1
Actualisa)e Groningen
in opdracht van S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
2
Inhoudsopgave 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Algemeen en belangrijkste conclusies Demografie Economie, bedrijven en arbeidsmarkt Wonen, duurzaamheid Beleid Bijlagen • • • •
Gebiedsindelingen en –kenmerken Begrippen en definities Bronnen Colofon
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
3 6 20 42 54 65
3
Achtergrond en opdracht De Stichting Perspectief Groningen 2025 heeft als doel om samen met Groningers een kanteling in denken èn doen tot stand te brengen. In de praktijk vertaalt zich dat in initiatieven en projecten die zijn gekoppeld aan vier zogenoemde transitiepaden: Ø Groningen Vitaal zorg, veiligheid en zelfredzaamheid Ø Groningen Aantrekkelijk wonen, duurzaam en levensloopbestendig Ø Groningen Werkt innovatie, onderwijs, economie, netwerken binnen en buiten de stad Ø Groningen Compleet infrastructuur, landbouw, ruimtelijke ontwikkeling, stad en ommeland Momenteel (zomer 2017) bestaat behoefte aan een beknopte update van (het kwantitatieve deel van) de sociaaleconomische visie op het gebied, die als onderlegger fungeert (zowel bij de start als in het vervolg) voor ‘Perspectief Groningen 2025’. Doelstelling van de actualisatie van de update is het verkrijgen van zo actueel mogelijk inzichten in de sociaal-economische ‘staat van Groningen’, tegen de achtergrond van de benoemde transitiepaden en de activiteiten in het kader van ‘Perspectief Groningen 2025’ in het algemeen. Gekozen is voor een pragmatische invalshoek op basis van deskresearch, waarbij gebruik gemaakt is van bestaand materiaal (databases, externe studies). Er heeft dus geen specifieke aanvullende kennisverwerving plaatsgevonden. Het onderzoeksgebied omvat de provincie Groningen, waar mogelijk vergeleken met 1) NoordNederland (de drie noordelijke provincies gezamenlijk) en 2) geheel Nederland. Waar het basismateriaal het toelaat, is het Groninger beeld samengesteld op basis van kleinere deelgebieden (voornamelijk gemeenten), waardoor ook relevante verschillen binnen de provincie zichtbaar worden. Uit het eerdere onderzoek is immers gebleken dat de verschillen binnen de provincie Groningen aanzienlijk kunnen zijn.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
4
Leeswijzer Ø Deze rapportage beoogt om met snel interpreteerbare beelden (grafieken, kaarten) en relatief weinig woorden een actueel beeld te geven van Groningen op diverse aspecten en tegen een landelijke achtergrond; op deze wijze kan de lezer zich al bladerend een beeld vormen van de actuele situatie en de recente ontwikkelingen Ø De verschillende onderwerpen en invalshoeken zijn geclusterd naar enkele thema's Ø Afhankelijk van de beschikbaarheid en relevantie van broninformatie bevatten de pagina's een beeld 'per heden' op regionaal niveau, een kaart met gemeentewaarden, ontwikkelingen in de tijd en een korte interpretatie van de getoonde informatie
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
5
Belangrijkste conclusies Ø De vorige verkenning is -achteraf bezien- uitgevoerd in de nadagen van de crisis. Inmiddels ervaren we een stevig conjunctuurherstel. We zien dat ook terug in de belangrijkste indicatoren van Groningen (economie, werkgelegenheid, woningprijzen), maar de rode draad in de bevindingen is dat het herstel in Groningen op veel indicatoren met enige vertraging (vergeleken met de landelijke ontwikkelingen) plaats vindt. Ø De onderscheidende structuurkenmerken van Groningen op de beschouwde thema's zijn nog steeds relevant en een periode van enkele jaren brengt hierin weinig verandering: de stad en haar directe ommeland die zich probleemloos kunnen meten met andere grootstedelijke regio's in ons land, Oost-Groningen en het Veenkoloniale gebied met hardnekkige uitdagingen, het hoge land met ruimte voor ontwikkelingen. Ø Daarin zullen overheidsbeleid en de initiatieven van Perspectief Groningen 2025 op de kortere termijn weinig veranderen. Maar dat wil absoluut niet zeggen dat deze tevergeefs zijn: juist gezien de majeure opgaven blijft het belangrijk om initiatieven te blijven ontplooien en een wenkend perspectief van welvaart en welzijn voor te houden. Ø De cijfers wijzen de goede kant op. Maar ook kwalitatieve bronnen, zoals studies, internetfora, de teneur in beleidsstukken etc. ademen in Groningen een positievere sfeer dan enkele jaren geleden. Uiteraard gevoed door het conjunctuurherstel, (her)waardering voor zaken die voor Groningen relevant zijn (denk aan het klimaataccoord en nadruk op hernieuwbare energie), maar wellicht ook doordat geleidelijk de angel uit de aardbevingsdiscussies is verwijderd. De blik is meer dan ooit op de toekomst gericht, de wind blaast krachtiger in de zeilen en de koers is met meer overtuiging en gedragenheid bepaald. Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
6
2. DemograďŹ e
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
7
DemograďŹ e, groene druk Groene druk (2017) 39 38 37 36 35 34 33 32
nd la er
G ro
ni
N
ng
ed
N
en
oo
rd
r) (P
en ng ni G ro
D
el
fz i
O ve
rig
en jl
O os
t-G ro
om
ni
ge
ng
vi
en
ng
31
101,0 100,5 100,0
Oost-Groningen
Delfzijl eO
Ov. Groningen
Groningen (Pr)
Noord Nl
Nederland
99,5 99,0 98,5 98,0 97,5
20 17
20 16
20 15
20 14
97,0
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
De provincie Groningen kent een relatief lage groene druk (weinig jongeren t.o.v. de middengroep). Binnen de provincie zien we grote verschillen, met een relatief groot verschil tussen delen van Oost-Groningen en (studenten)stad Groningen en delen in West- en Noord-Groningen. In de tijd gezien neemt de groene druk af, zowel landelijk als regionaal, deels doordat personen in de jongste leeftijdsklasse (jonger dan 20 jaar) doorschuiven naar de groep 20-64 jaar.
8
DemograďŹ e, grijze druk Grijze druk (2017) 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0
111 110
Oost-Groningen Groningen (Pr)
nd er ed N
G ro
ni
N
ng
oo
en
rd
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
fz ijl el D
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
0,0
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
109 108 107 106 105 104 103 102 101
20 17
20 16
20 15
20 14
100
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Groningen is nauwelijks 'grijzer' dan geheel Nederland en kent een lagere grijze druk dan Noord-Nederland (waaronder Drenthe). Zowel Oost-Groningen als Delfzijl e.o kennen een relatief hoge grijze druk, anders gezegd: zijn relatief sterk vergrijsd. Op gemeentelijk niveau zien we zeer sterke verschillen, met als uitschieters Haren en Bellingwedde aan de hoge kant en Groningen aan de lage kant. Zowel landelijk als provinciaal/regionaal is sprake van een relatief sterke toename van de grijze druk (vergrijzing), waarbij Oost-Groningen aan kop gaat.
9
DemograďŹ e, bevolkingsmuta)es 2014-2017 Bevolkingsmutatie 2014-2017 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% -0,5% -1,0% -1,5% -2,0% -2,5%
103
Delfzijl eO Noord Nl
nd ed N
N
er
rd oo
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
el D
O os
t-G ro
ni
fz ijl
ng
en
eO
-3,0%
Ov. Groningen Nederland
Groningen (Pr) Nederland
102 101 100 99 98
20 17
20 16
20 15
20 14
97
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
In de periode 2014-2017 nam de bevolkingsomvang van Groningen zeer licht toe, maar minder dan landelijk het geval was. Dit was vooral te danken aan de gemeenten Groningen, Haren en Slochteren, in andere delen van de provincie is sprake van krimp, in Delfzijl e.o in aanzienlijke mate en al gedurende langere tijd.
10
DemograďŹ e, migra)esaldo 2008-2016 10
Saldo binnenlandse migra/e
Migratiesaldo 2008 en 2016
5 0 -5 -10 -15 -20 -25 -30
Oost-Groningen
Delfzijl eO
Ov. Groningen
Groningen (Pr)
Noord Nl
Nederland
-35
20 16
20 15
20 14
20 13
20 12
20 11
20 10
20 09
20 08
-40
Vlagtwedde Pekela Stadskanaal Bellingwedde Loppersum Delfzijl Eemsmond Groningen (gemeente) Menterwolde De Marne Oldambt Grootegast Ten Boer Winsum Hoogezand-Sappemeer Slochteren Appingedam Zuidhorn Bedum Leek Veendam Marum Haren
-30
2016 2008
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
Binnenlandse migratie is – naast buitenlandse migratie en natuurlijke groei (verschil tussen geboorten en sterften) - een belangrijke factor achter mutaties in de bevolkingsomvang. Groningen kent vanaf 2013 een negatief binnenlands migratiesaldo, in vooral Oost-Groningen is dat al geruime tijd aanzienlijk negatief. Vooral Pekela, Stadskanaal en Bellingwedde verloren in 2016 relatief veel inwoners door binnenlandse migratie.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
20
11
Economische par)cipa)e Economische participatie 55 2014
50
2015
2016
45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
De economische participatie van Groningen ligt duidelijk onder die van Nederland (en Noord-Nederland) en is in de periode 2014-2016 verder afgenomen. Binnen de provincie bestaan duidelijke verschillen tussen enerzijds Overig Groningen en anderzijds Oost-Groningen en Delfzijl eo. In de laatste twee regio's is de economische participatie tussen 2014 en 2016 fors afgenomen, in Overig Groningen was deze ontwikkeling een stuk minder negatief.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
12
Inkomen per huishouden Inkomen per huishouden (2014, € 1.000) 37 36 35 34 33 32 31 30 29
107 106
Oost-Groningen Groningen (Pr)
nd er ed N
G ro
ni
N
ng
oo
en
rd
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
fz ijl el D
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
28
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
105 104 103 102 101 100
20 14
20 13
20 12
20 11
99
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Gekozen is voor het inkomen per huishouden (en niet per persoon), omdat de meeste bestedingsbesluiten in huishoudensverband worden genomen. De inkomens per huishouden liggen in Groningen aanzienlijk onder het landelijke cijfer (€ 31.800 vs € 36.200, een verschil van 12%). Het verschil met Oost-Groningen (€ 30.900) is zelfs nog groter (14,6%). In de periode 2011-1014 zijn de verschillen met de landelijke inkomensontwikkeling verder toegenomen. Op gemeenteniveau zien we forse verschillen, met Haren (€43.700) en Zuidhorn (€ 37.600) aan de bovenkant en Groningen en Pekela (beiden € 29.600) aan de onderkant.
13
Kinderen in armoede Kinderen in armoede (2015) 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1%
149 144
Oost-Groningen Groningen (Pr)
nd N
ed
er
rd oo N
en G ro
ni
ng
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
el D
O os
t-G ro
ni
fz ijl
ng
en
eO
0%
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
139 134 129 124 119 114 109 104
20 15
20 14
20 13
20 12
20 11
99
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
De relatief lage inkomens en achterblijvende ontwikkeling daarvan, zien we terug in een relatief groot aandeel kinderen dat in armoede leeft. Vooral Delfzijl eo springt in het oog, zowel absoluut als qua ontwikkeling in de tijd.
14
Uitgesproken schuldsaneringen Q1 2014=100 130 Groningen
120
Noord Nederland
Nederland
110 100 90 80 70 60
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
2015/2
2015/1
2014/4
2014/3
2014/2
40
2014/1
50
In het vierde kwartaal van 2014 zijn in Groningen (provincie) 165 schuldsaneringen uitgesproken. Dat is duidelijk minder dan in de 'piekkwartalen' 2014/2 en 2015/3 (246, respectievelijk 243 uitspraken), maar de daling is minder sterk dan die in geheel Nederland en (vooral) Noord-Nederland.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
15
Maatschappelijke par)cipa)e Maatschappelijke participatie 55 2014
50
2015
2016
45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
In tegenstelling tot de economische participatie ligt de maatschappelijke participatie in Groningen boven het landelijke niveau, Oost-Groningen iets uitgezonderd. Delfzijl eo scoort hoog. Over de hele linie daalt de participatiegraad in de periode 2014-2016 licht, maar de teruggang is veel minder sterk dan bij de economische participatie.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
16
Gezondheid Gezondheid 55 2014
50
2015
2016
45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
Op het gebied van gezondheid zien we een tweedeling binnen de provincie Groningen: Overig Groningen scoort dicht tegen de landelijke cijfers, maar voor Delfzijl eo en vooral Oost-Groningen zijn de waarden duidelijk lager. Tevens valt op dat landelijk in de periode 2014-2016 van een lichte gezondheidsverbetering sprake is, waar in de provincie Groningen en subregio's zich juist een daling heeft voorgedaan.
17
Veiligheid Veiligheid 55 2014
50
2015
2016
45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
Op het punt van veiligheid scoort de provincie Groningen iets onder het landelijke cijfer. Landelijk was sprake van een verbetering in de periode 2014-2016 en provinciaal juist van enige achteruitgang. Op regionaal niveau zijn de onderlinge verschillen gering, per gemeente zien we echter grote verschillen, met aan de 'goede kant' van het spectrum de gemeenten Winsum, Slochteren en Zuidhorn, en aan de andere kant Delfzijl, Appingedam en Groningen.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
18
Trots, tradi)es en beleving wonen en recreëren Ø Groningers hebben positieve gevoelens over de provincie. De meeste inwoners voelen zich er thuis, zijn trots op de provincie en voelen zich zelf ook Groninger. Ø
Geboren en getogen Groningers hebben een sterkere binding dan mensen die niet geboren zijn in Groningen.
Ø De bewoners van het aardbevingsgebied voelen een sterkere binding met de provincie dan mensen die niet in het aardbevingsgebied wonen. Dit ondanks dat mensen zich minder veilig voelen door de aardbevingen. Ø 4 op de 10 panelleden spreekt dagelijks Gronings. Een ruime meerderheid kan de streektaal goed tot zeer goed verstaan (75%). Ø Veruit de meeste Groningers zijn bekend met de Groningse vlag en het Gronings volkslied. (88% resp. 78%). 37% van de panelleden kan het Gronings volkslied helemaal meezingen. Ø Regionale media lijkt belangrijker op het platteland. In vergelijking met stedelingen lezen, luisteren en kijken zij vaker naar regionale en lokale media. Ø Ruim 70% van de panelleden is van mening dat er meer geld moet komen voor het behoud van cultuur historisch erfgoed. Ø De combinatie van rust en ruimte samen met de nabijheid van de stad zien Groningers als groot voordeel van het wonen in de provincie Groningen. Ø De grootste nadelen van het wonen in Groningen zijn de aardbevingen, de (geringe) werkgelegenheid en de grote afstanden. Ø Groningers vinden dat de provincie een aantrekkelijke vakantiebestemming is voor toeristen uit andere provincies en ook voor buitenlanders. Ø Op nummer 1 als populaire vakantiebestemming staat een bezoek aan de stad Groningen. Bron: Sociaal Planbureau Groningen, Groninger Panel (n=4.700 > 18 jr), januari 2015 Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Mening van Groningers over tweedeling in de samenleving en gewenst leiderschap Ø De opvattingen over migratie, de EU en (politiek) vertrouwen verschillen sterk onder hoog- en laagopgeleide Groningers. Dit komt overeen met het landelijk beeld. Ø Er zijn verschillen in opvattingen over migratie, de EU en (politiek) vertrouwen tussen krimpregio’s en niet-krimpregio’s. Er zijn geen verschillen gevonden voor het aardbevingsgebied. Ø Groningers voelen zich over het algemeen weinig vertegenwoordigd door de politiek. De onvrede over de gevestigde politiek is sterker onder laagopgeleiden en inwoners in de krimpgebieden. Ø Groningers verwachten van toekomstige (politieke) leiders vooral visie en oog voor de (verschillen in de) samenleving. De toekomstige leiders moeten een verbindende rol spelen in de samenleving. Ø Volgens ruim een kwart van de Groningers zou het goed zijn als het bestuur van het land wordt overgelaten aan enkele krachtige leiders. De animo voor sterke leiders is sterker naarmate men minder vertrouwen heeft in de politiek. Ø Hoe gaat het al met al met Nederland? 30% van de Groningers denkt dat het de goede en 60% denkt dat het de verkeerde kant op gaat met Nederland. Dit komt overeen met het landelijk beeld. Bron: Sociaal Planbureau Groningen, Groninger Panel (n=4.700 > 18 jr), december 2016
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
19
20
3. Economie, bedrijven, arbeidsmarkt
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
21
BRP volumemuta)es BRP volumemutaties per jaar incl. gas
BRP volumemutaties per jaar excl. gas
6
3 2014
4
2015
2016 2
2 0
1
-2
0
-4 -6
-1
-8 -2
nd
2014
2015
2016
Groningen
Friesland
Drenthe
Nederland
N
ed
er
rd oo N
en ng
2013 -3
G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
-10
De aanhoudende krimp in de aardgaswinning is terug te zien in de economieĂŤn van de drie noordelijke provincies. Exclusief aardgaswinning kenden Groningen en Friesland in 2016 een groei van 2,2% en Drenthe 2,3%. Inclusief aardgaswinning kromp de economie van Groningen met 1,7% en hadden Friesland en Drenthe een groei van 1,7% en 1,5%. De economische groei van Nederland was inclusief aardgaswinning ook bescheidener (2,2% tegen 2,5% exclusief het gas). (bron: CBS)
22
Conjunctuur: faillissementen en vacatures 250
Faillissementen gem. periode = 100, 3mnds voortschrijdend Groningen (Pr)
200
Noord Nl
180
Openstaande vacatures Q1 2014 = 100
170
Nederland
Groningen (Pr)
160
Noord Nl
Nederland
150 150
140 130
100
120 110
50
100
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
2015/2
2015/1
2014/4
2014/3
2014/2
80
2014/1
feb.-17
apr.-17
okt.-16
dec.-16
aug.-16
jun.-16
apr.-16
feb.-16
okt.-15
dec.-15
jun.-15
aug.-15
apr.-15
feb.-15
dec.-14
okt.-14
aug.-14
jun.-14
feb.-14
0
apr.-14
90
Zowel landelijk als provinciaal (gegevens op een lager regionaal niveau zijn niet beschikbaar) vertaalt het herstel van de conjunctuur zich in lagere faillissementscijfers. Het patroon van Groningen toont grotere uitschieters dan dat van Nederland (bij kleinere aantallen kunnen uitschieters relatief groter zijn), maar op de lange termijn bezien normaliseert het Groningse failissementscijfer. Het conjunctuurherstel vertaalt zich ook in Groningen in een toenemend aantal openstaande vacatures. Waar landelijk sprake was van herstel vanaf eind 2014, deed zich dat in Groningen pas (globaal) een jaar later voor, waardoor nog steeds van (enige, verminderende) achterstand sprake is.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
23
ConjunctuurenquĂŞte: beoordeling economisch klimaat 20
2017/3
2017/2
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
Nederland
2015/2
2017/3
2017/2
2017/1
2016/4
-20
2016/3
-20
2016/2
-15 2016/1
-15 2015/4
-10
2015/3
-10
2015/2
-5
2015/1
-5
2014/4
0
2014/3
0
2014/2
5
2015/1
Nederland
5
2014/1
Noord Nl
10
2014/1
10
Groningen (Pr)
15
Noord Nl
2014/4
Groningen (Pr)
15
Diensten
2014/3
Industrie
2014/2
20
Ondernemers in de Groningse industrie beoordelen het economisch klimaat met meer uitschieters dan landelijk. In het vroege conjunctuurherstel (tot medio 2015), waren zij iets pessimistischer, daarna volgde een periode van groter optimisme. De meest recente cijfers (3e kwartaal 2017) duiden op kleine verschillen tussen Groningen en Nederland. Het patroon voor de dienstverleners toont eveneens een opgaande lijn, maar de uitschieters zijn minder groot dan bij de industrie. Per saldo zijn de Groningse dienstverleners positief over de conjunctuur, maar wel minder uitgesproken dan landelijk. Betreft CBS conjunctuurenquĂŞte, saldo ondernemersoordeel economisch klimaat afgelopen 3 maanden; regionale gegevens ontbreken.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
24
ConjunctuurenquĂŞte: produc)e en beze_ng 30
15
Groningen (Pr)
Groningen (Pr)
Noord Nl
20
Noord Nl
Nederland
15
Nederland
10
10
5
5
0
0
2017/3
2017/2
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
2015/2
2015/1
2014/4
2017/3
2017/2
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
2015/2
2015/1
-20
2014/4
-15
2014/3
-15 2014/2
-10 2014/1
-10
2014/3
-5
-5
2014/2
20
Diensten
25
2014/1
25
30
Industrie
Veel paralellen met de voorgaande pagina: conjunctuurherstel, maar Groningen is iets minder optimistisch dan Nederland. De recente terugval in het oordeel van de industrie (m.n. in het tweede kwartaal van 2017) is opvallend. Binnen de dienstverlening zijn Groningse ondernemers minder positief dan landelijk het geval is, maar het herstel in 2017 is wel opvallend. Betreft CBS conjunctuurenquĂŞte, saldo ondernemersoordeel productie en bezettingsgraad afgelopen 3 maanden; subregionale gegevens ontbreken.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
25
Consumentenvertrouwen 20,0
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2015/4
2015/3
Noord-Nederland
2015/2
2015/1
-20,0
2017/1
-20,0
2016/4
-15,0 2016/3
-15,0 2016/2
-10,0
2016/1
-10,0
2015/4
-5,0
2015/3
-5,0
2015/2
0,0
2015/1
0,0
2014/4
5,0
2014/3
5,0
2014/2
10,0
2014/1
10,0
Nederland
2016/1
15,0
Noord-Nederland
2014/3
Nederland
2014/2
15,0
Koopbereidheid
2014/4
Economisch klimaat
2014/1
20,0
Het vertrouwen in het economisch klimaat heeft zich duidelijk hersteld, maar Noorderlingen blijven iets terughoudender dan Nederlanders in het algemeen. Bij de eigen koopbereidheid zien we een vergelijkbaar patroon, waarbij de verschillen tussen Noorderlingen en Nederlanders volgens de meest recente cijfers (1e kwartaal 2017) zijn verdwenen. CBS Consumentenvertrouwen, Noord-Nederland (gegevens per provincie niet beschikbaar) en Nederland; 0 = evenveel optimisten als pessimisten
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
26
Concurren)evermogen Concurrentievermogen 65 2014
60
2015
2016
55 50 45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
Op concurrentievermogen (samengestelde indicator, zie begrippenlijst op pag. 67) scoort Groningen boven het landelijke gemiddelde, vooral dankzij Overig Groningen. Oost-Groningen scoort op deze indicator aanzienlijk lager. Opvallend is de dalende trend van Overig Groningen in de periode 2014-2016.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
27
Kennis Kennis 60 2014
55
2015
2016
50 45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
Op de indicator 'Kennis' scoort Groningen bovengemiddeld (en aanzienlijk beter dan Noord-Nederland), dankzij een forse bijdrage van Overig Groningen, waarbinnen de stad Groningen als uitschieter, gevolgd door de gemeente Haren. De waarden van de twee andere regio's zijn bescheiden, met de gemeenten Appingedam, Bellingwedde en Pekela aan het andere uiterste van het spectrum. Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
28
Innova)e Ø Gebrek aan financiële middelen blijft een belangrijke belemmerende factor voor innovatie ambities van bedrijven. Ø Er is de voorbije jaren een breed scala aan innovatieregelingen ontwikkeld die mkb’ers in Noord-Nederland financiële ondersteuning zou kunnen verlenen bij het uitvoeren van innovatie activiteiten. Ø De meeste van deze regelingen zijn nog relatief onbekend bij ondernemers in NoordNederland en slechts een beperkt aantal respondenten gebruikt deze regelingen. Ø Ondernemers geven aan te weinig te weten van de verschillende regelingen en vermoeden dat het aanvragen van subsidie teveel rompslomp oplevert. Ø 46% van de bevraagde bedrijven heeft in de periode 2014-2016 geen organisatorische innovatie ingevoerd. Ø Het verminderen van de fragmentatie en het optimaliseren van coördinatie tussen verschillende beleidsniveaus lijkt een belangrijke uitdaging die kan helpen om te komen tot een meer overzichtelijk innovatie-subsidielandschap.
Bron: Noord-Nederlandse Innovatiemonitor 2017 (MKB) Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
29
Snel internet
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
30
Banen totaal, groei 2013-2016 102 101
Oost-Groningen Groningen (Pr)
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
100 99 98 97 96
20 16
20 15
20 14
20 13
95
In de tijd gezien (2013-2016), ontwikkelt de werkgelegenheid zich in Groningen minder gunstig dan landelijk het geval is; het conjunctuurherstel heeft zich in termen van werkgelegenheid vertraagd aangekondigd. Landelijk ligt de werkgelegenheid in 2016 weer boven het niveau van 2013, in geheel Groningen is dat nog niet het geval. Overig Groningen onderscheidt zich in dit opzicht in positieve zin van de andere deelregio's. In absolute zin groeide het aantal banen in de gemeente Groningen in deze periode nog met 2.180; Veendam was de grootste krimper met 980 banen, gevolgd door HoogezandSappemeer (-820 banen).
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
31
Banen per 1.000 personen 15-65 jaar Banen per 1.000 personen 15-65 jaar (2016) 800 750 700 650 600 550 500 450 400 350
102
Oost-Groningen Groningen (Pr)
nd er ed N
G ro
ni
N
ng
oo
en
rd
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
fz ijl el D
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
300
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
101
100
99
98
20 16
20 15
20 14
20 13
97
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Gerelateerd aan de bevolkingsomvang (15-65 jaar) telt Overig Groningen nagenoeg evenveel banen als landelijk het geval is. De waarden voor Delfzijl eo en met name Oost-Groningen liggen aanzienlijk lager. Per gemeente bestaan aanmerkelijke verschillen: Groningen, Leek en ook Delfzijl zijn regionale werkgelegenheidshotspots, Loppersum, Ten Boer, Pekela en Menterwolde hebben relatief (afgezet tegen de bevolkingsomvang) weinig banen.
32
Banen, absolute muta)es 2013-2016 Landbouw Oost-Gr.
Delfzijl eO
Ov. Groningen
Groningen (Pr)
2014 2015 2016 totaal 3 jaar 2014 2015 2016 totaal 3 jaar 2014 2015 2016 totaal 3 jaar 2014 2015 2016 totaal 3 jaar
-30 -100 10 -120 -60 -10 40 -30 -140 -120 10 -250 -230 -230 60 -400
Industrie
Handel
-10 0 -140 -150 -410 -30 -170 -610 -680 -540 -130 -1350 -1100 -570 -440 -2110
Collect. DienstZakelijke Dienst Ov. Dienst
-10 -200 70 -140 -20 -160 90 -90 -370 860 400 890 -400 500 560 660
-20 -260 -790 -1070 30 0 -90 -60 -810 550 1050 790 -800 290 170 -340
-280 -640 40 -880 -160 40 0 -120 690 -160 10 540 250 -760 50 -460
-50 -30 0 -80 0 -10 20 10 -240 -180 170 -250 -290 -220 190 -320
Recr. Toerisme Totaal
-30 -150 110 -70 -10 20 10 20 20 230 380 630 -20 100 500 580
-400 -1230 -810 -2440 -620 -170 -110 -900 -1550 410 1510 370 -2570 -990 590 -2970
In Oost-Groningen heeft zich in absolute zin in de laatste drie jaar het grootste banenverlies voorgedaan en is (tot en met 2016) nog steeds sprake van krimp. Ook Delfzijl eo verliest over de gehele linie werkgelegenheid. Overig Groningen schrijft inmiddels weer groene cijfers, maar dat is nog onvoldoende om de krimp in de twee andere regio's op te vangen. Sectoraal gezien zit de grootste krimp bij de industrie; handel en recreatie en toerisme zijn regionale groeisectoren.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Groningers kri)sch over werkgelegenheid in de regio Ø Een groot deel van de Groningers (ruim 40%) is ontevreden over het aanbod van werk in de regio. In de krimpgebieden is de ontevredenheid over werk in de regio het grootst (64% ontevreden). Ø 50-plussers en laag opgeleiden zijn het meest kritisch over de werkgelegenheid in de buurt. Zowel voor zichzelf als in het algemeen. Ø Een half uur tot een uur reistijd is voor ruim de helft van de Groningers acceptabel (55%). Ø Twee derde van de Groningers is binnen een half uur reizen op de werkplek. Plattelanders hebben vaker een langere reisafstand dan stedelingen. Bron: Sociaal Planbureau Groningen, Groninger Panel (n=4.700 > 18 jr), juni 2016
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
33
34
Banen agrarisch 101 100
Oost-Groningen Groningen (Pr)
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
99 98 97 96 95 94 93 92
Groei 2013-2016 per gemeente 20 16
20 15
20 14
20 13
91
De agrarische sector is voor de Groningse werkgelegenheid van relatief grote betekenis, vooral in de meer landelijke gemeenten. In dergelijke gemeenten is het niet ongebruikelijk dat 1 op de 7 banen agrarisch is. Zowel landelijk als provinciaal is sprake van krimp van de agrarische werkgelegenheid, mede als gevolg van toegenomen schaalvergroting en mechanisatie.
Aandeel werkgelegenheid 2016
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
35
Banen industrie Oost-Groningen Groningen (Pr)
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
20 16
20 15
20 14
Groei 2013-2016 per gemeente 20 13
102 101 100 99 98 97 96 95 94 93 92 91 90 89 88
Ook in de industrie staat de werkgelgenheid onder druk. In Groningen nam in de periode 2013-2016 de industriewerkgelegenheid met 4,5% af, landelijk was dat 1,4%. Vooral in Delfzijl eo is sprake geweest van een zeer forse krimp. Desondanks blijft de industrie voor de Groningse werkgelegenheid van relatief grote betekenis. Landelijk is 15,9% van de banen in deze sector te vinden, tegenover 16,4 voor Groningen. Vooral Hoogezand-Sappemeer (37,4%), Grootegast (33,6%) en Delfzijl (28,6%) zijn echte industriegemeenten.
Aandeel werkgelegenheid 2016
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
36
Banen collec)eve diensten 102 101
Oost-Groningen Groningen (Pr)
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
100 99 98 97 96 95
Groei 2013-2016 per gemeente 20 16
20 15
20 14
20 13
94
Aandeel werkgelegenheid 2016
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
De collectieve dienstverlening (onderwijs, overheid, zorg etc.) is voor Groningen van relatief grote betekenis: 37,2% van de werkgelegenheid bevindt zich in deze sector, tegenover 29,9% landelijk. Echte dienstverlenende gemeenten zijn Haren (48,9%) en Groningen (45%). De werkgelegenheid in de collectieve dienstverlening stond in de afgelopen jaren enigszins onder druk, vooral in OostGroningen. Maar in Overig Groningen was daarentegen sprake van een bovengemiddelde groei, vooral dankzij ruim 1.050 extra banen in deze sector in de stad Groningen. Veendam verloor daarentegen 730 banen in de collectieve dienstverlening tussen 2013 en 2016. Verlies in de ene, en winst in de andere gemeente kan samenhangen met verplaatsing van activiteiten.
37
Banen recrea)e en toerisme
Groei 2013-2016 per gemeente
Aandeel werkgelegenheid 2016
Ov. Groningen Nederland
20 16
20 15
Delfzijl eO Noord Nl
20 14
Oost-Groningen Groningen (Pr)
20 13
108 107 106 105 104 103 102 101 100 99 98 97 96 95 94 93 92
Toerisme en recreatie zijn in opkomst, landelijk nog meer dan in Groningen. Landelijk bedraagt het werkgelegenheidsaandeel inmiddels 6,6%, in Groningen 6,8%. Gemeenten waarvoor deze sector relatief belangrijk is, zijn De Marne (13,6%) en Ten Boer (7,4%). Op regionaal niveau vinden we de grootste werkgelegenheidsgroei in de periode 2013-2016 in Overig Groningen (mede dankzij een groei van 7,6% in de gemeente Groningen), maar ook Delfzijl heeft in deze periode een mooie groei gekend (+10,4%).
38
Banen, groei 2013-2016 groot- en kleinbedrijf Banen kleinbedrijf, 2013-2016
-10% Landbouw Handel Collectieve D. Totaal
-15%
r) (P
en
en
ng
Industrie Zakelijke D. Overige D.
G ro
ni
ng
ni O v. G ro
eO el D
ng ni t-G ro O os
ed
fz ijl
en
nd er la
N rd oo N
en ng G ro
ni
Landbouw Handel Collectieve D. Totaal
-20%
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
-20%
N
-15%
Industrie Zakelijke D. Overige D.
nd
-10%
er la
-5%
ed
-5%
l
0%
N
0%
rd
5%
oo
5%
N
10%
N
Banen grootbedrijf, 2013-2016 10%
Het grootbedrijf verloor in de periode 2013-2016 in Groningen 9.600 banen, in het kleinbedrijf bedroeg het werkgelegenheidsverlies 1.160 banen. Vooral de industrie in Delzijl eo kende een relatief groot werkgelegenheidsverlies. Bij het kleinbedrijf zien we vooral een toename van de werkgelegenheid in de handel en – vooral in Oost-Groningen) de industrie. De zakelijke dienstverlening in het kleinbedrijf staat vooral in Oost-Groningen en Delfzijl eo onder druk, hetgeen mogelijk samenhangt met de trend van schaalvergroting en ruimtelijke clustering.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
39
Exporterende en snelgroeiende ves)gingen Aandeel exporterende vestigingen
Aandeel snelgroeiende bedrijven
7%
20 2013
2014
2015
2013
18
6%
2014
2015
16
5%
14
4%
12 10
3%
8
2%
6 4
1%
2
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
eO fz ijl el D
ni t-G ro O os
N
ed
er
ng
la
en
nd
l N oo N
en ng ni G ro
rd
(P
en ng ni O v. G ro
D
el
fz ijl
en ng ni t-G ro O os
r)
0
eO
0%
Het aandeel exporterende vestigingen vertoont in de periode 2013-2015 een dalende trend en ligt in Groningen duidelijk lager dan landelijk het geval is. Oost-Groningen telt binnen de provincie nog het grootste aandeel exporterende vestigingen. Bij het aandeel snelgroeiende vestigingen zien we een min of meer vergelijkbaar patroon, met als uitzondering (in 2013 en 2014) Delfzijl eo, met een relatief groot aandeel snelgroeiende vestigingen.
40
Aandeel ZZP-ers banen Aandeel ZZP-ers banen 16% 2013
14%
2014
2015
12% 10% 8% 6% 4% 2%
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
0%
De betekenis van ZZP-ers (zelfstandigen zonder personeel) voor de werkgelegenheid neemt toe, zowel regionaal als landelijk. Vooral voor Oost-Groningen zijn zij belangrijk, daar is inmiddels 1 op de 7 banen van een zzp-er. Vooral voor Loppersum (46,1%), Winsum (43,5%) en Grootegast (37,2%) is de bijdrage van zzp-ers aan de totale werkgelegenheid zeer aanzienlijk. Delfzijl (8,2%) en Groningen (6,5) scoren onder het landelijke cijfer (11,3%), wat waarschijnlijk meer een 'noemer-' dan een 'tellerverklaring' heeft: relatief veel werkgelegenheid in niet-zzp-bedrijven.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
41
Werkloosheid Werkloosheid (2016) 8% 8% 7% 7% 6% 6% 5% 5% 4% 4%
10% 10%
Oost-Groningen Groningen (Pr)
nd N
ed
er
rd oo N
en G ro
ni
ng
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
el D
O os
t-G ro
ni
fz ijl
ng
en
eO
3%
Delfzijl eO Noord Nl
Ov. Groningen Nederland
9% 9% 8% 8% 7% 7% 6% 6%
20 16
20 15
20 14
20 13
20 12
5%
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
De werkloosheid ligt in Groningen en de subregio's duidelijk boven het landelijke cijfer. Ook in de provinciale en regionale werkloosheidscijfers is het conjunctuurverloop zichtbaar, waarbij de daling van de werkloosheid zich in Groningen globaal een jaar later heeft voorgedaan dan landelijk. Opvallend is dat de werkloosheid in Overig Groningen hoger ligt dan in Oost-Groningen en Delfzijl eo. Hierin zien we de hoge werkloosheid van de stad Groningen terug (9,1%). Het is niet ongebruikelijk dat grote steden een relatief hoog werkloosheidscijfer hebben.
42
4. Wonen, duurzaamheid
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
43
Woonomgeving Woonomgeving 60 2014
55
2015
2016
50 45 40 35 30 25
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
20
Ten aanzien van de woonomgeving (samengestelde indicator, inclusief voorzieningen, zie begrippenlijst op pag. 67) scoort Groningen lager dan landelijk en zien we (evenals landelijk) een lichte daling in de tijd. Tussen de regio's zien we grote verschillen, waarbij Overig Groningen duidelijk hogere waarden behaalt dan de twee andere regio's. Delfzijl eo heeft in de periode 2014-2016 een forse afname van de score gekend. Tussen buurgemeenten kunnen aanzienlijke verschillen bestaan. De gemeente Vlagtwedde scoort het hoogst, gevolgd door de gemeente Groningen.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
44
Leecaarheid, afwijking van landelijk gemiddelde Leefbaarheid, afwijking t.o.v. landelijk gemiddelde 4 2012
2
2014
0 -2 -4 -6
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
-8
Groninger Panel juni 2016 • Gemiddeld waarderen Groningers de leefbaarheid met een 7,6. Inwoners van de krimpgebieden en het aardbevingsgebied waarderen de leefbaarheid een fractie lager. • Ruim driekwart van het panel geeft aan dat de leefbaarheid in de afgelopen 12 maanden gelijk is gebleven. 8% ziet een (sterke) vooruitgang, 16% een (sterke) achteruitgang. • Het sluiten van voorzieningen, leegstand en achterstallig onderhoud van panden en tuinen zorgen voor deze achteruitgang. Net als overlast en de afname van sociale contacten. • 63% ziet de afname van het aantal inwoners op het platteland als een negatieve ontwikkeling. Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Op provinciaal niveau scoort Groningen qua leefbaarheid (samengestelde indicator, zie begrippenlijst) nagenoeg op het landelijke cijfer. Op regionaal niveau zijn er aanzienlijke verschillen, met enerzijds Overig Groningen en anderzijds OostGroningen en Delfzijl eo, waarbij laatstgenoemde regio tussen 2012 en 2014 een aanmerkelijke verslechtering te zien heeft gegeven. Ook tussen gemeenten zijn de verschillen aanzienlijk.
45
Invloed op de directe leefomgeving Ø Een kwart van de Groningers vindt dat ze voldoende invloed kan uitoefenen op hoe hun leefomgeving er uit ziet. Ruim een derde (37%) vindt dat niet. Ø Bijna één op de drie Groningers denkt of praat wel eens mee over plannen in de wijk. De manier waarop ze meedenken/meepraten, is vooral door actief betrokken te zijn bij dorpsbelangen/dorpsraden en door het onder de aandacht brengen van ideeën bij de gemeente. Ø Veruit de meeste Groningers wensen (actief) betrokken te worden bij plannen voor hun directe woonomgeving (88%). Een op de acht Groningers (12%) wenst niet betrokken te worden; onder laagopgeleiden ligt dit iets hoger (21%). Ø Veel bewoners vinden ‘digitale participatie’ een geschikte vorm om betrokken te worden bij plannen in dorp of wijk. Hoger opgeleiden willen vaker actief meedenken dan lager opgeleiden. Ø De wijze waarop burgers betrokken (willen) worden in hun dorp of wijk is niet voor iedereen gelijk. Ze verschillen in stijl van betrokkenheid. Bron: Sociaal Planbureau Groningen, Groninger Panel (n=4.700 > 18 jr), april 2017
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Neeo woonquote huurders
Netto woonquote huurders (2015) 36 35 35 34 34 33
nd N
ed
er
rd oo N
en ng G ro
ni
la
N
l
r) (P
en ng ni
fz ijl el D
O v. G ro
O os
t-G ro
ni
ng
en
eO
33
Landelijk besteden huurders 33,6% van hun inkomen aan huur, in de provincie Groningen ligt dat op 34,2%. Binnen de provincie bestaan verschillen, met Oost-Groningen met een waarde van 35,2% als uitschieter. In dat percentage zien we ook de gemiddeld lagere inkomens terug (zie pag. 12). De gemeenten Oldambt, Haren en Bellingwedde kennen zelfs huurquoten van boven de 36%.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
46
47
Woningverkopen 240
130
Aantal verkochte woningen Q1 2014=100
220 200
Verkoopprijs verkochte woningen Q1 2014=100
Groningen (Pr)
125
Groningen (Pr)
Noord Nl
120
Noord Nl
Nederland
115
Nederland
180
110
160
105
140
100 95
120
2017/2
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
2015/2
2015/1
2014/4
2014/3
2014/2
2017/2
2017/1
2016/4
2016/3
2016/2
2016/1
2015/4
2015/3
2015/2
2015/1
2014/4
2014/3
80
2014/2
80
2014/1
85 2014/1
90
100
De woningverkopen tonen binnen een jaar een seizoenpatroon (top in het vierde kwartaal, dal in het eerste) en in de weergegeven periode duidelijk een opwaartse trend. In de tijd gezien lopen de Groninger en landelijke patronen goeddeels gelijk (recente gegevens op gemeenteniveau ontbreken). De prijsontwikkeling van verkochte woningen toont eveneens herstel, vanaf medio 2016 in Groningen zelfs iets sterker dan de landelijke ontwikkeling. We zien regionaal nog wel een fors verschil tussen de gemiddelde verkoopprijs van woningen. Deze bedroeg in het 2e kwartaal in Nederland â‚Ź 260.600, tegenover â‚Ź 204.000 in Noord-Nederland en â‚Ź 198.400 in de provincie Groningen.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Effect van aardbevingen op huizenprijzen in Groningen (1/2) Ø De prijzen in het risicogebied lagen vóór 'Huizinge' (in de periode van 1 januari 2011 tot en met 15 augustus 2012) niet significant lager dan in gebieden die niet te maken hebben met aardbevingen, maar voor het overige goed vergelijkbaar zijn. Ø Sinds 'Huizinge' (in de periode van 16 augustus 2012 tot en met 30 september 2015) hebben de huizenprijzen zich in het risicogebied - gecorrigeerd voor andere ontwikkelingen die van invloed zijn geweest op de prijsontwikkeling van woningen wel ongunstiger ontwikkeld dan op de referentielocaties. Ø Het gemiddelde effect ligt rond de twee procent. Het gevonden gemiddelde prijsverschil is groter op plekken waar zich in het verleden veel bevingen hebben voorgedaan en kleiner als al voor herstel van fysieke aardbevingsschade is gecompenseerd. Ø Nb Onderzoek van De Kam (2016) toont duidelijk hogere effecten van de bevingen op de huizenprijzen. Deze grotere impact van de bevingen op de huizenprijzen lijkt echter niet zozeer het gevolg van de bevingen maar veeleer van de aantrekkingskracht van de stad Groningen enerzijds en de bevolkingskrimp in het noordoosten van de provincie anderzijds, Bron: Bosker, M., H. Garretsen, H. , G. Marlet, R. Ponds, J. Poort, C. van Woerkens (2016), “Aardbevingen, bevolkingskrimp en de compensatie voor waardedaling in Groningen.”, Economisch Statistische Berichten, 28 april 2016.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
48
Effect van aardbevingen op huizenprijzen in Groningen (2/2)
49
De gemiddelde waardedaling per woning over het gehele gebied is € 5.000 euro, 3% van de woningwaarde. Maar de waardedaling varieert sterk per gebied, met als hoogste bedrag op gemeenteniveau bijna € 20.000 in Ten Boer, in enkele kleine kernen zoals Toornwerd, Sint Annen en Thesinge loopt het op tot rond € 26.000 per woning.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Bron: De Kam 2016
Ervaringen van huizenverkopers in het aardbevingsgebied Ø De woningmarkt zit op slot. Huizen staan jaren te koop en gaan vaak alleen in andere handen over wanneer de verkopers flink in prijs zakken. Ø Het stigma 'aardbevingen' zorgt ervoor dat er weinig kopers van buiten het gebied komen. Niet-Groningers kijken niet naar de verschillen in aardbevingsimpact binnen de regio, maar ze mijden het hele gebied. Ø Slechts bewoners van Noord- en Midden-Groningen grijpen de kans om voor een gunstige prijs een groter/geschikter huis in eigen regio te kopen. In specifieke marktsegmenten is daarom nog steeds omzet, soms met een kortere verkoopduur en een redelijke prijs. Ø Als de verkoop wel lukt, verhuist men vaker dan elders naar buiten de regio. Bron: RUG, prof. G. De Kam, 19 juli 2017 (enquête onder 1.223 verkopers vanaf zomer 2016)
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
50
51
Vermogen zonnepanelen Vermogen zonnepanelen (kWp/1000 inwoners, 2015) 350 300 250 200 150 100 50
nd
G ro
ni
N
ed
er
rd N
oo
en ng
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
el D
O os
t-G ro
ni
fz ijl
ng
en
eO
0
12.000 10.000
Oost-Groningen
Delfzijl eO
Ov. Groningen
Groningen (Pr)
Noord Nl
Nederland
8.000 6.000 4.000 2.000
20 15
20 14
20 13
20 12
20 11
20 10
0
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Gerelateerd aan de bevolkingsomvang wekt Groningen – en daarbinnen vooral Delfzijl eo - veel energie met zonnepanelen op. Ook in de tijd gezien is de groei aanzienlijk, met een explosieve groei van het opgestelde vermogen in Delfzijl eo, mogelijk als gevolg van beschikbare middelen (compensatie) vanwege aardbevingsschade.
52
Windvermogen op land Opgesteld windvermogen (land, MW per 1.000 inw. 2015) 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5
nd
G ro
ni
N
ed
er
rd N
oo
en ng
la
N
l
r) (P
en ng ni O v. G ro
el D
O os
t-G ro
ni
fz ijl
ng
en
eO
0,0
180 170 160
Oost-Groningen
Delfzijl eO
Ov. Groningen
Groningen (Pr)
Noord Nl
Nederland
150 140 130 120 110
20 15
20 14
20 13
20 12
20 11
20 10
100
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
Met een opgesteld vermogen (op land) van 446 MW (Nederland 3.155 MW) is Groningen een belangrijke leverancier van duurzame energie. Met de aanlanding van op zee gewonnen windenergie neemt de betekenis van Groningen (c.q. de Eemshaven) als stopcontact van Nederland nog verder toe.
Groningers over milieu, energiebesparing en duurzaamheid Ø Een ruime meerderheid van de Groningers (65%) maakt zich zorgen over het milieu en de klimaatveranderingen. Ø
Deze zorgen hebben vooral betrekking op de ontwikkeling van klimaatveranderingen voor toekomstige generaties, evenals milieuvervuiling, het broeikaseffect en stijging van de zeespiegel.
Ø De meeste panelleden vinden dat media de milieuproblematiek niet groter maken dan het daadwerkelijk. Ruim een kwart (28%) vindt dat wel. Ø De meeste woningeigenaren hebben dubbelglas in hun eigen woning (91%). Ruim de helft heeft groene stroom en/of gevelisolatie. Relatief veel woningeigenaren zijn van plan om zonnepanelen en/of een slimme thermostaat aan te schaffen. Ø Veel Groningers scheiden hun afval (92%) of gebruiken spaarlampen (82%). Biologische producten worden wat minder frequent gekocht (33%). Ø Gemiddeld geven panelleden zichzelf een 6,9 voor de mate waarin zij zichzelf milieubewust vinden. Ouderen vinden zichzelf milieubewuster dan jongvolwassenen. Ø Een ruime meerderheid van de Groningers wil graag geïnformeerd worden over initiatieven gericht op het verbeteren van het milieu in de eigen buurt, 1 op de 5 panelleden wil ook actief deelnemen. Ø De voornaamste reden om mee te doen aan een buurtinitiatief is om zo een bijdrage te leveren aan het milieu. Ruim een kwart wil deelnemen omdat het leuk is iets met buurtgenoten te ondernemen. Ø Eén op de acht Groningers vindt dat er in de eigen buurt veel aandacht wordt besteed aan het milieu. Ruim de helft van de panelleden ziet graag meer zonnepanelen in de buurt, iets minder dan een kwart ziet graag (meer) windmolens in de omgeving. Bron: Sociaal Planbureau Groningen, Groninger Panel (n=4.700 > 18 jr), februari 2016 Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
53
54
5. Beleid
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
55
Infographic Voorjaarsnota 2017 Provincie Groningen
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
56
Visie Groningen 2040 Ø Stad Groningen: Ø Ø
ruim 250.000 inwoners en in de landelijke top drie van groeisteden Motor van de noordelijke economie en innovatiecentrum van het Noorden
Ø Ring rondom de stad: Ø Ø
Aantrekkelijk niveau van wonen, werken en voorzieningen voor mensen die net buiten de stad willen wonen. Verder fungeren aan de 'randen' van de provincie steeds meer dorpen als woondorpen. Enkele centra met een bijna volledig voorzieningenniveau. Elders hulp op afstand of slim vervoer. 'Energetic' gaat hier dus ook om het leefbaar en levendig houden van een dunner wordend gebied.
Ø Afgenomen reistijd naar Randstad en Noord-Duitsland Ø
Ook mentaal door samenwerking met Niedersachsen, tussen bedrijven en bestuurlijk.
Ø Transformatie naar duurzame energie, biochemie en digitale revolutie Ø Ø Ø Ø
Industriële symbiose waarbij industrie, chemie, landbouw en energie steeds beter samenwerken en elkaars reststromen benutten; sensoren, big data en energie-innovaties Minder scherpe scheiding tussen wonen en werken, provinciedekkend glasvezelnet Zelfrijdende en duurzame auto's en vrachtwagens Aantrekkelijke vestigingsregio door datahotels en glasvezelnet
Ø Topregio duurzame energie en onzichtbare landbouwtransitie Ø Ø Ø
Energetic region, opslag- en doorvoerhaven van energie, zonne- en windparken, woningbouwtransformatie en energieneutrale renovatie, Kenniscentrum Energy Academy Europe Precisielandbouw, sensoren, ICT en drones voor gewasinventarisatie, minder bestrijdingsmiddelen en water; gesloten kringlopen en upcycling Grote slag in biologische landbouw, specialisaties in eindproducten
Ø Leefbaarheid, natuur en water Ø Ø Ø Ø
Technische oplossingen rondom ICT, healthy ageing en mobiliteit bieden een deel van de oplossing Investeringen in arbeidsmarkt en vastgoed (sloop en renovatie) Energieke ouderen, toegenomen dynamiek en leefbaarheid door andere bestemmingen (cultureel) erfgoed Toename diversiteit, nieuwe (recreatieve) functies in buitengebied, voedselketen in evenwicht, harde grenzen zijn verdwenen, nieuwe waterbuffers in verschillende combinaties
Bron: Omgevingsvisie Provincie Groningen 2016-2020
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
57
Omgevingsvisie provincie Groningen 2016-2020 Ø Vijf grote integrale opgaven: Ø Ø Ø Ø Ø
Gaswinning Energyport Groei en krimp Regio Groningen-Assen Waddengebied
(zie ook volgende pagina's)
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
58
Opgave Energyport Ø Uiterlijk 2020 Ø heeft Noord-Nederland een leidende positie in het produceren en aansturen van (duurzame) energie, met smart grids en een internationaal Super Grid; Ø meer draagvlak voor de realisatie van (duurzame) energie in het Noorden.
Ø Investeren in Ø energiesysteem 2.0 met opwekking, transport en opslag van (duurzame) energie; Ø offshore energy, gericht op offshore windparken en aanlanding van elektriciteit; Ø regionale kwaliteit rondom gas in transitie: aardgas en groen gas en LNG; Ø bouwen aan duurzame energie en draagvlak door energiebesparing en decentrale opwekking.
Ø Omschakelen naar Ø duurzame energievoorziening omdat fossiele grondstoffen steeds schaarser en duurder zullen worden en het milieu teveel belasten; Ø een meer circulaire economie die duurzamer is en meer gebaseerd is op groene grondstoffen (‘biobased economy’), omdat de economie kennisintensiever wordt en grondstoffen schaarser worden.
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
59
Opgave Groei en Krimp Ø Accommoderen van de groei van de stad Groningen en stedelijke kernen inclusief de bereikbaarheid daarvan, met name voor de centraler gepositioneerde voorzieningen en in relatie tot de arbeidsmarkt. Ø Herstructureren en samen met organisaties ruimtelijke ingrepen om de toegankelijkheid van de voorzieningen te vergroten; combinatie met gaswinningsproblematiek. Ø Stimuleren en begeleiden van gewenste ontwikkelingen, investeren en saneren om ongewenste ontwikkelingen zoals verpaupering tegen te gaan. Ø Ondersteunen van leefbaarheidsinitiatieven in de hele provincie en investeren in de kwaliteit van landschap, ten behoeve van het stimuleren van recreatie en toerisme Ø Afgewogen keuzes die bijdragen aan de leefbaarheid: Ø Ø Ø Ø Ø
Wonen en werken Kennis / human capital Welzijn en zorg Economie en werk Bereikbaarheid (fysiek en digitaal)
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
60
Opgave Regio Groningen-Assen Ø Urban Agenda met inzet op Ø Vitale steden: dynamo’s van bedrijvigheid en levendigheid Ø Human capital: zinvol participeren voor iedereen Ø Groene energie en groene grondstoffen: duurzaam en smart innoveren Ø Versterking economische kerngebieden en samenwerking Ø Behouden en versterken kwaliteit van stad en land
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
61
Opgave Waddengebied Ø Verantwoorde balans tussen de verschillende belangen Ø Verknopen van opgaven en zoeken naar integrale oplossingen Ø Opgaven met elkaar combineren en op zoek gaan naar synergie, meerwaarde Ø Harde grenzen en overgangen verminderen Ø Werelden in ecologisch en recreatief opzicht met elkaar verbinden en de kust niet als lijn maar als zone benaderen Ø Versterken van de kenmerkende sterke landschappelijke contrasten en verstevigen van de kwaliteit van de grote landschappelijke eenheden
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
62
Agenda Krimpbeleid Provincie Groningen 2015-2020 Ø Wonen en voorzieningen Ø Ø Ø Ø
Particuliere woningvoorraad: verkleinen, verbeteren, verduurzamen en levensloopbestendig maken Regelvrije/-luwe ruimte waarin kernthema’s als erfgoed en ruimte en krimp samenkomen Betere verdeling onderwijs over Stad en Ommeland Oost Groningen: onderwijs stimuleren in 'Durven Delen'
Ø Overheidsparticipatie Ø Verbreden en intensiveren van aandacht voor en omgang met bewonersinitiatieven
Ø Versterken van de regionale economische vitaliteit Ø Verbreding naar economische vitaliteit: hogere participatiegraad, sterker ondernemerschap, vitale en kleinschalige economie in de buurten en dorpen Ø Grensoverschrijdende arbeidsmarkt Ø Stad en Ommeland koppelen: stad 'geeft terug' aan het ommeland, woonmilieus, voorzieningen Ø Versterken duurzame regionale voedselketen: beter economisch verdienmodel, lokale verwerking Ø De stad-ommelandverbinding bij toeristen intensiveren: verbinding tussen cultureel erfgoed en karakteristiek Groningen, recreatie en toerisme van sluitpost naar core-business Ø Ondersteuning ondernemers
Ø Naar een nieuw zorglandschap Ø Verbeteren samenwerking tussen verschillende partijen
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
63
Kop d'r veur – cie. Ruim baan voor Oost-Groningen Ø Kansen en mogelijkheden: gebiedsstrategie op basis van eigen kracht Ø Gebiedseigen sterkten en kansen: landbouw, natuur, water, ruimte, de ligging naast Duitsland Ø Krimp en vergrijzing zijn bedreigingen, maar bieden tevens kansen
Ø Gebiedsstrategie die een inhoudelijk antwoord vormt op het geheel van uitdagingen Ø Economie en arbeidsmarkt, opgroeien en onderwijs, wonen, ruimtelijke kwaliteit, kwaliteit en toegankelijkheid van voorzieningen, gezond en gelukkig oud(er) worden, krimp. Ø “U heeft niet de luxe om te kunnen kiezen, u zult alles tegelijkertijd moeten aanpakken.”
Ø Vijf initiatieven Ø Korte ketens in de landbouw: minder bulk, meer waarde voor de regio, circulaire economische keten, pilot rondom één productgroep Ø Zorg: met nieuwe diensten de markt op: anticiperen op vergrijzing en veranderend zorglandschap Ø Werkgelegenheid in het aardbevingsgebied, oa. voor herstel, versterking en verduurzaming; SW- en Wajongers laten meeprofiteren van de werkkansen Ø Werkgroep Duitsland: uitvoerend werk naar het werkgebied halen en vergroten inzet laaggeschoolden Ø Kansen recreatie en toerisme: wellness, outdoor en geschiedenis, ondernemerschap
Ø Voorwaarden voor verandering Ø Ø Ø Ø Ø Ø
Intrinsieke motivatie, gezaghebbende regisseur Cultuur van samenwerken en samen leren, gezamenlijk optrekken gemeenten en provincie Van buiten naar binnen kijken Ondernemerschap Snel internet en goede externe en interne bereikbaarheid Financiële middelen
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
'De cijfertjes liegen niet: provincie Groningen gaat lekker!' Ø MKB Innovatie Top 100 Ø Er staan dit jaar liefst zeven bedrijven uit de provincie Groningen in de nationale MKB Innovatie Top 100:
Ø Groningen Airport Eelde heeft het aantal reizigers het eerste kwartaal van dit jaar zien groeien met 30 procent. Ø ‘Eelde’ is daarmee de grootste stijger van alle Nederlandse luchthavens,
Ø De Rijksuniversiteit Groningen (RUG) is door de Keuzegids Universiteiten 2017 uitgeroepen tot de beste van de zes klassieke universiteiten in ons land. Ø Groningen is energieprovincie nummer één en dat wordt nog maar eens bevestigd met de opening onlangs van het Zonnepark Vierverlaten bij Hoogkerk. Ø
Met 7.777 zonnepanelen is dit één van de grootste collectieve zonneparken van Nederland.
Ø De economie van de regio Delfzijl is vorig jaar met maar liefst 2,9 procent gegroeid. Ø Daarmee staat de regio, waar De Eemshaven ook onder valt, in de nationale top drie. Ø Ook Oost-Groningen maakte in 2016 een behoorlijk economische opleving mee. De groei bedroeg er volgens het CBS 1,7 procent.
Bron: economie.groningen.nl 10 augustus 2017
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
64
65
6. Bijlagen
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
66
Gebiedsindelingen en -kenmerken Gebied Nederland Noord Nederland Noord Nederland Friesland Groningen (Pr) Drenthe Groningen (Pr) Oost-Groningen Delfzijl en omgeving Overig Groningen Oost-Groningen Bellingwedde Menterwolde Oldambt Pekela Stadskanaal Veendam Vlagtwedde Delfzijl en omgeving Appingedam Delfzijl Loppersum Overig Groningen Bedum De Marne Eemsmond Groningen Grootegast Haren Hoogezand-Sappemeer Leek Marum Slochteren Ten Boer Winsum Zuidhorn 1) km2 excl. buitenwater
Bevolking % Bevolking 17089690 100,0% 1722378 10,1% 1722378 100,0% 646926 37,6% 583585 33,9% 491867 28,6% 583585 100,0% 147461 25,3% 46843 8,0% 389281 66,7% 147461 100,0% 8920 6,0% 12168 8,3% 38107 25,8% 12548 8,5% 32255 21,9% 27526 18,7% 15937 10,8% 46843 100,0% 11967 25,5% 24961 53,3% 9915 21,2% 389281 100,0% 10480 2,7% 10083 2,6% 15656 4,0% 201535 51,8% 12166 3,1% 19581 5,0% 34232 8,8% 19644 5,0% 10394 2,7% 15768 4,1% 7283 1,9% 13596 3,5% 18863 4,8%
Banen 8254470 769600 769600 284960 270480 214160 270480 53090 18490 198900 53090 2560 2700 14730 2930 11930 12040 6200 18490 4040 11950 2500 198900 2940 3680 5370 134175 3360 7020 13520 9420 3290 5205 1760 3560 5600
% Banen Oppervlak 1) 100,0% 37360 9,3% 9072 100,0% 9072 37,0% 3987 35,1% 2405 27,8% 2680 100,0% 2405 19,6% 852 6,8% 273 73,5% 1281 100,0% 852 4,8% 110 5,1% 82 27,7% 241 5,5% 50 22,5% 120 22,7% 79 11,7% 171 100,0% 273 21,8% 25 64,6% 136 13,5% 112 100,0% 1281 1,5% 45 1,9% 185 2,7% 191 67,5% 84 1,7% 88 3,5% 51 6,8% 73 4,7% 64 1,7% 65 2,6% 159 0,9% 46 1,8% 103 2,8% 128
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
67
Begrippen • Concurrentievermogen: samengestelde indicator waarin aandeel starters, aandeel topsectoren, BRP, bedrijfsopheffingen en snelgroeiende bedrijven (Telos) • Economische participatie: samengestelde indicator waarin inkomen, vermogen, bijstand, arme huishoudens, langdurige werkloosheid (Telos) • Exporterende vestiging: vestigingen die in een kalenderjaar tenminste € 5.000 uitvoeren naar het buitenland • Gezondheid: samengestelde indicator waarin beweging, riskant gedrag, chronische zieken, beschikbaarheid en kwaliteit voorzieningen, levensverwachting, beoordeling eigen gezondheid (Telos) • Grijze druk: De verhouding tussen het aantal personen van 65 jaar en ouder en het aantal personen van 20 tot 65 jaar • Groene druk: De verhouding tussen het aantal personen van 0 tot 20 jaar en het aantal personen van 20 tot 65 jaar • Kennis: samengestelde indicator waarin aandeel hoogopgeleiden, capaciteit WO/HBO, creatieve industrie en high- & medium-tech bedrijfsleven (Telos) • Kinderen in armoede: het percentage kinderen tot 18 jaar dat in een gezin leeft dat van een bijstandsuitkering moet rondkomen • Leefbaarheid: gebaseerd op- 5 achterliggende dimensies: woning, bewoners, voorzieningen, veiligheid en fysieke omgeving. De cijfers worden afgezet tegen het landelijke gemiddelde van 0 (BZK/WB – leefbaarometer 2.0) • Maatschappelijke participatie: samengestelde indicator waarin sociale cohesie, vrijwilligers, opkomst verkiezingen, mantelzorg (Telos) • Netto woonquote huurders: de netto woonlasten als percentage van het netto besteedbaar huishoudinkomen van huurders in huurwoningen • Snelgroeiende bedrijven: alle bedrijven met tien of meer werknemers in het begin van het startjaar met een gemiddelde autonome groei van 20 procent per jaar of meer over een periode van drie jaar • Veiligheid: samengestelde indicator waarin vandalisme, geweld- en vermogensdelicten, jeugdcriminaliteit, verkeersveiligheid en onveligheidsgevoel (Telos) • Woonomgeving: samengestelde indicator waarin woningtekort, tevredenheid woonomgeving, afstand tot supermarkt, tevredenheid winkels, WOZ-waarde, bevolkingsontwikkeling, verhuissaldo (Telos)
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
68
Bronvermelding Ø Databronnen: Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø
ABF Atlas voor Gemeenten CBS Huizenzoeker KvK LISA OViN RIVM SCP Telos Zorgatlas
Ø Beleidsdocumenten, onderzoeken en publicaties Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø
CBS (2105), De Regionale Economie Commissie Van Zijl (2015), Eindrapportage 'Kop d'r Veur' (zonder beweging geen vooruitgang) Economic Board Groningen (2014), Route voor het versterken van de economie in Noordoost Groningen Economic Board Groningen (2016), Monitor Noord-Groningen Economic Board Groningen e.a. (2016), Ondernemersimpuls Noord-Groningen G.R.W. de Kam (2016), Waardedaling van woningen door aardbevingen in de provincie Groningen Provincie Groningen (2015), Agenda Krimpbeleid Provincie Groningen 2015-2020 Provincie Groningen (2016), Omgevingsvisie 2016-2020 Provincie Groningen (2017), Voorjaarsnota Provincie Groningen, diverse persberichten RUG, SNN e.a. (2017), Noord-Nederlandse Innovatiemonitor SER Noord-Nederland (2014), Macro Economische Verkenning Noord-Nederland Sociaal Planburaeu Groningen (2015, 2016), diverse onderzoeken i.h.k. van het Groninger Panel Telos (2015), Nationale monitor duurzame gemeenten
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017
69
Colofon
Ă˜â€Ż Samenstelling AldusWillem Willem van der Velden Constantijnstraat 5 2712 CZ Zoetermeer info@alduswillem.nl www.alduswillem 06 52412068 Deze rapportage is met de grootste zorg samengesteld op basis van betrouwbare bronnen. AldusWillem aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid in geval de gepresenteerde informatie onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Afsluitdatum: 17 augustus 2017
Actualisa)e Groningen i.o.v. S)ch)ng Perspec)ef Groningen 2025 17 augustus 2017