6
NR. 134 | 14 AUGUSTUS 2021 Kijk voor het laatste Utrechtse nieuws op DUIC.nl
LANG VERDWENEN HISTORISCHE WINKELPUIEN IN UTRECHT:
Kunnen waardevolle gevels hersteld worden? Utrechters die al lang in de stad wonen, hebben het straatbeeld door de jaren zien veranderen. Dat gebeurde ook in de binnenstad, waar veel historische gevels van horeca en winkels de afgelopen decennia zijn aangepast of helemaal verwijderd. De discussie over gevels en winkelpuien laait met enige regelmaat weer op en dat is ook nu weer het geval. Tijd om eens dieper in te gaan op de puien en gevels in onze stad.
Tekst: Ilana Noot / Fotografie: Bas van Setten, Robert Oosterbroek en Het Utrechts Archief
D
e winkelpui is van oorsprong Engels en nog niet zo’n oud fenomeen. Tot ongeveer 1850 kwamen er in Utrecht nog geen winkelpuien voor. Handelswaar werd tot die tijd namelijk verkocht op onder meer markten en later aan huis, onder luifels. De verkoop verplaatste zich echter steeds meer naar binnen, legt Marieke Lenferink uit in haar scriptieonderzoek De historische winkelpui in Utrecht, 1850-2010 uit 2010. Winkels hadden destijds nog een beperkt aanbod, weinig voorraad en producten hadden geen vaste prijzen. Ook mocht iemand niet zomaar een winkel binnenlopen; je werd dan namelijk geacht iets te kopen. Met de komst van het eerste warenhuis in Parijs, in de jaren zestig van de negentiende eeuw, veranderde de manier van verkopen, aldus Lenferink. Door de mechanisatie werd het mogelijk om goederen in grote hoeveelheden te produceren en op voorraad te hebben. Daarmee verdween het idee dat mensen niet zomaar een winkel konden binnenlopen. Zo ontstonden ook winkelpuien en etalages. Mensen moesten immers meer verleid worden om binnen te komen, nu ze niet meer verplicht waren
Kantoorboekhandel Mado (Oudegracht 119) in 1990 iets te kopen. Winkeliers probeerden zich te onderscheiden door middel van een opvallende winkelpui of etalage, schrijft Lenferink. Het aantal winkels nam toe en onder meer de Choorstraat, Zadelstraat en Lijnmarkt werden geliefde winkelgebieden. Later volgden ook de Lange Elisabethstraat, de Steenweg, de Oudegracht en ook buiten de singels was een aantal straten dat steeds meer winkelstraat werd. Het gaat dan onder meer om de Amsterdamsestraatweg, Biltstraat, Jutfaseweg, Kanaalstraat, Westerkade en de Burgemeester Reigerstraat. Begin twintigste eeuw schaarden ook de Lange Viestraat en het gebied rondom het Vredenburg zich in dat rijtje. De winkelpui was decennialang niet weg te denken uit het straatbeeld, maar dat veranderde vanaf de jaren zestig. In Utrecht zijn een aantal winkelpuien niet aangepast en dus oorspronkelijk, zoals de pui bij Oudegracht 62 en de door Rietveld ontworpen pui van de G-STAR winkel in diezelfde straat. Maar nieuwe systemen, zoals de kunststofpui en het rolluik, hebben er vanaf de jaren zestig voor gezorgd dat veel oude winkelpuien sneuvelden. Ook
Het in aanbouw zijnde Kledingmagazijn C&A (Vredenburg 17) in 1939
de komst van grote ketens die hun eigen huisstijl meenamen heeft het uiterlijk van Utrechtse winkelstraten doen veranderen. Misschien wel het bekendste voorbeeld van een gevel die door de jaren heen nogal veranderd is, is de Rembrandtbioscoop aan de Oudegracht 73. De oorspronkelijke art deco-gevel van het Rembrandt Theater, zoals het destijds heette, is tegenwoordig massief zwart en weinig doet nog herinneren aan de art deco-stijl. Ook de gevels van onder meer Steenweg 4 en Oudegracht 151 hebben door de jaren heen nogal wat veranderingen ondergaan (zie af beeldingen). Speciale regelingen In de jaren negentig veranderden de gedachten over de winkelpuien opnieuw, toen steeds meer winkeliers een klassieke winkelpui lieten aanbrengen of de oude pui lieten reconstrueren. Afgelopen dertig jaar was er dus met enige regelmaat aandacht voor de historische gevels, maar er zijn in Utrecht geen speciale regelingen voor eigenaren die de gevel van hun pand bijvoorbeeld zouden willen reconstrueren. In veel andere gemeentes zijn die regelingen er wel, zoals in Haarlem, Leiden, Apeldoorn,
Zwolle, Zeist en Weert. Pandeigenaren in die steden kunnen bij de gemeente subsidie aanvragen voor onder meer het herstellen van historische winkelpuien, bijvoorbeeld omdat die door betimmering of wijzigingen aan de puien (deels) verloren zijn gegaan. Reden voor zo’n subsidieregeling is voor de gemeentes het grote belang van historische horeca- en winkelpuien voor de uitstraling en aantrekkelijkheid van winkelstraten en de binnenstad. De steden vinden dat het herstellen van historische puien kwaliteit terugbrengt en de aantrekkelijkheid, leef baarheid en economische vitaliteit versterkt. In Haarlem bijvoorbeeld, kunnen pandeigenaren advies en een inspiratiedocument op basis van een bouwhistorische verkenning krijgen. Verder is cofinanciering voor het ontwerp en het herstel van de pui onderdeel van de regeling: maximaal 50 procent en 15.000 euro per pand. Die invulling van de regeling verschilt wel per gemeente. Hoe zit dat in Utrecht? Ook in Utrecht staat de binnenstad onder druk, mede door leegstand van winkelpanden. Toch kent Utrecht geen subsidierege-
