδια Δελτίων Κόνιτσα, Ιαματικά Λουτρά Αμαράντου Άρτα, Ιαματικά λουτρά Χανόπουλου, κάτοψη Άρτα, Ιαματικά λουτρά Χανόπουλου, όψη και τομή Άρτα λουτρό στο Μαράτι, Αποτύπωση, κάτοψη, Τομή ΒΒ, Τομή ΒΒ Άρτα λουτρό στο Μαράτι, Αποτύπωση, Τομή ΓΓ, Τομή ΑΑ Άρτα λουτρό στο Μαράτι, Αναπαράσταση, κάτοψη, Τομή ΒΒ, Τομή ΒΒ Άρτα λουτρό στο Μαράτι, Αναπαράσταση ,Τομή ΓΓ, Τομή ΑΑ Πάργα, Λουτρό στο κάστρο της Πάργας, κάτοψη και τομή Πίνακας τυπολογικής οργάνωσης λουτρικών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο, ψηφιακή απόδοση: Κωτσούλα Θ

211

212