Η Μήτρα της Σαντορίνης Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
Αληγιάννη Δωροθέα Μήτσης Ιωάννης Μίχου Μαρία
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Η Μήτρα της Σαντορίνης Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
Ομάδα εργασίας Αληγιάννη Δωροθέα [ar14436] Μήτσης Ιωάννης [ar13632] Μίχου Μαρία [ar14431] Αθήνα 2020 Επιβλέπουσες καθηγήτριες Μάρδα Νέλλη Λάββα Ρίβα
Ευχαριστούμε θερμά τις καθηγήτριες μας Νέλλη Μάρδα και Ρίβα Λάββα για την καθοδήγηση και την πολύτιμη βοήθειά τους, καθώς και όσους συνέβαλαν προκειμένου να πραγματοποιηθεί αυτή η ερευνητική εργασία.
Nικ. Χατζηκυριάκος Γκίκας - Σαντορίνη Ι [εικόνα 1]
Πρόλογος ''Άνοιξε η μπουκαπόρτα. Βάδισα με βήμα αργό κρατώντας την αποσκευή μου και γεμάτος αγωνία για το τι θα έβρισκα σε αυτόν τον φημισμένο, αλλά άγνωστο για μένα και τις αισθήσεις μου, τόπο. Είμαι ένας άνθρωπος που δεν αρκείται στις φωτογραφίες και τις αφηγήσεις που αιωρούνται γύρω από έναν προορισμό για να διαμορφώσει μία εικόνα για αυτόν και να αναζητήσει να επιβεβαιώσει απλά μία υποψία. Θέλω να βρεθώ εκεί με σώμα και πνεύμα. Να βιώσω ιδίοις όμμασιν οτιδήποτε μπορεί να μου προσφέρει σε όλα τα δυνατά επίπεδα, να νιώσω την υπόσταση του.'' Είναι σύνηθες τα ελληνικά νησιά να συνδέονται στο νου με τα καλοκαίρια και τη ξεγνοιασιά των διακοπών. Η Σαντορίνη δε θα μπορούσε να παρεκκλίνει από το κανόνα αυτό, αν και σε αυτή παρατηρείται η μακρύτερη τουριστική περίοδος στην Ελλάδα. Τους εαρινούς και καλοκαιρινούς μήνες συρρέει πλήθος κόσμου να δει από κοντά το φημισμένο αυτό τόπο, να περιηγηθεί στα σοκάκια του, να μαγευτεί με το ηλιοβασίλεμα και να θαυμάσει το ηφαιστειακό τοπίο του. Ένα τοπίο ξηρό αυτούς του μήνες που δύσκολα μπορεί κάποιος να το αναγνώσει όπως τον καλεί το ίδιο μέσα στις βουές του κόσμου. Η ανάγνωση του γίνεται κυρίως επιδερμικά. Όπως συνηθίζεται, λοιπόν, και εμείς επισκεπτόμασταν το νησί μόνο καλοκαίρια, σαν τουρίστες. Το θαυμάζαμε στο σύνολο του και μας γοήτευε κάθε φορά και περισσότερο, χωρίς να έχουμε σκεφτεί τι συμβαίνει σε αυτό όταν υποδέχεται το χειμώνα, μέχρι που το επισκεφτήκαμε μέσα στη καρδιά του, και το βίωμα ήταν πέρα από κάθε φαντασία μας. Η διαμονή μας έγινε στον οικισμό του Ακρωτηρίου, ο οποίος είναι παραδοσιακός και δείχνει να μην τον έχει αγγίξει η τουριστική ανάπτυξη στον ίδιο βαθμό με τους υπόλοιπους οικισμούς του νησιού. Εκεί, αποκαλύφθηκε μπρος τα μάτια μας ότι τίποτα δεν ήταν ίδιο.
Το χειμώνα το σκηνικό αλλάζει, αντιστρέφεται, δείχνει το άλλο του πρόσωπο, απαλλάσσεται από τη πολύβουη κοσμοσυρροή. Ίσως το πραγματικό τώρα που αποδεσμεύεται από καθωσπρεπισμούς. Το άγριο ηφαιστειακό τοπίο που ξεπροβάλει καταμεσής του πελάγους γίνεται ακόμα πιο άγριο και επιβλητικό, καθώς απογυμνώνεται. Ο χειμερινός συνήθως συννεφιασμένος ουρανός δανείζεται πιο σκούρα και έντονα χρώματα, λες και διαλεχτήκαν για να τονίζουν ακόμα περισσότερο τη τοπογραφία του συμπλέγματος των νήσων, ενώ όταν τα σύννεφα αφήνουν κενά απ' όπου διέρχονται ηλιαχτίδες που μοιάζουν σαν θεϊκοί προβολείς που φωτίζουν επιμέρους στοιχεία που ίσως να μη τους είχε δοθεί πριν η δέουσα σημασία. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η εναλλαγή του βιώματος από εποχή σε εποχή δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμη. Είναι σαν να συναντάς έναν άλλο τόπο. Το ηφαίστειο, τα γκρεμνά της καλδέρας, η γη, όλα είναι καταπράσινα και η φύση γίνεται αποκλειστικός πρωταγωνιστής του φόντου. Οι άνεμοι και οι βροχές σου θυμίζουν αναπόφευκτα πως δεν υπάρχει κανείς άλλος. Παρά μόνο εσύ και το τοπίο μέσα στο πέλαγος, και η μόνη οδός είναι να συνομιλήσεις μαζί του, να το κατανοήσεις από την αρχή, διαγράφοντας ό,τι ήξερες προηγουμένως για αυτό. Έτσι, ξεκινήσαμε την περιπλάνηση μας ως flaneurs του νησιού φαινομενικά από το σημείο μηδέν, μη έχοντας στο νου κάποιον συγκεκριμένο στόχο, παρά μόνο την ουσιώδη επαφή με τον τόπο της Σαντορίνης. Με σημείο έναρξης τον Γουλά του Ακρωτηρίου, ξεκινήσαμε μία χωρική και νοητική περιπλάνηση, η οποία μας οδήγησε στην αποκάλυψη πτυχών και συνδέσεων που δεν είχαμε ποτέ φανταστεί, για την σύνθεση μίας εναλλακτικής αφήγησης του τόπου. Ως πλάνητες, η προσέγγιση μας είναι βιωματική και ανθρωποκεντρική, δίνοντας μας το πλαίσιο μίας πολυδιάστατης διερεύνησης των ποικίλων μορφών του νησιού. Με αυτό τον τρόπο προσέγγισης, δημιουργείται ένα πολύ ενδιαφέρον φίλτρο ένωσης πολλαπλών οπτικών γωνιών. Άλλωστε, οποιαδήποτε πληροφορία κατακτάται μέσω της άμεσης αισθητηριακής επαφής δεν μπορεί να είναι λάθος, δίνοντας την ευκαιρία για την απόκτηση ενός πολυδιάστατου βιώματος.
Περιεχόμενα Εισαγωγή..............................................................................17 Θεωρητικό πλαίσιο..........................................................................19 Υπόθεση εργασίας............................................................................23 Μεθοδολογία...................................................................................25
Μέρος Α Η Μήτρα της Σαντορίνης Ι. Τοπίο εν τόπω..............................................................................33 II. Ανεστραμμένες τοπογραφίες....................................................41 ΙΙΑ. Ορισμός..........................................................................................45 ΙΙΒ. Ετεροτοπία - Ισοτοπία........................................................................47 ΙΙI. Η ετεροτοπία της Σαντορίνης...........................................53 ΙΙΙΑ. Γενικά χαρακτηριστικά....................................................................57 ΙΙΙΒ. Ο πυρήνας της ετεροτοπίας.............................................................63 ΙΙΙΓ. Το άγγιγμα του ανθρώπου................................................................85 ΙΙΙΔ. Η μνήμη του τόπου........................................................................98
Μέρος Β Το Βίωμα τηςΜήτρας Ι. Ανάγνωση του τόπου.................................................................117 ΙΑ. Αντίληψη.........................................................................................119 ΙΒ. Αισθήσεις.......................................................................................122 ΙΓ. Μνήμη............................................................................................127 ΙΙ. Ο κύκλος του βιώματος...........................................................131 ΙΙΑ. Προσδοκία..................................................................................150 ΙΙΒ. Ηδονοβλεψία...............................................................................155 ΙΙΓ. Συνειδητοποίηση..........................................................................161 ΙΙΔ. Επιθυμία.....................................................................................165 ΙΙΕ. Νοσταλγία....................................................................................167 Συμπεράσματα...............................................................................171 Βιβλιογραφία..................................................................................175 Ευρετήριο εικόνων.......................................................................180
[εικόνα 2]
Εισαγωγή Όταν κάποιος προσπαθεί να ανακαλέσει στην μνήμη του ή να φανταστεί την Σαντορίνη, η έννοια της ''τραχιάς ομορφιάς'' μπορεί να εκφράσει πλήρως τις σκέψεις του για αυτόν τον τόπο. Οξύμωρο σχήμα εξ' ορισμού, συσχετίζει την φύση με μία θηλυκή δύναμη, γενναιόδωρη αλλά και βίαιη, η οποία έχει δώσει πνοή -έχει γεννήσειτον τόπο της Σαντορίνης. Οι ιδιαιτερότητες του τόπου της Σαντορίνης έχουν προκύψει από ακραία φαινόμενα τα οποία έχουν “γεννηθεί” από το γεωλογικό της εργαστήριο΄ το ηφαίστειο. Έτσι η Σαντορίνη καθίσταται ετεροτοπία στο σύνολο των ισοτοπιών των τόπων της Ελλάδας, αλλά ξεχωρίζει και σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα τοπογραφικά της στοιχεία, αλλά και οι εσωτερικοί της μηχανισμοί μπορούν να περιγραφούν ως "ανεστραμμένη τοπογραφία". Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν καταστήσει την Σαντορίνη έναν από τους πιο ενεργούς και ενδιαφέροντες τουριστικούς προορισμούς. Στην παρούσα εργασία, γίνεται μία μελέτη των βιωματικών φάσεων στον τόπο της Σαντορίνης, από την πρώτη επαφή με τον τόπο, μέχρι και την ενθύμηση αυτού, προκειμένου να συγκριθεί, κατά κύριο λόγο, ο τρόπος αντιμετώπισης του τόπου από την οπτική ενός τουρίστα και την οπτική ενός πλάνη (flaneur). Περιπλανώμενοι πάνω στη γη , διαγράφουμε νέους δρόμους, νέες πορείες, νέες εμπειρίες κάθε φορά, ακόμα και στις ήδη γνωστές μας διαδρομές. Τον χώρο που δημιούργησε η Φύση, και τον οποίο η ίδια μπορεί να καταστρέψει ανά πάσα στιγμή – στην περίπτωση μας, μέσω του ηφαιστείου-, ζούμε καθημερινά και τον εξερευνούμε αφημένοι στην εντύπωση της στιγμής και παραδομένοι στη δική μας απραξία. Καθ’όλη τη διάρκεια της περιήγησης, το πνεύμα ηρεμεί και βρίσκεται σε μια αέναη κατάσταση δημιουργίας άπειρων και διαφορετικών συνδυασμών του χώρου, παραμορφώνοντας σε κάθε νέο βήμα την αντίληψη που έχουμε γι’ αυτόν. Μια αντίληψη 17
εισαγωγή
αδύναμη, την οποία μπορεί να επηρεάσει και να μεταβάλει οτιδήποτε βρίσκεται τη δεδομένη χρονική στιγμή στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Το τοπίο υπό αυτήν την έννοια ρευστοποιείται, μεταβάλλεται και προσαρμόζεται στις αντιλήψεις, τα βιώματα και την ψυχοσύνθεση του κάθε ατόμου. Προσπερνούμε, ανεβαίνουμε, κατεβαίνουμε, ρεμβάζουμε, σκοντάφτουμε, ξεχνιόμαστε και αφουγκραζόμαστε το πνεύμα που αναδύεται από τους εκάστοτε τόπους. Υπό αυτό το πρίσμα, οι αντιλήψεις και οι εντυπώσεις που κάποιος προσκομίζει δημιουργούν το δικό του προσωπικό “κολλάζ”. Η ανεστραμμένη τοπογραφία της Σαντορίνης τι αντίκτυπο προκαλεί στους επισκέπτες της;
[εικόνα 3] 18
Θε ω ρ η τ ι κ ό Πλ α ί σ ι ο Στην ελληνική αρχιτεκτονική επιχειρείται η σύνθεση όλων των μερών σε ένα συνολικό, ομοιογενή χώρο, μία αντίληψη που περιέχει συγγενικά προς εκείνα του “κοσμικού χώρου” και εκφράζει μία πίστη σε ένα “αρμονικό σύμπαν”. Η ανάπτυξη του ομοιογενούς χώρου, ωστόσο, δεν εμπόδισε την ουσιαστική διαφοροποίηση των επιμέρους χώρων ανάλογα με το νόημά τους.1 Η έννοια της ετεροτοπίας αποτελεί βασικό εννοιολογικό εργαλείο στην προσπάθεια κατανόησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός τόπου, τα οποία τον διαφοροποιούν από το σύνολο. Η ετεροτοπία χρησιμεύει στη φουκοϊκή διερεύνηση της μη κανονικότητας στον χώρο και στη σχέση της με την κανονικότητα. Για τον Foucault(1967)2, καθετί υπάρχει όχι μέσα από κάποιου είδους μονοσήμαντη, αιτιοκρατική γέννηση, αλλά μέσα από μια συγκυριακή τυχαιότητα, όπου πολλαπλοί παράγοντες συναντιούνται και από τη συνάντηση αυτών των πολλαπλοτήτων γεννιέται κάθε φορά ένα ιστορικό “τώρα”. Παράλληλα, το τοπίο αποτελεί κύημα της φαινομενολογικής προσέγγισης ενός τόπου.3 Ο τόπος δηλαδή μετατρέπεται σε τοπίο μέσα από τη διαφορετική προσέγγιση και επεξεργασία που υφίσταται από τον παρατηρητή. “Η αντίληψη είναι ο πρώτος τρόπος, αν όχι της σχέσης µας µε τον κόσµο, τουλάχιστον της σχέσης µας
1 Christian Noberg-Schulz, Genius Loci – Το πνεύμα του τόπου, Για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2009, σελ.81-83 2 M. Foucault, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλότινων χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967) Architecture/ Mouvement/ Continuite n5, Μτφρ. Jay Miskowiec, Οκτώμβρης 1984 3 Δουκέλλης Παναγιώτης (επιμ.) ,Το Ελληνικό τοπίο, Μελέτες Ιστορικής Γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2005, σελ.14 19
θεωρητικό πλαίσιο
µε τα στοιχεία που απαρτίζουν τον κόσµο.”4 Ο Merleau-Ponty(1964), διαµέσου της φαινοµενολογικής διάκρισης του, επιδιώκει να φέρει ξανά στην επιφάνεια τη µόνη πρωτοταγούς επιπέδου σχέση την οποία µπορεί να έχει ο άνθρωπος µε τον κόσµο: µια σχέση αλληλεπίδρασης.5 Συνεπώς, το ανθρώπινο σώμα αποτελεί κεντροβαρικό αντικείμενο στην φαινομενολογική προσέγγιση, με την αντίληψη και το σώμα να προσεγγίζονται οντολογικά. Ο Norberg Schulz(1971) επισημαίνει πως “το ενδιαφέρον του ανθρώπου για το χώρο έχει ρίζες υπαρξιακές, βασίζεται στην ανάγκη να δημιουργήσει ζωτικές σχέσεις στο περιβάλλον του, να φέρει νόημα και τάξη σε ένα κόσμο εικόνων και γεγονότων”. Ο άνθρωπος για να μπορέσει να αντιληφθεί το σύμπαν ως κόσμον, δηλαδή ως εύτακτο όλον, έχει την ανάγκη να προσανατολιστεί στο περιβάλλον του. “Η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον συνίσταται από τη μία στην προσπάθεια να το αφομοιώσει κατά τα προσωπικά του πρότυπα αντίληψης και από την άλλη να μεταφράσει αυτά τα πρότυπα σε συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές μορφές”6 Σύμφωνα με τον Heidegger(1985), ο χώρος δεν υφίσταται ανεξάρτητα από τα πράγματα, είναι συνυφασμένος με αυτά. Ο χώρος δεν είναι κάτι αντίκρυ για τον άνθρωπο. ∆εν είναι ούτε ένα εξωτερικό αντικείμενο ούτε ένα εσωτερικό βίωμα. ∆εν υπάρχουν άνθρωποι και έξω από αυτούς ο χώρος.7 Ο Halbwachs(1925) με σαφήνεια και πειστικότητα παρουσιάζει τη διαδικασία ανάσυρσης των βιωμάτων μας και τον τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν. Σε κάθε περίπτωση, όμως “οι αναμνήσεις μας παραμένουν συλλογικές και μας 4 Maurice Merleau-Ponty, Φαινοµενολογία της Aντίληψης, μτφρ. Καψαμπέλη Κική, εκδόσεις Νήσος, Ιούλιος 2016 5 Alain Renaut, Η Φιλοσοφία, µτφρ. Τάσος Μπετζέλος, επιµ.-µτφρ. Άρης Στυλιανού, Πόλις, Αθήνα 2014, σ. 59 6 Christian Norberg Schulz, Existence, Space and Architecture, Praeger Publishers, London, 1971, σελ.78 7 M. Heidegger, Είναι και χρόνος, ∆ωδώνη, Αθήνα, 1985, σελ. 11 20
θεωρητικό πλαίσιο
τις θυμίζουν οι άλλοι, ακόμη κι όταν πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε ανάμειξη, για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει. Στην πραγματικότητα, δεν είμαστε ποτέ μόνοι. Δεν χρειάζεται οι άλλοι να είναι παρόντες, να διακρίνονται ως προς τη φυσική τους υπόσταση από εμάς, διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπων.”8 Δεν υπάρχει μνήμη έξω από το πλαίσιο στο οποίο ζουν οι άνθρωποι στην κοινωνία, τονίζει ο ίδιος. Ο κοινωνικός χώρος και ο κοινωνικός χρόνος, η ιστορία ως πίνακας γεγονότων και η συλλογική μνήμη ως παράδοση εμπλέκονται με τον ατομικό βιωμένο χρόνο και “σε τέτοιους δρόμους, σε κρυφά μονοπάτια”, εντοπίζουμε και ξαναβρίσκουμε τις αναμνήσεις μας. Το σημαντικότερο στοιχείο στην πρόσληψη ενός τοπίου είναι αυτό που αποκαλούν ο Simmel, κ.α.(2004) είναι ο ψυχικός τόνος (Stimmung).9 Ο ψυχικός τόνος είναι η ατμόσφαιρα που δημιουργείται σε έναν τόπο ως το μοναδικό ενιαίο στοιχείο που μπορεί να συντεθεί από τα περιεχόμενά του. Η ατμόσφαιρα αυτή χρωματίζει το σύνολο των μεμονωμένων στοιχείων του, όλων των αποσπασμένων τμημάτων του και δεν μπορεί να υφίσταται χωρίς τη συμβολή τους. Η ατμόσφαιρα δεν είναι ένα τοπιακό δεδομένο που υφίσταται εξαρχής, αλλά κάτι που δημιουργείται από τις ανθρώπινες αυθόρμητες ή μη πρακτικές. Παράλληλα, η ατμόσφαιρα για τον Pallasmaa(1996) ορίζεται ως μια εναλλαγή μεταξύ υλικών και αισθητηριακών ποιοτήτων του τόπου και της άυλης σφαίρας της ανθρώπινης αντίληψης και φαντασίας.
8 Maurice Halbwachs , On Colllective Memory, The University of Chicago Press, 1992, σελ. 48 9 Simmel, G., Ritter, J., Gombrich, E.H., Το τοπίο, Αθήνα, Εκδ. Ποταμός, 2004 21
θεωρητικό πλαίσιο
“Βιώνω τον εαυτό μου μέσα στην πόλη, και η πόλη υπάρχει μέσω της σωματικής παρουσίας μου. Η πόλη και το σώμα μου συμπληρώνουν και καθορίζουν το ένα το άλλο. Κατοικώ στην πόλη και η πόλη κατοικεί μέσα μου. (…) Τα σώματα και οι κινήσεις μας βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Ο κόσμος και ο εαυτός μας ενημερώνονται και επαναπροσδιορίζονται μεταξύ τους συνεχώς.”10Συμπληρώνει πως «το έργο της αρχιτεκτονικής είναι ‘να καταστήσει ορατό το πώς μας αγγίζει ο κόσμος’ , όπως είπε ο Merleau-Ponty για τους πίνακες του Cezanne.”11
10 Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, Architecture and the senses. Chichester, 1996, σελ. 40 11 Juhani Pallasma, ibid, σελ.42 22
Υπόθεση Εργασίας Η Σαντορίνη λειτουργεί ως μία “μήτρα” η οποία υποθάλπει την ύπαρξη και την συνεχή αναγέννηση ετερογενών και αντιθετικών στοιχείων, οι οποίες οδηγούν στη σύνθεση ανεστραμμένων νοητικών και χωρικών τοπογραφιών. Αυτά τα διαφορετικά της πρόσωπα στο σύνολο τους δημιουργούν την πραγματικότητα της Σαντορίνης, αλλά ως μονάδες αποτελούν αυτόνομες υπάρξεις οι οποίες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους ως σύστημα. Ορίζουμε τις φυσικές μορφές ως τον τόπο της Σαντορίνης, και τις ανθρωπογενείς επεμβάσεις στον τόπο, ως το τοπίο της. Οποιαδήποτε μεταβλητή παραγόμενη από το δίπολο τοπίο-τόπος επηρεάζει και μεταβάλει άμεσα το βίωμα του δίπολου. Συνεπώς, το τοπίο αποκτά διαφορετικό νόημα και υπόσταση μέσα από την διάδραση του ανθρώπου με αυτό δημιουργώντας διαφορετικές νοητικές μεταφράσεις της εκάστοτε τοπιακής “σκηνής”. Το τοπίο υφίσταται για τον άνθρωπο μόνο υπό το πρίσμα των αισθήσεων και της μνήμης του περιηγητή. Βασικός σκοπός της συγκεκριμένης έρευνας είναι σε πρώτη φάση να αναλυθούν όλοι οι μηχανισμοί της Σαντορίνης που την καθιστούν ετεροτοπική, αλλά και υπό συνθήκες ουτοπική ή δυστοπική. Σε δεύτερη φάση, μετά την ανάλυση των χαρακτηριστικών και μηχανισμών της, γίνεται μία μελέτη των βιωματικών φάσεων στον τόπο της Σαντορίνης, από την πρώτη επαφή με τον τόπο, μέχρι και την ενθύμηση αυτού, προκειμένου να συγκριθεί, ο τρόπος αντιμετώπισης του τόπου από την οπτική ενός τουρίστα και την οπτική ενός πλάνη (flaneur).
23
[εικόνα 4]
[εικόνα 5] 24
Mε θ ο δ ο λ ο γί α Στο μεγαλύτερο ποσοστό της, η έρευνα μας διεξάγεται βάσει βιβλιογραφικής έρευνας αλλά και επιτόπιας παρατήρησης για την καταγραφή των μηχανισμών της “μήτρας” της Σαντορίνης. Η έρευνα μας υποστηρίζεται στο σύνολο της από προσωπικές φωτογραφικές αποτυπώσεις και επεξεργασμένο υλικό στην μορφή διαγραμμάτων για την απόδοση της δικής μας ερμηνείας. Κάθε κομμάτι που αναλύεται σε αυτή την έρευνα δεν αντιμετωπίζεται τελεολογικά, δηλαδή ως την παρουσία ενός σκοπού που εμφανίζεται στο τέλος μιας διαδικασίας, αλλά ως στοιχεία τα οποία επικαλύπτονται μεταξύ τους στην ιστορική και αισθητηριακή τους διάσταση αφήνοντας χωρικές και αντιληπτικές “ρωγμές” οι οποίες επιτρέπουν την άνθιση ενός περιβάλλοντος που ενθαρρύνει την συμβίωση τους. Ουσιαστικά, προσεγγίζουμε μία γενεαλογική ερμηνευτική του τόπου η οποία αρνείται κατά βάση την ύπαρξη σταθερών και προσεγγίζει την αλυσίδα των ερμηνειών που συνθέτουν τα αντικείμενα, με σκοπό την προσέγγιση ανεξερεύνητων σχισμών του τόπου. Απορρίπτουμε, όπως και ο Nietzsche, την αναζήτηση της ακριβούς καταγωγής του τόπου (Ursprung), καθώς αυτού του είδους η αναζήτηση επιχειρεί να αντλήσει την ακριβή ουσία του πράγματος, την ταυτότητα του, η οποία προΐσταται σε οτιδήποτε εξωτερικό και επιγενόμενο από το οποίο διαμορφώθηκε. Όπως υποστηρίζει ο Foucault12, αυτή η ταυτότητα, είναι ψευδής, καθώς για να την αποκαλύψει κανείς πρέπει να αφαιρέσει κάθε ουσία του τόπου, και κατ’ επέκταση την έννοια του τοπίου. Το τοπίο προκύπτει λόγω της συνέργιας φυσικών και ανθρωπογενών συνιστωσών. Εμβαθύνοντας στο ελληνικό τοπίο, παρατηρείται ότι υπάρχουν περισσότερα από ένα ελληνικά τοπία, καθώς αυτό συμβαίνει διότι υπάρχουν περισσότερες από μία ιστορίες που έχουν 12 Michel Foucault: “Ο Nietzsche, η γενεαλογία, η ιστορία” στο Τρία κείμενα για τον Nietzsche, μτφ. Γκινοσάτης Δημήτρης, Εκδόσεις Πλέθρον, 2011 25
μεθοδολογία
γραφτεί. Συγκεντρώνοντας αυτές τις ιστορίες συγκεκριμένα για τον τόπο της Σαντορίνης υπό την μορφή ιστορικών δεδομένων και μύθων, καταγράφουμε σε πρώτη φάση τα τοπία-παλίμψηστα που διαμορφώνουν κάθε πτυχή της, και επομένως κάθε ετεροτοπική της έκφανση. Στην συνέχεια η συγκριτική μελέτη ανάμεσα σε δύο αντιθετικούς χαρακτήρες-χρήστες του τόπου (τουρίστας-flaneur) οδηγεί σε μία εποπτική ενότητα για την φαινομενολογική προσέγγιση και ερμηνεία των χαρακτηριστικών του τόπου και του βιώματος. Η δημιουργία μίας εποπτικής ενότητας, συνιστά τον καθορισμό των ορίων θέασης, είτε αυτά έχουν σχέση με την υποκειμενικότητα της επιλογής του παρατηρητή είτε με τις αντικειμενικές δυνατότητες που προσφέρει η εκάστοτε οπτική γωνία. Η φαινομενολογική προσέγγιση και ανάλυση του τόπου έγκειται σύμφωνα με τον Merleau-Ponty(1964) στην παράλληλη καταγραφή του “βιωματικού” χώρου, χρόνου και κόσμου, αποδίδοντας μια ευθεία περιγραφή της εμπειρίας13, μέσω της εμπλοκής των αισθήσεων και της μνήμης του εκάστοτε υποκειμένου, καθώς το στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, που της επιτρέπει άμεση και πρωτογενή επαφή με τον κόσμο δεν είναι άλλο από το σώμα. Βασικό ερευνητικό μας μέσο για την φαινομενολογική βιωματική καταγραφή, αποτελεί ο δανεισμός εννοιολογικών εργαλείων κυρίως από τον κλάδο της ψυχολογίας, καθώς υποβοηθούν στην έκφραση των νέων νοηματοδοτήσεων που αναδύονται.
13 Maurice Merleau-Ponty, Φαινοµενολογία της Aντίληψης, μτφρ. Καψαμπέλη Κική, εκδόσεις Νήσος, Ιούλιος 2016 26
Mέρος Α Η Μήτρα της Σαντορίνης
31
[εικόνα 6]
I. Τοπίο εν τόπω
Ι. Τοπίο εν Τόπω
Νικ. Κ. Νομικού - Τα χαλάσματα του Σκάρου (Σχέδιον) [εικόνα 7]
“Με τον όρο τοπίο , νοείται ένα μέρος μίας γεωγραφικής περιοχής, έτσι όπως αυτό γίνεται αντιληπτό από τους ανθρώπους, και του οποίου ο χαρακτήρας προκύπτει από τη δράση φυσικών κι ανθρωπογενών παραγόντων, όπως και από τις αναμεταξύ τους αμοιβαίες επιδράσεις. Με τις λέξεις αυτές ορίστηκε στην ευρωπάίκή σύμβαση, ο όρος τοπίο.” 14 “Εδώ το έδαφος είναι σκληρό, πετρώδες, απότομο, το χώμα ξερό. Εκεί η γη είναι επίπεδη. Νερό αναβλύζει ανάμεσα από βρύα. Εδώ οι πνοές, το ύψος και η σύσταση του εδάφους, μας αναγγέλλουν τη γειτνίαση της θάλασσας. Εκεί θάλλει πλούσια χλωρίδα, η ακρότατη τούτη τελείωση της πλαστικής διαμόρφωσης του εδάφους, που ξέρει να εναρμονίζει το έντυμά της με το ρυθμό των εποχών.” 15
14 Δουκέλλης Παναγιώτης, Το Ελληνικό Τοπίο - Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, 2005, Bιβλιοπωλείων της Eστίας, σελ. 9 15 Πικιώνης Δημήτρης , Συναισθηματικη τοπογραφία [1935], Κείμενα,2005 , Eκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 35
Ι. Τοπίο εν Τόπω
Όπυ Ζούνη - Σαντορίνη [εικόνα 8]
O κάθε τόπος είναι ένας χώρος που διαθέτει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα. Το πνεύμα του τόπου (genius loci) αναγνωρίζεται ως η συγκεκριμένη πραγματικότητα που ο άνθρωπος αντιμετωπίζει και στην οποία πρέπει να προσαρμοστεί στην καθημερινή ζωή του. To genius loci είναι λατινικός όρος που αρχικά σήμαινε το δαίμονα του τόπου, τις προσωποποιημένες αόρατες δυνάμεις που ενοικούσαν στη φύση. Σύμφωνα με τις αρχαίες ρωμαικές δοξασίες, κάθε «ανεξάρτητο» ον έχει το δικό του δαιμόνιο (genius), το πνεύμα φύλακά του. Το πνεύμα αυτό δίνει ζωή στους ανθρώπους και στους τόπους, τους συνοδεύει από τη ζωή ως το θάνατο και καθορίζει το χαρακτήρα ή την ουσία τους. 16 16 Christian Noberg-Schulz, ibid 36
Ι. Τοπίο εν Τόπω
O Georg Simmel στο κείμενο “Φιλοσοφία του τοπίου” λέει πως “ο τόπος εκφράζει την ατέρμονη συνάφεια των πραγμάτων, την αδιάκοπη γένεση και καταστροφή των μορφών, την κυμαινόμενη ενότητα του γίγνεσθαι, η οποία εκφράζεται με τη συνέχεια της ύπαρξης μέσα στο χώρο και το χρόνο.’’ 17Σχολιάζοντας την παραπάνω θέση ο Π. Δουκέλλης αναφέρει πως “όταν χαρακτηρίζουμε κάτι το πραγματικό ως φύση, εννοούμε κάποια εσωτερική ποιότητα, τη διαφορά του έναντι της τέχνης και του τεχνητού , έναντι του ιδεατού και του ιστορικού, ή εννοούμε ότι η φύση θα πρέπει να ισχύει ως εκπρόσωπος και σύμβολο εκείνου του συνολικού είναι , έτσι ώστε να ακούει τη ροή του τελευταίου να αντηχεί μέσα από αυτό. Ένα κομμάτι φύσης, ή ένα κομμάτι τόπου αποτελεί στην πραγματικότητα εσωτερική αντίφαση.”18 Ο τόπος βιώνεται αυθόρμητα ως συνθήκη, σαν ένα αυθύπαρκτο δεδομένο περιβάλλον, σαν μια απόλυτη βάση αναφοράς, που αν αφαιρούνταν τα υποκείμενα από αυτόν, που τον “κατοικούν”, θα εξακολουθούσε να υφίσταται. Αποτελείται από όλα εκείνα τα στοιχεία που δεν επιδέχονται ερμηνειών, το νερό ,το φως, τον αέρα, το φεγγάρι, τα αστέρια, την εναλλαγή της μέρας και της νύχτας την εναλλαγή των εποχών. Η πληρότητα της φύσης που ορίζει έναν τόπο, δεν μπορεί να τεμαχιστεί, αποτελεί αυτό που ο Simmel ονομάζει το μέγα Όλον, όταν τμηματοποιείται χάνει την συνέχεια του, αποδυναμώνεται. Ο τόπος “είναι” χωρίς να επιδέχεται διαφορετικών ερμηνειών και χωρίς να χρειάζεται η παρουσία του ανθρώπου. Ωστόσο, ως ένα βαθμό, ο χαρακτήρας ενός τόπου εξαρτάται από τον χρόνο: αλλάζει με τις εποχές, την ώρα της ημέρας, τις καιρικές συνθήκες.
17 Simmel Georg, Ritter Joachim, Gombrich H. Ernst, ibid 18 Δουκέλλης Παναγιώτης, ibid, σελ 15 37
Ι. Τοπίο εν Τόπω
Ο χαρακτήρας προσδιορίζεται από την υλική και μορφολογική σύσταση του τόπου. Ο χαρακτήρας λοιπόν ενός τόπου από τη μία πλευρά δηλώνει μία γενική συνολική ατμόσφαιρα, ενώ από την άλλη παραπέμπει στη συγκεκριμένη μορφή και υλική υπόσταση των στοιχείων που προσδιορίζουν τον χώρο. Κάθε πραγματική παρουσία συνδέεται στενά με ένα χαρακτήρα. Αυτό υποδηλώνει ότι το περιβάλλον για εκείνον που το βιώνει, αποκτά νόημα, δηλαδή ο κάθε χαρακτήρας – ατμόσφαιρα κάποιου τόπου, συνίσταται σε μία αντιστοιχία μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου, όπως και μεταξύ ψυχής και σώματος. 19 Επομένως το τοπίο διαθέτει μία πολυσύνθετη δύναμη που λειτουργεί ως καμβάς πολιτισμικής γραφής. Η γη μετατρέπεται σε ένα αφηγηματικό πεδίο, που εντός του συγχωνεύει τη μυθολογία του τετελεσμένου αγώνα της με τον κόσμο.20 Όπως επισημαίνει και ο Κ. Μανωλίδης(2003), ο μείζων στόχος στην κατανόηση του τοπίου είναι η δημιουργική ερμηνεία αυτής της δυσχερούς συνύπαρξης, τοποθετημένη στον καμβά των ευρύτερων αφηγήσεων του τοπίου.21 Κατανοούμε και επανερμηνεύουμε τον τόπο της Σαντορίνης ως μία μήτρα22 διαδραμάτισης γεγονότων και αλληλεπίδρασης στοιχείων. Ο τόπος λειτουργεί ως ένα καλούπι διαμόρφωσης και γένεσης στοιχείων τα οποία στο σύνολο τους διαμορφώνουν το τοπίο της Σαντορίνης, το οποίο αντιλαμβανόμαστε και αλληλεπιδρούμε μέσα σε αυτό. 19 Christian Noberg-Schulz, ibid, σελ. 16-17 20 Ζ. Κοτιώνης, Το ερώτημα της καταγωγής, ∆ιδακτορική διατριβή, 1994 Αθήνα, σελ.78 21 Κ. Μανωλίδης, Μ. Γούλα, Ν. Καζερός, Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον, Νησίδες, 2003, Θεσσαλονίκη, σελ. 46 22 Βασική έννοια της μήτρας είναι ό’τι μπορεί να αναπαράγει. Η αρχική λατινική λέξη matrix (matricis) προέρχεται από το mater (=μητέρα) και σήμαινε ακριβώς μήτρα, θηλυκό ζώο αναπαραγωγής. Στα γαλλικά (matrice) και στα αγγλικά (matrix) πήρε, μεταμεσαιωνικά,, η λέξη την έννοια του καλουπιού, του στοιχείου αναπαραγωγής 38
ΙΙ. Ανεστραμμένες τοπογραφίες Η ετεροτοπική Σαντορίνη και οι αναπαραγωγικοί μηχανισμοί της μήτρας
[εικόνα 9]
ΙΙ. Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
IIA. Ορισμός
Ανεστραμμένη τοπογραφία ή ανεστραμμένη εκτόνωση, είναι όροι της γεωμορφολογίας και περιγράφουν το γεγονός όταν ένα στοιχείο το οποίο συνήθως είναι χαμηλότερο σε επίπεδο από το περιβάλλον έδαφος, εμφανίζεται αντιθέτως σε ψηλότερο επίπεδο λόγω του σχηματισμού του με υλικά ανθεκτικά στη διάβρωση, όπως η λάβα, οι μεγάλοι βράχοι ή τα ιζήματα. Τα πιο μαλακά στοιχεία του περιβάλλοντος εδάφους είναι πιο ευάλωτα στην διάβρωση, με αποτέλεσμα το σημείο με το χαμηλότερο επίπεδο να μετατρέπεται σε έξαρση αντί για βύθιση.23
Ryan Tippery- Line Study 5 [εικόνα 10] 23 Pain, C.F. and C.D. Ollier, Inversion of relief - a component of landscape lution, Geomorphology, 1995, σελ. 12 45
evo-
ΙΙ. Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
Στη διευρυμένη της εκδοχή, η ανεστραμμένη τοπογραφία ορίζεται ως οποιοδήποτε χαρακτηριστικό στρώμα ύλης, που συνήθως συναντάται σε μία καθορισμένη μορφή, όταν παρουσιάζεται με τα αντίστροφα χαρακτηριστικά. Εναλλακτικά, οτιδήποτε αντιστρέφεται, εναντιώνεται ή παρεκκλίνει από τη συνήθη μορφή και φύση του, δημιουργώντας ένα αντίθετο αποτέλεσμα από το αναμενόμενο, καθιστώντας το άξιο παρατήρησης και περαιτέρω διερεύνησης. Στην ουσία της, μία ανεστραμμένη τιοπογραφία είναι μια ετεροτοπία στο σύνολο των ισοτοπιών. Σύμφωνα με τον Hegel24 , κάθε μορφή ζωής παρουσιάζει μία διπλή ταυτότητα. Από τη μία, φέρνει στο φως της πραγματικότητας τις διαφορές και αντιθέσεις όλων των μελών της και των χαρακτηριστικών της, ενώ από την άλλη τα συνθέτει – και αυτά τη συνθέτουν- σε μία αρμονική ολότητα. Η φύση, αντιλαμβανόμενη ως ένας ζωντανός οργανισμός, παρουσιάζει σε πρώτη φάση αυτή την αντίθεση μέσα από τις μορφές της, όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε. Η εμφάνιση της (φαίνεσθαι), είναι μια έκφανση αυτού του οργανισμού, η οποία δεν βρίσκεται μέσα στην “ψυχή” -ουσία της φύσης (είναι), αλλά βρίσκεται αντιθέτως, εκτός αυτής, στο “αρνητικό” του σώματος της.25Το ίδιο ισχύει και για την μήτρα της Σαντορίνης. “Η δύναμη της ζωής, και ακόμη περισσότερο του πνεύματος της, αποδίδεται εξ ολοκλήρου στην ύπαρξη αντιθέσεων εντός της και στην υπομονή και την αντιμετώπιση αυτών. Η θέση και η λύση αυτών των αντιθέσεων ανάμεσα στην ιδανική ενότητα -όπως αυτή παρουσιάζεται- και την πραγματική διαφοροποίηση των μελών της, αποτελούν την διαρκή διαδικασία της ζωής, και η ζωή υπάρχει μόνο ως αυτή τη διαδικασία.” 26
24 G.W.F. Hegel, Aesthetics, Lectures on Fine Arts, Volume I, μτφ. T.M. Knox, 1975, Clarendon Press, Οξφόρδη 25 G.W.F. Hegel, ibid 26 G.W.F. Hegel, ibid 46
ΙΙ. Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
IIΒ. Ετεροτοπία - Ισοτοπία Η ετεροτοπία πριν το 1967 δεν ήταν παρά ένας ιατρικός όρος που περιέγραφε τους ιστούς ή τους όγκους που αναπτύσσονταν σε ασυνήθιστα σημεία του σώματος, σε αντίθεση με τους κανονικούς ιστούς. Αυτή η διαφορετικότητα ήταν εμφανής οπτικά, ενώ δεν ήταν η φύση του φαινομένου που τα καθιστούσε αλλόκοτα, αλλά η σχέση τους με τον χώρο στο οποίο αναπτύσσονται. Ο Foucault, δανείζομενος τον όρο αυτό, αναφέρεται το 1967 “περί αλλότινων χώρων” 27, και υποστηρίζει πως ετεροτοπία είναι αυτό το άλλo που ανήκει μέσα στο όλo, καθώς και είναι αντιθετικό από τις τοποθεσίες στις οποίες αναφέρεται ή αντανακλάται. Είναι ένα είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη. Μέσα από το βλέμμα των ετεροτοπιών, όλες οι υπόλοιπες πραγματικές θέσεις που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας αντιπροσωπεύονται και ταυτόχρονα, αμφισβητούνται και ανατρέπονται.
[εικόνα 11]
27 M. Foucault, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλότινων χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967) Architecture/ Mouvement/ Continuite n5, Μτφρ. Jay Miskowiec, 1984 47
ΙΙ. Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
Σε αυτό το “κενό”, το ομογενές υπόβραθρο, το οποίο παραλείπει να ονομάσει ο Foucault, συμπληρώνει για πρώτη φορά το 1977 ο Lefebvre με τον ορισμό ισοτοπία. Ισοτοπίες είναι οι μορφές οργάνωσης της πόλης σε κάθε επίπεδο ξεχωριστά (πολιτικός, θρησκευτικός, πολιτιστικός χώρος,κλπ), δηλαδή οι πανομοιότυποι χώροι, οι οποίοι έχουν στοιχεία που τα καθιστούν δυνατή και λογική τη μέτρηση, τη καταγραφή και τη σύγκριση των κοινών τους στοιχείων. Ετεροτοπίες, για τον Lefebvre, είναι οποιοδήποτε άλλο διαφορετικό επίπεδο οργάνωσης, το οποίο δεν έχει ιδιαίτερα κοινά στοιχεία, παρά μόνο αντιθετικά με το συγκρίσιμο του.
Giovanni Battista Piranesi, Carceri d'invenzione, VII : The Drawbridge [εικόνα 12]
48
ΙΙ. Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
Ωστόσο, η αντιθετική-συμπληρωματική σχέση ισοτοπίαςετεροτοπίας συναντάται, για τον Lefebvre και εσωτερικά σε κάθε επίπεδο οργάνωσης, με το “κανονικό” και το συνήθες να συνυπάρχει αναλογικά με την ετεροτοπία του, το διαφορετικό, το αποκλίνον, σε ένα διάλογο αντιθέσεων αναφορικά με τα χαρακτηριστικά του εκάστοτε επιπέδου-συνθήκης. Έτσι, για παράδειγμα, σε μεγαλύτερη κλίμακα, η πόλη η ίδια είναι μία εκτεταμένη ισοτοπία που αγκαλιάζει τα υπόλοιπα συστήματα ισοτοπιών, χωριά, νησιά, κλπ, τα οποία από την οπτική του κάτοικου μιας πόλης καθιστόνται πλέον ως ετεροτοπίες για αυτόν. Αυτό που αποτελεί πλέον στην τωρινή κοινωνία ισοτοπία, το δίκτυο της σύγχρονης πόλης με όλα τα χαρακτηριστικά που την καθορίζουν, μέχρι την έναρξη της διαδικασίας της εκβιομηχάνισης και της αστικοποίησης, δεν αποτελούσε, παρά μία ετεροτοπία για την τότε οργάνωση του χώρου, καθώς συγκροτούσε καινούργια και ξένα στοιχεία κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής οργάνωσης στην έκφραση της.28 Όπως γίνεται αντιληπτό, οι όροι ισοτοπία και ετεροτοπία ισχύουν για τον Lefebvre μόνο σε συγκριτικές και αντιθετικές σχέσεις, δηλαδή προϋποθέτουν την ύπαρξη δύο τόπων οι οποίοι είναι άμεσα συγκρίσιμοι σε ένα επίπεδο οργάνωσης της πόλης. Συνεπώς, οι ετεροτοπίες παρουσιάζονται ως ανεστραμμένες τοπογραφίες στις συνθήκες των ισοτοπιών, αλλά αναλόγως τις συνθήκες οι ίδιες οι ισοτοπίες μπορούν να λειτουργήσουν ως ετεροτοπίεςανεστραμμένες τοπογραφίες διαφορετικών συνόλων ισοτοπιών.
28 Η.Lefebvre, “ The Production of Space”, Μτφρ. Donald Nicholson Smith, August 1991, Blackwell Publishing, σελ. 366 - 367 49
ΙΙ. Ανεστραμμένες Τοπογραφίες
Σε αυτό το εννοιολογικό πλαίσιο, η Σαντορίνη ορίζεται ως μία ανεστραμμένη τοπογραφία-ετεροτοπία στο σύνολο των ισοτοπιών πόλεων, χωριών κλπ. λόγω της ταυτότητας της ως νησί, αλλά και ως ανεστραμμένη τοπογραφία στο σύνολο των ισοτοπιών των νησιών λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της και των γεγονότων που διαδραματίζονται στη μήτρα της Σαντορίνης, τα οποία θα αναλυθούν στο επόμενο κεφάλαιο. Επίσης, αναδύονται ανεστραμμένες τοπογραφίες στο εσωτερικό της μήτρας της Σαντορίνης, ανάλογες των ερμηνειών που επιδέχονται τα στοιχεία της, από τις εκάστοτε συνθήκες και τον εκάστοτε παρατηρητή.
50
[εικόνα 13] 51
52
ΙΙΙ. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
[εικόνα 14]
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
IIΙΑ. Γενικά Χαρακτηριστικά Η Σαντορίνη είναι ένα σύμπλεγμα πέντε ηφαιστειογενών νησιών στο νότιο άκρο των Κυκλάδων. Ο τόπος της Σαντορίνης είναι ένα πολυσύνθετο στρωματοηφαίστειο με μία μεγάλη καλδέρα που σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια διαδοχικών μεγάλων και βίαιων εκρήξεων. Η νήσος της Σαντορίνης είναι ένας τόπος φημισμένος και πολυπρόσωπος. Όσο περισσότερα τα πρόσωπα που εμφανίζει, τόσο περισσότερο γοητεύει και ελκύει το ενδιαφέρον πάνω της, σαν μαγνήτης. Χαρακτηρίζεται κυρίως από τις αντιθέσεις που παρουσιάζει σε πολλαπλά επίπεδα, τις ανεστραμμένες τοπογραφίες της, όπως εμείς τις ορίσαμε στο πλαίσιο αυτής της εργασίας.
[εικόνα 15]
57
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
ονομασία Στρογγύλη, Καλλίστη, Θήρα, Σαντορίνη. Πως προήλθε κάθε μία από τις παραπάνω πιο γνωστές ονομασίες της νήσου που υπερίσχυσαν ανά τα χρόνια; Πριν από την αλληλουχία των εκρήξεων που της έδωσαν το ημισεληνοειδές της σχήμα, η νήσος είχε στρογγυλό σχήμα , εξού και το όνομα Στρογγύλη. Αργότερα απέκτησε το όνομα Καλλίστη ή Καλλιστώ (από το αρχαίο καλλίστη που σημαίνει «η ομορφότερη»). Εν συνεχεία το όνομα Θήρα της προσδόθηκε από τον αρχαίο Σπαρτιάτη Θήρα που αποίκησε πρώτος από τη Σπάρτη τη νήσο αυτή. Σαντορίνη την ονόμασαν οι διερχόμενοι Φράγκοι Σταυροφόροι οι οποίοι κατά το πέρασμα τους στέκονταν για ανεφοδιασμό κοντά σε εκκλησία της Αγίας Ειρήνης (Σάντα Ιρίνα), που βρίσκεται στη σημερινή περιοχή της Περίσσας πίσω από τον ιερό ναό του Τιμίου Σταυρού. Αρχικά υπήρχε η άποψη ότι η εκκλησία αυτή ήταν το παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης που υπήρχε στη Θηρασιά, σήμερα πιθανολογείται ότι πρόκειται για τη μεγαλοπρεπέστατη παλαιοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Ειρήνης στη Θήρα, τα ερείπια της οποίας ανακαλύφθηκαν το 1992. Επί τουρκοκρατίας οι Τούρκοι την ονόμαζαν Δερμετζίκ ή Διμερτζίκ (που σημαίνει «μικρός μύλος»), πιθανώς από τους πολλούς μικρούς ανεμόμυλους που δέσποζαν από μακριά. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας επίσημα καθιερώθηκε το όνομα Θήρα, ωστόσο οι ξένοι χάρτες εξακολούθησαν να την ονοματίζουν Σαντα-Ιρίνα, από την οποία και παρέμεινε με μικρή παραφθορά από τους Έλληνες ως Σαντορίνη.29
29 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, 1971, Αθήνα, Δημήτρης Ι. Γεωργακάς: “Γλωσσολογικά”, σελ.267-272 58
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Παπαδημητρίου Ευθύμιος - Σαντορίνη-Τρύπες-Φύρα [εικόνα 16] 59
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
τόπος Ορίζουμε τις φυσικές μορφές ως τον τόπο της Σαντορίνης. Ο τόπος σημαίνει κάτι περισσότερο από απλά μία γεωγραφική τοποθεσία. Στον φυσικό τόπο οι επιμέρους τοπικές συνθήκες του προσδίδουν μια ταυτότητα, που μπορεί να μας οδηγήσει στην υπαρξιακή κατανόηση αυτού.30 Φυσικές είναι οι μορφές οι οποίες αποτελούν το υπόβαθρο στο οποίο οποιαδήποτε άλλη πράξη παίρνει μορφή και υπόσταση. Προϋπήρχαν των ανθρωπογενών και αισθητηριακών μορφών που συσχετίζονται με την ανθρώπινη δράση και τις επηρεάζουν, αλλά καθώς το τοπίο και ο τόπος αποτελούν ένα άρρηκτα συνδεδεμένο σύνολο, οι φυσικές μορφές είναι και αυτές μεταβλητές. Τέτοιες μορφές είναι το γεωμορφολογική υπόβαθρο, η βλάστηση, η θάλασσα, ο άνεμος και το ηλιοβασίλεμα. τοπίο Σε δεύτερη φάση, οι ανθρωπογενείς μορφές ορίζουν το τοπίο. Το τοπίο είναι συνδεδεμένο με την έννοια του πολιτισμού, με μία έμφαση στο ανθρωπογεωγραφικό περιεχόμενο μιας περιοχής, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί από ανθρώπινους παράγοντες. “ Τοπίο είναι ο χώρος που μας περιβάλλει, μια πολυδιάστατη οντότητα. Μια σύνθεση χώρων, είτε ανθρωπογενών είτε τροποποιημένων απ’ τον ανθρώπινο παράγοντα, που χρησιμεύει ως υποδομή ή πλαίσιο για τη συλλογική μας διαβίωση”.31Ανθρωπογενείς ορίζουμε τις μορφές εκείνες οι οποίες έχουν “επιβληθεί” και επηρεάζουν τις φυσικές, χρησιμοποιώντας τις σαν υπόβαθρο των ενεργειών τους.
30 Christian Norberg – Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, μτφρ. Μ. Φραγκόπουλος, 2009, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, σελ.12 31 Τερκενλή Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο-γεωγραφικές προσεγγίσεις, 1996 Εκδόσεις Παπαζήση και Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Αθήνα, σελ.17 60
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Τέτοιες μορφές είναι οι δομημένοι όγκοι, ως βασική έκφανση των οικιστικών μορφών, οι οποίοι έχουν ως προβολή στο υπόβαθρο τους τους σημερινούς οικισμούς και τα αποτυπώματα- απομεινάρια των παλαιότερων οικισμών. Οι καλλιέργειες, οι ορισμένες πορείες και οι ροές και οι πυκνώσεις των ανθρώπων αποτελούν παράγωγα και χωρική και λειτουργική συνέχεια των οικισμών. Το έντονο ηφαιστειογενές υπόβαθρο της Σαντορίνης με τις δυναμικές γεωμορφολογικές εξάρσεις και κατανομές του, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων της, όσον αφορά τον τρόπο επιβίωσης και συνύπαρξης τους στον τόπο αυτό. Σε συνδυασμό με τις κυρίαρχες ιστορικές συνθήκες στο πέρασμα των αιώνων, που συνέβαλλαν στη διαμόρφωση των εκάστοτε κοινωνικών-πολιτικών και οικονομικών μεταβολών, καθόρισαν τη δομή των πρωταρχικών οικισμών που συγκροτήθηκαν, καθώς και την αρχιτεκτονική των μερών-κτιρίων που τους αποτελούσαν. Η ζωή των κατοίκων της Σαντορίνης μέχρι πρότινος ευθυγραμμίζεται με την δράση του ηφαιστείου και τις επιπτώσεις του στο τοπίο καθώς το τοπίο και ο τόπος της Σαντορίνης είναι στοιχεία αλληλένδετα.
Το λιμάνι των Φηρών (λιθογραφία) [εικόνα 17] 61
Ryan Tippery [εικόνα 18] 62
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
IIΙΒ. Ο πυρήνας της Ετεροτοπίας
''Βγήκες από τα σωθικά της βροντής Ανατριχιάζοντας μες στα μετανιωμένα σύννεφα Πέτρα πικρή, δοκιμασμένη, αγέρωχη Ζήτησες πρωτομάρτυρα τον ήλιο Για ν’ αντικρίσετε μαζί τη ριψοκίνδυνη αίγλη Ν’ ανοιχτείτε με μια σταυροφόρο ηχώ στο πέλαγος. Θαλασσοξυπνημένη, αγέρωχη Όρθωσες ένα στήθος βράχου Κατάστιχτου απ’ την έμπνευση της όστριας Για να χαράξει εκεί τα σπλάχνα της η οδύνη Για να χαράξει εκεί τα σπλάχνα της η ελπίδα Με φωτιά με λάβα με καπνούς Με λόγια που προσηλυτίζουν το άπειρο Γέννησες τη φωνή της μέρας Έστησες ψηλά Στην πράσινη και ρόδινη αιθεροβασία Τις καμπάνες που χτυπάει ο ψηλορείτης νους Δοξολογώντας τα πουλιά στο φως του μεσαυγούστου.'' Ωδή στη Σαντορίνη – Οδυσσέας Ελύτης
63
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Πηγή των ιδιαίτερων μορφών της που την καθιστούν ετεροτοπική δεν είναι άλλο από το ηφαίστειο της. Ένα ηφαίστειο που της έδωσε μορφή, πλούτο, μυστήριο, ομορφιά και φυσικά ένα πέπλο από μύθους να τη κατακλύζουν. Ένα ηφαίστειο που στέκεται στο κέντρο της καλδέρας του σαν κοιμισμένο ''θηρίο'' αγέρωχο, να τραβάει το βλέμμα και να προκαλεί το δέος από τον συνδυασμό ομορφιάς και κινδύνου.
Συμβιώνοντας με το ηφαίστειο [εικόνα 19]
64
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Άποψη από τον ορμίσκο του Αγίου Νικολάου της Παλαιάς Καμμένης ( Σεπτέμβρης 1875) [εικόνα 20]
Το ηφαίστειο μετά τις εκρήξεις του διαμόρφωσε στη Σαντορίνη ένα άγριο τοπίο, το οποίο καθηλώνει στη θέαση του. Από τη στιγμή που εισέρχεται κανείς στη καλδέρα με το πλοίο αντικρίζει από τη μια τα μαύρα βράχια που σκεπάζουν τη Παλαιά & Νέα Καμμένη να υποδεικνύουν τη καταστροφή που προηγήθηκε και πάντα ελλοχεύει, και από την άλλη τους ψηλούς απότομους βράχους της καλδέρας που προκαλούν τον εντυπωσιασμό.Οι οικισμοί του νησιού, που τη στολίζουν, μοιάζουν να εφησυχάζουν τον επισκέπτη, ότι μετά τις καταστροφές πάντα θα αναγεννιέται ο τόπος και να του προσδίδουν μια αίσθηση ασφάλειας. Μετά την ανάβαση στο νησί, το ηφαίστειο είναι και πάλι εκεί να κυριαρχεί στο βλέμμα από όλα τα όλα τα σημεία της καλδέρας και όλα τα υψώματα του νησιού. Ακόμα και όταν δε το βλέπεις, το αναζητάς σαν να θέλεις να προσανατολιστείς, να βρεις το κέντρο σου και όταν το εντοπίζεις ηρεμείς. Τα συναισθήματα είναι αρκετά αντιφατικά επί τούτου του φαινομένου. Πως γίνεται να σε ηρεμεί και να σε ελκύει κάτι τόσο απειλητικό; Ίσως είναι τόσο μεγάλη η δύναμή του σαν σύμβολο και σαν φυσικό στοιχείο που δε μπορεί παρά να σε τυλίγει με το μυστήριο του και να παρακινεί κάθε είδους ενδιαφέρον πάνω του. 65
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Λόγος για τη μοναδικότητα του τοπίου αποτελεί και το γεγονός πως τη καλδέρα του ηφαιστείου πλημμυρίζει η θάλασσα, γεγονός μοναδικό ανά τις καλδέρες των υπόλοιπων ηφαιστείων του κόσμου, ενώ το θέαμα γίνεται ακόμα πιο θεαματικό με τον ήλιο να δύει στη θάλασσα του Αιγαίου. Το ηλιοβασίλεμα αυτό είναι που απογείωσε τη Σαντορίνη στους κορυφαίους τουριστικούς προορισμούς παγκοσμίως και όχι τυχαία, καθώς η πανοραμική ηδονή που αντλεί το βλέμμα είναι δύσκολο να συγκριθεί με άλλη.
Ηλιοβασίλεμα στην Οία [εικόνα 21]
66
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
εκρήξεις Γεωλογικές μελέτες δείχνουν ότι η πρώτη ηφαιστειακή δραστηριότητα, ταυτίζεται με την αρχή της ιστορίας της Σαντορίνης. Στην ευρύτερη περιοχή του νησιού άρχισε να ενεργοποιείται πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια και δημιούργησε το συγκρότημα των Χριστιανών. Το ηφαίστειο ενδιαφέροντος μας δραστηριοποιήθηκε πριν από περίπου 1 εκατομμύριο χρόνια και μέσα στα τελευταία 400.000 χρόνια εξερράγη παροξυσμικά τουλάχιστον 12 φορές.
[εικόνα 22]
Αυτές οι εκρήξεις εκδηλώνονται κάθε 20.000 χρόνια περίπου και δημιουργούν τεράστιους κρατήρες κατάρρευσης που ονομάζονται καλδέρες. Μεταξύ των εκρήξεων, που καταστρέφουν το νησί, παρεμβάλλονται ηπιότερα μεσοδιαστήματα μεταβλητής διάρκειας, κατά τα οποία πάμπολλες εκρήξεις μικρότερης έκτασης ξαναχτίζουν σιγά σιγά το νησί. 67
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Την ηφαιστειακή δραστηριότητα της Σαντορίνης επηρεάζει ένα τεκτονικό ρήγμα που ξεκινάει από τα Χριστιανά, περνά από τη Σαντορίνη και καταλήγει στην Αμοργό. Το ρήγμα αυτό παραμένει ενεργό και είναι εκείνο που προκάλεσε τον σεισμό του 1956. Έναν σεισμό καταστρεπτικό που στιγμάτισε το νησί και ήταν η αιτία να χαθούν ζωές και μεγάλο κτιριακό απόθεμα. Μέχρι σήμερα, η ηφαιστειακή εξέλιξη της Σαντορίνης ακολουθεί μια κυκλική διαδοχή εκρήξεων. Επί πολλές χιλιετίες το ηφαίστειο δραστηριοποιείται κάθε τόσο χωρίς παροξυσμικές εκδηλώσεις. Η λάβα που στο μεταξύ συσσωρεύεται, επεκτείνει και ανυψώνει σταδιακά τους ηφαιστειακούς κώνους. Όσο πιο ψηλά ανεβαίνουν, τόσο μεγαλύτερη διαδρομή πρέπει να ακολουθήσει το μάγμα για να βγει στην επιφάνεια, τόσο περισσότερο δυσκολεύεται να διαφύγει και τόσο περισσότερο ευνοείται η πρόωρη ψύξη του μέσα στους κώνους. Βαθμιαία, το Θηραϊκό μάγμα ψύχεται και στερεοποιείται μέσα στους κώνους, πριν φτάσει στην επιφάνεια, φράζοντας τους κρατήρες. Μετά τη φραγή των κρατήρων ακολουθεί μακρά περίοδος σχετικής ηρεμίας, στη διάρκεια της οποίας μεγάλες ποσότητες μάγματος παγιδεύονται σε υπόγειους χώρους και αυξάνουν την πίεση διαφυγής, η οποία εκτονώνεται κάθε τόσο, αν και όχι αρκετά, από μικρές διανοίξεις πόρων έκρηξης. Όταν όμως η πίεση στους υπόγειους χώρους ξεπεράσει σε δύναμη το βάρος και τη συνοχή των υπερκείμενων κώνων, τότε το μάγμα ανοίγει δίοδο προς την επιφάνεια με παροξυσμική ένταση θρυμματίζοντας και ανατινάζοντας όλα τα εμπόδια στο δρόμο του. Μαζί με το μάγμα βγαίνει και υπέρθερμος ατμός, που εκτονώνεται στην επιφάνεια και μετατρέπεται σε υδρατμό.
68
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Οι δυο τελευταίες παροξυσμικές εκρήξεις στη Σαντορίνη έγιναν πριν από περίπου 21 και 3,6 χιλιάδες χρόνια, αντίστοιχα. Η τελευταία τοποθετείται στη Μινωϊκή Εποχή και πιο συγκεκριμένα στο δεύτερο μισό του 17ου π.Χ. αιώνα, η οποία εικάζεται ότι έγινε αιτία να καταστραφεί η μινωική αυτοκρατορία.
Έκρηξη του ηφαιστείου στις 22 Φερβουαρίου 1866 ( Χαλκογραφία) [εικόνα 23]
Σημερινή άποψη της Καμμένης [εικόνα 24] 69
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Η Καλντέρα της Σαντορίνης πάντως δεν σχηματίστηκε τότε. Δημιουργήθηκε προοδευτικά από πολλές κατακρημνίσεις σε διαφορετικές εποχές ηφαιστειακής δράσης, που διαμόρφωσαν κατά διαστήματα και τη γεωμορφολογία του νησιού. Επίσης, η μορφή και οι υφές που παρατηρούνται και σε άλλα σημεία εκτός της Καλδέρας επηρεάστηκαν και από πρότερους κρατήρες που υπήρχαν νοτιοδυτικά του νησιού, πλησίον του Ακρωτηρίου, και αποτέλεσμα τους είναι για παράδειγμα η Κόκκινη Παραλία.32
Επίσκεψη στο ηφαίστειο την δεκαετία του 1930 (η Νέα Καμένη από την Παλαιά Καμένη) [εικόνα 25]
32 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, 1971, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, Γεώργιος Κ. Γεωργαλάς: “Η γένεσις και η εξέλιξις του συμπλέγματος των ηφαιστειακών νήσων της Σαντορίνης”, σελ.19-24 70
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Μετασχηματισμοί λόγω των εκρήξεεων [εικόνα 26]
71
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί η παρουσία του ενεργού υποθαλάσσιου ηφαιστείου, του Κολούμπο, 3.5 περίπου ναυτικά μίλια βόρεια του νησιού με κρατήρα κατάρρευσης (καλδέρας) διαμέτρου 2 χιλιομέτρων και βάθους 500 μέτρων περίπου. Το Κολούμπο, ειδικά τα τελευταία χρόνια, συγκεντρώνει όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον της παγκόσμιας επιστημονικής και ερευνητικής κοινότητας, καθώς αναπνέει περίπου ανά δύο λεπτά, ενώ η NASA το φθινόπωρο του 2019 πραγματοποίησε έρευνες στο κρατήρα του σχετικές με τους μικροοργανισμούς που φιλοξενεί. Ωστόσο, το ευρύ κοινό αγνοεί την ύπαρξη του και κατεπέκταση το ότι είναι ενεργό με επικινδυνότητα ίσως μεγαλύτερη του γνωστού και ορατού ηφαιστείου.
[εικόνα 27] 72
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
μορφολογία Λόγω των παραπάνω, το νησί απέκτησε ιδιόμορφο γεωμορφολικό χαρακτήρα. Απότομοι γκρεμοί και βαθιές χαράδρες έχουν το πρωταγωνιστικό ρόλο. Αυτά μαζί με την υπόλοιπη έκταση καλύπτονται από λάβα, ελαφρόπετρα και θηραϊκή γη, ένας συνδυασμός που την καθιστά παραδόξως ιδιαίτερα καλλιεργήσιμη και ευλογημένη γη μαζί με την ανυδρεία που παρατηρείται στο νησί.
[εικόνα 28]
73
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
[εικόνα 29]
74
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Τα γκρεμνά της Καλδέρας αποπνέουν μία αίσθηση πρωτόγονης γαλήνης αλλά και αγριότητας εμπνέοντας στον παρατηρητή δέος, λόγω της δραματικότητας του τοπίου που εντείνεται από τη δυναμική της φόρμας του εδάφους και από την εναλλαγή των υφών και των χρωμάτων των ποικίλων ηφαιστειακών γεωλογικών στρωμάτων του. Το αυστηρό και απότομο όριο της Καλδέρας έρχεται να αγκαλιάσει και να “επιβληθεί” στο πιο ήπιο -μορφολογικά- ηφαίστειο, το νοητό κέντρο των θραυσμάτων της Στρογγύλης, αποτελόντας ενα υπερυψωμένο ‘’τείχος’’ στο οποίο αποκαλύπτεται η έντονη γεωλογική στρωματογραφία του εδάφους. Το χείλος των γκρεμνών χαρακτηρίζεται από μία ροϊκή συνέχεια που διακόπτεται μόνο από την παρεμβολή των ’γαντζωμένων’’ οικισμών στην επιφάνειά του.
Άποψη της δυτικής πλευρά νησιού [εικόνα 30]
75
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Στην άλλη πλευρά του νησιού παρατηρούμε μία πιο ήπια καθοδική 'βύθιση' προς το θαλάσσιο όριο καταλήγοντας σε ομαλό κάμπο, εξαιρετικά εύφορο. Η κλίση του εδάφους είναι σταθερά καθοδική καθώς κινείται προς το θαλάσσιο μέτωπο, με ήπιες υψομετρικές διαβαθμίσεις και ελάχιστες εδαφικές εξάρσεις, που οφείλονται κατά κύριο λόγο στην παρουσία ρεματιών, οι οποίες άλλοτε βαθύτερες και άλλοτε πιο ρηχές αποτελούν κοιλώματα-χαράδρες που διατρέχουν την πλαγιά καταλήγωντας στη θάλασσα. Το σχήμα τους προσομειώνει την κίνηση του τρεχούμενου νερού που στην πορεία του συναντά φυσικά εμπόδια και αναγκάζεται να αλλάξει κατεύθυνση, συνεχίζοντας την καθοδική του πορεία ως την ακτή. Οι συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων είναι αρκετά ευνοικές σε αυτές τις γεωμορφολογικές δομές και δεν είναι τυχαία η δημιουργία ενός μεγάλου αριθμού ‘’υπόσκαφων’’ οικισμών κατα μήκος των βραχιόνων ‘’ποταμού’’. (π.χ. η Μεσαριά, ο Βόθωνας, το Μεγαλοχώρι, ο Καρτεράδος, η Μέσα Γωνιά κ.α). Τα μορφολογικά αυτά χαρακτηριστικά του τόπου της Σαντορίνης, δημιουργούν μία ατμόσφαιρα, που την καθιστά τόπο, όπως αυτόν που ορίζει ο Schulz.
Άποψη της ανατολικής πλευράς του νησιού [εικόνα 31] 76
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Robert A. McCabe [εικόνα 32]
77
Ryan Tippery-Narrative No2 78 [εικόνα 33]
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
ουτοπία–δυστοπία Το ηφαίστειο ως ο πυρήνας της ανεστραμμένης τοπογραφίας της ετεροτοπικής Σαντορίνης, αποτελεί όπως προαναφέρθηκε, τον λόγο ύπαρξης των χαρακτηριστικών που την καθιστούν ξεχωριστή ανά τον κόσμο. O Foucault ονομάζει τις πραγματοποιημένες ουτοπίες ετεροτοπίες, άρα δεν θα ήταν παράλογο να ειπωθεί πως οι τόποι που παρουσιάζουν ουτοπικές ή δυστοπικές συνθήκες, δηλαδή στοιχεία τα οποία άνηκαν στο φάσμα του φαντασιακού όμως πραγματοποιήθηκαν, αποτελούν ετεροτοπίες στο σύνολο τους.33 Πιο συγκεκριμένα, λόγω της φύσης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της παρουσιάζεται ως ουτοπία34. Η ονειρικότητα και η απόκοσμη ομορφιά του υδάτινου αυτού τόπου, που τα καλοκαίρια εμπλουτίζει τα βιώματα μας και τους χειμώνες ξυπνά τις μνήμες μας, είναι εκείνη που τον καθιστά ουτοπικό. Τα καλοκαίρια, τα ελληνικά νησιά μεταλλάσσονται, γεμίζουν με πληθώρα τουριστών, οι οποίοι συνυπάρχουν σε "παράλληλα σύμπαντα" με τους ντόπιους. Για πολλές χιλιάδες χρόνια, το Αιγαίο υπήρξε ένα πραγματικό χωνευτήρι πολιτισμών.'Ηταν το απαραίτητο άλλο, ένας χαμένος παράδεισος που είχε γίνει αναπάντεχα δικός μας. Και ήταν ταυτόχρονα ο ιδανικός προορισμός για μια εξίσου ιδανική αναβάπτιση του νου και του σώματος στις όλο και πιο συχνές καλοκαιρινές φυγές σε ηλιοκαμένα λευκά χωριά και σε μοναχικά 33 M. Foucault, Ομιλίες και Γραπτά , 1984, Περί αλλότινων χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967) Architecture/ Mouvement/ Continuite n5, Μτφρ. Jay Miskowiec, October 1984 34 Η ουτοπία γεννήθηκε ως όρος στα λατινικά το 1516 από τον Thomas More, στο βιβλίο του Ουτοπία, το οποίο αναφέρεται σε ένα φανταστικό νησί και τα κοινωνικά, πολιτικά και θρησκευτικά έθιμα του, και αποτελούσε μία λογοτεχνική προσέγγιση κοινωνικο-πολιτικής σάτιρας. Γλωσσολογικά η προφορά της λέξης utopia μπορεί να συσχετιστεί και με τον συνδιασμό των λέξεων ευ+τόπος. Άρα έχουμε στα χέρια μας έναν ορισμό του καλού (ειδυλλιακού) μή-τόπου. 79
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
ακρογιάλια.35 Η δύναμη της εικόνας του καλοκαιρινού, ηλιόλουστου, λευκού και γαλάζιου τόπου συντηρεί το όνειρο και την προσμονή της επιστροφής. Ο καθένας θα επιθυμούσε να επιστρέφει έστω και για λίγο στην ουτοπία, να γεύεται κάθε φορά τα ίδιο γλυκό συναίσθημα της ελευθερίας.
Με θέα την καλντέρα στα τέλη της δεκαετίας του 1930 [εικόνα 34]
35 Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Sprawl στις γειτονιές του Αιγαίου, Το Αιγαίο: μια διάσπαρτη Πόλη, 2006, εκδόσεις Futura, σελ.64 80
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Ο Foucault36 όρισε τις ουτοπίες ως θέσεις χωρίς πραγματικό τόπο. Είναι οι θέσεις που διατηρούν με τον πραγματικό χώρο της κοινωνίας μία γενική σχέση άμεσης ή αντίστροφης αναλογίας. Αποτελούν έκφραση της ίδιας της κοινωνίας σε τελειοποιημένη μορφή, ή της ανάποδης πλευράς της κοινωνίας, αλλά σε κάθε περίπτωση, οι ουτοπίες αυτές αποτελούν ουσιαστικά μη πραγματικούς χώρους.
Reika Iwami - Dance Above the Water (1991) [εικόνα 35] 36 M. Foucault ibid 81
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Ωστόσο, το ηφαίστειο είναι έτοιμο να πάρει πίσω ανά πάσα στιγμή όλα όσα έχει δημιουργήσει. Αποτελεί το μαγικό σύμβολο της ζωής και του θανάτου. Η Σαντορίνη υπό την συνθήκη του ηφαιστείου ''ισορροπεί'' ανάμεσα σε ουτοπία και δυστοπία. Μία έκρηξη μπορεί να άλλαξει τα πάντα και να οδηγήσει σε έναν νέο κύκλο αναγέννησης. Η δυστοπία, άρα, αποτελεί την ανεστραμμένη τοπογραφία της ουτοπίας αποτελεί το άλλο άκρο του φάσματος των μη-τόπων και διαχωρίζεται από μια πολύ λεπτή γραμμή.
Dia de furia (Η μέρα της μανίας) [εικόνα 36] 82
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
''Μαύρο το τέρας τώρα υπνώττει ακίνητο, βουβό, μα ο νους του κλώθει τη νέα εκδίκηση. Κατάρα, λες, ξεστομισμένη, που περιμένει τη στιγμή την προγραμμένη για να πιάσει. Φωτιά και λάβα στα έγκατα του βράζει. Κ' η θάλασσα, σα στοχάστει πιο τέρας τρέφει κι αγκαλιάζει, αναρριγεί. Φωτιά και λάβα στις αρτηρίες της γης μας έχει πήξει, έχει πετρώσει στο κορμί. Στριγγή η φωνή μας, ραγισμένη, σα δύο φωνές αταίριαστες ηχεί σ' εκβραχισμένες κόχες σεισμικά, δεξιά, ζερβά, για ν' ανέβει τις ανεπούλωτες πληγές να φτάσει.'' Αλεξάνδρα Πλακωτάρη
Into the Abyss - Richard Vergez [εικόνα 37]
83
Ν. Χατζηκυριάκος Γκίκας - Οικισμοί [εικόνα 38]
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
IIΙΓ. Το άγγιγμα του άνθρωπου
"Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική στη Σαντορίνη είναι ενταγμένη στην Αιγαιοπελαγίτικη. Ωστόσο "εκμεταλλεύεται" τις ιδιαιτερότητες του νησιού έτσι ώστε να δημιουργήσει ένα κτισμένο περιβάλλον με ασυνήθιστες ελευθερίες έκφρασης. Η ιδιομορφία του εδάφους επιτρέπει να υπάρχουν υπόγεια κτίσματα, ενώ από πάνω τους καλλιεργείται η γη, κτίσματα σε τόσο στενή συνύπαρξη ώστε δεν διακρίνεται πού σταματάει η μια ιδιοκτησία και πού αρχίζει η άλλη…"37
37 Μ.Δανέζης, «Το εθιμικόν δίκαιον της Θήρας κατά τον 18ο αιώνα», 1939 85
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Πολύ ενδιαφέρον είναι και το ανθρωπογενές περιβάλλον στην Σαντορίνη, το οποίο κατ' αναλογία με την μορφολογική βάση που παρέχει ο τόπος, ορίζεται ανεστραμμένο και διαφορετικό από τους συνήθεις τρόπους κατοίκησης. Όσον αφορά τους οικισμούς, το σύνηθες είναι να αναπτύσσονται σε “ασφαλή” σημεία, με στέρεο έδαφος είτε σε πεδιάδες, είτε σε πλαγιές. Ωστόσο, στη περίπτωση της ετεροτοπίας της Σαντορίνης, η ανάπτυξή τους δεν περιορίζεται μόνο στο αναμενόμενο παραδοσιακό. Εδώ εμφανίζονται είδη πρωτότυπης ανάπτυξης και εξέλιξης οικισμών, προσδίδοντας ένα ακόμα ετεροτοπικό στοιχείο.
Οία [εικόνα 39]
86
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
ακροδόμηση Οι οικισμοί εδώ αναρριχούνται πάνω στις πλαγιές τις καλδέρας, στα απόκρημνα βράχια της και στο σχεδόν σαθρό στρώμα της λάβας επί των βράχων, στο χείλος του γκρεμού. Το κάθε κτίσμα βασίζεται πάνω όχι μόνο στο έδαφος, αλλά και στο γειτονικό του κτίσμα, δημιουργώντας έτσι ένα κτηριακό Tetris με το δώμα του εκάστοτε κτηρίου να αποτελεί εξώστη για το επόμενο που ακολουθεί. Αυτός ο τρόπος οικιστικής ανάπτυξης εμφανίστηκε λόγω της ιδιαιτερότητας του εδάφους, καθώς η ηφαιστειακή έκρηξη δημιούργησε μία τεράστια περίμετρο από γκρεμνά, χαράδρες και μια εντυπωσιακά γόνιμη γη, τη θηραϊκή γη. Η εκμετάλλευση του και η δυναμική του ως “οικόπεδο” βοήθησε τους κατοίκους της Σαντορίνης να απελευθερώσουν από την οπτική της κατοίκησης την τη θηραϊκή γη και να καλλιεργήσουν τη τελευταία στο έπακρο. Ωστόσο, ιστορικά τεκμηριώνεται και από τις πειρατικές επελάσεις που συνέβαιναν στα νησιά του Αιγαίου, οι οποίες ξεκίνησαν στο νησί κυρίως κατά τον 7ο αιώνα μ.Χ. και εμφάνισαν ξανά έξαρση τον 14ο αιώνα μ.Χ.38Οι κάτοικοι είχαν την ανάγκη να δημιουργούν τα σπίτια τους με τέτοιο τρόπο ώστε να καθιστούν δύσκολο στους εισβολείς να έχουν πρόσβαση σε αυτά, αλλά και όταν καταφέρουν να προσεγγίσουν τους οικισμούς να τους είναι αδύνατο να διαφύγουν. Στην προστασία των οικισμών, κατ’ επέκταση των κατοίκων, φυσικά συντελούσαν και τα καστέλια, μέσα στα οποία οχυρωνόντουσαν τα χωριά.
38 Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη, Θηρασία Ι: μια διαχρονική διαδρομή, 2015, Εκδόσεις Τα πράγματα, Αθήνα, σελ.126. 87
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Έτσι, η δίοδος από το ένα στο άλλο πραγματοποιείται μέσω μικρών στενών δρόμων, τα σοκάκια. Τα σοκάκια έχουν την αίσθηση λαβύρινθου. Σήμερα, απαλλαγμένοι από τέτοιου είδους ανησυχίες, για τους περιηγητές αυτά τα λιλιπούτεια περάσματα παίρνουν τη μορφή μιας αναζήτησης που μοιάζει πιο πολύ σε πίστα παιχνιδιού, με την ανυπομονησία να κορυφώνεται μη μπορώντας να μαντέψεις τι θα ανακαλύψεις στο επόμενο βήμα σου.
[εικόνα 40] 88
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Η αίσθηση που προκαλείται συνολικά όταν κάποιος βρεθεί σε κάποιο σημείο ενός τέτοιου οικισμού είναι πρωτόγνωρη, καθώς δεν έχεις να αντιμετωπίσεις μόνο το θέαμα του οικισμού καθ’ αυτού, αλλά τον συνδυασμό του με τη θέα του φυσικού τοπίου και του συμπλέγματος των ηφαιστειακών νησιών. Τα δυο τελευταία στοιχεία, αν και αποτελούν ένα δείγμα άγριας τοπιακής ομορφιάς, εξομαλύνονται και έρχονται σε πλήρη εναρμόνιση όταν η θέαση τους γίνεται συνδυαστικά με αυτούς τους οικισμούς. Το σύνολο καθίσταται εντυπωσιακό και μοναδικό ανά το κόσμο.
[εικόνα 41]
89
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
υπόσκαφα Η ανεστραμμένη τοπογραφία δε συναντάται μόνο στην οικιστική ανάπτυξη, αλλά και στη κτιριακή. Οι οικιστικοί χώροι δεν αρκούνται μόνο στην ανέγερση κτηρίων υπέργεια ή υπόγεια. Στο νησί παρατηρούνται οι υπόσκαφοι χώροι, οι οποίοι είναι χώροι που δημιουργούνται εντός των βράχων. Υπόσκαφο, σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό, είναι το κτίριο ή το τμήμα κτιρίου που κατασκευάζεται υπό τη στάθμη του φυσικού εδάφους και παρουσιάζει μόνο μια ορατή όψη. Η κατασκευή του γίνεται κάτω από τη στάθμη του φυσικού εδάφους, με επέμβαση σε αυτό και πλήρη επαναφορά στην αρχική του μορφή.39 Εντοπίζονται κυρίως στους απόκρημνους γκρεμούς της καλδέρας ή σε άλλα σημεία με απότομη κλίση και αναπτύσσονται εντός της θηραϊκής γης. Η είσοδος τους συνήθως είναι η μόνη εμφανής όψη τους, με τις υπόλοιπες να γίνονται ένα με τη γη, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις δεν έχουν καμία όψη, η είσοδος τους πραγματοποιείται από κάποιο υπέργειο κτίσμα και έτσι δε γίνονται καθόλου αντιληπτοί μέσα στο φυσικό περιβάλλον.
Λυκούργος Κογεβίνας - Ο γιαλός των Φηρών [εικόνα 42] 39 ΦΕΚ 2075, Αρ. Φύλλου 79,9/4/12, Άρθρο 2 90
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Διαγράμματα υπόσκαφης ανάπτυξης [εικόνα 43] 91
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Ωστόσο, η μέθοδος αυτή δεν αποτελεί πρωτοφανές γεγονός, καθώς ουσιαστικά είναι η επαναφορά των πρωτόγονων τακτικών κατοίκησης των ανθρώπων των σπηλαίων. Συγκεκριμένα, έρευνες ανέδειξαν δύο σπήλαια της προϊστορικής περιόδου που βρίσκονται κοντά στην εκκλησία Κερα-Παναγία (Χοχλιδερή) στην ευρύτερη περιοχή της Οίας, αλλά και δύο σπήλαια ακόμα που χρονολογούνται ανάμεσα στη νεολιθική εποχή και τα ιστορικά χρόνια στην ίδια περιοχή. Εκτός αυτών, φυσικά έχουν βρεθεί και αρκετά ακόμα σπήλαια πιθανότατα των ιστορικών χρόνων.40
Σπήλαιο Ζωοδόχου Πηγής [εικόνα 44]
40 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, Πετροχείλου Άννη: Σπήλαια Σαντορίνης, 1971, σελ. 42 & Ιωάννης Ιωάννου: “Σπηλαιολογικές Έρευνες στη Θήρα” σελ.43-44 92
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Οι λόγοι επανεμφάνισης αυτής της μεθόδου ήταν κατά κύριο λόγο η εξοικονόμηση πολύτιμης γεωργικής γης, η προστασία από τις επελάσεις των πειρατών, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, και μετέπειτα η εκμετάλλευση των ιδανικών θερμοκρασιακών συνθηκών που παρέχει ο βράχος για τη διαμονή του ανθρώπου. Το καλοκαίρι προσφέρει δροσιά και ,αντιστρόφως, το χειμώνα ζεστασιά. Επιπροσθέτως, η ιδιομορφία του ηφαιστειακού εδάφους της Σαντορίνης και η ευκολία εκσκαφής της θηραϊκής γης στις πλαγιές της καλδέρας και στους χειμάρρους, σε συνδυασμό με τη προστασία των κατοικιών από τους δυνατούς ανέμους ευνόησε τη καθιέρωσή τους.41 Εκτός από τα παραπάνω, καθιερώθηκε κυρίως στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, γιατί τους αποδέσμευε από τη χρήση ξυλείας ως οικοδομικού υλικού, η οποία ήταν σε έλλειψη. Εκτός της Σαντορίνης, υπόσκαφα εντοπίζονται και σε άλλα σημεία ανά τον κόσμο, όπως στην Καππαδοκία (Τουρκία), στη Νεκρόπολη της Pandalica και της Ματέρα (Ιταλία), σε οικισμούς της Κίνας και της Τυνησίας, καθώς και στο Εθνικό Πάρκο Mesa Verde στο Colorado (United States). Αυτό καταρρίπτει τη μοναδικότητα του φαινομένου ως προς το τόπο, αλλά όχι ως προς την ατμόσφαιρα και τη δόνηση που βιώνει το άτομο εντός του χώρου. Η σημαντικότητα της ατμόσφαιρας στον χώρο, άλλωστε, είναι ευρέως γνωστή, πόσο μάλλον εδώ όπου ο τόπος παρέχει μια παλέτα ποικίλων ατμοσφαιρών σε κάθε βήμα και βλέμμα, ατμοσφαιρών που ενοποιούνται και το κράμα τους οδηγεί στην μοναδικότητα της ατμόσφαιρας του τόπου που βιώνει ο δέκτης μέσω των αισθήσεων του.
41 Θεοδωράκη - Πάτση Τζούλια, “Ο Υβριδισμός στη Σαντορίνη”, 2012, σελ.3 93
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Εντός των υπόσκαφων χώρων, κυριαρχεί η αίσθηση της σύνδεσης σώματος και εδάφους, ατόμου και γης, τεχνητού και φυσικού, κενού και πλήρους. Μία σύνδεση που γίνεται αβίαστα και σχεδόν υποσυνείδητα, σαν μια φυσική εξέλιξη αναπόφευκτη που επαναφέρει τη μνήμη της αρχέγονης κατοίκησης, από που ξεκίνησε ο άνθρωπος και που επιστρέφει. Έτσι, ο βράχος μετατρέπεται και πάλι σε μια αγκαλιά που προσφέρει θαλπωρή και γαλήνη, μακριά από τους ήχους του περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσεται. Πέρα από όσα αναστρέφονται κάτω από αυτές τις συνθήκες, αναστρέφεται και ο τρόπος που το άτομο βιώνει το φως εντός του χώρου. Το φως δεν εισέρχεται άφθονο να λούζει κάθε γωνιά του χώρου και αυτό είναι που τον μετατρέπει σε ένα μέρος μυσταγωγικό, που προκαλεί έκσταση, πνευματική ανάταση και εσωτερικότητα. Οι δόσεις με τις όποιες εισέρχεται μοιάζουν με προβολείς που φωτίζουν επιλεγμένα σημεία και οι στενές δίοδοι από τις οποίες προέρχεται αποτελούν κάδρα παρατήρησης και θέασης. oikismoi
[εικόνα 45] 94
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
αμπελώνες Προσεγγίζοντας ιστορικά την συγκεκριμένη ποικιλία φυτικής μορφής στο νησί φτάνει κανείς να βρίσκει αναφορές περί των θηραΐκων αμπελώνων από την Αρχαία Θήρα. Ο αμπελώνας του νησιού είναι πανάρχαιος, με ποικιλίες πανάρχαιες. Τα ευρήματα στις ανασκαφές της προϊστορικής πόλης του Ακρωτηρίου συνηγορούν στο ότι υπήρχε καλλιέργεια αμπελιού στο νησί τουλάχιστον από τον 17ο αιώνα π.Χ. Οι κάτοικοι του Ακρωτηρίου ασχολούνταν με την αμπελοκαλλιέργεια, την οινοποίηση και το εμπόριο κρασιού. Ο προϊστορικός αμπελώνας καταστράφηκε με τη μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου, γύρω στα 1.600 π.Χ. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, μετά την καταστροφή οι Φοίνικες, και όσοι άποικοι ακολούθησαν δοκίμασαν να καλλιεργήσουν φυτά που έφεραν μαζί τους, αλλά μόνο το αμπέλι επιβίωσε. Στο νέας σύστασης ηφαιστειακό έδαφος δημιουργήθηκε και πάλι αμπελώνας, γύρω στα 1200 π.Χ. Οι αμπελώνες ξεκινούν από το υψόμετρο των 300 μ. και φτάνουν μέχρι το επίπεδο της θάλασσας. Οι κάτοικοι προστατεύουν το έδαφος από τη διάβρωση και περιορίζουν τις απώλειες νερού δημιουργώντας πεζούλες και ξερολιθιές. Με αυτόν τον τρόπο το αμπέλι και η ξερολιθιά διατηρούν μια σχέση αλληλεξάρτησης , καθώς η ύπαρξη του ενός στο θηραϊκό τοπίο προδιαθέτει τον περιηγητή για την ύπαρξη του άλλου.42 Εδώ παρατηρείται το φαινόμενο της προσδοκίας και της μνήμης στον περιηγητή , ο οποίος έχει συνυφασμένη την έννοια της ξερολιθιάς και του αμπελώνα οπτικά αλλά και εμπειρικά. Όντας, λοιπόν, περιπλανώμενος στο τοπίο της Σαντορίνης ανάμεσα στην εναλλαγή των εποχών και την ροή του χρόνου, παρατηρεί τις αλλαγές του φυσικού στοιχείου και συγκεκριμένα του αμπελώνα ο οποίος από καλοκαίρι σε χειμώνα ,ανθίζει απλώνοντας το πράσινο 42 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, 1971, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, Πετροχείλου Άννη: Σπήλαια Σαντορίνης, σελ. 42 & Ιωάννης Ιωάννου: “Σπηλαιολογικές Έρευνες στη Θήρα” σελ 33 95
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
φύλλωμα του στο καμένο αλλά εξορραϊσμένο έδαφος της Θήρας δημιουργώντας έναν μοναδικό καμβά διέγερσης των αισθήσεων, αλλά τον χειμώνα ξεραίνεται αφήνοντας τους ξερούς κορμούς των αμπελώνων σε συνάρτηση με τις ξερολιθιές και το ηφαιστειακό τοπίο, δημιουργώντας αντίστροφες μνήμες που εναλλάσσονται στο χρόνο. Η διαδικασία αυτή αφυπνίζει τους ντόπιους από την λήθη της μνήμης επαναφέροντας τη συνείδηση τους στην κανονική ροή του χρόνου και της πραγματικότητας πέρα από τον λήθαργο και την ετεροτοπία που βιώνει ο εκάστοτε περιηγητής ή ξένος που επισκέπτεται το νησί σε μεμονωμένες περιόδους , ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες.
[εικόνα 46]
96
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Ξερολιθιές [εικόνα 47]
97
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
IIΙΔ. Η Μνήμη του Τόπου Ο Σίμον Σάμα στο βιβλίο του ¨Τοπίο και μνήμη¨ αναφέρει: “Προτού η αντιληπτική του τοπίου αποτελέσει ευθύνη των αισθήσεων, αυτό δουλεύεται στο μυαλό. Ουσιαστικά η ύπαρξή του ευθύνεται τόσο στη μνήμη όσο και στις πέτρες.”43
Robert McCabe - Αρχαία Θήρα [Εικόνα 48]
43 Schama Simon, Landscape and Memory, 1996, Τορόντο, εκδ. VintageCanada 98
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
συλλογική μνήμη Αντιπαραθέτοντας την Ευρώπη με την Αμερική,ο Σάμα πιστεύει πως το τοπίο και η μνήμη είναι άρρητα συνδεδεμένα. Επίσης, αναφέρει πως μεγάλο τμήμα της Ευρώπης έχει μεταμορφώσεις και διαμορφώσεις που σχετίζονται με τον πολιτισμό. Κήποι, δάση, κτίρια, πόλεις, έχουν σαφείς επιρροές από μύθους, ιστορία και συνεπώς από τη μνήμη. Αντιθέτως οι Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν ανακαλυφθεί και κατοικηθεί αργότερα, και είναι εμφανής η έλλειψη αυτών των διαχρονικών διαστρωματώσεων της μνήμης, αφού ο τόπος έχει διαμορφωθεί κυρίως από τη βιομηχανία και καμία μνήμη δεν τους επιτρέπει την ύπαρξη γραφικών τοπίων. Το γεγονός αυτό όπως αναφέρει είναι εμφανές και στις τοπιογραφίες των δύο ηπείρων. Συμφωνα με τις παρατηρήσεις του, μέσω της ιστορικής μνήμης ενός οικισμού αντιλαμβανόμαστε ότι το αστικό τοπίο πραγματώνεται. Μέσω αυτής της ερμηνείας, δεν είναι απλώς μία συλλογή ιστορικών κτηρίων, μνημείων, ορόσημων και ανοικτών χώρων, αλλά ένα σύνολο αξιών συνυφασμένων στο αστικό τοπίο, οι οποίες απαντώνται συχνότερα στα κέντρα των πόλεων αφού εκεί γίνεται η απαρχή και εκεί βρίσκονται οι πυρήνες από τους οποίους επεκτάθηκαν οι οικισμοί. Η ιστορική μνήμη αφήνει τα ίχνη της στο τοπίο, αναγνωρίζοντας έτσι σε αυτό τις διάφορες ιστορικές περιόδους, εκτός όμως από την ιστορική του σημασία το αστικό τοπίο έχει συμβολικές αξίες και αποτελεί την έκφανση της συλλογικής μνήμης της κοινωνίας.
99
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Οι πνευματικές αξίες συνδέονται άρρηκτα με την τοποθεσία και επηρεάζουν κατά πολύ τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το χώρο γύρω τους. Η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον συγκεκριμένο τόπο και στις κατασκευές που υπάρχουν σε αυτόν καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το locus.44 Κατά την κλασσική εποχή η επιλογή αυτού του ξεχωριστού τόπου είχε ιδιαίτερη σημασία και τελούσε υπό την κυριαρχία του «genius loci» που ήταν η θεότητα του τόπου που επόπτευέ οτιδήποτε συνέβαινε σε αυτόν. Σκέψεις για το κατά πόσο είναι δυνατόν η μνήμη να μην είναι ανθρωποκεντρική έχουν γίνει στο παρελθόν από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και αναρωτήθηκαν για τη σημασία του να έχεις ή να αναζητάς ενθύμηση, και την σχέση του ανθρώπου και της πόλης. Σχετικά με αυτό το θέμα αναπτύχθηκαν διάφορες θεωρίες όπως αυτή του εσωτερικού βλέμματος του Charles Taylor κατά την οποία η απόδοση σε ένα συλλογικό πλαίσιο έγινε αδιανόητη. Η γλωσσολογία , η ψυχολογία και οι επιστήμες του ανθρώπου εγκατέστησαν μοντέλα νοητότητας για τα οποία τα κοινωνικά φαινόμενα είναι αναμφισβήτητες πραγματικότητες που διαμορφώνουν τη συλλογική μνήμη. Η συλλογική συνείδηση για την κοινωνιολογία του 20ου αιώνα είναι μία από τις πραγματικότητες των οποίων το οντολογικό καθεστώς δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Η μνήμη χαρακτηρίζεται κυρίως από εσωτερικότητα ,εκφράζεται όμως ,είτε μέσω εικόνων που συνδέονται με συγκεκριμένους τόπους , είτε μέσω της γλώσσας. Και στις δύο περιπτώσεις η ατομικότητα έχει κοινές συλλογικές αναφορές που τη διαμορφώνουν σε κάποιο βαθμό.
44 Barbara Warnick (2000). "Two Systems of Invention: The Topics in the Rhetoric and The New Rhetoric". In A.G. Gross; A. E. Walzer (eds.). Rereading Aristotle's Rhetoric. Carbondale: Southern Illinois University Press. σελ. 112 100
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Ο Husserl στον πέμπτο Καρτεσιανό στοχασμό επιχειρεί να περάσει από το μοναχικό εγώ σε ένα άλλο, ικανό να γίνει με την σειρά του ένα εμείς. Υπό αυτό το πρίσμα η ροή του χρόνου και η μνήμη είναι αλληλένδετες και η χρονική ατομική εμπειρία θα μπορούσε ίσως να γίνει μία μοιραζόμενη εμπειρία. Στις τελευταίες παραγράφους προτείνεται η «κοινοτικοποίηση» της εμπειρίας σε όλα τα επίπεδα, δεν αναφέρεται βέβαια ως συλλογική μνήμη, αλλά ως «πολιτισμικοί κόσμοι, ενώνοντας συγκεκριμένους βιούμενους κόσμους , όπου ζουν παθητικά ή ενεργητικά ,σχετικά ή απόλυτα ,χωριστές κοινότητες».45 Ο Maurice Halbwachs(1992) αποδίδει κατευθείαν τη μνήμη σε μία συλλογική οντότητα46, ομάδα ή κοινωνία. “ Για να θυμηθεί κανείς έχει ανάγκη τους άλλους, πρέπει να πούμε εξ αρχής ότι η ατομική μνήμη φθάνει στην κατοχή του εαυτού της μόνο με αφετηρία μία λεπτή ανάλυση της ατομικής εμπειρίας του συνανοίκειν σε μία ομάδα και επί τη βάση της διδαχής που λαμβάνεται από τους άλλους.”47 Σε αυτό το σημείο τίθεται το ζήτημα , λοιπόν , κατά πόσο υφίσταται κάποιο ενδιάμεσο επίπεδο στην συλλογική και την ατομική μνήμη.48 Θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτό είναι η σχέση μας με τους οικείους (είτε ανθρώπους, είτε τόπους). Οι οικείοι είναι τοποθετημένοι σε κυμαινόμενες αποστάσεις μεταξύ του εαυτού και των άλλων. Αυτή η διακύμανση αφορά τη “διακύμανση στις ενεργητικές και παθητικές τροπικότητες των κινήσεων απομάκρυνσης και συγγενισμού που καθιστούν την εγγύτητα μία σχέση δυναμική, ακατάπαυστα εν κινήσει, : να γίνεσαι οικείος να νοιώθεις οικείος.”49
45 Husserl Ε., Καρτεσιανοί στοχασμοί, μτφ. Π. Κοντού, 1994, εκδ. Ροές 46 Maurice Halbwachs , On Colllective Memory, 1992, The University of Chicago Press 47 Ricoeur Paul, Η μνήμη η ιστορία η λήθη, μτφ. Ξενοφών Κομνηνός, 2013, εκδ. Ινδικτος , σελ.199 48 Ricoeur Paul, ibid , σελ.217 49 Ricoeur Paul, ibid , σελ.218 101
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Υπο αυτές τις προϋποθέσεις, μπορεί να θεωρηθεί πως η συλλογική μνήμη και ουσιαστικά η αλληλοσυσχέτιση μεταξύ ατομικής και συλλογικής μνήμης αποκτά νόημα μέσα από τη θεωρία της πρακτικής και του habitus.50Αυτή η έννοια διαχωρίζει την εκδραμάτιση (acting out) από την μνήμη αυτή καθ’ αυτήν (remembering). Η εκδραμάτιση σχετίζεται με την εμπειρική επανάληψη μιάς απρεπούς συμπεριφοράς και αποτελεί σωματική λειτουργία που διέπει τις τελετουργίες.51 Επιπλέον, έχει άμεση σύνδεση με την έννοια της μεταφοράς στην ψυχανάλυση, κατά την οποία πραγματοποιείται η εύρεση υλικού και απωθημένης μνήμης στο παρελθόν και στο μέλλον. Η μνήμη για τον Halbwachs δεν αποτελεί αποθήκευση του παρελθόντος, αλλά αναπλάθεται καθημερινά υπό την επήρεια του παρόντος. Η ατομική μνήμη αποτελεί σκοπιά της θεώρησης της συλλογικής μνήμης, η οποία επαναδημιουργείται στο παρόν.
50 Lizardo, O. 2004, "The cognitive origins of Bourdieu's Habitus", Journal for the Theory of Social Behaviour, τομ. 34, σελ. 375-448. Το habitus αποτελεί ένα σύνολο ιστορικών κοινωνικών σχέσεων, που λαμβάνουν χώρα στα πεδία που συναποτελούν το κοινωνικό σύμπαν και ενσταλάζονται εντός των ατομικών υποκειμένων υπό τη μορφή νοητικών και σωματικών σχημάτων αντίληψης, αξιολόγησης και δράσης ∙ είναι «συστήματα προδιαθέσεων, διαρκών και μεταθέσιμων» – ως προς την εφαρμογή τους – κοινωνικά, πολιτισμικά «δομημένες δομές προδιατεθειμένες να λειτουργούν ως δομούσες δομές, δηλαδή ως γενεσιουργές και οργανωτικές αρχές των πρακτικών και των αναπαραστάσεων». Αυτά, δηλαδή, τα συστήματα προδιαθέσεων προσκτώνται εμπειρικά στα πλαίσια της κοινωνικής πρακτικής και διάδρασης μεταξύ των υποκειμένων, ωστόσο, λειτουργούν σε προ-γλωσσικό και προ-διαλογικό επίπεδο διαμεσολαβώντας τον σχηματισμό των παραστάσεων της κοινωνικής πραγματικότητας και καθορίζοντας την πρόσληψη, ταξινόμηση και οργάνωση των αισθητηριακών και νοητικών δεδομένων που προκύπτουν στα πλαίσια της κοινωνικής διαδικασίας ∙ βάσει αυτών των πρωταρχικών δομών, των προδιαθέσεων, δομούνται οι νέες εμπειρίες και ορίζονται οι πρακτικές των υποκειμένων στα πεδία της κοινωνικής δράσης. Το habitus, συνεπώς, ταυτόχρονα προϋποθέτει ιστορικά και (ανα) παράγει παροντικά(συγχρόνως ενεργεία και δυνάμει) δίκτυα κοινωνικών σχέσεων στα οποία εντάσσεται το δρών υποκείμενο. 51 Freud S. , Remembering, Repeating and Working Through, 1914 102
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Υπό αυτό το πρίσμα, υπάρχει μια αέναη αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ατομική και τη συλλογική μνήμη, όπου πεδίο συνεύρεσης και αναφοράς μιας τέτοιας διαδικασίας μπορεί να θεωρηθεί ο χώρος.52 Η δύναμη της μνήμης επομένως έγκειται στην ικανότητά της να συγκρίνει πράξεις που συντελέστηκαν στο παρελθόν με αυτές που συντελούνται στο παρόν και μέσω αυτής της σύγκρισης είναι που νοηματοδοτεί την πράξη και ανοίγει νέα πεδία δυνατοτήτων.
[Εικόνα 49]
52 Maurice Halbwachs , On Colllective Memory, 1992, The University of Chicago Press 103
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
μύθοι Από έναν τέτοιο τόπο γεμάτο δέος, μυστήριο και μαγεία δε θα μπορούσαν να λείπουν οι μύθοι που τον κυοφορούν. Το γεγονός που πυροδότησε πολλούς από τους μύθους αυτούς ήταν η μεγάλη και η αρχαιότερη έκρηξη στον κόσμο που συνδέεται άμεσα με συγκεκριμένο πολιτισμό, δηλαδή τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο. Αυτό σημαίνει ότι ενδέχεται να έχει καταγραφεί βαθιά στη μνήμη των ανθρώπων της εποχής και για αυτό ο απόηχός της να έχει διασωθεί σε αρχαίους μύθους. Θεωρείται ότι ο μύθος είναι ένα δημιούργημα της φαντασίας, κάτι που δε θεωρείται απόλυτα αληθινό. Για τον Φρόιντ, ο μύθος δεν είναι παρά όνειρα που πηγάζουν από τον ασυνείδητο νου.53 Όπως έχει αποδειχθεί ο πυρήνας πολλών μύθων ήταν φυσικά φαινόμενα, των οποίων η αιτία δεν μπορούσε να εξηγηθεί με τις γνώσεις της εποχής δημιουργίας τους. Κυριευμένοι, λοιπόν, από την άγνοια, το τρόμο και την τάση που διακατέχει τους ανθρώπους να εντυπωσιάζουν με τη διήγηση ιστοριών των οποίων ήταν μοναδικοί μάρτυρες, απλά φυσικά φαινόμενα κατέληξαν από στόμα σε στόμα να περιβάλλονται από ένα πυκνότερο μανδύα μυστηρίου και να διασωθούν από την παράδοση ως μύθοι, οι οποίοι πλέον με τις σύγχρονες γνώσεις μοιάζουν ιδιαίτερα φαντασιώδεις. Ωστόσο, οι μύθοι που σχετίζονται συγκεκριμένα με τη Σαντορίνη είναι πολλοί και αυτό το γεγονός είναι μια απόδειξη πως ανέκαθεν ο τόπος της προσέλκυε το ενδιαφέρον και τη περιέργεια του ανθρώπου για τους παραπάνω λόγους.
53 “myth”, The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. Christopher Baldick. Oxford University Press, 1996 104
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Ορισμένες επιτυχημένες ερμηνείες παλαιών μύθων ή γεγονότων, που με τη πάροδο του χρόνου περιβληθήκαν με αυτό το μυθικό μανδύα, οδήγησαν στη δημιουργία ενός ενδιάμεσου κλάδου μεταξύ των γεωλογικών και ανθρωπιστικών επιστημών, το κλάδο της “Γεωμυθολογίας”. Η Γεωμυθολογία σκοπό έχει να ανακαλύψει τα φυσικά και κυρίως τα γεωλογικά φαινόμενα, τα οποία έδωσαν την αφορμή για την δημιουργία διαφόρων μύθων.54 Ο αρχαιολόγος Χρήστος Ντούμας (2009) αναφέρει πως ο θεμελιωτής της ελληνικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας υποστήριξε ότι σε ανθρώπους που συνήθιζαν «να βλέπουν παντού την ενέργειαν εμψύχων όντων», η έκρηξη του ηφαιστείου έχει αποτυπωθεί στον μύθο της Χίμαιρας. Η Χίμαιρα ήταν ένα τέρας με τρία κεφάλια (λιονταρίσιο στον λαιμό, κατσικίσιο στη ράχη και φιδίσιο στην ουρά) τα οποία παρομοιάζονται με τα τρία ανοίγματα της θηραϊκής καλντέρας. Σύμφωνα με τον μύθο, τη Χίμαιρα εξόντωσε ο γιος του Ποσειδώνα Βελλεροφόντης πετώντας από πάνω της καβάλα στο άλογο του Ηλίου, τον Πήγασο, απ’ όπου εκτόξευσε μια μολυβένια μπάλα μέσα στο φλεγόμενο μεσαίο στόμα της Χίμαιρας. Το μολύβι έλιωσε από τις φλόγες και, ως πυρακτωμένη λάβα, κατέκαψε τα σωθικά του τέρατος που φώλιαζε μέσα στη θάλασσα της καλντέρας κι έτσι έσβησε και το ηφαίστειο. Την εντολή για τον φόνο της Χίμαιρας είχε δώσει ο βασιλιάς της Λυκίας Ιοβάτης, ελπίζοντας την εξόντωση του Βελλεροφόντη. Προκειμένου να ικανοποιήσει την επιθυμία του Ιοβάτη, κατά την επιστροφή του Βελλεροφόντη, ο Ποσειδώνας κατέκλυσε τις πεδιάδες της Λυκίας στέλνοντας πελώρια κύματα πίσω του. Ωστόσο, ο ήρωας άλλαξε τη προγραμματισμένη πορεία του, με αποτέλεσμα τα κύματα που τον ακολουθούσαν να αποσυρθούν. Σύμφωνα με τον σεισμολόγο Α. Γαλανόπουλο, αναφέρει επίσης ο Χρήστος Ντούμας (2009), 54 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, 1971, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, Άγγελος Γαλανόπουλος: “Ο μύθος του Φαέθωνος υπό το φως της επιστήμης”, σελ.25 105
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
τόσο τα κύματα αυτά όσο και ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνος, αποτελούν μακρινή ανάμνηση των παλιρροϊκών κυμάτων που γεννήθηκαν με τη δημιουργία της θηραϊκής καλντέρας.55
Jacopo Ligozzi - Chimera (1590-1610) [Εικόνα 50]
Με την προϊστορική έκρηξη του θηραϊκού ηφαιστείου έχει σχετιστεί και ο μύθος του Τάλω, του μπρούντζινου γίγαντα που ο Ήφαιστος είχε δωρίσει στον Μίνωα για να προστατεύει την Κρήτη, εκτοξεύοντας βράχους εναντίον αυτών που τυχόν την απειλούσαν. Κατά μιαν άποψη, ο Τάλως ήταν το νησί της Θήρας που προστάτευε την Κρήτη από βόρειες απειλές. Το σώμα του, από άθραυστο μπρούντζο, ταυτίζεται με τα τοιχώματα της δημιουργημένης καλντέρας, ενώ στους βράχους που εκτόξευε, μπορούν να αναγνωριστούν τα πετρώματα του ηφαιστείου. Τον Τάλω εξόντωσαν οι Αργοναύτες πλέοντας από τη Λιβύη, αφαιρώντας από τη φτέρνα του το καρφί που έφραζε τη μοναδική του φλέβα, με αποτέλεσμα να χυθεί το ιχώρ56 που τον κρατούσε ζωντανό. Η κατάρρευση του Τάλω πιστεύεται ότι ταυτίζεται με την κατάπαυση της έκρηξης του θηραϊκού ηφαιστείου, αφού είχαν ήδη εκλυθεί τεράστιες ποσότητες 55 Εφημερίδα “Η Καθημερινή”, 20 Σεπτεμβρίου 2009,“Το θηραϊκό ηφαίστειο στη μυθολογία”, Χρήστος Ντούμας 56 ιχώρ, -ώρος (ο) ουσ. [<αρχ. iχώρ] (μυθολ.) ο αιθέριος χυμός στις φλέβες των αρχαίων ελληνικών θεών || (ιατρ.) δύσοσμο υγρό που παράγεται από τη σήψη ζωικών ιστών. Τεγόπουλος - Φυτράκης, “Ελληνικό Λεξικό”, 1990, Εκδόσεις Αρμονία, Αθήνα 106
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
υλικών.57 Μετά τον φόνο του, οι Αργοναύτες πλέοντας βορειότερα βρέθηκαν κάτω από ένα παχύ σύννεφο που σκοτείνιασε ξαφνικά τον ουρανό, κρύβοντας τη σελήνη και τα άστρα. Για να τους σώσει ο Απόλλωνας δημιούργησε το νησί της Ανάφης, ενώ ένας από αυτούς, ο Εύφημος, έριξε στη θάλασσα τον βώλο χώματος που του είχε χαρίσει ο Τρίτων στη Λιβύη. Από τον βώλο αυτό προέκυψε η Καλλίστη. Και στο μύθο αυτό αναγνωρίζεται σχέση με τη θηραϊκή έκρηξη. Στο ξαφνικό σκοτείνιασμα του ουρανού απηχείται το νέφος που προκλήθηκε από τις τεράστιες ποσότητες τέφρας, ενώ η Καλλίστη ταυτίζεται με το ένα από τα τρία νησιά που προέκυψαν μετά τον κατακερματισμό του αρχικού.58 Σύμφωνα όμως με τον Ηρόδοτο, οι Φοίνικες ήταν τόσο γοητευμένοι από την ομορφιά της Σαντορίνης που εγκαταστάθηκαν εκεί και ήταν αυτοί που της έδωσαν το όνομα Καλλίστη ή η ωραιότερη.59 Επιπλέον, ένας μύθος συνδέει τη μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης με το Φαέθοντα. Ο Φαέθοντας ήταν γιος του Ήλιου και της Κλυμένης. Ζήτησε λοιπόν από τον πατέρα του να οδηγήσει το άρμα με τα άλογα του. Εντέλει, δε κατάφερε να ελέγξει τα άλογα, προκαλώντας μεγάλες καταστροφές στη γη με τις απότομες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας. Τότε ο Δίας για να σταματήσει το άρμα κατακεραύνωσε το Φαέθοντα.60
57 Χρήστος Ντούμας, ibid 58 Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, 4: 175, 173 59 Ηρόδοτος, IV .147 60 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, 1971, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, Άγγελος Γ. Γαλανόπουλος : Ο μύθος του Φαέθωνος υπό το φως της επιστήμης, σελ. 25-27 107
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
Jan Van Eyck - The Fall of Phaedon (1636-1638) [Εικόνα 51]
Εν συνεχεία, φτάνουμε στην διασημότερη και διαχρονική σύνδεση της Σαντορίνης με μύθο, αυτόν της Ατλαντίδας. Η Ατλαντίδα είναι πιθανότατα μυθικό νησί που πρωτοαναφέρθηκε στους διαλόγους του Πλάτωνα «Τίμαιος» και «Κριτίας». Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η Ατλαντίδα, τοποθετούνταν πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες και αποτελούσε ναυτική δύναμη, η οποία είχε κατακτήσει πολλά μέρη της δυτικής Ευρώπης και της Λυβικής, περίπου 9.000 χρόνια πριν τον Σόλωνα. Κατοικούνταν από τους απόγονους του θεού της θάλασσας Ποσειδώνα, ενώ το όνομα της το πήρε από τον γίγαντα Άτλαντα, έναν από τους γιούς του Ποσειδώνα. Αναφέρεται ότι επί πολλές χιλιετίες το έθνος ευημερούσε μέσα στη θεϊκή του φύση, ώσπου εκφυλίστηκαν, απέκτησαν ανίερες φιλοδοξίες και δύναμη. Αυτό οδήγησε σε μια αποτυχημένη προσπάθεια να εισβάλει στην Αθήνα και κατέληξε να βυθιστεί μυστηριωδώς στο πέλαγος «σε μια 108
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
μόνο ημέρα και νύχτα ατυχίας». Αν και η ιστορία του Πλάτωνα φαίνεται σαφής στους περισσότερους μελετητές, μερικοί προτείνουν ότι η περιγραφή του είναι εμπνευσμένη από παλαιότερες παραδόσεις. Άλλοι υποστηρίζουν πως βασίστηκε σε γεγονότα, όπως την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης ή τον Τρωικό πόλεμο.61 Τους λόγους σύνδεσης του παραπάνω μύθου με το νησί της Σαντορίνης τεκμηρίωσε ο καθηγητής σεισμολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Άγγελος Γαλανόπουλος, οπαδός της τοποθέτησης του μύθου στο σημείο ενδιαφέροντος μας, εν έτη 1960 σε συνέδριο στο Ελσίνκι. Σύμφωνα με εκείνον, ο Πλάτωνας τοποθετούσε την Ατλαντίδα, εκτός των άλλων, σε μικρή ηφαιστειακή νήσο με μορφολογία που ταυτίζεται πλήρως με την τότε Στρογγυλή (σημερινή Σαντορίνη), ενώ ως αποδεικτικό έθεσε και βυθομετρήσεις που έχουν γίνει στη θαλάσσια περιοχή της. Επίσης, τη θεωρία του στήριξε και με βάση γεωλογικά και μυθολογικά στοιχεία, καθώς και βιβλιογραφικές αναφορές (αιγυπτιακά κείμενα, Παλαιά Διαθήκη).62 Ερχόμενοι στο πιο πρόσφατο παρελθόν, το 2003 το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών πραγματοποίησε έρευνες στα δυτικά της Σαντορίνης, με στόχο να εντοπίσει πιθανά ίχνη της αρχαίας Ατλαντίδας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ακόμα και αν υπάρχει ιστορική αλήθεια στη συσχέτιση Σαντορίνης-Ατλαντίδας, είναι δύσκολο να βρεθούν στοιχεία στον βυθό λόγω του μεγάλου πάχους των ηφαιστειακών προσχώσεων. Όλα τα παραπάνω αφήνουν μεν υπό σκιά την αλήθεια, αλλά επιτρέπουν την φαντασία του ανθρώπου να οργιάζει και να ονειρεύεται ότι εκεί που τώρα αγναντεύει τις ηφαιστειακές νησίδες με το ηλιοβασίλεμα κρύβεται θαμμένος ένας μυθικός κόσμος που 61 Ρίτσαρντ Τόμας, “Το Ανεξήγητο”, 1982, Εκδόσεις Ωρίων, Αθήνα, σελ.46 62 Εφημερίδα “Ακρόπολις”, Κυριακή 1 Ιουνίου 1969, “Τι κρύβει η Σαντορίνη; Μια άλλη Πομπηία ή τη χαμένη Ατλαντίδα” 109
ΙΙI. Η Ετεροτοπία της Σαντορίνης
περιμένει ακόμα κάποιον να τον ανακαλύψει. Ή και όχι, γιατί προτιμά να παραμένει κρυμμένος από το σημερινό κόσμο και αρκείται στο να εκπέμπει αυτή του τη μαγική ενέργεια στο τοπίο, για να το κάνει ακόμα πιο επιβλητικό, δημιουργώντας μια ουτοπία στον ανθρώπινο νου. Άλλωστε, η μυθολογία αποτελούσε ένα είδος ουτοπίας στην αρχαιότητα, ίσως και τον προάγγελο της. Ωστόσο, τις δύο αυτές έννοιες τις χωρίζουν ιδεολογικές διαφορές. Η διαφορά ουτοπίας και μύθου συνοψίζεται εύστοχα στα λόγια του Κονταράτου (2014), ο οποίος σημειώνει πώς “αν ο ουτοπισμός φιλοδοξεί να προβλέψει ή να σχεδιάσει το μέλλον, ο μύθος αρκείται στο να είναι δραστικός μέσα στο παρόν, για αυτό και κάθε απόπειρα να συζητηθεί ως ποιο βαθμό μπορεί να εφαρμοστεί στην πορεία της ιστορίας, στερείται νοήματος”.63 Η Ατλαντίδα, λοιπόν, είναι μια έκφραση της ουτοπίας της Σαντορίνης. Η ουτοπία των κατοίκων και των επισκεπτών της. Ένας μύθος που έχει οικειοποιηθεί τόσο πολύ από αυτήν που πλέον μοιάζει με πραγματικότητα. Παρόλαυτα, όπως κάθε ουτοπία μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανατραπεί και να μετατραπεί σε δυστοπία, έτσι συνέβη και σε αυτή με αποτέλεσμα να καταστραφεί ολοσχερώς. Και αυτό δε πρέπει να λησμονείται.
63 Κονταράτος Σάββας, “Ουτοπία και Πολεοδομία”, 2014, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, σελ. 83 110
111
Εφημερίδα “Ακρόπολις”, Κυριακή 1 Ιουνίου 1969, “Τι κρύβει η Σαντορίνη; Μια άλλη Πομπηία ή τη χαμένη Ατλαντίδα” [Εικόνα 52]
Mέρος Β Το Βίωμα της Μήτρας
[Εικόνα 53]
Ι.Ανάγνωση του Τόπου
[Εικόνα 54]
Ι. Ανάγνωση του τόπου
IΑ. Αντίληψη
Το κυρίως σώμα συνδέεται με τον κόσμο μέσω ενός δικτύου αρχέγονων σημασιών – νοηματοδοτήσεων, οι οποίες προκύπτουν από την αντιληπτική των πραγμάτων.’’ Michel Foucault
119
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Ο χώρος γίνεται αντιληπτός από τον παρατηρητή μέσω των αισθήσεων αλλά και της μνήμης των βιωμάτων του, τα οποία παίζουν καθοριστικό ρόλο στον κύκλο παρατήρησης. Οι αισθητηριακές ιδιότητες ενός αντικειμένου συγκροτούν μια αδιαίρετη ενότητα , όπως ακριβώς οι αισθήσεις τροφοδοτούν την ενέργεια ενός συγκεκριμένου σώματος και ενσωματώνονται σε μια συγκεκριμένη λειτουργία. Ο χώρος μετατρέπεται σε τοπίο μόνο μέσα από τον χαρακτήρα και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του, από την στιγμή που ο άνθρωπος τον γεμίσει με τις δικιές του σκέψεις και χειρονομίες. Τo τοπίο είναι μία ολότητα, η οποία αποτελείται από άπειρες αντιληπτικές διαστάσεις οι οποίες αναμειγνύονται μεταξύ τους και καθορίζουν κάθε φορά τη φύση του αντικειμένου - τοπίου. Κατά τον Martin Heidegger(1962) “η θεμελιώδης διαδικασία των σύγχρονων καιρών είναι η κατάκτηση του κόσμου ως μία νοητή εικόνα” 64, η εικόνα αυτή αποτελεί μια ολότητα ταυτόχρονα όμως ανήκει και σε ένα ευρύτερο σύνολο, το οποίο δεν περιλαμβάνεται σε αυτή. Επίσης, η ψυχική κατάσταση της στιγμής καθορίζει τον τρόπο πρόσληψης μίας θέας. 65 Η ψυχική αυτή κατάσταση, επηρεάζεται από εξωτερικές μεταβλητές του τόπου και συμβάλλουν στην οπτική τουλάχιστον αξιολόγηση ενός τοπίου, αφού τονίζουν ή διαβαθμίζουν τα βασικά στοιχεία του. Το τοπίο, αναλαμβάνει, να πραγματοποιήσει μία επιλογή από τα πολλαπλά και ετερογενή χαρακτηριστικά μίας πολυδιάστατης οπτικής συλλογής, και να ανασυνθέσει μία μοναδική, εικονική εντύπωση, απλοποιώντας έτσι την πολλαπλότητα του τόπου. Για να πραγματωθεί κάτι τέτοιο σύμφωνα με τον Simmel απαιτείται η εποπτεία και το συναίσθημα, διαμορφώνοντας έναν ψυχικό τόνο (Stimmung). Ο ψυχικός τόνος σύμφωνα “είναι το ενιαίο εκείνο στοιχείο, το οποίο ,σε μία διάρκεια ή στο παρόν, χρωματίζει το σύνολο των μεμονωμένων ψυχικών του περιεχομένων ,διαπνέει όλα τα μεμονωμένα στοιχεία, συνήθως χωρίς να είναι κανείς σε θέση να καταστήσει γι’ αυτό υπαίτιο ένα από τα εν λόγω μεμονωμένα στοιχεία. Ωστόσο ούτε υφίσταται χωρίς τη συμβολή των επιμέρους στοιχείων ούτε συντίθεται από αυτά.” 66, αναφέρεται λοιπόν σε μία αμφίδρομη σχέση. 64 Heidegger Martin, Είναι και Χρόνος, Τόμος Α, 1985, μτφρ. Τζαβάρας Γιάννης, Εκδόσεις Δωδώνη, σελ. 123 65 Simmel, G., Ritter, J., Gombrich, E.H., Το τοπίο, 2004, Εκδ. Ποταμός, Αθήνα, σελ. 155 66 ibid.,σελ. 25 120
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Σύμφωνα με τον Simmel, το να βλέπει κανείς ως τοπίο ένα κομμάτι εδάφους, μαζί με ότι υπάρχει στην επιφάνειά του, σημαίνει να παρατηρεί, από την δική του πλευρά, ένα απόσπασμα της φύσης, ως ενότητα, κάτι το οποίο καθίσταται εντελώς ξένο προς την έννοια της φύσης. Συνεχίζοντας θεωρεί πως “το γεγονός αυτό είναι η πνευματική πράξη με την οποία ο άνθρωπος μορφοποιεί έναν κύκλο φαινομένων , έτσι ώστε αυτά να χωρέσουν στο τοπίο: πρόκειται για μία εποπτεία κλεισμένη στον εαυτό της, που γίνεται αντιληπτή ως αυτάρκης ενότητα, και ωστόσο διαπλέκεται με κάτι το οποίο εκτείνεται απείρως περισσότερο και την υπερβαίνει.” 67
[Εικόνα 55]
67 Simmel, G., Ritter, J., Gombrich, E.H., Το τοπίο, 2004, Εκδ. Ποταμός, Αθήνα 121
Ι. Ανάγνωση του τόπου
IΒ. Αισθήσεις “Η δομή τα υλικά, ο χώρος, το χρώμα, το φως και η σκιά συμπλέκονται και συντελούν στην κατανόηση του τοπίου. Όταν κινούμαστε στο χώρο, µε µια στροφή του κεφαλιού µας, αινίγματα από πεδία επικαλυπτόμενων προοπτικών που ξεδιπλώνονται σταδιακά, φορτίζονται από ένα φωτεινό φάσμα- που κυμαίνεται από τις βαθμίδες των σκιών του λαμπερού ήλιου ως την ημιδιαφάνεια του σούρουπου. Μια σειρά από οσμές, ήχους και υλικά- από τη σκληρή πέτρα και το χάλυβα έως τον ελεύθερο κυματισμό του µεταξιού- µας επιστρέφει σε πρωταρχικές εμπειρίες διαμορφώνοντας και εμποτίζοντας την καθημερινή µας ζωή.” 68
The five senses [Εικόνα 56] 68 Steven Holl, Interwining, Princeton Architectural Press, 1996, σελ.11 122
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Δεδομένου πως το τοπίο αποτελεί την συνολική αντίληψη ενός τόπου μέσω των αισθήσεων του υποκειμένου, γίνεται αντιληπτό πως κάθε μία αίσθηση αποκαλύπτει στον άνθρωπο ένα ξεχωριστό κομμάτι του τοπίου, μέσω μία ξεχωριστής εμπειρίας. Η αντίληψη δεν προκύπτει ως ένα άθροισμα των οπτικών, απτικών και ηχητικών δεδομένων, αλλά ως ένα συνολικό βίωμα του όλου του εαυτού κατά τη διάρκεια του οποίου ενεργοποιούνται όλες οι αισθήσεις με μιας, με ένα μοναδικό τρόπο για το εκάστοτε παρατηρητή.69 Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης στον τόπο κάθε αίσθηση βρίσκεται σε λειτουργία και η εικόνα που προκύπτει είναι μία σύνθεση των ερεθισμάτων. Η προσέγγιση του MerlauPonty(1945) καθιστά το ανθρώπινο σώμα και τις αισθήσεις του ως κεντροβαρικό αντικείμενο του βιωματικού κόσμου. “Διαλέγουμε τον κόσμο μας μέσα από τα σώματα μας ως ζωντανά κέντρα με αυτόνομη πρόθεση, και καθ’αυτό τον τρόπο μας διαλέγει και ο κόσμος. Το ίδιο μας το σώμα είναι για τον κόσμο ότι και η καρδιά είναι για έναν οργανισμό΄ διατηρεί το ορατό θέαμα συνεχώς ζωντανό, πνέοντας ζωή μέσα σε αυτό και συνεπώς διατηρώντας το ενδομύχως, διαμορφώνοντας με αυτό ένα σύστημα.”70 Ως εκ τούτου, τόσο η έννοια της αντίληψης όσο και εκείνη του σώµατος προσεγγίζονται οντολογικά: “η σωµατική ύπαρξη που ξεχύνεται µέσα από µένα χωρίς τη συνενοχή µου δεν είναι τίποτε άλλο από το σκιαγράφηµα µιας αληθινής παρουσίας στον κόσµο. Τουλάχιστον θεµελιώνει τη δυνατότητά της, εγκαθιδρύει την πρώτη µας συµφωνία µε τον κόσµο”71
69 Maurice Merleau-Ponty, The Film and the New Psychology’, 1964, Northwestern University Press, σελ.48 70 Maurice Merleau-Ponty, Φαινοµενολογία της Aντίληψης, μτφρ. Καψαμπέλη Κική, εκδόσεις Νήσος, Ιούλιος 2016 71 Maurice Merleau-Ponty, ibid, σελ. 295 123
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Όπως αναφέρει ο Simmel ‘’Περπατώντας στη φύση , το βλέμμα μας πέφτει σε δέντρα, νερά, λιβάδια, λόφους και σπίτια και στις χιλιάδες εναλλαγές συννεφιάς και φωτός, γεγονός που επιδεικνύει κάθε φορά διαφορετικό βαθμό προσοχής. Το ότι προσέχουμε μεμονωμένα το κάθε ένα από αυτά ή τα βλέπουμε ταυτόχρονα δεν σημαίνει ότι έχουμε συνείδηση ότι αντικρίζουμε ένα τοπίο. Μάλλον συμβαίνει το αντίθετο , αφού ένα τέτοιου είδους μεμονωμένο περιεχόμενο του οπτικού πεδίου, δεν μπορεί να δεσμεύσει τις αισθήσεις μας.’’72 Ενώ η όραση φαινομενικά αποτελεί την βασική αίσθηση η οποία ενεργοποιείται κατά τη διάρκεια μιας εμπειρίας, η ουσία του βιώματος διαμορφώνεται κυρίως μέσω της απτικής επαφής και της περιφερειακής αδιάφορης όρασης.73 Η άμεση οπτική επαφή μας φέρνει απέναντι στο “σκηνικό” του τόπου, ενώ η περιφερειακή οπτική επαφή μας περιτυλίγει και μας βυθίζει στην σάρκα του, και παράλληλα όλες οι αισθήσεις είναι επεκτάσεις της αφής, καθώς όλες οι αισθητηριακές εμπειρίες εμπεριέχουν a priori συνθήκες απτικής επαφής. “Οι αισθήσεις είναι εξειδικεύσεις του δερματικού ιστού και όλες οι αισθαντικές εμπειρίες είναι τρόποι επαφής και συνεπώς συνδέονται με την αφή. ( Juhani Pallasmaa, 1996)” 74 Ο άνεμος μας αγγίζει και ο ήλιος καίει το δέρμα μας, η θάλασσα μας αλμυρίζει και η άμμος, η πέτρα, το χώμα, η άσφαλτος, στα οποία βαδίζουμε, μεταφέρουν τις δονήσεις του τόπου. Η αφή είναι μία από τις βασικότερες αισθήσεις στην αρχιτεκτονική αφού είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος έρχεται σε άμεση επαφή με την υλική της υπόσταση. Με αυτή την αίσθηση το υποκείμενο μπορεί να νιώσει το αντικείμενο, να νιώσει την υφή του και ακόμη και τον χρόνο που έχει αφήσει το σημάδι πάνω του, δηλαδή την πατίνα του χρόνου και το πώς έχει επηρεάσει την κάθε υλικότητα. Η αίσθηση της αφής είναι συνεπώς, το μέσο για την αποδοχή έντονων συναισθημάτων. (Juhani Pallasmaa, 1996)75
72 Simmel, G., Φιλοσοφία του Τοπίου, στο Simmel, G., Ritter, J., Gombrich, E.H., Το τοπίο, 2004, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, σελ. 11 73 Juhani Pallasmaa, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, 1996, σελ. 12 74 Juhani Pallasmaa, ibid, σελ. 10 75 Juhani Pallasmaa, ibid 124
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Επιπλέον. η μνήμη της αισθαντικής υφής είναι σαφώς πιο ισχυρή σε σχέση με την μνήμη της όρασης. Ακόμη μέσω αυτής, δηλαδή μέσω της αφής ενός υλικού, οδηγείται ο επισκέπτης στην αίσθησή του. Μπορεί δηλαδή να νιώσει ένα υλικό μέσω μίας άλλης αίσθησης. Αρκετές φορές το είναι με το φαίνεσθαι διαφέρουν. Η εικόνα σε παραπλανεί ενώ η αφή είναι ειλικρινής. Η αφή είναι ξεκάθαρη δεν μπορεί να σε μπερδέψει και να σε παραπλανήσει η αγνότητά της την κάνει έμπιστο συνεργάτη του υποκειμένου καθώς, οι άνθρωποι δεν έχουν απλώς την ικανότητα να ακουμπούν τα υλικά, αλλά να τα αισθανθούν σε βάθος και ουσιαστικά να δουν μέσα από αυτά.(Juhani Pallasmaa, 1996)76
[Εικόνα 57] 76 Juhani Pallasmaa, ibid 125
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Φυσικά και η ακοή δεν πρέπει να αποσιωπηθεί, καθώς τα ηχοτοπία της Σαντορίνης έχουν ιδιαίτερο ρόλο στον τρόπο διαμόρφωσης της αντίληψης του παρατηρητή για τον τόπο. Η όραση είναι μια εξωστρεφής εμπειρία, ενώ η ακοή βασίζεται σε μία εσωστρεφή συνθήκη για την αντίληψη των προσλαμβανουσών. “Η κεντραρισμένη πράξη του ήχου επηρεάζει την αίσθηση του ανθρώπου για το σύμπαν, στις προφορικές κουλτούρες, το σύμπαν είναι ένα διαρκές συμβάν με τον άνθρωπο στο κέντρο αυτού ως umbilicus mundi (ομφαλός του κόσμου). (Walter Ong, 1991)” 77 Εξάλλου, η ιεραρχία των αισθήσεων δεν ήταν πάντα η ίδια, με την όραση που πλέον κυριαρχεί, να βρίσκεται στο παρελθόν στην τρίτη θέση με την ακοή και την αφή να προηγούνται78, καθώς θεωρούταν πως η όραση μας αποκόπτει από τον κόσμο, ενώ οι άλλες αισθήσεις μας ενώνουν με αυτόν. Συνεπώς το κράμα των αισθητηριακών δεδομένων είναι μια αλυσίδα με άμεση επιρροή στην ερμηνεία του τόπου κατά τη διάρκεια μιας περιπλάνησης.
Melissa McCracken - Painting Music (Synesthesia) [Εικόνα 58] 77 Walter J Ong, Orality & Literacy – The Technologizing of the World, Routledge, 1991, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, σελ.73 78 Juhani Pallasmaa, ibid 126
Ι. Ανάγνωση του τόπου
IΓ. Μνήμη
“Η αντίληψη δεν είναι να βιώνει κανείς μια σειρά εντυπώσεων που συνοδεύονται από μνήμες ικανές να τις ρυθμίσουν· είναι να βλέπει, ενώ βρίσκεται μπροστά σε ένα σύνολο δεδομένων, την εγγενή σημασία χωρίς την οποία καμία επίκληση στη μνήμη δεν θα ήταν δυνατή. Να θυμάται κανείς, δεν είναι να εστιάζει της συνείδηση του σε μια αυτοσυντηρούμενη εικόνα του παρελθόντος· είναι να ωθείται βαθιά μέσα στον ορίζοντα του παρελθόντος και να διαλύει βήμα, βήμα τα συμπλέγματα των προοπτικών ώσπου οι εμπειρίες που εκείνο συνοψίζει να απελευθερώνονται στο χρονικό τους πλαίσιο. Να αντιλαμβάνεται κανείς, δεν είναι να θυμάται.”79 Merleau-Ponty, 1945
79 Maurice Merleau-Ponty, ibid, σελ. 26 127
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Η αντίληψη δεν ταυτίζεται με την ανάκληση εικόνων ή εμπειριών από τη μνήμη. Ωστόσο υπάρχει ένας σαφής συσχετισμός μεταξύ τους καθώς κοινό σημείο αναφοράς και των δύο αποτελεί η συνείδηση. Αυτή η σύγκριση εμπειριών που συμβαίνουν τώρα, με το παρελθόν, είτε συμβαίνει συνειδητά, είτε ασυνείδητα, συντελεί στην καλύτερη κατανόηση των γεγονότων. Αυτός ο εσωτερικός μονόλογος όπως τον ονομάζει ο Merleau-Ponty(1968), συνιστά ουσιαστικά “ένα άνοιγμα προς τις γενικές συνθέσεις ή σχηματισμούς, ακτίνες του παρελθόντος και ακτίνες του κόσμου”80, έτσι δημιουργούνται τελικά οι ατομικές μνήμες. Με τον όρο μνήμη ή μνημόνευση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη(384322π.Χ.), εννοούμε την ενεστώσα και αιφνίδια επέλευση μιας ενθύμησης, ενώ η ανάμνηση αναφέρεται στη διαδικασία της σκόπιμης αναζήτησης ή ανάκλησης της. Συνεπώς η μνήμη θα πρέπει να αποσυνδεθεί από την εμμονή της πιστότητας της ενθύμησης με το πρώτο αποτύπωμα, καθώς είναι μια αυθόρμητη διαδικασία που δεν επιδέχεται επεξεργασία. Ακολουθώντας τον Αριστοτέλη ακολουθούμε την μνεία της χρονικής πλοήγησης μιας ενθύμησης. “Η αυθόρμητη ενθύμηση είναι αυτοστιγμεί τέλεια. Ο χρόνος δεν θα μπορούσε να προσθέσει τίποτε στην εικόνα της δίχως να μεταβάλλει τη φύση της, θα διατηρήσει για την μνήμη τη θέση της και τη χρονολογία της.”81
80 Merleau-Ponty Maurice, The Visible and the Invisible, μτφρ. Alphonso Lingis, 1968, Northwestern University Press, Evanston, σελ. 240 81 Αριστοτέλους: Περί Μνήμης και Αναμνήσεως (Μικρά Φυσικά), μτφρ. Χαραλαμπίδης Γιώργος, 2011, Εκδόσεις Οσελότος, Αθήνα 128
Ι. Ανάγνωση του τόπου
Lost Fragments - Failed Memories [Εικόνα 59]
ΙI.Ο κύκλος του βιώματος
[Εικόνα 60] [Εικόνα 61]
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
‘’Να ταξιδέψω; Για να ταξιδέψω φτάνει να υπάρχω: πηγαίνω από μέρα σε μέρα, σαν από σταθμό σε σταθμό στον σιδηρόδρομο του κορμιού μου, ή του πεπρωμένου μου, σκυμμένος πάνω από τα πρόσωπα και τις χειρονομίες, πάντα ίδια και πάντα διαφορετικά, όπως, τελικά, είναι και τα τοπία. Εάν φαντάζομαι, βλέπω. Τι παραπάνω κάνω ταξιδεύοντας; Μόνο μια αδυναμία ακραία της φαντασίας δικαιολογεί τη μετακίνηση σαν μέσο πλήρωσης των αισθήσεων […] Στην πραγματικότητα, η άκρη του κόσμου, όπως και η αρχή του, είναι η προσωπική μας σύλληψη του κόσμου. Μέσα μας είναι που τα τοπία έχουν τοπίο. Γι’ αυτό, όταν τα φαντάζομαι, τα δημιουργώ· αν τα δημιουργώ, υπάρχουν· κι εφόσον υπάρχουν, τα βλέπω όπως βλέπω και τα άλλα. Γιατί να ταξιδέψω; […] πού αλλού θα βρισκόμουν παρά μέσα σε μένα τον ίδιο, με τη δική μου ιδιαιτερότητα και τον δικό μου τρόπο να αισθάνομαι. Η ζωή είναι αυτό που εμείς την κάνουμε να είναι. Τα ταξίδια είναι οι ίδιοι οι ταξιδιώτες. Αυτό που βλέπουμε, δεν είναι αυτό που βλέπουμε, είναι αυτό που είμαστε’’. 82 Fernando Pessoa
82 Fernando Pessoa, Το βιβλίο της ανησυχίας, επιλογή κειμένων-μετάφραση Άννυ Σπυράκου, 1989,εκδόσεις Αλεξάνδρεια 135
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Το τοπίο υφίσταται από τον άνθρωπο μόνο υπό το πρίσμα των αισθήσεων και της μνήμης του υποκειμένου. Οι εικόνες, οι ήχοι, οι οσμές, οι υφές ακόμη και οι γεύσεις του εκάστοτε τόπου προσδίδουν την έννοια του τοπίου μέσα από τις ιδιαιτερότητες και τα γνωρίσματα που του προσδίδουν και καταλήγουν να τον χαρακτηρίζουν, με την νοητική και αισθητηριακή επαφή του ανθρώπου με αυτόν. Αυτές οι αισθητηριακές άυλες μορφές αποτελούν το βίωμα. Το φάσμα των αισθητηριακών μορφών στην νήσο της Σαντορίνης είναι αρκετά διευρυμένο και αποτελεί σημαντική διάσταση στην αντίληψη τόπου και τοπίου. Οι εικόνες των οικισμών της Σαντορίνης, η αίσθηση του αέρα και της υγρασίας, η ένταση του φωτός από την ανατολή μέχρι και την δύση του ηλίου, η απτική αίσθηση και η δόνηση που προκαλούν οι διαφορετικές υλικότητες του εδάφους, η οσμή, η γαλήνη ή και η ένταση που εκλύει το τοπίο και η γενική και απροσδιόριστη ενσυναίσθηση του τόπου αποτελούν τα αισθητηριακά δεδομένα συλλογής πληροφοριών για κάθε εν δυνάμει flaneur. Ως επακόλουθο, η ύπαρξη των τόπων δεν εξαρτάται μόνο από την παρατήρηση αλλά και την βιωματική εμπειρία μέσω όλων των αισθήσεων.83 Όσο περισσότερο χρόνο είναι κανείς εκτεθειμένος σε κάποιο ερέθισμα, η ένταση της αίσθησης ελαττώνεται και το σώμα προσαρμόζεται στις συνθήκες του χώρου. Για την εκ νέου ενεργοποίηση των αισθήσεων πρέπει να υπάρξει κάποια μεταβολή στα χωρικά ερεθίσματα. Αυτή η μεταβολή των χωρικών ερεθισμάτων αλλά και η ένταση αυτών , καθώς και η χρονική διάρκεια προσαρμογής σε κάθε αντιληπτική φάση, είναι ξεκάθαρα συνυφασμένη με την ταυτότητα του επισκέπτη στον τόπο. Όπως η γλώσσα, έτσι και το βλέμμα, και συνεπώς το βίωμα, ορίζονται κοινωνιολογικά και πολιτισμικά. “Δεν βλέπουμε ποτέ μόνο ένα πράγμα΄ βλέπουμε συνεχώς την συσχέτιση των πραγμάτων με τους εαυτούς μας.(Berger John, 1972)” 84Οι άνθρωποι βιώνουν τον κόσμο μέσα από ένα συγκεκριμένο φίλτρο το οποίο διαμορφώνεται από τις ιδέες τους, τις ικανότητες τους, τις επιθυμίες τους και τις προσδοκίες τους, τα οποία με τη σειρά τους προσδιορίζονται από την κοινωνική θέση, το φύλο, την εθνικότητα, την ηλικία και 83 Barbara Bender, Margot Winer, Contested Landscapes:Movement, Exile and Place, 2001 , Berg Publishers 84 Berger John, Ways of Seeing, 1972, Penguin Books Ltd, London, σελ.9 136
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
το εκπαιδευτικό υπόβαθρο. Συνεπώς, αυτό που βιώνει ο καθένας ως μονάδα δεν αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, παρά προσδιορίζει και διαμορφώνει τα δεδομένα βάσει της δικής του οπτικής. Η “ιδιότητα” του περιηγητή-παρατηρητή μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά το απόσταγμα του βιώματος και της σύνδεσης του με τον τόπο, το τοπίο και την πραγματικότητα αυτών. Συνεπώς οι αισθητηριακές τοπογραφίες του βιώματος προσδιορίζονται κυρίως από την ταυτότητα του. Το μαγνητικό πεδίο ενδιαφέροντος του δημιουργεί ένα νοητικό αποτύπωμα στον τόπο, ανάλογο του σκοπού της επίσκεψης του. Κάθε είδος επισκέπτη αναπτύσσει μία νοητική διαδικασία επεξεργασίας του περιβάλλοντος χώρου, η οποία διαθέτει συγκεκριμένες φάσεις, οι οποίες υπερτονίζονται ή παραλείπονται αναλόγως της ταυτότητας και του σκοπού του. Ορίζουμε αυτές τις φάσεις διαδοχικά ως προσδοκία, ηδονοβλεψία, απομάγευση , επιθυμία και νοσταλγία.
Αaron Siskind - Pleasures and Terrors of Levitation [Εικόνα 62] 137
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Όπως ορίσαμε στην υπόθεση αυτής της εργασίας, η λειτουργία των αισθήσεων και των εντυπώσεων που δημιουργούν αντιληπτικά σε σχέση με τα στοιχεία του περιβάλλοντος της Σαντορίνης, οφείλουν να αποτυπωθούν και να εξηγηθούν βάσει της ιδιότητας του εκάστοτε παρατηρητή, και αποτελούν τον βασικό κρίκο σύνδεσης μας με τον τόπο. Για παράδειγμα, ο χαρακτήρας ενός flaneur αποφασισμένου να “ενωθεί” με τον τόπο, διαμορφώνει διαφορετικά αντιληπτικά φάσματα από αυτά ενός εποχιακού επισκέπτη-τουρίστα, καθώς και το απόσταγμα του βιώματος του διαφέρει. Η λέξη τοπίο αναφέρεται από μόνη της ταυτόχρονα σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική ενότητα, αλλά και την πρόσληψη της από το ανθρώπινο πνεύμα και την ανθρώπινη εντύπωση. Η ουσία βρίσκεται επομένως σε αυτήν την έννοια της εντύπωσης, η οποία δημιουργείται από τη συνεργασία πολλών ερεθισμάτων όπως οσμές, θερμοκρασίες, ήχος, χρώμα, μορφές κτλ., πάντοτε σε συνεργασία με το συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου και τις μνήμες με τις οποίες είναι συνδεδεμένος ο τόπος αυτός (genius loci). Είναι μια νοητική κατασκευή η οποία προκύπτει από μια ασυνείδητη ανθρώπινη επιλογή, ερμηνεία και ανασύνθεση δεδομένων, βάσει του πνεύματος και των ερεθισμάτων που ενςργοποιούν σε κάθε άτομο. 85 Υπό αυτήν την έννοια, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ένα τμήμα μιας φυσικής σκηνής ως τοπίο, προδίδει τη σχέση μας με τη φύση, αλλά κυρίως αντιπροσωπεύει το πώς ορίζουμε τον ίδιο μας τον εαυτό μέσα στον κόσμο, με βάση τις διάφορες συνιστώσες της εποχής. Με αυτή την λογική, τοπίο δεν είναι μόνο ο πραγματικός τόπος αλλά και το είδωλο του, δεν είναι μόνο ένα πλαίσιο αλλά και ότι αυτό πλαισιώνει.86 Εξ’ ορισμού το τοπίο αποτελεί μια εντύπωση υποκειμενική και αυστηρά προσωπική. Πρόκειται πάντως για μια σχέση αλληλεξάρτησης του τοπίου και του υποκειμένου ,που δίνει νόημα ταυτόχρονα και στους δύο της πόλους .
85 Christian Norberg – Schulz, ibid 86 Μανωλίδης Κ., Ωραίο , φριχτό και απέριττο τοπίον, 2003, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη, σελ. 9 138
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Σε γενικότερο βαθμό όμως το περιβάλλον, φυσικό ή κοινωνικό, δημιουργεί ένα πλαίσιο ζωής στο οποίο ενυπάρχει η συλλογική και η ατομική ταυτότητα. Οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους , διαμορφώνοντας τη ζωή και την προσωπικότητα τους με βάση αυτό. Το σώμα δεν μπορεί να αφαιρεθεί από αυτό το περιβάλλον, έχει υπόσταση μέσα του, καθώς αποτελεί τμήμα του. Στην αρχαία Ελλάδα, πυρήνας της στωικής φιλοσοφίας ήταν η σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Σύμφωνα με τους στωικούς φιλόσοφους, ο άνθρωπος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του φυσικού περιβάλλοντος, διέπεται από τους φυσικούς νόμους και η ευτυχία του εξαρτάται απόλυτα από την ισορροπημένη και αρμονική ύπαρξη του μέσα σε αυτό. Σοφός θεωρείτο αυτός που γνώριζε την ουσία της φύσης και της θέσης του μέσα σε αυτή Κατά την άφιξη στη Σαντορίνη από τη θάλασσα έρχεται το ανθρώπινο σώμα σε στενή εγγύτητα με τους ηφαιστειακούς τοίχους της καλντέρας και τα πολύχρωμα χρονικά κατανεμημένα στρώματα τους, αποκαλύπτοντας την γεωλογική δημιουργία του τόπου. Η συνάντηση είναι σωματική καθώς το ανθρωπινο σώμα αντιπαρατίθεται στο απότομα και μαζικά στρωμένο σώμα ηφαιστειακού εδάφους και στην αίσθηση καταστροφής μέσα σε ένα σώμα νερού άγνωστου βάθους. Η βασική δυναμική του νησιού έρχεται σε συνάρτηση με την πρόσβαση και την φέρουσα ικανότητα του νησιού, σε μια εποχή που η Σαντορίνη “πνίγεται από τον κόσμο”. Οι «οριζόντιοι» και οι «κάθετοι» πληθυσμοί φαίνεται να είναι αρκετά διαφορετικοί όσον αφορά την επιθυμία του τόπου: η θάλασσα και το τοπίο ανταγωνίζονται την ιδιοκτησία της ταυτότητας του τόπου. Bλέποντας και “το να σε βλέπουν” δημιουργούν διαφορετικά νοηματικά πεδία, η παράδοση και ο μητροπολιτισμός συνυπάρχουν, αλλά δεν αναμειγνύονται, παραμένοντας ως ξεχωριστά στρώματα του πολιτισμικού συνεχούς της Σαντορίνης.87
87 Santorini, down and across, how access re-frames insular identity Dr Riva Lava, Assistant Professor, School of Architecture NTUA, Greece 139
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Επομένως δύο νησιώτικοι κόσμοι καθορίζονται , οι κάθετοι και οι οριζόντιοι , από το σημείο εισόδου παράλληλα με την εμπειρία του τόπου. Οι κάθετοι και οριζόντιοι επισκέπτες δεν κατοικούν στον ίδιο τόπο , αλλά προσπαθούν και οι δύο να κατανοήσουν την τουριστική εμπειρία στο ίδιο έδαφος. Βασική προϋπόθεση της τουριστικής προσπάθειας αποτελεί η ανάγκη να δούμε και να μας δουν - να πλαισιώσουμε και να πλαισιώθουμε – και τελικά να πάρουμε ό, τι έχει καταναλώσει ο τόπος, την οποία μοιράζονται οι κάθετοι με τους οριζόντιους επισκέπτες.88 Σε αυτό το κεφάλαιο αναλύεται κυρίως ο τρόπος και η διαδικασία με την οποία βιώνει τον τόπο της Σαντορίνης ο κανόνας του επισκέπτη που είναι ο ρόλος του ως τουρίστα, σε σχέση με την εξαίρεση του επισκέπτη που λειτουργεί ως πλάνης, αντιπαραβάλλοντας τις δύο ακραίες περιπτώσεις ενός πολύ ευρέως φάσματος, προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με τις ανεστραμμένες τοπογραφίες της Σαντορίνης.
Παιχνίδια στην θάλασσα, Αθηνιός, 1930 [Εικόνα 63] 88 ibid 140
141
Απεικόνιση της προσωπικής μας ερμηνείας του τόπου του Ακρωτηρίου της Σαντορίνης [Εικόνα 64]
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
[Εικόνα 65]
[Εικόνα 66] 144
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
τουρίστας Στον 21ο αιώνα της τουριστικής απαλλοτρίωσης και εκμετάλλευσης του τόπου, όπου οι άνθρωποι πνίγουν τον τόπο και “βυθίζουν” την Σαντορίνη με την παρουσία τους, αντί να βυθιστούν στην αύρα της, φαντάζει περιττή και εξεζητημένη η κατανόηση των αισθητηριακών και ιστορικών δεδομένων που διαμορφώνουν την ταυτότητα της. Για τους περισσότερους, είναι αρκετή η αποτύπωση του τόπου, και κυρίως του ηλιοβασιλέμματος, μέσα από τον φωτογραφικό φακό, προκειμένου να γνωστοποιήσουν την παρουσία τους εκεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Φυσικά, ο τρόπος που ένας επισκέπτης βλέπει τον τόπο ποικίλλει αναλόγως την εθνικότητα του, την ηλικία του, το φύλο του και την κοινωνική του θέση, αλλά κατά γενική ομολογία, εφόσον μιλάμε για έναν τόπο με έντονη τουριστική παρουσία τα τελευταία χρόνια, δημιουργούνται τάσεις και κανόνες στην τουριστική συμπεριφορά. Το "τουριστικό βλέμμα’’ αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της τουριστικής συμπεριφοράς, και διακρίνεται από μία συλλογικότητα, καθώς αποτελεί έναν κοινωνικά κατασκευασμένο τρόπο να βλέπει κανείς τα πράγματα.89 Σήμερα τα ταξίδια στην Σαντορίνη πραγματοποιούνται κυρίως βάσει των τάσεων και με την ψυχολογία της αγέλης90. Οι επισκέπτες βιώνουν ένα μαζικό “αγελαίο” τουρισμό σε κορεσμένες τουριστικές περιοχές ή στα τουριστικά “γκέτο” των τεράστιων ξενοδοχειακών μονάδων όπου αντιμετωπίζονται κυρίως σαν συνάλλαγμα. Πλήρη πακέτα διακοπών μαζικού τουρισμού τα οποία περιλαμβάνουν συγκεκριμένους προορισμούς και καθημερινές ρουτίνες υιοθετούνται από τους επισκέπτες.
89 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, 2011 90 David Bunker, Taking the Herd Mentality Out of Tourism, 2010, Moonshine Ink 145
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Ορδές επισκεπτών καθοδηγούνται σε ομάδες από τους ξεναγούς τους, οι οποίοι συνήθως παραλαμβάνουν την “αγέλη” από το αεροδρόμιο ή το λιμάνι με απευθή προορισμό το ξενοδοχείο, που ορίζεται από τον Urry ως “περιβάλλον φυσαλίδα”, δηλαδή ένα αυτοσυντηρούμενο και πλήρες σύστημα κατοίκισης (all-inclusive) για τους τουρίστες. Στην συνέχεια, η “περιπέτεια” συνεχίζεται με το 90% των τουριστών της Σαντορίνης να συγκεντρώνονται στην Οία και την Θήρα, με εμφανές αποτέλεσμα τον συνωστισμό στα σοκάκια αυτών. Η εξαχθής ευχαρίστηση από την τουριστική βιωματική προσέγγιση του τόπου, προέρχεται από την διαγραφή ενός ακόμη στόχου από την λίστα, μένοντας απαθείς στα πραγματικά ερεθίσματα του τόπου. Άρα πρόκειται για μία κυρίως διεκπεραιωτική διαδικασία. Κάθε χρόνο ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι επισκέπτονται την Σαντορίνη, αλλά το ερώτημα παραμένει το ίδιο πόσοι από αυτούς αφουγκράζονται τις δονήσεις αυτού του ιδιαίτερου τόπου;
[Εικόνα 67]
146
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
f launeur Μόνο υπό τη συνθήκη του flanerie, μπορεί κάποιος να αφομοιώσει το πνεύμα του τόπου. “Ο πλάνης (flaneur) μαθαίνει να περιπλανιέται στην πόλη, επανακαλύπτοντας την. Μαθαίνει να κοντοστέκεται εκεί που οι άλλοι προσπερνούν βιαστικά, όπως μαθαίνει και να αιφνιδιάζεται από τους συνειρμούς που ενεργοποιεί η εισβολή των αναμνήσεων, εκεί που κανείς δεν τις περιμένει. (Σταυρίδης, 2009)” 91 Ο γαλλικός όρος flaneur, σε μία ελεύθερη μετάφραση στα ελληνικά, μπορεί να αποδοθεί ως ο φαινομενικά άσκοπος παρατηρητής και εισήχθη για πρώτη φορά ως μια λογοτεχνική φιγούρα από τον Baudelaire(1863)92, προκειμένου να περιγράψει έναν περιπατητή στην πόλη που περιπλανάται χωρίς σκοπό, παρατηρώντας ανθρώπους και καταστάσεις, ανακαλύπτοντας παράλληλα την πόλη και τις πολυδιάστατες πτυχές της, βάσει των ερεθισμάτων που αυτή προσφέρει. “Ο παρατηρητής”, αναφέρει εύστοχα ο Baudelaire, “είναι ένας πρίγκιπας που χαίρεται παντού το ινκόγκνιτο του. Αν ο πλάνης γίνεται έτσι άθελα του ένας ντετέκτιβ, αυτό από κοινωνική άποψη τον βολεύει θαυμάσια. Η νωθρότητα του είναι μόνο φαινομενική. Πίσω της κρύβεται η εγρήγορση ενός παρατηρητή.(Benjamin, 1906)” 93
Χειμερινή ταξιδιώτης στην Σαντορίνη [Εικόνα 68] 91 Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη σκόνη στην πόλη σκηνή, 2009, Ελληνικά Γράμματα 92 Charles Baudelaire ,The Painter of Modern Life, 1964, New York: Da Capo Press 93 Walter Benjamin, Σαρλ Μπωντλαίρ: Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού (1906), μτφρ. Γ. Γκουζούλης, 1994, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 147
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Η έντονη συσσώρευση ετερογενούς πλήθους στοιχείων και ανθρώπων αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της κοσμοπλημμυρισμένης Σαντορίνης και βασική προϋπόθεση για την περιπλάνηση ενός flaneur, καθως αναζητά το ατομικό του καταφύγιο. “Το πλήθος είναι το πέπλο μέσα από το οποίο η οικεία πόλη μεταμορφώνεται για τον flaneur σε φαντασμαγορία”94, καθώς ανέκαθεν ο τόπος και ο άνθρωπος αποτελούσαν αμοιβαία και αλληλοεξαρτούμενα δρώντα αντικείμενα. Σύμφωνα με τον Merlau-Ponty(1968), το σώμα μας είναι ένα αντικείμενο το οποίο βρίσκεται ανάμεσα σε άλλα αντικείμενα με την δυνατότητα να τα αγγίζει και να τα βλέπει, καθώς και είναι κατασκευάσμένο και, συνεπώς, μία επέκταση της σάρκας του κόσμου(la chair du monde).95 Υπάρχει μία διαλεκτική αρχή αλληλοσύνδεσης και αλληλοεξάρτησης του κόσμου και του ανθρώπου. Βιώνουμε την πόλη -στην δική μας περίπτωση το νησί-, και η πόλη υπάρχει μέσα από την ενσωματωμένη μας εμπειρία. Συνεπώς, ο άνθρωπος δρώντας πάνω στον τόπο τον αλλάζει, αλλά και ο τόπος αλλάζει και καθοδηγεί τις εκάστοτε πρακτικές και σκέψεις του ανθρώπου. Οι τόποι οι οποίοι παρουσιάζουν έντονα συσσωρευμένη ιστορία, ανθρώπινου και γεωμορφολογικού ενδιαφέροντος, δημιουργούν μία χαρακτηριστική ‘’πατίνα’’ ορατή στις αισθήσεις του ανθρώπου και, συνεπώς, στην αντίληψη του. Η εμπειρία του πλάνη, παρουσιάζεται ως ανεστραμμένη της εμπειρίας του τουρίστα και είναι μία είτε φυσική, είτε πνευματικά μακροπρόθεσμη παρουσία στον τόπο, που προσπαθεί και καταφέρνει να αφομοιώσει κατακόρυφα όλα τα στοιχεία του τοπίου και του περιβάλλοντος.
94 Walter Benjamin, The Arcades Project (1927-1940), 1999, United States of America: The Belknap Press of Harvard University Press 95 Maurice Merlau- Ponty, ibid 148
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
[Εικόνα 69]
149
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
IIA. Προσδοκία Η πρώτη επαφή με έναν τόπο γίνεται νοητικά μέσω της επαφής με τον σύγχρονο “μύθο” του. Ο “μύθος” του κάθε τόπου είναι αυτός που δημιουργεί την προσδοκία για την άμεση επαφή με αυτόν. Χαρακτηρίζεται από την αναμενόμενη πραγματοποίηση μιας καθορισμένης επιθυμίας.
[Εικόνα 70]
Ο σύγχρονος τουρισμός έχει διαμορφωθεί πλέον ως μια διαδικασία η οποία επηρεάζεται από ολόκληρες ομάδες επαγγελματιών φωτογράφων, ταξιδιωτικών συγγραφέων και δημοσιογράφων οι οποίοι δημιουργούν έναν “μύθο” - τάση γύρω από τον τόπο για να προσκαλέσουν και να κατευθύνουν τις τουριστικές μάζες, ο οποίος δεν είναι απόλυτα αληθής και πολλές φορές παρουσιάζεται ελλιπής, παραλείποντας ουσιώδη κομμάτια του τόπου. Έτσι, δημιουργείται μία προσδοκία για τον τόπο και η αναζήτηση του εξωτικού και της ποικιλίας χάνεται στην ομοιομορφία.96 96 L. Turner and J. Ash, The golden hordes: International tourism and the pleasure periphery, 1976, St.Martin’s Press, New York, σελ.131 150
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Η κοινωνική καταξίωση και επιβεβαίωση των προορισμών δημιουργούν τους “μύθους” γύρω από αυτούς, οι οποίοι μεταβιβάζονται λεκτικά, αλλά και κυρίως στην εποχή μας οπτικά μέσω της τέλειας φωτογραφίας, που θυμίζει αποκύημα ιδανικά σκηνοθετημένου κινηματογραφικού πλάνου. Ποιός δεν ανυπομονεί να επισκεφθεί την Σαντορίνη για την πολυπόθητη φωτογραφία του ηλιοβασιλέματος και του επιβλητικού ηφαιστείου;
[Εικόνα 71]
Άρα η αντιληπτική φάση της προσδοκίας, αποτελεί καθοριστικό βήμα στον τρόπο που ο εκάστοτε παρατηρητής βιώνει τον τόπο, καθώς καταδεικνύει το τι ακριβώς ζητά να αποκομίσει από την βιωματική εμπειρία. Αντιθέτως, ο flaneur, προσεγγίζει τον τόπο ανέμελος μία βασική συνθήκη για την περιήγηση ενός flaneur, καθώς αποκομμένος από κάθε εικόνα για τον τόπο που πρόκειται να επισκεφθεί, δεν φέρει καμία προσδοκία για το τι θα αντικρίσει και αφήνεται στις δονήσεις του τόπου να τον καθοδηγήσουν. Φυσικά, μιλάμε για μια συνθήκη η οποία δύσκολα μπορεί να υπάρξει στην εποχή μας, καθώς κάθε πληροφορία και εικόνα είναι προσβάσιμη ανά πάσα στιγμή, οπότε είναι αναπόφευκτο να δημιουργηθεί – τις περισσότερες φορέςκάποια προσδοκία για τον προορισμό. 151
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Το βίωμα του νησιού και του ταξιδιού προς την Σαντορίνη αποτυπώνεται για πρώτη φορά υπό το πρίσμα της συνθήκης του flanerie, εν πλω από τον Lazlo Moholy-Nagy στο κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ “Architects’ Congress’ στο οποίο καταγράφονται στιγμές από το 4ο CIAM στην Αθήνα το 1933. Αυτή η εν πλω καταγραφή του ταξιδιού από Αθήνα σε “ουτοπικά” νησιά του Αιγαίου, μέσα σε αυτά και η Σαντορίνη, δίνει μια εικόνα για τον τρόπο που βίωναν αυτή την δημιουργική εμπειρία. Για μοντέρνα εμπειρία ταξιδιού κάνει λόγο ο Γιώργος Τζφτζιλάκης, αναφερόμενος στο φιλμ ντοκιμαντέρ. Επιπλέον υπογραμμίζει πως τα νέο αντιληπτικό τοπίο του μοντέρνου ταξιδιώτη είναι ένα σύστημα σημείων, γραμμών, εικόνων και επιφανειών που επιχειρεί να οικειοποιηθεί ό,τι είναι άλλο και διαφορετικό.97 Η στιγμή αυτή της οικειοποίησης του άλλου καθίσταται απλούστερη στην ανεμελιά του ταξιδιού και αυτός ενδεχομένως ήταν και ένας από τους σκοπούς του συνεδρίου-ταξιδιού.
Στιγμιότυπα από το φιλμ του Moholy-Nagy [Εικόνα 72]
97 Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Το ατύχημα της Τίγκη, Αρχιπέλαγος και Νεωτερικότητα, Το Αιγαίο μία διάσπαρτη Πόλη, σελ. 74 152
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Η έντονη συσσώρευση ετερογενούς πλήθους στοιχείων και ανθρώπων αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της κοσμοπλημμυρισμένης Σαντορίνης και βασική προϋπόθεση για την περιπλάνηση ενός flaneur, καθως αναζητά το ατομικό του καταφύγιο.
Sigfried Giedion - Οικισμός, Σαντορίνη, Αύγουστος 1933 [Εικόνα 73] 153
[Εικόνα 74] 154
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
IIB. Ηδονοβλεψία
“Το σώμα δεν είναι πια ζωσμένο απ’ τους δρόμους που το στρίβουν και το γυρίζουν μπρος πίσω σύμφωνα μ’ έναν ανώνυμο νόμο΄ ούτε κατακυριευμένο, παίκτης ή πιόνι, από τη βουή τόσων διαφορών και τη νευρικότητα της κίνησης στους νεοϋορκέζικους δρόμους. Όποιος ανέβει εκεί ψηλά, βγαίνει από τη μάζα που συμπαρασύρει και ανακατεύει μέσα της οποιαδήποτε ταυτότητα δημιουργού ή θεατή. Ίκαρος πάνω από τα νερά αυτά, μπορεί να αγνοήσει τα πανούργα τεχνάσματα του Δαίδαλου σε κινητούς ατέρμονους λαβυρίνθους. Η ανύψωση του τον μεταμορφώνει σε ηδονοβλεψία. Τον τοποθετεί σε απόσταση.”98 Michel De Certeau(1980)
[Εικόνα 75]
98 Michel De Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, 2010, εκδόσεις Σμίλη, σελ. 243 155
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Η επόμενη αντιληπτική φάση είναι εκείνη της ηδονοβλεψίας. Γιατί όμως γίνεται χρήση αυτής της ορολογίας αντί της πιο οικείας και αποδεκτής λέξης παρατήρηση; Εξ’ορισμού ηδονοβλεψίας είναι κάποιος που αντλεί σεξουαλική ικανοποίηση από την παρατήρηση του γυμνού σώματος ή της σεξουαλικής πράξης άλλων ατόμων, ιδιαιτέρως από ένα κρυφό σημείο παρατήρησης.99 Θεωρούμε πως ο ηδονοβλεψίας είναι κάποιος που αντλεί ικανοποίηση μέσα από την “κρυφή” παρατήρηση ενός αντικειμένου, χωρίς απαραίτητα να εμπλέκονται σεξουαλικά ερεθίσματα μέσα σε αυτή τη διαδικάσία. Ως ηδονοβλεψία ορίζουμε κάθε μορφή ευχαρίστησης που μπορεί κανείς να αντλήσει παρατηρώντας ένα θέαμα υψηλής ποιότητας και αντικειμενικής ή υποκειμενικής ομορφιάς.
Κλειδαρότρυπα ηδονοβλεψίας [Εικόνα 76] 99 Houghton Mifflin Company, The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, 2006, Houghton Mifflin Company 156
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Παράλληλα, η αρχιτεκτονική δημιουργεί χωρικές σχέσεις με συνθήκες που υποθάλπουν την διαδικασία της μονόπλευρης παρατήρησης - ηδονοβλεψίας.100 Η αμφιθεατρική διάρθρωση των οικισμών της Σαντορίνης λόγω των έντονων υψομετρικών αλλαγών και εξάρσεων του ανάγλυφου, δημιουργεί στα σημεία της την αίσθηση της σκηνής. Έχοντας πλήρη πανοραμική οπτική επαφή με τον τόπο στα περισσότερα σημεία του, δημιουργείται στον παρατηρητή η αίσθηση του θεατή σε μία θεατρική σκηνή΄, ακόμα και η αίσθηση του ηδονοβλεψία σε μία απαγορευμένη σκηνή. Ο παρατηρητής βαφτίζεται σε ηδονοβλεψίας αγγίζοντας με το βλέμμα του εικόνες του τόπου και του ανθρώπου χωρίς να έχει την “άδεια» για αυτή τη διαδικασία και χωρίς αντίστοιχα, τα αντικείμενα της παρατήρησης του -έμβια και άβια-, να έχουν επίγνωση αυτής της παρακολούθησης. Τότε ο παρατηρητής πραγματοποιεί μία λαθροβλεπτική διαδικασία. Μπορεί εύκολα να ειπωθεί πως η ηδονοβλεπτική φάση του βιώματος είναι η πιο ισχυρή στο τοπίο της Σαντορίνης, καθώς το πλήθος των μορφολογικών της στοιχείων σε επίπεδο φύσης και ανθρωπογενούς διαμόρφωσης των οικισμών, είναι ικανά να “μαγνητίσουν” το βλέμμα του παρατηρητή και να τον καταστήσουν για μεγάλο διάστημα ηδονοβλέπτη.
Κλειδαρότρυπα ηδονοβλεψίας [Εικόνα 77] 100 Stephen Mackie, Architecture_The Stage for Voyeurism 157
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Η περιπλάνηση στον τόπο (flanerie) προσφέρει μία αίσθηση κριτικής επίβλεψης του τόπου σε αντίθεση με την τουριστική αντίληψη. Η γενεαλογική σχέση ανάμεσα στην περιπλάνηση και τον τουρισμό ως μορφές χωρικής αντίληψης έγκειται στο γεγονός πως και οι δύο, παρά τις θεμελιώδης διαφορές τους, αποτελούν τρόπους οπτικής συλλογής πληροφοριών για τον τόπο. Η Anke Gleber101, ορίζει την περιπλάνηση και τον τουρισμό ως δύο διαφορετικές πραγματικότητες σύγχρονων πολιτισμικών εμπειριών. Παρότι ο τουρισμός κυριαρχεί στις αστικές στρατηγικές μετακίνησης ανά τον κόσμο, δεν είναι ικανός να εξαλείψει τις δυνατότητες που η αυθόρμητη περιπλάνηση προσφέρει στην διακριτική παρατήρηση, αντανάκλαση και κριτική. Ενώ ο τουρισμός κανονικοποιεί το αξιοσημείωτο, η περιπλάνηση καταφέρνει να αποκαλύψει την περιπλοκότητα του καθημερινού.102 Συνεπώς, η ηδονοβλεπτική φάση ανήκει κατά βάση στον κύκλο του βιώματος του flaneur, ενώ ο τουρίστας αναλαμβάνει τον ρόλο του “επιδειξία’’ στον τόπο, καθώς ο τόπος καταλήγει να χρησιμοποιείται ως ένα καθαρά φωτογενές φόντο διαδραμάτισης της καθημερινότητας των διακοπών τους, συνεχίζοντας μετά στον επόμενο “καταξιωμένο” προορισμό. Σκοπός του τουρίστα είναι κατά βάση η επίδειξη της παρουσίας του στον τόπο στους άλλους, κυρίως –πλέον- μέσω των μέσων κοινωνικών δικτύωσης.
101 Anke Gleber, The Art of Taking a Walk: Flanerie, literature and film in Weimar culture, 1999, Princeton University Press, New Jersey, σελ.131 102 Burton Stacy, Travel Narrative and the End of Modernity, 2014, Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, σελ.42 158
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Δοχείο ηδονοβλεψίας [Εικόνα 78]
159
Gilbert Garcin [Εικόνα 79] 160
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
IIΓ. Απομάγευση Δανειζόμαστε τον όρο απομάγευση103 για να μιλήσουμε για την απομυθοποσίηση του τόπου και την επαφή με την “ωμή’’ πραγματικότητα του, με όλα τα χαρακτηριστικά του στο σύνολο τους. Η διαδικασία της απομυθοποίησης – απομάγευσης των προσλαμβανόμενων εικόνων είναι μια πολλαπλή και συχνά δύσκολη διαδικασία. Προϋποθέτει ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, σκέψη και ζύμωση, έτσι ώστε το αποτέλεσμα να είναι έτοιμο και να αφυπνίσει το υποκείμενο από τη λήθη της προσδοκίας και να στρέψει στην ανάγνωση των χαρακτηριστικών του τόπου όπως είναι. Ο εγκέφαλος συγκεντρώνει όλες τις πληροφορίες (σε οποιαδήποτε μορφή), τις αναλύει ξεχωριστά και στο σύνολό τους, μέχρι να φτάσει σε ένα συμπέρασμα. Το συμπέρασμα αυτό μπορεί να μην είναι το αναμενόμενο, και με αυτόν τον τρόπο το υποκείμενο βιώνει ένα σοκ και επανέρχεται στην πραγματικότητα. Αυτή η ταραχώδης διαδικασία της απομάγευσης συνδέεται πάντα μ’ ένα ταξίδι ανακάλυψης της πραγματικότητας. Όπως πολύ σωστά ορίζει ο Boorstin(1964)104 για την ψυχαγωγία και την ρουτίνα των τουριστών -συγκεκριμένα των σύγχρονων Αμερικανών- η εμπειρία του τουρισμού βασίζεται πλέον σε ψευδογεγονότα και όχι στην άμεση πραγματικότητα. “Απομονωμένοι από το περιβάλλον υποδοχής και τους τοπικούς ανθρώπους, οι καθοδηγούμενες ομάδες των τουριστών παρακολουθούν μη-αυθεντικές προσχεδιασμένες ατραξιόν και με αφέλεια απολαμβάνουν ψευδογεγονότα, ενώ αγνοούν εντελώς τον πραγματικό κόσμο.” 105
103 O Max Weber (1918) ορίζει ως απομάγευση (Entzauberung ) την εξάλειψη ή τον ασφυκτικό περιορισμό της ‘’μαγείας’’ από τις κοινωνικές πρακτικές. O όρος μαγεία αντιστοιχούσε χοντρικά σε οποιαδήποτε δοξασία ή πρακτική ή νόημα που γίνονταν αποδεκτά χωρίς τη μεσολάβηση μιας επιστημονικής ή ορθολογικής εξήγησης. Weber Max, The Vocation Lectures, μτφρ. Livingstone Rodney, 2004, Hackett Pub, Indianapolis 104 Boorstin Daniel, The image: A guide to pseudo-events in America, Harper, Νέα Υόρκη, 1964, σελ.34 105 Urry John, The Tourist Gaze: Leisure and travel in contemporary societies, 1992, Sage publications, London, σελ. 7 161
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Στην περίπτωση της Σαντορίνης, η απομάγευση αφορά την ανάγνωση της πραγματικότητας της σύγχρονης εικόνας της, πέρα από τα ουτοπικά της χαρακτηριστικά. Το φαινόμενο της υπερδόμησης στη Σαντορίνη είναι ένα γεγονός το οποίο σοκάρει τον παρατηρητή, μόλις εκείνος συνειδητοποιήσει το μέγεθος της επέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό κάλλος αυτού του τόπου. Η Αγνή Κουβελά γράφει: “Σήμερα η Σαντορίνη κτίζεται, θα έλεγα μάλλον ‘ισοπεδώνεται’, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ισχύει για όλη την Ελλάδα. Η μαζική παραγωγή των σύγχρονων κατασκευών που προκύπτουν και απευθύνονται σε ένα κοινό προσανατολισμένο στην κατανάλωση δεν έχει καμία σχέση με αρχιτεκτονική αναζήτηση.’’ και συμπληρώνει ‘’η σύγχρονη δόμηση στο νησί έχει εξελιχθεί σήμερα σε φαινόμενο απειλητικό για την ίδια την υπόστασή του. Η αργή φυσική φθορά από τη δράση των δυνάμεων μέσα στους αιώνες τείνει να υπερκερασθεί από την πρόσφατη βίαιη και καταστροφική ανθρώπινη δραστηριότητα. Μέσα σε λίγες ώρες σύγχρονα σκαπτικά μηχανήματα μπορούν να αλλάξουν την μορφή του εύθρυπτου τοπίου.”106
[Εικόνα 80] 106 Κουβελά – Παναγιωτάτου, Αγνή, 2001. Το τοπίο ως πηγή αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Σαντορίνη – Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια, Ιωαν. Μ. Δανέζη. Αθήνα: εκδόσεις Αδάμ 162
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
Αυτή η φθορά στο σώμα του τόπου της Σαντορίνης, αποτελεί ένα σοκαριστικό θέαμα το οποίο εισάγει το υποκείμενο σε μία διαδικασία νοητικής επανεξέτασης των στοιχείων του αντιλαμβανόμενου περιβάλλοντος, μέσω της διαδικασίας της απομάγευσης. Ωστόσο, η φάση της απομάγευσης ισχύει μόνο για τον τουρίστα καθώς αποδυναμώνει την ιδανική εικόνα που έχει δημιουργηθεί στο μυαλό του μέσα από τις προσδοκίες του για τον τόπο της Σαντορίνης. Ο flaneur δεν δύναται να απομαγευτεί, καθώς δεν φέρει προσδοκίες για τον τόπο. Είναι ανοιχτός στην αλήθεια του τόπου από την πρώτη τους επαφή.
[Εικόνα 81] 163
Matthieu Bordel - This mysterious thing [Εικόνα 82]
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
IIΔ. Επιθυμία Η επιθυμία είναι ο πόθος για ένα άτομο, αντικείμενο ή γεγονός. Όταν ένα άτομο επιθυμεί κάτι ή κάποιον, η σκέψη του αναλαμβάνουν δράση για να πετύχουν το συγκεκριμένο στόχο τους, να φθάσουν δηλαδή στην ουτοπία που έχουν στο μυαλό τους. Δεν υπάρχει, ωστόσο, πραγματικό αντικείμενο που να μπορεί να την ικανοποιήσει την επιθυμία. Είναι από καταγωγής της µη ικανοποιήσιµη, εξού και η φράση του Lacan (1958), ότι η επιθυµία είναι “µετωνυµία της έλλειψης στο είναι”107. Η επιθυµία του ενός παραπέµπει στην επιθυµία του Άλλου και αντίστροφα. Δηλαδή, την επιθυµία τη βρίσκουµε τόσο στην πηγή (ένθεν) όσο και στο όριο (εκείθεν) του ονείρου108, συνεπώς και της ουτοπίας. Γιατί η επιθυμία είναι πάντα αλλού, είναι πάντα η επιθυμία του άλλου, το ίδιο το αδιέξοδό της. Ένα αξίωμα ιδιαίτερα προβληματικό, γιατί δεν επιθυμούμε την επιθυμία του πλησίον μας αλλά την επιθυμία ενός ξένου, την επιθυμία μιας ριζικής ετερότητας.[…] Ο τόπος έτσι του Άλλου γίνεται εδώ μια αδύνατη ουτοπία, αυτή η αδύνατη απόλαυση, ο τόπος της εκτροπής όλων των σημαινόντων, το σημείο μηδέν του σημαίνοντος.109 Η επιθυμία γεννά τις ουτοπίες των τόπων, και βασίζεται στην ταυτότητα του εκάστοτε παρατηρητή, και κυρίως στην ατομική του μνήμη και τα θέλω του. “Οι ουτοπίες και όχι η ουτοπία, γιατί η ουτοπία δεν είναι ενός είδους, κινούνται στην καθημερινή ζωή, άλλοτε με τίτλο και άλλοτε χωρίς τίτλο.” 110 Άρα το νέο, το προσδοκώμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις εικόνες και τις σκέψεις που έχει ήδη ζυμώσει κάποιος στο μυαλό του στο παρελθόν. Συνεπώς, ανάλογα με το υπόβαθρο του επισκέπτη ο καθένας προσπαθεί να “φαντασιωθεί” μέσω της δικής του ερμηνείας την προσωπική του ουτοπία για τον τόπο της Σαντορίνης. 107 Lacan, J. (1958), La direction de la cure, Ιn Ecrits (pp. 585-645), 1966, Παρίσι, Seuil, σελ. 623 108 Γιώργος Δημητριάδης, Το όνειρο και η επιθυµία του Άλλου : Μία λακανική ανάγνωση της ερµηνείας των ονείρων του Φρόιντ, σελ. 14 109 Αρτινός Αποστόλης, Το Συμβάν Λακάν, 2014, Εκδόσεις Επεκεινα 110 Δ.Α. Φατούρος, Ουτοπιες, Αρχιτεκτονικη και Πολη 165
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
“Η επιθυμία υπέρβασης της αρχής της πραγματικότητας δια μέσου της ολοσχερούς πραγμάτωσης της αρχής της ηδονής αποτελεί βέβαια το διηνεκές κίνητρο της ουτοπικής πράξης.” 111
Φυσικά, η φάση της επιθυμίας εμφανίζεται πιο έντονα στον βιωματικό κύκλο του flaneur καθώς, η διαδικασία της αυθόρμητης περιπλάνησης προσφέρει δυνατότητες διερεύνησης του τόπου, πέρα από μία μονοδιάστατη αντιμετώπιση σε επίπεδο κάτοψης ή ιστορικής αφήγησης. Είναι μια διαδικασία εμπειρίας που σε φέρνει κοντά στον τόπο, τους ανθρώπους του και τα κατασκευάσματα τους, η οποία βοηθάει στην ανίχνευση και ανάλυση στοιχείων σε ένα πολυδιάστατο επίπεδο, και συνεπώς ένα βήμα πιο κοντά στην επανερμήνευση της περιρρέουσας πραγματικότητας.
[Εικόνα 83] 111 Π. Κονδύλης, Ουτοπία και Ιστορική Πράξη 166
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
IIE. Νοσταλγία “Τίποτε δεν στάθηκε ικανό να με κάμει να λησμονήσω το νησί μας. Κι όταν ακόμη με βρήκανε “περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι” , κι όταν ανέλπιδος γυρνούσα αμοναχός μέσα στα αδιάφορα πλήθη των ανθρώπων, δίχως κανένα φιλικό μήνυμα απ’ όσους είχα τόσο αγαπήσει. Τότες, στη Σαντορίνη έβρισκα καταφυγή, παρηγοριά και λύτρωση. Η θύμηση της, ήτανε το θεραπευτικό βότανο που γιάτρευε τις πληγές μου. Τότες ερχότανε και μ’ έπαιρνε γεμάτη στοργή και αγάπη και μ’ έφερνε να ξεκουραστώ, να ξανασάνω δίπλα στους παλιούς ανθρώπους του νησιού μας, τους γεμάτους απλότητα, καλοσύνη κι αρχοντιά. Κι ευθύς το ταπεινό δωμάτιό μου που γέμισε από μορφές αγαπημένες και γνώριμες φωνές. Λησμονημένοι σκοποί και τραγούδια, δοξαστικά και μεγαλυνάρια πλημμύριζαν την ακοή μου. Και ξαφνικά γινόμουνα και πάλι σαν τότες παιδί.”112 Kωστής Παλαμάς
Οι άνθρωποι έχουν την έμφυτη ικανότητα να θυμούνται και να φαντάζονται τόπους, καθώς η αντίληψη, η μνήμη και η φαντασία, βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση, με τα πεδία της ύπαρξής τους να συνδυάζουν εικόνες, μνήμες και όνειρα. Στην επιφάνεια της κατοικήσιμης γης, ο άνθρωπος θυμάται τα ταξίδια που έχει πραγματοποιήσει και τις αξιομνημόνευτες τοποθεσίες που έχει επισκεφτεί. Αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε, λοιπόν, ως ισχυρότερο δεσμό ανάμεσα στον τόπο, το σώμα και το χρόνο είναι η κατοίκηση. Οι κατοικημένοι τόποι είναι οι κατεξοχήν αξιομνημόνευτοι. Ο εκάστοτε τόπος ,σε ότι αφορά την κίνησή και τον προσανατολισμό, λειτουργεί ως ενθύμηση στα επεισόδια που έχουν εκτυλιχθεί εκεί, γεγονός που παίζει σημαντικό ρόλο στο κατά πόσο οι τόποι μας φαίνονται φιλόξενοι ή αφιλόξενοι, διευκολύνοντας τον προσανατολισμό και την κίνηση.
112 Δανέζης Ι.Μ., 1971, “Σαντορίνη”, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, Φιλ. Κατσίπη : Σαντορίνη , αγάπη μου… , σελ. 204 167
Edward Munch-Melancholy (1894) [Εικόνα 84]
Αντικείμενα και τοπία που έχουν καταχωρηθεί στη μνήμη, εξαιτίας κάποιας εμπειρίας που τον συνδέει με αυτά ,αποτελούν συχνά σημεία αναφοράς για µια σειρά εμπειριών. Τα ποικίλα ερεθίσματα και οι ποιότητες του κόσμου παρουσιάζονται στην θύμηση µας όχι ως ένα κατεξοχήν αισθητηριακό περιεχόμενο αλλά σαν ένας τρόπος µε τον οποίο ο εξωτερικός κόσμος εισβάλλει στην υποκειμενικότητα . “Ταξιδεύουμε αενάως. Δηλαδή ακόμη και μέσα στα όνειρα των άλλων. Δηλαδή θέλοντας και μη. Το συναρπαστικότερο μέρος του ταξιδιού είναι μάλλον η ανάμνησή του. Ίσως διότι την επινοούμε σ’ έναν βαθμό. Αυτό θα πει επιστροφή”.”113 Το βίωμα, επομένως, μπορεί να αναγνωστεί σαν κυκλική εμπειρία λόγω της ιδιαιτερότητας της Σαντορίνης, καθώς οι έντονες εικόνες και εμπειρίες που παρέχει, χαράσσονται στο υποσυνείδητο του επισκέπτη. Αυτές με τη σειρά τους, μεταφέρουν τον επισκέπτη έμμεσα σε κατάσταση λήθης, όπου κατά την απομάκρυνση του από το νησί το απόσταγμα της εμπειρίας του εκεί, αποπνέει μια 113 Βέης Γιώργος : “ Παντού, μαρτυρίες και μεταφορτώσεις”, 2015, Εκδόσεις Κέδρος , Αθήνα 168
ΙI. Ο κύκλος του βιώματος
θετική χροιά, λόγω της νοσταλγίας114 του για αυτό κατά κύριο λόγο, αλλά και της μοναδικότητας του νησιού. Επομένως η προσδοκία (ξανα)γεννιέται μέσα του και όλα τα στάδια του βιώματος επαναπροσδιορίζονται, εξαιτίας της λήθης που δημιουργήθηκε από το ετερογενές αυτό περιβάλλον. Φυσικά στην περίπτωση του τουρίστα η φάση της νοσταλγίας παρουσιάζεται επιφανειακά, καθώς ο τόπος προσεγγίζεται ως ένα προϊόν το οποίο θα αγόραζε για ακόμη μια φορά.
[Εικόνα 85]
114 Ο όρος νοσταλγία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1678 από έναν νεαρό φοιτητή της ιατρικής, τον Johannes Hofer, και αποτελείται από τις λέξεις νόστος που σημαίνει επαναπατρισμός, και άλγος που σημαίνει πόνος. Ο Hofer παρατήρησε πως υπήρχαν Ελβετοί στρατιώτες, σε αποστολές μακριά από την πατρίδα τους, που εμφάνιζαν μια παθολογική νοσταλγία για την πατρίδα τους. Δεν μιλούσαν, ήταν απαθείς, κλείνονταν εντελώς στον εαυτό τους, βασανίζονταν από έμμονες σκέψεις και τελικά, γίνονταν παντελώς αδιάφοροι απέναντι στην ίδια τη ζωή. Ο μόνος τρόπος που βοηθούσε στη βελτίωση της σοβαρότατης κατάστασής τους ήταν ο επαναπατρισμός τους. 169
Η Σαντορίνη ως Ατλαντίδα (προσωπικό κολλάζ) [Εικόνα 86]
Σ υμπ ε ρ ά σ μα τ α Σαφώς, η αντιληπτική διαδικασία δεν αποτελεί μια καθαρά ιδιωτική υπόθεση, καθώς το αντικείμενο παραμένει το ίδιο, στην ίδια θέση, προς παρατήρηση από οποιοδήποτε υποκείμενο, αλλά παρόλα αυτά δεν δίνει κοινά μηνύματα σε όλους τους δέκτες καθώς κάθε υποκείμενο ανταποκρίνεται ως μία διακριτή οντότητα. Οποιαδήποτε εικόνα σχηματίζει ο εκάστοτε παρατηρητής για τον τόπο, δίνει βάση σε πολύ διαφορετικά πράγματα, καθώς το αντιληπτικό κολάζ/ φάσμα κάθε ανθρώπου επηρεάζεται άμεσα από τα βιώματα του και τις μνήμες του. Άρα, κάθε αντιληπτικό κολάζ μπορεί να παραλείπει ή να τονίζει διαφορετικά στοιχεία του τόπου, δημιουργώντας πάντα μια ανεστραμμένη τοπογραφία της πραγματικότητας στο μυαλό του παρατηρητή. «Δεν θα καταλάβω ποτέ πως βλέπεις εσύ το κόκκινο χρώμα, και εσύ δεν θα καταλάβεις ποτέ πως το βλέπω εγώ...» 115
Ryan Tippery [Εικόνα 87] 115 Merleau-Ponty Maurice, 2005, Phenomenology of Perception, μτφρ. Colin Smith, Routledge Classics, Taylor and Francis e-Library, σελ.94 171
Άρα, μια εικόνα που σχηματίζεται για έναν τόπο δεν μπορεί να είναι καθολική, καθώς μεταβάλλεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Το τοπίο παίρνει τη μορφή ενός βιώματος, όχι μόνο σαν προσωπική περιπέτεια για το άτομο , αλλά και σαν μια έκφραση εμπειριών. Είναι εκείνο που ενσαρκώνει τους τόπους και τους ανθρώπους,τους χαρακτηρίζει, αλλά και χαρακτηρίζεται από αυτούς. Ο Pallasma αναφέρει πως ο άνθρωπος δανείζει στο χώρο τα συναισθήματα του και ο χώρος δανείζει στον άνθρωπο την αύρα του.116 Με το τρόπο αυτό, τοπίο και άνθρωπος αποτελούν ένα σύστημα στο οποίο όταν μεταβάλλεται ο ένας παρανομαστής ,αλλα ταυτόχρονα επηρεάζεται και ο άλλος. Υπάρχει, δηλαδή, μια αέναη αλληλεπίδραση. Συνεπώς, ο παρατηρητής αναλόγως με την ταυτότητα του, διαγράφει έναν συγκεκριμένο κύκλο παρατήρησης. Δυστυχώς στην εποχή μας ο ρόλος του τουρίστα είναι ο κανόνας στον τρόπο αντιμετώπισης και αντίληψης του τόπου, με τον ρόλο του flaneur να αποτελεί την εξαίρεση και την ανεστραμμένη αντιληπτική διαδικασία, που διαγράφει ως εικόνα στο μυαλό του παρατηρητή μία ανεστραμμένη τοπογραφία σε σχέση με την υπερκείμενη ιδέα – ‘’μύθο’’ που χαρακτηρίζει έναν τόπο για το μεγαλύτερο ποσοστό των επισκεπτών. Η Σαντορίνη, ως μήτρα και υπόβαθρο παρατήρησης των παραπάνω, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιδιαμετρικών εικόνων και βιωμάτων μέσα στο δικό της μύθο. Οι ανεστραμμένες τοπογραφίες προκαλούν σαν αποτέλεσμα άλλοτε να βιώνεται σαν ουτοπία στον ανθρώπινο νου και άλλοτε σαν δυστοπία, με ένα ηφαίστειο στο επίκεντρο να της έχει προσδώσει όλα τα μοναδικά χαρακτηριστικά της και, το ίδιο, να απειλεί να τα πάρει πίσω. Ακριβώς όπως συνέβη και στον μύθο της Ατλαντίδας, τα πάντα μπορούν να χαθούν “εν μία νυκτί”. Ίσως η Ατλαντίδα να ήταν εκεί, ίσως πάλι και να μην ήταν. Το σίγουρο είναι ότι η νήσος της Σαντορίνης δύναται ανά πάσα ώρα και στιγμή να γίνει η επόμενη Ατλαντίδα. Μια γη η οποία για πολλούς θεωρείται ουτοπία και ξαφνικά μετατρεπόμενη μπορεί να καταλήξει σε μια δυστοπία ή μια χαμένη ουτοπία, μια ανάμνηση. 116 Pallasma Juhani, The eyes of the skin, 2005, Wiley-Academy, Great Britain ,σελ. 12 172
173
Ryan Tippery [Εικόνα 88]
Βιβλιογραφία
• • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Δουκέλλης Παναγιώτης, Το Ελληνικό Τοπίο - Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, Βιβλιοπωλείων της Εστίας, 2005 Michel Foucault: “Ο Nietzsche, η γενεαλογία, η ιστορία” στο Τρία κείμενα για τον Nietzsche, μτφ. Γκινοσάτης Δημήτρης, Εκδόσεις Πλέθρον, Μάϊος 2011 Πικιώνης Δημήτρης , Συναισθηματικη τοπογραφία[1935], Κείμενα, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2010 Pain, C.F. and C.D. Ollier, Inversion of relief - a component of landscape evolution, Geomorphology, 1995 M. Foucault, Ομιλίες και Γραπτά, Περί αλλότινων χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967) Architecture/ Mouvement/ Continuite n5, Μτφ. Jay Miskowiec, Οκτώμβρης 1984 Maurice Merleau-Ponty, Φαινοµενολογία της Aντίληψης, μτφρ. Καψαμπέλη Κική, εκδόσεις Νήσος, Ιούλιος 2016 Christian Norberg – Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, μτφρ. Φραγκόπουλος, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, 2009 Τερκενλή, Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο-γεωγραφικές προσεγγίσεις, Εκδόσεις Παπαζήση και Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Αθήνα, 1996 Alain Renaut, Η Φιλοσοφία, µτφρ. Τάσος Μπετζέλος, επιµ.-µτφρ. Άρης Στυλιανού, Πόλις, Αθήνα 2014 Christian Norberg Schulz, Existence, Space and Architecture, Praeger Publishers, London, 1971 Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, 1971 M. Heidegger, Είναι και χρόνος, ∆ωδώνη, Αθήνα, 1985 Maurice Halbwachs , On Colllective Memory, The University of Chicago Press, 1992 Συλλογικό έργο, Το Αιγαίο: Mία διάσπαρτη πόλη, εκδόσεις Futura, 2006 Συλλογικό έργο, Το Αιγαίο: μια διάσπαρτη Πόλη, 2006, εκδόσεις Futura Η.Lefebvre, “ The Production of Space”, Μτφρ. Donald Nicholson Smith, August 1991, Blackwell Publishing, Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη, Θηρασία Ι: μια διαχρονική διαδρομή Αθήνα 2015, Εκδόσεις Τα πράγματα, Αθήνα, 2015 Schama Simon, Landscape and Memory. Τορόντο, εκδ. VintageCanada, 1996 Husserl Ε., Καρτεσιανοί στοχασμοί, μτφ. Π. Κοντού, εκδ. Ροές, 1994 175
• • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
Ζ. Κοτιώνης, Το ερώτημα της καταγωγής, ∆ιδακτορική διατριβή, 1994 Αθήνα Μ.Δανέζης, «Το εθιμικόν δίκαιον της Θήρας κατά τον 18ο αιώνα», 1939 Riccheur Paul, Η μνήμη η ιστορία η λήθη, μτφ. Ξενοφών Κομνηνός, εκδ. Ινδικτος , 2013 Simmel, G., Ritter, J., Gombrich, E.H., Το τοπίο, Αθήνα, Εκδ. Ποταμός, 2004 Barbara Warnick (2000). "Two Systems of Invention: The Topics in the Rhetoric and The New Rhetoric". In A.G. Gross; A. E. Walzer (eds.). Rereading Aristotle's Rhetoric. Carbondale: Southern Illinois University Press. Θεοδωράκη - Πάτση Τζούλια, “Ο Υβριδισμός στη Σαντορίνη”, 2012 Lizardo, O. 2004, "The cognitive origins of Bourdieu's Habitus", Journal for the Theory of Social Behaviour, τομ. 34 Freud S. , Remembering, Repeating and Working Through, 1914 Steven Holl, Interwining, Princeton Architectural Press, 1996 Maurice Merleau-Ponty, ‘’The Film and the New Psychology’’, Northwestern University Press, 1964 Merleau-Ponty Maurice, The Visible and the Invisible, μτφρ. Alphonso Lingis, 1968, Northwestern University Press, Evanston, σελ. 240 Richard Kearney, Modern Moments in European Philosophy, Manchester University Press, Μάντσεστερ και Νέα Υόρκη, 1994 The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. Christopher Baldick. Oxford University Press, 1996 Εφημερίδα “Η Καθημερινή”, 20 Σεπτεμβρίου 2009,“Το θηραϊκό ηφαίστειο στη μυθολογία”, Χρήστος Ντούμας Juhani Pallasmaa, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, 1996 Ρίτσαρντ Τόμας, “Το Ανεξήγητο”, 1982, Εκδόσεις Ωρίων, Αθήνα Αριστοτέλους: Περί Μνήμης και Αναμνήσεως (Μικρά Φυσικά), μτφρ. Χαραλαμπίδης Γιώργος, 2011, Εκδόσεις Οσελότος, Αθήνα Walter J Ong, Orality & Literacy – The Technologizing of the World, Routledge, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 1991 Berger John, Ways of Seeing, Penguin Books Ltd, London, 1972 Τεγόπουλος - Φυτράκης, “Ελληνικό Λεξικό”, 1990, Εκδόσεις Αρμονία, Αθήνα Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, 4: 175, 173 Ηρόδοτος, IV .147 176
• • • • • • • • • • • • • •
• • • •
Barbara Bender, Margot Winer, Contested Landscapes:Movement, Exile and Place, 2001 , Berg Publishers Εφημερίδα “Ακρόπολις”, Κυριακή 1 Ιουνίου 1969, “Τι κρύβει η Σαντορίνη; Μια άλλη Πομπηία ή τη χαμένη Ατλαντίδα” Michel De Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, εκδόσεις Σμίλη, Μάϊος 2010 \ Houghton Mifflin Company, The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, Houghton Mifflin Company, 2006 Fernando Pessoa, Το βιβλίο της ανησυχίας, επιλογή κειμένωνμετάφραση Άννυ Σπυράκου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1989. Μανωλίδης Κ., Μ. Γούλα, Ν. Καζερός, Ωραίο , φριχτό και απέριττο τοπίον, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 2003 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, 2011 Boorstin Daniel, The image: A guide to pseudo-events in America, Harper, Νέα Υόρκη, 1964 L. Turner and J. Ash, The golden hordes: International tourism and the pleasure periphery, St.Martin’s Press, New York, 1976 David Bunker, Taking the Herd Mentality Out of Tourism, 2010, Moonshine Ink Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη σκόνη στην πόλη σκηνή, Ελληνικά Γράμματα, 2009 Charles Baudelaire ,The Painter of Modern Life, New York: Da Capo Press, 1964 Walter Benjamin, Σαρλ Μπωντλαίρ: Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού (1906), μτφρ. Γ. Γκουζούλης, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1994 Walter Benjamin, The Arcades Project (1927-1940), 1999, United States of America: The Belknap Press of Harvard University Press Anke Gleber, The Art of Taking a Walk: Flanerie, literature and film in Weimar culture, Princeton University Press, New Jersey, 1999 Burton Stacy, Travel Narrative and the End of Modernity, Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 2014 G.W.F. Hegel, Aesthetics, Lectures on Fine Arts, Volume I, μτφ. T.M. Knox, Clarendon Press, Οξφόρδη, 1975 Weber Max, The Vocation Lectures, μτφρ. Livingstone Rodney, 2004, Hackett Pub, Indianapolis 177
• •
• • • • • • •
Santorini, down and across, how access re-frames insular identity Dr Riva Lava, Assistant Professor, School of Architecture NTUA, Greece
Κουβελά – Παναγιωτάτου, Αγνή, 2001. Το τοπίο ως πηγή αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Σαντορίνη – Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαίστεια, Ιωαν. Μ. Δανέζη. Αθήνα: εκδόσεις Αδάμ Βέης Γιώργος: Παντού, μαρτυρίες και μεταφορτώσεις, Εκδόσεις , Κέδρος , Αθήνα, Μάρτιος 2015 Lacan, J. (1958), La direction de la cure, Ιn Ecrits (pp. 585-645), 1966, Παρίσι, Seuil Γιώργος Δημητριάδης, Το όνειρο και η επιθυµία του Άλλου : Μία λακανική ανάγνωση της ερµηνείας των ονείρων του Φρόιντ Αρτινός Αποστόλης, Το Συμβάν Λακάν, 2014, Εκδόσεις Επεκεινα Δ.Α. Φατούρος, Ουτοπιες, Αρχιτεκτονικη και Πολη Π. Κονδύλης, Ουτοπία και Ιστορική Πράξη ΦΕΚ 2075, Αρ. Φύλλου 79,9/4/12, Άρθρο 2
178
διαδίκτυο • • • • • • •
• • • •
academia.edu/2865435/Tourism_Place_and_Narrative_Local_ Interpretations_of_Santorini Maria Lichrou, Lisa O’ Malley, Maurice Patterson, Tourism, Place and Narrative: Local Interpretations of Santorini, University of Limerick, Ireland https://issuu.com/stephenmackie/docs/voyeurism Architecture_ The Stage for Voyeurism, Stephen Mackie https://www.santorini.gr/ Επίσημη ιστοσελίδα Σαντορίνης https://issuu.com/_keitit/docs/the_holy_lands___golia_katerina Γκόλια Κατερίνα, The Holy Lands https://issuu.com/papress/docs/9781568986166 Vincent B. Canizaro, Architectural Regionalism, Collected Writing on Place, Identity, Modernity and Tradition https://www.psychology.gr/selfhelp/2936n o s t a l g i a - s y n a i s t h i m a - m e - t h e t i ko - i - a r n i t i ko - p r o s i m o. html?fbclid=IwAR1M_VvaeKQxnozrNLnCLK3QKXGtV1PUIL0e5yCHdwbFjupgjjkXofsqrY https://www.academia.edu/11646947/Perceptions_of_hazard_ and_risk_on_Santorini Dale Dominey-Howes, Despina Minos-Minopoulos, Perception of hazard and risk on Santorini https://www.nationalgeographic.com.au/videos/atlantis-rising/ is-santorini-akrotiri-the-lost-city-of-atlantis-4941.
179
Ευρετήριο Εικόνων [Εξώφυλλο] https://www.ryantippery.com/ [Εικόνα 1] https://paletaart3.wordpress.com/ [Εικόνα 2] https://el.wikipedia.org/ [Εικόνα 3] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 4] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 5] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 6] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 7] Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, 1971 [Εικόνα 8] https://www.iefimerida.gr/politismos/moyseio-mpenaki-i-santorini [Εικόνα 9] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 10] https://www.ryantippery.com/ [Εικόνα 11] https://www.quietlunch.com/curiosity-matthieu-bourel/ [Εικόνα 12] https://www.italianways.com/piranesis-imaginary-prisons/ [Εικόνα 13] https://www.flickr.com/photos/light_painter/6012887220/ [Εικόνα 14] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 15] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 16] https://www.teloglion.gr/el/ [Εικόνα 17] Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, 1971 [Εικόνα 18] https://www.ryantippery.com/
180
Santorini Archive Project https://www.facebook.com/pg/Santorini-Archive-Project-%CE%A8%CE%B7%CF%86%CE%B9%CE%B1%CE%B A%CF%8C-%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%98%CE%AE%CF%81%CE%B1%CF%82-334436787485129/photos/?ref=page_internal [Εικόνα 20] Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, 1971 [Εικόνα 21] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 22] Santorini Archive Project [Εικόνα 23] Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, 1971 [Εικόνα 24] https://www.santorini.gr/ [Εικόνα 25] Santorini Archive Project [Εικόνα 26] Δανέζης Ι.Μ., Σαντορίνη, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα, 1971 [Εικόνα 27] https://www.huffingtonpost.gr/ [Εικόνα 28] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 29] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 30] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 31] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 32] https://www.yatzer.com/robert-mccabe [Εικόνα 33] https://www.ryantippery.com/ [Εικόνα 34] Santorini Archive Project [Εικόνα 35] https://www.artelino.com/articles/reika-iwami.asp [Εικόνα 36] https://pluspluscollective.tumblr.com/post/161635528848/ d%C3%ADa-de-furia-synthol-ep-2014-by-atfcs-more-at 181
[Εικόνα 37] https://www.icanvas.com/canvas-print/into-the-abyssrve6#1PC6-40x26 [Εικόνα 38] https://paletaart3.wordpress.com/ [Εικόνα 39] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 40] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 41] https://www.deviantart.com/beeztchuss/art/Santorini-Sketch-200027825 [Εικόνα 42] https://www.elculture.gr/blog/topio-santorinis-mouseio-benaki/ [Εικόνα 43] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 44] http://www.wondergreece.gr/v1/el/Perioxes/Santorini_Thira/ Fysi/Spilies [Εικόνα 45] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 46] https://blog.botilia.gr/el/o-monadikos-ampelwnas-ths-santorinhs/ [Εικόνα 47] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 48] https://www.yatzer.com/robert-mccabe [Εικόνα 49] https://indypendenthistory.tumblr.com/page/333 [Εικόνα 50] https://www.museodelprado.es/en/the-collection/art-work/ the-fall-of-phaethon/ [Εικόνα 51] https://en.wiktionary.org/wiki/chimera [Εικόνα 52] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 53] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 54] https://www.itfashion.com/cultura/ilustracion/test-ilustra 182
do-a-doctor-tijera/ [Εικόνα 55] https://www.pinterest.es/pin/366761963407436007/ [Εικόνα 56] https://www.behance.net/gallery/46372701/The-Five-SensesMinor-Project-Zine [Εικόνα 57] https://tylerspangler.com/ https://www.behance.net/gallery/36655541/byproduct-collage [Εικόνα 58] https://www.melissasmccracken.com/ [Εικόνα 59] https://www.behance.net/gallery/Lost-fragments-Failed-memories/6415061 [Εικόνα 60] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 61] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 62] http://www.artnet.com/artists/aaron-siskind/ [Εικόνα 63] Santorini Archive Project [Εικόνα 64] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 65] http://www.ekathimerini.com/230836/gallery/ekathimerini/ community/holiday-mecca-of-santorini-reaching-its-limits [Εικόνα 66] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 67] https://www.mag24.gr/santorini-sunset-crowd-tourists/ [Εικόνα 68] https://realgreekexperiences.com/santorini-in-winter?utm_medium=social&utm_source=pinterest&utm_campaign=tailwind_tribes&utm_ content=tribes&utm_term=823851900_34652534_467380 [Εικόνα 69] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 70] Προσωπικό αρχείο 183
[Εικόνα 71] https://realgreekexperiences.com/santorini-in-winter?utm_medium=social&utm_source=pinterest&utm_campaign=tailwind_tribes&utm_ content=tribes&utm_term=823851900_34652534_467380 [Εικόνα 72] https://vimeo.com/283726259 [Εικόνα 73]https://www.riha-journal.org/articles/2016/0131-0140-special-issue-southern-modernisms/0136-kousidi [Εικόνα 74] https://www.flickr.com/photos/liveandenliven/12453925095/ in/photostream/ [Εικόνα 75] https://gr.pinterest.com/pin/366761963407222477/ [Εικόνα 76] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 77] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 78] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 79] https://www.artsy.net/artwork/gilbert-garcin-289-look ing-at-contemporary-painting [Εικόνα 80] Προσωπικό αρχείο [Εικόνα 81] https://www.pinterest.ca/pin/17873729751714704/ [Εικόνα 82] https://www.pinterest.ca/pin/313774299033239447/ [Εικόνα 83] https://bust.com/living/14079-4-spring-cleaning-tips-for-yourmental-health.html [Εικόνα 84] https://www.psychologynow.gr/psyxologia-texni/eikastika/6709-10-erga-texnis-pou-metavolizoun-ti-melagxolia-se-dimiourgikotita. html [Εικόνα 85] https://theculturetrip.com/europe/greece/articles/ways-to-escape-the-tourist-crowds-in-santorini/ [Εικόνα 86] Προσωπικό αρχείο
[Εικόνα 87] https://www.ryantippery.com/ [Εικόνα 88] https://www.ryantippery.com/
190