SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
समावेशक शशक्षण Mrs Neelima Narayan Tikhe, Ph. D. Principal, Subhashanna Kul College of Education, Patas Pune Scholarly Research Journal's is licensed Based on a work at www.srjis.com
ळारेम शळषणाच्मा प्रलाशातीर धोयणाांना रषात घेऊन याष्ट्रीम शळषक शळषण ऩरयऴदे ने वभालेळक शळषण शा
वलऴम अभ्मावक्रभात अांतबत केरा.६ते१४ भू
लमोगटातीर वलू भर ु ाभर ु ीांना भोपत ल वक्तीचे शळषण दे णे शी ळावन ल वभाजाची जफाफदायी आशे .त्मा अनऴ ु ांगाने वलू भर ु ाभर ु ीांना शळषण शभऱते आशे .वलळेऴ वलद्मार्धमाांना वलूवाभान्म
भर ु ाांच्मा फयोफयीने जलऱच्मा ळाऱे त प्रलेळ ददरा जात
आशे .१९९४भर्धमे स्ऩेन भधीर वरभानका मा दिकाणी एका आांतयाष्ट्रीम ऩरयऴदे भर्धमे वभालेळक शळषणारा अांततभ स्लरूऩ दे ण्मात आरे.प्रत्मेक फारकातीर षभता वलकशवत आणण वभर्ध ु ाांच्मा फयोफय ृ द शोईऩमांत त्मारा शळकभ द्माले.वलूवाभान्म भर माशी भर ु ाांचे शळषण म्शणजे शळषणप्रलाशात वलू फारकाांचा वभालेळ अवा त्माचा अथू आशे . ऩडणाय वभालेळक शळषणात अऩांग भर ु े इतय भर ु ाांऩावन भ लेगऱी नाशीत. ळाऱे तीर इतय भर ु ाांफयोफय त्माांना वलू कामाूभर्धमे वशबागी करून घेतरे जाते. वलाूना वभानवांधी ददरी जाते .लगूशळषकाांना वलळेऴ प्रशळषण ददरेरे अवते.त्माभऱ ु े शळषक मा भर ु ाांच्मा गयजा, षभता ओऱखन भ त्मारा अनव ु रून ळैषणणक कामूक्रभाचे आमोजन कयतात,ळाऱे तीर ककलाां वभलमस्क ,माांना मोग्म भागूदळून केरे जाते.त्माभऱ ु े लगाूतीर
इतय भर ु े अऩांगाच्मा
अडचणी जाणभन घेतात.त्माांच्माळी प्रेभाने,शभत्रत्लाच्मा नात्माने लागतात त्माांना टोचन भ फोरत नाशीत./कुश्चीतऩणाने शवत नाशीत.त्माभऱ ु े आऩल्मात व्मांग DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
Page 4222
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
आशे ,आऩण इतयाांऩेषा लेगऱे आशोत शी न्मन भ गांडाची बालनाां अऩांगाच्मा भनातभन नाशीळी शोण्माव भदत शोते.वभालेळक शळषणात अऩांगाचे शळषण शा वलूवाभान्म शळषणाचा एक बाग आशे .अऩांगारा त्माांच्मा आलडीच्मा,वोईच्मा ळाऱे त जाण्माची ववु लधा शभऱते.माांना ळैषणणक ल योजगाय ग्राशक म्शणभन वलळेऴ वजूनळीर ,वभद ु ामक, घयगुती स्लरूऩाच्मा प्रत्मेक वाभाजजक कामाूत वशबागाची वभान वांधी शभऱते.वलूवाभान्म ळाऱे त दश भर ु े जाऊ रागरी की वलूवाभान्म ळाऱे तीर शळषकाांना ळास्त्र,बाऴा ल गणणत मा वलऴमाचा अभ्मावक्रभ म्शणजे काम शे शळकलामचे भादशती अवते.ऩयां तु वलळेऴ वलद्माथीवािी शळषकाांना लेगऱे प्रशळषण ददरे जाते. वभालेळक शळषण वांदबाूत व्माख्मा खारीर प्रभाणे .
’फथ ’च्मा भते भ
– प्रकक्रमा वभालेळक शळषण दश अळी आशे ज्मात
शळषणाऩावन भ लांचचतता कभी कयण्मावािी अर्धममनातीर वांस्कृती आणण वभद ु ाम माांचा वशबाग लाढलन भ वलू अर्धमामनाथीच्मा वलशबन्न गयजा जाणणे ल त्मालय कृती कयणे शोम.
uneslo (२००३)अांतय आणण अडथळ्माभऱ ु े जी अवयु क्षषत आशे अळी फारके ,मल ु क ल प्रौढ माांच्मा अर्धममन गयजा ळोधन भ जाणभन घेणे अवा शा वलकावात्भक उऩागभ
म्शणजे वभालेळकता शोम.
Dakar world Education Forum(2000) Inclusive Education means that school should accommodate all children regardless of their physical,intellectual,social,Emotional linguistic or Other Conditions. This Shold Include Disabled and gifted Children,street and working children,children from remote or nomadic populations, children from linguistic ,ethnic or culturrally minorities and children from other disadvantages or marginalized areas or groups.
ळाऱे त वलूच फारकाांचे त्माांच्मा ळायीरयक फौद्चधक ,वाभाजजक,बालतनक,बावऴक,/अन्म जस्थती रषात न घेता वभालेळक कयणे म्शणजे वभालेळक शळषण
. त्मात अषभता अवरेरी फारके
प्रततबाळारी फारके ,यस्मालयीर आणण फारकाभगाय फारके प्रदे ळातीर आणण बटके रोक ,बावऴक,लाांशळक / DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
, आणण , दयभ लयच्मा
वांस्कृततक अल्ऩवांख्माक Page 4223
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
आणण अन्म लांचचत फारके /दयभ अांतयालयीर प्रदे ळ ल गटातीर फारके अळा वलाांचा वभालेळ वभालेळक शळषणात शोतो. Loremand and Deppler (2001)-Inclusion means full inclusion of children with diverse abilities in all aspects of schooling that other children are able to access and enjoy. It involves regular schools and classrooms genuinely adopting and changing to meet the need of all children ,as well as celebrating and valuing differences. वभालेळक शळषण म्शणजे ळाऱे च्मा वलू फाजभभर्धमे वलशबन्न षभता
अवरेल्मा फारकाच्मा ऩण ू णे वभालेळ ज्मात अन्म फारकाांना भ ऩ ऩामाबत भ ववु लधा ल आनांद शभऱे र.ज्माभर्धमे वलूच फारकाांच्मा गयजाांना ळाऱे त ल लगाूभर्धमे वाभालन भ घेणे . According to barton (1997)-Inclusive educeation is not merely about providind access into mainstream school for pupils who have previously been excluded it is not about closing down an unacceptable system of segregated provision and dumping those pupils in on unchanged mainstream system existing school systems in terms of physical factors curriculum aspects,teaching expectations styles leadership roles will hare change .this is because inclusive education is about the participation of all children and young people and the removal of all forms of exclusionary practice.
बायतात मतु नवेपच्मा वशकामाूने एन.वी.ई आय.टी.ने १९८७भर्धमे एक प्रकल्ऩ केरा जो तनमशभत ळाऱे त १९९७भर्धमे प्रत्मषात
शळषणाच्मा
रूऩाने वलद्मार्थमाांच्मा एकात्भीकयणात कामाूस्लरुऩात आरा.वलू शळषा अशबमानात MHRT ने नभद भ केरे आशे ते अवे. SSA will ensure that every child with special needs, irradiative of king, Category and degree of disability is provided education in an appropriate environmental SSA will adopted 2040 rejection policy so that no child is left of the education system.It will also support a wide range of approaches, options and strategies for education of children with special needs. Inclusive education means welcome all children without discrimination into regular or ordinary school.It refers to the process of all children in their neighbourhood school,regardless of the nature of their disabilities,students participating in a inclusion programmefollw the same schedule as their classmates and participating age appropriate academic classes.
वभालेळक शळषण म्शणजे वभाजातीर वलू भर ू ळाऱे ची ु ाांवािी जाणीलऩल भ क यचना,ज्मा ळाऱे त वलू प्रकायच्मा शळषणाची वोम शोऊ ळकेर.वलळेऴ गयजा
DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
Page 4224
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
अवरेल्मा भर ु ाांची शळषणावािी ववु लधा उऩरब्ध करून दे ऊन त्माांना वाभान्म भर ु ाांफयोफय शळषणाची वांधी उऩरब्ध करून दे णे शोम. वभालेळक शळषणाची
उद्ददष्ट्टे
१)वभालेळक शळषणच अथू वभजभन घेणे. २)वभालेळक शळषणातीर गयजा जाणभन घेणे . ३)वभालेळक शळषणाभर्धमे ळाऱे चे स्लरूऩ ऩाशणे. ४)दफ ू ,अऩांग आणण लांचचत मातीर पयक जाणन ु र भ घेणे. ५)वभालेळक शळषणावािी बौततक वाधन ववु लधाची ऩत ू ा कयणे. भ त ६)वद्मजस्थतीतीरफदर जाणभन घेणे. ७)वलू वभालेळक शळषणाची कामूलाशी वभजन भ घेणे. ६ते१४ लमोगटातीर वलू भर ु ाभर ु ीांना शळषणाची वांधी उऩरब्ध करून दे णे आणण शळषणावािी आलश्मक त्मा वलू वोमी ववु लधा उऩरब्ध करून दे णे. शा उद्दे ळ वलू वभालेळक शळषणाचा आशे .प्रत्मेक भर ु ाचा आत्भवलश्लाव लाढे र,त्माच्माभर्धमे वलवलध षभताांचा वलकाव शोईर ल आनांदी जीलन प्रत्मेक भर ु ारा जगता मेईर .आत्भतनबूयऩने जगण्माचा
आणण वभाजाचा एक घटक
फनण्माचा नैवचगूक शक्क आशे . वभालेळक शळषणाची लैशळष्ट्टमे
१)वलू प्रकायच्मा भर ु ाांना प्रलेळ ददरा जातो. २)भर ु ाांच्मा गयजेनव ु ाय लगू फदररे जातात. ३)भर ु ाांच्मा
गयजाांना वलळेऴ भशत्ल ददरे जाते.
४)शळषणाफयोफयच वाभाजजक कामाूची भादशती ददरी जाते . ५)एकभेकाांना वशकामाूत्भकतेची ,भदत कयण्माची
लत्त ृ ी तनभाूण केरी जाते.
६)आऩाऩवातीर ऩयस्ऩय वांफांध चाांगरे तनभाूण केरे जातात. ७)भर ु ाांच्मा षभतेनव ु ाय शळषणाची उद्दीष्ट््मे ियलरी जातात. ८)ऩारकाांची बशभ भका भैत्रीऩण भ ू अवते. DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
Page 4225
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
९)कौळल्म वलकवनावािी ळाऱा शली ती भदत कयते. १०)भर ु ाांच्मा प्रगतीकडे लैमजक्तक रष ददरे जाते. ११)वभस्मा वोडवलण्मात वलू शळषकाांचा वशबाग अवतो. १२)अर्धममन ल अर्धमाऩनावांदबाूत वलू ववु लधा ळाऱे कडे अवतात. १३)वलशळष्ट्ट गयजभ भर ु ाांचा वलचाय केरा जातो. १४) गयजभ भर ु े शळषणाऩावन भ लांचचत याशत नाशीत. १५)वलू उऩक्रभात वलूच वलद्माथाांचा वशबाग घेतारा जातो. १६)अर्धमाऩनात वलू वलद्मार्धमाांचा वशबाग घेतरा जातो. वभालेळक शळषणाचे घटक –
वभालेळक शळषण ऩर्धदतीभर्धमे वलवलध घटकाचे वशकामू राबते .त्माांच्मा वशकामाूभऱ ु े च वलूवाभान्म भर ु ाफयोफय अऩांगाना शळषण ददरे जाते.१९९४भर्धमे वरभानका मेथीर आांतययाष्ट्रीम ऩरयऴदे त वलळेऴ भर ु ाांच्मा शळषणाची नली ऩद्धती भान्म कयण्मात आरी..त्माच फयोफय प्रत्मेक फारकाव
ळाऱे त फयोफयच्मा
शभत्रावोफत शळषण घेता मेऊ रागरे. वभालेळक शळषणाचे घटक रोकप्रतततनधी वलद्माथी वशकायी . वलूवाभान्म ळाऱे तीर शळषक. वलळेऴ शळषक. वलूवाभान्म ळाऱे तीर बौततक वाधन ववु लधा . वभाज. ऩारक . वभाजातीर गयजेनव ु ाय भनष्ट्ु मफऱ ल वांळोधन वादशत्म. ळावकीम कभूचायी (वभालेशळत शळषणावांदबाूत ) . -
DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
Page 4226
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
वभालेळक शळषणात प्रवायभार्धमभाांची बशभ भका
श्राव्मभार्धमभ
द्रक ृ भार्धमभ
ये डीओ,
वांगणक,
टे ऩये कॉडूय.
तनमतकाशरके, प्रदळून, लत्त ृ ऩत्र .
द्रक ृ श्राव्मभार्धमभ दयभ दळून,रोककरा, वलवलध वबा ,ऩथना्म उदफोधन भादशती , वलवलध वांस्था
लयीर वलू भार्धमभान्द्लाये शळबफयाांभधन भ ,वबेद्लाये वलवलध वलऴमालय वभालेळक शळषणाचा प्रवाय केरा जातो.वभालेळक शळषण मळस्लीऩणे याफवलण्मावािी लयीर प्रवाय भार्धमभाांचा उऩमोग करून घेता वभालेळक शळषणात वलळेऴ शळषकाची बशभ भका. वभालेळक शळषण प्रक्रीमेभर्धमे जजल्शा ऩातऱी आणण केंद्र ऩातऱीलय वलळेऴ शळषकाची तनमक् ु ती केरी जाते.ळाऱे तीर वलू शळषकाांच्मा,भख् ु मार्धमाऩकाांच्मा भदतीने अऩांग भर ु ाांच्मा वलकावावािी लैमजक्तक स्तयालय ळैषणणक कामूक्रभ वलळेऴ शळषक आखभ अवतात.अऩांग भर ु ाांच्मा ळैषणणक प्रगतीचे भल् भ मभाऩन करू ळकतात.वभालेळक शळषण प्रकक्रमेभर्धमे वाभान्म शळषकाांफयोफय वलळेऴ शळषकाचे भशत्ल अनन्मवाधायण आशे .ळाऱे भर्धमे अऩांग भर ु ाांना प्रलेळ दे ण्मावािी त्माांची वांख्मा,अऩांगाचा प्रकाय जाणभन घेऊनप्रलेळ ददरा जातो.ल वलळेऴ शळषकाांची तनमक् ु ती केरी जाते.आऩल्मा ळारेम ऩयीवयाभर्धमे एखादा अऩांग वलद्माथी ककांला वलळेऴ गटातीर वलद्माथी आढऱभन आरे तय त्माच्मा ऩारकाांळी वांऩकू वाधरा जातो.अळा स्लरूऩाच्मा ऩाल्माांना ळाऱे त प्रलेळ घेण्मावांदबाूत ऩारकाांना प्रोत्वाशन ददरे जाते.ऩारकाची ऩाल्माच्मा प्रलेळावांदबाूत वकायात्भक भन;जस्थती तमाय केरी जाते.ळाऱे भर्धमे वलळेऴ ककांला अऩांग वलद्मार्थमाूच्मा वांदबाूत
शळषणावािी
अवणाऱ्मा मोजनाची भादशती ऩारकाांना करून ददरी जाते.प्रत्मेक वलळेऴ/अऩांग फारकाच्मा वभतेनव ु ाय वोमी-ववु लधा उऩरब्ध करून ददल्मा जातात.ळारेम
DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
Page 4227
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
गयजाांनव ु ाय आलश्मकता अवल्माव अऩांगत्ल प्रकायानव ु ाय फाांधकाभवलऴमक वध ु ायणा करून घ्माली.उदा-आवन व्मलस्था ,मेण्मा-जाण्मावािी स्लतांत्र भागू, ळायीरयक गयजाांची ऩत ू ा कयण्मावािी व्मलस्था इत्मादी ,ळाऱे त वभालेळक भ त शळषण मोजना याफवलण्मावािी ळाऱे तीर वलू शळषकाांची वबा फोरालन भ भादशती द्माली,प्रत्मष अर्धमाऩन कयताना मेणाऱ्मा वांबाव्म अडचणी जाणभन घाव्मात.त्मा अडचणी तनभाूण शोऊ नमेत म्शणन भ काऱजी घ्माली.उऩाममोजना तमाय िे लाव्मात. ळाऱे तीर वलू वलद्माथींची लगाूलय वबा आमोजजत करून वशकामूतेचे वशजीलनाचे भशत्ल वभजभन द्माले.तवेच आऩल्मा ळाऱे त मेणाऱ्मा अऩांग वलद्माथाांना वाभालन भ घेण्मावलऴमी ल बालबालनाची जोऩावना कयण्मावािी प्रेयणा द्माली,वलळेऴ वलद्मार्थमाांच्मा वांवाधन खोरीवािी जागा उऩरब्ध करून द्माली,अऩांगत्लानव ु ाय वाधन वाभग्री उऩरब्ध करून द्माली.वाधनवाभग्रीची दे खबार कयाली.वभालेळक शळषणावािी अऩांगत्लानव ु ाय प्रत्मेक वलद्मार्थमाूची वोम व्शाली मावािी ळाऱे कडे ळावनाकडभन लेऱोलेऱी वलवलध अनद ु ानाांची व्मलस्था केरी जाते.त्माभऱ ु े वाशजजकच अऩांगाच्मा जीलनात आनांद तनभाूण कयता मेतो.त्मा वलद्मार्थमाूचा फौद्धक भानशवक,बालतनक ल ळैषणणक वलकाव वाधण्माव भदत शोईर.वभालेळक शळषण मळस्ली कयण्मावािी जजल्शा ऩन भ लूवन केंद्र,जजल्शा वाधन केंद्र ,फारक कल्माण कामूकते,स्थातनक वां स्था,शॉजस्ऩटर ब्रेर प्रेव, वलळेऴ ळाऱा,अऩांग एकात्भ मोजना,वभाजकल्मान वलबाग इ.वलवलध वलबागाांळी तनगडीत भनष्ट्ु म वादशत्माचे आदानप्रदान केल्माव मावािी प्रेयणा शभऱते.मळ शभऱते.वभालेळक शळषणाभर्धमे अऩांग फारकाांचा इतय वाभान्म फारकाांवोफत वयु ऱीत वांफांध स्थाऩण्माचा प्रमत्न केरा जातो.शे वलूवाभान्म भर ु े अळा भर ु ाांचे शभत्र,भदतनीव,भागूदळूक फनभ ळकतात वलूवाभान्म भर ु ाांच्मा भदतीने वलळेऴ ल अऩांग भर ु ाांना अर्धमामनाभर्धमे वक ु यता आणता मेऊ ळकते.अवे प्रमत्न ळाऱे ने ल शळषकाांनी कयालेत.माकरयता वलूवभालेळक शळषण व्मलस्थेत वोम कयण्मात आरेरी आशे .मा वलू
DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
www.srjis.com
Page 4228
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
दृष्ट्िीकोनातभन वलचाय केरा अवता वलूवभालेळक शळषणाभर्धमे
शळषकाची
बशभ भका भशत्त्लाची आशे .
शळष्ट्मलत्त ृ ी अऩांग ळाऱे कडभन जादा भागूदळून वलळेऴ
प्रलेळावािी आयषण
वलद्मार्धमाूना
ओऱखऩत्र
शभऱणाये राब ल
लवततगश ृ ात याखील जागा
वलरती
वलूवभालेळक शळषण वलवलध ऩातळ्माांलय फांददस्त मोजना योजगाय, स्लमांयोजगाय वलवलध ळावकीम मोजनाचा राब ऩयीषेवािी अचधकचा लेऱ वलवलध वलरती (ऩयीषा पी,उच्चशळषण पी)
*ऩायां ऩारयक शळषण १)अभ्मावक्रभ ियावलक अवतो. DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
*वलूवभालेळक शळषण १)अभ्मावक्रभ रलचचक अवतो. www.srjis.com
Page 4229
SRJIS/BIMONTHLY/ DR. MRS. NEELIMA NARAYAN TIKHE (4222-4230)
२)अर्धमाऩनाचे स्लरूऩ वभश भ ानव ु ाय
२) अर्धमाऩनाचे स्लरूऩ लैमजक्तक
अवते.
अवते.
३)अर्धमाऩन ऩरयणाभकायक शोण्मालय
३) अर्धमाऩन ऩरयणाभकायक
बय.
शोण्मालय बय.
४)वलऴम केंदद्रतशळषण ऩद्धती.
४)वलद्माथी केंदद्रत शळषण ऩद्धती .
५)बौततक वाधन ववु लधा
५) बौततक वाधन ववु लधा
िीक.
बयऩयभ ल गयजेनव ु ाय.
६)वलळेऴ प्रशळक्षषत शळषक
६)अल्ऩ प्रशळक्षषत शळषक
उऩरब्ध अवतात.
उऩरब्ध
समावेशक शशक्षणातील अडचणी
असान वलळेऴ ल अऩांग
ऩयालरांफन
भानशवक ल बालतनक
वल.शळषणावांदबाूतशभऱणायी अऩण भ ू भादशती शळषक प्रशळषक
ळायीरयक अवभथूता
DEC-JAN, 2017, VOL. 4/19
अऩरयऩक्लता
ळाऱा ल घय
मातीर अांतय
बौततक वाधन
लाशनाची कभतयता
ववु लधा आबाल
लैमजक्तक भागूदळूनाचा ऩारकाचावलश्लाव
www.srjis.com
Page 4230