Oude gevels in moderne tijden

Kunnen waardevolle gevels hersteld worden?

Utrechters die al lang in de stad wonen, hebben het straatbeeld door de jaren zien veranderen. Dat gebeurde ook in de binnenstad, waar veel historische gevels van horeca en winkels de afgelopen decennia zijn aangepast of helemaal verwijderd. De discussie over gevels en winkelpuien laait met enige regelmaat weer op en dat is ook nu weer het geval. Tijd om eens dieper in te gaan op de puien en gevels in onze stad.

Tekst: Ilana Noot / Fotogra e: Bas van Setten, Robert Oosterbroek en Het Utrechts Archief

Kantoorboekhandel Mado (Oudegracht 119) in 1990

De winkelpui is van oorsprong Engels en nog niet zo’n oud fenomeen. Tot ongeveer 1850 kwamen er in Utrecht nog geen winkelpuien voor. Handelswaar werd tot die tijd namelijk verkocht op onder meer markten en later aan huis, onder luifels. De verkoop verplaatste zich echter steeds meer naar binnen, legt Marieke Lenferink uit in haar scriptieonderzoek De historische winkelpui in Utrecht, 1850-2010 uit 2010. Winkels hadden destijds nog een beperkt aanbod, weinig voorraad en producten hadden geen vaste prijzen. Ook mocht iemand niet zomaar een winkel binnenlopen; je werd dan namelijk geacht iets te kopen.

Met de komst van het eerste warenhuis in Parijs, in de jaren zestig van de negentiende eeuw, veranderde de manier van verkopen, aldus Lenferink. Door de mechanisatie werd het mogelijk om goederen in grote hoeveelheden te produceren en op voorraad te hebben. Daarmee verdween het idee dat mensen niet zomaar een winkel konden binnenlopen. Zo ontstonden ook winkelpuien en etalages. Mensen moesten immers meer verleid worden om binnen te komen, nu ze niet meer verplicht waren iets te kopen. Winkeliers probeerden zich te onderscheiden door middel van een opvallende winkelpui of etalage, schrijft Lenferink.

Het aantal winkels nam toe en onder meer de Choorstraat, Zadelstraat en Lijnmarkt werden geliefde winkelgebieden. Later volgden ook de Lange Elisabethstraat, de Steenweg, de Oudegracht en ook buiten de singels was een aantal straten dat steeds meer winkelstraat werd. Het gaat dan onder meer om de Amsterdamsestraatweg, Biltstraat, Jutfaseweg, Kanaalstraat, Westerkade en de Burgemeester Reigerstraat. Begin twintigste eeuw schaarden ook de Lange Viestraat en het gebied rondom het Vredenburg zich in dat rijtje.

De winkelpui was decennialang niet weg te denken uit het straatbeeld, maar dat veranderde vanaf de jaren zestig. In Utrecht zijn een aantal winkelpuien niet aangepast en dus oorspronkelijk, zoals de pui bij Oudegracht 62 en de door Rietveld ontworpen pui van de G-STAR winkel in diezelfde straat. Maar nieuwe systemen, zoals de kunststofpui en het rolluik, hebben er vanaf de jaren zestig voor gezorgd dat veel oude winkelpuien sneuvelden. Ook de komst van grote ketens die hun eigen huisstijl meenamen heeft het uiterlijk van Utrechtse winkelstraten doen veranderen. Misschien wel het bekendste voorbeeld van een gevel die door de jaren heen nogal veranderd is, is de Rembrandtbioscoop aan de Oudegracht 73. De oorspronkelijke art deco-gevel van het Rembrandt Theater, zoals het destijds heette, is tegenwoordig massief zwart en weinig doet nog herinneren aan de art deco-stijl. Ook de gevels van onder meer Steenweg 4 en Oudegracht 151 hebben door de jaren heen nogal wat veranderingen ondergaan (zie afbeeldingen).

Speciale regelingen

In de jaren negentig veranderden de gedachten over de winkelpuien opnieuw, toen steeds meer winkeliers een klassieke winkelpui lieten aanbrengen of de oude pui lieten reconstrueren. Afgelopen dertig jaar was er dus met enige regelmaat aandacht voor de historische gevels, maar er zijn in Utrecht geen speciale regelingen voor eigenaren die de gevel van hun pand bijvoorbeeld zouden willen reconstrueren. In veel andere gemeentes zijn die regelingen er wel, zoals in Haarlem, Leiden, Apeldoorn, Zwolle, Zeist en Weert. Pandeigenaren in die steden kunnen bij de gemeente subsidie aanvragen voor onder meer het herstellen van historische winkelpuien, bijvoorbeeld omdat die door betimmering of wijzigingen aan de puien (deels) verloren zijn gegaan.

Reden voor zo’n subsidieregeling is voor de gemeentes het grote belang van historische horeca- en winkelpuien voor de uitstraling en aantrekkelijkheid van winkelstraten en de binnenstad. De steden vinden dat het herstellen van historische puien kwaliteit terugbrengt en de aantrekkelijkheid, leefbaarheid en economische vitaliteit versterkt. In Haarlem bijvoorbeeld, kunnen pandeigenaren advies en een inspiratiedocument op basis van een bouwhistorische verkenning krijgen. Verder is cofnanciering voor het ontwerp en het herstel van de pui onderdeel van de regeling: maximaal 50 procent en 15.000 euro per pand. Die invulling van de regeling verschilt wel per gemeente.

Hoe zit dat in Utrecht?

Ook in Utrecht staat de binnenstad onder druk, mede door leegstand van winkelpanden. Toch kent Utrecht geen subsidierege-

ling zoals die er in Haarlem en Leiden wel is. Jammer, vinden de vier Utrechtse raadsfracties van PvdA, GroenLinks, D66 en PVV. Begin juni vroegen zij de gemeente - onder meer naar aanleiding van een artikel van DUIC over de gevel van Lange Viestraat 2 - naar het herstel van gevels met bijzondere erfgoedwaarde.

De gemeente gaf afgelopen jaren vergunningen voor de reconstructie van onder meer het voormalige C&A-pand, waar nu Decathlon zit, en het gebouw waar nu House Modernes zit. De gemeente ziet de reconstructie als ‘verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van de binnenstad’. Naar aanleiding van de vragen van de vier raadsfracties heeft de gemeente ook toegezegd te willen adviseren bij het reconstrueren van de puien en oorspronkelijke gevelonderdelen kosteloos over te dragen als eigenaren hun gevel willen herstellen. Het initiatief ligt echter bij de eigenaar en de gemeente gaat niet meebetalen.

Een stap verder gaan

De vier partijen zijn blij dat de gemeente bijdraagt aan de reconstructies, maar willen nog een stap verder gaan in de vorm van een subsidieregeling. Zo’n regeling kan er volgens de fracties toe leiden dat eigenaren er sneller voor kiezen om hun bijzondere gevel te laten herstellen, wat ervoor zorgt dat de binnenstad aantrekkelijker wordt. Het gaat dan om fnanciële ondersteuning én ondersteuning bij de bouwhistorische verkenning en het ontwerp, benadrukken de partijen. Wat betreft Lange Viestraat 2 willen de partijen dat de gemeente meer doet om het herstel van de gevel met oorspronkelijke materialen te stimuleren, omdat onderdelen van de historische pui bewaard zijn gebleven en in een opslag van de gemeente blijken te liggen.

Een ander punt waar de fracties op wijzen, is de zogenoemde Publieksbrochure Historische Winkelpuien. In dat document staan bijzondere winkelpuien uit verschillende tijdsperiodes en stijlen, waaronder de door Gerrit Rietveld ontworpen pui van de G-STAR winkel aan de Oudegracht. De inventarisatie is gemaakt in 2009 en bestaat uit 1.000 winkelpuien, waarvan een deel voorgedragen zou worden voor de gemeentelijke monumentenlijst. De vier fracties zeggen verbaasd te zijn dat dat, twaalf jaar later, nog niet gebeurd is. “Wanneer is de verwachting dat er opvolging wordt gegeven aan die voordracht en waar hangt dit vanaf?”, vragen ze zich af.

De discussie over de historische gevels is in Utrecht dus weer opgelaaid, maar of en hoe de gevels ooit gereconstrueerd zullen worden, is nog even de vraag. Het college van B&W heeft nog niet gereageerd op de vragen over de subsidieregeling van de vier raadsfracties. De winkelpui van Bakkerij W. Abrahamse (Oudegracht 62) in 1984.

De onderpui van The American Lunchroom (Lange Viestraat 2) in 1976 De voorgevel van het Rembrandt theater (Oudegracht 73) ca. 1930.