Երիտասարդության սեմին

ԳՈՒՐԳԵՆ ՄԱՀԱՐԻ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅԱՆ ՍԵՄԻՆ

ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԱԲԱՆ

Իմ «Մանկություն և պատանեկություն» գիրքը, որը լույս տեսավ... Ես չէի ուզում և չեմ ուզում վերադառնալ անցյալին և գրել կամ գրչով խոսել ու շատախոսել այն մասին, թե ինչ պատահեց ինձ հետ, որի պատճառով այսքան ուշացումով ես ձեռնարկում եմ գրի առնելու իմ երիտասարդության մուտքը, Եվ կարիք չկա արդարանալ իմ ընթերցողի առաջ, որովհետև այն, ինչ պատահեց ինձ հետ, քաջ հայտնի է նրան։ Նրանցից շատերը չեն էլ սպասում (ես էլ նրանց հետ ...), որ մի օր կարող են տեսնել մի գիրք Երևանի գրախանութների ցուցափեղկերում, որը կրի այս շապիկը։

Ճակատագիրը, թե սոցիալ-տնտեսաքաղաքական պայմանները հնարավոր դարձրին որ ես, այսօր, 1953 թվի մայիսի 26-ին, Կրասնոյարսկ երկրամասում գտնվող Ձերժինսկ գյուղում սկսեմ գրել իմ «Երիտասարդության սեմին»–ը, որն իմ հաշվով վերջանում է 1936 թվի օգոստոսի 9-ին, գիշերվա ժամի 2 անց 15 րոպեին «Ինտուրիստ» հյուրանոցի համանուն ռեստորանում։ Այդ մի զարմանալիորեն պայծառ և պայծառորեն զարմանալի լուսնկա գիշեր էր։ Թվում է, թե Երևանի գիշերների մասին ասված են բոլոր գեղեցիկ խոսքերը, մաշվել են բոլոր ածականները։ Ես ի՞նչ խոսքերով նկարեմ ու գրեմ, պերճախոսական ի՞նչ դարձվածքներով, նախադասությունների ի՞նչ պերճանքով երգեմ այդ անկրկնելի գիշերը։ Լուսինը նայում էր «Ինտուրիստ» հյուրանոցի տանիքից ուղիղ իմ աչքերին ու կարծես ասում,— ես եմ, գիշերային քո սիրուհին, որին դու այնքան երգել ես քո երգերում. նայի՛ր, սիրիր, հիացի՛ր, շուտով ես քեզ համար հորաքույր կդառնամ, դու ինձ համար հորեղբայր, նայիր, սիրիր, հիացիր, քանի դեռ ես քեզ համար հմայիչ եմ ու ջահել, քանի դու դեռ երիտասարդ ես... կանցնի քո երիտասարդությունը, ձյուն կիջնի գանգուրներիդ, նոր պոետներ կերգեն ինձ ու քանի գոյություն ունի աշխարհը և աշխարհում մի բանաստեղծ, ես կնայեմ նրան որպես գիշերային աղջիկ ու հարսնացու, ես, լուսինս, հավիտենական սիրուհին բոլոր ժամանակների բանաստեղծ հոգիների...

Նայիր, սիրիր, հիացիր, որովհետև երկար ժամանակով մենք բաժանվում ենք, իսկ ես հնարավորություն չունեմ մեկուսարանների նեղ պատուհանների երկաթե ճաղերի արանքներից ներս նայելու և զգացնելու իմ գոյության մասին... Այսպես խոսում էր 1936 թվի օգոստոսի 9-ին Երևանի երկնքի վրա սահող լուսինը և Աբովյանի վրա իրար մոտ կանգնած երեք բարդիները խարշափում էին նրան համախոհ ու երբ ես բացի Ինտուրիստ» հյուրանոց– ռեստորանի ծանր դուռը ու հայտնվեցի նրա վեստիբյուլում, ինձ թվաց, որ իմ ետևից ներս մտան լուսինն ու երեք բարդիները... Հանդերձարանի կախարանների վրա ես տեսա մի քանի գլխարկ միայն, հանդերձապահ Օհաննեսը ննջում էր նստած մուտքի մոտ, մի ձեռքը դրած հանդերձարանի ճաղերին, կարծես գլխարկ ընդունելու համար։ Ես նրան չարթնացրի, կախեցի գլխարկս ու մտա ռեստորան։ — Ահա և մեր գիշերայիե շրջմոլիկը,— լսեցի գրեթե դատարկ ռեստորանի մի անկյունից ծանոթ մի ձայն,— մեզ մո՛տ, մեզ մոտ ... Մի սեղանի շուրջ նստած էր մեծանուն Վահրամ Փա - փազյանն իր գեղեցկուհի կնոջ և նորահաս աղջկա, Փարիզից նոր վերադարձած դերասան Լևոն Հարութի և Հրաչյա Ներսիսյանի հետ։ — Մեզ մոտ, մեզ մոտ... Նրանք ընթրիքը վերջացրել էին։ Ես տեղ գրավեցի նրանց մոտ. իմ հոգում, ուղեղում կամ գուցե սրտում, իմ ողջ էության ու արյան մեջ դեռ խոսում էր լուսինը, խարշափում էին երեք բարդիները ու

այդ ներքին արբեցությանը խառն վեց ձմերուկի ու կոնյակի բուրմունքն ավելի մոտից զգալու և ճաշակելու սուր ցանկությունը։ Ես պահանջեցի մի բաժակ կոնյակ ու ձմերուկ։ — Վատ չի մտածված,— ասաց Փափազը և պահանջեց նույնը։ — Ուր երկու խենթ՝ երրորդը չի խանգարի,— հանդիսավոր հայտարարեց Լևոն Հարութը և պահանջեց նույնը։ ... Թեթև քայլերով ռեստորան մտավ մոտ 23 —24 տարեկան մի երիտասարդ։ Ըստ ձևի նա պետք է, որ լիներ գյուղատնտեսական ֆակուլտետի վերջին կուրսի ուսանող կամ առնվազն ուսանողական ակումբի վարիչ։ Ածուխի նման սև աչքերով` նա նայեց շուրջը և մոտեցավ մեր սեղանին, մոտեցավ ինձ, գլուխը մոտեցրեց իմ ականջներին և քաղաքավարի, ներողություն խնդրողի տոնով շշնջաց.

— Կարելի՞ է ձեզ խնդրել մի րոպեով,— ու հեռացավ սեղանից դեպի դռները։ Ես մոտեցա նրան։ Նայեցի նրա դեմքին և ուզեցի հարցնել,— Ի՞նչ եք կամենում,— Բայց մի ակնթարթում հասկացա, որ իմ հարցը ավելորդ է։ Ինձ նայում էր մի երիտասարդ, որը ոչ մի բանով նման չէր գյուղատնտեսական ֆակուլտետի վերջին կուրսի ուսանողի, առավել ևս ուսանողական ակումբի վարիչի. նա նայում էր այս անգամ ինձ սառն սարդոնական դեմքի մի արտահայտությամբ, ինչպես դեռ չէր նայել ինձ ոչ ոք։ Ես հասկացա, որ նա ներկայացուցիչ է մի հիմնարկ-ձեռնարկության, որի մասին ես հաճախ մտածել էի ու խորապես համոզված էի, որ այդ հիմնարկ ձեռնարկության հետ

ես երբեք գործ չեմ կարող ունենալ ... Այս անգամ ավելորդ չթվաց իմ հարցը և ես հարցրի.

— Ի՞նչ եք կամենում։ Նա ինձ պատասխանեց ուրիշ աշխարհի մի ձայնով.

— Ես ներքին գործոց ...

Այստեղ էլ վերջացավ իմ երիտասարդությունը։

... Ես տեսնում եմ քեզ, քո դեմքի արտահայտությունը, իմ ապագա ընթերցող, տեսնում եմ և քո տարակուսած դեմքը, ո՞վ դու իմ ապագա խստապահանջ քննադատ։ Ես վերնագրեցի այս գլուխը «որպես նախաբան» և նրա տակ ձեզ հրամցրի մի «նախաբան», որը գրական-տրամաբանական բոլոր օրենքներով իմ «Երիտասարդություն» գլխի վերջին գլուխը պիտի լիներ։ Գրիչն էլ ունի իր անհաղթելի քմահաճույքները և ահա հակառակ գրողի ցանկության, նա ետ վազեց 18 տարով։ Հետ դառնանք, հետ դառնանք, քանի ուշ չէ, որովհետև ես զգում եմ, որ իմ քմահաճ գրիչը ուզում է նկարագրել, թե ինչպես հրաժեշտ տվի իմ սեղանակիցներին և մենք «ներքին գործոցի» հետ Աբովյանի վրա հայտնվեցինք... թե ինչպես լուսինը... թե ինչպես բարդիները... թե ինչպես «ներքին գործոցը» ...թե ինչպես ... թե ինչպես... Փակենք մեր լիրիկական - հարկադրական շեղումն ռւ անցնենք մեր պատումին։

*************************************************** 1. ԼՈՒՅՍԵՐ ԵՎ ՍՏՎԵՐՆԵՐ

Օրը կիրակի էր: Սուրենի և Խորենի հետ պատուհանից ներս մտանք մայրիկի սենյակը, որը նման էր մի փոքրիկ, քառակուսի տուփի։ Ասում եմ պատուհանից, որովհետև մայրիկի սենյակը ուրիշ մուտք չուներ։ Այստեղ մայրիկի մահճակալն էր իր անկողնով, ապա մի պահարան, որը միաժամանակ սեղանի տեղ էր ծառայում։ Մենք նստեցինք սեղանի շուրջ։ Մայրիկը մեզ հյուրասիրեց եգիպտացորենի հացով, կարտոֆիլից պատրաստված կոտլետներով և թեյով։ Մայրիկը նայեց մեզ վրա երանական մի հայացքով և մի քանի անգամ ինքն իրեն ասաց.

— Փառք քեզ, Աստված, մի անգամ էլ ձեզ, երեքիդ, տեսա միասին: Եվ արտասվեց։ Նախաճաշելիս, Խորենը հարցրեց ինձ.

— Դու Րաֆֆու «Խենթը» կարդացե՞լ ես։ — Կարդացել եմ,— պատասխանեցի ես: — Ես էլ եմ կարդացել,— ասաց Սուրենը։ — Դու դեռ չես կարդացել,— բարկացավ Խորենը,— մի խաբի։ Սուրենը նայեց Խորենին խղճալի մի հայացքով. ըստ երևույթին

նա չէր սպասում, որ այդ հանդիսավոր հանդիպման պահին Խորենն այդպես անողոք կլիներ։ — Մենք Ծիրանավորի որբանոցումն ենք,— ասաց Սուրենը, ջանալով փրկել իր անհարմար դրությունը: — Մեր կառավարչուհին օրիորդ Սաֆրազյանն է, մեզ շատ է սիրում։ Հիվանդանոցում մայրիկը աշխատում էր որպես հանդերձապահուհի, նա պատուհանից ներս ու դուրս էր անում և անհանգիստ էր։ — Զարուհին ինչո՞ւ ուշացավ։ Զարուհին հիվանդանոցի հիվանդապահուհիներից էր։ Բայց ահա Զարուհին ներս խուժեց պատուհանից, լցրեց սենյակը զվարթ ծիծաղով, օդեկոլոնի և պուդրայի բուրմունքով, գրկեց ինձ պինդ եղածից ավելի ամուր, համբուրեց ներկած շրթունքներով և կարկտի նման թափեց գլխիս.

— Շան տղա, ուր ուշտցար... էսօր-էգուց, էսօր–էգուց...ա ես սիրտ ունեմ մորդ լաց ու շիվանը լսելու, իմը քի՞չ է ...Տիկին Անուշ,— հանկարծ նա ճչալով դարձավ մորս, կարծեն մայրս խուլ լիներ,— թազա մարդ եմ գտել,,, Բոյով-բուսով, բեխով– բուխով ... էն ժամը... շան պես ընկել էր հետևս, գալիս էր... Մո՞ժնո պազնակոմիցսյա... հո,— ասի,— Ի՞նչ պազնակոմից, բո՞ւդեշ պարյադոչնի մուժ...— նա շխշխկան սապոկներն իրար է խփում, թուրը բռնում է կողքի ու սուդավոլստվիեմ... հասցեն տվի, ասի եկ, տեսնենք, քուրս կհավանի՞ ... այ շեն, հավանես՝ կառնեմ, գիշերները... լավ– լավ, կարգի, ես վախում եմ տղեդ

ինձնից շատ բան գիտի... աչքով-ունքով մի ուտի... Չհավանես՝ չեմ առնի, կասեմ գնա շներին... չէ , լավ, էլ չէ... դե, հիմա դու խոսի... շան տղա, խոսի է ... էդ եփ եկար... պուճուր զատ ես... ես էլ են մտքին էի, որ կարգին բան կլինես, քա աբա ի՞նչ անեմ ... դուք չեք խոսում, ինձ էլ չեք թողնում երկու խոսք ասեմ... վա՜յ... Ու խռոված նստեց, ոտը նետեց ոտին և նայեց գուլպաներին: — Տիկին Անուշ,— սկսեց նա ցած ձայնով,— չուլքիներ եմ տեսել... ինչ չուլքիներ ... տելեսնի... մի - մի-մի ուրիշ բան ... Տիկին Անուշ, ախպերդ ինձ չի՞ առնի... բա ի՞նչ անեմ, հարուստ մարդ է, չուլքուց֊ բանից խոմ կառնե՞ր... էս ավարեն էլ զինվորական ... չհարցրի, փող շատ ունի ... քաղցած եմ, սիրտս տակնուվրա է լինում մո՞ժնո պազնակոմիցսյա... Ըհը , էսքան մեջք ունի ...էսքան... Ու նա միացրեց բթամատներն ու ցուցամատները: Դռան մեջ կանգնեցին երկու երիտասարդներ, զինվորա կան հնամաշ շորերով և միատեսակ ժպիտով։ — Տիկին Անուշ, սուպ պատրաստերա ,— ասին նրանք գրեթե միաժամանակ։ — Ըհ, հող, հող, հող մտնեք,— պայթեց Զարուհին,— երկան– երկան կուխնուց վեր են կացել եկել են թե՝ «սուպ պատրաստերա » ....մի պղնձում եփեմ երկսիդ մեռելաճաշը, հա՜...

— Զարուհի,— հանդիմանեց մայրս,— վերջ տու, աղջի, սիրտս գնաց։

— Ապա ինչ անեմ, ինչ անեմ ես սրանց հետ,–– ասաց Զարուհին և տեղից վեր թռավ, անկյունից վերցրեց ավելը, հասավ նրանց ու սկսեց հարվածել։ — էս քեզ, էս քե՛զ, էս քե՛զ, էս քե՛զ...

— Տիկին Անուշ,— աղաչական տոնով մորս օգնությունը՛ հայցեցին ծեծվողները։

— Զարուհի .— նորից միջամտեց մայրս,- տաճիկ, վերջ տուր... Սարգիս, Երվանդ, գնացեք։ Նրանք վախեցած, մեկ մեկու բոթելով, շուռ եկան դեպի դուռը։ — Շան տղին նորից տեսա, —խոսեց նորից Զարուհին։ — Ո՞րտեղ,— վախեցավ մայրիկը։ — Շեյթան բազարում։ — Խոսե՞ց։ — Շան նման ընկավ հետևիցս, հետո տրամվայ մտավ, ամբողջ ճանապարհին «քզի կսպանեմ, քզի կմորթեմ, դուն իմ կնիկն ես, իմ աչքի լուսն ես, ինչի՞ կթորկես զիս...»։ Խմած, հարբած, թյուհ... Զարուհին թքեց պատուհանից դուրս։ Այդ միջոցին փողոցից լսվեց խռպոտ մի կանչ։ — Զարե — Եկավ, էլի եկավ,— խուճապային հուսահատությամբ ծունկը ծեծեց Զարուհին, նստեց աթոռին և սկսեց հեկեկալ։

Սարգիսն ու Երվանդը մնացին կարկամած, դռների մեջ, իսկ մայրս դուրս եկավ պատշգամբ։ — Զարուհին տուն չի ...

— Զարե՜...

— Տուն չի՛, քե կասեմ, չե՞ս լսե...

— Զարե՞... Զարե՜...

— Կրող-մախ։ Մայրս հուսահատված ներս մտավ։

Զարուհին նորից հարձակվեց Սարգսի ու Երվանդի վրա: — Հող դնեմ ձեզ պես տղամարդկանց, հող։ Քոփակներ, հլա զինվոր են եղել։ Մի մարդ չկարողացաք մեջտեղից վերցնել... օրին հազար մարդ սպանում են... Շենի ճիրիմե... ես ի՞նչ անեմ»... Ու սկսեց լալ։ — Զարուհի— ասաց մայրս,— դու Աստված չունես... քո մարդն ի... շուն ի, գել ի, պիտի տանես։ Զարուհին մի կատաղի շարժումով դարձավ դեպի ինձ: — Գենացվալե , տես, ինչ է ասում պիտի տանես: Ինչի՞, ես քեզ նման գաղթակա՞ն եմ, որ տանեմ... Ես քեզնից տասը տարի առաջ եմ փախել էդ շների երկրից։

Նա իր սպիտակ խալաթի գրպանից ծխախոտի տուփր դուրս հանեց և, ի մեծ զարմանս ինձ, մի ծխախոտ վառեց . ես իմ կյանքում առաջին անգամն էի տեսնում ծխող երիտասարդ կնոջ։ ֊ Չե՛մ տանի, մեռնեմ չե՛մ տանի ... պիանից, փալաս մարդ ես չեմ տանի... Սարգիս, գլուխդ թաղեմ, դո՞ւ ես ուժով, թե՞ ես... Զարուհին հարձակվեց Սարգսի վրա։ Երվանդն սկսեց միայն շարժումներով մասնակցել նրանց մենամարտին։ Երբ հաղթում էր Սարգիսը, ուրախանում էր նա, իսկ երբ Զարուհին իր կատաղի բազուկներով սեղմում էր Սարգսի վիզը, Երվանդը կծկվում էր, դադարում էր ծափահարելուց և տրորում էր ձեռները հուսահատական ընկերասիրությամբ։ Հետո Տիրուհին ճարպիկ շարժումով թռավ Երվանդի կռնակին և հարմար կերպով տեղավորվեց։ — Երթանք, Սարգիս, քելե էրթանք Շեյթան բազար,— հանգիստ հումորով ասաց Երվանդը, ավելի հարմար շալակելով իր բեռը,— ծախենք երկու կվարթ գինով։ — Ո՞վ քեզ կտա երկու կվարթ գինի,— նույն տոնով պատասխանեց Սարգիսը,— էդ ապրանքից հիմի շատ... Սարգիսը չկարողացավ վերջացնել խոսքը։ Զարուհին նետեց իրեն Երվանդի շալակից և հարձակվեց նրա վրա։ — Շա՛ն տղա, ինձ նման աղջիկ որաեղից կճարես ո՞րտեղից, ո՞րտեղից...

— էս աղջիկը ոչ ամոթ ունի, ոչ պատկառանք բացա- կանչեց մայրիկը։

— Անուշ քույրիկ,- լուրջ դեմքով հաղորդեց Երվան-դը,— Գալավինկու մագազիններում ման եկանք, Շեյթան բազարում փնտրեցինք, չկա ու չկա... գոնե կես գրվանքա... Զարուհու համար...

— Ի՞նչ, ի՞նչ եք ուզում առնել, —հետաքրքրվեց Զարուհին, պոկվելով Սարգսից։ — Ամոթ ու պատկառանք,— պատասխանեց Երվանդը։ Բարձրացավ նոր աղմուկ։ Զարուհին կախվեց Երվանդի վզից: — Զարե՞...- լսվեց նորից փողոցից։ Զարուհին ներս մտավ քույրերի սենյակը, վերցրեց թափանցիկ կապույտ մի շարֆ, կապեց իր գլխին և, առանց ցտեսություն ասելու, դուրս եկավ հիվանդանոցի մյռւս դռնից։ Գնաց Զարուհին: Սուրենի և Խորենի հետ միասին դուրս եկանք պատշգամբ զբոսնելու։ Նրանք հագել էին միևնույն տարազի շորեր։ Խորենը թևի տակին բռնել էր մի գիրք։ — Խորեն, էդ ի՞նչ գիրք է։ — «Ռոբինզոն Կրուզո»։ — Ես «Սասունցի Դավիթ» կարդացի,- խորին զմայ-լանքով ետ չմնաց Սուրենը։ — «Սասունցի Դավիթ» չէր, «Մոխրատտիկ» էր,— ուղղեց Խորենը։

— Յա ,— բողոքեց Սուրենը,— ես «0բերոնի հրաշալի եղջյուրը» չկարդացի ...

— Կարդաց,— հաստատեց Խորենը և ուղիղ նայեց աչքերիս մեջ։ Ես զգացի, որ ծերանում եմ։ Ահա Սուրենը, ահա Խորենը, նրանք իմ փոքր եղբայրներն են, բայց արդեն կարդում են։ Երկու տարով միայն մենք բաժանվել ենք միմյանցից և որքան բան է փոխվել։ Իսկ կյանքը, կյանքը հոսում է։ Մոտեցավ մայրս և մի ընդգրկող նայվածքով պարուրեց մեզ։ Ես նայեցի մայրիկիս, նա նման էր վանքի տաճարի Աստվածամոր։ — Մա, Զարուհին եկա՞վ։ — Չէ, տղա, գնաց. չեկավ։ — Ապա երբ կգա։ — Երբ կուզի թող գա... խորեմ ինոր սիրտ։ Ինչո՞ւ մայրիկն այդքան խիստ էր դեպի Զարուհին։ ... Խորենն ու Սուրենը մեկնեցին Ծիրանավոր։ Մենք պառկեցինք քնելու։ Գիշեր է, թիֆլիսյան գիշեր: Մեկ լսվում են հրացանաձգության ձայներ։ — Մա, էստե՞ղ էլ թուրքեր կան...

- Կան, քե մեռնեմ, թուրքեր էլ կան, հայեր էլ կան։ Հանկարծ միջանցքում համառ ու երկարատև զանգը զրնգաց։

Տղա, Գուրգեն,— քնկոտ ձայնով հուշեց մայրս։ — Ի՞նչ է, մա...

— Թելեֆոնն ի։ Ես չկարողացա իմ դիրքը ճշտել հանդեպ վերոհիշյալը։ Զանգի ձայնը նորից կրկնվեց։ Մայրս դժգոհոլթյամբ վեր կացավ։ — Դևի քուն են մտե: Բոբիկ ոտներով մայրս անցավ միջանցք, և ես լսեցի նրա հեռախոսային զրույցը։ — Վովի... ...գիշե՛ր ի... քներ ի... Ալոն ո՞վ է... մի բոռա, ականջս կխլվլա ... աղչի Զարուհի, դու ես... քո սիրտն մեռնի աղչի , Գուրգեն քներ ի... մի՛ պոռա... ինչ արի՞ր... խո՞սք տվիր... պսակվա՞ր... աղչի, մի պոռա կասեմ... ե՞փ կուգաս... աղչի, վի՞ր խետ պսակվար... մի՞ պոռա... Արշակ վո՞վ ի... քո սիրտ մեռնի, Զարուհի... հարբած ես, չե՞ս ամչընա... թելեֆո- նից գինու հոտ կփչի, աղչի, շուտ արի, ամոթ ի, ամոթ... Ողջ գիշերը լսում էի ես մորս հարազատ շնչառությունը, տեսնում էի Խորենի ու Սուրենի մեծացած դեմքերը, Ռոբինզոն Կրուզոյի անմարդաբնակ կղզում Ուրբաթի հետ մտերմություն էի հաստատում և պատշգամբի տակ հոսող Քուռի ալիքների խշշոցի միջից լսում էի Օբերոնի հրաշալի եղջյուրի ձայնը։ Իսկ պատշգամբի տակ, մինչև լույս հնչեց միևնույն խռպոտ ձայնը.

— Զարե... Զարե Մյուս օրը Զարուհին չերևաց, բայց գիշերվա ժամի 11-ին Սարգսի ու Երվանդի բարեհաճ օժանդակությամբ սանդուղքներից բարձրացավ նախշուն շալվարով, սև փուշիով փաթաթված քոլոզով, մեջքի հաստ ու բազմածավալ շալով, երկար բեղերով, անառողջ, գունատ դեմքով ու տխուր աչքերով մի անձնավորություն։ Նա հագել էր իր տարազին բոլորովին անհամապատասխան սև կոշիկներ, մաքուր, վաքսած. փայլուն կոշիկներ, որոնցից մեկի վրա միայն ցեխի մի վարկաբեկիչ, թանձրացած ու չորացած կաթիլ խախտում էր. նրանց անտեղի շուքը։ Օտարականը ապակեպատ պատշգամբը մտավ, տեղ գրավեց աթոռի վրա, երկար ծխամուրճը վառեց ու սկսեց խոսել, կարծես իր ծխամորճի հետ։ — Դո՞ր ա գացե Զարեն... Հավաքվեցին ռուսահայ գթության քույրերը, մայրս թարգմանի ֆունկցիան վերցրեց իր վրա։ — Բազառ է գնացե։ — Մեր գեղացի էր,— կարծես ոչ թե սկսեց, այլ շարունակեց զրույցը օտարականը, նորից իր չիբուխի հետ,— ես զանգին, արտ ու ափի տեր, էնիկ չլուտ, աղքատ խոր-մոր որդի։ —Խավնա՝ առա։ Կպավ ջանս Ռուսաստան, Ռուսաստան էրթանք Ռուսաստան, յա՛ Ռուսաստան, յա Ստամբուլ։ Եղած չելած ծախեցի, եկանք Ռուսաստան։ Նախշուն Զարեն ձեռիցս գնաց... Նա սկսեց երեխի նման լալ և կողքից կախած մեծ ու կարմիր թաշկինակով արցունքները սրբել։

Ինչի կխմես, ինչի կխմես,— հանդիմանեց մայրս,– որ չխմիր, սիրով կապրիր...

— Չէ , քուրիկ մերիկ, չէ՛, սեր խլսավ՝ նոր իջաթ արի խմել... որ չխմեմ, ի՞նչ անեմ։ — Վա՛խ, վա՛խ, վա՛խ,— զգացվեց մայրս։ — էհ, հանգստութեն... ելնեմ էրթամ, էրթամ էլ չգամ Զարեն ձեռիցս գնաց... Նա գնաց։ Մյուս օրը Զարուհին եկավ վերջապես։ Նա չխոսեց, չբարևեց ոչ ոքի։ Երկու ժամ շարունակ լուռ ու մունջ զբաղվեց հիվանդներով։ Հետո միայն առանձնացավ մայրիկիս հետ ու երկար - երկար խոսեց նրա հետ։ Փակ դռների հետևից լսվում էր միայն Զարուհու համոզող և մայրիկիս հանդիմանող ու բողոքող ձայնը։ Թիֆլիսյան վերջալույս։ Քաղաքը ողողվել է արևահագ, նրբին փոշով։ Տրամվայներն ու անցորդներն աղմկում են փողոցում։ Օրթաճալայի պարտեզների ծառերը զարդարվել են ծիրանագույն փայլով։ Մի փշատենի կա կանգնած հիվանդանոցի բակում. նրա բուրմունքն այնքան հարազատ է, հուզող և հարթեցնող։ Իսկ երբ մութն իջավ, հնչեց հիվանդանոցի դռան զանգը։ Դուրս եկավ Զարուհին և դիմեց դեպի դռները։ — Արշակն է... դուք կորեք, գնացեք,— դարձավ նա Սարգսին ու Երվանդին,— ձեր տեղը հենց ախոռն է, դիզերտիր շան որդիք, գնացեք, քնեք, աֆիցերիս աչքին չերևաք։

Սարգիսն ու Երվանդն անհետացան։ Պատշգամբ մտավ Զարուհու հետևից մի երիտասարդ, նեղ ճակատով, սպայական համազգեստով, երկու ստորակետի նման բեղիկներով։ Երբ նա ժպտում էր, նրա այտերին գոյանում էին փակագծեր։ Նա բարևեց մայրիկին և դարձավ դեպի ինձ։ — Գուրգենն է,— բացատրեց մայրիկը։ — Ա, շատ ուրախ եմ, Զարուհին ինձ պատմել է իր փակագծերով ժպտաց Արշակը, վերջապես իրար գտաք: Շնորհավորում եմ, շնորհավորում եմ...— ապա նա ավելացրեց կոմիկ հանդիսավորությամբ,— և շնորհավորում եմ ոչ դատարկ խոսքով, այլ գործով... կոնյակով... Նա գրպանից հանեց երկու շիշ ու թխկացրեց սեղանին։ էս մի շիշը մոր կենացը, էս մյուսը՝ որդու... մի խոսքով, ոնց որ «Հայրմեր»– ում, մենակ մի փոքր փոփոխված, ոչ թե հանուն հոր և որդու, այլ հանուն մո՛ր և որդու...» Զարուհին կչկչաց, իսկ մայրիկը ժպտուն հանդիմանանքով նայեց Արշակին և խաչակնքեց,— մեղա Աստծո... Ապա Զարուհին դրեց սեղանի վրա բաժակներ, հաց, խաշած ձուկ, պանիր, թարխուն, բողկ:

Արշակը լեցրեց բաժակները։ — Անուշ քույրիկ, կենացդ,— բարեմաղթեց նա, - ձա-գերդ հավաքեցիր, մնում է որ հասցնես ու պսակես ... մենք էլ բարեկամներով ու ընկերներով...

— Զարե՜, այ Զարե,— լսվեց փողոցից։ Արշակը բաժակը դրեց սեղանին։ — էլի նա՞ է,— հարցրեց Արշակը կարծես սրտնեղած, որ իր փայլուն ճառը խանգարեցին։ — Նա է,— խուլ ձայնով պատասխանեց Զարուհին։ Նա հոնքերի տակով նայեց Արշակի դեմքին, ուզեց էլի մի բան ասել, բայց լռեց ու մի շնչով դատարկեց բաժակը: — Պա՞... ո՞նց ա քո բանը, աղջի՚ ջան, դուն ինձանից ղոչաղ ես խմելում...ես էլ գնացի... Ու խմեց ծանր ու մեծ ումպերով, ապա համբուրեց բաժակի շուրթը ու ավելացրեց. — Վայ չխմողին։ Շեյթան բազարի կողմից լսվեցին կարճ հրացանաձգության ձայներ։ — Թուրքերն են,— բացատրեց Արշակը,— հանգիստ չեն տալիս։ Շեյթան բազարով՝ մթնով անցնել չի լինի։ — Բա դու ո՞նց եկար,— հարցրեց Զարուհին։ — Նրանք զինվորականների խաթրին չեն կպչում, հարբած, մոլորած մարդկանց վյրա մեծ սեր ունեն,– պատասխանեց Արշակը և ավելացրեց, ցույց տալով փողոցը,– այ, սրա նմաններին։

Ու կարծես ի հաստատումն նրա խոսքի, նորից փողոցից լսվեց,— Զարե , մեռնիմ անունիդ....— խռպոտ, հուսահատական էր այդ կանչը, չարագուշակ։ - Սև կապես դու, մարդ, կապուտ կապես դու,— մըր– մընջաց մայրիկը և արտասվեց։ Նեղ ճակատով սպան վճռապես ոտքի կանգնեց, ծան– րաքայլ ուղղվեց դեպի հիվանդանոցի դուռը ու դուրս եկավ։ Զարուհին շտապ մի բաժակ կոնյակ դատարկեց և կծկվեց, փոքրացավ իր տեղում։ Լռություն։ Վերադարձավ նեղ ճակատով սպան։ Զարուհին նայեց նրան ապակե աչքերով։ — Ուշացա,— ասաց զինվորականը, օրորվելով ոտի վրա և սարսափելի հարբած,— ինքն իր ձեռքո՛վ, դանակով...— նա ցուցամատն իր վզի վրա տարավ ու բերեց։ Գիշերը հանկարծ կանգնում է, դադարում է նրա սիրտը բաբախելուց, իսկ հիվանդանոցի բակում կանգնած փշատենու հոտը փչում է որպես դագաղի վրա ծխացող խնկի սուր և սիրտ կեղեքող բուրմունք:

… «Երևան – Թիֆլիս» գնացքը մոտենում է Թիֆլիսի կառամատույցին, դանդաղեցնում աստիճանաբար իր ընթացքը և ծանր փնչոցով կանգնում: Ճանապարհորդները դուրս են թափվում վագոններից: Բեռնակիրները սլանում են աջ ու ձախ ճամփորդական և տնային ճամպրուկներով, կապոցներով, սնդուկներով, պարկերով: Ես կանգնել եմ արդեն դատարկ

վագոնի դռանը և մտածում. – գրպանումս այնքան փող կա, որ կարելի է մի ֆունտ հաց առնել, միակ բեռս աշակերտական պայուսակս է՝ մի քանի գրքերով, տետրակներով, այնտեղ է և մայրիկի հասցեն.

«Թիֆլիս, Վարանցովյան փողոց Նո ... քաղաքների միության հիվանդանոց, Հայկանուշ Աճեմյան»: Արդեն երեկո է, Թիֆլիսը նայում է ինձ իր հազարավոր էլեկտրական աչքերով, նա ինձ՝ վան – երևանցուս վրա թողնում է վիթխարի քաղաքի տպավորություն ու ինձ թվում է, որ եթե ես կայարանից քաղաք մտնեմ, կկորչեմ նրա տրամվայների, կառքերի, փոշու ու տների լաբիրինթոսում... Որտե՞ղ ես, Վորոնցովյան փողոց։ Մոտենում է մի բեռնակիր։ — Հա՞յ ես։ — Հայ եմ։ — Ի՞նչ ես շվարել, կանգնել։ — Չգիտեմ, ո՞նց գտնեմ մորս։ — Հասցե կա՞,— շուռ է տալիս նա ռուսերեն ։ — Կա,— պատասխանում եմ ես։ — Տուր էստեղ։ — Վարանցովյան փողոց, ՆՈ...

— Պահ, տղիս տղա, շատ հեռու ես ընկել. կնստես տորամվայ նոմեր 3, հետո նոմեր 6, հետո նոմեր 12... հետո...

— Ես կկորչեմ գիշերով, ես տեղ չեմ գնա,— բարկանում եմ ես,— կքնեմ կայարանում։ ֊ Նելզյա ,– պաշտոնական տոնով ազդարարում է նա,— ժամը 12 - ին կայարանը փակվում է և բոլորին հյուի՜թ... փող ունե՞ս։ — Չունեմ, իսկ եթե ունենայի ։ — Հյուրանոց կգնայինք։

— Հյուրանո՞ց... հեռո՞ւ է. ես առավոտյան մորս կգտնեմ, նրանից փող կվերցնեմ, կվճարեմ, Աստված վկա, կվճարեմ...

— Դու ինձ մոտ ի՞նչ ես երդում ուտում... Գնանք քեզ ցույց տամ... հեռու չի։ Մենք կանգնում ենք հարյուր քայլի վրա գտնվող մի երկու հարկանի շենքի առաջ։ — Ահա՚ հյուրանոցը։ Ես տալիս եմ նրան իմ ամբողջ կապիտալը և աստիճաններով վեր բարձրանում։ Հաստափոր, հաղթանդամ, հաստաբեղ հյուրանոցի տերը պարզում է ինձ մի բանալի։ Նա չի խոսում, ես էլ չեմ խոսում։ Փողի

մասին ոչ մի խոսք։ Դուրս եմ գալիս միջանցք, ուր ինձ հանդիպում է շիկահեր, երիտասարդ մի աղջիկ, թե կին։ — Կակո՞յ նոմեր,— հարցնում է նա։ Պատասխանի տեղ ես նրան տալիս եմ բանալին ։ Նա կանգ է առնում փակ դռներից մեկի առաջ ու բանալիով բացում դուռը։ Նա ներս է մտնում, ես՝ նրա հետևից։ Նա բաց է անում փողոցահայաց պատուհանի փեղկերը։ Սենյակում կանգնած է նոր ներկված հատակի ներկի սուր բուրմունքը։ Փոքրիկ, հաճելի սենյակ, մահճակալ, սեղան, աթոռ, լվացարան... նա չի խոսում։ Ես էլ չեմ խոսում։ Նա նայում է ինձ խոշոր, կապույտ աչքերով և ցուցամատով ու բթամատով խփում կոկորդին: —- Խո՞չեշ; Ես նայում եմ սեղանի վրա դրված դատարկ ջրի շշին և պատասխանում: — Խաչու...

— Հասկանալի է,— ասում է նա, ի մեծ զարմանս ինձ, մաքուր հայերենով և թեթև քայլերով հեռանում է: Մի քանի րոպեից նա ներս Է մտնում, երկու ձեռքով բռնած սկուտեղով, սկուտեղի վրա երկու շիշ կոնյակ, հաց, խաշած ձուկ, պանիր, թարխուն և բողկ։ Այդ ամենը ես մի նշանակալից տեղ, նշանակալից պայմաններում տեսել էի, ես աշխատեցի հիշել, բայց չկարողացա։ — Քնելիս լույսը մարեք և երկու փակով դուռը ներսից փակեք։ Ահա լամպի կոճակը։ Եթե մի բան կարիք ունենաք, զանգ տվեք։ Ահա զանգի կոճակը։ Իմ անունը Զարուհի է, բարի գիշեր։

Մի նշանակալից տեղ, նշանակալից պայմաններում ես լսել էի այդ անունը, աշխատեցի հիշել, բայց չկարողացա։ Նա գնաց, թողնելով ինձ իմ հարուստ ընթրիքի հետ։ Ուտել, թե չուտել, ահա խնդիրը։ Ուտել,— բայց առանց այն էլ ապառիկ հյուրանոցի վճարը...— Չուտել,— բայց ես քաղցած եմ, ուտել եմ ուզում, ախ, տեր Աստված, ինչպես ուտել եմ ուզում։ Ես հանգեցի այն եզրակացության, որ չուտել չի կարելի, որտեղից որ ճարվի հյուրանոցի վարձը, այնտեղից էլ կճարվի ընթրիքի վարձը... ...Փակում եմ դուռը երկու փակով, բանալին հանում ու դնում լվացարանի վրա, հանվում եմ, լույսը մարում ու մտնում անկողին։ Լուսինը լայն պատուհանից լուսավորում է սենյակը։ Քնել չեմ կարող, հիշում եմ հյուրանոցային ար- կածներ, որոնց մասին կարդացել եմ գրքերում, Շեռլոկ - Հոլմս,Նաթ Պինկերտոն... քնել չի լինում։ Գիշերվա մի ժամին դուռը կամաց թակում են, տուկ– տուկ - տուկ երկյուղն ու տարակուսանքը պատում են ինձ։ Ո՞վ է այս ուշ գիշերին ծեծում դուռը, ով, ինչ է ուզում ինձանից։ Ես չեմ բանա դուռը, թեկուզ աշխարհը կործանվի, կամ գուցե ինձ թվա՞ց, որ դուռը թակում են։ Նստում եմ անկողնում և սրում ականջներս։ Լռություն։ Բաց պատուհանից լսվում է միայն գիշերային պահակների սուլոցը։ Այդ էլ լռեց։ Բո ւ–բո՛ւ–բո՛ւ,— այդ իմ սիրտն է տրոփում։ Մի նշանակալից տեղ, նշանակալից պայմաններում, ես, ճիշտ այսպես, նորից լսել եմ իմ սրտի տրոփը։ Աշխատում եմ հիշել, բայց չեմ կարողանում։

- Տուկ– տուկ- տուկ,— բախում են նորից զգուշավոր մատներով դուռը ավելի պարզ ու որոշակի։ Ես վերմակը քաշում եմ գլխիս, թողնում եմ միայն փոքրիկ մի անցք, որտեղից երևում է փակ դուռը և լուսնի տակ փայլող մարմարիոնն լվացարանի վրա սևին տվող բանալին ։ Չեմ բանա դուռը, թեկուզ աշխարհը կործանվի։ Դուռը թակում են այս անգամ ավելի բարձր ու ջղային և մի րոպե հետո, առանց բանալու չխկոցի, դուռը դանդաղ ու համր բացվում է դեպի միջանցքը։ Դռների մեջ, լուսնի տակ կանգնել է մի կին, սովորականից ավելի բարձրահասակ, գունատ, գունատ դեմքով, երկար, սպիտակ գիշերազգեստով, սև մազերը փռած ուսերին, հանգած հայացքով։ Ես նետվեցի դեպի դռները, քաշեցի դուռը ամբողջ ուժով. դուռը փակ էր։ Վերցրի բանալին գողացող ձեռներով, մի կերպ բացի դուռը և կիսամերկ ինձ փողոց նետեցի։ — Գարադավո՜յ, գարադավո՜յ,— ամայի, անմարդ փողոցում ես լսեցի իմ ճիչը, և մոտիկ շենքերը արձագանք տվին,֊ վո յ, վոյ... Լսվեց սոլիչների ձայն։ Ինձ մոտեցան զանազան կող-մերից երեք գարադավոյ. նրանք հարցրին ինձ ռուսերեն, վրացերեն և հայերեն լեզուներով, — Ի՞նչ է պատահել։ — Այս հյուրանոցի տերը,— ասում եմ ես,— խեղդել է իր կնոջը և թաղել իմ համարում, իմ մահճակալի տակ, հատակում։ — Դու ո՞նց իմացար,— հարցնում է ինձ հայ գարադավոյը:

— Նա ինձ պատմեց։ — Ո՞վ...

— Հյուրանոցի տիրոջ կինը։ Ուսերը վեր է քաշում, տարակուսանքով նայում է ինձ ու թարգմանում իմ հաղորդումը։ Նրանք քմծիծաղում են, նայում են ինձ բութ հետաքրքրությամբ ու վրացերեն դատում են, տրամաբանում։ — Այ տղա,— ասում է ինձ նորից հայը,— դու խոմ գիժ չես, քեզ ով ասաց, որ միթամ գաստինիցի տերը իր կնկան խեղդել է...

— Հենց ինքը պատմեց. եկավ ու պատմեց, վիզն էլ կապտած։ Ես նետվեցի դեպի դռները, քաշեցի դուռը ամբողջ ուժով. դուռը փակ էր։ Վերցրի բանալին գողացող ձեռներով, մի կերպ բացի դուռը և կիսամերկ ինձ փողոց նետեցի։ — Գարադավո՜յ, գարադավո՜յ,— ամայի, անմարդ փողոցում ես լսեցի իմ ճիչը, և մոտիկ շենքերը արձագանք տվին,֊ վո յ, վոյ... Լսվեց սոլիչների ձայն։ Ինձ մոտեցան զանազան կող-մերից երեք գարադավոյ. նրանք հարցրին ինձ ռուսերեն, վրացերեն և հայերեն լեզուներով, — Ի՞նչ է պատահել։ — Այս հյուրանոցի տերը,— ասում եմ ես,— խեղդել է իր կնոջը և թաղել իմ համարում, իմ մահճակալի տակ, հատակում։ — Դու ո՞նց իմացար,— հարցնում է ինձ հայ գարադավոյը:

— Նա ինձ պատմեց։ — Ո՞վ...

— Հյուրանոցի տիրոջ կինը։ Ուսերը վեր է քաշում, տարակուսանքով նայում է ինձ ու թարգմանում իմ հաղորդումը։ Նրանք քմծիծաղում են, նայում են ինձ բութ հետաքրքրությամբ ու վրացերեն դատում են, տրամաբանում։ — Այ տղա,— ասում է ինձ նորից հայը,— դու խոմ գիժ չես, քեզ ով ասաց, որ միթամ գաստինիցի տերը իր կնկան խեղդել է...

— Հենց ինքը պատմեց. եկավ ու պատմեց, վիզն էլ կապտած։v Թարգմանեց, գարադավոյներից մեկը մոտեցավ և մի ապտակ հասցրեց երեսիս, որից ականջս զրնգաց։ Ես գոռացի անզոր կատաղությամբ. ֊ Ինչո՞ւ ես ինձ խփում, հյուրանոցի տերը խեղդել է իր կնոջը, նրան խփեք, ես ինձանից չեմ հնարում... Գնանք, ցույց տամ։ Նրանք նորից խորհրդակցեցին ու հետևեցին ինձ, ես նրանց առաջնորդեցի իմ համարը։ — Ահա այստեղ է թաղել,– ցույց տվի ես իմ մահճա-կալի տակը։ Լույսը վառեցին և մահճակալը քաշեցին մի կողմ, մաքուր, ներկած և թանձր մոմած հատակ, նորից խոսեցին վրացերեն և տարակուսանքով նայեցին ինձ համարներից, գիշերազգեստները հագին, հավաքվեցին զանազան մարդիկ և սկսեցին վրացերեն զատել, ապացուցել, ինչ- որ բանում համոզել գարադավոյներ

նրանց ձեռներին հայտնվեց կացին, երկաթե ձող։ Սկսեցին քանդել հատակը, Ես չէի նայում հատակին, ես նայում էի մարդկանց դեմքերին, որոնք լարվածությամբ նայում էին հատակին, Ու երբ ճռնչյունով բարձրացրին առաջին տախտակը, բոլորը ետ քաշվեցին, իսկ նրանց դեմքն ստացավ սարսափած արտահայտություն։ Ես մի աչքով նայեցի հատակին, իր երկար հասակով պառկել էր ինձ ծանոթ կինը սպիտակ զգեստներով, գունատ, անարյուն դեմքով, հանգած աչքերով, կապտած վզով... Ամայի, լուսնահար փողոցով գնում ենք կողք - կողքի ես և հյուրանոցի տերը, երեք գարադավոյների ուղեկցությամբ։ Լուսնի լույսով ես ուշադրությամբ զննում եմ հայ գարադավոյի դեմքը, նա ստորակետների նման բեղիկներ ունի, իսկ երբ ժպտում է, նրա այտերին գոյանում են փակագծեր ։ Ինչ - որ տեղ ես տեսել էի այդ ստորակետներն ու փակագծերը... Ոստիկանատանը մեզ երկսիս փակեցին մի խոնավ, մութ խցում։ Նախքան փակելը, ես խնդրեցի ստորակետ- ներից.

— Մեզ միասին մի՛ փակեք։ Նա ինձ կսպանի։ — Բան չի կարա անի։ Դռան վրա պահապան կա,— պատասխանեց նա։ Ու դուռը փակվեց: Ես քաշվեցի մի անկյուն, կծկվեցի նստարանի վրա և ազատություն տվի արցունքներիս։ Հյուրանոցի տերը չէր հանգստանում, նա քայլում էր պատից պատ լուռ կատաղությամբ և փնչացնում։ Հետո կանգնեց ինձ մոտ և մրթմրթաց.

— Իմաց տվեց... Շուն - շան որդի... և որտեղի՞ց իմա֊ ցավ... Ինչո՞ւ հապա ձենդ քեզ քաշեցիր, երբ Օրթաճալում սպանեցին... մի խոսե, է՞...ես քո... ես քեզ... Ես զգացի, որ իմ վիզը օղակեցին նրա երկաթե մատները։ Նա ինձ խեղդում է. ես շնչասպառ եմ լինում,— օգնություն... Զարթնում եմ։ Հյուրանոցում եմ, առավոտ է, փողոցից լսվում է քաղաքի աղմուկը, ինչ լավ է, որ երազ էր։ Հարկավոր է գտնել մայրիկին, հարկավոր է վճարել հյուրանոցի պարտքը։ Դուռը բացվում է, և ներս է մտնում հյուրանոցի տերը։ Ես զարմանում եմ։ Բանալին լվացարանի վրա է, ինչպե՞ս նա ներս մտավ։ Նա մոտենում է ինձ և առանց ինձ վրա նայելու, մռմռում է.

— Վճարեք 3.300.465 ռուբլի 62 կոպեկ։ — Ինչո՞ւ այդքան շատ,— սարսափում եմ ես։ — էստեղ բազար չէ,— սրտնեղում է նա,— վճարել և ուրիշ ոչինչ։ Ես նստում եմ անկողնում և նրան բացատրում, որ ինձ մոտ ոչ մի կոպեկ փող չկա, որ նա բարի թող լինի, երկու ժամ ինձ ժամանակ տա, մինչև գնամ, փողը բերեմ... Նա կարմրում է կատաղությունից, աչքերը լեցվում են արյունով, դանդաղ կերպով ձեռքը տանում է դեպի գրպանը...

— Տո, դուն ինձի մասխարի տեղ ես դրե՞լ ...ե՛ս քո..., ես քեզ...Նա հանում է ատրճանակը, բռնում ուղիղ աչքերիս դեմ ու կրակում։

— Գուրգեն, վեր կաց, չայ խմենք։ Զարուհի, չայը պատրա՞ստ է ... դու ինչի՞ կտքաս... հիվա՞նդ ես... Մայրիկի սենյակում եմ, Թիֆլիս։ Երազ, երազում՝ նորից երազ։ Իհարկե, երազ է, կոշմար, զառանցանք... կյանքն էլ է երազ, ամենայն ինչ երազ է, երազ...

— Ծանր երազ տեսա, մայրիկ...

— Ի՞նչ տեսար, պատմիր։ Պատասխանի փոխարեն ես գրկում եմ նրան ու համբուրում, մի րոպե ինձ թվաց, որ նորից երազում եմ, այս անգամ լուսավոր, երջանիկ ոսկե երազում: Մա՛յր, ոսկե՞ երազ...

ՀԱՅ ԳՐՈՂՆԵՐ

Եկավ բժիշկը, երկար, ամառային սև վերարկուով, սև գլխարկով, սև փողկապով, սև հոնքերով ու բեղերով։ Նա կրում էր սև ակնոց, որը նրա դեմքին տալիս էր խիստ արտահայտոկթյուն սև ակնոցի վրայով : Նա զննեց ինձ, ապա հագավ բժշկական ձյունասպիտակ խալաթը ու ասաց մորս.

— Տիկին Անուշ, կգա Սաշան, ծանոթացրու Գուրգենի հետ։ Գնան թող քաղաք, ման գան։

Եկավ Սաշան, կապույտ աչքերով, շեկ հոնքերով ու մազերով, գիմնազիստական համազգեստով, ճռճռացող կոշիկներով մոտեցավ ինձ և սեղմեց ձեռքս շեկ ժպիտով,— շեկ ժպիտո՞վ... այդ նրանից է երևի, որ նրա շրթունքներն ու ծնոտը ծածկված են շեկ աղվամազով։ — Գնանք քաղաք, ման գանք, լա՞վ։ — Լավ,– պատասխանեցի ես,– դու հայ գրողներին

ճանաչո՞ւմ

ես...

— Վայ, ինչքան ասես... Օրինակի համար,— հարցրի ես խորին թերահավատությամբ: — Օրինակի համա՞ր,– հարցրեց նա իր հերթին,– Գալավինսկու վրա ամեն օր քաշ են գալիս հայ գրողները։ — Դու նրանց տեսե՞լ ես...

— Փահ, ինչքան ասես։ էդ ի՞նչ մի բան Է որ... Ես նայում եմ նրա կապույտ, փայլուն աչքերին ու մտածում. ստում է։ Այդ այն ժամանակներն էին, երբ գրողն ինձ համար աստվածության պես բան էր և նրանց տեսնելը մեծ բախտ։ Ես հիշեցի Թումանյանին Վանում, ապա

Էջմիածնում,

Վահան Տերյանին՝ Երևանում, իսկ հիմա...

— Սաշա,— ասում եմ ես,— դու ինձ ցույց տուր, ես ուզում եմ նրանց տեսնել։ — Փահ, կուզես հենց Էսօր։

Մայրս ինձ տալիս է փող «ծախսերի համար», իսկ ծախսերը մեծ էին,— տրամվայի տոմս, թերթերի գնում,— «Մշակ», «Հորիզոն», «Վան-Տոսպ»,— և որ կարևորն է Լագիձեի «լիմոնադ», որով ես պիտի հյուրասիրեի Սաշային։ Մայրս խիստ կերպով պատվիրեց, որ տրամվայի տոմս ես գնեմ Սաշայի համար և որ «լիմոնադով» հյուրասիրեմ Սաշային։ Երբ տրամվայը շարժվեց տեղից, իմ սիրտը լցվեց զվարթ աղմուկով. ես հիշեցի տխուր Երևանը, մեր որբանոցը, Հայաստանը, Գևորգին, Գառնիկին, ինչքա՞ն բան կա պատմելու, ինչքան պիտի զարմանան նրանք, որ ես տեսել եմ հայ գրողներին։ — Էս՝ քաղաքի ցենտրն է,— ասում Է Սաշան,— Երևանսկի պլոշչադ...

— Իսկ ինչու է կոչվում Երևանսկի,— հարցրի ես։ Սաշան մտածեց ու շփեց երեսի շեկ աղվամազը: Ես գնում եմ թերթեր և այդպիսով կատարում մայրիկի երկու պատվերները: Մնում է լիմոնադի խնդիրը: Ի՞նչ բան է այդ «լիմոնադ» կոչվածը, չգիտեի և անհարմար համարեցի հարցնել մորս. լիմոն դեռ լսել էի... Իսկ լիմոնադ...— ծամծմեցի ես,— ո՞րտեղ են ծախում. ...

— Լիմոնա՞դ ես ուզում խմել,— հարցրեց Սաշան,— գնանք, Գալավինսկու վրա, ինչքան ասես...

Մենք ուղևորվեցինք դեպի Գալավինյան գլխավոր փո– ղոցը, որն այժմ կրում է Ռուսթավելու անունը։ Մեծ տպավորություն թողեց ինձ վրա Գալավինյան փողոցն իր բազմահարկ, գեղակերտ տներով, վաճառատներով, մագազիններով, մեծ քաղաքի աղմուկով ու եռուզեռով, այն, ինչ ես մինչ այդ կարդացել էի գրքերում ու թերթերում։ — էս՝ փոխ արքայի պալատն է,— բացատրում էր ինձ Սաշան,— հիմա էստեղ նստում է Վրաստանի մենշևիկյան կառավարությունը... էս՝ Արամյանցի տունն է, էս «Չաշկա չայն» է, այ, գրված է, տեսնո՞ւմ ես, «Մի բաժակ թեյ» էստեղ չայ են խմում դերասանները, էդ քո գրողները, սիրուն- սիրուն օրիորդներն ու տիկիններր ...էս՝ Արտիստական թատրոնն է, էս Տիգրան Նազարյանի տունն է, «Աղբյուր- Տարազ»–ի ու «Վան - Տոսպա»–ի խմբագրությունը... Թիֆլիսի օպերան...

Մելիք -Աղարյանցի

տները... Ինչո՞ւ չեն երևում այսօր գրողները,— անհանգստացավ Սաշան։ Մայթերով հոսում է ժողովուրդը: Աչքի են ընկնում գե-ղեցիկ կանայք, զինվորականներ՝ փայլուն ուսադիրներով, ուսանողներ, ուսանողուհիներ։ Սաշան նկատելիորեն ջղայնացել է և նայում է անցորդներին դժգոհ աչքերով ու մրթմրթում: — Ո՞ւր են կորել այսօր... Իսկ ես մտածում եմ, որ այս ամենը խաղ է, նրանք չեն կարող «քաշ գալ հասարակ մահկանացուների նման, նրանք այս րոպեիս զբաղված են, ո՞վ գիտե, ի՞նչ գործերով, գոյություն ունի «ազգային

վիշտ», «հայկական հարց», «կորած վիլայեթներ», բազմահազար որբեր փողոցներում ու որբանոցներում, գաղթականներ, թշվառներ, քաղցածներ, մանդատի խնդիր...

— «Լագիձեի սառը ջրեր»,— կարդում եմ ես մի ցուցանակ,— «լիմոնադ», և Սաշային առաջարկում եմ լիմոնադ խմել մի կողմից մորս երրորդ պատվերը կատարելու, իսկ մյուս կողմից՝ նրան հանելու համար անհարմար կացությունից։ Իմ առաջարկությունը Սաշան ընդունեց ակնհայտ չկամությամբ։ Լիմոնադ կոչվածը դուրս եկավ չափազանց հաճելի, զովացուցիչ խժմիչք. Սաշան բաժակով ծեծեց մարմարիոնի սեղանը և հայտարարեց. ֊ Հիմա գնանք «Չաշկա-չայ»–ի մոտերքը ման գանք։ Նրանք կամ ներսում նստած կլինեն, կամ կգան չայ խմելու, լա՞վ։ Ահա և «Մի բաժակ թեյ» կաֆեն։ Փողոցի վրա նայող վիթխարի ապակե փեղկերը ծածկված են սպիտակ վարա-գույրներով։ Մենք սկսում ենք «քաշ գալ Արտիստական թատրոնից մինչև Ալեքսանդրյան այգու մուտքը և ընդհա-կառակ... … «Չաշկա-չայ»–ից դուրս են գալիս երկու հոգի։ Կարիք չկար, որ Սաշան կանգներ, բոթեր իմ կողքը և շշնջար,— ահա նրանք։— Ես նրանց կճանաչեի օրացույցներում և դասագրքերում տեսած նկարներից։ Շիրվանզադեն բարձրահասակ, Ահարոնյանն ընդհակառակը. Ահարոնյանը ժպտում է, Շիրվանզադեն լուրջ է, Ահարոնյանը ժպտում է, և դա ինձ թվում է անբնական, անհարկի, ինչպես նա կարող է ժպտալ, երբ գոյություն ունի «հայկական հարց», «ազգային վիշտ»...

Նրանք քայլում են դեպի Երևանյան հրապարակը, ես թողնում եմ Սաշային և հասնում եմ նրանց, ինձ հետաքրքրում է, ի՞նչի մասին կարող են խոսել նրանք, ինչի՞ մասին, նրանք խոսում են, ես քայլում եմ նրանց հետևից համարյա կրնկակոխ։ — Թամարկան լավն է,– ասում է Շիրվանզադեն, ես չեմ պատկերացնում «Չաշկա-չայ»–ն առանց Թամարկայի ... ժպիտը, բոյ-բուսաթը...

— Շատ գեր է,— առարկում է Ահարոնյանը,— իսկ այնպես, կարելի է... միայն թե գեր է...

— Հենց այդ էլ լավ է,- ոգևորվում է Շիրվանզադեն,- կինը որ բռնելու տեղ չունենա, քանի՞ կոպեկ արժի...

Դու ճաշակ չունես,— ասում է Ահարոնյանը, ձեռնափայտը խփելով սալահատակին ու կանգնում, կանգ է առնում և Շիրվանզադեն, կանգ եմ առնում և ես— նրանցից քիչ հեռու, ձևացնելով որպես թե դիտում եմ խանութի ցուցափեղկը,– կինը այնպես նուրբ ու թեթև պիտի լինի, որ վերցնես նրան ահա այսպես ու ննջարանում ման գաս, ահա այսպես,– կրկնում է նա, —ձեռնափայտը հորիզոնական դիրքով առնելով երկու ձեռների վրա ու վեր-վեր նետելով, իսկ քո Թամարկան . ապա փորձիր այդ փղուհուն... Նրանք առաջ անցան, իսկ ես մեխված մնացի իմ տեղում...Շիրվանզադեն և Ահարոնյանը:

Մոտեցավ Սաշան ու կանգնեց դեմս իր շեկ ժպիտով «նրա դեմքը փայլում էր իր պարտականությունը կատարած մարդու ինքնագոհությամբ։ — Նո՞ւ, գո՞հ ես,— հարցրեց նա։ — Լավ կլիներ եթե....

— Ի՞նչ «եթե»,— բողոքում է Սաշան,— նրանք են, ուրիշ Շիրվանզադե ու Ահարոնյան չկա... Այս պատմության շարունակությունը ընթերցողը կգտնի իմ 1932 թվի հիշողությունների մեջ, եթե միայն կարողանամ հասնել մինչև այդտեղ։ Այս վերապահությունը ավելորդ չի, եթե հաշվի առնենք իմ ներկա կյանքի պայմաններն ու հնարավորությունները։ Երկուերեք ամիս առաջ երկու-երեք ամսով, ես, հարգելի պատճառներով ընկա շրջանային հի-վանդանոց։ Ես գրեցի իմ մտերիմներին և այս դեպքը համարեցի սրամիտ դավադրություն, որ նյութեցին իմ դեմ Ոլիմպիոսի աստվածները։ Բժշկական դիագնոզը շշմեցուցիչ էր, տուբերկուլյոզ, թոքախտ։ Ես գրեցի իմ մտերիմներին, որ այս գործը, այո, Ոլիմպիոսի աստվածների գործն է, նրանք պետք եղածի չափ ապացուցված չհամարելով իմ «հովվերգության ճյուղին» պատկանելու փաստը, օժտեցին ինձ այն հիվանդությամբ, ինչ հիվանդությամբ տառապել ու Մահացել են հայ բանաստեղծները Դուրյանն ու Միսաք Մեծարենցը, ապա Վահան Տերյանը։ Երեք ամիս առաջ, երբ ես ընդունում էի պենիցիլինների ու ստրեպտոմիցինների սրսկումներ, երբ միաժամանակ բժիշկների կողմից ես դատապարտված էի մահվան, միայն մի ափսոսանք ունեի և դա այն էր, որ ես չգրեցի

իմ «Երիտասարդությունը»։ Ես չմահացա, որովհետև մահը մարտի 5-ին զբաղված էր ավելի կարևոր գործերով։ Բայց այդ չի նշանակում, որ նա չի անդրադառնա իմ խնդրին, այն էլ ոչ հեռավոր ապագայում. ահա թե ինչու, երբ ես կարողացա բարձրացնել գրչի ծանրությունը, սկսեցի գրել իմ «Երիտասարդություն ը », ահա թե ինչու, կամա– ակամա կասկածում եմ, թե կհասնեմ մինչև 1932 թիվը, երբ Շիրվանզադեյի հետ... Իսկ իմ գրիչը առաջ է վազում տասնչորս տարով. ես նրան կարգի եմ հրավիրում, ես ասում եմ նրան.— ճիշտ է, մենք գնում ենք դեպի կոմունիզմը, կոմունիզմ ենք կառուցում և ահա-ահա, կոմունիզմի շենքի պատուհանների ապակիներն են գցում, բայց փաստն այն է, որ ես քեզ գնել եմ 30 կոպեկով և դու պարտավոր ես ինձ լսել։ Գրիչ իմ, ահա 35 տարի է, որ ես քեզ հետ գործ ունեմ ու քո երեսից... ինչու ստիպում ես դառնանալ և դառնացնել քեզ, դու գիտե՞ս, որ ես կարող եմ խիստ միջոցներ ձեռք առնել, կոտրել քեզ և վառարանը նետել, մանավանդ որ այսօր ցուրտ է։ Քո տաքությունն ինձ չի փրկի, բայց դու գիտե՞ս առած,

— «Մկան

մեզը ջրաղացպանին օգուտ է»,– գիտե՞ս թե չգիտես. (ծանոթություն.— այն երկրներում, ուր ջրաղացների փոխարեն գոյություն ունեն հողմաղացներ, այս առածը փոխվում է մոտավորապես այսպես,— ճանճի քամին հողմաղացին օգուտ է ...)։ Բայց անցնենք բուն խնդրին։ Մոտեցավ Սաշան ու կանգնեց իր շեկ ժպիտով։ — Գնանք տուն, Սաշա,— առաջարկում եմ ես։

— Գնանք,— համաձայնվում է նա,— դու ինչո՞ւ հոն-քերդ կիտեցիր, չեմ հասկանում ։ Ես բարվոք համարեցի լռել։ — Գնանք տուն, Սաշա... ... Երեկոյան մայրիկը հարցրեց ինձ.

— Թիֆլիսին հավնա՞ր։ — Շատ, շատ հավնա, մայրիկ։ — Հայ գրողներին տեսա՞ր — խորացավ նա։ Պատասխանի փոխարեն ես հարցրի.

— Մայրիկ, ո՞վ է գրել «Եկ, իմ սրինգ, իմ բարեկամ վշտագին» բանաստեղծությունը։ — Գարեգին Պեշկյոթուրյան,— հանդիսավոր կերպով հայտարարեց մայրիկը և սկսեց ինձ համար ամենաքաղցը ձայնով երգել «Եկ, իմ սրինգ»֊ ը, որով և ինձ ազատեց իր հարցին պատասխանելու ծանր պարտականությունից,— հայ գրողներին տեսա՞, թե ոչ։

********************************************* 3. ՏԻԳՐԱՆ ՆԱԶԱՐՅԱՆԻ ՍԱԼՈՆՈՒՄ

Ով բախտ ունի այժմ ապրելու Թիֆլիսում, թող նայի «Զարյա Վոստոկա» թերթի խմբագրության դեմ-դիմաց կանգնած

ճարտարապետական տեսակետից անճոռնի, չորսհարկանի, բարակ, երկար այս շենքի բոյ ու բուսաթին ։ Ես չգիտեմ ինչո՞վ էին զբաղված այս շենքի երեք հարկերը։ Նրանցից մեկը Նազարյանցի «Հոգևոր սփոփանք մայր Հայաստանի» հարկաբաժինն էր. ի՞նչ էր ներկայացնում իրենից այդ «հոգևոր սփոփանք»– ը, չեմ հիշում և չհետաքրքրվեցի, ես բարձրացա չորրորդ հարկը։ Այս հարկում Նազարյանցի բնակարանն էր, ապա սալոնը, իսկ սալոնում՝ «Վան-Տոսպ» շաբաթաթերթի խմբագրությունը։ Ես Թիֆլիս եկա գրական «մեծ» անցյալով. արդեն լույս էր տեսել իմ առաջին բանաստեղծությունը Երևանի «Աշխատանք» թերթում, Գ.Արփունի ստորագրությամբ, երկրորդ բանաստեղծությունը՝ «Հորիզոնում», այս անգամ Գ. Միհրունի կեղծանվամբ, իսկ երրորդը՝ ամենասարսափելի բանաստեղծությունը՝ լույս տեսավ «Վան-Տոսպ»– ում, «Լքում» վերնագրով, որն օժտված էր սիմվոլիստական դպրոցի բոլոր ախտանիշներով. այստեղ մի կողմից տրտմության արքաները լքումի սև ժայռին քով փաղփուն դաշույններով մորթում են ոսկե հույսեր: Ունայնությունը փորում է իր անուն թե անհուն փոսը, իսկ մյուս կողմից խոհերս վերադառնում են «Մոռացումի հովիտեն»... Ձանձրացած «ունի»–ներից, այս բանաստեղծության տակ ես ստորագրեցի «Գ.Մահարի», ելնելով բանասաեղծության մռայլ ոգուց։ Իսկ հետո, երբ նույն «Վան Տոսպ» թերթում տպվեց Լ. Եվանգուլյանի հոդվածն իմ մասին, դիտող ստորագրությամբ,

որում նա պնդում էր, որ «թուրքահայ որբ գրականությունը որբ մահարիներով պիտի ծաղկի», ես հաշվեցի, որ հնչեց իմ անմահության զանգը և պահեցի այդ կեղծանունը... Երբ ես բարձրացա չորրորդ հարկը, աջ թևի վրա ինձ հանդիպեց բաց մի դուռ։ Բաց դուռը չեն ծեծի,— հիշեցի ես ու ներս մտա։ Իմ գրական հարուստ անցյալը սակայն չխանգարեց, որ ես մտնեի այդ լրագրական տաճարը խորին երկյուղածությամբ, ակնածությամբ, մասամբ նորին։ Դա մի մեծ դահլիճ էր, կահավորված մեծ շքեղությամբ (գոնե ինձ այն ժամանակ այդպես թվաց) չորս պատերից նայում էին բազում լուսանկարներ, գեղարվեստական նկարներ, պեյզաժներ և պորտրեներ, պատվանդանների վրա մարմարե ու բրոնզե արձաններ ու արձանիկներ, դահլիճի ճակատին «Մայր Հայաստանի» մեծադիր նկարը, որն իրենից ներկայացնում էր միջին տարիքի հերարձակ մի կին, կարծես թատրոնական ավերակների վրա նոտած, թախծելիս։ Առաջին հայացքից ինձ թվաց, որ ես դահլիճում մենակ եմ, բայց երբ խուզարկեցի դահլիճի բոլոր պերճանքները, դահլիճի խորքում, փողոց նայող պատուհանի մոտ, մեծ գրասեղանի վրա տեսա հակված մի գլուխ։ Նա կարդում էր ինչ-որ թերթ։ Ես փորձեցի հազալ, որպեսզի նա նկատի իմ ներկա-յությունը, բայց հազս դուրս չեկավ. ես արդեն որոշել էի դուրս գալ և նոր ուժերով ներս մտնել, երբ նա բարձրացրեց գլուխը և ինձ տեսավ. մի րոպե նա ինձ նայեց մտածկոտ աչքերով, հետո ես լսեցի.

— Մոտեցիր, երիտասարդ, ի՞նչ ես ցանկանում...,

Ես մոտեցա։ Ըստ նախապես կազմած իմ ծրագրի, ես պետք է հարցնեի՝ ո՞ւմ հետ պատիվ ունեմ խոսելու,-— և եթե պարզվեր, որ գործ ունեմ «Վան–Տոսպ»–ի խմբագրի հետ, ես պիտի արտասանեի մոտավորապես հետևյալ ներածական խոսքը շատ ուրախ եմ ես արդեն պատիվ ունեցել եմ մի անգամ տպվելու ձեր համակրելի թերթում և ահա, քաջալերված ձեր ուշադրությունից... Ես գիտեի, որ «Վան - Տոսպ» -ի խմբագիրը Արտակ Դարբինյանն էր, տեսել էի նրա նկարը և ինձ համար պարզ էր, որ իմ դեմ նստած է նույն ինքը՝ պարոն Արտակ Դարբինյանը։ Իմ նախապես պատրաստած ճառը գլխիցս դուրս թռավ անհաջող հազիս հետ. ես մոտեցա նրան, պարզեցի քառածալ մի թուղթ՝ երկու բանաստեղծություններով։ Զարմանալի չէր լինի, եթե խմբագիրը մտածեր, որ ես եթե ոչ խուլ, գոնե համր եմ և պարզում եմ խնդրագիր նպաստ կամ հոգևոր և մարմնավոր սփոփանք ստանալու համար, կարծելով, որ գործ ունեմ Տիգրան Նազարյանցի հետ։ Նա բացեց թուղթը և — Ա՜... բանաստեղծությո՞ւն,— կարդաց վերնագիրը և ստորադրությունը,— Մահարի՞ ... իսկ ո՞ւր է նա...

— Ո՞վ,— տարակուսանքով հարցրի ես։ — Մահարին...

— Մահարին ...ես եմ,— անվճռական կերպով հայտնեցի ես, քրտնած յոթերորդ քրտինքով։

— Իսկապե՞ս,— երկարացրեց նա և նայեց ինձ քննող հայացքով, — –իսկ ես կարծում էի, որ հասակով կլինես... Երևանի որբերի՞ց...

— Այո։ — Իսկական ազգանո՞ւնդ...

— Աճեմյան։ — Վանեցի՞...

— Վանեցի։ — Գրիգոր Աճեմյանի բարեկամների՞ց ։ — Հայրս էր... Իսկապես,— Նորից երկարացրեց նա ակնհայտ. գոհունակությամբ, — շատ ուրախ եմ, քո հայրը իմ մոտ ընկերն էր,– նա հառաչեց և մտախոհ հայացքը ուղղեց պատուհանից դուրս։ Կողքի սենյակից լսվում էր դաշնամուրի նվագը։ — Ձեզ հայտնի՞ է, երիտասարդ, թե ի՞նչ կուսակցության էր պատկանում ձեր հայրը Հայրս արմենական էր,— հաղորդում եմ ես։ — Այսինքն՝ ռամկավար,— տրամաբանում է նա։ — Այո,— համաձայնվում եմ ես։ Նա նորից թախծոտ հայացքով նայեց պատուհանից դուրս և հարցրեց կարծես ոչ թե ինձ, այլ կապույտ երկնքի վրա լողացող ամպի մի կտորին։

— Իսկ ձեզ հայտնի՞ է նրա վախճանը... Ա -Ա - ա - ա ,— հնչում էր ֆալցետը կողքի սենյա– կից։ Ես նայեցի ամպի կտորին, որը նման էր մերկ երեխայի արձանին, որի ձեռներն ու ոտները կտրված են։ Ատրճանակ մաքրելիս... պատահաբար... անզգուշաբար...

— Ճիշտ չէ,— խուլ ձայնով առարկեց պարոն Արտակ Դարբինյանը։— Ձեզ խաբել են։ Իրականությունն այն է, որ Հայրիկիդ սպանեցին դաշնակցականները, քեռուդ ձեռքով, այո , Տիգրան Միրախորյանի ձեռքով...

— Ի՞նչ պատճառով,— հարցրի ես։ — Պարզ չէ միթե,— պատասխանեց նա, ապա գրպանից հանեց սպիտակ թաշկինակը, սրբեց շրթունքները,— աջ, ձախ, ապա բեղերը, աջ, ֊ձախ, ապա փոքրիկ մորուքը, վեր - վար, վար-վեր, և նորից նայեց պատուհանից դուրս, ամպի կտորին, որն աճել էր և այժմ հիշեցնում էր չարացած ծերունու, կանգնած մի ոտի վրա,— հայրդ հեղինակավոր մարդ էր, անձնվեր գործիչ և կատաղի հակադաշնակցական... Սրիկաները անազնվաբար սպանեցին նրան, խեղդեցին նրա ձայնը։ Լռեց և կրկնեց.

— Այո՛, խեղդեցին նրա ձայնը... Ծանր և համաչափ քայլերով երկու հոգի բարձրանում են սանդուղքներով։ Լսվում է նրանց խոսակցությունը, զուսպ ծիծաղը։ Ներս են մտնում երկու պարոն, երկուսն էլ գեր և կուշտ

կերպարանքով, մեկը սև, իսկ մյուսը շեկ բեղերով. ինչպես հետո պարզվեց, նրանցից մեկը Միսակ Խոստիկյանն էր, իսկ մյուսը՝ Հովհաննես Հակոբյանը, երկուսն էլ գրականագետ ֊ լրագրողներ։ — Երևանի որբանոցում սովորում է, եկել է մոր մոտ հյուր.— իմ փոխարեն պատասխանեց Դարբինյանը,— բերել է նոր բանաստեղծություններ... Աղեկ է, աղեկ է, կուզե՞ս աշխատել, Քուրքեն, կուզես նե վաղ առավոտյան եկ Հովնանյան դպրոց, Արևմտահայ խորհուրդ, ես քեզի համար փոքրիկ աշխատանք մը սարքեմ։ Հարցուր պարոն Հովհաննես Հակոբյանին... աղե՞կ։ Տերթա՞նք «Մի բաժակ թեյ», դարձավ նա Խոստիկյանին և Դարբինյանին։ Գնանք,— ասաց Խոստիկյանը։ Ներս մտավ 22—23 տարեկան մի երիտասարդ՝ մեծ քթով, խոշոր աչքերով, երկար արտևանունքներով և մրոտ ձեռներով։ Պարոն Արտակ, նյութ,— ժպտալով ասաց նա, հիշեցնելով երևի Նար ֊Դոսի «նեղ օրերից մեկը» պատմվածքի տպարանի տղային։ Խմբագիրը տվեց նրան մի քանի ձեռագիր, ապա նայեց ինձ, մակագրեց իմ բանաստեղծության վրա, պարզեց նրան և ավելացրեց.

— Բանաստեղծությունը շարեք շղատառերով։ — Լսում եմ,— նա նայեց բանաստեղծության ստորագրությանը,— ահա, Մահարի... ասում են այս Մահարին վանեցի է...

— Վանեցի է,— հաստատեց Դարբինյանը՝ կարգի բերելով գրասեղանը։ — Երևանի որբանոցներից մեկում ուսուցիչ ...

— Ոչ աշակերտ է... և այժմ գտնվում է Թիֆլիսում։ — Երևանի որբանոցում սովորում է, եկել է մոր մոտ հյուր.— իմ փոխարեն պատասխանեց Դարբինյանը,— բերել է նոր բանաստեղծություններ... Աղեկ է, աղեկ է, կուզե՞ս աշխատել, Քուրքեն, կուզես նե վաղ առավոտյան եկ Հովնանյան դպրոց, Արևմտահայ խորհուրդ, ես քեզի համար փոքրիկ աշխատանք մը սարքեմ։ Հարցուր պարոն Հովհաննես Հակոբյանին... աղե՞կ։ Տերթա՞նք «Մի բաժակ թեյ», դարձավ նա Խոստիկյանին և Դարբինյանին։ Գնանք,— ասաց Խոստիկյանը։ Ներս մտավ 22—23 տարեկան մի երիտասարդ՝ մեծ քթով, խոշոր աչքերով, երկար արտևանունքներով և մրոտ ձեռներով։ Պարոն Արտակ, նյութ,— ժպտալով ասաց նա, հիշեցնելով երևի Նար ֊Դոսի «նեղ օրերից մեկը» պատմվածքի տպարանի տղային։ Խմբագիրը տվեց նրան մի քանի ձեռագիր, ապա նայեց ինձ, մակագրեց իմ բանաստեղծության վրա, պարզեց նրան և ավելացրեց.

— Բանաստեղծությունը շարեք շղատառերով։ — Լսում եմ,— նա նայեց բանաստեղծության ստորա-գրությանը,— ահա, Մահարի... ասում են այս Մահարին վանեցի է...

— Վանեցի է,— հաստատեց Դարբինյանը՝ կարգի բերելով գրասեղանը։ — Երևանի որբանոցներից մեկում ուսուցիչ ...

— Ոչ աշակերտ է... և այժմ գտնվում է Թիֆլիսում։ Թիֆլիսում թերահավատ հարցրեց երիտասարդ գրաշարը։ Եվ նստած է «Վան֊Տոսպ»–ի խմբագրատանը, ահա, ծանոթացեք... Երիտասարդ գրաշարը ինձ վրա հառեց իր սև ու խոշոր աչքերը և պարզեց ձեռքը։ Աբրահամ Գալճյան,— արտասանեց նա,— գնանք միասին տպարան... գնանք։ Ես պատրաստակամ ոտքի կանգնեցի և պատրաստվեցի հրաժեշտ տալ։ — Քուրքենին մենք կտանենք մեզ հետ «Մի բաժակ թեյ հետո կգա տպարան,— միջամտեց Հակոբյանը։ — Նա ճանապարհը չգիտե,— առարկեց Գալճյանը, ակնհայտ դժգոհությամբ։ — Ես կբերեմ,— ասաց Դարբինյանը և փակեց գզրոց-ները փոքրիկ բանալիով։ Գալճյանը գնաց։ Բոլորը ոտքի կանգնեցին դուրս գալու համար, բայց այդ միջոցին... Ներս մտավ միջահասակ, միջին տարիքի մի մարդ, սև տաբատի մեջ խոթված ապաշե ձյունասպիտակ վերնաշապիկով, մազերը a Լa Գոգոլ փռած վզի ու ականջների վրա. ներքևի շրթունքը անսովոր հաստ, համեմատած վերին շրթունքի հետ, կարմիր այտերով ու առաջին կնճիռներով,

մաքուր սափրված, անբեղ ու անմորուք մի մարդ, որը առաջացավ հաստատ ու գրեթե զինվորական քայլերով, կանգնեց մի քանի քայլի վրա այն դիրքով, ինչ դիրքով բեմի վրա կանգնում են դերասանները խոր գլուխ տալու համար։ Բայց նա գլուխը խոնարհելու փոխարեն ետ գցեց և ներկայացավ.

— Կարա-Դարվիշ...

— Ա՜,— ժպտաց Հակոբյանը,— վիշ-վիշ վիշ-վիշ Կարա-Դարվիշ...

— Այդ հիմարությունները տարածում են իմ թշնամիները,— զեկուցեց Կարա-Դարվիշը,— ուրիշ բաներ էլ են ասում, «ԿարաԴարվիշ, կապելու գիժ», և նման բաներ, ես չեմ նեղանում։ Ընդհակառակը, ես ուրախ եմ, երբ ինձ ծաղրում են ու հայհոյում։ Ինձ ապագայում կհասկանան։ Ես ֆուտուրիստ եմ, ֆուտյուր, այդ նշանակում է ապագա, ֆուտուրիստ՝ ապագայապաշտ։ Մենք պաշտում ենք ապագան ու ժխտում ներկան. գրական այն քուրմերը, որոնք այսօր վաելում են փառք ու պատիվ, ապագայում կմոռացվեն, իսկ իմ արձանը կկանգնեցնեն Երևանյան հրապարակում, այո , կկանգնեցնեն: Այս ճառի ընթացքում նա սեղմեց բոլորի ձեռքը, չմոռանալով նաև ինձ, իսկ վերջում ավելացրեց.

— Ես ամեն ինչ եմ, ես ոչինչ եմ, ես Կարա-Դարվիշն եմ...Ես ոչինչ եմ, այդ լավ է ասված, - մռմռաց Խոստիկյանը: Ինչով կարող եմ օգտակար լինել, - հարցրեց Դարբինյանը խմբագրավայել զսպվածությամբ: Կուզենայի աշխատակցել ձեր թերթին...

Տվեք, կնայենք... Բայց այժմ ես պատրաստի ոչինչ չունեմ. հետո կբերեմ, իսկ հիմա բարի եղեք տալ մի համեստ կանխավճար... Տիրեց անհարմար լռություն, որը խզեց վերջապես Դարբինյանը հատիկ-հատիկ արտասանելով.

Պարոն, «Վան - Տոսպ»– ը մինչև այսօր իր աշխատակիցներին չի վճարել ոչ մի կոպեկ, միջոցների չգոյության պատճառով... վճարում էր մի ժամանակ, երբ հրատարակվում էր իր հայրենիքում՝ Վանում... հիմա... բյուջե չունի ...Հասկանալի է, բայց բացառիկ դեպքերում...

– Բացառիկ դեպքեր չեն պատահել ... Երթանք, երթանք,— արձագանքեց Հակոբյանը և բոլորս միասին հայտնվեցինք Գալավինյան պողոտայի վրա։ Ես քայլում եմ նրանց հետ և ինձ թվում է, որ ամբողջ Թիֆլիսը, Գալավինյան պողոտայի բոլոր անցորդներն ինձ են նայում, առանց տարիքի ու սեռի խտրության։ Ճիշտ այս զգացմունքով, պետք էր ենթադրել, որ լցված էր բացի ինձնից նաև Կարա– Դարվիշը. նա քայլում էր հպարտ, կուրծքը դուրս ցցած, աջ ու ձախ բարևում, բարևում հայերեն, ռուսերեն, վրացերեն, նրան բարևող ծանոթներից ոմանց դեմքերի վրա կարելի էր նկատել զուսպ քմծիծաղ, ոմանք բարևում էին նրան ներողամիտ ժպիտով, կային և այնպիսիք, որոնք բարևում ու արագացնում ... քայլերը, վախենալով կարծես, որ նա կբռնի իրենց օձիքը: Ինձ ոչ ոք չէր

բարևում, բայց ինձ թվում էր, որ բոլորը ճանաչում են ինձ, նորելուկ, բայց մե՜ծ ապագա խոստացող բանաստեղծիս, գիտեն և այն, որ գրպանումս գործում է մայրիկիս սրտաձև փոքրիկ ժամացույցը, որը կամ առաջ էր վազում, կամ ետ մնում, որի համար էլ ես նրան օրվա մեջ մի քանի անգամ ճիշտ ժամ եմ ցույց տալիս... — Ուր ենք գնում, պարոններ,— հարցրեց Կարա Դարվիշը օպերայի շենքի մոտ։ «Մի բաժակ թեյ»,— պատասխանեց Հակոբյանը։ — Չի խանգարի, չի խանգարի,— հավանություն տվեց ֆուտուրիստը,— ցավում եմ, որ չեմ կարող ընկերակցել ձեզ...

— Ինչո՞ւ,— հետաքրքրվեց Դարբինյանը։ — Երկու պատճառով. նախ որ գրպանումս Ահարոնյանի հողմերն են լալիս և երկրորդ, որ... պարտք եմ. — Ո՞ւմ...

— Մատուցողուհուն... Թամարային։ Այսպես ապրում են այն գրողները, որոնք պնակալիզությամբ չեն զբաղվում,— ավելացրեց Կարա-Դարվիշը « Մի բաժակ թեյ» -ի մուտքի մոտ, բարկացած, հայտնի չէ, թե ում վրա։ Նա առանց հրաժեշտ տալու անհետացավ, և մենք ներս մտանք։

4. «ՄԻ ԲԱԺԱԿ ԹԵՅ»

Հոտավետ թեյի, սուրճի, կակաոյի և խմորեղենների բուրմունքով հագեցած էր «Մի բաժակ թեյ» -ի մթնոլորտը։ Թեյարանի գրեթե

բոլոր սեղանները զբաղված էին։ Զինվորականներ, մտավորականներ, մի քանի օրիորդանման տիկիններ և տիկնանման օրիորդներ, ըստ մեծի մասին հովհարներով, հաստ վզերով, հաստ բեղերով և ճաղատ գլուխներով, ըստ երևույթին վաճառականներ,— ահա թեյարանի այցելուների սոցիալական կազմը։ Նրանք խոսում էին՝ ոմանք բարձր, ոմանք ցած ձայնով, ոմանք զբաղված էին թերթ կարդալով, լսվում էին զուսպ ծիծաղի ձայներ, իսկ սեղանների միջով ետ ու առաջ վազում էին սպիտակազգեստ մատուցողուհիներ, սկուտեղներով ծանրաբեռնված ուտելիքներով և ըմպելիքներով։ Մենք գրավեցինք մի ազատ սեղան։ Մոտեցավ սպիտակ դեմքով և արտասովոր խիտ, թավ ու սև հոնքերով, նշաձև աչքերով, ժպտուն մատուցողուհին ու պատրաստակամ կանգնեց։ Այդպիսի հոնքերի և աչքերի մասին երևի ասել է բանաստեղծը. Քո աչքերը երկու նշի ձևի նման, Քո հոնքերը ծիծեռնակի թևի նման...

— Ինչ կհաճիք,— հարցրեց Հակոբյանը։ — Թեյ,— պատասխանեց Դարբինյանը։ — Թեյ— արձագանքեց Խոստիկյանը։ Մեզի երեք բաժակ թեյ,— կարգադրեց Հակոբյանը,— իսկ Քուրքենին կակաո... բիմկվիթ կարկանդակ... անա՞նկ է։ — Անանկ է,— ժպտաց Դարբինյանը։

Այդ միջոցին ներս մտան չորս պարոններ. նրանց մուտքը գրավեց բոլորի ուշադրությունը։ Շատերն ընդհատեցին խոսակցությունը, օրիորդանման տիկիններն ու տիկնանման օրիորդները հակվեցին իրենց փոքրիկ հայելիների վրա, իսկ Արտակ Դարբինյանը նորից ժպտաց իր թախծոտ ժպիտով։ Նրանք տեղ գրավեցին մեզնից ոչ հեռու. նրանցից մեկը Շիրվանզազեն էր, որին արդեն վաղուց գիտեի դպրոցական գրքերից, մյուսը...

Մյուսն ինձ թվաց չափազանց ծանոթ անձնավորություն իր բարձր հասակով, հայկական դիմադծերի ազդեցիկ արտահայտությամբ, խնամված բեղերով ու անհանգիստ, թափանցող աչքերով։ Երրորդը... երրորդը գեղեցկադեմ, կապույտ, հստակ աչքերով մի երիտասարդ էր, բաց, հմայիչ դիմագծերով և ճակատով, կիսագանգուր և շքեղ մազերով։ Հագնված էր նա ճաշակով, անփույթ ճաշակով ինքնավստահ երիտասարդի, որ գիտեր, որ իրեն ամեն ինչ կսազի... Նա նայեց շուրջը, արագ վեր կացավ տեղից ու մոտեցավ մեզ.

— Ողջույն վանեցի ինտելիգենցիային։ — Խարբերդին՝ նույնպես,— պատասխանեց Հակոբյանը,— նստեք խնդրեմ։ — Ի՞նչ նստել, ջանըմ, երթամ, տեսնենք ինչ կընենք (նա ձայնը իջեցրեց). փաշան կոպեկ փող չունի, հույսը դրել է ինձ վրա, ես ունեմ մի քիչ, բայց այդ մի քիչով կոնյա՞կ կխմվի։ Իսկ փաշան

ուզում է կոնյակ խմել. մի երկու օրից Էրզրում է գնում։ Դաշնակցականներին հայհոյում է... հայ ժողովրդի գերեզմանափորն՜ր, ենիչերինե՞ր,— նա ծիծաղեց բարձր, սրտանց, խրխնջուն ծիծաղով։ Ես հասկացա, որ մեզ հետ խոսողը Թոթովենցն է, իսկ Շիրվանզադեի դեմը նստած է նույն ինքը՝ Անդրանիկ փաշան, որը կոպեկ փող չունի գրպանում, ուզում է կոնյակ խմել և դաշնակցականներին հայհոյում է,— ենիչերիներ... Իսկ չորրորդը ո՞վ է, այդ չորրորդը, նիհար, գունատ, անժպիտ այդ չորրորդը։ Ինչ է երգում բոլշևիկը հարցրեց Դարբինյանը։ — Գրիգոր Վարդանյա՞նը... թուա՜ֆ մարդ է... դաշնակիզմ, մենշևիզմ, մուսաֆաթիզմ, դրանց երգը երգված է,— կըսե,— ապագան բոլշևիկներուն է, շուտով Կովկասը սովիեթական կդառնա, Լենինը ...

— Ինչ կուզես հաշվե, մոլեռանդ մարդ է,— եզրափակեց Թռթովենցը, թողեց մեզ և մոտեցավ իր սեղանին։ Կակաոն, ինչպես նաև խմորեղենները չափազանց համեղ թվացին ինձ։ Ես մտածեցի, որ երբ փող վաստակեմ, մայրիկին, Սուրենին և Խորենին կբերեմ այստեղ ու կհյուրասիրեմ կակաոյով և խմորեղեններով։ Օդում տարածվեց թարմ վարունգի գրգռիչ բուրմունքը։ Անդրանիկ փաշայի սեղանը զարդարվեց կոնյակով և զանազան խորտիկներով։ Դժվար էր ասել, թե փաշան զվարճանում էր, նրա դեմքը մռայլ էր, լարված, նա լուռ էր ու չէր խոսում ոչ ոքի հետ,

լռեցին նաև նրա սեղանակիցները, մինչև անգամ Վահան Թոթովենցը... այդ լռությունը տարածվեց սեղանից սեղան և եղավ մի րոպե, երբ ամբողջ թեյարանում տիրեց քար լռություն։ Բոլորի հայացքը գամված էր Անդրանիկի վրա, նա կարծես զգում էր այդ և չէր նայում ոչ ոքի։ Եվ հանկարծ, ինչպես որոտ պարզ երկնքից, հնչեց Անդրանիկի ձայնը. Ինչո՞ւ լռեցիք, ինչո՞ւ չեք խոսեր։ Անդրանիկե՞ն կքաշվեք։ Ո՞վ է Անդրանիկը, ի՞նչ է Անդրանիկը, ինչացո՞ւ է Անդրանիկը։ Տաճկահայաստանի երկինքը սևացավ վառվող քաղաքների ու գյուղերի ծխից։

— Յոթը գարուն, յոթը ամառ, յոթը աշուն անձրևի փոխարեն սև ջուր է թափվելու երկնքից, յոթը ձմեռ սև ձյուն է իջնելու ավերակ Հայաստանի, Կիլիկիո, Խարբերդի, Զեյթունի, Սասունի, Շաբին Գարահիսարի, Մուշի ու Վանի լեռների ու դաշտերի վրա։ Ո՞վ է մեղավոր, Անդրանի՞կը... խա՛չ հանեք նրան, այդ ոճրապարտ փաշային, որի մասին այնքան գեղեցիկ երգեր կան հյուսված, այրեցեք այդ երգերը, արժանի չէ նա այդ երգերին...

— Դուք մեղավոր չեք, փաշա, դուք արժանի եք մեր երգերին,— լսվեց մի հուժկու ձայն թեյարանի մի անկյունից։ — Ով է այդ մեծահոգի մարդը,— կարծես սպառնական հարցրեց Անդրանիկն ու բարձրացավ տեղից,— ես չեմ տեսնում քո դեմքը....Դուք ասում եք, որ ես մեղավոր չեմ...

— Ոչ, դուք մեղավոր չեք,— լսվեցին բազմաթիվ բացականչություններ,— դուք չեք մեղավորը ...

— Բայց մեղքը, ավելի շուտ ոճիրը, գործված է... թափված է մեկ ու կես միլիոն հայերի՝ մանուկների ու ծերունիների, ուստրերի ու բռնաբարված դուստրերի արյունը... Ուր մեղք գործված, պետք է փնտրել մեղավորին, հանցանք` հանցավորին, ոճիր՝ ոճրագործին։ Եթե ես չեմ մեղավորը, հապա ով է։ Փնտրել, գտնե՛լ և խա՛չ հանել ոճրագործին... ես հարցնում եմ, ո՞վ է մեղավորը...

— Համբարձում Առաքելյանին պետք է հարցնել,— լսվեց մի ձայն։ Ապրես,— ժպտաց Անդրանիկը ռեպլիկայի ուղղությամբ,— Համբարձում Առաքելյանը ճիշտ կպատասխանի...

— Վճարենք և կամաց մը դուրս գանք,— գրեթե շշնջաց Հակոբյանը և համր միմիկայով կանչեց մատուցողուհուն։ Ինչով վերջացավ այս զարմանալի թեյարանային մի-տինգը, ես չգիտեմ, որովհետև մենք «կամաց մը դուրս եկանք»։ ֊ Մի բաժակ թեյ և հարյուր մեկ տակառ քաղաքակա-նություն,— ծիծաղեց Հակոբյանը, երբ դուրս եկանք փողոց,— ատանկ ծանրակշիռ խնդիրներ թեյարանի մե՞ջ կլուծեն։ — Ես այդ մասին չեմ մտածում,— ասաց Խոստիկյանը, որն ինձ վրա թողեց սակավախոս մարդու տպավորություն։ — Ժամանակն է տպարան հանդիպելու... Այսօր կսկսեն էջերը կապել... Դե, ցը ... Վաղ առավոտյան անցեք։ Գնանք,Գուրգեն։

— Գնացեք,— հավանություն տվեց Հակոբյանը։ — Գուրգեն, վաղ առավոտյան, ժամը 9-ին եկուր Հովնանյան դպրոց, հարցուր Արևմտահայ խորհուրդ՝ Հակոբյանին... քեզի համար փոքրիկ աշխատանք մը կգտնեմ... գոնե թերթի և լիմոնադի դրամ կշահես ...է... ցը ... Մենք բաժանվեցինք։ Պարոն Դարբինյանի հետ մենք մտանք Ալեքսանդրյան հովաշունչ այգին: Տպարանը հեռու չէր։ Եվ ահա մենք՝ խմբագիր ու բանաստեղծ, հայտնվեցիեք տպարանում:

5. ՏՊԱՐԱՆՈՒՄ

Տպարանը մասնավոր էր և, եթե հիշողությունս ինձ չի դավաճանում, պատկանում էր Գյոզալյանին։ Տպարանատերը, ակնոցավոր, ալեխառն, փոքրիկ մորուքով մի մարդ, իր սեղանի մոտ զբաղված էր ինչ - որ բլանկների սրբագրությամբ։ Նա ընդունեց Դարբինյանի բարևը ակնոցի վրայով, զբաղված մարդու հայացքով և շարունակեց իր աշխատանքը։ Դար-բինյանն անցավ առաջ և մոտեցավ տառարկղների առաջ աշխատող գրաշարին, Աբրահամ Գալճյանին։ Ես հետևեցի նրան։ — Թերթի «բովանդակությունը» դրեք, պարոն Արտակ,— ասաց Գալճյանն առանց աշխատանքն ընդհատելու,— հիմա կսկսեմ էջերը կապել։ Դարբինյանը վերցրեց մի թերթ մաքուր թուղթ և նստեց տպարանատիրոջ դեմ։

— Քո բանաստեղծությունը շարեցի, պատրաստ է,—- դարձավ նա ինձ մտերիմ տոնով,— ուզո՞ւմ ես սրբագրությունը նայել,— և առանց սպասելու իմ պատասխանին, պարզեց ինձ մի թերթ թուղթ, որի վրա տված էին իմ երկու փոքրիկ բանաստեղծությունները՝ «Սուգ» և «Մեռելոց», եթե չեմ սխալվում։ Ես սկսեցի կարդալ. փոխանակ «եղնիկների» «Եղսիկները կուլան, կուլան դառնագին ...»։ — Այստեղ տպված է «եղսիկները», փոխանակ «եղնիկները»,— բողոքեցի ես։ Գալճյանը ծիծաղեց սրտանց, ոչ այնքան «եղնիկների» որքան իմ լացակումած բողոքի վրա։

Վերցրու ահա մատիտը, ջնջիր «ս»–ն և պոչ քաշիր մինչև մաքուր լուսանցքը ու գրիր «ն», ես դուրս կքաշեմ «ս» .տառը և նրա տեղը կխոթեմ «ն» տառը ... այդպես էլ մյուս սխալները... հասկացա՞ր։ «Եղսիկները կուլան, կուլան դառնագին»... Նա նորից ծիծաղեց և շարունակեց տառարկղներից արագ-արագ թռցնել և կողք-կողքի շարել տառերը։ Հիմա երբ գրում եմ այս տողերը, զգում եմ տպարանի յուրահատուկ բուրմունքը, որն ինձ վրա թողել է հարբեցնող տպավորություն։ Այդ ներկի բուրմունքն է, այդ այն է, ինչ խոհանոցի բուրմունքը, ուր հմուտ խոհարարը ճաշ է պատրաստում՝ տարածելով շուրջը ախորժաբեր համեմների բուրմունքը։ Գրաշարը, տպագրիչը դա նույն խոհարարն է, տպարանը՝ գրքի խոհանոցը, այն տարբերությամբ, որ խոհարարի աշխատանքի արդյունքը զարդարում է ճաշասեղանը, իսկ

տպարանական աշխատողինը՝ գրասեղանը։ Մեկը պատրաստում է մարմնավոր, իսկ մյուսը հոգևոր սնունդ... Փառք, փառք Գուտտենբերդին և Սահակ-Մեսրոպին, փառք Աբրահամ Գալճյանին, գրքի հմուտ խոհարարներին ... Մինչդեռ ես զբաղված էի այս մտքերով, շնչելով տպարանի հաճելի օդը, ներս մտավ ճաշակով հագնված մի ծերունի՝ աշխույժ աչքերով և արագաշարժ, բամբակի նման սպիտակ մազերով, փոքրիկ մորուքով և փակագծանման բեղերով։ Նա ինչ-որ խոսեց տպարանատիրոջ հետ, ապա սեղմեց Դարբինյանի ձեռքը և նստեց նրա կողքին։ Ես չիմացա, ինչի մասին էին խոսում նրանք, Դարբինյանը համոզում էր ծերունուն ինչ-որ բանում, ծերունին առարկում էր նրան, ձախ ձեռքի բռունցքը բաց ու խուփ անելով և վերջապես վեր կացավ տեղից երկու ձեռքերը վեր բարձրացնելով և այս անգամ լսելի ձայնով բացականչելով.

— Ալլահը գիտե ինչով կվերջանա։ Նա սեղմեց Դարբինյանի ձեռքը և արագ դուրս եկավ։ Աբրահամ Գալճյանը հարցրեց ինձ.

— Ճանաչեցի՞ր ծերունուն ...

— Առաջին անգամ եմ տեսնում։ — Համբարձում Առաքելյան ...

— «Մշակ» - ի խմբագի՞ րը։ — «Մշակ» - ի մշակը։ — Ափսոս, լավ չնայեցի։ Էլի կհանդիպես,— ասաց Գալճյանը։

Ինչպես երևում էր, Աբրահամը լավ գրաշար էր, բայց վատ մարգարե։ Ես այլևս չհանդիպեցի Համբարձում Առաքելյանին։ Շատ չանցած, մի գեղեցիկ օր «Մշակ»–ը լույս տեսավ սև շրջանակներով. նա գուժում էր, որ ուշ երեկոյան, իր տան բակում, անհայտ չարագործների ձեռքով, ատրճանակի գնդակով սպանված է Համբարձում Առաքելյանը։ Ես հիշեցի Հակոբյանին։ — Դաշնակցականները նրա գլուխը կուտեն... կա-տաղի գրի՞չ ... Տպարան մտավ մի բարձրահասակ մարդ, նիհար, չորեկ– մորեկ բոյ– բուսաթով, ձյունասպիտակ ուկրաինական վերնաշապկով, մեջքին սպիտակահյուս գոտի, կախված երկար փյուսքյուլներով։ Նրա քթի մեծությունը կորչում էր լայն դեմքի և խոշոր դիմագծերի սիտուացիայում և տալիս էր նրա դեմքին ինչ-որ, այո, վեհություն և մինչև անգամ գեղեցկություն. ուրիշ դեմքի վրա այդ նույն քիթը կարող էր թվալ տգեղ և անճոռնի։ Նա ուներ երկար և կախված հոնքեր ժպտուն և ուշադիր հայացք, ամառային գլխարկի շրջանակից դուրս էին թափվել նրա ալիքավոր մազերը ականջների ու վզի վրա, որոնք սկսել էին սպիտակել։ Նա բարևեց բոլորին գլխի շարժումով, ապա մոտեցավ տպարանատիրոջ գրասեղանին, տաբատի գրպանից հանեց կաշվե սև դրամապանակը, այնտեղից դուրս քաշեց ինչ-որ թղթեր և ցույց տվեց Դարբինյանին և ապա տպարանատիրոջը, երկար ցուցամատը խփելով թղթին և ինչ - որ բան ապացուցելով։ — Այս մարդուն լավ նայիր,— նետեց ինձ Գալճյանը, իսկ ինքը արագ մոտեցավ նրանց։ Նա նայեց Դարբինյանի ձեռքի թղթին, հետո նայեց ինձ, նորից թղթին և կանչեց.

— Գուրգեն, արի էստեղ ... Ես մոտեցա, զգալով, որ Գալճյանը իզուր չի կանչում ինձ, և որ ես պիտի տեսնեմ կամ լսեմ անակնկալ մի բան։ Դանիել Վարուժանի նամակը՝ հասցեագրված «Գեղար- վեստ»–ի խմբագիր պարոն Գարեգին Լևոնյանին... ...Դեռ թարմ էին այսպես կոչված «Պոլսո եղեռնի» հիշողությունները, Պոլսո մտավորականների ջարդը։ Թուրքական արյունախում կառավարությունը, նախքան մասսայական կոտորածը, իրականացրեց թուրքահայ ժողովրդի գլխատումը: Նա մի գիշերվա մեջ ձերբակալեց մոտ երկու հարյուր մտավորականներ՝ գրողներ, բժիշկներ, իրավաբաններ, քշեց նրանց Պոլսից դուրս աքսորելու պատրվակի տակ և ճանապարհին սրի քաշեց բոլորին։ Նահատակների շարքում գտնվում էր նաև քանքարավոր բանաստեղծ Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոյի, Զոհրապի, Ռուբեն Սևակի և այլոց հետ։ Մինչև հիմա հիշողությանս հետ դեռ թարմ է այդ քառածալ նամակը, Վարուժանի անսեթևեթ ձեռագիրը՝ գրված սև թանաքով, Գարեգին Լևոնյանի մի քիչ գողացող ձեռքին... Ինչ երջանիկ մարդ է այդ Գարեդին Լևոնյանը, նա նամակներ է ստացել Դանիել Վարուժանից և այդ նամակներից մեկը ահա , ահա ... Հիվանդանոց վերադարձա ես՝ հոգնած ու ծանրացած օրվա բազմերանգ ու հարուստ տպավորություններից։ Ես մայրիկին պատմեցի բոլոր տեսածներիս և լսածներիս մասին, և այն, որ վաղը պիտի գնամ Հովնանյան դպրոց, Արևմտահայ խորհուրդ, ուր

Հովհաննես Հակոբյանը (իհարկե, պարոն ...) ինձ համար «փոքրիկ աշխատանք մը պիտի սարքե»... Մայրիկը ժպտաց երջանիկ մոր ժպիտով։ — Ասել է՝ մարդկանց շարք անցար... Դե լա՜ վ է, լա՜վ... Վաղը չես գնա Հովնանյան դպրոց, քեզ Տիգրանի մոտ պիտի տանեմ, Մանուկ աղի մոտ, Սաթենիկ տատենց տուն ... կուզեն քեզ տեսնել։ Վաղը քեզ հետ կգնանք ման գալու, սանկ քիչ մը պտտելու,— կոմիկ ծեքծեքումով ավելացրեց նա և հանկարծ լրջացավ ու ընդունեց մտահոգ կերպարանք։ — Թուրքերի մասին բան չասի՞ն,— հարցրեց նա։ Չէ, ի՞նչ կա որ...

— Արշակր ասում է, որ թուրքերը մոտենում են Թիֆ– լիսին ... Երբ մենք պառկեցինք քնելու, մայրիկը հորանջեց և հարցրեց. — Տղա, Հովհաննես Հակոբյանը վանեցի՞ է...

— Այո՛, հայրիկին ճանաչում է,— պատասխանեցի ես,— խոսում է պոլսահայ բարբառով...

— Հովհաննես Հակոբյան, Հովհաննես Հակոբյան ...— ավելի ցած ձայնով մրմնջաց մայրիկը, կարծես հիշելու համար, և հանկարծ աշխուժացավ.

— Շեկ բեղերո՞վ...

— Շեկ բեղերով։ — Հաստ-հաստ մարդ ...

— Այո - հաստատեցի ես։

— Կրողի Հովհաննես Հակոբյան,— բացականչեց մայրիկը)— Չորթանենց Օհաննեսն է, Չորթանյան Օհաննեսը, էլ Հակոբյանս ո՞րն է... եկան էստեղ, բոլոր փոխեցին փետուրները: Պրտենք՝ Բրուտյան դարձան, Բազազ-Գյորիկենք— Բեզեզյան, Բաբեկենք— Պապիկյան, Արաբաջոնք—Արաբյան,

Փալաբեղենք —

Հալեբյան, Մրտոենք —Մարտիկյան, որ մեկն ասեմ... Նա լռեց, մտածեց ու շարունակեց.

— Նոր փետուրներ հագան։ Ապա վանեցի կնիկներն ու աղջիկնե՞րը, նայի նրանց փետուրներին. հիմա էլ Աստղիկ չկա, աստղիկները Ասյա են դարձել, Պրտենց Վերունիկ — Բրուտյան Վերա, Արմաղան— Ամալյա, Շուշանիկ— Սուսաննա, Լուսաբեր— Լուսյա, Շողիկ— Շուրա, Երանուհի —Ելենա, Սողոմեն — Սիլվա... — Սիրարփի՞,— հարցրի ես — Սիրարփին էլ Սիլվա,— հանգստացրեց ինձ մայրիկը... Բայց շատերն էլ թողին իրենց փետուրները,— շարու-նակեց մայրիկը.— հնչակյան Արշակն ու դաշնակցական Տիգրանը միասին խանութ են բացե, առտուր կանեն, ռամկավարները ոսկի կծախեն, ապրանք կտանեն բերեն Բաթում Հակոբ էֆենտի ՏերԶաքարյանը, ինքը ռամկավար, հնչակյան Միհրդատ Բրուտյանի հետ, հորաքրոջդ տղայի հետ դրամ կկուտակե օղու գործարան բանալու համար, Վանի հարուստները՝ Գափամաջոնք, Թերզիբաշյաններ, Շաղբաղցյաններ աղքատացան, աղքատներ հարստացան, քալուստիկ կկապեն... բոլորն էլ փոխվան...

— Մենակ մենք չփոխվանք,— ասում եմ ես, մայրիկի կարծիքը իմանալու համար։

— Ինչո՞ւ,— մենք էլ փոխվանք,— եռանդով բողոքում է մայրիկը,— գթության քույրը ինձ Հայկանուշ Գյորգիևնա է ասում, այսինքն՝ Հայկանուշ, Գևորգի աղջիկ, դու էլ Մահարի ես դարձե, պարոն Մահարի... տղա, էդ Մահարին որտեղից իջաթ արիր...

— Կեղծանուն է, մայրիկ — Ասել է՝ Մահարին Աճեմյանից լա՞ վ է...

— Աճեմյանը բանաստեղծական չէ, մայրիկ...

— Կրողի բանաստեղծական,— բարկանում է վերջապես մայրիկը,— Պեշիկթաշլյան, Պեշկոթուրյան պակա՞ս բաներ են գրե առանց կեղծանվան... Ես լռում եմ և խավարի մեջ ժպտում։ — Դե քնենք, քնենք,— հաշտարար տոնով ասում է մայրիկը, — բարի գիշեր — — Բարի գիշեր, մայրիկ։

6. ՏԻԳՐԱՆ ԱՂԱՆ

Մյուս օրը մայրիկի հետ տրամվայ նստեցինք ու քշեցինք դեպի Շեյթան բազար, այնտեղից էլ Վորոնցովյան հրապարակը, ապա՝ Միքայելյան փողոց։ Միքայելյան և Կիրիչնայա փողոցների անկյունում բարձրանում է գերմանական եկեղեցին, պարզ ու հասարակ ոճով, մեծ ժամացույցով, շրջապատված ծաղկազարդ բակով։ Դեռ չհասած

գերմանական եկեղեցուն, կողք-կողքի փայլում են երեք խանութներ, ապակե լայն ցուցափեղկերով և դռներով։ Այդ երեք խանութներից մեկը քեռուս՝ Տիգրան աղայի խանութն էր։ Ես Հիշեցի «Վան–Տոսպ»–ի խմբագրատանը Դարբինյանի հետ ունեցած մեր զրույցը հորս սպանության, քեռուս մասին, և սիրտս սեղմվեց ծանր մի զգացումով։ — «Մի թե, մի թե»,— հարցնում էի ինքս ինձ ու չէի կարող հավատալ, որ քեռիս՝ Տիգրան աղան, որն այնքան հոգատար է եղել մեր, երեք եղբայրներիս հանդեպ, կարող էր իր ձեռքը թաթախել հորս արյան մեջ։ Երբ մենք մտանք խանութը, Տիգրան աղան կանգնած էր կռնակով դեպի խանութի մուտքը և շարում էր ծխախոտի տուփերը դարակների վրա։ Նա մեզ չտեսավ, բայց լսեց մեր ներս մտնելը, առանց ընդհատելու աշխատանքը և առանց՝ ետ նայելու։ — Я слушаю— ասաց նա, ենթադրելով, որ ներս մտնողները հաճախորդներ են։ — Գասպադին Տիգրան զդրաստի,— երգեց մայրիկը փոխված ձայնով։ Տիգրան աղան արագ ետ դարձավ, տեսավ մեզ և ժպտաց դեմքի բոլոր գծերով ու կնճիռներով։ — Ա ա ա ... Գուրգեն, Գուրգե՜ն,— բացականչեց նա , գրկելով ու համբուրելով ինձ,— մեծացել է, լավացել է, գեղեցկացել է... իսկական մալադոյ չելովեկ... Ես նայեցի քեռուս դեմքին. նա շատ քիչ էր փոխվել չածիլված երեսի մազերի մեջ կարելի էր հաշվել սպիտա-կածները շատացել

էին կնճիռները, որոնք ավելի աչքի էին ընկնում, երբ նա ժպտում էր։ Կան մարդիկ, որոնք ժպտալիս ստանում են ավելի երիտասարդ արտահայտություն. քեռուս, ընդհակառակը, ժպիտը ծերացնում էր։ Ես ուշի– ուշով դիտում էի քեռուս դեմքը, ո՛չ, դա մարդասպանի դեմք չէր...

— Դե գնացեք, գնացեք սենյակ,— կարգադրեց նա,—- պրիմուս վառիր, թեյ պատրաստիր, ես առավոտից բան չեմ կերել։ — Ուր է խանումդ,— հարցրեց մայրիկը։ — Գիշերը տուն չի եկել,— պատասխանեց Տիգրան աղան և մռայլվեց։ Մայրիկը ուզեց մի բան ասել, բայց կարծես ավելորդ համարելով, բարկացած քայլերն ուղղեց դեպի խանութի հետև տանող դուռը, նշան անելով ինձ, որ իրեն հետևեմ։ Խանութի հետևը քեռուս սենյակն էր: Առաջին բանը, որ աչքովս ընկավ, դա մուտքի ձախ կողմում դրված ֆորտեպիանոն էր: Կամ, ինչպես Վանում ասում էինք, արմոնին։ Ես հիշեցի հայրիկիս արմոնին, որը նրա մահից հետո գնեց Իշխանը։ Երազի նման հիշեցի հորս, նստած արմոնու առաջ, զույգ ոտներր նրա շնչարկի և մատները ստեղների վրա շարժելիս։ Ես երկյուղածությամբ նստեցի քեռուս արմոնու դեմ, ոտներով շարժեցի շնչարկր, և արմոնին սկսեց շնչել, ես սեղմեցի վերջին ստեղներից մեկը,— «մե ե ե»,— ճչաց բարակ և աղաչավոր նոտան, ապա սեղմեցի առաջին ստեղներից մեկը,— «մը՜ռռռ» ձայնեց արմոնին խռպոտ ու սպառնական։

Ներս մտավ Տիգրան աղան և սեղանի վրա դրեց թղթե տոպրակներով բիսկվիտներ, կոնֆետ, երշիկ ու դարձավ դեպի ինձ, ցույց տալով արմոնին.

— Քեզ համար եմ առել, նվագիր, սովորիր։ Ո՞ր դա– սարանումն ես: Ես պատասխանեցի։ Հետո նա դարձավ մորս — Հարկավոր է Գուրգենին պատրաստել Ներսիսյան դպրոցի համար, ես ուսուցիչ կգտնեմ: — Գուրգենի բանաստեղծություն «Վան-Տոսպ»–ի մեջ տպվեր ի,— զեկուցեց մայրիկը և սկսեց կարգի բերել քեռուս անկողինը, մահճակալի վրա դրված էր երկու բարձ։ Երկրորդ բարձի վրա ո՞վ է քնում,— անցավ մտքովս։ — Հա՞,— դարձավ ինձ քեռիս,— Գրիգոր աղան էլ բանաստեղծություններ կգրեր ...— հետո մտածեց և ավելացրեց, — Բանաստեղծություն փոր չի կշտացնի, ջանըմ,— դատեց նա,— ես գնամ թրաշվեմ, գամ, թեյ խմենք,— ու նա դուրս եկավ, ապա ետ դարձավ և պատվիրեց,— խանութի դուռը ներսից փակել եմ, եթե մուշտարիները կծեծեն, մի բանաք մինչև ես գամ: Քեռիս դուրս եկավ իր սենյակի մյուս մուտքից, ես էլ դուրս եկա նրա հետևից և ինձ գտա գերմանական եկեղեցու բակում, մի ակնոցավոր ծերունի, սև, հնամաշ ցիլինդրը գլխին, ցնցուղով ջրում էր ծաղիկները։ Մինչ այս, մինչ այն, թեյը պատրաստ էր, մայրիկը սեղան է պատրաստում։ Այդ միջոցին ներս է մտնում մի երիտասարդ կին. նա շեկ մազեր ուներ, դեմքից կաթ ու արյուն էր կաթում, ատամները սպիտակափայլ, աչքերը մեծ-մեծ, երկնագույն. «գեղեցկուհի»,— անցավ մտքովս։ Նա բարևեց, մոտեցավ

լվացարանին և սկսեց լվացվել։ Մայրս չնկատելու տվեց նրա բարևը, չափեց նրան քննական աչքերով ոտից գլուխ, մոտեցավ նրան և հարցրեց.

— Աղջի գիշեր դոր իր.— նա նայեց աղջկա ժպտուն ու տարակուսած դեմքին և կարծես հիշեց, որ նա հայերեն չի հասկանում,— Տի, տի... նոչ գձե՞... Гуляла, -պատասխանեց աղջիկը՝ մոտենալով հայելուն։ — Գուլյալն ինչ ի,— դարձավ ինձ մայրիկը։ — Ման գալ զբոսնել,— թարգմանեցի ես անփույթ։ — Քո ումուտ ապավեն խորեմ քո գուլյալի հետ աղջի.— տաքացավ մայրիկը,— գիշեր չուր լուս «գուլյա՞լ»... քո «գուլյալ» այ, «գուլյալ»,— ձայնը բարձրացրեց մայրիկը խփելով բարձերից մեկին,— այ, «գուլյալ» ինչքան կուզես... Լսվեց Տիգրան աղայի հազը. նա ներս մտավ մաքուր սափրված, անաղմուկ հողաթափերով։ Տեսնելով աղջկան՝ նա մռայլվեց ու մոտեցավ նրան։ Մայրիկը մոտեցավ եղբորը.

— Հացը մի հարամի, հաց կերեք, նոր ինչ կուզես ասա... Նա ուշադրություն չդարձրեց մայրիկի վրա։ Возьми твой чемодан и иди гуляй, - ատամների միջից խուլ ձայնով ասաց նա։ Пойду, пойду, - պատասխանեց աղջիկը,—только без скандала...

Նա մի ծխախոտ վառեց, ապա մարեց այն մոխրամանի մեջ դողացող մատներով, կռացավ, մահճակալի տակից դուրս քաշեց մի փոքրիկ պայուսակ, բացեց, նորից փակեց, վերցրեց պայուսակը և դանդաղ քայլերով քայլեց դեպի ելքը։ Նա անաղմուկ դուրս եկավ։ Ամբողջ նախաճաշի ընթացքում ոչ ոք չխոսեց։ Մայրիկը հավաքեց սեղանը։ Տիգրան աղան մի ծխա -խոտ վառեց։ Խելքդ գլուխդ հավաքիր,— ցած ձայնով արտասանեց մայրիկը,— 30 — 35 տարեկան մարդ ես, մի վանեցի ծանր֊ ազիզ աղջիկ գտի, ընտանիք կազմի, ապրի ... էս թաշկինակն ո ւմ է,— հարցրեց նա, սեղանի տակից բարձրացնելով մի մետաքսե, բաց–կանաչ թաշկինակ։ — Մանյայինն է,— խեղդուկ ձայնով ասաց Տիգրան աղան, վերցրեց թաշկինակր և նրա աչքերից, սափրված այտերի վրա գլորվեցին արցունքի կաթիլները։ Արտասվեց և մայրիկը. ես էլ ուզեցի մի երկու կաթիլ արցունք թափեի բայց դրա համար բավարար հիմք չունենալու հետևանքով, նստեցի արմոնու առաջ, շարժեցի ոտներս և սեղմեցի ամենավերջին ստեղներից մեկը,— «մե ե ե »,— ճչաց արմոնին բարակ և աղաչավոր։ Ներս մտավ թավամազ, դեղին կատուն, աշխույժ քայլերով, երևի հաջող նախաճաշից, նայեց բոլորիս երեսին, մտավ սեղանի տակ և սկսեց իր կատվային տուալետը: — Դո՞ւ որտեղ իր, սև՛ սիրտ,— դարձավ մայրիկը կատվի հասցեին,— դու Է՞լ «գուլյայ »...

Տիգրան աղան ժպտաց կոտրված ժպիտով, ապա կանաչ, մետաքսե թաշկինակով սրբեց աչքերն ու այտերը և մտավ խանութ։ Նա բացեց փողոցի դուռը, ներս մտավ մի զինվորական, Տիգրան աղան ընդունեց նրան ուրախ ժպիտով, բավարարեց նրան, վերցրեց փողը, նետեց դրամարկղը, իսկ երբ զինվորականը հեռացավ, նա նորից մռայլվեց, ինձ թվաց, որ նորից նա լաց կլինի, բայց այդ միջոցին ներս մտան նոր հաճախորդներ, և նա նորից ժպտաց ուրախ և հյուրընկալ ժպիտով։ Այս ամենը ես դիտեցի սենյակի կիսաբաց դռնից: — Երթանք, — ասաց մայրիկը,— վերցնելով իր սև մետաքսե գլխաշորը։ — Ո՞ւր,— հարցրի ես։ — Մանուկ աղին,— պատասխանեց մայրիկը,— Տիգրան աղին տեսանք, հիմա Էլ Մանուկ աղին, Էսօր մեր գործը աղաների հետ է,— ավելացրեց նա և ժպտաց իր սրախոսության վրա։ Տիգրան աղային հրաժեշտ տվինք։ — Շուտ-շուտ եկեք,— պատվիրեց նա,— Արշակին որ-տեղ որ տեսնես, ասա գա ինձ մոտ... ցը ... էս էլ քեզ Արշակ,— ասաց մայրիկը, երբ մենք դուրս էինք եկել խանութից և հազիվ մի քանի քայլ հեռացել էինք։ Մեզ մոտեցավ լայն ժպիտով, բարձրահասակ մի երի-տասարդ, առավ ինձ թևի տակ, կռացավ ու համբուրեց.

— Ինձ կհիշե՞ս, Գուրգեն... Ես նրան հիշում էի, ինչպե՞ս կարելի էր մոռանալ հնչակյան պարոն Արշակին, քեֆերի հոգին, խնջույքների թամադա, հարսանիքների ազաբ-բաշի, պարող, խմող, քեֆչի պարոն Արշակին, որը գաղթից մի տարի առաջ ամուսնացավ Բաբուշենց Երանուհու մայրիկի մորաքրոջ աղջկա հետ։ Ես հիշում էի, որ մեր տունը նրանց համար ժամադրավայր էր, հիշում էի նրանց հասցեին «սիրահարված են» խորհրդավոր շշուկները, սիրահարվեցին և ամուսնացան. ես էլ այն ժամանակ «սիրահարված էի» Նազելու վրա, բայց... չամուսնացա։ Նրանց ամուսնությունից հետո ծայր առան ընտանեկան անհամաձայնություններ։ Երանուհին անիծում էր իրենց հանդիպման օրը։ Արշակը խմում էր, հաճախ գիշերները տուն չէր գալիս, վարում էր ցոփ կյանք։ Երանուհին խանդում էր, լալիս, անիծում, աղաչում, բողոքում... այս սիրահարությունից և ամուսնությունից ես եկա այն համոզման, որ սիրահարվելը լավ է, իսկ ամուսնանալը՝ վատ։ Արշավի ամուսնությունից հետո հիշում եմ, որ նրա հայրը Խաչատուր աղան, թողեց Վանը և գնաց Ստամբոլ բախտ որոնելու. նրանից մի նամակ ստացվեց միայն և մի լուսանկար։ Նստած էր նա, երկու ձեռքերը դրած երկու ծնկներին, թուրքական ֆեսը գլխին (a Ia հնչակյան), բեղերը ուղղահայաց սրած, հայացքը գամած դեպի անորոշ հեռուներ։ — Արշակ,— ասաց մայրիկը,—- Տիգրան քե կսպասի։

— Հիմա կերթամ,— պատասխանեց նա,— Գուրգենին բեր մեր տուն, Երանուհին տեսնի։ — Մենք բաժանվեցինք։ — Սա ամառային կլուբն է,— բացատրում է մայրիկը ճանապարհին,— սա Միքայելյան հիվանդանոցն է, սա փոստն է... Դեմից գալիս էր մի երիտասարդ, բարձրահասակ կին։ Նրա թևերը մերկ էին, մետաքսե շրջաղդեստը գրկել էր նրա բարեձև մարմինը, գարնանային քամին հպել էր շրջազգեստը նրա կառուցիկ ազդրերին, պարզ ու որոշակի գծերով գծագրելով նրա մարմնի խորհրդավոր ձևերը։ Մի բան սեղմեց սիրտս ցավագին ու դուրեկան։ Իմ ներքին. ալեկոծությունը չվրիպեց մայրիկի աչքերից։ — Տղա, ինչ կնայես էդպես լարված տարված աչքերով,— հարցրեց նա բարկացած ժպիտով, որը միայն նրան էր հատուկ։ Ապա նա ետ նայեց, զննեց իմ խռովության առարկան և ասաց, կարծես ինքն իրեն ...

— Ձեր սիրտ խորեմ, տղեն ինչ մեղք ունի... էնպես կհագնվեն, որ....

— Մայրիկ. — հարցրի ես,— Գրիգոր աղան Թիֆլիսում եղե՞լ է։ — Իհարկե պատասխանեց նա, հետո նայեց ինձ մտահոգ ու խորամանկ ...

— Գրիգոր աղան ժուժկալ էր, —ավելացրեց նա պնդելու տոնով, կարծես թե ես հակառակն էի ասել։ Այն ժամանակ ես որոշակի

կերպով չգիտեի ((ժուժկալ)) բառի նշանակությունը, բայց մասամբ հորս նմանվելու, մասամբ էլ այդ բառի նշանակությունն ստուգելու համար, ասացի. — Ես էլ ժուժկալ եմ... կարծես ...

— Կկասկածեմ,— ասաց մայրիկը,— շատ կկասկածեմ....— ու նորից ժպտաց նա բարկացած ժպիտով։ Կյանքը ցույց տվեց, որ մայրիկի կասկածներն անհիմն չէին:

7. ՄԱՆՈԻԿ ԱՂԱՅԵՆՑ ՏԱՆԸ

Դեռ Վանում ես լսել էի, որ մի հորեղբայր ունեմ Թիֆլիսում։ Վանի ընդհանուր գաղթից տարիներ առաջ նա, հակառակ հորս և Պանտիչի ջանքերին և ցանկության, թողեց ուսումը, իրեն միայն հայտնի միջոցներով մի քիչ փող ձեռք բերեց, գնեց մի քանի կտոր անուշահոտ օճառ, ժապավեններ, գույնզգույն թելեր ու զանազան չափսի ասեղներ, կոճակներ և լեղակ, ուլունքներ, գրչածայրեր ու նման մանրուք, դասավորեց այս ամենը բաց, ներկված արկղում, արկղը կաշեկապերով կախեց վզից ու դուրս եկավ շրջելու Վանի փողոցներում անվարժ, բայց զիլ ձայնով կանչելով չարչի ֊ խուրդա , առեք, չարչի՞ ֊ խուրդա , ա՜ ռեք ... Նա աշխատում էր որքան հնարավոր է իր առևտրական արվեստով հանդես գալ հեռավոր թաղամասերում, որպեսզի ավագ եղբայրները, երկուսն էլ ուսուցիչ, չիմանան իր

առևտրական գործունեության մասին, բայց, ավաղ, մի շաբաթից ավելի չի տևում նրա կոնսպիրացիան,.. զանազան աղբյուրներից տեղեկու- թյուններ են հասնում տուն.

— Մանուկը «չարչի-խուրդա» կծախի... Բարձրանում է աղմուկ, իրարանցում. երեկոյան, ընթրիքին Մանուկը բացակայում է, իմանալով, որ գործը բացվել է։ Գրիգոր աղան և Պանտիչը չեն քնում, համբերությամբ սպասում են նրա տուն գալուն, ծխում են, չեն խոսում, և միայն մերթ ընդ մերթ ցած ձայնով դատում։ — Ինչ խայտառակություն... Ինչ խայտառակություն...

— Չարչի խուրդա ... հ ը հ...

— Ընտանեկան խայտառակություն...

— Տոհմային խայտառակություն... Վերջապես երևում է Մանուկն ահեղ դատաստանի առաջ, մինչև ականջների ծայրը կաս-կարմիր։ Խոսակցությունը կարճ է լինում, բայց ազդու։ Հայրս մի ծանր ապտակ է հասցնում Մանուկի երեսին, «չարչի խուրդայի» ողջ հարստությունն արկղով միասին վառարան է նետվում... Իսկ Մանուկը... Մանուկն անհետանում է... Մի քանի օրից լուրեր են հասնում, որ նրան տեսնողներ են եղել Ռուսաստանի ճանապարհին, Ռուսաստան գնացող քարավանների հետ, Ըստ ոմանց՝ ձիով, ուրիշների պնդումով, ոտով, ըստ երրորդ վերսիայի՝ իշով... Ձիով, ոտով, թե իշով,

կարևոր չի, կարևորն այն է, որ Մանուկը հաջողությամբ Թիֆլիս է հասնում և ազատ կերպով զբաղվում է իր սիրած գործով` առևտրով։ Նա ոչ մի նամակ չի գրում իր ավագ եղբայրներին, չնայած, որ ոչ միայն նրա հոգում չկար չարության զգացումի նշույլ անգամ նրանց հանդեպ, այլև Թիֆլիս եկող գնացող վանեցի վաճառականների միջոցով միշտ հետաքրքրվում ու տեղեկանում էր նրանց գործերի մասին:Նույն ճանապարհով էլ Վանում տեղեկություններ էին գալիս նրա մասին։ — Մանուկ խանութ է բացեր Թիֆլիսի մեջ...

— Մանուկ մսի գործ կանի...

— Մանուկ ամուսնացեր է... Հորս եղերական մահվան լուրը ցնցող տպավորություն է թողնում Մանուկի վրա։ Երկու օր ու գիշեր նա զբաղվում է խմելով, լալիս է ու ատամները կրճտացնում։ — Ախպե՛ր, ես քո տված ապտակին մեռնեմ, զարկ մե՛կ էլ զարկ։ Երբ Վանի գաղթի առաջին ալիքները Կովկասի դռներին հասան, Մանուկը ուրախացավ։ — Հոլո՚ս,— ասաց նա երեկոյան խանութից տուն գա-լով,— Վանի ժողովուրդը դես է փախչում... մերոնք գալիս են: Երբ ես և մայրիկը Վորոնցովյան հրապարակն անցնելով մոտեցանք մի խանութի, խանութի դռների մոտ մեզ հանդիպեց բժշկական սպիտակ խալաթով, լայն, սպիտակ ճակատով, սև մազերով, սև սրած բեղերով և սև, խոշոր աչքերով մի մարդ։ Ես հասկացա, որ դա Մանուկ աղան Էր:Նա գրկեց ինձ ու համբուրեց արցունքոտ

աչքերով։ Մի ինչ-որ հարազատ և մոտիկ բան կար նրա դիմագծերում, կարծես թե ես նրան տեսել էի հազար տարի առաջ և երեկ... ես աղոտ կերպով հիշեցի հորս մշուշոտ դիմագծերը, ապա նրա լուսանկարը։ Մանուկ աղան հիշեցնում էր հորս։ Ես շուրջս նայեցի։ Հիշեցի Վանի նեղ, կեղտոտ մսավաճառատներն իրենց ճանճերի ամպերով, կեղտոտ գոգնոցով մսավաճառներին, ժանգոտած կշեռքները... այստեղ ամեն ինչ մաքուր էր ու վայելուչ և եթե չլինեին փայլուն կեռիկներից կախված ոչխարների ու խոզերի գեր, ճարպոտ մարմինները, կարելի էր մտածել, որ գտնվում ես հաճելի մի սենյակում, որտեղից նոր դուրս են հանել կահ - կարասիները։ — Գնացեք տուն, Անուշ,— կարգադրեց Մանուկ աղան, կամ, ինչպես ես սկսեցի նրան անվանել, հորեղբայրը,— Հոլոսին ասա՛, թող ջալդ անի, էսօր շաբաթ է հյուրեր են գալու... Մենք հրաժեշտ տվինք հորեդբորը և ուղևորվեցինք դեպի նրանց տունը։ Ճանապարհին ինձ մայրիկը պատմեց նրանց՝ հորեղբոր և Հռիփսիմեի, կամ ինչպես ինքն էր անվանում՝ Հոլոսի, կամ ինչպես ես սկսեցի անվանել Հռեփ քույրիկի ամուսնության մանրամասնությունները: Շնորհիվ իր աշխատանքի բնույթի, կարճ ժամանակում, հորեղբայրը ձեռք է բերում ծանոթների լայն շրջանակ, մասնավորաբար հայերի մեջ։ Իր ուրախ բնավորության և հաճելի արտաքինի շնորհիվ, նա վայելում է նոր ծանոթների համակրանքն ու բարեկամությունը։ Շուտով երևում են «լոթի տղերք», լավ թաս բռնողներ։ Հորեղբայրը

կարճ միջոցում առաջ է դիմում երկար քայլերով։ Նա սիրում էր իր աշխատանքը և ջանք չի խնայում դնելու գործն իր պատշաճ բարձրության վրա։ Կիսագրագետ, սակայն օժտված բնական խելքով, նա գիտեր, թե որ հաճախորդի հետ ինչպես կարելի է վարվել, և մի անգամ նրանից միս գնողը դառնում է նրա մշտական հաճախորդը։ Նա ընդարձակում է իր փոքրիկ դուքանը և վերածում է այն վաճառախանութի։ Լավ փող է վաստակում, բայց վաստակած փողը ոնց որ գալիս, այնպես էլ գնում է, ավելի շուտ գալիս է կոպեկներով, գնում է ռուբլիներով։ Հորեղբայրն սկսում է վարել ամուրի երիտասարդի ցոփ կյանք։ Նրա արհեստակիցներն ու գործակիցները նրան վերցնում են իրենց «լոթի-խալաստոյների զալատայա կամպանիա»֊ում, և նա դառնում է Օրթաճալի բաղերի ամռան բացօթյա, իսկ ձմռան փակ ռեստորանների կրքոտ հաճախորդը: Իր ավագ եղբայրների վերահսկողության տակ ընթացող նրա անգույն ու անհետաքրքիր կյանքից հետո, նրան շատ, շատ է դուր գալիս այս բազմազան, անկախ և բուռն կյանքը։ Նա աշխատում էր ամբողջ շաբաթը, սիրաշահում, գրավում, ժպտում ու ընդառաջում էր իր հաճախորդների ցանկություններին, աշխատած փողը խնամքով դասավորում ու պահում էր շալվարի հետևի գրպանում, Իսկ շաբաթ օրերը, ճաշից հետո, փակում էր խա- նութը, կառքով գնում էր Շեյթան բազարի թուրքական բաղնիքները, խնամքով լողանում, հագնում իր ընտիր կոստյումը, փողկավորվում ու գլուխը ծածկում շլյապով, սափրվում ու օծվում օդեկոլոնով ու

կառքով սլանում դեպի 0րթաճալա։ Պատմում են, որ այդ օրերին նրան տեսնողների մտքով անգամ չէր կարող անցնել, որ նա ոչ այլ ոք է, քան վանեցի մսավաճառ, ավելի շուտ նրան կարելի էր համարել Թամամշյանի թոռը, կամ, առնվազն, Արամյանցի եգանը, եթե ոչ Մելիք– Ազարյանի աներորդին։ Այսպես էր հորեղբայրը։ Շաբաթ օր իրիկվանից մինչև կիրակի լույս երկուշաբթի լուսաբացը խմում ու զվարճանում էր նա լոթի տղերանց հետ։ Եվ ահա նման քեֆերից մեկում, հորեղբոր դասընկերներից մեկը՝ ախալցխացի Գարեգինը, նվագողներին փող շպրտելու համար գրպանից հանեց դրամապանակը, դրամապանակից սեղանի վրա ընկավ մի լուսանկար։ Հորեղբայրը, որ նստել էր նրա կողքին, բարձրացրեց լուսանկարը և նայեց. մի րոպե նա դադարեց լսել երաժշտությունը, նա դադարեց տեսնել սեղանակիցների դեմքերը, բացօթյա ռեստորան– պարտեզում տարածված խորովածի սուր բուրմունքը կարծես անհետացավ նրա համար և նա, լուսնի ու էլեկտրական լույսի ոսկեմշուշում, տեսավ մի աղջկա դեմք, կուսական, հմայիչ դիմագծերով, համեստ, բայց ժպտացող մի զույգ մոգական, սև աչքերով ու հոնքերով... Երբ հորեղբայրը կտրվեց վերջապես նկարից իր վառված աչքերով, նա տեսավ միայն իր կողքին ժպիտով իրեն նայող Գարեգինի դեմքը։ — Հըմ, մեր տղա, հավանեցի՞ր,— հարցրեց Գարեգինը։

Հորեղբայրը խոսք չգտավ հաղորդելու համար իր հիացմունքը. նա բռունցքը խփեց սեղանին և գոռաց նվագողներին, — Մի «Համեստ աղջիկ))... ...Շատ քեֆեր են տեսել 0րթաճալայի բաղերը, տեսակ– տեսակ խմողներ ու քեֆչիներ, Բայց հորեղբոր նման քեֆչի ու խմող 0րթաճալան չի տեսել...

— Վատ բան չմտածես, եղբայր Մանուկ,— ասել է Գարեգինը,— մեծ եղբորս փոքր աղջիկն է... երեկ ստացա։ — Ո՞րտեղից,— հարցրեց հորեղբայրը։ ֊ Ախալցխայից։ — Չէ, չէ .— թիֆլիսավարի հանաքել է հորեղբայրը։ — Մաշ-մաշ, — նույնպես պատասխանել է Գարեգինը։ Այդ միջոցին ռեստորան-պարտեզի վրա տարածվել են հայկական հին մեղեդու պարզ ու սրտառուչ խոսքերը, «Համեստ աղջիկ, ինձ մի տանջի չարաչար...յ» — «Չարաչար, հոգի ջան, չարաչար»...— մռմռում է հորեղբայրս, աննկատելի կերպով դուրս գալով պարտեզ ռեստորանից և կառք նստելով։ Կառքի աղմուկի միջից լսվում է դեռ երգիչ Աղաթոնի երգը. «Ես հայ, դուն հայ, Մեր մեջ չկա խտրություն...»

— «Խտրության, անուշ ջան, խտրո՜ւթյո՜ւն»...— մըռ֊ մըռում է հորեղբայրս ու հարցնում ինքն իրեն.

— Ո՞ւր եմ գնում... ... Երբ հորեղբայրն Ախալցխա է հասնում, նրա գլխից դուրս է թռչում գինու ամենավերջին մշուշն անգամ, ու նա այս անգամ հարց է տալիս ինքն իրեն.

— էս ո՞ւր եկա, ինչո՞ւ եկա... Բայց երբ, թողնելով կառքը, նա մտնում է առաջին պատահած ճաշարանը, մի քիչ ամրապնդվելու, և երբ խորովածի առաջին կտորները ցողում է առատ, մուգ թեյ հիշեցնող գույնի գինիով, նրա ուղեղը լուսավորվում է արևից ներկված վարդագույն ամպերի նման, ու նա հասկանում է, թե ո՞ւր է եկել և ինչո՞ւ համար է եկել... Վարդագույն ամպերի մշուշում, նրա երևակայության աչքերի առաջ, կանգնում է սևաչյա գեղեցկուհու պատկերը և այն միտքը, որ նա գտնվում է այն քաղաքում որ քաղաքում գտնվում է այդ չքնաղ «համեստ աղջիկը», հայ աղջկա վառվռուն դիմագծերով, նրա սիրտը լցվում է ուրախ անձկությամբ... Բայց ինչպե՞ս գտնել նրան։ Նրա ուղեղը գործում է արագ և անվրեպ, գինու ազդեցության տակ... Գարեգինի ազգանունը Մալխասյան է, հետևաբար պետք է գտնել Մալխասյանենց տունը, Գարեգինի եղբայրը խանութպան է, հետևաբար պետք է շուկայում նրան փնտրել։ Նա արագությամբ խմում է վերջին բաժակ գինին, վճարում և դուրս է գալիս ճաշարանից։ Նրան դիմավորում է Ախալցխայի շուկան մրգեղենների և հատկապես խնձորի ախորժելի բուրմունքով։

Նա հարց ու փորձով գտնում է Մալխասյանի խանութը և քիչ հեռու կանգնած ուսումնասիրում խանութպանի դիմագծերը. նա՛ է, Գարեգինի մեծ եղբայրը, նրա նման թուխ-թուխ, կլոր երեսու է և հայկական, իշխող քթով։ Սկզբում նա որոշում է սպասել մինչև խանութների փակումը, բայց հետո չի համբերում ու ներս է մտնում Մալխասյանի խանութը։ — Բարի օր...

— Հազար բարի։ — Ես Թիֆլիսից եմ գալիս...

— Իմ աչքի վրա։ — Գարեգինի մոտից...

— Գլխիս վրա տեղ ունես... Նստի, գառ ջան, հիմա խանութը փակենք, գնանք տուն... Նստի, բալա ջան... ((Գառ ջան, բալա ջան»,— թեև պարթև և լայնուս հորեղբորը քիչ են սազում այս ածականները, բայց այդ նրան դուր է գալիս։ — է՞...— հարցնում է Մալխասյանը,— Գարեգինն ինչպե՞ս է...

— Ողջ և առողջ...

— Գործով հաջողա՞կ...

— Գործով հաջողակ...

— Աղեկ... աղեկ... է՞, ի՞նչ գործով եկաք մեր քաղաքը... հարցնելն ավելորդ չլինի...

Հորեղբայրը հանկարծակիի է գալիս։ Նա այդ Հարցի մասին չէր մտածել...

— Ապրանք... մի քիչ բանման բերի, ծախեցի։ — Աղեկ, աղեկ... ի՞նչ ապրանք.

Հորեղբայրը նայեց խանութների դարակների վրա դարսված գործվածքներին, բրդեդեններին, չթերին, մետաքսե զեններին, ապա հիշեց շուկան և անփույթ տոնով պատասխանեց.

— Խնձոր...

— Խնձո՞ր...— հարցրեց Մալխասյանը և ժպտաց։ «Չհավատաց,— մտածեց հորեղբայրը,— բայց ինչ կա չհավատալու ....։ — Խնձո՛ր,— կրկնեց նա և պարզեց «Խան-կեֆի» ծխախոտի տուփը Մալխասյանին։ — Ինչևէ,— նորից ժպտաց Մալխասյանը,— հազար բարով ես եկել... Ծխեցին։ Ներս մտավ միջահասակ մի մարդ։ — Բարիկուն, Հափեթ աղա...

— Հազար բարով, Սեդրակ աղա...

— Մի վեց արշին աբրշում...

— Ի՞նչ գույնի։ — Ինչ գույնի... չեմ գիտեր որ...

— Վարդանուշի՞ համար...

— Վարդանուշի, Նվարդի...

— Թող գան իրենք ընտրեն...

— Թող գան, իրենք ընտրեն,— ուրախացավ Սեդրակ աղան։ — Երիտասարդ պարոնը մեր քաղաքեն չէ,— ավելացրեց նա սիրալիր ժպիտով նայելով հորեղբորը։ — Թիֆլիսեն եկած է, Գարեգինի ընկերներեն... եկած է խնձոր տանելու... Աղեկ, աղեկ,— հավանություն տվեց Սեդրակ աղան։— — Այս տարի Ախալցխայի խնձորի տարի է... կտանեն ու կտանեն, վերջ չկա...Թիֆլիս, Ալեքսանդրապոլ ... Հորեղբայրը հասկացավ իր կատարած սխալը։ Նա մտքում շնորհակալություն հայտնեց Հաբեթ աղային, որ ուղղեց իր սխալը։ — է՛, մեզի՛ եկեք, — ասաց Սեդրակ աղան խանութից դուրս գալով։ — Է , փակենք խանութ ու տուն երթանք,— ասաց Հաբեթ աղան ձեռքի թազբեհը գրպանը նետելով։ Խանութը փակելու ընթացքում հորեղբայրը ասաց, — Սեդրակ աղան տաճկահայ կերևի...

— Ինչի՜ց կերևի...

— Խոսակցությունից։

— Իսկ իմ խոսակցությունից... կերևի՞...

— Կերևի...

— Օղուլ, Ախալքալաքի, Ախալցխայի բոլոր հայերը Տաճկահայաստանեն եկած են։ Հայրս Էրզրումեն եկեր է։ — Իսկ ես՝ Վանեն,— ուրախացավ հորեղբայրը։ — Աղեկ, աղեկ, հայրենակիցներ ենք, ըսել է։ Է, ամուս - նացա՞ծ ես։ — Ոչ։ — Պետք է ամուսնանալ,— խորհուրդ տվեց Հաբեթ աղան։ — Իշտե ատոր համար եկած եմ,— հազիվ չգոռաց հո ֊ րեղբայրը, բայց իրեն զսպեց։ — Աս ալ մեր տունը,— ասաց Հաբեթ աղան, կանգնելով երկհարկանի, սև, քարաշեն տան փակ դռների մոտ։ — Նա գրպանից հանեց մեծ բանալին և բացեց դուռը։ Հռեփ քույրիկը՝ Հաբեթ աղա Մալխասյանի աղջիկը, զբաղված է եղել ձեռագործով, իսկ մայրը խոհանոցում՝ ընթրիքի պատրաստությամբ, երբ սենյակի դուռը բացվել է և ներս է մտել Հաբեթ աղան մի վայելուչ հագնված և վայելչակազմ երիտասարդի ուղեկցությամբ։ — Ծանոթացեք, աղջիկս է,— ասել է Հաբեթ աղան,— Հռիփսիկ, հորեղբայր Գարեգինի ընկերն է, Թիֆլիսից։ Հորեղբայրը վերցրել է իր ձեռքի մեջ, ոչ միայն լուսա-նկարում, այլև կյանքում գեղեցիկ, «համեստ աղջկա » փոքրիկ ձեռքը և երբ

արտասանել է «Մանուկ Աճեմյան », նրա ձայնը դողացել է։ Ներս , է մտել Հռիփսիմեի մայրը Թագուհին, և նույն կարգով ծանոթացել է հորեղբոր հետ։— «Զոքանչս »,— անցել է հորեղբոր մտքով։ Նստել են ընթրիքի։ Սեփական այգու ընտիր գինին և Թագուհու վարպետ մատներով պատրաստված տոլման ու թավաքյաբաբը հորեղբորս հանում են մինչև յոթերորդ երկինքը։ — Ինչ գործով եմ եկե՞լ,— ասում է հորեղբայրը,— եկել եմ ձեզ տեսնելու և բարեկամանալու համար, հետո էլ... — Հետո էլ Թիֆլիս խնձոր տանելու համար,— լրացրել է Հաբեթ աղան։ — Հա, բայց ուրիշ խնձոր,— ասել է հորեղբայրը։ — Ի՞նչ խնձոր,— հետաքրքրվել է Հռիփսիմեն,— պարոն Աճեմյան, ի՞նչ խնձոր։

Անմահական խնձոր,— պատասխանել է հորեղբայրը. Այդ սորտի խնձորը հեքիաթներու մեջ կրնաս ճարել,— ծիծաղել է Հաբեթ աղան։

Ես իրականության մեջ գտա, Հաբեթ աղա,— ասել է հորեղբայրս և նայել է Հռիփսիմեի աչքերին։ Հռիփսիմեն խուսափել է այդ

հայացքից և թեյ պատրաստելու պատրվակով ճաշասենյակից դուրս է նետվել։ Երբ հորեղբայրը Թիֆլիս է հասնում, ընկերները նրան դիմավորում են աղմուկով, հարց ու փորձով, հանդիմանանքով, — Սանահնա վանք ուխտի էի— պատասխանում է նա բոլորին և միայն Գարեգինին «Սիմպատիա» պադվալ-ռեստորանում ամենայն մանրամասնությամբ պատմում է իր արկածների մասին։ Գարեգինը սկզբում չի հավատում հորեղբոր պատմածներին, բայց երբ նա նկարագրում է Հաբեթ աղային, նրա խանութը, տունը, Թագուհուն, նրա տոլմաներն ու թավաքյաբաբները, Հռիփսիմեին, նրա «Մայր Հայաստան » երգը և մանավանդ խնձորի պատմությունը, Գարեգինի համար կասկած չի մնում, որ այդ ամենը ճիշտ է, և որ Աճեմյան Մանուկը խենթի պես սիրահարված է իր եղբոր աղջկա՝ Հռիփսիմե Մալխասյանին, սիրուն և գովական Հռիփսիմեին։ Երբ սեղանի վրա հայտնվում է չորրորդ կվարթ կախեթյան գինին, հորեղբայրը լալիս է երեխայի նման, փաթաթվում Գարեգինի վզով, համբուրում և խնդրում է նրա օգնությունը։ Գարեգինը խոստանում է օգնել, որպեսզի հորեղբայրը հասնի իր նպատակին, և խմում են «նպատակի» կենացը։ Հորեղբայրը հայտնում է, որ նոր իրեն հայտնի դարձավ կյանքի իմաստը, և նրանք խմում են «կյանքի իմաստի» կենացը. Հորեղբայրը պնդում է, որ աշխարհում ամեն ինչ անցողական է, մահացման և անհետացման ենթակա, որ սերն է միայն անմահ, և նրանք հոտնկայս, թևանցուկ խմում են

«սիրո անմահության» կենացը, ատամներով փշրում են բաժակները և պահանջում նոր բաժակներ...

— Դու էսօրվանից Մալխասյանի փեսան ես,–֊ գոռում է Գարեգինը,— Օրթաճալի քեֆերին վե՛րջ...

— Վերջին անգամ գնանք «Նադ Կուրոյ»,— խնդրում է հորեղբայրը,–֊ Գարեգին, գենաց վալե, վերջին անգամ...

— Վերջին անգա՞մ.,.

— Վերջին անգամ: Նրանք վճարում են, մեկը - մյուսից բռնելով ներքնահարկից բարձրանում են դեպի փողոցը, ապա նետվում առաջին պատահած կառքը.

— «Նադ Կուրոյ» ... Հայոց աղջիկներ, ձեր հոգուն մատա՜ղ, »,—- երգում է ճանապարհին հորեղբայրը, գրկելով Գարեգինին։ — «Երբ միտս եք գալիս, ասում եմ ես ախ ....»,— շարունակում է Գարեգինը, ու մի րոպէ երկուսն էլ լռում են։ Կառքը անցնում Է Վորոնցովյան կամուրջը և կանգ առնում «Նադ Կուրոյ» ռեստորանի մոտ։ Բարեկամները վճարում ու իջնում են կառքից։ Թողնելով ռեստորանի գլխավոր մուտքը, նրանք մտնում են նեղ մի նրբանցք և ծեծում ապակեպատ մուտքի դուռը։ Դուռը բացում է կարմրադեմ, կլոր երեսներով, սպիտակ խալաթով մի մարդ, ըստ երևույթին ռեստորանի մատուցողը։

— Համեցեք, ձեզ մատաղ, համեցեք,— հրավիրում է հաստ մարդը՝ մի կողմ քաշվելով և ճանապարհ տալով հաճախորդներին։ — Վարշամ, ազատ կաբինետ կա՞,— հարցնում է հորեղբայրը։ — Կա , մատաղ, կա , տրետի կա բինկան ազատ է։ Նրանք մտնում են Էլեկտրական լույսով լուսավորված միջանցքը, որի մի կողմի վրա տեղավորված են «Նադ Կուրոյ» ռեստորանի առանձնասենյակները, որոնց պատուհանները նայում են Կուր գետի վրա։ Բարեկամները գրավում են երրորդ առանձնասենյակը և կանչում Վարշամին։ — Ընթրիք չորս հոգու համար...

— Աչքիս վրա...

— Ու մեկ էլ ֆայտոնով մարդ ուղարկի Անյայի հետևից ասա՝ երկու հոգով։ — Աչքիս վրա: Երբ առավոտյան հորեղբայրը զարթնում է, իրեն գտնում է Վորոնցովյան կամուրջից ոչ հեռու, «Ֆրանսիա» հյուրանոցի համարներից մեկում։ — Վոնց եմ ընկել էստե՞ղ,— հարցնում է ինքն իրեն հորեղբայրը, աշխատում է հիշել, բայց չի կարողանում։ Ուղեղում վառ կերպով պատկերանում է մի մոմենտ. ներկած շրթունքներով, սև աչքերով շեկ մի կին (Անյան, Անյան...հիշում է հորեղբայրը) նստեց նրա ծնկներին և քաշեց նախ ականջները, ապա քիթը, ապա բեղերը։

Սիրո արտահայտության այս նուրբ ձևը դուր չեկավ հորեղբորը, նա հեռացրեց հարբած կնոջը և բացականչեց.

— Հազար ձեզպեսներ չեմ փոխի Հոլոսի մատի եղունգի հետ... Գարեգին, գնանք Ախալցխա. Իսկ Գարեգինը պառկած էր բազմոցին, նրա կողքին նստած էր գնչուհի Լյալյան, շոյում էր նրա բաց կուրծքը և ասում.

— Գարեգին թանկագին, սուկին սին, դու ինձ բոլշե լյուբլյու, քեզ բոլշե լյուբլյու... Ուրիշ ոչինչ չի հիշում հորեղբայրը։ Ուղեղի թանձր մառախուղից դուրս է սահում Հռիփսիմեի պատկերը, նա նայում է նրան հանդիմանանքով լեցուն աչքերով ու կարծես ասում` ամոթ, ամոթ... Ամոթ և խայտառակություն,— մռմռում է հորեղբայրը և վեր է կենում։ Քնել էր շորերով և կոշիկներով, առանց հանվելու։ Նա ստուգում է դրամապանակը։ Ծախսված գումարի քանակը ավելի է փչացնում նրա տրամադրությունը։ Գլուխը, կարծես, լցված ծանր արճիճով, ցավում է, տնքում։ Նա լվացվում է, հայելու օգնությամբ կարգի է բերում իրեն և հյուրանոցի սանդուղքով սահում ներքև։— «Վճարել եմ թե ոչ»— մտածում է նա։ Սանդուղքի տակ, հյուրանոցի մուտքի մոտ, գրասեղանի առաջ նստած է հյուրանոցի տերը, Սուլիկո Քուչիշվիլին ։

Նա մի ձեռքով, թաշկինակով շփում է եռածալ ծոծրակն ու վիզը, իսկ մյուս ձեռքով շխկացնում հաշվեհամրիչը: Նա ընդունում է հորեղբոր բարի լույսը և շարունակում իր աշխատանքը։— «Վճարել եմ»– վճռում է հորեղբայրը։ Ապա տուն է գնում, հագնում իր աշխատանքի շորերը, պատահական մի դուքանում երկու բաժակ օղիով և թթու վարունգով չեզոքացնում խումարային գլխացավը և առույգ տրամադրությամբ խանութը բացում։ Այս և հետագա մանրամասնությունները ես լսեցի մայրիկից, Հռեփ քույրիկից, հորեղբայրը պատմեց զանազան դրվագներ իր Թիֆլիսյան կյանքից և այն մասին, թե ինչպես վերջապես Վանքի եկեղեցում Հռեփ քույրիկի հետ արտասանեցին «Մեծ այո»–ն։ — էս` Չերքեզկայա փողոցն է,— հայտարարեց մայրիկը— էս էլ Մանուկ աղենց տունը... Մենք մտանք ընդարձակ մի բակ՝ երեք կողմից շրջապատված պատշգամբներով։ Դա մի երեք հարկանի տուն էր, բազմաթիվ բնակարաններով. բակում և պատշգամբներում վազվզում էին երեխաներ, այստեղ կարելի էր լսել հայերեն, վրացերեն, ռուսերեն լեզուներով կանչ ու բացականչություններ։ Մենք թեքվեցինք դեպի աջ և բարձրացանք երկրորդ հարկ։ Բացվեց ապակեպատ մի դուռ, այնտեղից դուրս վազեց մի երիտասարդ կին, ավելի շուտ աղջիկ, և մի րոպե հետո ես ինձ զգացի Հռեփ քույրիկի գրկում։ Նա համբուրեց ինձ ջերմ, հարազատի համբույրներով, գովեց, սանրեց մազերս իր ճաշակով և մայրիկի հետ նետվեց խոհանոց։

Եկավ հորեղբայրն իր ընկերներով, զնգացին բաժակները և շշերը... Այսպես ամեն շաբաթ և կիրակի օրերը։ Հորեղբայրը զվարճանում է...

8. « ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅ ԽՈՐՀՈԻՐԴ »

Երկուշաբթի առավոտյան մայրիկն անձամբ զբաղվեց իմ տուալետով, բացատրեց Հովնանյան դպրոցի ճանապարհը, ուր և տեղավորված էր Արևմտահայ խորհուրդը, պատվիրեց խստիվ, որ աշխատեմ որքան կարելի է խուսափել վանեցիական բարբառից, համբուրեց ու մինչև տրամվայի կանգառն ինձ ճանապարհ դրեց։ Ես հեշտությամբ գտա Հովնանյան դպրոցը, կարդացի մի դռան վրա «Արևմտահայ խորհուրդ», սանդուղքով վեր բարձրացա և ծեծեցի առաջին պատահած դուռը։— Մտեք,— լսեցի ներսից։ Ես ներս մտա։ Դա մի ընդարձակ սենյակ էր, որի միակ կահավորանքը կազմում էին երկու գրասեղան և բազմաթիվ աթոռներ։ Միջահասակ մի մարդ կանգնած էր դիմացի գրասեղանի մոտ, ձեռքին լայն բացված «Մշակ» թերթը, որը ծածկել էր նրա դեմքը։ Ես կանգնեցի դռների մոտ։ Նա շարունակեց իր ընթերցումը, միշտ ծածկված դեմքով, իմ ուշադրությունը գրավեցին նրա նուրբ, բարակ մատները, որոնցով նա բռնել էր թերթը։ Հանկարծակի շարժումով նա թերթը վար իջեցրեց, և ես տեսա խիստ դիմագծերով, մաքուր սափրված և մեծ ճաշակով հագնված

մի ջենտլմեն (այո՛, այո՛, ջենտլմեն), սուր քթի տակ եռանկյունի, սև բեղիկներով։ Նա թուխ դեմք ուներ, սև. դեպի վեր սանրված մազեր, սև աչքեր, ծակող և, ինչպես ինձ թվաց, չար հայացք։ Այդ հայացքով էլ նա նայեց ինձ վրա։ — Ի՞նչ եք ցանկանում, երիտասարդ... կամ գրեթե երիտասարդ,— ու նրա եռանկյունի բեղիկների վրայով կայծակի արագությամբ երևաց ու անհետացավ ժպիտ հիշեցնող մի բան։ — Ես... պարոն Հովհաննես Հակոբյանին ...

— Ա՞, նստեցեք,— նա նայեց դատարկ գրասեղանին և ավելացրեց,— նա հիմա կգա։ Արագ, ջղային քայլերով մոտեցավ իր բազկաթոռին, մի քիչ ետ քաշեց ու նստեց։ Ապա ծալեց «Մշակ»–ը, դրեց մի կողմ ու վերցրեց մի ուրիշ թերթ— «Վան-Տոսպ»։ Իմ սիրտն սկսեց տագնապահար բաբախել։ Այնտեղ պետք է որ տպված լինեին իմ երկու բանաստեղծությունները։ Նա սկսեց թերթել և կարդալ, կարդալ և թերթել։ Երկու անգամ նա ժպտաց իր կայծակի ժպիտով, հետո մռայլվեց, նորից թերթեց, նորից մռայլվեց, կարծես բարկացավ... Ես ուշադրությամբ հետևում էի նրա դեմքի արտահայտությանը. ես ամեն ինչ կտայի, միայն թե տեսնեի, դեմքի ինչ արտահայտությամբ նա կարդում է իմ բանաստեղծությունները... Բայց այդ անհնարին էր, գրասեղանը հեռու էր ինձանից։ Դռների մեջ երևաց պարոն Հովհաննես Հակոբյանը, «բարի լույսով» և դարձավ ինձ.

ողջունեց

— Ես քեզի դեռ երեկ կսպասեի, Գուրգեն... լավ որ եկար։ Հիմա քեզի բացատրեմ ընելիքդ։ Պարոն Մատենճյան, սա իմ երկրի ընկերներից մեկի, ողբերգական մահով մահացած Աճեմյան Գրիգորի որդին է, սկսնակ բանաստեղծ Գուրգեն Մահարի։ Մատենճյանը նայեց ինձ իր չոր ու չար հայացքով և նորից վերցրեց «Վան-Տոսպ» թերթը, շուռ տվեց մի քանի էջ և սկսեց կարդալ, մեջընդմեջ նայելով ինձ վրա։ Կասկած չկար, որ նա կարդում էր իմ բանաստեղծությունները։ Նորից ինձ ծանոթ կայծակ-ժպիտը երևաց նրա շրթունքների վրա և անհետացավ։ — Կապկություն, երիտասարդ պատանի, զգացմունքների կապկություն,— դարձավ ինձ պարոն Մատենճյանը, ավարտելով ընթերցումը,— սահուն լեզու, շնորհալի ձև ու շարահյուսություն և– իևչ, ինչ-որ «լացող եղնիկներ, խորշակահար սմբուլներ », իևչ որ կասկածելի «սուգի քույր», որն անպայման սևեր պիտի հագնի... Ի՞նչ է սա... կապկություն... քանի՞ տարեկան ես, 15՞, 16՞, իսկ գրելիս նվում ես 60 տարեկան պառավի նման։ Ո՞ւմ է հարկավոր այս, այս, այսպես կոչված, զգացմունքների ջերմաստիճանի արհեստական բարձրացումը։ Այս բանաստեղծությունների մեջ դու չկաս արևմտահայ սիմվոլիստների փարախից փախսծ գառ, իհարկե, Տերյանի արոտատեղիներում արածացող... Հը՞, Տերյանին սիրում ես։ — Սիրում եմ: — Էլի մեկ զոհ,— դարձավ նա պարոն Հակոբյանին, հետո ժիլետի գրպանից հանեց փոքրիկ ժամացույցը, նայեց ու կրկնեց,— Էլի մեկ զոհ,— կարծես ժամացույցի վրա այդպես էլ գրված էր։ Պետք է որ

իմ դեմքը արտահայտեր ծայրահեղ հուսահատություն և հուսալքում, պարոն Հակոբյանը նայեց ինձ վրա փորձող ժպիտով և դարձավ իմ անողոք քննադատին։ Այսպես չի կարելի, պարոն Մատենճյան, այդ մտրակը սկսնակների կռնակի համար շատ ծանր է տղայի ողնաշարը կրնաս ջարդու փշուր ընել...

— Եթե Տերյանն ու նրա նախահայրերը, սկսած Վեռլենից, իմ ձեռքն ընկնեին այս պատանու տարիքում, ես նրանցից ուրիշ որակի բանաստեղծներ կպատրաստեի...

— Դուն կխոսես խոհարարի պես. եթե ձեռքիս տակ փաւփուկ միս, պիպեր և սոխ ունենայի, համով կատլետներ կպատրաստեի,— ծիծաղեց Հակոբյանը։ Ծիծաղեց և Մատենճյանը թթու ծիծաղով և նայեց ինձ, այս անգամ ցավակցաբար։ Մինչ այս, մինչ այդ, պարոն Հակոբյանի կարգադրությամբ մուտքի ձախ կողմում դրվեց մի փոքրիկ սեղան և աթոռ։ — Գուրգեն,- դարձավ ինձ պարոն Հակոբյանը,— նստիր ահա այստեղ, սա քո սեղանն է... Նա իր սեղանի գզրոցից դուրս հանեց քարտերի

կապոցներ և

դրեց իմ սեղանի վրա։ — Ասոնք սնունդի քարտեր են, որոնցով գաղթականները պարեն կստանան։ Այս քարտերր դեռ

օրինկան ուժ չունեն և որպեսզի

անոնք օրինական ուժ ռւնենան, դուն ահա այս կնիքով կկնքես քարտերը–– ահա այստեղ։ Երբ մատներդ կհոգնեն, կհանգստանաս։ Ահավասիկ քո աշխատանքը։

Ես կնքեցի առաջին քարտը։ Դա պարոն Հակոբյանի ֆաքսիմիլեն էր, « Հովհ. Հակոբյան»։ Ես սկսեցի արագ-արագ օրինական ուժից զուրկ քարտերին օրինական ուժ հաղորդել: Հակոբյանը ներս ու դուրս էր անում։ Մատենճյանը (աշխատանքի ընթացքում ես համարյա թե մոռացել էի նրա ահեղ բաղնիքի ազդեցությունը) գրում էր, կարդում ինչ-որ գրություններ, հաճախ ճեղքրտում էր ինչ-որ թղթեր և շպրտում սեղանի տակ դրված զամբյուղր, հաճախ նայում էր իմ կողմը և հայտնի չէ, տեսնում էր ինձ, թե չէր տեսնում։ ...Ներս մտավ բարձրահասակ մի երիտասարդ, կանացի, նուրբ դիմագծերով և կանացի, խոշոր աչքերով ու շոյող հայացքով, նրբակազմ մի երիտասարդ, մաքուր, անկնճիռ դեմքով և հիվանդոտ ժպիտով։ Սա անշտապ մոտեցավ Մասենճյանի սեղանին և գլխի շարժումով բարևեց։ Իմաստուն չպետք էր լինել գուշակելու համար, որ նա « Արևմտահայ խորհրդի » աշխատակիցներից էր և որ նա տալիս էր ամենօրյա այցելություններից մեկը պարոն Մատենճյանին։ — Նստիր,— հրավիրեց նրան Մատենճյանը՝ գրչով ցույց տալով ազատ աթոռներից մեկր, - նստիր և կարդա ահա այս բանաստեղծությունները և ասա ինձ քո պառնասական նուրբ հոտառությամբ՝ քանի՞ տարեկան կարող է լինել սրանց հեղինակը։ Նա պարզեց գանգրահեր պատանուն կամ երիտասարդիսին «Վան-Տոսպ »–ի բացած էջը և նայեց ինձ դեմքի մի

արտահայտությամբ, որը նշանակում էր,— սպասիր, գլխիդ դեռ ինչ օյիններ եմ բերելու... Կնիքը մի անգամ ևս թխկաց քարտի վրա ու այլևս չբարձրացավ—փախչել,— անցավ մտքովս,— բայց ո՞ւր փախչել։ Նա նստեց և սկսեց կարդալ։ — Կարդացի՞ր։ — Կարդացի։ — Կարծի՞քդ...

— Կհուզե։ — Քեզ «կհուզե», ինձ չի հուզեր դու գուշակիր, քանի տարեկան կլինի հեղինակը։ — Ատիկա կարևոր չէ։ — Քեզ համար կարևոր չէ, ինձ համար կարևոր է. գու– շակի՚ր։ — Ի՞նչ նշանակություն ունի՝ 20 տարեկան է հեղինակը, թե 40, կարևորն այն է, որ շնորհալի բանաստեղծություններ են գիտեմ,— ավելացրեց նա ժպտալով,– քո ճաշակին չեն գար, բայց ինչու կպահանջեք, որ բոլոր բանաստեղծները գրեն քո ճաշակով։ Մատենճյանը ժիլետի գրպանից հանեց զմելին և սկսեց արագարագ կարգի բերել եղունգները։ —- Հայրդ նման նվացող ու հևացող բանաստեղծություններ չէր կարող սիրել։ —Ճիշտ չէ, նա Դուրյանի,Մեծարենցի երկրպագուն էր։

—Դուրյան,Մեծարենց... Դու ուզում ես ասել, որ «Վան -Տոսպ»– ի բանաստեղծը... Նույն դպրոցին կպատկանե,— լրացրեց երիտասարդը վճռական տոնով, բայց մեղմ ժպիտով։ Ես հանգիստ շունչ քաշեցի։ Բարեբախտաբար բոլորը չեն մտածում քննադատ պարոն Մամբրե Մատենճյանի նման։ Ո՞վ է այս երիտասարդը, իմ պաշտպանը, պետք է որ նրա հայրը հայտնի անձնավորություն լինի, ում որդին է նա...

— էխ, դուք, հարբուխ ընկած դեղձանիկներ, փուչ

սերունդք

փո՛ւչ դպրոց, փո՛ւչ ուղղություն։ Նա վերջացրեց իր մանիկյուրը, զմելին ծալեց և խոթեց նորից ժիլետի գրպանը, հետո վեր կացավ և երկու անգամ քայլեց մինչև պատուհանը ետ ու առաջ, ապա ավելացրեց, մատով ցույց տալով ինձ վրա. — Ահա, հիացիր, այդ բանաստեղծությունների հեղինակը... ծիծաղելի է, չէ՞... այդ զվարթ տարիքում այս մռայլ հիմարաբանությունները։ Իմ անծանոթ պաշտպանը արագ ետ դարձրեց գլուխը և նայեց ինձ իր խոշոր, կանացի աչքերով։ — Հիացե՛ք, լիզե՛ք իրար, Պառնասի հորթեր,— նորից ավելացրեց նա և դուրս եկավ իր արագ, ջղային քայլերով։ Պարզվեց, որ իմ անծանոթ պաշտպանը ոչ այլ ոք էր, եթե ոչ արևմտահայ գրող Ռուբեն Զարգարյանի որդին, այն ժամանակ խոստումնալից երիտասարդ գրող Ռաֆայել Զարգարյանը։ Ես կարդացել էի նրա փոքրիկ արձակ, տխուր երգերը։ Մենք՝ «երկու պառնասյան հորթեր» կամ «հարբուխ ընկած դեղձանիկներ», նստեցինք բաց

պատուհանի մոտ, հարավի հարբեցնող արևի տակ և ազատություն տվինք մեր պառնասական զգացմունքներին։

9. ԴԵՊԻ ՎԼԱԴԻԿԱՎԿԱԶ

« Արևմտահայ խորհրդում» դեռ հազարավոր օրինական ուժից զուրկ պարենավորման քարտեր սպասում էին, որ ես նրանց օրինական ուժով պիտի օժտեմ, երբ Թիֆլիսում բարձրացավ խուճապի ալիքը. թուրքերը մոտենում էին Թիֆլիսին։ Թիֆլիսում ապաստան գտած արևմտահայերը, առանց երկար բարակ մտածելու, իրենց ունեցվածքը ծախեցին չրնչին գներով, ֆուրգոններ վարձեցին և արշավեցին դեպի Վլադիկավկազ, Ռազմավիրական ճանապարհով։ Մայրս վճռեց, որ ես արդեն հայտնի անձնավորություն եմ, և որ թուրքերը Թիֆլիս մտնելուն պես, առաջին հերթին ինձ պիտի փնտրեն, գտնեն ու կախաղան բարձրացնեն։ Ես հնազանդվեցի մորս, գտնելով, որ որոշ չափով ավելի ձեռնտու է Վլագիկավկազ փախչել, քան կախաղան բարձրանալ և կախաղանի բարձրությունից խեղդուկ ձայնով գոչել ա՞խ, Հայաստան... Հորս նախկին ընկերներից մեկը՝ ռամկավար պարոն Միհրան Կաքավյանը, համաձայնվեց ինձ վերցնել իր ընտանիքի համար վարձած ֆուրգոնում, և մի առավոտ ես «Արևմտահայ խորհուրդ» գնալու տեղ, մայրիկի հետ ուղևորվեցի դեպի այն կետը, որտեղից մեկնում էին Կաքավյանի ֆուրգոնը և ընդհանրապես Վլադիկավկազ մեկնող, ավելի շուտ, փախչող ֆուրգոնները։

Էր առավոտ։ Ինչ-որ հատուկ բույր ուներ այդ օրը Թիֆլիսի արևը, ինչ-որ ինձ անծանոթ մրգի ծանոթ բուրմունք։ Մայրս գրկեց ինձ և համբուրեց, մոտեցավ պարոն Կաքավյանի ավագ որդին՝ Արամը, որի հետ դեռ Վանում սովորել էինք Նորաշեն դպրոցում։ Մոտեցավ պարոն Կաքավյանը՝ սև բեղերով, կարճահասակ, արագաշարժ ու մտահոգ։ Նա մի քանի խոսքով սրտապնդեց արտասվող մորս և հրամայեց. Արամ, Գուրգենի հետ բարձրացեք ֆուրգոնը։ Ես վերջին անգամ համբուրեցի մորս և Արամի օգնու– թյամբ բարձրացա ու տեղ բռնեցի ֆուրգոնում։ Կանգնել էին ֆուրգոնները մի շարք. նրանք այնքան շատ էին, որ անհնարին էր տեսնել առաջին և վերջին ֆուրգոնները։ Բայց ահա մի քանի տասնյակ ֆուրգոններից առաջ լսվեց մեկը մյուսի հետևից տեղից պոկվող ֆուրգոնների աղմուկը։ Այդ աղմուկը գնալով ավելի և ավելի մոտեցավ, վերջապես շարժվեց մեր առաջի ֆուրգոնը, որից հետո ցնցվեց և առաջ ընթացավ մերը։ Ես հանեցի գլխարկս, թափ տվեցի օդի մեջ ու գոռացի.

— Մնաս բարով, մայրիկ... Նա քայլեց մեր ֆուրգոնի հետ և արցունքոտ ժպիտով կանչեց.

— Ոչ թե մնաս բարով, այլ ցտեսությո՜ւն... քեզ լավ պահիր... ռուսերեն սովորի...

Ֆուրգոններն աղմուկով առաջ ընթացան, մայրիկը ետ մնաց և անհետացավ իմ տեսողության դաշտից։ Ֆուրգոնների աղմուկի միջից ես գոռացի Արամի ականջին.

— Մի՞թե այս ֆուրգոնների մեջ նստածները բոլորն էլ նշանավոր մարդիկ են։ ... Գնում են ֆուրգոնները, գնում են դղրդալից աղմուկով, գնում են ցերեկ ու գիշեր. գոնե հիմա ինձ այդպես է թվում. շեկ փոշին ծուխի նման կանգնած է Ռազմավիրական ճանապարհի վրա։ Լա՞րս։— Կարծես այդպես էր կոչվում վերջին կայարանը։ Իմ հիշողության մեջ մնացել է միայն Լարսը։ Մայրամուտից առաջ բոլոր ֆուրգոնները կանգ առան այդ լեռնային աուլում. այդ աուլում ապրում էին ինգուշներ և չեչեններ։ Լուր տարածվեց, որ նրանց մեծն արգելում է շարունակել ճանապարհը։ Դարիալի կիրճը կտրել են զինված ինգուշներն ու չեչենները, ճանապարհը դարձնելով անանցանելի։ Ֆուրգոններից դուրս թափվեցին ճանապարհորդները, ամեն դասի և տարիքի կանայք, երեխաներ, տղամարդիկ. նրանք խարույկներ վառեցին, պատրաստվեցին ընթրել և գիշերել բաց երկնքի տակ։ — Գուտենբերգի անունից ողջունում եմ Պառնասի անբեղ ու անմորուք թոռան թոռնիկին... Ես նայեցի ծանոթ ձայնի ուղղությամբ. ֆուրգոնից ջուրս նետվեց «Վան - Տոսպ»֊ ի գրաշար Աբրահամ Գալճյանը, միշտ զվարթ, անմիջական, իր, մի քիչ տափակ, բայց միշտ հաճելի հումորով։

Նա մոտեցավ ինձ. — Քե ֆ, հա՞լ... Ես նրան բացատրեցի իմ վիշտը։ Նա լուրջ դեմք ստա- ցավ։ — Ես էլ տառապում եմ այդ վշտով։ «Արևմտահայ խորհուրդ »–ը չափազանց ապիկար և կարճատես դուրս եկավ. հարկավոր էր նախատեսել գաղթականների բոլոր կարիքները և կառուցել Ռազմավիրական ճանապարհի երկարությամբ փակ արտաքնոցներ... Ինչ ես կարծում... դիր ցուցամատդ ճակատիդ և կարծիր... գնանք գտնենք քեղ հետ հարմար անկյուն... Մենք բարձրացանք փոքրիկ բլուրն ի վեր։ Ես քեզ պիտի պատճառեմ այնպիսի մի հաճույք, որ մինչև մահդ չմոռանաս...

Լո՞ւրջ էր խոսում, թե՞ կատակում էր Աբրահամը, անհնարին էր զանազանել։ Այդպես էր նա։ Բլրի լաջին վայրի մասրենիների մի թփուտ կտրեց մեր ճանապարհը։ — Կարծես մենք հասանք այն երջանիկ կետին, ուր Նապոլեոնն ու Աբրահամ Գալճյանը, Շեքսպիրն ու Գուրգեն Մահարին հավասար իրավունքներ ունեն... Մի խոսքով չերկարացնենք։ Մենք տեղ գրավեցինք իրարից պատշաճ հեռավորության վրա։ Ես նայեցի բլուրն ի վար։ Տեսարանի գեղեցկությունը վեր էր ամեն նկարագրությունից։ Մայր մտնող արևի ոսկեփոշուն խառնվում էին խարույկների ծխի գանգուրները, ֊ հոսում էր Թերեք գետը

հագած տեղ - տեղ ոսկի, տեղ -տեղ արճիճ ու սնդիկ, երկարաձիգ ֆուրգոնների շուրջը հանգստանում էին մարդկային խայտանկար զանգվածները, նայում էր Դարիալի կիրճը խոժոռ ու մթամած, որի վրա սառել էին սառած կայծակների նման արևի մի քանի ճառագայթներ... Դարիալի կի՛րճ։ Աբրահամը լռեց, փոխեց և շարունակեց նոր եռանդով.— Ինքդ մտածիր, մի բան արժի՞, թե ոչ, մի գործ, որով մարդը զբաղվում է ամենայն օր... Մի բան արժի՞... Փարավոն թե պրեզիդենտ, Ալեքսանդր Մակեդոնացի, թե Արտակ Դարբինյան, նախարար թե բեռնակիր, Վարդան Մամիկոնյան թե Կարադարվիշ — միևնույն է, ոչ-ոք չի կարողացել հրաժարվել այս ամենօրյա, անմեղ գործից։ Շնորհակալություն գրողներին, նրանք իրենց վեպերում վարպետ կերպով նկարագրում են, թե ինչ էր մտածում հերոսը ուտելիս, պառկելիս, վեր կենալիս, հանվելիս, հագնվելիս, սիրելիս, խանդելիս. սպանելիս, կողոպտելիս ... Այդ բոլորը լավ. բայց ահա ես ուզում եմ, որ գրողը նկարագրի, թե ի՞նչ է մտածում իր հերոսը, ահա այս գործի վրա... ինչ է մտածել Եկատերինա Կայսրուհին, Կրռմվելը, Վիլհելմ Տելլը, Գարիբալդին, Աշոտ Երկաթը կամ պրոֆմիության շարքային անդամ Սարգիս Տեր-Հակոբյանը . « Այս մասին ոչինչ չկա, յոխտուր, չես գտնի .... Աբրահամը լռեց։ Հեռվից լսվում էր Թերեքի խուլ խշշոցը, մալականների ձիերի խրխիևջր, աուլ վերադարձող նախրի բառաչն ու ոչխարների մայունը։ «Երանելի պահ»։ Այդ երանելի պահից ես այժմ բաժանվում եմ 35 տարով: Չէ, ես չեմ մոռանա այդ պահը, անգամ չեմ ուզում ժխտել, «որոշ

բանաստեղծական էլեմենտի» առկայոկթյունն այդ ապրումներում, բայց «խոթել» այն գրականության մեջ. Ես վարանում եմ։ Երբևիցե պիտի փորձել ...:

10. ԳԻՇԵՐԸ

Մեր ֆուրգոնը դատարկ էր. պետք էր ենթադրել, որ Կաքավյանն իր ընտանիքով ապաստանել էր աուլի խրճիթներից մեկում։ Մենք գտանք այդ խրճիթը: Այնտեղ ապաստան էին գտել մի քանի ընտանիքներ, այնտեղ ես տեսա նաև Մամբրե Մատենճյանին, Վահան Թոթովենցին, Արման Կոթիկյանին։ Մամբրե Մատենճյանը նայեց ինձ և ժպտաց.

— Եղնիկները կուլան ... Հնչեց ներս մտնող Թոթովենցի առողջ բարիտոնը.

— Դուրս եկեք ու նայե՛ք, ի՞նչ զարմանալի, կախարդական գիշեր է, աստղոտ երկինքը կախվել է լեռների վրա ահա այսպես... Ու նա կռացավ՝ թափ տալով իր գանգուրները ու դեպի վար չռելով իր տասը մատները։ — Ահա այսպես ...

Աբրահամ Գալճյանի հետ մենք դուրս եկանք ու նստեցինք մի քարի վրա։ — Իսկապես որ գեղեցիկ գիշեր է, ապա հիշիր, ո՞րն է ամենագեղեցիկ բանաստեղծությունը մեր գրականության մեջ՝ գիշերվա մասին։ Նա, առանց սպասելու իմ պատասխանին, լայն բացեց աչքերը աստղերի վրա և արտասանեց, — Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագին, Հաշիշով օծուն ու պալասանով, Լուսեղեն ճամփեն ես կանցնեմ գինով, Գիշերն անո՜ւշ է, գիշերն հեշտագին... Միսաք Մեծարենց... մեղմ, անուշ բանաստեղծ է.

- Ահ, ըլլայի, ըլլայի Դաշտի ճամփու մը վրան, Կամ ստորոտը լերան, Ուղևորի ժամանման Սպասող հյո՜ւղն ըլլայի...

Նա լռեց, նայեց ինձ և ասաց, կարծես ինքն իրեն, — Սատանան տանի, որքան հարուստ է մեր պոեզիան... Այդ գիշեր մենք չքնեցինք։ Աբրահամ Գալճյանը, օժտված զարմանալի հիշողությամբ, արտասանեց Դուրյանից, Մեծարենցից, Տերյանից,

Վարուժանից։ Իսկ երբ հերթը Սիամանթոյին հասավ, նա վեր թռավ տեղից, կանգնեց մի բարձր քարի վրա, երկու ձեռները պարզեց առաջ ու որոտաց.

Կոտորած, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, Քաղաքներեն ներս ու քաղաքներեն դուրս...

Գիշերային երկինքը գունատվում էր, գունատվում էին և աստղերը, գետի աղմուկը մերթ մոտենում էր, մերթ հեռանում, իսկ Դարիալը..։ — Իսկ սա ո՞ւմ բանաստեղծությունից է,— հարցրեց Գալճյանը և արտասանեց կոմիկ վերամբարձ տոներով.

... Ու տրտմության արքաներն փաղփուն դաշույն ձեռներուն, Լքումի սև ժայռին տակ ոսկի հույսերս կմորթեն, Ունայնությունն ալ ահուն կփորի վիհն իր անհուն, Ու խոհերս կդառնան մոռացումին հովիտեն...

Այդ «Վան-Տոսպ»–ում տպված իմ «Լքում» բանաստեղծությունից էր։ Նա արտասանեց նաև վերջին երկու տողերը.

... Ամպերը վեր դեռ կուլան անդուլ, խելառ մոլուցքով, Կուլա հողմը աշունի, տրտմության սև" ափին քով...

Ու ավելացրեց այս անգամ կոմիկ լրջությամբ.

— Հարուստ է մեր պոեզիան, սատանան տանի: Լուսանում էր։

11. ՎԼԱԴԻԿԱՎԿԱԶՈԻՄ

Գաղափար կազմելու համար Վլադիկավկազի մասին... պիտի ասեի՝ հարկավոր է վեր կենալ ու Վլադիկավկազ գնալ։ Սակայն հիշեցի, որ ոչ մի ճանապարհով հնարավոր չէ այժմ ընկնել 1918 թվականի Վլադիկավկազը։ Իսկ 1918 թվականի Վլադիկավկազը իրենից ներկայացնում էր... Երբ գաղթականական ֆուրգոնների երկարաձիգ քարավանը Վլադիկավկազի գլխավոր, լայն փողոցի երկայնքով դղրդաց, անձրևը, հորդառատ անձրևը խշշում էր քաղաքի շենքերի, մայթերի, ծառուղիների վրա։ Թվում է, որ այյս քաղաքի վրա երբեք արև չի ծագել, իսկ անձրևը, որն սկսվել է անհիշելի ժամանակներից, պիտի գա, պիտի գա անվերջ ու անվախճան, անվերջ ու անվախճան։ Գլխավոր փողոցը գրեթե անմարդ է։ Մեր ֆուրգոնի բոլոր բնակիչները, պարոն Կաքավյանի գլխավորությամբ, լուռ են։

Բոլորին համակել է անձրևի թաց թախիծը։ Ֆուրգոնի

ճաղերից

բոլորը նայում են անձրևին, իսկ անձրևը ոչ ոքի չի նայում, թափվում է ու թափվում, Ու նրա խշշոցը լսվում է ֆուրգոնների անիվների դղրդոցի միջից: Վլադիկավկազ։ Ֆուրգոնների քարավանը գլխավոր փողոցից թեքվեց դեպի աջ։ Քարավանի առաջնորդ ֆուրգոնը գիտե մարշրուտը։ Քարավանը շարժվում է դեպի կայարանամոտ կազարմաները, որոնք պիտի ծառայեին որպես կացարաններ գաղթականների համար։ Քարավանի առաջնորդ ֆուրգոնում գնում էին Արևմտահայ խորհրդի անդամներ, ամերիկյան լիազորներ, որոնք տեղում պիտի կազմակերպեին կարիքավոր գաղթականների պարենավորման գործը։ Այդ այն ժամանակներն էին, երբ հայ ժողովուրդը գաղթելու, պարենավորվելու և պարենավորման քարտը գրպանում մեռնելու արվեստին լիովին տիրապետում էր։ Մեր ֆուրգոնը կանգնեց։ Կտրված շղթայի նման առաջից ընթացող ֆուրգոնները օղակ-օղակ առաջ գլորվեցին։ Կանգ առավ նաև մեր հետևից եկող ֆուրգոն- ների շարանը, և անձրևի աղմուկը դարձավ մոլեգին ու տագնապոտ։ Մեր ֆուրգոնավարը ետ նայեց և թափահարելով իր պղնձագույն մորուքը, ռուսերեն ինչ-որ բառեր նետեց պարոն Կաքավյանի կողմը և մտրակով ցույց տվեց դեպի աջ։ Կաքավյանը նետվեց դեպի ֆուրգոնի ճաղերը։ Ես նայեցի մտրակի ուղղությամբ։

Սև, քարաշեն, միհարկանի տան բաց պատուհանից նայում էր ճաղատ, ձյունասպիտակ մորթով մի մարդ, խնամված, հաստ, սև բեղերով, երկհարկանի կզակով և ավելի քան ազդեցիկ փորով։ Երկու բթամատները խոթած սև ժիլետի երկու գրպանները, նա կուշտ մարդու ինքնագոհ բասով հարցրեց պարոն Կաքավյանին.

— Հա՞յ ...

— Հայ, հա՛յ,— հաստատեց պարոն Կաքավյանը։ — Կախտակա՞ ն, —հարցրեց ինքնագոհ, կոշտ բասը։ — Գաղթական,— պատասխանեց պարոն Կաքավյանը և Հայ գաղթականի ավելի նմանվելու համար վիզը ներս քաշեց ու ձեռների մատները հյուսեց իրար մեջ, բթամատները հենելով մեկը մյուսին։ — Ինձ մոտ արի ...ապրե՛ք ....քանի՞ հոգի։ —Վեց ...

— Ապրեք ինձ մոտ,— ապա նա շուռ եկավ և ինչ-որ կարգադրություն արավ ռուսերեն բասով։ Միհարկանի, սև, քարաշեն տան ապակեպատ երկփեղկ դռները լայն բացվեցին, դուրս եկան երկու հասարակ հագնված մարդիկ, բարձրացան ֆուրգոնը և սկսեցին իրերը ներս տանել: Մեր հետև կանգնած ֆուրգոնները դղրդալով առաջ անցան մեր կողքով, մենք վար իջանք, լայն բացված դռներից ներս մտանք և հայտնվեցինք մի մեծ, կարմիր ներկված հատակով սենյակում։ Սենյակի երեք պատուհանները նայում էին փողոցի վրա։ Սենյակի մեջտեղը տեղ

էր գրավել մի մեծ սեղան, սպիտակ սփռոցով, շրջապատված մի քանի աթոռներով։ — Ապա Արևմտահայ խորհո՞ւրդը,— շշուկով հարցրեց պարոն Կաքավյանի կինը`տիկին Նոյեմզարը։ — Դատարկ հարց կուտաս,— սրտնեղած ու բարձրաձայն պատասխանեց պարոն Կաքավյանը: — Կազարմաների մեջ փտեմ, թե ինչ է` Արևմտահայ խորհո՞ւրդ.... — Քո գիտնալիքն է,— հաշտարար տոնով համաձայնվեց տիկին Նոյեմզարը և ավելացրեց,— վարչության անդամ ես։ — Աղչի— պարոն Կաքավյանը կռացավ և բերանը մո– տեցրեց տիկին Նոյեմզարի ականջին,— փոփոխական ժամանակներ կապրենք, համբերի, տեսնենք ի՞նչ կլինի։ — Դու գիտես,— կտրեց տիկին Նոյեմզարն ու սկսեց զբաղվել իրերի դասավորությամբ։ Մինչ այս, մինչ այն, օրը մթնում Էր։ Հասարակ հագնված ծառայողներից մեկը ներս մտավ, կանգնեց աթոռներից մեկի վրա և վառեց առաստաղից կախված մեծ լամպը։ Սենյակը դուրեկան և մինչև անգամ տոնական տեսք ստացավ։ Արամի փոքր եղբայր Սուրենը քաշեց փոքր քրոջ մազերը. քույրը ճչաց ու հարձակվեց եղբոր վրա։ Արամը մոտեցավ պատուհանին. — անձրևը դադարեց վերջապես,— հայտարարեց նա։ Պարոն Կաքավյանը մի ծխախոտ վառեց, դուռը կիսաբացվեց և ներս նայեց 14 —15 տարեկան աղջկա մի գեղեցիկ գլուխ, ապա անհետացավ այն, և դուռը փակվեց. Փողոցից լսվեց արագ սլացող կառքի աղմուկը, և կյանքը կարծես մտավ իր նոր հունի մեջ։

12. «ԳԻՆԵՎԱՃԱՌ, ԳԻՆԵԳՈՐԾ ՕՍԻՊՈվ ԵՎ ԸՆԿ.»

Նույն ինքը, մեր հյուրընկալը, ոչ այլոք էր, եթե ոչ գինեվաճառ, գինեգործ Օսիպովը, առաջին գիլդի վաճառական, Հյուսիսային Կովկասի քաղաքներում Հարստացած մեկն այն հայերից, որոնք տարվա մեջ հազիվ մի երկու անգամ հիշում են, որ իրենք հայ են, կամ առնվազն մի ժամանակ հայ են եղել։ Պետք է ենթադրել, որ բաց պատուհանի առաջ կանգնած, երբ նա տեսավ գաղթականական ֆուրգոնները և հավաստիացավ, որ գաղթողները հայեր են, հիշեց, որ ինքն էլ հայ է կամ առնվազն հայ է եղել, և որոշեց գոնե մի անգամ օգտակար լինել հայ ժողովրդին։ Մեր ֆուրգոնին էր վիճակված առարկայանալ նրա աչքում որպես հայ ժողովուրդ, տեսանելի և շոշափելի։ Երբ հայ ժողովուրդը բոլորվեց մեծ սեղանի շուրջ, և տիկին Նոյեմզարը պարկից դուրս հանեց հաց, խաշած հավկիթներ, եփած մսի կտորներ և դասավորեց սեղանի վրա, դռների մեջ երևացին և արագորեն անհետացան Օսիպովի ազդեցիկ փորն ու բեղերը։ — Հարկ էր ընթրիքի հրավիրել,— քրթմնջաց պարոն Կաքավյանը։ — Ասանկ ճոխ սեղան առանց հյուրի արդեն անհարմար է,— քմծիծաղ տվեց տիկին Նոյեմզարը։ — Քաղաքավարության պարտք տալու համար,— համառեց պարոն Կաքավյանը։ Հայտնի չեղավ, թե ի՞նչ

պատասխան

պիտի ստանար պարոն Կաքավյանը, որովհետև այդ րոպեին դուռը բացվեց և ներս մտավ ծառաներից մեկը՝ երկու ձեռքով բռնած լայն, ծանրաբեռնված սկուտեղով։ Նա արագ, վարժ ձեռքերով դասավորեց լայն սեղանի վրա կարագ, զանազան տեսակի երշիկներ, բաց կոնսերվաների զանազան չափսի տուփեր, վարդագույն ապակե շաքարաման լեցուն շաքարով և երեք շիշ գինի։ Երբ նա դատարկ սկուտեղով դուրս եկավ, հայտնվեց երկրորդ ծառան, եռացող արծաթափայլ ինքնաեռով։ Նա ինքնաեռը դրեց սեղանի վրա, արծաթափայլ հատուկ ափսեի մեջ, ապա բացեց անկյունի պահարանը, և զնգացին բաժակներ, պատառաքաղներ, թելի արծաթե գդալներ... Երբ երկրորդ ծառան սեղանը վերջնականապես ձևավորելուց հետո անշշուկ քայլերով դուրս եկավ, պարզվեց, որ սենյակում տիրում է բացարձակ լռություն. լսվում էր միայն ինքնաեռի ոչ պակաս զարմացած, երկարաձիգ և հանկարծ ընդհատվող ու նորից սկսվող ժամասացություն հիշեցնող եղանակը։ Ծու լյու ... եզրափակեց ինքնաեռը և վերջնականապես լռեց։ — Չեմ հասկնար,— լսվեց պարոն Կաքավյանի ձայնը։ — Չհասկանալու ի՞նչ կա,— առարկեց տիկին Նոյեմզարը։ — Այս ի՞նչ փաշայական ընդունելություն է։ — Երևի գիտե, որ Արևմտահայ խորհրդի անդամ ես.

— Ոչ,— աշխուժացավ պարոն Կաքավյանը,— ամենայն հավանականությամբ տեղեկություն ունի, որ դու Գինեպանյան Մարկոս աղի աղջիկն ես... առանց գինու սեղան չես նստեր։

Երկուսն էլ ժպտացին ու սկսվեց խորհրդավոր ընթրիքը։ Ընթրիքից հետո ներս մտան երկու ծառայողներ և մի րոպեում սեղանը մերկացրին։ Պարոն Կաքավյանը, որ մի շիշ գինին վերջացրեց և երկրորդի կեսի վրա կանգ առավ, մի ծխախոտ վառեց և դարձավ տիկին Նոյեմզարին.

Ոչ, պարոն Օսիպով, մենք վանեցի ենք, Թուրքիայից։ Ա. Турция... Ван... Պարոն Օսիպովը նստեց։ — Նստիր,— դարձավ նա բոլորիս ու վախենալով, որ սխալ ասաց, ուղղեց,– նիստի, ինչո՞ւ կանգնել, ես խոմ տեր– տեր չե՞մ։ Նա ժպտաց, ապա հանեց ձյունասպիտակ թաշկինակը և շփեց հաստ, սպիտակ, երկծալ վիզը։ Բոլորը նստեցին։ Ինչու Թիֆլիսից գաղթում,— հարցրեց նա, հաստ, կարմիր ցուցամատով և բթամատով բեղերը մեկ աջ, մեկ ձախ քաշելով։ Թուրքերը մոտենում են Թիֆլիսի և,— բացատրեց պարոն Կաքավյանը և ավելի հասկանալի լինելու համար ավելացրեց,— Թիֆլիսին մոտենում են թուրքերը։ — Турки ... Тифлис,— զարմացավ պարոն Օսիպովը,— բո –բո՛–բո...

— Այո,— հաստատեց պարոն Կաքավյանը։ — է՞։ Վլադիկավկազ ի՞նչ...

Դժվար էր հասկանալ, թե ինչ էր հարցնում պարոն Օսիպովը։ Պարոն Կաքավյանը լարեց իր ուղեղը և հայացքը նետեց առաստաղին, ապա տիկին Նոյեմզարին։ Թուրքեր Վլադիկավկազ չեն հասներ,— մեղմ ձայնով երգեց տիկին Նոյեմզարը։ Պարոն Օսիպովը ժպտաց։ — Թուրքեր չէ, բոլշևիկ կգա Վլադիկավկազ... մեկ չի՞... — Բոլշևիկներ գաղթականներին չեն վնասեր,— նույն ձայնով երգեց տիկին Նոյեմզարը։ Պարոն Օսիպովը նայեց պարոն Կաքավյանին, որն իր բարկացած հայացքը ուղղել էր տիկին Նոյեմզարի դեմքին,– Հիմար հիմար մի խոսեր,— ասում էր այդ հայացքը։ — Ճիշտ, ճիշտ,— համաձայնվեց պարոն Օսիպովը,— գաղթականին ինչ բոլշևիկ.... Արևմաահայ խոր... խորհուրդը թող ինձի փնտրե,— նույն հեշտությամբ լուծեց պարոն Կաքավյանը տիկին Նոյեմզարի առաջադրած հարցը, որից հետո լսվեց նրա հեղինակավոր և ոչ մի առարկություն չվերցնող, այո, համոզիչ խռմփոցը։ ...Անհանգիստ քնով ու երազներով անցավ գիշերը։ Երազումս տեսա, որպես թե Վանում եմ, մայրիկանց տան այգում։ Սաղարթախիտ ընկուզենու ծառից կախված քամուց ճոճվում է պարոն 0սիպովի ծանր մարմինը. նա ժպտում է ինձ ու ասում՝ ես չասացի՞, որ ինձ... կախաղան...— Ընկուզենու վրա նստել է պարոն Կաքավյանը, ոտները վար կախած, մի բաժակ գինի ձեռքին։ Ընկուզենու տակից տիկին Նոյեմզարը արտասվալից աչքերով խնդրում է՝ վար իջիր մարդ, Արևմտահայ խորհուրդը քեզ փնտրում է։— Մոտենում է Աբրահամ Գալճյանը, ձեռքը խփում է

ուսիս ու ականջիս փսփսում— բոլշևիկները մոտենում են, գիտե՞ս նրանց հետ ովքեր են գալիս... Սիամանթոն, Վարուժանը... — Բայց նրանք մահացած են,— առարկում եմ ես։— Խենթ,— ծիծաղում է նա,— նրանք անմահ են։— Բարի մութ գիշեր,— գռռում է պարոն Օսիպովը՝ ճոճվելով քամուց։ — Բուրժույ,— ասում է Գալճյանը, մատով ցույց տալով նրան, ու ծիծաղում է, քահ– քահ ծիծաղում, նրա հետ քահ-քահ ծիծաղում է պարոն Օսիպովը՝ ճոճվելով քամուց, Պարոն Կաքավյանը գինով լեցուն բաժակը ձեռքին, նստած ընկուզենու մի ճյուղի վրա, տիկին Նոյեմզարն է ծիծաղում լացի նման ծիծաղով... ծիծաղում է ընկուզենին ու ճյուղերը խփում իրար, ծիծաղում կանաչ ծիծաղով։ Ես զարթնում եմ:

14. ԱՌԱՋԻՆ ՕՐԸ

Բացվեց մի շքեղ առավոտ Վլադիկավկազի վրա։ Մուգ կապույտ երկնքի վրա ամպի ոչ մի կտոր։ Շաֆրանի նման արևը ոսկեզօծեց շենքերի թիթեղե տանիքները և ծառերի կատարները։ Թվում է թե Վլադիկավկազը չի տեսել երբևէ ոչ ամպ, ո՛չ անձրև։ Ես դուրս եկա պատշգամբ։ Առավոտյան թարմ, արևա– բույր և անձրևահամ օդը լեցրեց իմ սիրտը ուրախ անձկությամբ։— Վանի առավոտը,— անցավ մտքովս։ Պատշգամբում գնդակ էր խաղում մի աղջիկ, նա կարճ շրջազգեստ ուներ և երկար թերթերունքներ.

Բոբիկ ոտքերը վերջանում էին վարդագույն թեթև, կիսակոշիկներով։ Արևագույն մազերով պսակված նրա գլուխը ծանոթ էր ինձ. այդ գլուխը երեկ երեկոյան ներս նայեց կիսաբաց դռներից և անհետացավ։ Երիտասարդ մի կին, ըստ երևույթին սպասուհի, բակը գեղեցկացնող ծաղկանոցում դուրս էր քաշում անձրևից հետո աշխուժացած մոլախոտերը։ Կարմիր և սպիտակ մեխակներն ու զարմացած թավշածաղիկները նայում էին ինձ հին ծանոթների պես։ Մնացած ծաղիկներն անծանոթ էին։ Աղջիկը գնդակ էր խաղում և թվում էր, որ չէր նկատում ինձ։ Գնդակը գլորվեց բակը . նա սանդուղքներով վազեց նրա հետևից, բարձրացրեց ու նետեց վեր, ավելի վեր, և ես էլ չնկատեցի,թե ինչպես գնդակը հայտնվեց բակը շրջապատող օժանդակ շենքերից մեկի, ըստ երևույթին ամբարի տանիքի վրա։ Աղջիկը նայեց ինձ, ավելի շուտ իմ կողմը. ես ձևացա, որ որպես թե ոչինչ չեմ տեսել։ Նայելով ծաղկանոցի ծաղիկներին՝ ես հաշվի առա ամբարի տանիք բարձրանալու հնարավորությունները։ Դրա համար մի ելք կար միայն. մագլցել ամբարի դուրս ցցված գերանների գլուխների վրայով։ Կարող էի ես արդյոք հայտնաբերել այդքան ճարպկություն։ Ես պոկվեցի պատշգամբի ճաղերից և ձևացրի, որ ուզում եմ ներս մտնել և զգացի ինձ վրա աղջկա հստակ ու խնդրող հայացքը։ Ես նայեցի նրան։ Նա պարզեց իր բարակ ցուցամատը դեպի ամբարի տանիքը։ — Գնդակը,— արտասանեց նա, ինձ համար միայն լսելի ձայնով և ավելացրեց,— պաժալստա...

— Գնդակը նետեցիր տանի՞ք, ուզո՞ւմ ես, որ ես... ուզեցի թարգմանել նրա միտքը, բայց նա ընդհատեց ինձ, ցուցամատը միշտ ուղղած դեպի տանիք.

— Պաժալստա... Ես արագ քայլերով մոտեցա ամբարի դուրս նետված գերանների գլուխներին և սկսեցի վեր մագլցել, աղջիկը լայն բացված աչքերով հետևում էր իմ հերոսական վերելքին։ Երեք րոպեից ես վար ցատկեցի վերջին գերանի գլխից և հանդիսավոր կերպով գնդակը պարզեցի աղջկան։ — Խնդրեմ։ Նա վերցրեց գնդակը և ուզեց մի բան հիշել.

— Շնորհակալ...— ու կանգ առավ անօգնական ժպիտով։ — Շնորհակալություն,— օգնեցի ես։ Նա գնդակը խփեց գետնին, պտտվեց ու բռնեց այն օդում և հաղորդեց ինձ. Ես հայերեն վատ գիտեմ, մաման ինձ սովորեցնում է։ Պապան էլ չի իմանում։ Այդ միջոցին պատշգամբի վրա հայտնվեց կապույտ, լայն խալաթով, հաղթանդամ, երիտասարդ մի կին։ Լայն ուսերով և փոքրիկ գլխով, փոքրիկ, մանկական շրթունքներով և բերանով, նա նայեց արևին կկոցած աչքերով, ապա նայեց մեզ: — Զուզիկ, տուն եկ... Հետո,— ասաց նա ինձ, հազիվ լսելի ձայնով, ու իր վարդագույն կիսակոշիկներով ու կարճ շրջազգեստով վազեց պատշգամբ և մոր հետ անհետացավ պատշգամ - բից։

Պատշգամբ դուրս եկավ Արամը։ — Գնանք թեյ խմենք։ Սենյակում կանգնած էր չինական թեյի ախորժելի, ջերմ բուրմունքը։ Նստած էր սեղանի մոտ պարոն Կաքավյանը և մտախոհ հայացքով նայում էր գինու երկու շշերին. կասկածից դուրս էր, որ սեղանը նորից ձևավորել էին Օսիպովի ծառաները։ Տիկին Նոյեմզարն սկսեց թեյ լցնել։ Խորին լռությամբ սկսվեց նախաճաշը, գինի խմում էր միայն պարոն Կաքավյանը։

Է, Արամ, Գուրգենի հետ գացեք քաղաքը։ Զբոս¬նեք, ուսումնասիրեք։ — Դուն ինչ պիտի ընես,— հարցրեց տիկին Նոյեմզարը։Այս սենյակին լայնքն ու երկայնքը պիտի չափեմ,— պատասխանեց պարոն Կաքավյանը։ Երրորդ բաժակից հետո նա աշխուժացավ։ Է, Արամ, Գուրգենի հետ գացեք քաղաքը։ Զբոսնեք, ուսումնասիրեք։ — Դուն ինչ պիտի ընես,— հարցրեց տիկին Նոյեմզարը։ Այս սենյակին լայնքն ու երկայնքը պիտի չափեմ,— պատասխանեց պարոն Կաքավյանը։ Կեսօրին, երբ Արամի հետ զբոսանքից և ուսումնասիրությունից հոգնած տուն եկանք, հիրավի պարոն Կաքավյանը սենյակի լայնքն ու երկայնքն էր չափում, քայլելով անկյուից անկյուն։ Տիկին

Նոյեմզարը, պատուհանի մոտ նստած, կարելով էր զբաղված, իսկ Սուրենն ու փոքրիկ Սիրվարդը բակում խաղում էին։ — Է, աղվո՞ր քաղաք է,— հարցրեց պարոն Կաքավյանը։ ֊ Ոչինչ... — ծամծմեց Արամը,— քաղաքային այգին գեղեցիկ է, արհեստական լիճ ... կարապներ ...

— Իսկական կարապներ,— կանգ առավ պարոն

Կաքավյանը։

— Իսկական կարապներ ...

— Թերթ կհրատարակվի՞ հոս։ — Պստիկ, թերթի նման մի բան կա, «Թերեք»։ — Աչքի անցուցի՞ր։ — Անցուցի, — պատասխանեց Արամը, — տեղ -տեղ բոլշևիկները մոտենում են, տեղ - տեղ հեռանում. թերթը կատաղի հակաբոլշևիկյան թերթ է։ — Հետևաբար կրնա ստե՞լ։ — Ինչո՞ւ չէ, չափազանցնել ...

—Գաղթականական կազարմաների հակասանիտարա¬կան դրության մասին կգրեն։ — Արևմտահայ խորհրդին չե՞ն մեղադրեր։ — Քաղաքային խորհրդին կմեղադրեն ...

— Արևմտահայ խորհրդի մասին բան չե՞ն գրեր։

Արևմտահայ խորհրդին չե՞ն մեղադրեր։ — Քաղաքային խորհրդին կմեղադրեն ...

— Է, Փա՛ռք Աստծո,— ուրախացավ պարոն Կաքավյանը,— այսքան տարվա մարդ եմ, դեռ իսկական կարապներ տեսած չունիմ, պիտի երթամ, տեսնեմ։ Լսվեց տիկին Նոյեմզաիի նախ՝ զուսպ, ապա՝ անզուսպ բարձրաձայն ծիծաղը. նա ետ ու առաջ աթոռի վրա ճոճվեց ու թաշկինակով սրբեց աչքերը։ — Ինչո՞ւ կխնդաս,— լրջացավ պարոն Կաքավյանը,— ըսե՛, մենք ալ խնդանք։ Ես զգացի ընտանեկան փոթորիկի վերահաս մոտիկությունը և կամացուկ սահեցի պատշգամբ։ Այնտեղ ցածիկ աթոռի վրա նստած էր Զուզիկը, ինչ-որ մի գիրք ձեռքին։ — Ի՞նչ գիրք է.— հարցրի ես, նրան մոտենալով։ Նա նայեց ինձ այնպիսի հայացքով, որ կարծես առաջին անգամ էր ինձ տեսնում, ապա վեր կացավ տեղից և մանկական, հպարտ քայլերով հեռացավ պատշգամբից։ Կրծքիս տակ ինչ-որ բան շարժվեց։ Բայց ինչո՞ւ, ի՞նչ պատճառով։ Մինչդեռ ես, վիրավորված ինքնասիրությամբ, տարված էի տխուր մտածմունքներով, պատշգամբ դուրս եկավ մետաքսե, վարդագույն վերնազգեստով նրա մայրը, վարդագույն լայնեզր գլխարկով, ձեռքին վարդագույն փոքրիկ հովանոց, նրա թևերը մերկ էին, աչք էր ծակում նրա շռայլ դեկոլտեն։ Ատելության նման մի բան շարժվեց կրծքիս տակ։ Ես լեցված էի ատելությունս մի բանով արտահայտելու անզուսպ ցանկությամբ և բավականացա

կռնակով դառնալ դեպի նա, որպեսզի չտեսնեմ նրան։ Երբ նա հավասարվեց ինձ, ես զգացի, որ նա կանգ առավ, հետո լսեցի նրա ձայնը.

— Բարձրացրեք թաշկինակը ... Ես ետ նայեցի։ Նրա ձեռքի վարդագույն ռեդիկուլը կիսաբաց էր, իսկ վարդագույն, բարձրակրունկ կիսակոշիկներից ոչ հեռու ընկած էր նրա վարդագույն թաշկինակը։ — Այդ թաշկինակը իմը չէ,— ասացի ես ու նորից շուռ եկա։ — Իմ թաշկինակն է,— նորից լսեցի ես նրա ձայնը։ — Հավատում եմ,— ասացի ես, առանց ետ նայելու։ Մի րոպե նա լռեց, հետո ռուսերեն ինչ-որ քրթմնջաց, հետո ես լսեցի փակվող ռեդիկուլի չխկռցր և նրա հեռացող քայլերի ձայնը։ Բայց իեչու, ի՞նչ պատճառով,— նորից ծագեց նույն հարցը գլխումս։ Պատշգամբ դուրս եկավ Զուզիկը։ Նա նայեց ինձ ծանոթ հայացքով, մոտեցավ և ինձ նման հենվեց պատշգամբի ճաղերին, ինձնից քիչ հեռու։ Նա նորից նայեց ինձ, հասակավոր կանանց հատուկ ձևով մազերը տեղավորեց ականջների հետևը և հարցրեց լուրջ տոնով.

—Ձեզ տուն ունե՞ք։ — Ոչ,— պատասխանեցի ես։

— Զավո՞դ։ — Ոչ: — Մենք տուն էլ ունենք, զավոդ էլ։ — Հետո՞ ինչ,— հարցրի ես։ — Մաման ասում է,— նա լռեց ու նայեց անամպ երկնքին երկնագույն աչքերով: Չէ,— ձայնը իջեցրեց և գրեթե շշնջաց նա,— մաման ոչինչ չի ասում։ — Գիտեմ մաման ինչ է ասում,— չարությամբ ասում եմ ես,— որ ես գաղթական եմ, ոչինչ չունեմ և որ ինձ հետ խոսել չի կարելի ... Նա գլխով հավանության նշան արավ։ — Դե, դու էլ մի՛ խոսի։ — Ես չեմ խոսում ... մաման գնաց, դրա համար էլ ...քիչ խոսում եմ: — Շուտով կգան բոլշևիկները,— ասացի ես՝ նայելով նրա երկնագույ՛ն աչքերին,— կխլեն ձեր տունն էլ, զավոդն էլ...

— И хорошо,— կարծես թեթևացած հառաչեց նա,— քեզ հետ միասին կինո կգնանք։ Նրա մտերմությունը թունաթափեց ինձ։ Ես չկարողացա զսպել իմ ծիծաղը և ուզեցի բռնել նրան։ Նա դուրս սահեց իմ ձեռներից ու դուրս փախավ։ ... Երեկոյան, ընթրիքից հետո, երբ ծառան հավաքում էր սեղանը, հայտնեց, որ պարոն Օսիպովը պարոն Կաքավյանին խնդրում է

իր մոտ։ Պարոն Կաքավյանը հարցական կերպով նայեց տիկին Նոյեմզարին ...

— Ինչո՞ւ կկանչե: — Գինու գործարանի կեսը քեզի նվիրելու համար...

— Չար, թունավոր լեզու ունիս,— ասաց պարոն

Կաքավյանը և

բարկացած դուրս եկավ։ Կես ժամից նա վերադարձավ, նստեց սեղանի մոտ և մի ծխախոտ վառեց։ Նա լուռ էր, ըստ երևույթին սպասում էր, որ տիկին Նոյեմզարը կհարցնի ...

Եվ իսկապես, տիկին Նոյեմզարը երկար չհամբերեց .

— Է, կիսեցի՞ք գործարանը . Պարոն Կաքավյանը չլսելու տվեց նրա հարցը և դարձավ դեպի մեզ. — Արամ, Գուրգեն և Սուրեն, վաղ առավոտյան կգնաք պարոն Օսիպովի գինու գործարանը մոտիկ է, ահա, սա դիմացի երկհարկանի դեղին շենքն է... այնտեղ պարոն Օսիպովը ձեզի կապահովի աշխատանքով։ — Սուրիկին ի՞նչ աշխատանք... այն ալ գինու գործարանում,— չհամբերեց տիկին Նոյեմզարը։ — Բացի գինու գործարանից, այնտեղ կա նաև մեծաքանակ ու փոքրաքանակ վաճառքի բաժին,— շարունակեց պարոն Կաքավյանը, առանց ուշադրություն դարձնելու տիկին Նոյեմզարի վրա։

— Է, Սուրիկը ինչ պիտի ընե հոն,— նորից ընդհատեց տիկին Նոյեմզարը։ — Գինու շիշը թուղթի մեջ փաթթե, հաճախորդին տա, բարկացած և սրտնեղած դարձավ նա տիկին Նոյեմզարի կողմը, ապա շուռ եկավ դեպի Սուրենը,— չե՞ս կրնար... Սուրիկը ոչինչ չպատասխանեց։ Այս հյուրասիրությունները մեր քթեն պիտի հանե,— նորից չհամբերեց տիկին Նոյեմզարը։ Նա վեր կացավ ու սկսեց անկողինները գցել: Երբ բոլորը պառկեցին, և ծառան լույսը մարեց ու դուրս եկավ, նորից լսվեց տիկին Նոյեմզարի ձայնը.

— Մա՛րդ, մի՛ քներ, սա խնդիրը լուծենք... Ես մտածեցի, որ պիտի պայթի հերթական ընտանեկան փոթորիկը. բայց ի մեծ զարմանս ինձ, — Անանկ է...

— Դուն հասարակական գործիչ, ես ուսուցչուհի, մեր զավակները բանվորություն պիտի ընեն... այս երկրին մեջ այլևս խաղաղ կյանք չենք տեսներ։ — Չենք տեսներ...

— Մարդ, առանց ուշանալու պետք է անցնենք ...

Պետք է անցնենք,— միշտ համաձայն և համամիտ արձագանքում էր պարոն Կաքավյանը։ Տիկին Նոյեմզարին կասկածելի թվաց ամուսնու այս անվերապահ համաձայնողական դիրքը։ — Ո՞ւր պիտի անցնենք,- ստուգիչ հարց տվեց նա ամուսնուն,— քեզի եմ, ուր պիտի անցնենք։ — Չեմ գիտեր,— պատասխանեց պարոն Կաքավյանը, կարծես քնի միջից,– կուզե՞ս նե, գետնին տակը անցնենք։ — Գետնին տակը դուն կրնաս անցնել, ես կառնեմ զա-վակներիս և Պոլիս կանցնեմ։ — Է ես մենակս ի՞նչ պիտի ընեմ գետնին տակը... ես ալ Պոլիս կանցնեմ։ — Պոլիսեն Փարիզ,– շարունակեց տիկին Նոյեմզարն իր երջանիկ ճանապարհորդությունը։

- Պոլիսեն Փարիզ,— կիսաքուն, կիսարթուն հետևում է նրան պարոն Կաքավյանը...

— Փարիզեն Ամերիկա,– տեղ հասավ տիկին Նոյեմզարը և սպասեց ամուսնուն. ամուսինը չկար։ Այդ միջոցին լսվեց պարոն Կաքավյանի խռմփոցը։ Նա քնեց, դեռ Ամերիկա չհասած։ Բայց տիկին Նոյեմզարը չհուսահատվեց։

- Մա՛րդ, քեզի եմ, մա՚րդ,– ձայնեց նա, ըստ երևույթին հրհրելով ամուսնուն։ - Ի՞նչ կա, ի՞նչ պատահեց,– վախեցած զարթնեց պարոն Կաքավյանը։ - Ի՞նչ սրտով կրնաս քնել, երբ ասանկ լուրջ խնդիր... Ահա թե երբ պիտի պայթի փոթորիկը,– անցավ մտքովս Այս անգամ ես չսխալվեցի։ Պարոն Կաքավյանը շարժվեց, ըստ երևույթին, նստեց անկողնում, ձեռքը խփեց իր ծնկին կամ գուցե տիկին Նոյեմզարի ծնկին... և բացականչեց: - Ի՞նչ կուզես ինձմե, կնիկ, ինչո՞ւ չես թողներ որ քնեմ... օր մինչև իրիկուն քիթ֊քթի ենք, ինչո՞ւ չես դներ քո այդ լուրջ խնդիրները... հասկցանք, ջանըմ, արտասահման կուզես անցնել, հասկցանք... Մինչև առավոտ չես մեռնի՞ր յա... Դատենք, կշռենք, կշռադատենք... Քեզի լույս օրը չի՞ բավեր... ինչո՞ւ ամեն գիշեր անկողնու մեջ օձիքես կբռնես ու չես թողներ, որ քնեմ... Այս ինչ դժոխային կին է, այս ի՞նչ պատիժ է, որ ես ընտանեկան երջանկության համար երեք պայման կա, առաջինը... Մինչև հիմա ինձ համար անհայտ մնացին պարոն Կաքավյանի երեք պայմանները։ Ես քնեցի խոր քնով, որի համար էլ այսօր ստիպված եմ զրկել իմ ընթերցողին ընտանեկան երջանկության երեք պայմաններն իմանալու օգտակար հաճույքից։ 15. ԵՐԵՔ ՀԵՐՈՍ - ԵՐԵՔ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐ

Հաջորդ օրը, առավոտյան, մենք՝ օրվա երեք հերոսներս, նախաճաշից հետո ուղևորվեցինք դեպի պարոն Օսիպովի գինու վաճառատուն– գործարանը։ Դա մի երկհարկանի, դեղին ներկված, փողոցի վրա նայող լայն պատուհաններով շենք էր։ Առաջին և երկրորդ հարկերի հատման կետում, շենքի ամբողջ երկարությամբ ձգվում էր լայն, թիթեղե երկնագույն ցուցանակը, որն ազդարարում էր ռուսերեն խոշոր տառերով այն մասին, որ այդ շենքում է տեղավորված պարոն Օսիպովի գինեգործարան գինեվաճառատունը։ Երբ մենք ներս մտանք գլխավոր մուտքից, մեզ դիմավորեց պարոն 0սիպովը։ Կարծես թե նա հենց մեզ էր սպասում։ Նա սանդուղքներով բարձրացավ երկրորդ հարկը և ցուցամատով հրահանգեց, որ իրեն հետևենք։ Երկրորդ հարկն իրենից ներկայացնում էր մի ընդարձակ վաճառասրահ, շրջապատված մի քանի հարկանի դարակներով, որոնց վրա շողում էին հազարավոր տարբեր չափսերի գինու շշեր զարմանազան պիտակներով։ Հաճախորդների և ետ ու առաջ նետվող գործակատարների եռուզեռը ապացուցում էր, որ իզուր չէր, որ պարոն Օսիպովին հանգիստ չէր տալիս բոլշևիկյան կախաղանի հեռանկարը։ Պարոն 0սիպովին դիմավորեց մի երկրորդ պարոն 0սիպով, ապշեցուցիչ կերպով նրան նման, թե՛ դեմքով և թե՛ արտաքին ձևավորումով, եթե չհաշվենք երկրորդի փայլուն ոսկե ատամները և ճաղատ գանգի վրա կարծես արդուկված ցանցառ, ձախից աջ ձգվող սև մազերը։ — «Եղբայրը»,— անցավ մտքովս, «սրան էլ Օսիպովը ցույց տվեց Սուրենին, ինչ-որ

կախաղան»... կարգադրություն

արավ, և Սուրենն անհետացավ վաճառասրահում խռնված հաճախորդների մեջ, երկրորդ պարոն Օսիպովի հետ։ Առաջին պարոն Օսիպովը նշան արավ, որ իրեն հետևենք։ Նա վար իջավ սանդուղքներից մենք՝ նրա հետևից։ Սակավամարդ էր ու անաղմուկ առաջին հարկի վաճառասրահը։ Այստեղ իրար կողքի շարված էին տախտակյա արկղներ, գինու շշեր հատակին, պատուհանների մեջ, դարակների վրա։ Մի քանի երիտասարդ աղջիկներ և տղաներ ծղոտներից պատյաններ էին հյուսում շշերի համար, ուրիշները հագցնում էին շշերին, մի շարք ուրիշները դասավորում էին պատրաստ, հագնված շշերը արկղներում, իսկ մի ծեր, կապույտ խալաթով, ակնոցավոր վարպետ նախապես պատրաստված տախտակներով փակում էր գինու շշերով լիքը արկղները և փայլուն մեխերով արագ - արագ մեխում։ Պարոն Օսիպովը ցույց տվեց այս անգամ Արամին, ինչ որ բան ասաց ակնոցով ծերունուն և դարձավ ինձ,— արի։ Այսպես ուրեմն, Սուրենն ընկավ փոքրաքանակ վաճառքի բաժինը, Արամը՝ մեծաքանակ, ինձ մնաց բուն գինեգործարանը ... իսկ որտե՞ղ է այդ գործարան կոչվածը։ Անսպասելի կերպով պարոն Օսիպովը կռացավ և ցուցամատը (հաստ, կարմիր ...) հագցնելով հատակի վրա ամրացված երկաթե օղակի մեջ, վեր քաշեց այն։ Հատակից անջատվեց քառակուսի մի կափարիչ։ Երևաց դեպի ներքնահարկ տանող սանդուղքների աստիճանները, լուսավորված արհեստական, աղոտ լույսով։ — Ալեքսե՛յ,— կանչեց պարոն Օսիպովը, կռացած ներքնահարկի

վրա։— «Ալեքսեյ»,— արձագանքեց կանացի մի ձայն ներքնահարկից։ Սանդուղքներով բարձրացավ մի գունատ դեմք, հավասարվեց պարոն Օսիպովի ծնկներին և կանգնեց. երիտասարդ էր նա, անկնճիռ, բայց հոգնած դիմագծերով, կապույտ ակնոցով և շեկ մազերով։ — Լսում եմ,— ասաց Ալեքսեյը ռուսերեն և ժպտաց հոգնած ժպիտով։ — Խցանների մեքենայի վրա,— կարգադրեց պարոն Օսիպովը, ցույց տալով ինձ։ — Գնանք,— ասաց կապույտ ակնոցով Ալեքսեյը, և ես սկսեցի վար իջնել սանդուղքներից, հետևելով նրան։ Կափարիչր փակվեց և ինձ թվաց, որ ես հայտնվեցի՝

16. ՈԻՐԻՇ ՄԻ ԱՇԽԱՐՀՈԻՄ

Երկհարկանի դեղին շենքի ամբողջ լայնությամբ և երկարությամբ ձգվում էր ընդհատակյա գինեգործարանը։ Օդը հագեցած էր գինու սուր բուրմունքով։ Առաստաղից կախված լապտերներն ու սյուներից ամրացված բազմաթիվ լամպերը լուսավորում էին հարյուրավոր զանազան չափսի տակառները, որոնք շարված էին պատերի լայնքով ու երկայնքով, սյուների արանքներում, երկշարք ու կանոնավոր, թողնելով իրենց զուգահեռներում երթևեկության համար ազատ տարածություն։

Գործարանային աղմուկ չկար այստեղ, լսելի էր միայն ինչ-որ մեքենայական սարքվածքի չխկոց, շշերի զնգոց, հեռավոր մի անկյունից երկսեռ խմբական երգեցողություն, մի ուրիշ կողմից՝ կանացի մեներգ, մի երկու հայհոյանք, կանացի ծիծաղ ու նորից շշերի զնգոց ու գինին տակառներից դուրս մղող սարքվածքների համաչափ չախկ ու չուխկը։ Կապույտ ակնոցով Ալեքսեյը ուշադիր, զննող հայացքով նայեց ինձ վրա և ռուսերեն հարցրեց.

— Հա՞յ ես... Ես գլխով հաստատեցի,— հայ եմ։ — Ռուսերեն գիտե՞ս։ — Վատ...

— Սերգեյ,— կանչեց նա տակառների վրայով, բարձրանալով ոտի մատների վրա։— Սերգեյ ...

— Լսում եմ, ձերդ իվանիչություն...

— Այստեղ եկ... հայրենակից է եկել...

— Հայրենակից,— լսվեց նրա զարմացած հարցը և տակառների արանքից դուրս եկավ վեր սանրված խիտ, սև մազերով, ածուխի նման սև աչքերով մի երիտասարդ, արագ մոտեցավ ինձ և պարզեց ձեռքը.

— Հա՞յ ես... Սարգի ս,— ներկայացավ նա։ Ես ուրախացած սեղմեցի նրա ձեռքը,— հայ եմ, Գուրգեն...

— Սովորեցրու խցանների մեքենայի վրա... վեցերորդ մեքենայի վրա դիր,— կարգադրեց կապույտ ակնոցով Ալեքսեյը և հեռացավ։

— Գնանք,— ասաց Սարգիսը,— ես էլ հայ եմ... դու որտեղի՞ց ընկար էստեղ։ — Թիֆլիսից...

Էս գաղթականների հետ... վա ... որտեղ ես ապրում, կազարմաներում ...

— Ո՚չ պարոն Օսիպովի տանը... Վայ, խազեյինի տանը... այ, նստի էս նստարանի վրա. էդպես... Շուրկա, — դարձավ նա շշերի մեջ գինի լցնող աղջկան ռուսերեն,— չշտապեցնես, մինչև սովորի, զեմլյակիս չնեղացնես, թե չէ աչքերդ կհանեմ... էսպես... բա դու ո՞րտեղացի ես։ — Վանեցի... Վանեցի ... վա , հայրենակից ենք, ես էրզրումցի եմ... այ, խցանը դիր ահա էստեղ, բռնի շիշը խցանի տակը, հավասար, հիմա ոտքով սղմի էս զպրտիչը ... մի անգամ սղմի ու բաց թող... օհո , կարգին ուստա ես... լավ էլ մտավ խցանը։ էս է քո գործը։ Շուրան ինձ պարզեց երկրորդ շիշը, ես մեքենայի հատուկ անցքում դրի երկրորդ խցանը,— չախկ-չուխկ,— ոտներով սեղմեցի սեղմիչը. երկրորդ շիշը պատրաստ էր։ Ձախ կողմը, սեղանի վրա աշխատում էր մի ուրիշ աղջիկ. նա վերցնում էր ինձնից պատրաստ շշերը և պիտակներ էր կպցնում նրանց վրա։—Չախկչուխկ ...

—Չախկ- չուխկ ...— թռչում են խցաններն ու շշերը, աղջիկը կպցնում է պիտակներ, և պատրաստի շշերը ներքնահարկից բարձրանում են վերնահարկ։ Մոտենում է Սարգիսը սպիտակ ատամների ժպիտով.

— Ուզում ես էսօր գնանք «Կրասնի ֆանար».,, դու փող ունե՞ս։ Ոչ, ասում եմ ես,— ես գտնվում եմ պարոն Կաքավյանի հսկողության և խնամքի տակ... մայրս ինձ հատկացված փողը Թիֆլիսում հանձնեց նրան։ Հաջաթ չի, — ասում է նա,֊— ես քեզ կտամ, հետո երբ խազեյինից փող ստանաս, կվերադարձնես։ Դու գինի խմո՞ւմ ես։ — Ո՛չ— պատասխանում եմ ես,— չախկ-չուխկ...

— Հաջաթ չի, կսովորես ...ես էլ չէի խմում, իսկ հիմա ոնց որ ջուր ... աղջիկների հետ գլուխ ունե՞ս,— Նորից հարցնում է նա։ — Ծը,— պատասխանում եմ ես,— չախկ-չո ւխկ...

— Դու էստեղի աղջիկներին մի նայի, սրանք ինչ են, զիբիլ ... այ, նաստայաշչի աղջիկներն էնտեղ են, «Կրասնի ֆանար» -ում։ Ես ուզում եմ հարցնել, թե ի՞նչ է այդ «Կրասնի ֆանար» կոչվածը, բայց նա անհետանում է տակառների լաբիրինթոսում։— Չախկչուխկ։ Ինչո՞վ են զբաղված հենց այս ժամին Հայաստանը, Գևորգը, Գառնիկը, ի՞նչ նոր գրքեր են կարդացել, ինչ նոր բանաստեղծություններ են գրելու... ո՞ր սատանան բերեց ինձ հանեց այս Վլադիկավկազը և իջեցրեց այս ներքնահարկը։

Առաջվա նման արդյոք սիրո՞ւմ է Հայաստանը Զարիկին, Գևորգը՝ Անժելին, Գառնիկը՝ Իսկուհի Հանիկյանին ... «Աղջիկների հետ գլուխ ունե՞ս»,— հարցնում է ինձ Սարգիսը... Ես հիշում եմ երկրորդ որբանոցը, բաց-կարմիր զգեստներով մի աղջիկ կանգնած է նրա պատշգամբում։ Ես անցնում եմ երևի տասներկուերորդ անգամ այդ փողոցով և վերջապես տեսնում եմ նրան ու ցույց եմ տալիս, որ չեմ տեսնում։ Անցա, հեռացա նրանց շենքից։ Ի՞նչ անել հիմա, վերադառնա՞լ նորից, անհարմար է: Ինչո՞ւ ես չբարևեցի նրան, ինչ հիմարություն... Ո՛չ, պետք է ուղղել սխալը, ես վերադառնում եմ։ Պատշգամբը դատարկ է... Ես խորտակված հոգով քայլերս ուղղում եմ դեպի Անգլիական այգին, նստում եմ առաջին պատահած կանաչ նստարանի վրա և լալիս եմ դառն արցունքներով։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ չբարևեցի Սիրարփուն։— Չախկչուխկ... Ներքնահարկի մռայլ առաստաղի տակ տարածվում է մեծ, ըստ երևույթին, ժանգոտ զանգի մռայլ բասը։ — Դադար,— ճչում են զանազան կողմից կանայք ռուսերեն,— դադար,— արձագանքում են տղամարդիկ։ — Վերջացրու,— ասում է Սարգիսը մոտենալով ինձ,— դու հաց բերե՞լ ես հետդ։ — Ես գնում եմ տուն, ճաշելու ...

— Ինչ ես անում տունը,— առարկում է նա,— ես ուտելու բան ունեմ, միասին կճաշենք։

Սարգիսը հեռանում է, ու ես ոտքի եմ կանգնում։ Ոտքերս թմրել են, ես փորձում եմ քայլել։ Կաղում եմ։ Ես զգում եմ ինձ այնպես, կարծես թե ոտքերի փոխարեն ես կրում եմ ֆուտբոլի ռետինե գնդակներ և քայլում եմ այդ ռետինե գնդակների վրա, աշխատելով չգլորվել։ Կամաց֊ կամաց անցնում է այդ զգացողությունը, և ես կանգնում եմ իմ սեփական ոտների վրա։ Ես ուզում եմ իմանալ, թե ի՞նչ է կատարվում ներքնահարկի մյուս մասերում։ Ես անցնում եմ վիթխարի տակառների հետևը։ ... Մի երիտասարդ աղջիկ, մի ձեռքը առաջ պարզած, մյուս ձեռքով բռնել է գինու տակառի վրա ամրացած ռետինե խողովակը և կարմրած դեմքով ու աչքերով գինի է ծծում։ Տակառներից մեկի հետևում առաջին անգամ իմ կյանքում ես տեսա կիսամերկ կնոջ վարդագույն մարմինը. նա էլ հարբած էր։ Ես առաջ անցա ու արյունը խփեց գլուխս։ Մի՞թե այս է կինը։ Ես հիշեցի Տերյանի բանաստեղծություններից մեկի մի տողը.

«Հրաշք աղջիկ, գիշերների թագուհի » ...

Ահա նրանք, այդ հրաշք աղջիկները (փախչել, քանի շուտ է, ահա նոր զույգեր...), այդ գիշերների թագուհիները ցերեկով ... փախչել։ Ես բարձրանում եմ դեպի վերնահարկը տանող սան- դուղքներով։ Կափարիչը բաց է։ Ես փողոց եմ նետվում։ Արևի լույսը ծակում է իմ աչքերը, մաքուր օդը շոյում է իմ դեմքը։ Ես տուն չեմ գնում ճաշելու։ Վազում եմ դեպի գլխավոր փողոցը և ինձ թվում է, թե

պարոն 0սիպովը վազում է իմ հետևից.— բռնեք դրան, նա աշխատանքից փախավ։— Ետ եմ նայում։ Մի կին գալիս է իմ հետևից՝ փոքրիկ աղջկա ձեռքից բռնած։ Ես դանդաղեցնում եմ քայլերս, կինը հավասարվում է ինձ ու առաջ անցնում։ Նա հագնված է վայելուչ և ճաշակով։ Եթե ես նրան հանդիպեի երեկ, երևի ուրիշ տպավորություն թողներ նա ինձ վրա։ Ես հիշեցի ներքնահարկի կանանց,— «դու էլ,— մտածեցի ես,— գիշերների թագուհի...»։ Գիշերների թագուհի,— ասում եմ ես բարձրաձայն ու լսում եմ իմ ձայնը։ Կինը ետ է նայում ինձ զարմացած աչքերով. «գիշերների թագուհի»,— կրկնում եմ ես այս անգամ մտքումս ու զարմանքից մեխվում եմ մայթի վրա։ Դեմից արագ–արագ գալիս է Հովհաննես Հակոբյանը, այո, նույն ինքը՝ «Արևմտահայ խորհրդի» անդամ պարոն Հովհաննես Հակոբյանը։

17. «ՊԱՐՈՆ ԳՈԻՐԳԵՆ»

— Քուրքե՞ն,— դեռ ինձ չհասած կանչեց նա,— դո՞ւն այ հոս... Որո՞ւ հետ եկած ես...

— Պարոն Կաքավյանի հետ,— պատասխանեցի ես։ — Ա՜, պարոն Կաքավյանի հետ .... իսկ որտե՞ղ է պարոն Կաքավյանը, որտե՞ղ կապրի։

— Մի տեղացի հայի տանը,— պատասխանեցի ես անորոշ կերպով։ — Ինչպես է նրա ազգանունը։ — Օսիպով,— չկարողացա թաքցնել ես։ — 0սիպո՞վ,— հարցրեց նա։— Գինու գործարանի տիրոջ մո՞տ... տես թե ուր է մտեր,— ասաց նա գրեթե ինքն իրեն ու նորից դարձավ ինձ. — Աշխատանք ունե՞ս։ — Ո՛չ...

— Աշխատել կուզե՞ ս։ —Այո՛...

— Երթանք հիմա բացատրեմ քեզի ընելիքդ ... Մինչև աշխատանքի տեղ հասնելը, ես արդեն գիտեի իմ պարտականություններն ու իրավունքները։ Ահա և աշխատանքի վայրը։ Դա մի ընդարձակ բակ էր, շրջապատված բնակելի շենքերով։ Բակում լցված էին հարյուրավոր գաղթականներ, երկու սեռից և ամեն տարիքի։ Բակի մեջտեղում, սայլակների վրա ծխում էին շարժական խոհանոցներ և գոլորշին բարձրանում էր մեծ կաթսաներից. Սպիտակ հագած հաստաբեղ ու մաքուր սափրված խոհարարը երկարապոչ շերեփը ձեռքին անցնում էր կաթսայից կաթսա, խառնում էր, ստուգում, փոքր գդալով համտեսում։ — Ճաշը պատրա՞ստ է,— հարցրեց պարոն Հակոբյանը։

— Պատրաստ է,— պատասխանեց խոհարարը։ — Կրնանք սկսե՞լ ասանկ ուրեմն ... պարոն Գուրգենը կընդունի քարտը, մատիտով նշան կընե ու կազդարարի,— հինգ,— կլեցնես հինգ շերեփ,— ութ,— կլեցնես ութ շերեփ... ես գացի... հերթի կանգնե ք— հրամայեց նա բազմությանը,— հերթի ... Բազմությունն իրար անցավ։ Մեկ-մեկու հրելով, հըր- մըշտելով, վերջապես, հերթի կանգնեցին։ — Քարտերը կներկայացնեք պարոն Քուրքենին և նորեն ետ կստանաք... քարտերը չկորցնեք... նոր քարտեր չեն տրվեր... պարոն Քուրքեն, սկսեք,— մի ավելորդ անգամ ևս ժողովրդականացրեց նա ինձ «պարոն» տիտղոսով ու արագ, գործնական քայլերով հեռացավ։ — Հինգ, ասում եմ ես, և խոհարարը լեցնում է հինգ շերեփ, — երկու, — ասում եմ ես, և խոհարարը լեցնում է երկու շերեփ։ Քարտերի վրա ես նշան եմ անում։ Այդ քարտերը ծանոթ են ինձ։ Դեռ Թիֆլիսում ես նրանց օրինական ուժ եմ հաղորդել։ — Պարոն Գուրգեն,— ասում է մի պառավ, երբ հերթը հասնում է նրան,— բալա ջան, հարսիս ուղարկի կազարմաներ, որ քարտ բերի, չկա, հինգ ջան ենք, հավատա... կուզես հարցրու...

— Ճիշտ կասի, պարոն Գուրգեն, ճիշտ կասի,— հաստատում են հերթից մի քանի ձայն։

— Հինգ,– ասում եմ ես. խոհարարը լցնում է։ Ինձ շոյում են «պարոն Գուրգենները»։ Առաջին անգամ կյանքումս զգում եմ ես իշխանության հաճույքը ... Մոտենում, է մի աղջիկ և ժպտուն աչքերով պարզում է ինձ քարտը։ Այնտեղ գրված է «երեք»։ Վեց.– ասում եմ ես. խոհարարը լեցնում է։ Աղջիկը նայում է ինձ երախտագիտությամբ լեցուն աչքերով, վերցնում է ամանը և հեռանում։ Ես նայում եմ նրա հետևից. - «գիշերների թագուհի՞», հարցնում եմ ես մտքումս։ Ես ուզում եմ նրան պատկերացնել ներքնահարկի աղջիկների դրության մեջ ու ոչ մի կերպ չեմ կարող։ Երևի կանայք բաղկացած են երկու տեսակից,— մտածում եմ ես,— գետնի տակի կանայք և գետնի վրայի... կանայք... ես հիշում եմ Սիրարփուն,— ոչ, երեք տեսակից,— ուղղում եմ ես,— և երկնային կանայք ... ճաշի բաժանումը վերջացավ։ Բակը դատարկվեց։ Ես պատրաստվում եմ հրաժեշտ տալ խոհարարին. նա ոչ մի առարկություն չվերցնող տոնով ասում է.

— Միասին կճաշենք, հետո՝ դասվիդանիյե... Նա սեղանի վրա դնում է սպիտակ հաց, փոքր օջախի վրա եռացող փոքր կաթսայից լեցնում է երկու պնակ կերակուր, դնում է երկու գդալ և հրավիրում ինձ.

— Պաժալստա... Ճաշն ինձ դուր եկավ։ Պատրաստված էր սուր համեմներով և խոհարարական արվեստի նրբություններով։ Երկրորդը, մի

տեսակ կատլետ, գերազանցեց առաջինին։ Ես գովեցի իմ սեղանակցի խոհարարական հմտությունը։ Նա սրեց իր հաստ բեղերը և ժպտաց ինքնագոհ ժպիտովդ. — Սա ինչ է որ... տակ սեբե ... ես Սեյլանովի պովրն եմ եղել, վեցը տարի... այ, էն ժամանակ տեսնեիր իմ բլյուդները «0րիանտ» ռեստորանում շեֆ– պովր եմ եղել... տասներկու տեսակ կատլետ գիտեմ պատրաստել ... բաս ... հա՛շվի ...,— կատլետ ռուբլյոննի, կատլետ ատբիվնոյ, կատլետ պաժարսկի, կատլետ վարշավսկի, կատլետ ֆանտազիա, կատլետ ապետիտ, կատլետ Պուշկին, կատլետ Պորտ-Արտուր, կատլետ մազուրկա, կատլետ Արարա՛տէս քեզ տա՞ս կատլետ բարի լուս, կատլետ չայկա, էս քեզ տասներկո՞ւս . ..: էլ չեմ հաշվում կատլետ Կարապետը...— էդ ի՞նչ Կարապետ է,— հարցրի ես։ — Կարապետ էդ ես եմ էդ կատլետը իմ հունարն է, ես եմ հնարել... Ես հրաժեշտ տվի վարպետ Կարապետին ու քայլերս ուղղեցի դեպի տուն, բարձր տրամադրությամբ։ Էսպիսի բանե՜ր, պարոն Գուրգեն։

18. ԵՐԵԿՈՆ ԵՎ ԳԻՇԵՐԸ

Պարոն 0սիպովի ծառան եռացող ինքնաեռը դրեց սեղանի վրա և հեռացավ: Եկավ պարոն Կաքավյանը հոգնած ու դժգոհ դեմքով։ Ինքնաեռի վրա նա նետեց թռուցիկ, թշնամական հայացք։ Սեղանը գրեթե մերկ էր։ Հաց, պանիր, շաքարաման, մի քանի

կտոր շաքարով... պարոն Օսիպովը, ըստ երևույթին, հյուրասեր հայ տանուտերի իր դերը վերջացած համարեց և դադարեցրեց մեր շռայլ հյուրասիրությունը։ Տիկին Նոյեմզարն սկսեց թեյ լեցնել աչքը չհեռացնելով ամուսնուց։ Պարոն Կաքավյանն աշխատում էր խուսափել նրա հայացքից։ Բայց ահա, պարոն Կաքավյանը դարձավ ինձ.

— Ի՞նչպես է աշխատանքդ, Գուրգեն...

— Ո՞ր աշխատանքը,— հարցրի ես։ — Պարոն Հակոբյանի հանձնարարած աշխատանքը։ Բոլորը զարմացած նայեցին ինձ։ Ոչ ոք չգիտեր իմ փախուստի և նոր նշանակման մասին։ — Լավ աշխատանք է։ — Դու պարոն 0սիպովին հայտնեցի՞ր ... ֊—Ոչ: — Պետք էր հայտնել։ — Ձեր աշխատանքն ի՞նչ է,— դարձավ նա Արամին ու Սուրենին։ Նրանք անորոշ, ոչինչ չասող հայացքով նայեցին հորը։ — Գործակատարություն, պարզ չէ՞ միթե,— հարվածեց տիկին Նոյեմզարը։ Պարոն Կաքավյանը չլսելու տվեց։ — Դուն քո մասին պատմե, Արևմտահայ խորհրդի պարոն վարչության անդամ։ Գտան քեզի, ականջդ քաշեցին տարան, ո՞ւր

տարան, ի՞նչ ըսին, չպատմե՞ս... —Կնիկ ջիղերուս հետ մի խաղար... Բարեբախտաբար այդ րոպեին դուռը բացվեց, և ներս մտնող ծառան հայտնեց, որ պարոն Օսիպովն ուզում է տեսնել պարոն Կաքավյանին։ Ակնհայտ չկամությամբ պարոն Կաքավյանը դուրս եկավ սենյակից։ Տիկին Նոյեմզարը դարձավ ինձ.

— Ինչո՞ւ չես ուտեր, Գուրգեն։ Ես առիթից օգտվելով պատմեցի իմ աշխատանքի մասին, իմ պարտականությունների (քարտի վրա նշանակել) և իրավունքների մասին (հինգ ասեմ, խոհարարը հինգ շերեփ է լեցնում, տասնհինգ ասեմ՝ տասնհինգ շերեփ ...), բոլորը լսեցին ինձ ուշադրությամբ և որքան ինձ թվաց, մինչև անգամ ակնածությամբ. Ես ասացի, որ այնտեղ էլ ընթրեցի խոհարարի հետ, այնպես որ ախորժակ չունեմ։ Աուդենցիայից պարոն Կաքավյանը վերադարձավ նկատելի կերպով հուզված ու դժգոհ։ Նա չափեց սենյակի լայնքր երկու անգամ, մի ծխախոտ վառեց և լսելի ձայնով մռմռաց. — Ախորժակին նայե ... իշո՛ւ գլուխ ... Ինչ է ուզածը,— հարցրեց տիկին Նոյեմզարը անցա– վակից տոնով։ Տղադ, այսինքն՝ Գուրգենը, չուզեց աշխատել, մեքենան անգործ մնաց, վաղն առավոտյան եկ, նստիր մեքենայի վրա ...(չախկչուխկ,— Հիշեցի ես)։

— Դուն ինչ պատասխան տվիր,– շարունակեց իր հարցաքննությունը տիկին Նոյեմզարը։ — Ինչ որ պետքն էր, ըսի ...

— Ինչ ըսիր, ըսե մենք ալ իմանանք ...

— Ըսի որ ... (պարոն Կաքավյանը բարձրացրեց ձայնը) ըսի որ, հասարակական աշխատանքով ծանրաբեռնված Մարդ եմ, որ կայարանի գաղթականական սննդատու պունկտի կառավարիչն եմ ... որ ... — Գաղթականական սննդատու պունկտի վարիչ ըսի՞ր...

— Այո , խանում, չհավնեցա՞ր...

— Խոհարարին «հինգ» հինգշերեփ կլեցնի, «տասնհինգ» ըսես՝ տասնհինգ... ա՜յս է քո կառավարչությունը... Պարոն Կաքավյանը բարկությամբ և տարակուսանքով նայեց տիկին Նոյեմզարին։ Ըսե , այդ է, չէ նե ուրիշ գործ է ... Այդ է.— խոստովանեց պարոն Կաքավյանը և խոսակցությունը փոխելու համար ավելացրեց,— դուք ընթրեք, ինձի մի՛ նայեք, ես կուշտ եմ...

— Խոհարարի հե՞տ ընթրեցիր,— անողոքաբար գործը մինչև վերջ տարավ տիկին Նոյեմզարը, ապա ավելացրեց,— մաշալա քեզի, քո դիրքին ու տարիքին, Գուրգենի հետ քեզի մեկ տախտակի վրա են գրեր...

Ես նստել էի բաց պատուհանի մոտ, լսում և միաժամա -նակ նայում էի փողոցի անցորդներին։ Մի ծանոթ դեմք, կարծես ուրիշ մի աշխարհից, կանգնեց մեր պատուհանի մոտ, ժպտաց ինձ սպիտակ ատամների ժպիտով և ձեռքով նշան արավ, եկ... Ես հիշեցի նրան։ Դա գինեգործարանի Սարգիսն էր։ Դուն խիղճ չունե՞ս,— պայթեց պարոն Կաքավյանը։ Ես դուրս թռա փողոց, իսկ սենյակի բաց պատուհանից լսվում Էր պարոն Կաքավյանի ցասկոտ ձայնը, -- Ի՞նչ կուզեի , ըսե նայենք, ուզածդ ինչ է, որ ինձի Վլադիկավկազի քաղաքագլո՞ւխ հռչակեին, կամ նահանգապե՞տ, չէ՞ նե Նաբուգոդոնոսոր արքա... Սարգիսը մոտեցավ ինձ և հին ծանոթի պես թևանցուկ արավ։ — Գնանք Կրսանի ֆանար...

— Ընտանեկան երջանկության համար երեք պայման կա,— հասան իմ ականջին Կաքավյանի վերջին խոսքերը,— առաջինը... Բայց մենք արդեն հեռանում էինք մեր սենյակի բաց պատուհաններից ու, ես երկրորդ անգամ լինելով, բաց թողի ձեռքից ընտանեկան երջանկության համար անհրաժեշտ երեք պայմաններն իմանալու երջանիկ առիթը։ Օրը մթնում էր։

Գլխավոր փողոցի մայթերը բազմամարդ էին ու աղմկոտ։ Հազվագյուտ չէին գեղեցիկ կանայք և աղջիկներ։ — Սրանք ինչ են որ ... նաստայաշչի կանայք, այ, Կրասնի ֆանարումն են։ — Իսկ ի՞նչ է էդ Կրասնի ֆանարը,— հարցրի ես։ — Կտեսնես, — անորոշ կերպով պատասխանեց իմ ուղեկիցն ու առաջնորդը և անսպասելի կերպով կանգնեց — մոռացա հարցնեմ, ճաշից հետո դու ո՞ւր կորար։ Ես նրան պատմեցի իմ նոր աշխատանքի մասին։ Լավ տեղ ես ընկել,— ուշադրությամբ ինձ լսելուց հետո եզրափակեց Սարգիսը։ Կինոյի շենքի առաջ մեծ աշխուժություն էր տիրում։ Ոտից գլուխ սև հագնված մի կին ատրճանակից կրակում էր մի ցիլինդրավոր երիտասարդի վրա, համբուրվող մի զույգ, փայլուն ավտոյի առաջամասում շոֆերի տեղ նստած մի ցիլինդրավոր և փողկապավոր կապիկ, թաթերով բռնած ղեկը — կինո - ռեկլամ։ — Կրասնի ֆանա՛ր,— հարցրի ես։ Իմ չիչերոնեն ծիծաղեց։ — Գնանք,— ասաց նա,— սա ի՞նչ Կրասնի ֆանար է որ... սա պիժոնների համար է... Գլխավոր փողոցից մենք թեքվեցինք դեպի ձախ, ապա՝ դեպի աջ, հետո ուրիշ մի խուլ փողոց, ուր գոյություն չուներ մարդկային

երթևեկություն և լուսավորություն։ Երկհարկանի մի շենքի առաջ կանգնեց իմ ուղեկիցը։ — Կրասնի ֆանար,— ասաց նա ցած ձայնով։ Ես նայեցի շենքի ֆասադին։ Փողոցի վրա նայող պատուհանները ծածկված էին վարագույրով և լուսավորված էին միապաղաղ լույսով։ Խուլ կերպով լսելի էին դաշնամուրի նվագածության թեթև հնչյունները։ Սարգիսը սեղմեց դռան կոճակը երեք անգամ։ Ներսից լսվեցին մոտեցող ոտնաձայներ։ — Ո՜վ է,– հարցրեց կանացի դժգոհ մի ձայն ներսից։ — Կազբեկ Իվանիչ,— պատասխանեց Սարգիսը։ — Քանի՞ ոտով,— հարցրեց նույն ձայնը, այս անգամ ավելի մեղմ։ Չորս... Դուռր բացվեց, ու մենք ներս մտանք։ Թույլ լուսավորված միջանցքում գծագրվեց հաղթանդամ, միջին տարիքի մի կնոջ, ոչ բարի զգացմունքներ ներշնչող կերպարանքը։ Նա դուռը փակեց ու իր ծանրության հետ համեմատած՝ թեթև քայլերով առաջ անցավ։ Սարգիսը հետևեց նրան, ես՝ Սարգսին։ Ապա նա բացեց դիմացի դուռը, մեզ ներս թողեց ու մեր հետևից ինքը ներս մտավ՝ ծածկելով դուռը։ — Ծանոթացեք իմ հայրենակցի հետ, Ռայիսա Անտոնովնա,— ներկայացրեց ինձ իմ չիչերոնեն։ Դահլիճը, բավական ընդարձակ դահլիճը կահավորված էր զանազան ոճի աթոռներով, դիվաններով ու կանափաներով։

Դաշնամուրի մոտ նստած Էր մի կարմիր քթով և գունատ, ներս ընկած այտերով երիտասարդ։ Բարակ, երկար մատներով նա ծեծում էր դաշնամուրի ստեղները և երկար, շեկ մազերը համարյա թե փռած ստեղների վրա, թափահարում էր աջ ու ձախ։ Դաշնամուրի մոտ դրված ճաշասեղաններից մի քանիսն զբաղված էին։ Մենք գրավեցինք ազատ սեղաններից մեկը։ — Լիմոնադ,— պատվիրեց Սարգիսը մոտեցող մատուցողուհուն,— Իսկ ո՞ւր են «նաստայաշչի կանայք»,— անցավ մտքովս. սեղանների շուրջը նստած էին բացառապես տղամարդիկ՝ երեք զինվորականներ, մի քանի չափահաս ֆիգուրներ: Ըստ երևույթին առևտրականներ, մի սեղանի մոտ նստած էր կանաչ, չերքեզական համազգեստով, դաշույնով, սև փափախավոր մի երիտասարդ փայլուն, երկարաճիտ կոշիկները իրար վրա դարսած, ցուցամատը դրած ճակատին ու արմունկով հենված սեղանին, կարծես բուլվարային լուսանկարչական ապարատի առաջ մյուսների նման նա ոչ պաղպաղակ էր ուտում, ոչ էլ լիմոնադ խմում, սև, արտահայտիչ ու չար աչքերով նայում էր մի կետի ու կարծես մտածում,— որի՞ն մորթեմ ... Դաշնակահարը վերջին անգամ երկու ձեռքով խփեց ստեղներին, նորից կրկնեց, երրորդ անգամ պնդեց ու հաստատեց և, շարժական կլոր նստարանի վրա պտտվելով, դարձավ դեպի ոչ բազմամարդ հասարակությունը։ Պարզվեց, որ ոչ ոք չի խոսում և ոչ ոք չի ուզում խախտել լռությունը։ Դաշնակահարը մանկական, զարմացած աչքերով նայեց բոլորին, մի անգամ էլ պտտվեց պտտվող նստարանի վրա և բարձրացնելով ձեռները, մի քանի անգամ ծափահարեց։ Լսվեցին զուսպ ծիծաղի ու հատ ու կենտ

ծափի ձայներ։ Նա ոտի կանգնեց մեծ արժանապատվությամբ գլուխ տվեց և դուրս եկավ դահլիճից։ Մի քանի րոպեից նա ներս մտավ աշխույժ ու թեթև քայլերով, գրեթե վազելով մոտեցավ իր դաշնամուրին, նստեց ու սկսեց նվագել մի թեթև վալսանման մարշ կամ մարշանման վալս։ Դուռը բացվեց, և դաշնամուրի տակտին համաչափ քայլերով ներս մտան իրար հետևից կիսամերկ կանայք.նրանք կլոր շրջան գործեցին, ապա ցրվեցին սեղանների վրա։

Սեղանների վրա հայտնվեցին գինու և զանազան խմիչքների շշեր, ուտելիք, խմորեղեն։ — Կեր, խմիր,— գոռում է Սարգիսը աճող աղմուկի՛ միջից. ձեռքը խփելով ուսիս,— դու նաստայաշչի պիժոն ես.... Էս քաղցր լիկյորը քեզ համար է ...խմի՛ր... Նա լցնում է փոքրիկ, երկարավուն ըմպանակի մեջ ինչ-որ կանաչավուն խմիչք։ Ես առանց ինձ հաշիվ տալու, կուլ եմ տալիս։ — Մալադեց,— ասում է նա,— մին էլ... սավսեմ մա լադեց... մի՛ն էլ ... ...Դահլիճը, լույսերը, պտտվող զույգերը խառնվում են, մոտենում են ու հեռանում, մեծանում են ու փոքրանում,

դաշնակահարը

ծեծում է ստեղները մոլեգին կատաղությամբ։ Վիթխարի, կանաչ թիթեռի պես պտտվում է կանաչ չերքեզկա հագած երիտասարդը, չերքեզկայի փեշերը լայն բացած։ Կիսամերկ մի աղջիկ, կատվի նման թռչում է ծնկներիս։

— Գնանք, պարենք,— ասում է նա։ Ես... պարել չգիտեմ,— ասում եմ ես և ուզում եմ ոտքի կանգնել։ — Վերցրու ինձ,— ասում Է նա,— ես լավն եմ...

— Դու... ով ես,— հարցնում եմ ես։ — Ես,— հարցնում է նա ու երգում, « Я цыганка молода » — Մի՛ երգի,— գոռում եմ ես ու ոտքի կանգնում։ — Ինչո՞ւ,— ձգում է աղջիկը ու վերցնում իմ թևը։ — Այդ քեզ չի սազում,— ասում եմ ես և ազատում իմ թևը։ Հրամայիր, ի՞նչ անեմ,— հարցնում է նա թեթև քմծիծաղով։ — Լա՛ց,— գոռում եմ ես ոչ իմ ձայնով։ Աղջիկն անհե-տանում է։ Ուր-որ անհետացավ նաև Սարգիսը՝ իր փոքրիկ քթով Անիչկի հետ։— Կարմիր լապտեր,— գոռում եմ ես ու անհաստատ քայլերով դիմում դեպի դռները։ Ահա և միջանցքը։ Ես բացում եմ փողոցի դուռը։ Ես փողոցումն եմ։ — Լացեք, Երուսաղեմի կանայք,— ասում եմ ես բարձ-րաձայն, և գիշերային անմարդ փողոցը արձագանքում է,— կանայք... ո՞րտեղ եմ կարդացել,— մտածում եմ ես ու չեմ հիշում,— լացե՚ք, օ՛, լացե՛ք, Երուսաղեմի կանայք... Թարմ օդն աշխուժացնում է ինձ, բայց ալկոհոլի մշուշը պարուրել է իմ ողջ էությունը։ Այս է ուրեմն հարբածությունը, ուրեմն ես հարբած եմ...

—- Ես հարբա՜ծ եմ,— ասում եմ ես բարձրաձայն...

— Բա՜ց եմ...— արձագանքում է ամայի փողոցը։ Այդ ինձ դուր է գալիս։ Բանաստեղծություն,— ես հարբած եմ, հոգով բաց եմ... լացե՛ք, օ, լացե՛ք, Երուսաղեմի կանայք... Ահա և գլխավոր փողոցը։ Ամայի ու անմարդ է նաև այստեղ։ Ամբողջ Վլադիկավկազը քնած է, բացի ինձնից և իմ արձագանքից։ Իմ քայլերն ինձ տանում են դեպի քաղաքային բուլվարը։ Ես նստում եմ առաջին պատահած նստարանի վրա, գրկում նստարանի հենքը և նիրհում։ Զգույշ քայլերով մոտենում է մի ստվեր։ Ես բացում եմ աչքերս։ Նա տեղ է գրավում իմ նստարանի վրա, վառում է լուցկին և ծխում։ Մի պահ լուսավորվում է նրա գունատ, նուրբ դիմագծերով դեմքը։ Երիտասարդ կին է։ — Դու ո՞վ ես,— հարցնում եմ ես։ — Դո՞ւ ո՞վ ես,— Հարցնում է նա առանց իմ վրա նայելու: — Ե՞ս,— պատասխանում եմ ես,— ես՝ ես եմ... Իսկ ես ես չեմ,— ասում, է նա,— մի ժամանակ ես էլ. ես էի, բայց հիմա... ես չգիտեմ, թե ես ով եմ...Փող ունես, մարդ...

— Ոչ.— ասում եմ ես։ Նա վառում է լուցկին, մոտեցնում իմ դեմքին, հետո մարում է ու մի կողմ նետում։

Դու դեռ լակոտ ես,— նա վեր է կենում և դանդաղ քայլերով հեռանում։ — Գնա «Կրասնի ֆանար»,— գոռում եմ նրա հետևից։ Նա կանգնում է։ — Ինչպես չեք ամաչում,— ասում է նա անկեղծ և դառը հանդիմանանքով։ — Միևնույնը չէ ,— ասում եմ ես չարախնդությամբ,֊– բուլվարում թե «Կրասնի ֆանար»–ում...

— 0, ոչ, մի ասեք,— խնդրում է նա,– այնտեղ սար-սափելի է... ես երբեք, երբեք այնտեղ չեմ գնա...

— Իսկ ես այնտեղից եմ գալիս,— ասում եմ ես։ — Ստում եք,— բացականչում է նա ու լուծվում խավա֊ րի հետ։ Ես պառկում եմ կանաչ նստարանին և քնում խորը քնով։

19. ԱՆՍՊԱՍԵԼԻ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ԵՎ ՀՐԱԺԵՇՏ

...Ինչ որ բան այրում է իմ ծոծրակը։ Ես ձեռքով ծած-կում եմ իմ ծոծրակը։ Այս անգամ ինչ-որ բան այրում է իմ ձեռքը։ Ես բացում եմ աչքերս։ Որտեղ եմ ես։ Իմ կուրծքը ուռչում է առավոտյան թարմ օդից։ Այդ արևն է ծակում իմ ծոծրակը, սաղարթախիտ ծառերի միջից տեղ-տեղ սվինների նման թափանցող արևը։ Ես հիշում եմ գիշերվա անցուդարձի մանրամասնությունները։ «Կարմիր

լապտեր»... Ինչո՞ւ «կարմիր լապտեր». – անցնում է մտքովս, այնտեղ ոչ մի գույնի լապտեր չկար։ Հետո հիշում եմ կիսամերկ աղջիկներին,— նսատայաշչի կանայք,֊֊ ասում է Սարգիսը։ Ուրեմն քանի՞ տեսակ կանայք կան աշխարհում։ Իսկ այն ծխող կինը, որ գիշերը միայնակ շրջում էր պուրակում։ Նա չհավատաց, որ ես եղել եմ այնտեղ, որ այնտեղից եմ գալիս աս էլ մի նոր տեսակի կին ... Ես նստում եմ ու նայում շուրջս։ Մի քանի նստարան այն կողմ։ Կանաչ նստարանի վրա, քնած է մեկը։ Մոտենում եմ զգույշ քայլերով և կանգնում նրա մոտ։ Նա պառկած է կռնակի վրա, երկու ձեռները խնամքով դարսած փորի վրա, կեպին դրած կրծքին, գլխի տակ՝ ամառային վերարկուն։ Երեկվա ծխող կինը չէ, որովհետև ոչ միայն նա տղամարդ է, այլև քնածի դիմագծերն ինձ ծանոթ են։ Դա ոչ այլ ոք է, եթե ոչ Աբրահամ Գալճյանը։ Ես նստում եմ նրա գլխի մոտ։ Նա բաց է անում իր կլոր, սև, խոշոր աչքերը։ Վա՞,— զարմանում է նա,— դու ո՞ր երկնքից ընկար էստեղ,— և առանց պատասխանի սպասելու նստում է, հորանջում ու ծիծաղում,— Լավ է քնեցի, սրան կասեն

Մսրա Մելիքի քուն...

չէ՛, դու մի ասա, նախկին և ապագա բանաստեղծ, առավոտ կանուխ ի՞նչ գործ ունես քաղաքային բուլվարում։ Եթե ինձ կհարցնես, իմ բանն ուրիշ է, էս իմ ննջարանն է... ես միշտ էստեղ եմ քնում... լավ է էստեղ, մաքուր օդ, գիշերային արկածներ

— Ի՞նչ արկածներ,— հարցնում եմ ես։ — էդ քեզ չի կարելի ասել,— ժպտում է նա,— «շատ պստիկ ես տակավին»,— ցիտում է նա մանկական բանաստեղծությունից։ — Գիշերս ես Կրասնի ֆանար» - ումն էի, հետո եկա էստեղ ու քնեցի ահա այն նստարանի վրա,— ասացի ես անփույթ տոնով։ Աբրահամի մեծ աչքերը ավելի մեծացան, հետո ծիծաղեց ու ցուցամատով խփեց քթիս,— դու կոմիկ ես եղել, ես՝ բանից բեխաբար... մեր քննադատներից մեկը մի հոդվածում... (նա նորից հորանջեց) հա... ասում է, որ էդ սարսափելի տխուր բանաստեղծություններ գրողները կյանքում կոմիկ են... ճիշտ է ասում,— ու նորից ծիծաղեց։ Հետո նա վեր կացավ, ամառային վերարկուն նետեց ուսերին ու ասաց,— գնանք նախաճաշենք։ Նա ինձ առաջնորդեց այգու թեյարանը։ Առաջին հաճախորդները մենք էինք։ Ես նրան նախազգուշացրի, որ ես փող չունեմ ։ — Առանց քո ասելուն էլ գիտեմ,— ծիծաղեց նա,— իս– կական բանաստեղծը փող չպետք է ունենա։ Գլուխս թեթև տնքում է,— գանգատվեցի ես։ —Ինչից է, ինչ ես կարծում,— հարցրեց նա։ — «Կարմիր լապտեր»֊ ում ես մի քիչ խմեցի, ինչ - որ քաղցր, կանաչ լիկյոր... Նա նայեց ինձ մտահոգ լրջությամբ։ — Դու լո՞ւրջ ես ասում,— հարցրեց նա։

Ես ամենայն մանրամասնությամբ նրան պատմեցի գինեգործարանի իմ աշխատանքի, ապա Սարգսի հետ կատարած մեր արշավանքի ու իմ երկրորդ փախուստի մասին։ — Այդ Սարգիսը սրիկայի մեկն է,— վճռեց Աբրահամ Գալճյանը, ապա լռեց և ավելացրեց.— ասենք, գրողը, բանաստեղծը պետք է ամեն տեղ լինի, ամեն ինչ ուսումնասիրի, բայց քեզ համար դեռ շուտ է...կկորչես ... Սպիտակ, առողջ ատամներով նա ոչնչացրեց երկրորդ բուլկին և խմեց երկրորդ բաժակ մուգ թեյը։ — Պետք է աշխատել պոկվել այստեղից ... դեպի հյուսիս, Մոսկվա ... Դու ուզո՞ւմ ես, որ օսիպովներ չլինեն աշխարհում իրենց սարսափելի գինեգործարաններով։ — Ուզում եմ ...

— Դու ուզո՞ւմ ես, որ աշխարհում «Կրասնի ֆանար»–ներ չլինեն։ — Ուզում եմ ...

— Գնանք Մոսկվա, միանանք բոլշևիկներին։ — Ես Երևան եմ ուզում գնալ,— ասացի ես,— Ինչ են ուզում բոլշևիկները։ — Իշխանությունը բանվորներին և գյուղացիներին, հասկացա՞ր, հարուստներին՝ վերջ։

— Ես Երևան եմ ուզում գնալ,— պնդեցի ես։

— Դու Վահան Տերյանին սիրո՞ւմ ես,— հարցրեց նա, խորամանկ ժպիտով։ — Սիրում եմ ...

— Այ, Տերյանը բոլշևիկ է։ Իսկ Թումանյա՞նը,— հարցրեցի ես։ Նա լռեց, մտածեց ու ասաց.

— Թումանյանը բոլշևիկ չէ, բայց կդառնա... այ, կտես- նես: Ի՞նչ Թումանյան, ամբողջ աշխարհը բոլշևիկյան կդառնա ... Քաղաքային այգու մոտ նա սեղմեց իմ ձեռքը։ — Երևի այսօր ես դուրս գամ Վլադիկավկազից։ Կարմիր Բանակը հեռու չէ, կգտնեմ ... Իսկ դու գնա քո Երևանը ... Մենք դեռ կհանդիպենք ... Լավ բաներ գրիր, տխուր բաներին վերջ տուր ...

— Իսկ Տերյա՞նը,— ասում եմ ես,— դու ասում ես նա բոլշևիկ է, ինչու տխուր բաներ է գրում ...

— Մոսկվայում հանդիպելիս կհարցնեմ ...—նա լռեց և ավելացրեց,— երևի բոլշևիկներն էլ իրավունք ունեն տխրելու... Մենք բաժանվեցինք։

20. ՎԵՐԱԴԱՐՁ

Վլադիկավկազից Թիֆլիս արշավող ֆուրգոնը Լարս կայարանում առանց կանգ առնելու շարունակեց իր ճանապարհը։ Երևաց և արագորեն անհետացավ «Երանության բլուրը»։ Ես հիշեցի Աբրահամ Գալճյանին։ ...Նրա մեկնումից հետո, մի քանի օր անց, տեղական «Թերեք » թերթում մանր տառերով տպված էր մի կարճ հաղորդագրություն, ըստ որի Թիֆլիսում հայտնվել էին գերմանական զորագնդեր։ Երեկոյան, երբ բոլորս պառկեցինք քնելու, տիկին Նոյեմզարը վերմակի տակ հետևյալ հարցապնդումն ուղղեց իր ամուսնուն.

- Գերմանական զորքերը Թիֆլիս են մտել։ Ասկե կարելի՞ է հետևցնել, որ... Նա մի րոպե լռեց. ըստ երևույթին նրան անհանգստացրին մլակները։ Պարոն Կաքավյանը, կիսով չափ արդեն քնած, կարծելով որ հարցը տրված է, շտապեց համաձայնվեի.

— Կարելի է, հարկա՜վ...

— Ի՞նչ կարելի է,— հարցրեց սրտմտած տիկին Նոյեմ-զարը։ — Ըսածդ,— պատասխանեց պարոն Կաքավյանը։ — Բայց ես դեռ բան մը չըսի ...

— Ինչ որ ըսես, ես համաձայն եմ, կնիկ,— նահատակի տոնով ձայնեց պարոն Կաքավյանը։ — Կըսեմ, կարելի՞ է հետևցնել, որ թուրքական վտանգը վերացված է։

— Կարելի է ...

— Ուրեմն ինչ դիրք պիտի բռնենք,— հարցրեց տիկին Նոյեմզարը։ Կիսարթուն ուղեղով պարոն Կաքավյանը բնազդով զգաց, որ այստեղ «այո» կամ «ոչ»֊ով, «կարելի է», «չի՝ կարելի»–ով չի կարելի օձիք ազատել։ Հարկավոր է պատասխանել ըստ էության։ Բայց նա հարցը չէր լսել. նա լարեց իր վերջին ուժերը և հարցրեց.

— Ի՞Նչ ըսիր. չհասկացա...

— Ես հարցուցի, ի՞նչ դիրք պիտի բռնենք... «Ինչ առիթով դիրք պիտի բռնենք» մտածեց պարոն Կաքավյանը և ոչ մի եզրակացության չգալով, ուզեց կարճ կապել։ — Դիրք չպիտի բռնենք, պիտի քնենք...

— Մա՛րդ,— բողոքեց տիկին Նոյեմզարը,— դիրքերնիս ճշտենք, անանկ քնենք...

— Ես հոգնած եմ,— բողոքեց Կաքավյանը։ — Կուզե՞ս իմ կարծիքն իմանալ,— չհուսահատվեց տիկին Նոյեմզարը։ — Կուզեմ...

— Իմ կարծիքով մենք դիրքերնիս չպիտի փոխենք։ Այս երկրի համը փախավ: Պետք է արտասահման անցնենք... Համաձա՞յն ես... (լռություն) հիմա կրնաս քնանալ... դուն արդեն քնա՞ծ ես, մարդ, քեզի եմ... Պարոն Կաքավյան. — (արթնանալով) ի՞նչ կա, ինչո՞ւ արթնցուցիր զիս...

Տիկին Նոյեմզար.— Կըսեմ, հիմա կրնաս քնանալ։ Պարոն Կաքավյան.— Վա յ հերետիկոս, վա՛յ բարբարոս, արթնցուց որպեսզի ըսե, թե հիմա կրնաս քնանալ... վայ սարսափելի կին... Նա վեր կացավ, մի բաժակ ջուր խմեց, մի ծխախոտ վառեց, հետո նորից պառկեց։ — Քունս փախցուց... Վայ ամբարիշտ... Բեհեզբուղի ծնունդ, վա՛յ... Երկար շուռումուռ եկավ պարոն Կաքավյանը: Տիկին Նոյեմզարը քնել էր թագուհու քնով։ Վերջապես նա էլ քնեց։ — է՛, պարոն Գուրգեն,— մտածեցի ես,— չի խանգարի. եթե դու էլ քո դիրքը ճշտես։ Գերմանացիները մտել են Թիֆլիս, թուրքական վտանգը վերացված է, իսկ դու, որքան ես գիտեմ, գերմանացիների հետ ոչ մի սկզբունքային տարաձայնություն չունես... Շիլլեր, Գյոթե, Հայնե... օր առաջ հարկավոր է Թիֆլիս վերադառնալ, իսկ հիմա... «կրնաս քնանալ»։ Մյուս օրը պարոն Հակոբյանից ես խնդրեցի իմ երկու շաբաթվա աշխատավարձը ։ Նա վճարեց ինձ և ասաց.

— Վլադիկավկազեն մի հեռանա... Ես քեզի հետս Պոլիս կտանեմ.., Բայց հաջորդ օրը ես գաղտնի կերպով պայմանավորվեցի մի ֆուրգոնչու հետ և վաղ առավոտյան, առանց որևէ մեկին հրաժեշտ տալու, դուրս եկա Վլադիկավկազից։ Ֆուրգոնում, բացի ինձանից, տեղ գրավեց 15 —16 տարեկան մի ռուս աղջիկ. նա հագել էր կանաչ, հասարակ վերնազգեստ, կանաչ

գլխաշորի տակից երևում էին նրա ոսկեգույն մազերը։ Ամբողջ ճանապարհին նա ոչ մի անգամ չնայեց ինձ վրա և կենդանության նշան ցույց էր տալիս միայն այն ժամանակ, երբ ֆուրգոնն անցնում էր որևէ աուլի միջով։ Այն ժամանակ նա անհանգստանում էր, նայում աջ ու ձախ, արագ-արագ խաչակնքում և նորից անշարժանում էր։ Նա փոքրիկ քիթ ուներ և այդ տալիս էր նրա դեմքին անօգնական արտահայտություն։ Մի անգամ ես փորձեցի նրա հետ խոսակցության բռնվել։ Նա խուսափեց ակնհայտ չկամությամբ, և ես այլևս նրան չանհանգսաացրի։— «Այս էլ մի ուրիշ տեսակի կին,— մտածեցի ես, նայելով Կովկասյան լեռնաշղթային,— քանի՞ տեսակ կին կա վերջ ի վերջո աշխարհում, ...երբևիցե կիմանա՞մ արդյոք...»։ — Ոչ, չես իմանա,— ասում եմ ես հիմա, երբ արդեն հիսուն տարեկան եմ,— և չես իմանա, եթե ապրես ևս հարյուր հիսուն տարի։– Ես հաճախ հիշում եմ սիրած կամ պատահական կանանց դեմքերը։ Նրանք արտաքինով դեռ ունեն որոշ նմանություն, որովհետև բոլորն էլ անխտիր ունեն երկու աչքեր, երկու ականջներ, մի բերան, մի քիթ... իսկ ներքինով... ներքինով նրանք ոչ մի բանով նման չեն եղել... Թիֆլիս հասնելուց մոտավորապես երկու ամիս հետո, աշնանային զով մի երեկոյան ես տուն էի վերադառնում կինոյից և անցնում Վորոնցովյան կամուրջով։ Գեղեցիկ է աշնանային Թիֆլիսը, հաճելի են նրա երեկոները։ Կամուրջի վրա ինձ կանգնեցրեց ներկված շրթունքներով, արհեստական կերպով սև քաշած, մկան պոչի նման հոնքերով ջահել մի աղջիկ մետաքսե կապույտ վերնազգեստով և լայնեզր ծղոտե գլխարկով։ Եթե չլիներ

նրա անօգնական փոքրիկ քիթը, ես նրան չէի ճանաչի... սպիտակ ատամներով նա բռնել էր մի ծխախոտ։ Նա ինձնից լուցկի խնդրեց։ Ես նրան ասացի, որ ես չեմ ծխում։ Նա բռնեց իմ գոտուց և ասաց հազար տարվա ծանոթի մտերմությամբ,— գնանք Ալեքսանդրյան այգին, քեզնից էժան կվերցնեմ ... — Ես կայծակնահար գետին չընկա, որովհետև իմ զարմանքի հետ համեմատած՝ կայծակնահար գետին ընկնելը թվում էր հիմարություն ...– Լսիր,— ասացի ես,— դու ինձ չե՞ս հիշում ...— նա լուրջ դեմք ստացավ և պատասխանեց՝ ո՛չ։— Մենք քեզ հետ երկու ամիս առաջ միասին, մի ֆուրգոնով Վլադիկավկազից Թիֆլիս եկանք,— հիշեցրի ես նրան, ժպտալով։ Նրա դիմագծերը ծռվեցին լաց լինելու պատրաստվող երեխայի դիմագծերի նման, նա արագ– արագ խաչակնքեց և համարյա թե վազելով հեռացավ ու անհետացավ իմ տեսողությունից...

21. ՆՇԱՆԱՎՈՐ ԱՌԵՎՏՐԱԿԱՆ

Մայրամուտից առաջ ես Թիֆլիս հասա և շտապեցի Միքայեյան փողոցի ուղղությամբ սլացող տրամվայներից մեկում տեղ գրավել։ Տրամվայի պատուհանից Թիֆէիսը թվաց ինձ ավելի գրավիչ ու աղմկոտ։ Գերմանական եկեղեցու դիմաց ես իջա և շտապեցի դեպի քեռուս մագազինը։ Քեռիս ինձ ընդունեց իրեն հատուկ տխուր, կոտրված ժպիտով։ Նա ուրախ էր, որ ես վերադարձա։

— Օգտվելով խուճապից, ես գնեցի ևս մի փոքրիկ խանութ,— ասաց ... նա,— այդ խանութում Արշակին եմ դրել, բայց նա ստիպված է ժամերով փակել խանութը և գնալ ապրանքներ գնելու։ Դու կնստես այդ խանութում։ Ազատ ժամանակը կարող ես կարդալ, գրել... Քեռիս փակեց մագազինը, և մենք ուղևորվեցինք դեպի նոր խանութը, որը գտնվում էր ամառային ակումբի կողքին, մագազինից հիսուն քայլի վրա։ Բաց խանութի առաջամասում դարսված էին զանազան չափսի արկղներ՝ լեցուն տանձով, դեղձով, խնձորով, իսկ ներսը, դարակների վրա, դարսված էին զանազան տեսակի պապիրոսներ, լուցկի, լիմոնադով լեցուն շշեր և ուրիշ մանրուք։ Խանութում նստած էր հնչակյան պարոն Արշակը... ինձ տեսնելով նա ուրախացավ։ — Փառք քեզ, Աստված, օգնականս եկավ...

— Գուրգեն նշանավոր առևտրական պիտի դառնա,— ծիծաղեց քեռիս, հետո մտածեց և ավելացրեց.— քեզ հարկավոր է պատրաստել Ներսիսյան դպրոցի համար, ուզում ես Ներսիսյանում սովորել...

— Ես Երևան եմ ուզում գնալ,– ասացի ես։ — Որբերի, գաղթականների քաղաք,— ժպտաց քեռիս,— զահլեդ չգնա՞ց։ Արշակը մի մեծ դեղձ պարզեց ինձ,— կե՚ր, Գուրգեն,— մի խնձոր կտրեց և բաժանեց քեռուս հետ։ Դեղձին շարդաղուկ ասում էին

Վանում։ Ես այն մեծ հաճույքով ճաշակեցի: Ոչ թե դեղձը, այլ շարդաղուկը...

— Ես գնամ մայրիկի մոտ, —ասացի ես։ — Ո՞ւր,— հարցրեց քեռիս։ — Հիվանդանոց,— պատասխանեցի ես։ Նրանք ծիծաղեցին։ Պարզվեց, որ հիվանդանոցը լուծարքի է ենթարկվել, և մայրիկը հիմա ապրում է պարոն Արշակենց տանը։ Այստեղից պետք էր ենթադրել, որ ես էլ պետք է ապրեմ պարոն Արշակենց տանը։ — Ներս արի, Գուրգեն,— ասաց պարոն Արշակը— քիչ հետո խանութը կփակեմ, կգնանք տուն։ Քեռիս գնաց ինչ- որ տեղ, ինչ-որ գործով։ Պարոն Արշակը ծանոթացրեց ինձ ապրանքների, նրանց գների հետ, այլև մի թռուցիկ դասախոսություն կարդաց այն մասին, թե ինչպես պետք է վարվել հաճախորդների հետ, որ հարկավոր է հատուկ ուշադրություն դարձնել հաճախորդի արտաքինի վրա, առանձնապես կանանց,— որքան լավ են նրանք հագնված, այնքան նրանց հետ հարգանքով պետք է վարվել և անարգ կերպով խաբել։ Մրգերը հարկավոր է դասավորել այնպես, որ հաճախորդը տեսնի միայն մրգերի թարմ ու առողջ շարքը։ Փչացած մրգերը միայն դու պիտի տեսնես։ Կշռելիս, մի քանի փչացած միրգ աննկատելի կերպով սահեցուր թղթե տոպրակի մեջ, ապա դասավորիր նրանց վրա առողջ մրգերը։ Եթե

հաճախորդ հայ է, զգուշացիր, որ քեզ չխաբի, իսկ եթե ռուս է, դու կարող ես խաբել, ռուսները մանրուքի հետևից ընկնող չեն։ Մինչ այս, մինչ այն, օրը մթնում էր։ Մի հաճախորդ հարցրեց խնձորի գինը.

— Չը՚տիրի շիդիսյա՛տ,— պատասխանեց պարոն Արշակը, և այդ «չը՚տիրի շիդիսյա՛տ»–ը մինչև այսօր հնչում է ականջիս...

22. ԳԵՏՆԱՓՈՐ ՏԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔԸ

Կովկասյան փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովը իր ոչինչ չասող աչքերով կանգնել է պատվանդանի վրա և ոչինչ չասող աչքերով նայում է դեպի փողոցի հեռուն։ Արձանի հետևը Վորոնցովյան կամուրջն է, ձախ կողմը «Կաֆե Բորժոմ»–ը,աջից՝ «Նադ֊ կուրոյ» ռեստորանի ուղղությամբ, խորանում է մի նեղ և տխուր նրբանցք, Պարոն Արշակր մտավ այդ նրբանցքը, ես՝ նրա հետևից։ Նեղ ու երկար մի դռան մոտ Արշակր կանգնեց, դուռը բացեց ու ներս մտավ։ Սխալ է ասել որ նա, հետո ներս մտավ, որովհետև մենք ոչ թե ներս մտանք, այլ ներս իջանք... այո՛, քարե աստիճաններով մենք վար իջանք և հայտնվեցինք քառակուսի մի բակում։ Աջ թևի վրա, մի բաց դռնից ներս մտավ պարոն Արշակը, ես նրա հետևից։ Ես շուրջս նայեցի և ոչինչ չկարողացա զանազանել։ Սենյակում տիրում էր բացարձակ խավար։ Բայց, ահա, այդ խավարում, լուսավոր ալիքի նման, իմ ականջին հասավ մորս ձայնը.

— Ավար, ես քո աչքերաց մեռնեմ... Գուրգեն եկավ...

— Քա էս Գուրգենն ի,— լսեցի ես մի ուրիշ, կարծես թե ծանոթ կանացի ձայն։ Պարոն Արշակը լամպը վառեց, և հանդիպման հուզմունքները հանդարտվեցին, Երանուհի քույրիկը թողեց ինձ և մոտեցավ օրորոցին։ Նա քիչ էր փոխվել, նույն նեգրուհու թուխ դեմքը, սև մազերն ու սև աչքերը, խոշոր, սպիտակ ատամները, նույն Երան քույրիկը՝ խանդոտ աչքերով հետևող ամուսնու՝ պարոն Արշակի բոլոր շարժումներին։ — Պատմի տեսնեմ,— ասաց մայրիկը,— գո՞հ ես, որ գնացիր աշխարհ տեսար...

— Գոհ եմ,– ասացի ես,— ես այնտեղ գաղթականական սննդատու կայանի վարիչ էի ...եղա «Կրասնի ֆանար»– ում ։ Իմ այս հայտարարությունը ոչ մի տպավորություն չթողեց մայրիկի և Երան քույրիկի վրա այն պարզ պատճառով, որ նրանք գաղափար չունեին այդ հիմնարկ– ձեռնարկության մասին, սակայն պարոն Արշակը... 0՜, պարոն Արշակը ...նա նայեց ինձ զսպված ծիծաղով, հետո ցուցամատը դրեց շրթունքներին (լռի՛ր, անպիտան...), ապա խոսակցությունը փոխելու համար, ասաց.

— Սեղան պատրաստեք... ես հիմա կգամ, —նա

ուղղվեց

դեպի դուռը։ — Ուր,— դռների մեջ կանգնեց Երան քույրիկը։ — Ջահնամի ծոց,— վրդոհվեց պարոն Արշակը։ — Երանի չէ՞ր,— ասաց Երան քույրիկը,— բայց դու ջահնամ ի ծոց գնացողը չես, գիտես վիր ծոց կերթաս, ներս մտի։

Ամոթ է, կալմակալ մի անի... երկու րոպեից կգամ...

— ԻՆչի չես ասե, ուր կերթաս, ասա՝ մենք էլ իմանանք։ — Մի շիշ գինի բերեմ, Գուրգենի գալու առթիվ...

—Ոչինչ հարկավոր չի լսվեց քեռուս ձայնը,— ես բերել եմ, մեկի տեղ երեք շիշ... Ներս մտավ Տիգրան աղան, գինու շշերը դրեց սեղանի վրա, նայեց ինձ ու ժպտաց իր տխուր ժպիտով։ Արշակի դեմքը փայլեց, Երան քույրիկը վերացրեց պաշարողական դրությունը, իսկ մայրիկը սկսեց սեղան պատրաստել։ ... Սեղանը մոտենում Էր իր վախճանին։ Երան քույրիկը քնելու ակնհայտ նշաններ էր ցույց տալիս։ Մայրիկը հավաքեց սեղանը և պատրաստեց անկողինները։ Սենյակում ոչ մի մահճակալ չկար։

Բոլորը քնում էին հատակին։ Երան քույրիկը քնեց առանց հանվելու։ — Քնիր, Գուրգեն, ճանապարհից հոգնած ես, —ասաց մայրիկը։ Ես հանվեցի ու պառկեցի։ Պառկած տեղից ես նայեցի նախկին հասարակական գործիչների դեմքերին։ Տիգրան աղան գունատ էր, սև, բարակ բեղերով և սև հոնքերով, փոքրիկ, սև, շարժուն աչքերով։ Պարոն Արշակր, ընդհակառակը, լայն ճակատով ու առողջ դիմագծերով. թուխ, թավ հոնքերի տակից նայում էին նրա աշխույժ, խաժ, խոշոր աչքերը, մանկական չարաճճիությամբ։ Ես Հիշեցի պարոն

Կաքավյանին և տիկին Նոյեմզարին նրանք էլ երևի հիմա խնդիրներ են լուծում, դիրքորոշվում են, դատում, կշռում, կշռադատում։ ... Որքան էի քնել, քնե՞լ էի, թե ոչ, դժվար է ասել, իմ ականջին հասավ պարոն Արշակի ձայնը.

— Խանասորյան արշավանք կոչվածը շանթաժ էր և հիմարություն։ Ես բացի աչքերս։ Գինու շշերը դատարկ էին. պարոն Արշակը մի բռունցքը դրել էր ծնկին, մյուսը՝ սեղանի վրա, կարմիր՝ մինչև ականջների ծայրը, նայում էր քեռուս հոգնած դեմքին։ — Կան սրբություններ, որոնց չի կարելի դիպչել,— հնչեց Տիգրան աղայի գանգատավոր ձայնը։ Երկրորդ անգամ ես զարթնեցի Երան քույրիկի ձայնից։ — Անուշ, Անուշ։ — Ի՞նչ ի, Երան։ — Արշակ գնաց։

Ո՞ւր։ — Ես ի՞նչ գիտեմ, չկա՜։ — «Չկա՜»,— Երանի նման լացակումած ծաղրեց մայ– րիկը,— Արշակին գելեր կուտե՞ն։ — Դու չես գիտի, Անուշ, կերթա վատ տներ։

— Վատ տներ ո՞րն ի,— հարցրեց մայրիկը։ — Դու չես գիտե, դու չես գիտե,— սրտնեղեց Երան քույրիկը և արտասվեց։ «Կարմիր լապտեր»,— անցավ մտքովս։ Ես բացի աչքերս և բացի թանձր խավարից ոչինչ չտեսա։ Տիգրան աղան ու պարոն Արշակը գնացել էին, ո՞ւր, մայրիկը ոչինչ չի իմանում, Երան քույրիկը ենթադրում է, իսկ ես, օ՛, ես հաստատ գիտեմ ։ Երան քույրիկը լալիս է։ ( Լացե՛ք, օ, լացեք, Երուսա- ղեմի՛ կանայք)։ Ես նորից քնեցի խոր քնով։

23. ԱՌԵՎՏՐԱԿԱՆ ԱՌՕՐՅԱ

Ես դուրս եմ գալիս Երան քույրիկենց տնից և ուղևորվում դեպի խանութը։ Պարոն Արշակը գնաց «ապրանք առնելու»։ Խանութի բանալին ինձ մոտ է։ Վորոնցովյան հրապարակից թեքվում եմ դեպի

Միքայելյան

փողոցը։ Ահա փոստը, դեղատունը, Միքայելան հիվանդանոցը, արհեստավորաց ակումբը, լուսանկարչատունը, ամառային ակումբը, իսկ ամառային ակումբից տասը քայլի վրա՝ խանութը։

Ես բացում եմ խանութի դուռը, ապա փեղկերը, ջուր եմ ցանում խանութի հատակին և խանութի առաջ և սկսում եմ ավլել։ Մոտենում է մի զինվորական։ — Լիմոնադ,— ասում է նա։ Ես թիթեղե սառցարկղից հանում եմ մի շիշ լիմոնադ, խցահանով բացում ու բաժակի հետ դնում եմ զինվորականի առաջ։ Նա խմում է ու խոժոռում դեմքը։ — Լավ լիմոնադ է,— գովում է նա։ Էլ Ինչու է խոժոռում դեմքը,—մտածում եմ ես։ Նա պահանջում է երկու ֆունտ դեղձ։ Ես կշռում ու տոպրակով տալիս եմ նրան։ Նա վերցնում է դեղձերից մեկը.

— Փչացած է, -—ասում է նա ու ժպտում։ — Էլ ինչո՞ւ է ժպտում,— մտածում եմ ես... Նա վճարում է ու հեռանում։— Տարօրինակ գնորդ,—

մտածում

եմ ես։ Ես նստում եմ ու սկսում եմ գրել։ Ի՞նչ էի գրում ես այն ժամանակ, հիմա չեմ հիշում, բայց պետք է ենթադրել, որ գրում էի մեծ ոգևորությամբ, որովհետև եթե գրելիս մոտենում էին գնորդները, ես նրանց քշում էի մեկ ռուբլիանոց ապրանքը երկու ռուբլի հայտարարելով։ Ահա և պարոն Արշակը։ Մեկ ձիանի սայլակով նա բերել է մրգերի արկղներ, ծխախոտ, լիմոնադ և ուրիշ ապրանքներ։ Եթե հնարավոր լիներ, ես պարոն Արշակին էլ կքշեի,

բայց ստիպված եմ ընդունել ապրանքները, դասավորել, կարգավորել... Նորից ես մենակ եմ: Ես անձնատուր եմ լինում իմ հու-շերին, հիշում եմ Վանը, ապա Երևանը։ Խցահանով բացում ու բաժակի հետ դնում եմ զինվորականի առաջ։ Նա խմում է ու խոժոռում դեմքը։ — Լավ լիմոնադ է,— գովում է նա։ Էլ Ւնչոու է խոժոռում դեմքը,—մտածում եմ ես։ Նա պահանջում է երկու ֆունտ դեղձ։ Ես կշռում ու տոպրակով տալիս եմ նրան։ Նա վերցնում է դեղձերից մեկը.

— Փչացած է, -—ասում է նա ու ժպտում։ — էլ ինչո՞ւ է ժպտում,— մտածում եմ ես... Նա վճարում է ու հեռանում։— Տարօրինակ գնորդ,—

մտածում

եմ ես։ Ես նստում եմ ու սկսում եմ գրել։ Ի՞նչ էի գրում ես այն ժամանակ, հիմա չեմ հիշում, բայց պետք է ենթադրել, որ գրում էի մեծ ոգևորությամբ, որովհետև եթե գրելիս մոտենում էին գնորդները, ես նրանց քշում էի մեկ ռուբլիանոց ապրանքը երկու ռուբլի հայտարարելով։ Ահա և պարոն Արշակը։ Մեկ ձիանի սայլակով նա բերել է մրգերի արկղներ, ծխախոտ, լիմոնադ և ուրիշ ապրանքներ։ Եթե հնարավոր լիներ, ես պարոն Արշակին էլ կքշեի, բայց ստիպված եմ ընդունել ապրանքները, դասավորել, կարգավորել...

Նորից ես մենակ եմ: Ես անձնատուր ես լինում իմ հու-շերին, հիշում եմ Վանը, ապա Երևանը։ ֊ Երեք տուփ «Խան - կեֆի»,– ասում է մի ակնոցավոր երիտասարդ. Եթե նրա ակնոցը չլիներ, նա շատ նման կլիներ գավառական եկեղեցիների պատերից նայող Գաբրիել հրեշտակապետին։ Չկա,— ասում եմ ես տարված իմ մտքերով։ Երկու տուփ «Խան - կեֆի», - ասում է մի գեղեցիկ հագնված տիկին Մարիամ Մագթաղինացի, օդեկոլոնի բուրմունքի անտեսանելի ամպերից։ Ես պարզում եմ նրան երկու տուփ ծխախոտ,— «Խան կեֆի»։ Ասում էիք չկա,— գանգատվում է ակնոցավոր Գաբրիել հրեշտակապետը։ Դուք «Խան - կեֆի » եք ուզում... խնդրե՜մ, որքան ցանկանաք։ Նա վճարում է, վերցնում տափերը և հեռանում,— «տարօրինակ առևտրական» երևի մտածում է նա։ Գալիս է Տիգրան աղան: — Ինչպե՞ս են գործերը։ — Ոչինչ ...— ձգում եմ ես։ Նա նայում Է դրամարկղը և որոշում։ — Վատ են գործերը...

— Երբ որ Արշակը կգա, դու կարող ես գնալ, զբոսնել ...երեկոյան կարող ես գնալ թատրոն, կինո։ Տոմսի համար փող վերցրու։ Ճաշին կգնաս տուն ճաշ կբերես, միասին կճաշենք։

Ու գնաց։ Մոտեցավ 15 —16 տարեկան մի աղջիկ, հենվեց խանութի փեղկին ու սև խաղողի նման աչքերով նայեց դարակներին, հետո ինձ։ — Ինչ եք ցանկանում, օրիորդ,— հարցնում եմ ես։ — Ես սիրուն չեմ,— պատասխանում է նա։ — Բայց ես չասացի սիրուն, ես ասացի՝ օրիորդ ...

— Օրիորդները սիրուն են լինում։ Ես բացատրեցի, որ օրիորդը կարող է լինել և տգեղ, և՛ գեղեցիկ։ — Ոչ,—համառեց նա, - բոլոր օրիորդները գեղեցիկ են...

— Լավ,— համաձայնվեցի ես,— իսկ դու ի՞նչ ես։ — Աղջիկ,— պատասխանեց նա, մազերի շագանակա - գույն հյուսը առաջից ետ նետելով և անփույթ կերպով ժպտալով։ Նա մինչև անգամ գեղեցիկ է։ -— Դու գեղեցիկ աղջիկ ես, —ասում եմ ես։ — Առաջին անգամ եմ լսում,— ասում է նա խորին լրջությամբ։— Դու ինձ տասը հատ իրիս կտա՞ս։ — Ամենայն սիրով... Փողը հետո կբերեմ,— ասում է նա,— մենք հարևան ենք. իմ հայրը ամառային ակումբի պահակն է, ամառային ակումբի բակումն էլ մենք ապրում ենք,— ուզում է հե-ռանալ, բայց կանգնում է ու ետ դառնալով`ասում.

— Այսօր «Արշին–մալ–ալան» է գնում։ Գյուլչորայի դե-րում՝ Արուս Ոսկանյանն է... Ալբերտը պարելու է... Կգա՞ս...

— Կգամ,— ասում եմ ես,— իսկ ով է Ալբերտը ...

— Բալետմեյստեր,— պատասխանում է նա,— պարող... Իսկ Արուս Ոսկանյանը արտիստկա է... տեսնես՝ կսիրահարվես ...

— Ես արդեն սիրահարվել եմ,— ասում եմ ես,— երկրորդ անգամ չեմ կարող սիրահարվել...

— Ումը,— հարցնում է նա, մանր, սպիտակ ատամներով կրծելով իրիսը։ — Քեզ,— պատասխանում եմ ես ամենայն լրջությամբ։ Նա կարմրում է, հետո ցուցամատով սպառնում է ինձ ու հեռանում ։ 24. ԱՐՈԻՍ ՈՍԿԱՆՅԱՆ

Այդ տարին Հովսեփ Ոսկանյանը ամառային ակումբի թատրոնում ծավալել իր գործունեությունը։ Թատրոնի ռեպերտուարը ուշադրություն էր գրավում իր խայտաճամուկությամբ։ «Արշինմալ-ալան», «Տրիլբի», «Ուշ լինի, նուշ լինի» և «Քին», «Թաթոս Իվանիչ» և Արցիբաշևի «Խանդը», «Աշուղ Ղարիբ» և «Դավաճանություն» ... ավելորդ է նշելը, որ Հովսեփ Ոսկանյանն ամառային թատրոնի բեմի վրա ավելի հմուտ առևտրական էր, քան ես՝ քեռուս խանութում։ Կազմելով նման խայտաբղետ խաղացանկ, նա դեպի իրեն քաշեց Թիֆլիսի խայտաբղետ, թատրոնասեր հասարակությունը։

Աստված իրեն հետ, ես չէ, որ պիտի զբաղվեմ թատերագիտությամբ և քննության առնեմ Հովսեփ Ոսկանյանի թատերախմբի այդ սեզոնի ռեպերտուարի գեղարվեստական և սոցիալական արժեքը։ Կարևորն այդ չէ։ Կարևորն այն է, որ երբ ես առաջին անգամ բեմի վրա տեսա Արուս Ոսկանյանին, ինձ համար անհերքելի իրողոկթյռւն դարձավ, որ, առաջինը Արուս Ոսկանյանը հայկական թատրոնի երկնակամարի վրա շողացող մի կախարդական աստղ է և երկրորդը՝ որ ես սիրահարված եմ նրան։ Իսկ Սիրարփին,— պետք ի հարցնի ընթերցողը։ Իսկ Սիրարփի՞ն,— հարցրի ես ինձ այն ժամանակ, իսկ Էմմա՞ն, որին ես արդեն հավատացրել էի, որ միայն նրան եմ սիրում... ես խիստ քննության ենթարկեցի ինքս ինձ և, ավաղ, գտա: — Որ նրանք մազաչափ անգամ իրար չեն խանգարում, և որ ես սիրում եմ նրանց այնպես, ինչպես կարող եմ սիրել վարդը, մեխակը, մանուշակը, առանձին ֊ առանձին և միասին։ Երբ Արուս Ոսկանյանը բեմ մտավ և արտասանեց առաջին նախադասությունները Տրիլբիի դերում, ես մոռացա, թե ուր եմ գտնվում և ով է նստած իմ կողքին։ Ինձ թվաց, որ, իսկապես, նրա աջ ոտքի նման գեղեցիկ ոտք միայն մի ոտք կա և այդ՝ նրա ձախ ոտքն է և որ նրա նման գեղեցիկ կին աշխարհում չի եղել, չկա և չի լինի... Ես զգացի ինձ վրա երկու աչքերի այրող ջերմությունը։ Իմ կողքին նստած էր Էմման. այդ նա էր նայում ինձ վրա այրող ու խանդոտ աչքերով։ Արուս Ոսկանյան - Տրիլբին ծիծաղեց հնչուն, հստակ

ծիծաղով, և նրա ծիծաղը հազարավոր արծաթե զանգակների նման զնգաց իմ ողջ էության մեջ։ — Սիրահարվեցիր,— շշնջում է ականջներիս մոտ Էմման: — Մի՛ խանգարի,— բողոքում եմ ես։ — Բայց նա քեզ վրա չի էլ նայի... Թող չնայի,— ասում եմ ես, —ես կնայեմ նրա վրա։ — Նա ամուսին ունի ...

— Ի՞նձ ինչ, թող ունենա։ — Դու խենթ ես,— նորից շշնջում է Էմման՝ ցավեցնելու աստիճան սեղմելով իմ ձեռքը։ — Շատ հնարավոր է,— ասում եմ ես։ ... Միջնադադար։ Դահլիճը ծփում է ծափահարություն - ներից, ալեկոծվում ։ — Ոսկանյա՜ն,— կանչում է դահլիճը. վարագույրը բացվում է, և Հովսեփ Ոսկանյանը բեմ է մտնում ու գլուխ տալիս հասարակությանը։— Արուս Ոսկանյան,— ուղղում է դահլիճն իր սխալը։ Բեմ է վազում Արուս Ոսկանյանը։ Ծափահարություններն ու բացականչությունները կրրկնապատկվում են։ Դահլիճից բեմ են թռչում ծաղկեփնջեր։ Արուս Ոսկանյանը վերցնում է ծաղկեփնջերից մեկը, սեղմում կրծքին, գլուխը խոնարհում է, նկատելի կերպով ժպտալով առաջին կարգերի հասարակությանը։ Ես բարձրանում եմ տեղիցս ու նայում, ովքեր են նստած առաջին կարգում։ Ճաղատ, վարդագույն ու սպիտակ գլուխներ, կարճ ու ալեկոծ վզեր, սև ժիլետներ, ոսկե շղթաներով,—

«Թիֆլիսի օսի– պովները,— անցնում է մտքովս, — բոլորին էլ կախաղան ...»։ Օվացիաները վերջանում են։ Հասարակությունը դահլիճից դուրս է գալիս ամառային այգին։ Ես նայում եմ շուրջս։ էմման չկա։ Երբ դուրս եկավ, ես չեմ նկատել։ Ես քայլերս ուղղում եմ դեպի այն ծառուղին, ուր վերջին օրերը հանդիպում էինք Էմմայի հետ և խոսում էինք, խոսում ու խոսում, սատանան գիտի, թե ինչի մասին։ Ես չեմ սխալվում նստել է նա մեր նստարանի վրա, ծնոտը երկու ափերի մեջ առած, արմունկներով հենված ծնկներին։ Ես մոտենում եմ նրան։ Նա լուռ է։ Ես տեղ եմ գրավում նրա կողքին, ծնոտս առնում ափերիս մեջ և արմունկներով հենվում ծնկներիս։ Մտածելու շատ բան կա։ Այսպես, միևնույն դիրքում մենք նստած ենք հինգ րոպե, գուցե տասը րոպե... Ես գիտեմ, թե ինչ է մտածում էմման, իսկ Էմման չգիտի, թե ես ինչ եմ մտածում։ Ինչո՞ւ ես տխրել, պայծառ աղջիկ, վճիտ աչքերով Էմմա, ինչո՞ւ ես խանդում։ Մի՞թե դու կարծում ես, որ Արուս Ոսկանյանը քեզ վռնդեց իմ սրտից։ Մի՞թե դու դուրս վռնդեցիր Սիրարփուն իմ սրտից։ Ոչ, Էմմա, ապրում եք դուք, ինչպես երեք մար– մարիոնե չքնաղ, կենդանի կուռքեր իմ հոգու տաճարում ու ես, պատանի քուրմ կամ երիտասարդ աբեղա, աղոթում եմ ձեր դեմ ծնկաչոք ու գլխաբաց, ծխելով սիրտս որպես խունկ, սիրտս որպես խունկ ... Ես ինքս էլ չիմացա, թե ինչպես հայտնվեցի Էմմայի առաջ ծնկաչոք, գլուխս դրած նրա ծնկներին, դառն արցունքներով լալիս։ Ես լալիս էի ու մտածում Սիրարփու մասին, Արուս Ոսկանյանի մասին ու կրկնում, պնդում,— Էմմա, ես քեզ սիրում եմ ես մտածում էի, որ եթե երբևէ լամ Սիրարփու ծնկների վրա, ապա

պիտի հիշեմ Էմմային ու Արուսին, իսկ եթե Արուսի ծնկների վրա արտասվեմ, անկասկած, պիտի մտածեմ Սիրարփու և Էմմայի մասին։ — Էմմա, ես քեզ սիրում եմ...— Սիրարփուն ես ճկույթով անգամ չեմ դիպել, Արուսի ծնկներից ես հեռու եմ երևի հազարավոր ծովերով, դու միայն թույլ տվիր, որ գրկեմ քեզ ու շնչեմ քո մերկ, մանկական ծնկների արևաբույր բուրմունքը։ Էմմա, ես սիրում եմ քեզ... Նա վեր կացավ, կարգի բերեց իր մազերը և շշնջաց ինձ համար միայն լսելի ձայնով.

— Գնանք, երրորդ զանգը, քեզ հետ ես վախենում եմ... Վերջին միջնադադարի ժամանակ, երբ ես դուրս եկա դահլիճից Էմմայի խիստ հսկողության տակ, Մուտքի մոտ լսեցի հետևյալ խոսակցությունը, երկու երիտասարդների միջև.

— Կոլյա, գնանք ծաղիկներ գնենք ու երբ դուրս գա Արուս Ոսկանյանը՝ տանք իրեն։ — Գնանք, Սաշա, դու ճիշտ ես ասում, անձամբ տանք իրեն... Բեմ գցելը հիմարություն է։ Ես Էմմային ասացի,— հիմա ես կգամ,— ու հետևեցի երկու ասպետներին։ Ես չգիտեի, թե ո՞ւր է գտնվում ծաղկախանութը։ Բայց ահա և ծաղկախանութը։ Նրանք պատվիրում են իրենց «բուկետները», ես՝ իմ ծաղկեփունջը։ Նրանք դուրս են գալիս իրենց բուկետներով, ես հետևում եմ նրանց իմ ծաղկեփնջով։

Թատրոնի մուտքի մոտ կանգնել է Էմման։ Նա տխուր աչքերով նայեց իմ ծաղկեփնջին և անխոս միացավ ինձ։ Հնչեց երրորդ զանգը, և մենք մտանք դահլիճը։ Երբ վերջին գործողությունը վերջացավ, և վարագույրը փակվեց, դահլիճը վերջնականապես կորցրեց գլուխը «Բիս» , «բրավո՜», «բրավիսիմո», «Արուս Ոսկանյան», «Արուս»... հասարակությունը խռնվեց բեմի առաջը։ Վարագույրը բացվեց, և բեմի վրա երևաց Արուս Ոսկանյանը: Օվացիան կրկնապատկվեց և եռապատկվեց։ Ես մեխվել էի իմ աթոռին և, բացի Արուս Ոսկանյաից ոչինչ չէի տեսնում։ Նա լողում էր ու ժպտում ծաղիկների գույնզգույն ամպերում։ Իմ կողքին նստած էր Էմման. նա չէր նայում բեմին, նա նայում էր ինձ իր տխուր, վճիտ հայացքով։ — Ինչո՞ւ չես նետում քո ծաղիկները,— հարցնում է նա օվացիաների աղմուկի միջից։ — Դա հիմարություն է,— ասում եմ ես,— ես անձամբ կտամ նրան։ Վարագույրը վերջնականապես փակվեց. հասարակու-թյունը սկսեց դուրս գալ։ Դուրս եկանք և մենք, Էմմայի հետ միասին։ Դեպի այգու ելքը տանող գլխավոր ծառուղու նստարաններից մեկի վրա նստել էին ինձ ծանոթ երկու հերոսներն իրենց բուկետներով։ Ես որոշում եմ հանդես գալ վերջում ։

Գլխավոր ծառուղին ամայացավ։ Անցնում են միայն դե-րասան– դերասանուհին երբ փոքրիկ, կաշվե պայուսակներով, փոքրիկ խմբերով, զույգերով կամ առանձին -առանձին։ — Գալիս են,— ասում է երկու ասպետներից մեկը։ Ծառուղու վրա, էլեկտրական լույսով ողողված, երևում է Արուս Ոսկանյանը, սպիտակ, ամառային զգեստով, նույնքան գրավիչ ու գեղեցիկ, որքան բեմի վրա։ Նա գալիս է թեթև կերպով հենված ամուսնուն, որը նույնպես սպիտակ էր հագած, գլխաբաց, գլխարկը բռնած ձեռքին։ Երկու ասպետներն իրենց բուկետներով վեր կացան, մոտեցան նրանց և պարզեցին ծաղիկները Ոսկանյան Արուսին։ Նա ժպտաց բեմական ժպիտով և նայեց ամուսնուն,— ինչպե՞ս վարվել։ Հովսեփ Ոսկանյանը չկորցրեց իրեն. Սխալվում եք, երիտասարդներ, այդ ծաղիկները որքան ես գիտեմ Տրիլբիին են պատկանում։ — Այո.— անհաստատ ձայնով հաստատեցին դժբախտ ասպետները։ — Տրիլբին մնաց այնտեղ, բեմի վրա,— աջ ուսի վրայով, բթամատով ցույց տվեց նա,— այնտեղ էլ հարկավոր էր նվիրել... իսկ հիմա ձեր առջև կանգնած է (նա բաց ձեռքով ցույց տվեց Արուսին՝ գլխից մինչև ոտները թեթև շարժումով) իմ ամուսինը և ընտանիքի մայրը, որի հետ դուք ծանոթ չեք կամ կապված չեք ազգակցական կապով... Գնանք, Արուս,— ու նա իր աջ ձեռքը նետեց Արուսի աջ ուսի վրա ու տարավ նրան, ինչպես հոգեառ

Գաբրիել հրեշտակապետը տանում է այն աշխարհը իր գեղեցիկ զոհին... Երկու ասպետները խորտակված նետվեցին ամենամոտ նստարանի վրա։ Էմման մոտեցավ ինձ, ինչպես ինձ թվաց, չար ժպիտով, իսկ ես... օ, ես ցույց տվի, որ նրան չեմ նկատում և հետևեցի սպիտակազգեստ զույգին։ Նրանք դուրս եկան փողոց, ես՝ նրանց հետևից։ Հովսեփ Ոսկանյանի սուր աչքից չվրիպեցի ես: Նա նայեց ինձ վրա և նկատեց ծաղկեփունջը, որը ես ամեն կերպ աշխատում էի աննկատելի դարձնել։ - Еще один цветоносец,—ասաց նա քմծիծաղով։ Արուս Ոսկանյանը նայեց ինձ վրա երկնագույն, շոյող աչքերով և, ըստ երևույթին, պատրաստվեց ամուսնուն ինչ - որ բան ասել, բայց այդ րոպեին արագընթաց կառքը կանգնեց ակումբի առաջ, նրանց մոտ։ Երբ կառքը պատրաստվեց շարժվել իր տեղից, ես մոտեցա կառքին և ծաղկեփունջն ամբողջ թափով շպրտեցի կառքի մեջ։ Կառքը շարժվեց «Նոյ» հյուրանոցի ուղղությամբ, և իմ դժբախտ ծաղկեփունջը դուրս թռավ կառքից ու կարծես հառաչելով ընկավ ,ասֆալտե մայթին։ Երբ ես բարձրացրի ծաղկեփունջը, իմ դիմաց կանգնած տեսա Էմմային.նա գունատ էր, շնչում էր խոր և արագ, հուզմունքից նրա կուրծքը բարձրանում էր ու իջնում։ Ես պարզեցի ծաղկեփունջը էմմային։ Ավելի հարմար բան չկարողացա մտածել։

Նա արագ վերցրեց, գրեթե խլեց իմ ձեռքից ծաղկեփունջը, ջղային մատներով գլխատեց ծաղիկները, նետեց մայթի վրա, կոխոտեց իր ամառային սպիտակ կոշիկներով փետրահանված ու բազմաչարչար ծաղկեփունջը ու դիմեց դեպի տուն։ Մի քանի քայլ անելուց հետո, նա կանգնեց, դարձավ դեպի ինձ պրոֆիլով և խեղդված ձայնով ասաց. Բարի գիշեր։ Մենք այլևս ծանոթներ չենք... Ու արագացրեց քայլերը։ — Էմմա,— կանչեցի ես։ Նա ետ չնայեց։ Էմմա,— կրկնեցի ես։ Նա թեքվեց գլխավոր ծառուղուց դեպի իրենց տնակը և անհետացավ։ Ամայի մայթի վրա ես մենակ մնացի՝ ողողված լուսնի ու էլեկտրական լամպերի լույսով։ Դիմացի տան երկրորդ հարկի պատուհաններից մեկը բացվեց աղմուկով, և փողոց խուժեցին երկսեռ խմբերգի մելամաղձոտ հնչյունները.

Դու էլ գնա, նոր սեր արա, Այսպես է կարգն աշխարհի...

Հիմա Երևանում գիշեր է։ Նույն այս լուսինը կանգնած է երկրորդ որբանոցի վրա։ Բակում բուրում են հասմիկներն ու յասամանները, իսկ Սիրարփին քնել է հրեշտակային քնով։ Իմ հին սեր, ես քեզ սիրում եմ նոր սիրով...

25. ՀԱՆԴԻՊՈՒՄՆԵՐ

Օրերից մի օր, երբ ես առավոտյան բացել էի խանութը (փակագծի մեջ ասած, որի գործերը արագ քայլերով ետ- ետ էին գնում) և զբաղված էի խանութի առաջը ավլելով, ժպտալով կանգնեց իմ դեմ Երևանի իմ ծանոթներից մեկը՝ վանեցի Լեմվել Մարությանը։ Նրա մեծ եղբայրը Մանվել Մարությանը, մեծ ապագա խոստացող երիտասարդ դերասան էր, իսկ Լեմվելը նշանավոր էր նրանով, որ ինքն աշխատությամբ յուրացրել էր ֆրանսերենը և ֆրանսերեն լեզվով վեպեր էր գրում։ Իսկ այդ վեպերը նշանավոր էին նրանով, որ նրանց ֆրանսիացի, անպայման փարիզյան ծագում ունեցող հերոսները գիշեր ցերեկ խմում էին ու զվարճանում փարիզյան կոկետուհիների հետ և անհասկանալի էր, թե որտեղի՞ց, ինչ աղբյուրներից էին նրանց եկամուտները և ինչպե՞ս չէին վերջանում այդ ժաների, էմիլների, լեոների, արտուրների ֆրանկները։ Հիմա ես չեմ հիշում, թե ինչի՞ մասին մենք խոսեցինք և գուցե ավելորդ լիներ հիշել այդ ոչնչով նշանավոր հանդիպումը, եթե հետագայում մենք չկապվեինք իրար հետ երիտասարդական լուսավոր հուշերով։ Եթե նա հետագայում չլիներ իմ առաջին գրքի հրատարակիչը։ Մի քանի օր առաջ ես նամակ ստացա նրանից.

նա ծանուցում էր, որ 1952 թվի փետրվարի 14-ին իր ծննդյան հիսնամյակն է։ Ես այսօր անպայման մի բացիկով պիտի շնորհավորեմ նրա 50-ամյակը, և պիտի տեղեկացնեմ, որ այսօր ես գրեցի մեր թիֆլիսյան ոչ մի բանով նշանավոր հանդիպման մասին, երեսունվեց տարի առաջ։ Այո, երեսունվեց տարի առաջ, մի անգամ ևս պիտի կրկնեմ— երեսունվեց տարի առաջ։ Իմ այդ շրջանի հանդիպումների մեջ ես չեմ կարող մո-ռանալ մի հանդիպում ևս։ Երևանյան հրապարակի մոտ ես հանդիպեցի երկու երիտասարդների, թևերի տակ առած նոր լույս տեսած գրքույկների կապոցներ։ Ես հետևեցի նրանց, և երբ նրանք կանգնեցին մագազիններից մեկի մոտ, ես կարողացա տեսնել գրքի շապիկը— Սեն - Գառ, «Մրմունջներ »։ Նրանցից մեկը նկատեց իմ հետաքրքրությունը, ժպտաց և ասաց.

— Սեն– Գառ— «Մրմունջներ »։ — Կարելի՞ է գնել։ Կարելի է։ Գնանք հիմա «Գուտտենբերգ »։ գրախանութը, մենք կհանձնենք, իսկ դու գնիր։ — Իսկ Սեն - Գառը ո՞վ է։ — Ահա Սեն - Գառը,— ցույց տվեց ինձ կզակով) երիտասարդը,— ծանոթացեք։ Շեկ, պենսնեով, գլխաբաց, մեծ, ժպտուն բերանով Սեն - Գառը կարճ պարզեց իր ձեռքը, գրքի կապոցը սեղմելով թևի տակ։

Իսկ դուք սիրո՞ւմ եք բանաստեղծություններ,—֊ հարցրեց ինձ բանաստեղծի ընկերը։ — Այո։ — Գրո՞ւմ եք։ — Այո։ — Տպե՞լ եք։ — Առանձին գրքով— ո՛չ։ — Թերթերո՞ւմ։ — «Վան-Տ ո ս պ»– ում։ —-Աա հիմա ես գիտեմ ով եք դուք ... Գուրգեն Մահարի ...Կարդացել ենք, կարդացել։ Պետք էր, որ իմ դեմքը բավականին հիմար արտահայ-տություն ունենար, շոյված էր իմ ինքնասիրությունը. հանաք բան չէ, մարդիկ ինձ գիտեն, առանց ինձ հետ անձամբ ծանոթ լինելու... Գրախանութում նրանք չթողին, որ ես գնեմ գիրքը։ Սեն-Գառը մակագրեց իր գրքի վրա, նվիրեց ինձ, և մենք բաժանվեցինք։ Սեն-Գառին ես այլևս չհանդիպեցի, ոչ կյանքում, ոչ էլ գրականության մեջ։ Ի՞նչ եղավ նա, խեղդվե՞ց Կուռ գետում, թե՞ քննադատները նրան կերան, անհայտ մնաց ինձ համար: Ես չեմ հիշում նրա բանաստեղծությունները, բայց չեմ կասկածում, որ Մամբրե Մատենճյանը նրա գլուխը չէր շոյի... նրա ընկերը, ինչպես

հետո պարզվեց, Սարգիս Մելիքսեթյանն էր, որը մի քանի տարի բեմի վրա քայլեց, հետո գրականության ասպարեզում զբոսնեց և վերջը դարձավ թատերագետ և թատերական հմուտ քննադատ։ 26. ՄԻ ՀԻՇԱՐԺԱՆ ՀԱՎԱՔՈԻՅԹ

Մի կիրակի օր, առավոտյան, մայրիկը հայտնեց, որ այդ օրր մենք ճաշի ենք հրավիրված հորաքրոջս՝ Սաթենիկ տատենց տանը, որոնք Երևանից փոխադրվել էին Թիֆլիս։ Սաթեն տատի մոտ ապրում էին այրի հարսը, գեղեցիկ Հռիփ– սիմեն, Աճեմ Խաչոյենց աղջիկը և այրի աղջիկը՝ Նոյեմիկը։ Ես նրանց չճանաչեցի, նրանք աճել էին, գեղեցկացել։ Ես հիշեցի նրանց Վանում, երբ նրանք գզգզված մազերով աղի արցունք էին թափում իրենց ամուսինների դագաղների վրա։ Այս ժպտուն, լավ հագնված կանայք ամենևին նման չէին նրանց։ Նրանք ևս իրենց հերթին գտան, որ ես իսկական տղամարդ եմ դարձել: Սաթեն տատի մյուս որդին՝ պարոն Միհրդատը, պարոն Աբրահամի փոքր եղբայրը, չմոռա-նալով հանդերձ, որ նա հնչակյան շեֆի կրտսեր եղբայրն է, ռամկավար Հակոբ Էֆենդի Տեր-Զաքարյանի հետ առևտրով էր զբաղվում։ ճանապարհին մայրիկը հայտնեց ինձ, որ ամենայն հավանականությամբ Նոյեմիկը Հակոբ էֆենդու հետ պիտի ամուսնանա, եթե արդեն չեն ամուսնացել... Մեզ դիմավորեց նաև Սաթեն տատի մյուս աղջիկը՝ Վերոնիկը, որի համար նույնպես նախատեսված էր փեսացու, Տժկանց Արմենակը, որը դարձել էր Բժիկյան Արմենակ ...

Ներս մտան Հակոբ էֆենդին և պարոն Միհրդատը։ Հակոբ էֆենդին հաղթանդամ մի մարդ էր, լայն ուսերով ու կրծքով, հայկական խոշոր և ազդեցիկ դիմագծերով, հաստ, ոլորուն սև բեղերով։ Նա պատկառանքով համբուրեց Սաթեն տատի ձեռքը և ասաց. Նոյեմիկը ժպտաց և շշնջաց, հազիվ լսելի ձայնով.

— Հակոբի՜կ։ -- Օ՜հ, ատոր դեմ չեմ... Դյուշեշ,— նետեց Հակոբ էֆենդին, և խաղն սկսվեց։ Դուռը բացվեց, ու ներս մտան հորեղբայրն ու Հռեփ քույրիկը։ — Աա՜ ա՜... հազա՜ր բարի, հազա՜ր բարի,— լսվեցին երկսեռ բացականչություններ։ — Հազար բարին իր հերթին,— ձայնեց հորեղբայրը՝ Մանուկ աղան,— բայց որ սեղանը պատրաստ չէ, դրա համար տուգա՛նք Սաթենիկ տատին, ի պատիժ՝ վեր կաց, պարի... և նա մոտեցավ, իր ուժեղ ձեռներով բարձրացրեց փոքրիկ պառավին՝ Սաթենիկ տատին, ու սկսեց վեր-վեր թռցնել։ — Թող, Մանո՛ւկ, Աստված սիրես՝ թող, անհամություն մի անի,— բողոքում է Սաթենիկ տատան և աշխատում է. ազատվել Մանուկ աղայի գրկից։ Բոլորը ծիծաղում են, ծիծաղում է անգամ Միհրդատն իր խոնավ աչքերով։

Մինչ այս, մինչ այն, սեղանը սկսում են պատրաստել, զնգում են պնակներ, բաժակներ, դանակներ ու պատառաքաղներ։ — Փենջ ու սե ...,— հավաքում է վերջին քարերը Հակոբ էֆենդին։ ֊ Օյի՛ ն,— ասում է պարոն Միհրդատը։ Բոլորը նստում են սեղանի։ Այդ միջոցին դուռը բացվում է: Նոյեմիկը ժպտաց և շշնջաց, հազիվ լսելի ձայնով.

— Հակոբի՜կ։ -- Օ՜հ, ատոր դեմ չեմ... Դյուշեշ,— նետեց Հակոբ էֆենդին, և խաղն սկսվեց։ Դուռը բացվեց, ու ներս մտան հորեղբայրն ու Հռեփ քույրիկը։ — Աա՜ ա՜... հազա՜ր բարի, հազա՜ր բարի,— լսվեցին երկսեռ բացականչություններ։ — Հազար բարին իր հերթին,— ձայնեց հորեղբայրը՝ Մանուկ աղան,— բայց որ սեղանը պատրաստ չէ, դրա համար տուգա՛նք Սաթենիկ տատին, ի պատիժ՝ վեր կաց, պարի... և նա մոտեցավ, իր ուժեղ ձեռներով բարձրացրեց փոքրիկ պառավին՝ Սաթենիկ տատին, ու սկսեց վեր-վեր թռցնել։ — Թող, Մանո՛ւկ, Աստված սիրես՝ թող, անհամություն մի անի,— բողոքում է Սաթենիկ տատան և աշխատում է. ազատվել Մանուկ աղայի գրկից։

Բոլորը ծիծաղում են, ծիծաղում է անգամ Միհրդատն իր խոնավ աչքերով։ Մինչ այս, մինչ այն, սեղանը սկսում են պատրաստել, զնգում են պնակներ, բաժակներ, դանակներ ու պատառաքաղներ։ — Փենջ ու սե ...,— հավաքում է վերջին քարերը Հակոբ էֆենդին։ ֊ Օյի՛ ն,— ասում է պարոն Միհրդատը։ Բոլորը նստում են սեղանի։ Այդ միջոցին դուռը բացվում է: Ու ներս է մտնում վարդագույն, ճչացող փողկապով և օսլայած օձիքով մի... Արմենակ Բժիշկյան, փոքրիկ մորուքով, փոքրիկ բեղերով, մազերը խնամքով սանրած ձախից աջ ..., նա ամեն ջանք թափել էր արդարացնելու համար իր ազգանվան բարեփոխությունը,— է՛ր Տժկանց Արմենակ և դարձավ Արմենակ Բժիշկյա՚ն ...

— Բոն ժուռ, մյուսու,— նետեց նա իր ընդհանուր բարևը, անտես առնելով մադմազելներին և ըստ երևույթին կարծելով, որ այդ նշանակում է «բարև ձեզ»։ Մոտեցավ նրա հարսնացուն՝ Վերոնիկը, և ցած ձայնով կշտամբեց.

— Մարդավարի բարև տալ չգիտե՞ս...

— Ինչո՞ւ, ես...

— Էլ չլսեմ քո «բոնժուռ -մոնժուոը»։ — Փաոդոն։

— Փաոդոնն էլ հետը, նստիր։ —- Պարոն Արմենակ, ո՞րտեղ սովորեր եք ֆրանսերենը, լսվեց Հակոբ էֆենդու հարցը, թեթև քմծիծաղով համեմված. այդ տոնով հարց կարելի է տալ միայն երեխային,— Լևոնիկ, այդ աչիկները ո՞րտեղից ես ճարել։ Սակայն պարոն Արմենակը չհասկացավ այդ. նա լուրջ կերպարանք ստացավ և պատասխանեց.

— 1913 թվին Փարիզեն Վան եկավ...

— Լա՜վ, պարոն Արմենակ, մի ուրիշ անգամ, մի ուրիշ անգամ,— ընդհատեց հորեղբայրը պարոն Արմենակի ելույթը, որից շատ գոհ մնաց Վերոնիկը,— խնդրեմ, ընտրել թամադա։ — Հակոբ էֆենդի՛,— առաջարկեց Միհրդատը։ — Հակոբ էֆենդի՜, Հակոբ էֆենդի՜,— ծափահարեցին բոլորը։ — Բաժակները լեցնել,— հրամայեց Հակոբ էֆենդին ու ոտքի կանգնեց։ Տիրեց լռություն. Հակոբ էֆենդին, հաստ մատներով բարձրացրեց իր բաժակը և ուշադրությամբ նայելով սեղանակիցների դեմքերին, մեծ խնամքով ընտրելով բառերը, հետևյալ ճառն արտասանեց.

— Սեղանակիցներ, այս սեղանի շուրջ նստած են մնա-ցորդներն այն մեծ ժողովրդի, որ զոհ գնաց թուրքական արյունոտ յաթաղանին և որու ոսկորները մնացին յոթ վիլայեթներու հողերուն վրա ցան ու ցրիվ ...

Սաթեն դուդուն արտասվեց, նրա օրինակին հետևեց մայրիկը։ Աբրահամ Բրուտյանի այրին՝ Հռիփսիմեն, երազուն և տխուր աչքերով հայացքը հառել էր պատուհանից դուրս, որտեղից երևում էր Թիֆլիսի պանորաման, Վերոնիկը կըսմթեց իր փեսացուի՝ Արմեննակ Բժիշկյանի թևը, որն ուշադրությամբ լսելու փոխարեն, շարունակ ուղղում էր իր օսլայած օձիքը, վզի անհարմար դրությունը մեղմացնելու համար։ Պոլսեն մինչև Վան,— շարունակեց թամադան,— Կիլիկիայեն մինչև Տրապիզոն տարածվեց պատմության ահեղ ահազանգը, ահազանգ՝ մոտավոր ազգային ոչնչացման վերահաս վտանգի, ահազանգ՝ չափավորության, զգոնության, զգուշավորության. ...

Հորեղբայրը բռունցքը խփեց սեղանին. դժվար էր ասել, դա ցասման ու ցավակցության նշա՞ն էր միլիոն ու կես զոհերի հասցեին, թե՞ անհամբերության արտահայտություն հետևյալ նշանակությամբ,— ալ երկար ըրիր, Հակոբ էֆեն-դի, թող որ խմենք ...

— Սեղանակիցներ,— ավելի ցած, բայց ավելի խոր բասով եզրափակեց Հակոբ էֆենդին ,— հոտնկայս հարգենք միլիոն ու կես զոհերի անմահ հիշատակը, բաժակները պարպելով ցմրուր... Բոլորը ոտքի կանգնեցին։ Տղամարդիկ խմեցին իրենց բաժակները ((ցմրուր))։ Սերկևիլի կերակուրի բուրմունքով լցվեց սենյակը։ — Անո՛ւշ արեք,— խնդրում էր Սաթեն դուդուն,— Վանի սերկևիլով կերակուրն է...

— Այս կենացի առթիվ մի ե՛րգ,— հրամայում է թա-մադան։ Բոլորը նայում են իրար։ Հորեղբայրը ժպտում է բեղերի մեջ և նայում է Հռեփ քույրիկին.

— Երգիր, քա ջան։ Հռեփ քույրիկի ռեպերտուարում, ինչպես հետագայում պարզվեց, մի երգ կար միայն։ Այդ երգը զուրկ չէր որոշ հետաքրքրությունից։ Ծիրանի ծառը երգում է ինքն իը մասին։ Ես հիմա մոռացել եմ այդ երգի խոսքերը, հիշում եմ, որ երգի տողերը վերաբերում են այն բանին, որ եղել են ինչ -որ թշնամիներ (և կան), որոնք բազում անգամ սղոցել են (և սղոցում են) իմ ճյուղերը, բայց ես աճել և աճում եմ և որ իմ անունն է «Մայր Հայաստան»։ Ընդհանրապես երգի ֆինալը ունկնդիրների վրա մեծ տպավորություն թողեց։ Հակոբ էֆենդու մռայլ բաժակաճառից հետո այս երգը հուսո շողերով լուսավորում է հայ ժողովրդի ճակատագրի մռայլ երկնակամարը, ունկնդիրները ժպտում են կարծես տխրության սև ամպերից. իր հիացմունքը չի կարող զսպել անգամ Արմենակ Բժիշկյանը և բացականչում է.

– Բրա՛վո, բրա՛վո... Բաժակները լեցնել,— հրամայում է թամադան ու ոտքի կանգնում։ — Սեղանակիցներ,— ասում է նա,— Ադամ և Եվան դժբախտ էին ոչ թե նրանով, որ մետաքսե զգեստներու փոխարեն թզենու

տերևներով ծածկեցին իրենց մերկությունը, ոչ։ Մեծ դժբախտություն չէր և այն, որ Եհովան նրանց դուրս վռնդեց դրախտից։ Ո՞րն էր նրանց մեծագույն դժբախտությունը։ Հանձին Եհովայի՝ նրանք տեսան և ճանաչեցին իրենց երկնային հորը, նրանք ամուսնացան և ունեցան զավակներ։ Բայց նրանք չունեին մայր, նրանք չզգացին մոր սերն ու գուրգուրանքը, նրանք անմայր էին և սա էր նրանց ահավոր դժբախտությունը։ Մայր՝ դա հավիտենական սրբություն է, նա իր արգանդին մեջ կրեր է և կկրե այն, ինչ -որ կկոչվի մարդկություն։ Այս սեղանի շուրջ ես կտեսնեմ երկու բազմաչարչար մայրերի՝ Սաթենիկ մարեին, տիկին Անուշին։ Ես կառաջարկեմ խմել երկու մայրերի քաղցր կենացը, մաղթելով, որ փափուկ սեռին պատկանող և այս սեղանը գարդարող մնացած ներկայացուցիչները արժանանան մայր կոչվելու փառք ու պատվին... մայրերի կենացը։ Բաժակները զնգացինք հորեղբոր դեմքը մռայլվեց. երրորդ տարին է, որ նա ամուսնացած է ու երեխա չունի։ Հռեփ քույրիկը ժպտում է մեղավոր ժպիտով և խփում է իր բաժակը մյուս սեղանակիցների բաժակներին։— Բրավո,— լսվում կ Արմենակ Բժիշկյանի բացականչությունը։ Բոլորը խմում են։ Սեղանը աշխուժանում է։ Երևում են նոր խորտիկներ։ ֊ Անո՛ւշ արեք, Աստված սիրեք,— խնդրում է Սաթենիկ դուդուն,— Վանի թավա –քյաբաբն է... Վերոնիկը երգում է Վանում իր ժամանակին տարածված «Սեպուհի մոր երգը», որն ավելի նման է լացի, հեկեկանքի, քան երգի.

Յարալու սիրտս, յարաբ, ե՞րբ ժրի, Իմ ազիզ բալից խաբար ո՞վ բերի... Բոլոր կանայք ձայնակցեցին Վերոնիկին, և երգը վերածվեց ողբի: Հակոբ էֆենդին ճկույթով աջ աչքի խորքից դուրս հանեց մի կաթիլ արցունք ու բթամատի օգնությամբ թափ տվեց անձեռոցիկի վրա։ Նրա ճկույթի վրա փայլում էր թանկարժեք մատանին։ Հորեղբայրը նորից բռունցքը խփեց սեղանին և անհասկանալի էր, թե ինչո՞ւ համար,— արդյոք այն առթիվ, որ երրորդ տարին է, որ ամուսնացած է և երեխա չունի՞, թե՞ Հակոբ էֆենդու մի կաթիլ արցունքը։ Երգը վերջացավ։ Կանայք սրբեցին իրենց աչքերը, տղամարդիկ խոժոռեցին իրենց դեմքերը, միայն Արմենակ Բժիշկյանն էր նստել անտարբեր, փայտ կուլ տվածի պես, ոչինչ չարտահայտող դեմքով։ — Դու անզգա՞ ես,— կսմթելով Արմենակի ծունկը՝ շշնջաց Վերոնիկը։ — Ինչո՞ւ, ջանս,— բողոքեց պարոն Արմենակը նույնպես ցած ձայնով։ — Բոլորը տխրեցին, դու ինչո՞ւ չես տխրեր ... Պարոն Արմենակը Վերոնիկի ականջին լսելի ձայնով հայտարարեց.

— Ես չեզոքների կուսակցության կպատկանեմ, ջանս։ — Բաժակները լեցնել,— բոլորի համար անսպասելի կերպով ժպտաց թամադան։ Նա մտածեց, որ սեղանը բավականաչափ,

կամ գուցե պետք եղածից ավելի տոգորվեց ազգային ֊ սոցիալական վշտով ու մորմոքով և որ հարկավոր է անցնել որևէ զվարթ ու թեթև թեմայի։ Նա թավշե հայացքով նայեց Նոյեմիկին, Հռեփ քույրիկին, Հռիփսիմեին և Վերոնիկին, վերցրեց բաժակը և ոտքի կանգնեց։ Սեղանակիցներ,— սկսեց նա իր հերթական բաժակաճառը,նայեք երկնքին, որքան տխուր տեսք

կունենար երկինքը, եթե

ցերեկը արևը չշողար և գիշերը չծածկվեր աստղերով։ Ի՞նչ է ծովի գեղեցկությունը. երբ նա փռված է իր մոնոտոն մեռյալ կապույտով, ո՛չ, ծովը գեղեցիկ է ալեկոծության պահին։ Ի՞նչ է ծովն առանց ալեկոծության։ Ոչինչ է ծովն առանց ալեկոծության... Ամեն, ամեն ասեմ ձեզ, ծառն առանց տերևների նույնքան տգեղ է ու ծիծաղելի, որքան մարդկային կմախքը, և կանաչ մարգագետինների գեղեցկությունը նրանց զարգացող ծաղիկներն են ։ (— Ծ ո՞, ավետարանի պես կխոսի,— շշնջաց Արմենակ Բժիշկյանը Վերոնիկի ականջին։ Սուս,— լռեցրեց նրան Վերոնիկը, չկարողանալով կտրվել Հակոբ էֆենդու դեմքից)։ Կապրեր Ադամը դրախտի մեջ, լիության մեջ, հրեշտակներուն հետ կապրեր ու կտխրեր։ Տխուր էր Ադամը նա երկինք էր առանց արևի ու աստղերի, ծով էր նա առանց ալեկոծության, ծառ էր առանց տերևների և էր մարգագետին առանց ծաղիկների։ Իհարկե, ժպտաց նա,— եթե ես լինեի Ադամի տեղը, չէի հուսահատվի և քիթս չէի կախի, ես կսկսեի սանկ, մանր-մունր սիրաբանություններ արբունքի հասած իգական սեռին պատկանող հրեշտակներու հետ... (բարձրացավ հոմերական ծիծաղ,— վայ, Հակոբ էֆենդի, վա՛յ,— ձեռքը ծունկին խփելով

բացականչեց Միհրդատը։— Ասանկ խոսեն, կուզե կլացունե, կուզե կխնդացնե,— չկարողանալով իր չեզոքությունս չխախտել, հայտարարեց պարոն Բժիշկյանը։— Մեղա՜ Աստծու, մեղա Աստծու,— երեսը խաչակնքեց Սաթենիկ դուդուն, այնուամենայնիվ չկարողանալով զսպել իր ծիծաղը։ Չէր ծիծաղում միայն ինքը՝ Հակոբ էֆենդին, և նրա լրջությունը ավելի և ավելի հրահրում էր ծիծաղը։ Վերջապես բոլորը հանդարտվեցին)։ Եթե մենք՝ հասարակ մահկանացուներս, նայեինք Ադամի վրա, երևի պիտի մտածեինք, որ տխուր է նա, որովհետև զուրկ է միջնակարգ կրթութունից կամ ազգային վշտերով կտառապի ... բայց Եհովան հասկացավ նրա տխրության բուն պատճառը և իրեն միայն հայտնի միջոցներով ստեղծեց Եվային։ Եվ Ադամը առաջին անգամ լինելով ժպտաց՝ նայելով Եվայի վրա։ Ադամը արևի լույսով ողողված և աստղերով զարդարված երկինք դարձավ, դարձավ ալեկոծ ծով, տերևներով զարդարված ծառ և ծաղիկների մեջ ժըպ- տացող մարգագետին ... ի՜նչ է մարդկային կյանքը առանց կնոջ, դատարկոլթյուն. կինն է իմաստը մարդկային կյանքի։ Ուստի թույլ տվեք առաջարկել այս բաժակը մեր սեղանի շուրջ նստած փափուկ սեռի ներկայացուցիչների կենացը։ Խմել ցմրուր։ — Ցմրուր, ցմրուր,— բացականչեցին տղամարդիկ և ոտքի կանգնեցին՝ խփելով իրենց բաժակները փափուկ սեռի ներկայացուցիչների փոքրիկ բաժակներին։ Հետո բոլորը միասին սկսեցին երգել վանեցիական սիրային երգը, բացի Արմենակ Բժիշկյանից, որը չմասնակցեց խմբերգին, հայտնի չէ, քաղաքական, թե անձնական նկատառումներով.

Վարդ մի բացվե Վանա քաղքի էգեստար, Աստված սիրես մեյ մ՝որոխկի ինձի տար։ Վարդ մի բացվե առավոտվա շաղերով, Իմ յար բախչեն վա՛րդ կքաղի նազերով։

Քա, խորոտիկ, քա նազերով, դու վի՞րն ես, Աշխարհ գիտի, ալամ դիտի, դու իմն ես։ Վարդ մի ծաղկե վարղեվարի կիրակին, Քո սերն ընկավ մեջ իմ սրտի պուրակին...

— Ձե մեռնեմ, անուշ արեք,— լսվեց Սաթենիկ ղուղուի աղաչավոր ձայնը,— Վանի սողան տոլմասին է ...

— Բաժակները լեցնել,— հրամայեց թամադան։ Չի կարելի ասել, որ Տիգրան աղան ոչ մի ջանք չթափեց, որպեսզի ես հիմնավորվեմ Թիֆլիսում և մոռանամ Երևանը։ Նա մինչև անգամ ուսուցիչ վարձեց, որպեսզի պատրաստի ինձ Ներսիսյան դպրոցի համար։ Իմ ուսուցչի սենյակում ես մի անգամ եղա։ Նրա սեղանի վրա դրված էր Կարլ Մարքսի նկարը, հենված պատին։ Երբ ես ներս մտա, նա լվացվում էր։ Նա խնդրեց, որ ես նստեմ։ Ես տեղ գրավեցի նրա գրասեղանի մոտ, աչքս չհե- ռացնելով Կարլ Մարքսից։

— Ճանաչում ես,— հարցրեց իմ ուսուցիչը՝ սրբելով, չորացնելով մազերը, շփելով ականջները։ — Ո չ,— ասում եմ ես։ — Ամոթ է,— ասում է նա,— ժամանակն է, որ նրան բոլորը ճանաչեն... Կարլ Մարքս։ — Այդ ես գիտեմ։ — Սոցիալիզմի և կոմունիզմի վարդապետ,— բացատրում է նա։ Հետո նա ինձ հարցաքննեց զանազան առարկաներից և գտավ, որ մենք պետք է պարապենք գլխավորաբար մաթեմատիկայից։ Ես նայեցի իմ ուսուցչի դեմքին և մտածեցի, որ ես նրան տեսնում եմ առաջին և վերջին անգամ։ Մաթեմատիկա... ես պատրաստ էի լեռներ շուռ տալ, Դաղբաշյան բառարան անգիր անել, փղեր կլլել, միայն թե գործ չունենալ այդ մաթեմատիկայի հետ։ Երբ ես հրաժեշտ տվի իմ ուսուցչին, նրան ոչինչ չասացի և խոստացա հաջորդ օրը, որոշված ժամին ներկա յանալ պարապմունքի, բայց Տիգրան աղան երեկոյան ինձ հարցրեց, թե ինչ տպավորություն թողեց ինձ վրա իմ ռե- պետիտորը: Չի կարելի ասել, որ Տիգրան աղան ոչ մի ջանք չթափեց, որպեսզի ես հիմնավորվեմ Թիֆլիսում և մոռանամ Երևանը։ Նա մինչև անգամ ուսուցիչ վարձեց, որպեսզի պատրաստի ինձ Ներսիսյան դպրոցի համար։ Իմ ուսուցչի սենյակում ես մի անգամ եղա։ Նրա սեղանի վրա դրված էր Կարլ Մարքսի նկարը, հենված պատին։

Երբ ես ներս մտա, նա լվացվում էր։ Նա խնդրեց, որ ես նստեմ։ Ես տեղ գրավեցի նրա գրասեղանի մոտ, աչքս չհե- ռացնելով Կարլ Մարքսից։ — Ճանաչում ես,— հարցրեց իմ ուսուցիչը՝ սրբելով, չորացնելով մազերը, շփելով ականջները։ — Ո չ,— ասում եմ ես։ — Ամոթ է,— ասում է նա,— ժամանակն է, որ նրան բոլորը ճանաչեն... Կարլ Մարքս։ — Այդ ես գիտեմ։ — Սոցիալիզմի և կոմունիզմի վարդապետ,— բացատրում է նա։ Հետո նա ինձ հարցաքննեց զանազան առարկաներից և գտավ, որ մենք պետք է պարապենք գլխավորաբար մաթեմատիկայից։ Ես նայեցի իմ ուսուցչի դեմքին և մտածեցի, որ ես նրան տեսնում եմ առաջին և վերջին անգամ։ Մաթեմատիկա... ես պատրաստ էի լեռներ շուռ տալ, Դաղբաշյան բառարան անգիր անել, փղեր կլլել, միայն թե գործ չունենալ այդ մաթեմատիկայի հետ։ Երբ ես հրաժեշտ տվի իմ ուսուցչին, նրան ոչինչ չասացի և խոստացա հաջորդ օրը, որոշված ժամին ներկա յանալ պարապմունքի, բայց Տիգրան աղան երեկոյան ինձ հարցրեց, թե ինչ տպավորություն թողեց ինձ վրա իմ ռե- պետիտորը: Ես վճռականապես հայտնեցի, որ ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, որ ինձ հարկավոր է օր առաջ Երևան հասնել։

Տիգրան աղան ուսերը թափ տվեց, մայրիկն արտասվեց, ու երկու օր հետո ես հրաժեշտ տվի նրանց ու մտա Թիֆլիս—Ջուլֆա գնացքի երրորդ կարգի վագոններից մեկը։ «Գնում եմ տուն»։ Ճանապարհորդների ճնշող մեծամասնությունը գյուղացի կանայք են, ապա երեխաներ, ծերունիներ, մի երկու տասնյակ միջին տարիքի տղամարդիկ։ Ես անցա բոլոր վագոններն ու ոչ մի ծանոթ չգտա։ Երեխաները գունատ են ու նիհար, վավերացված ու հաստատված քաղցի կնիքով, ճանապարհորդները չար են, անզիջում, բծախնդիր ու կռվարար։ Այդ նշանակում է, որ նրանք քաղցած են։ Կայարաններից մեկում գնացքը կանգնեց ու երկար ժամանակ կանգնած մնաց. Պարզվեց, որ շոգեքարշի հնոցում ածուխի տեղ փայտ է վառվում և որ փայտը վերջացավ։ Հետո նորից գնացքը շարժվեց, հարբած մարդու անհաստատ ընթացքով: Կայարանների բուֆետները դատարկ են։ Սադախլուից այն կողմ դեռ կարելի էր ճարել մի բաժակ գինի ու թթու վարունգ։ Սադախլուից այս կողմը այդ էլ չկար։ Արդեն հայտնի էր, բայց Ղարաքիլիսե կայարանում մարդիկ սկսեցին բարձրաձայն խոսել ու դատել այն մասին, որ Ալեքսանդրապոլը գտնվում է թուրքերի ձեռքին, և որ թուրք ասկյարները խուզարկում են մեկնող և ժամանող գնացքներն ու տղամարդկանց գերի են տանում։ Կայարանի երկաթե ցանկապատին հենված՝ կանգնել էր մի մաքուր սափրված, կիսազինվորական տարազով երիտասարդ, ամենայն

հավանականությամբ կայարանի պաշտոնյաներից։ Ես մոտեցա նրան.

— Ասացեք խնդրեմ, ճի՞շտ է, որ Ալեքսանդրա պոլը...նա չթողեց, որ ես վերջացնեմ.

— Այո , այո , Ալեքսանդրապոլը թուրքերի ձեռքին է։ —Ճիշտ է, որ կայարանում թուրք ասկյարները...

— Այո , այո , թուրք ասկյարները խուզարկում են վագոններն ու տղամարդկանց վար են իջեցնում։ — Կարո՞ղ են նրանք ինձ...— հարցրի նորից ես և չվեր- ջացրի նախադասությունը, նկատելով, որ նա հասկանում է խոսակցին նախադասության կեսից։ — Քեզ ...— նա նայեց ինձ ու մտածեց,— կարող են և իջեցնել ...— հետո վճռեց,— կիջեցնեն, անպայմա՛ն կիջեցնեն ... ահա թե ինչ, դու փող ունե՞ս։ — Ունեմ,— ասացի ես ցույց տալով իմ ողջ հարստու- թյունը։ Նա վերցրեց թղթադրամներից մեկը և դրեց իր գրպանը։ — Հասկացա՞ր,— հարցրեց նա։ Առայժմ ոչ,— պատասխանեցի ես։ — Երևա՞ն ես գնում։ — Այո՛։ — Ուզո ւմ ես, որ Ալեքսանդրապոլում թուրքերը քեզ չիջեցնեն ...

— Այո՛։ — Է, ինչ կա չհասկանալու ... եկ ինձ հետ։ Նա առաջ անցավ, քայլեց վագոնների երկարությամբ։ Ես հետևեցի նրան։

Շոգեքարշի մոտ նա կանգ առավ։ — Սանասա՚ր ... Շոգեքարշի մեջ երևաց մրոտ ծնոտով, գունատ մի երի-տասարդ, ըստ երևույթին մեքենավարը։ ~ Վերցրու էս տղին, հ ա սց ր ու ֆարթուկ ու անցկացրու։ — Մայա կա՞,— հարցրեց մեքենավարը։ — Կա՛, կա՛,— հանգստացրեց նրան իմ բարերարը և դարձավ ինձ։ — Բարձրացիր... հիմա հասկացա՞ր,— հարցրեց նա, երբ ես արդեն շոգեքարշի միջից նայում էի նրա վրա։ Ես արդեն հասկացել էի: Երրորդ զանգ։ Գնացքը շարժվեց։ — Հագի՛ր,— հնոցի եռացող կաթսայի և անիվների աղ^ մուկի միջից գոռաց մեքենավարը, պարզելով ինձ կապույտ, կիսամաշ մի ֆարթուկ։ Ես մի կերպ հագա. նա կապեց գո^ տին վարժ մատրով, հետո մրոտ ձեռներով շփեց երեսներս, և ծիծաղեց.

— Իսկական...

Նա վերցրեց դարակի վրայից ջարդված հայելու եռան-կյունի մի բեկոր և մոտեցրեց քթիս։ Հայելուց ինձ վրա նա-յում էր կապույտ գոգնոցով, մրոտ դեմքով մեքենավարի, աշակերտ-օգնականը. — իսկական,— մտածեցի ես.

— Մի վախի, թուրքերին կխաբե ինք,— նորից գոռաց մեքենավարը։ ... «Ալեքսանդրապոլ» կայարանի մոտ մեքենավարը ետ շարժեց ինչ–,որ շարժիչներ, սեղմեց ինչ-որ զսպանակներ, գնացքը դանդաղեցրեց իր ընթացքը և կանգ առավ։

Տիրում էր չարագուշակ լռություն։ Բայց ահա կառամատույցի վրա երևացին ետ ու առաջ վազող թուրք ասկյարներ։ Ինչ-որ մեկը հրամայեց, մեկ ուրիշը սկսեց ինչ-որ պնդել և ապացուցել ու նորից լռություն։ Մեքենավարը կանգնել էր շոգեքարշի դռների մոտ և դիտում էր դրսի անցուդարձը։ — Մեկին իջեցրին ու տանում են... այ - վա յ... մեկին Էլ իջեցնում են... կինարմա՛տ, արմանք ու զարմանք, տղա- մարդ կինարմատի շորերով... անխելք, բեղերը թրաշեր, Էլի մի բանի նման կլիներ... ծը՛, ծը՛, ծը՛... գլխաշորի տակից բեղերը ցի՛ց, ց ի՛ց*** այ-վա՜յ... հայի խե՜լք։ — Էստեղ չե՞ն գա,— հարցրի ես: — Գան էլ, գնան էլ,— եղավ պատ ա ս խ ան ը։ Այդպես էլ եղավ։ Երկու թուրք ասկյարներ բարձրացան շոգեքարշը, նայեցին աջ ու ձախ, որոնող, խուզարկող աչքերով ու առանց մեզ հետ կամ իրար հետ խ ո ս ելու, վար իջան ու գնացին։

Գան էլ, գնան էլ,— կրկնեց մեքենավարը ժպտալով։ Գնացքը շարժվեց, և ես ազատ շունչ քաշեցի։ ԴՈԼ Պոլոզ Մուկուչին կճանչնա՝ս,— հարցրեց Սանա- սարը շոգեքարշի աղմուկի միջից։ — Ո չ,— պատասխանեցի ես։ Յա ,— զարմացավ նա անկեղծ զարմանքով,— մա՞րդ էլ Պոլոզ Մ ուկուչին չճանչնա։ — Ո վ է այդ Մուկուչը,- հարցրի ես։ — Պոլոզ Մուկուչը մե օրըմ... Նա սկսեց ինձ ինչ- որ բան պատմել, իսկ իմ մտքերը թռել էին հեռու- հեռու։ 28. ԴԱՇՏՆ ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ

Հեռու հեռվում կանգնեցին հպարտ Մասիսները: Գնացքը չի սլանում, չի էլ վազում, գնացքը պարզապես քայլում է Արարատյան դաշտով։ Ահա մի պատանի վար թռավ վագոնից, արագ - արագ մի քանի վայրի կակաչներ քաղեց ու նորից բարձրացավ վագոնը։ — Տը կը - տըկը - տըկը ... Քայլում է գնացքն Արարատյան դաշտով։

Կայարաններից մեկում ես հանձնեցի իմ գոգնոցը Սա-նասարին, դուրս թռա շոգեքարշից, լվացի երեսիս մուրը ու մտա վագոններից մեկը։ Ճանապարհորդների ճնշող մեծամասնությունը կանայք էին, երեխաներ։ Ծծկեր երեխաների ճիչը խանգարում էր լռությունը։ Կանայք չէին խոսում իրար հետ, իսկ եթե խոսում էին, խոսում էին շշուկով։ Ես տեղ գրավեցի ապակին ջարդված պատուհանի մոտ՝ դիտելու համար Արարատյան դաշտը և չեզոքացնելու, գոնե մեղմացնելու համար վագոնի անախորժ հոտը։ — ժը ժժժ ... ճը հ-,ճը հ ...տը կը - տըկը, տըկը ... Ճչաց սուլիչը, և գնացքը շարժվեց տեղից: Արարատյան դաշտ, մայրահող Հայաստանի։ ... Սուր, աղեկտուր, կանացի մի ճիչ լսվեց մեր վագոնի կողքի բաժանմունքից։ Քնածները զարթնեցին, արթուն ճանապարհորդները երկարացրին իրենց վզերը. ի՞նչ պա-տահեց։ Ցնցոտիապատ, գզգզված մազերով մի կին, մի աչքում վիշտ, մյուսում սարսափ, մգլած ու խորշոմած կրծքի վրա սեղմած իր գունատ մանկան, ճչաց երկրորդ անգամ զարհուրանքի ճիչով, թափ տալով մանկանը, կարծես զարթնեցնելու համար.

— Մինուճարս... թառլան բալես, պստի՜կ բալես . Ծանոթ է ինձ այս մայրը, ցավագին կերպով ծանոթ։ Որտե՞ղ եմ տեսել ես նրան, Բերկրու ճանապարհի՞ն, Էջմիածնի պատերի տա՞կ, տատիս հեքիաթների՞ց եմ հիշում, «Հասկեր »։ մանկական

ամսագրի՞ց։ Բայց այն Մայրը երիտասարդ էր, սև, փառահեղ մազեր ուներ ուսերին թափված, մեռած երեխա չուներ կրծքին սեղմած, վագոնում չէր նստել նա... Բայց տխուր էր նա, նստած լալիս էր։ Ես հիշեցի։ «Մայր Հայաստան» նկարը։ Նստած լալիս էր նա, լալիս ավերակների վրա։ Հետռ հիշեցի տատիս երգը. «Անի քաղաք նստեր կուլա, Չկա ասող մի՛ լա, մի՛ լա...»։ Լաց, Մայր, լաց, մա՛յր Հայաստան, լա՛ց, Անի՛... Ոչ ոք չի խոսում, ոչ ոք չի արձագանքում։ Նայում են բոլորը բութ, ոչինչ չարտահայտող կավե արձանների աչքերով, նրանց նման անշարժ, անմիտ։ Թորշոմած, կախված երկու դատարկ ստինքները, ցըն- ցոտիներ, վշտից աղավաղված դիմագծեր, քաղցի, տառա-պանքով և մահվան սարսափով լեցուն աչքեր, մի գարուն և մի ամառ տեսած անշնչացած երեխայի դիակը ոսկրացած բազուկների վրա,— Մա՛յր, ես չեմ մոռանա քեզ։ Դա՛շտ Արարատյան, մայրահո՛ղ Հայաստանի։

28. ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՈՐԲԱՆՈՑ

Զանգու գետի կամուրջին չհասած, սև, քարաշեն մի շենք է բարձրանում։ Շենքը երկհարկանի է, ճարտարապետական ոճը՝ զորա-նոցային, անհրապույր։ Այս՝ տղաների հինգերորդ որբանոցն է։ Հայաստանը (այդ նա է՝Հայերը), Գևորգն ու Գառնիկն ինձ ընդունեցին գրկաբաց։ Հատկապես սրտառուչ էր մեր հանդիպումը Հայաստանի հետ։ Ես պատմեցի նրան Վլադիկավկազից, նա ասաց, որ մենք հիմա Հայաստան ունենք, այո՛, թեպետ ոչ մեծ, բայց մի տեսակ իսկական Հայաստան։ Ցավալի է սակայն, որ այդ Հայաստանի կառավարության մեջ նստած են դաշնակցականները. դաշնակցական խմբապետներն հանգիստ չեն տալիս ժողովրդին, բայց ահա Անդրանիկը հրաժարվեց դաշնակցությունից և տվեց ազդանշան.— ազնիվ մարդիկ գործ չունեն դաշնակցական կուսակցու- թյան մեջ։ — Ավելի վատ,— դատեցի ես,— ազնիվ մարդիկ կհե– ռանան և կառավարությունը կմնա անազնիվ մարդկանց ձեռքին...

— Այն ժամանակ...— մտածեց Հայաստանը,— ժողո- վուրդը ոտի կկանգնի և կտապալի անազնիվների կառավարությունը։ Մենք ձեռք ձեռքի տվինք ու իջանք Զանգվի ձորը։ Մենավոր մի ակացիա կանգնել էր գետի աջ ափին. մենք նստեցինք նրա հովանու տակ և ազատություն տվինք մեր խոհերին։ Այդ ծառի հովանին դարձավ մեր ամենօրյա հանգստի վայրը:

Հայաստանի մոտ որտեղից որտեղ հայտնվեց մի տուփ «Խան կեֆի» ծխախոտ։ Ծխում էինք միայն ակացիայի տակ, միայն մեկ ծխախոտ։ — Սիրարփի՞ն,— Հարցրեցի ես...

— Ա՜, քո Սիրարփին,— ծիծաղեց նա,— Հըմ, քո Սիրարփին ... Ես զգացիք որ լավ բան չեմ լսի «իմ» Աիրարփիի մասին և նոր հարցով անցա հարձակողականի.

— Իսկ քո՞նը ...— Իմը ... ուզում ես լսել իմ բանաստեղծությանն «իմ»–ի մասին։ — Ուզում եմ։ — Դե, լսիր »։ Թերևս հիմա խորհում ես դու, Երազում ես մեկի մասին, Որ կանչում է ուրիշ մեկին, Որն էլ ուրիշ մեկն է կանչում, Թերևս հիմա հույզերը քո, Անուրջները քո կարկաչուն, Դու հյուսել ես մեկի համար, Որին երբեք չես ճանաչում...

Ես էլ քո դեմ մի բույլ ձգտում, Երբեք այդ դու չես նկատում, Մեկն էլ գուցե ինձ է փարում Իր իղձերի հիր աշխարհում, Մեկն ինձ, ես քեզ, դու ուրիշին, Երազում ենք, տանջվում հավետ, Ու մեռնում ենք մենակ ու հեզ Մեր անհագուրդ կարոտի հետ...

Խոր տպավորություն թողեց ինձ վրա Հայաստանի այս բանաստեղծությունը, բայց ավելի ինձ ցնցեց նրա հոգեկան կացությունը. նա բանաստեղծությունն արտասանելուց հետո լռեց, ընկավ մտածմունքների մեջ, ապա սկսեց խոսել կարծես ինքն իրեն.

— Ես տգեղ եմ, աշխարհի բոլոր հայելիները վկա... ինչո՜ւ նա ինձ պիտի սիրի... ոչ միայն նա, ինձ ոչ ոք, ոչ ոք չի սիրի։ Ես նայեցի Հայաստանի դեմքին։ Գեղեցկությամբ հիրավի չէր կարող պարծենալ Հայաստանը կամ դիմանալ թեկուզ ամենաթույլ քննադատության. բարձր, լայն, ուռուցիկ ճակատ, փոքրիկ, նեղ աչքեր, փոքրիկ քիթ, հուժկու ծնոտ և առնական բերան։ Նա ճկուն միմիկայով ներկայացնում է ջայլամի պատկերը, որը տեսել է կինոյում. նա գիտի, որ դրանով ավելի

տգեղացնում է իրեն, բայց անում է, և զգում ես, որ նա այդ ամենից ստանում է գեղարվեստական հաճույք։ Այդպես է Հայաստանը։ К чорту—ասում է նա,— ինձ չեն սիրում գեղեցիկ ները, ես էլ տգեղներին կսիրեմ։ Օրիորդ Ռեբեկային,— հարցնում եմ ես։ — Ոչ, հազար անգամ ոչ։ — Տիկին Անգինի՞ն...

— Ինքնասպանություն։ — Ուրե՞մն։ — Դժվար է,— մզզաց Հայաստանը և պառկեց, ձգեց ոտներն ու ձեռները, ծմրկտաց, հետո շուռ եկավ ու ընկավ փորի վրա։

Մի հով անցավ, խշխշաց ակացիան. Զանգվի աղմուկը դարձավ ավելի խուլ ու թանձր։ — Գուրգեն,— մռռաց Հայաստանը։ — Լսո՞ւմ ես։ — Լսում եմ։ — Գեղեցիկ է, չէ՜, բնությունը։ — Առհասարակ բնությունը։

Ես հիշեցի Բերկրու կիրճը.այնտեղ էլ գետ էր հոսում, ծառեր կային բնական և բնությունը բնական բնություն էր... Բայց... դու հիշո՞ւմ ես Բերկրու կիրճը, գետ... պուրակ բլուր...

— Հասկանում եմ,— ասում է Հայաստանը,— բայց ես ասում եմ բնության մասին, հենց Բերկրու կիրճը. այս րո-պեիս այնտեղ չկան ոչ գաղթականներ, ո՞չ էլ հարձակվող թուրքական հրոսակներ... Մի՜թե գեղեցիկ չէ մինչև անգամ Բերկրու կիրճն առանց գաղթականների ... Նա խոսում է կարծես ինքնամոռաց։ Բնությունը... դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ահավոր,

հիասքանչ,

չքնաղ ու զարհուրելի ու ...ինչպես ասեմ, ան-սահման, ուղղակի անսահման գեղեցկություն է ... թող ինձ չսիրեն գեղեցիկ աղջիկները, տգեղ աղջիկներին էլ ես չեմ սիրի ... իսկ բնությունը... բնությունն իմն է... Ես նայեցի Հայաստանին. նա պառկել էր փորի վրա, ձեռները խաչաբաց, ոտները մկրատաձև, ակացիայի խաղացկուն ստվերի տակ և թվում էր, որ նա էլ մի մասն է Զանգվի ափի քարաթմբերի, քար ու կոշտի, լույս ու ստվերների...

Քո գործը լավ է,— մրթմրթում է Հայաստանը,— դու գեղեցիկ ես, հետո դիվական վարվեցողություն ունես աղջիկների հանդեպ, կարող ես քաշել դեպի քեզ... տրամադրել, քո շկոլան մի զարմանալի շկոլա է։ Դու գիտե՞ս, որ և՛ Սիրարփին, և որ ավելի սարսափելի է, և՛ նրա ընկերուհիները զահլես տարել են... միշտ հարցնում են քո մասին... բախտավոր աստղի տակ ես ծնվել դու, Գուրգեն... իսկ ես...

Լռեց Հայաստանը։ 0գտվելով նրա լռությունից ես ուզում էի ասեի որ դու, Հայաստան, թերագնահատում ես քեզ, որ այն բանաստեղծությունը, որը կարդացիր դու ինձ, դա իսկական բանաստեղծի բանաստեղծություն է, որ նա, ով կարող է գրել այդպիսի բանաստեղծություն, իրավունք ունի ոչ միայն այն աղջիկների վրա, որոնք այսօր որբանոցների պատուհանների առաջ նստած իրենց մազերն են սանրում... Իսկ ես, ահա,— շարունակեց Հայաստանը,— այսպես պառկել եմ և ինձ թվում է, որ բնությունը իմ սիրած աղջիկն է։ Գիտե՞ս թե սա ինչ քաղցր... զգացողություն է...բնությունը ...այս ակացիան նրա մազերն են, այս հողը... նրա մարմինը... Զանգուն նրա ձայնը... Երկինքը նրա աչքերը. լսիր, դու քաղցած չե՞ս... Անցումը չափազանց կտրուկ էր ու հատու, ես չկարողացա արագորեն վերակառուցվել ու դուրս գալ պոետիկական այն կախարդական և հիրավի հրապուրիչ շրջագծից, որը գծել էր իմ շուրջը Հայաստանը։ — Իսկ բլուրնե՞րը,— շարունակում եմ ես. — Ի՞նչ բլուրներ,— հարցնաւմ է Հայաստանը դժդոհու- թյամբ, նստում է, հորանջում ու քրթմնջում,— բլուրները, հը մ, բլուրները ... բլուրներն ինձ հիշեցնում են հիմա, հացի կլոր բուխանկաներ ... կուտեի ,ախ, ինչպես կուտեի ...չորս հինգ բլուր ... իրար հետևից։ Այո՜։ Նա վեր կացավ տեղից, ձեռներն ուղղահայաց պարզեց վեր, հորանջեց լայն ու ձայնավոր և ասաց.

— Վեր կաց գնանք ... ինչ գնով ուզում է լինի, պետք է կշտանալ ... կշտանալ այնպես, որ բլուրներն ինձ չհիշեցնեն հացի կլոր բուխանկաներ ...սա խայտառակություն է։ Մենք դուրս եկանք Զանգվի ձորից և բարձրացանք դեպի մեր որբանոցը։ Ճանապարհին Հայաստանն ինձ հաղորդեց. — Մի հին վերարկու ունեմ. գուցե մի բանով փոխենք ...Աշունը հեռու է։ Մենք մտանք որբանոց։ Հայաստանը վերցրեց իր հնամաշ վերարկուն, և մենք արշավեցինք դեպի քաղաք։

29. ԵԳՈՐԸ

— Շուստովի կոնյակի զավոդը,— ասում է Հայաստանը։ — Երևանի քաղաքային բանտը,— ասում եմ ես, ցույց տալով, որ ես էլ պակաս երևանագետ չեմ։ — Զարմանալի զուգադիպություն,— ասում է Հայաս-տանը,— իրար դեմ դիմաց՝ կոնյակի գործարանն ու բանտը։ Բանտ կոչվածը միհարկանի, երկարավուն մի շենք է, 10 —12 երկաթապատ, բարձր, փոքրիկ պատուհաններով։ Շենքի երկայնքով անցուդարձ է անում մի պահակ, իր պաշտոնի նման մռայլ դիմագծերով։ — Ովքեր են նստած բանտում,— հարցնում եմ ես։ — Եգոր Լալայանը, — պատասխանում է Հայաստանը,— մի կոմիսարի խփեց ... Մի՞թե Թիֆլիսի թերթերում չես կարդացել ...

— Եգո՞ր,— ասում եմ ես,— Լալայա՞ն...

— Բաս... դու Թիֆլիսումն էիր ... Եգոր Լալայան ... այդ նա է, ուրիշ Եգոր չի կարող լինել: Ու ես հիշեցի։ Վանի ձմեռային խաղաղ երեկոն իջնում է մերկացած այգեստանների վրա։ Տատիս հետ նստել ենք թոնրի վրա։ Մենք կախել ենք մեր ոտները թոնրի մեջ, թոնրի կլոր քարե սալը կիսով չափ դեն հրած և թոնրի կլոր քարե սալն ու մեր ծնկները ծածկած տաք, արդեն իր գույնը կորցրած վերմակով։ Սյունի վրա պլպլում է ձեթի ճրագը։ Մեզ լուսավորում է նաև նավթի լամպը, որը կախված է մեր գլխի վերևը, տան սև պատից։ Տատս ինչ - որ կարում է եռանդով, մեկ մեկ կտրվում է կարից, նայում է շուրջը և մրմնջում.

— Որտե՞ղ մնաց էսա եթիմ... Քեռուս ենք սպասում։ Ես բարձրացնում եմ վերմակը: Թոնրի խորքից լսվում է հողե ամանների, պուտուկների փթփթոցը, և կերակուրի բուրմունքը շոյում է քիթս։ Սպասում ենք քեռուս, որ գա, ընթրենք։ Վերմակի կենտրոնում, պոչը ոլորած մինչև քիթը, մռռում է Վանի սպիտակ, տոհմային կատուն, որի մի աչքը դեղին է, մյուսը կապույտ։ Այդ պատճառով էլ նա կոչվում է «թարգյոզ»։ Երդիկից ձյուն է իջնում փաթիլ– փաթիլ և երեկոն ավելի խորանում է, լայնանում, ձգվում է այգեստաններից դեպի Մհերի դուռը, Սուրբ Խաչի բլուրը, Վանա ծովից չուր Վարագա սար։ Ես անգիր եմ անում վաղվա դասը։

«Մայրենի լեզու, մայրենի բարբառ, Ախորժ, ընտանի իմ հոգու համար»։

Տատս պարզում է ինձ թել և ասեղ։ Վատ է տեսնում տատիկը, նրա ասեղները ես եմ թելում։ — Մեռնեմ իմ Գուրիսի աչքերաց,— մրմնջում է տատս վերցնելով ձեռքիցս թելած ասեղը։ Փողոցից լսվում է, որ հարևանների դռները մեկ - մեկ ծեծում են։ — Հնդստանցոց Համազասպն էլ տուն եկավ,— ասում է տատս,— էս էլ Խանկենց Ախանես աղեն ... Դերձկենց Ծերուն ...Հարութ ... որտեղ մնաց էսա եթիմ ... Ինչպե՞ս էր իմանում տատս, տանը, թոնրի շուրթին նստած, ով է ծեծում դուռը և ո ր դուռն են ծեծում, ես այդ գիտեի։ Վանի բոլոր փողոցի դռները փակ էին և ունեին իրենց երկաթի ճկիկները. նրանք իրար նման չէին և կախված էին մեխված կլոր, ուռուցիկ երկաթների վրա։ Դուռ ծեծողը կբարձրացներ ճկիկը և մի քանի անգամ կխփեր մեխված երկաթին. և ամեն դուռ ուներ իր ուրույն ձայնը, և ամեն խփողը՝ իր ուրույն ձևը։ ֊ Չխ՚կ։ Չխ՚կ - չխկչի՚կ՛։ Այս արդեն մեր դուռն էր, իսկ խփոցը՝ քեռուս։ Այս մոմենտն էր, որ դարձավ իմ առաջին բանաստեղծության նյութը, որը լույս տեսավ

1917 թվին: Երևանում լույս տեսնող «Աշխատանք» թերթում, Գ.Արփունի ստորագրությամբ։ Ահա այդ բանաստեղծությունը.

Անուշ օրորով, հեղուն ու նազուն Կթափվի ձյունը մեր բաց երդիկեն, Քովս կերազե մեր պառավ կատուն, Ու թոնիրին մեջ պուտուկներն կերգեն։

Ձեթի ճրագը սյան մեջքին կպած, Ծերուկ կատվին պես խոր կքաշե քուն, Մինչ կիջնա ձյունը մեր երդիկեն բաց,— Թոնիրը տաքուկ, տաքուկ մեր տանտուն։

֊ Չը՜խկ ֊չը խկ>— կծեծեն մեր դուռը ահա,–֊ Հոյ֊ հոյ, քեռիս է բաշլվող ծածկված, Մինչ պառավ կատուն քովս կխորթա, Կիջնա ձյունը մեր երդիկեն բաց...

— Եթիմն եկավ,— ասում է տատս, թողնում է կարը, արագ ոտքի է կանգնում և մանր ու արագ-արագ քայլերով վազում է դուռը բանալու։ Այնուհետև ես լսում եմ քեռուս ոտնաձայնը և էլի ուրիշ մի մարդու ոտնաձայնը, դեպի երկրորդ հարկը տանող սանդուղքներից։ Ներս է վազում տատս և ինձ հաղորդում է, որ Տիգրան աղի հետ հյուր կա և որ նրանք պիտի ընթրեն վերին սենյակում։ Ես գիտեմ, որ այս պատիվն արվում է բացառիկ հյուրերին։ Սև յափնջով, սև փափախով, սև պստիկ մորուսով մարդի,— նկարագրում է տատս։ Ես այրվում եմ անծանոթ հյուրին տեսնելու ցանկությամբ։ Տատս կարծես գուշակում է այդ: — էլ ի՞նչ մնաց,— հարցնում է նա, հայտնի չէ ի՞նձ, թե ինքն իրեն,— իմ Գուրիսին ասեմ, առնի գինու սյուրա– հին, ես՝ կերկերակուր, երթանք։ Ես վերցնում եմ Շահբաղու կարմիր գինով լիք սրվակը և գնում եմ առաջից ։ Վերի օդեն ողողված է առաստաղից կախված «օրթի լամպի» լույսով։ Այս էլ է ապացուցում, որ հյուրը սովորական հյուրերից չէ, որովհետև քեռիս շատ քիչ անգամ է վառում «օրթի լամպը», իսկ երբ վառում է, իմ սիրտը լեցվում է տոնական բերկրանքով։ Առաջին բանը, որ աչքիս ընկնում է, դա կանափայի վրա նետված հսկայական սև յափունջին է, յափունջու վրա սև փափախը, իսկ սև փափախի վրա մաուզերն առանց պատյանի։ Քեռիս վառարանը վառել է և նրա դեմ նստած թերթ է կարդում, իսկ այդ

թերթը կոչվում է «Ազատամարտ », իսկ «Ազատամարտ» - ի չորրորդ էջի վրա ամեն օր կարելի է կարդալ.

«Թեյ, թեյ, թեյ, թեյ, խմեցեք Միայն Իսագուլյանի թեյ»։

Հյուրը չափում է սենյակի երկայնքը համաչափ, ետ ու առաջ քայլերով։ Կարճահասակ է նա՝ սև, փայլուն, երկարաճիտ կոշիկներով։ Նա ուշադիր ու սևեռուն հայացքով նայում է իր առջև, կարծես մի բան է փնտրում, հետո հանում է թաշկինակը և մեծ խռինչով մաքրում է քիթը։ Թվում է, թե նա չի տեսնում ոչ քեռուս, ոչ տատիս, ոչ էլ մանավանդ ինձ։ Սեղանը պատրաստ է։ — Հրամմեք,— ասում է տատս։ Տիգրան աղան ծալում է թերթը և մոտենում է սեղանին։ Նստիր, Եգոր,— ասում է նա և տատիս աչքով անում, — գնացե՛ք։ Տատս բռնում է իմ ձեռքից, և մենք վար ենք իջնում: Ընթրում ենք միասին։ Տատս լուռ է և մտախոհ։ Իգոր,— քրթմնջում է նա,— էսպես անուն չի լսե։ Այդ օրվանից Եգորն ապրեց քեռանցս տանը։ Նա տնից դուրս չէր գալիս, իսկ եթե գնում էր, գնում էր գիշերով և գիշերով էլ տուն

գալիս։ Առավոտից մինչև իրիկուն նա գնում գալիս, չափում էր սենյակի լայնքն ու երկայնքը և միշտ նայում էր իր առաջ, գորգի վրա մի բան որոնողի հայացքով։ Նա չէր նայում ոչ ոքի և ոչ ոքի հետ չէր խոսում, բացի Տիգրան աղայից, որի հետ փոխանակում էր մի երկու խոսք, այն էլ շշուկով, առանց նայելու նրա երեսին, առանց ընդհատելու իր երթևեկը։ Ճաշի ժամանակ, երբ քեռիս տանը չէր լինում, տատս ինձ էր հանձնարարում գնալ և նրան ճաշի կանչել։ Նա չէր նկատում իմ ներս մտնելը։ — Մայրիկը... ճաշի գնանք...— թոթովում էի ես, շփոթված նրա վայրկենական սուր հայացքից։ Ո՞նց,— հարցնում է նա։ — Ճաշի,— կրկնում եմ ես։ — Հենց հիմի՞,— հարցնում է նա, և ես չգիտեմ, ինչ պաաասխանեմ, հետո նա խռնչում է սև թաշկինակի մեջ և ասում.

— Գալիս եմ։ էս ինչ տեսակ է խոսում պարոն Եգորը, «հենց», «ոնց», «գալիս»։ Ես թեթևացած դուրս եմ թռչում և գալիս, զեկուցում եմ տատիս.

— Հենց գալիս է։ Գալիս է Եգորը և նստում է ճաշի: Նա ուտում է դան-դաղ, ակամա, մի տեսակ լուռ վիճելով, կռվելով իր կերածի հետ։ Երբ նա վերջացնում էր, տատս հարցնում էր. – — էլ կուզե՞ս, Եգոր։

— Բոլ ա, մայրիկ,– կպատասխաներ Եգորը և ոտքի կկանգներ։ Մի անգամ էլ տատս հարցրեց.

— Դու ո՞րտեղացի ես, Իգոր։ Պարոն Եգորը լռեց, աջ ձեռքի ճկույթի եղունգով մաքրեց ձախ ձեռքի ճկույթը և ցած, հազիվ լսելի ձայնով պատասխանեց.

— Զանգեզուրցի։ — Ռուսաստանա։՞,— Համառեց տատիկս։ — Այո ,— համաձայնվեց պարոն Եգորը,— Կովկասից։ — Ինչ գործ կանիր էնտեղ, Եգոր,— շարունակում է տատս։ Իսկ պարոն Եգորը նայում է տատիկիս այնպիսի հայացքով, որ կարծես ուզում է հիշել, իսկապես ի՞նչ գործի տեր է ինքը, հետո նայում է գետնին և ասում է.

— Սեփական ջրաղացներ ունենք։ Ըստ երևույթին այդ օրը տատիս խոսելացավը բռնել էր, երևում էր, որ նա մտածում էր, էլի ինչ հարցնի։ — Գտավ։ — Երևա՞նն ի խորոտ, թե՞ մեր Վան,— հարցրեց նա և նայեց ինձ բազմախորհուրդ ժպիտով։

— Ձեր Վանը սիրուն ա, մայրիկ,— պատասխանեց պարոն Եգորը և շտապ դուրս եկավ, կարծես խուսափելու համար տատիս հետագա հարցերից։ — Տեսնես էս մարդ իսկի կծծղա՞,— բարձրաձայն մտածեց տատս և սկսեց սեղանը հավաքել։ Քիչ հետո լսելի եղավ պարոն Եգորի համաչափ ոտնաձայնը վերի օդից։ — Կերթա-կուգա, կերթակուգա, կմտածի ... ի՞նչ կմտածի,— տարակուսեց տատս, հետո լռեց, նորից մտածեց և ընդունեց համապատասխան բանաձև.

— Գետնին նայող մարդուց վախեցիր։ Մի օր էլ, երբ պարոն Եգորն ըստ սովորության կերթար, կուգար, կմտածեր, փողոցի դուռը ծեծեցին։ Ես վազեցի, դուռը բացի։ Ներս մտավ քեռիս, հետևից քարշ տալով մի սև ձի։ Նա ձին կապեց դրսի բակի փոքրիկ ծածկի սյունից և բարձրացավ, կանչեց Եգորին։ Սանդուղքներից վար իջա։ Եգորը, երեք քայլ հեռավորության վրա կանգնեց, դիաեց ձիուն թախծոտ աչքերով հետո մոտեցավ, խփեց ձիու մեջքին, սահեցրեց ձեռքը վզից մինչև պոչը, ապա նայեց ձիու դեմքին, ատամներին ու մռմռաց . Լավ ա ... բա թամբը... Քեռիս լուռ, ցուցամատը պարզեց դեպի սանդուղքի տակը։ Այնտեղ, դատարկ արկղի վրա դրված էին երկու թամբ իրենց սարքով։ — Ուզածդ վերցրու։ Իսկ առավոտյան, երբ ես զարթնեցի, թամբերից մեկն անհետացել էր սև ձիու ու Եգորի հետ միասին։ Ես երևա- կայեցի թամբը ձիու

վրա, Եգորին թամբի վրա, սև փափախով, սև յափունջով, սև մաուզերը ձեռին՝ արշավելիս։ — Պարոն Եգոր ուր գնաց,— հարցրի ես շշուկով տատիս։ նա չպատասխանեց։ — Եգորն ինչ ելավ,— հարցրեց տատս քեռուս, նախաճաշի ժամանակ։ Քեռիս չպատասխանեց և շարունակեց ուտել։ — Գրողի ծոց երթա,— բարեմաղթեց տատս, ինձ համար միայն լսելի ձայնով։ Ու ես նորից երևակայեցի՝ թամբը ձիու վրա, Եգորը՝ թամբի վրա, սև յափունջով, սև փափախով, սև մաուզերը ձեռին գրողի ծոց արշավելիս ։ Ես չկարողացա միայն որոշակի կերպով պատկերացնել «գրողի ծոց» կոչվածը։ Հետո լսվեց, որ Գավաշի թե՞ Մոկսի կայմագամին սպանել են։ Ո՞վ է սպանել,— իհարկե, ոչ թուրքերը։ Դրան հաջորդեց Ռշտունիքում գործիչ Ռաֆայելի սպանության լուրը , ո՞վ է սպանել,— իհարկե, ոչ հայերը։ Մի օր էլ Խաչ-փողոցից Արար ձգվող պողոտան բռնեց գյուղացիությունը։ Գալիս էին նրանք շալով ու լայն շալվարներով, քյադախիկներով ու սև քոլոզներով, ի նշան սուգի՝ սև քոլոզների վրա սև փուշի, գալիս էին նրանք զինված և անզեն, ոմանք խրոխտ քայլերով, ոմանք տխուր աչքերով, ոմանք մի աչքում ցասման արյուն, իսկ մյուս աչքում վրեժխնդիր արցունք, գալիս էին նրանք համաչափ և կարգապահ, որովհետև վիշտն էր նրանց ընդհանուր հրամանատարը։ Վեց հոգի դեպի վեր պարզած ձեռների վրա կրում էին պարզ

տախտակներից շինված, չներկված բաց դագաղը։ Ես վազում եմ հուղարկավորների հսկայական բազմության հետ և ուզում եմ տեսնել սպանվածի դեմքը։ Բայց այդ հնարավոր չէ։ Լայն պողոտայի երկու կողմը եզերող երկհարկանի տափակ, հողե կտուրներով տների պատուհաններից նայում են ծերեր, երիտասարդներ, կանայք և աղջիկներ։ Նայում են տղամարդիկ մռայլ ու չար, իսկ կանայք թաշկինակներով սրբում են արցունքները։ Սահակ բեյի տանը չհասած, կանգնած է անգլիական կոնսուլի երեքհարկանի գեղեցիկ, սպիտակ շենքը։ Նրա երրորդ հարկի պատուհաններից նայում են երկսեռ գլուխներ՝ փոքրիկ հեռադիտակներով։ Իսկ բակում ընտելացրած, գեղեցիկ գլխով և թախծոտ աչքերով եղնիկը բարձր բռնած վզով զարմացած նայում է փողոցի անսովոր բազմությանը։ Բազմությունը խռնվում է Արարուց եկեղեցու ընդարձակ բակը, իսկ սպանվածի դագաղը տեղավորում են եկեղեցում։ Մեծ դժվարությամբ ես, ժողովրդի ոտների արանքով, մտնում եմ եկեղեցի և մի կերպ հասնում դագաղին ։ Դագաղում պառկած է հասարակ շորերով մի գյուղացի երիտասարդ, գունատ, բաց դեմքով, լայն ճակատով և նորածիլ բեղերով։ Նրա աչքերը բաց են և կարծես զարմացած է, ինչո՞ւ են շրջապատել իրեն։ Թվում է, թե նա ուզում է մի բան ասել, բայց չի ուզում, կամ չի կարող։ Իսկ հետո ճառեր ասին. դամբանախոսներից մեկն իր ճառը վերջացրեց այսպես.

— Ազատության ժամը հնչած է, զարթի՛ր, անգութ, պաշտելի Ռաֆայել... իսկ Ռաֆայելը չի լսեր, կքնանա, կքնանա ... է, թող քնանա... Թող քնանա։ Բայց ես շատ զարմանալի բաներ լսեցի մեր տանը, Պանտիչենց սենյակում ։ Այնտեղ նստած էին Ղևոնդ էֆենդին, Ռուբեն էֆենդին և Կարապետ աղա Աճեմխաչոյանը։ Ես և Վարդանն զբաղված էինք նամակների դրոշմանիշներով, երբ հանկարծ ականջովս ընկավ Եգորի անունը։ — Այդ Եգոր կոչված սինլքոնը իրեն արհեստ ըրած է,— ասում է Ղևոնդ էֆենդին,— Կովկասին մեջ ռուս պաշտոնյաներ զարկել, Վան փախչել, հոս թուրք պաշտոնյաներու տեռոր ընել — թողնել փախչել Կովկաս։ Ասոր արդյո՞ւնքը, ահա քեզի Ռաֆայելի սպանությունը ...աս ալ գո՞րծ է։ — Գետին անցնի,— ասում է Ռուբեն էֆենդի Շատվոր- յանը,— հետաքրքրական է, որո՞ւ մոտ կգիշերե։ — Տիգրան Միրախորյանի մոտ,— պատասխանում է Կարապետ աղան։ — Նման զնման,— եզրափակում է Պանտիչը խուլ հառաչանքով։

Երբ ես մյուս օրը քեռանց տուն գնացի, ամենայն մանրամասնությամբ պատմեցի տատիս՝ լսածներիս մասին։ Նա լսեց ինձ ամենայն ուշագրությամբ և մի քանի ստուգող հարցեր տվեց, հավաստիանալու համար, որ չեմ փչում։

Ես հարցրի տատիս.

— Նման գնման ի՜նչ ասել ի...

— Խուփ գլորվե, գտե պուտուկ,— թարգմանեց տատս։ Նա մտահոգ և տխուր դեմք ստացավ։ Հետո խաչակնքեց և ամփոփեց դրությունը մի նախադասությամբ ։ — Տեր, որն ի բարին, դու էն կատարես... ամենակարող Աստված. .. Բայց բարին չկատարվեց։ Մի օր ես մտա քեռանց տուն և գտա դրսի ու ներսի բակերի մի քանի պատերը քանդված, աղյուսները դուրս քաշված ու թափված, այստեղ այնտեղ փորած, փորփրած, իսկ տատիս թոնրի մոտ պառկած, տքտքալիս։ — Մեռնեմ իմ Գուրիսին, —ասաց տատս,— եկավ, հասավ: Հաց կեր, բաղարջ կա, փոխինդ կա... Մեռնեմ իմ Գու... ամա՜ն– ամա՜ն - ամա ն...

— Ինչ է պատահել, մայրիկ։ Եվ տատս ինձ պատմեց.

— Դուռը ծեծեցին,— ով պիտի էլնի, էդպես ճկճկոց ես չի լսի... միամիտ գնացի, դուռ բացի։ Ներս մտան երեք թուրք՝ մեկ փոլիս, երկու ասկյար։ — Եգոր նե՞րդա,— հարցրին։

— Թուրքերեն չգիտեմ։

— Եգոր ո՜րտեղ,— հարցրին։ Ես ասի՝ — Թուրքերեն չգիտեմ։ — Եգոր ո՜րտեղ,— հարցրին։ Ես ասի՝ — էդ ի՜նչ Եգոր-միգոր ի, չգիտեմ։ Տարավ-պիրեց՝ մեկ հատ մեջքիս։ — Ասա։ — Ես ասի՝ — Ամոթ ի, պառավին չեն զարկի,— մեկ էլ զարկեց, մեկ էլ ...— Տիգրա՞ն որտեղ ի. ... Ես ասի՝ — Տիգրան գեղն ի ... ցանքսերաց վերեն, իսկ էդ Եգորին չեմ գիտե...

— Որտե՞ղ են պահե թվանք, մաուզեր,- հարցուց փոլիս,— լեղիս պատռավ։ Ախոռ, հորթանոցի մեջ, խոտերաց տակ՝ երեք սնդուկ զենք կար պահած...

— Ասա, որտեղ են զենքեր,— կասեն ու կտփեն... ես «աման» ասի ու մեռա։ Էլ ինչ հարցուցին, էլ ինչքան տփին, ձեն չհանի, էլան, դես ու դեն փորփրին, ուշունց տվին, թողին ջահնմվան, գնացին։ Աստծուց էր, ախոռ չմտան։

— Շա՞տ կցավա,— հարցրի ես տատիս։ — Վիր վիշլինքս, փար-փաչես, մեջք-միջունքս կապտե,— զեկուցեց տատս, հետո ծիծաղեց ու հարցրեց.

— Հաց կերար։ Ես չգիտեի արտասվե՞մ, թե՞ ծիծաղեմ։ Հիշեցի Եգորին։ Ավելի լավ չէ՞ր լինի, որ թուրքերը Եգորին բռնեին ու ծեծեին։ Ես նստեցի տատիս մոտ ու հարցրի.

— Պարոն Եգոր էլ կուգա՞ Վան ... Պատա՛սխանելու փոխարեն տատս սկսեց.

— Կելնի, չելնե մեկ հատ իրիկ։ էն իրիկի հետ մեկ հատ կնիկ...

— Պարոն Եգոր էլ կուգա Վան,— կրկնեցի ես իմ հարցը։ Տատս նորից չլսելու տվեց.

— Կշինեն թղթե տնիկ, Կավլեն, կխորտեն, կգտնեն կոր պուլիկ, Տանեն, կուտան չամչի...

— Մա,— համառեցի ես,— պարոն Եգոր էլ կուգա Վան։ — Գրողի, մահու մոտ գա,— բարկացավ տատս,— աման - աման աման ...

Բայց նա եկավ, եկավ առանց նախազգուշացման և առանց այլևայլության։ Գարնանային մի երեկո, երբ մեղմ քամին փչում էր Սուրբ Խաչա սարից և լսվում էր Վանա ծովի ալիքների խուլ և հեռավոր խշշոցը, ես նստած էի մայրիկենց ՛տանը և չգիտեմ ինչով էի զբաղված։ Դուռը ծեծեցին անծանոթ ձեռքով։ Ես վազեցի և դուռը բացի։ Մի մարդ, ձին հետևից քաշելով, ներս մտավ և հարցրեց.

— Տիգրանը տա՜նն ա։ Եգորն էր։ Ես ուզեցի նրան նմանվելու համար պատասխանել, որ « Տիգրանը տանը չե՛», բայց չուզեցի փորձության ենթարկել հայերենն ու պատասխանեցի.

— Ո՛չ՛ — Գյուղումն ա... « » ֊ Ո՛չ, — էդ լավ ա։ Նա տեղավորեց ձին ախոռում, և քիչ հետո մենք լսեցինք նրա համաչափ ոտնաձայնը վերի օդից։ — Կերթա-կուգա,— մրմնջաց տատս,— գետնին նայող մարդուց՝ վախեցի... Տատս սկսեց գուլպա գործել և երգել սպանված Ռաֆայելի մասին նոր հյուսված ժողովրդական երգը.

Նպատակդ բարի, դու ազնիվ հերոս, Ռշտունյանց ցեղի կտրիճ մարտիրոս... Եկավ քեռիս։ Տատս ցած ձայնով զեկուցեց, որ Եգորը եկել է, էլի «կեր թա-կուգա» վերի սենյակում և որ նա՝ տատս, վճռականորեն հրաժարվում Է «մարդասպանին խզմաթ անելուց», այսինքն՝ ծառայելուց։ Քեռիս նախ ծիծաղեց, հետո բարկացավ և ասաց.

— Եգոր մարդասպան չի, գաղափարական տեռորիստ է... — Գաղափար - մաղափա ր ես չեմ գիտե,— ընդդիմացավ տատս,— ինոր ձեռներ արնոտ են։ Տատս չփոխեց իր վճիռը։ Հաջորդ օր Եգորը հեծավ իր ձին ու գնաց։ Ո՜ւր գնաց։ Ես տատիս հարցրի այդ մասին, և նա պա-տասխանեց առանց տատանվելու.

— Ջհանդամի ծոց գնաց։ Տատիս պատասխանը լիովին բավարարեց ինձ։ Ես հարցնում եմ Հայաստանին.

— Լավ, Եգոր ինչո՞ւ խփեց այդ կոմիսարին։ Սատանան գիտի,— պատասխանեց Հայաստանը,— ինքն էլ դաշնակցական, կոմիսարն էլ... վերցրեց ու խփեց։ Դատարանում հայտարարել է, որ բոլոր դաշնակցական շեֆերին պիտի խփի ... որովհետև նրանք հանձնեցին Ղարսը։

Սարսափելի՜ Եգոր:

30. ՂԱՆԹԱՐԸ

Երևան, չարսու բազար... Ա.Բակունց

Մայրաքաղաքիս այսօրվա հարյուր հազարավոր բնակիչներից շատ քչերը գիտեն երևի, որ այնտեղ, ուր գտնվում է, այժմ Կիրովի անվան մանկական սաղարթախիտ զբոսայգին, այն ժամանակ աղմկում էր Երևանի միակ քաղաքային շուկան, որը կոչվում էր Ղանթար։ Քարաշեն մի ծածկ էր ՂաՆթար կոչվածը. կամարաձև, բարձր մուտքերով, աղմուկ– աղաղակով, ամռան ճանճերի բզզուն ամպերով, ձմռան՝ ձյան ներս սավառնող փաթիլնե-րով. Երևան մայրագյուղի հռչակավոր Ղանթարը։ — Ժաժիկ, ժաժիկ, համով ժաժիկ, Վանա ժաժիկ,— գվում են վանեցիներն իրենց ապրանքը։ — Տժվժիկ,— ձգվում է ուր-որ մի մանկական ձայն։ Պարեններն ունեն իրենց շարքը։ Ահա կանաչեղենների շարքը. այստեղ խրձիկներով ծախում են թարխուն, գինձ կարոս, փիփերթ, սոխ։ Կաթնամթերքների շարքին հաջորդում է

մրգեղենի, ապա մսի բաժինը։ ճոճվում են ոչխարի, երինջի կիսակները, նիհար, արյունոտ, անհրապույր։ — Ոչխարի միսն ի՞նչ արժե,— հարցնում է մի պառավ կին։ — Հարյուր քսան հազար,— պատասխանում է մսավաճառը։ Երեկ հարյուր հազար էր,— առարկում է պառավը։ — Երեկն անցավ, այ մեր,— պատասխանում է մսավաճառը։ Մեկը մոտեցավ մեզ, տնտղեց Հայաստանի վերարկուն և առաջարկեց երկու միլիոն ու կես, մենք գնահատեցինք չորս միլիոն, նա երեք, մենք՝ չորս, նա՝ երեք միլիոն երեք հար¬յուր հազար, մենք մնացինք անդրդվելի— չորս միլիոն ռուբլի, և առևտուր չկայացավ։ — Չիչ էր մնացել միլիոնատեր դառնայինք,— ասում է Հայաստանը։ Տնային իրերի վաճառման բաժնում կարելի է գտնել ամեն ինչ. զանազան գույնի ինքնաեռներ, գորգեր, մահճակալներ, գրամոֆոններ, ձեռագործ ժանյակներ, խորովածի շամփուրներ, բարձեր, նարդի, խոհանոցի, ճաշի պարագաներ, հյուրասենյակի հանգամանքներ, ասեղներ ու պահարաններ, կոճակներ ու կախարաններ, խցահան ու գրասեղան։ Գրամոֆոնները նվագում են «Լուսին չկար», «Ինչպես պետք է եփել տոլմա», «Աման դոկտոր», «Որսկան ախպեր», «Քալե, մանչս, քալե», «Անհոգ ես, չգիտես», «Մարգարիտ ջան, դու նստի լաց, չիլ խորոզը ձեոքից գնաց» համարները։ Խուռն բազմությունը շրջապատել է երևանյան հին տա-րազով տարեց մի կնոջ։ Նա դրել է մի վանդակ սեղանի

վրա, իսկ վանդակի միջից նայում է թութակը։ Թութակի դեմքը չար է, ըստ երևույթին նա քաղցած է։ Կինը սգավորի պես ձեռները կցած, տխրությամբ նայում է ցասկոտ թռչունին։ — Մի միլիոն, մի միլիոն,— ցավով պատասխանում է նա միայն հետաքրքրությունից դրդված գինը հարցնողներին. — Տասը միլիոնի էլ չէի ծախի... փող ա պետք։ ֊ Մեկ միլիոն՝ մեկ կոպեկ,— ճչում է թութակը վանդակի միջից, և ժողովուրդը քահ -քահ ծիծաղում է։ — էս մի ամիս է տանում բերում ես քյասիբ ղուշին, տեսնում ես մի միլիոն տվող չկա, դե դու էլ իջիր, էլի,— ասում է կապույտ ակնոցով, զինվորական շինելով, կարճահասակ, բարակ, ծիպլի Ծատուրի ձայնով մի կուզիկ։ — Մի տարի կտանեմ, կբերեմ, քաղցած կսատկացնեմ. միլիոնից չեմ իջնի,– ասում է պառավը բարկացկոտ ու դառնացած։ — Մի՛ բարկանա, այ քիր,~ համոզում է զինվորական շինելը, նրա համար եմ ասում, որ դու ղուշից ազատվես, ղուշը՝ քեզնից... Չեչոտ, նիհար, սուր դեմքով մի մարդ իր ձեռքով շինած սանրեր է ծախում, մյուս ձեռքում՝ Էջմիածնի օրացույցները.

— Սա՜նր... օրացույց... Այդ նշանավոր վանեցի Մարտրոն է. ես նրան ճանաչում եմ։ Նա մի քիչ խանգարված է և այդ արտահայտվում է միայն մի բանում. նա հաստատ համոզված է, որ «Հին աստվածները» ինքն է գրել, իսկ Շանթը գողացել է իրենից։

— Սա՜նր... օրացույց...

— Մարտրո՚,— խոսեցնում է նրան մեկը,— սանրերդ ի՞նչ կոտոշից են։ Մի մարդ երկու ձեռքում չորս մոմակալ բռնած, չխկչխ-կացնելով առաջ է շարժվում.

—Շամդան, շամդան... Մոմ կա՞, որ շամդան կծախես,– հարցնում է մի պառավ։ — Մոմ որ լիներ, էլ շամդաններս ինչի՞ կծախեի,— լինում է պատասխանը։ Ուղղակի գետնի վրա նստել է բահաձև, դեղին մորուքով մի թուրք, նրա դեմ պպզել է երկար, սև բեղերով մի հայ և սուր, բարակ դանակով քերթում է նահատակ թուրքի գլուխը. Երբ քերծվում է գլուխը և արյունը վազում, կախարդ սափրիչը կողքին թափված գույնզգույն թղթերից մի կտոր կտրում, թքոտում ու փակցնում է աղետյալ կետի վրա։ — Ախր շատ ես կտրում, է՜,— միջամտում է հանդիսա-տեսներից մեկը, որն ըստ երևույթին ուզում է իր գլուխը դնել սափրիչի մոգական դանակի տակ։ — Ես մեղավոր չեմ,— արդարանում է սափրիչը,— ինձնից առաջ թրաշողը ֆելֆորս է արել։ Ոչ ոք չի հասկանում, թե ինչ « ֆելֆորս» է, բայց բոլորն էլ համաձայնվում են, չուզենալով ցույց տալ իրենց տգիտությունը։ Իսկ ի՞նչ բան է այդ «ֆելֆորսը»,— հարցնում է մի հանդուգն

տգետ։ Սափրիչը նայում է նրան մի ոչնչացնող հայացքով, հետո ժպտում է հանդիսատեսներին. ֊ Յախշի՚, յախշի ,— հաշտարար տոնով հանգստացնում է նահատակ թուրքը, չուզենալով, որ իր գլուխը դառնա պատերազմական գործողությունների առիթ։ Պատճառ չուներ խեղճը վախենալու, որովհետև, երբ սափրիչը վերջացրեց իր ծանր, մասնագիտական, նուրբ աշխատանքը, նրա գլուխն առանց այն էլ վեր ածվել էր գլոբուսի՝ հրվանդաններով, ջրանցքներով, թերակղզիներով և գույն - գույն մեքսիկաներով ու ջիբրալտարներով, և այս ամենը ցողված արյունով։ Այստեղ էլ երկու հոգի, ըստ երևույթին վանեցիներ, նստած նարդի են խաղում։ — Մեյ խատ իքի–բիր,— ամբողջ հոգով թախանձում է խաղացողներից մեկը, նիհար մի երիտասարդ զարերը նե-տելով, կարմրած և ջղային խաղի կրքից։ ֊ Սե բա դու,— դանդաղ ու հանգիստ արտասանում է ավելի հասակավոր և պատկառելի խաղակիցը,— էս՝ սե, բա դուն...

— Խաղա , ջանըմ, շուտ արա, հայկական հարց դարձ-րիր,— շտապեցնում է երիտասարդը։ ֊ Մի շտապի, էս էլ դու, սա նարդի է, Զանգիբասարի թալանչի։ — Իքի-բիր... թյուհ քո զարի մեջը ... եկավ, երբ պետք չի։ Քար չի գա, խո զոռով չի՞։ — Օյին,— դանդաղ ու հանդիսավոր հայտարարում է պատկառելին, նույն տեմպով մի ծխախոտ վառելով, և ավելացնում է,— քարը վարպետին կուգա, բարեկամ։

Էլ. չեմ խաղա, քար կբռնես, ես բուլաշըղ մարդու հետ թավլու չեմ խաղա։ — Չես խաղա՝ երթաս բարով, պատվուս ինչո՞ւ կդիպչես ... Բազմությունը ճեղքելով առաջ է անցնում մի երիտա-սարդ։ Կարճ շալվարից դուրս են թռել և շտապում են նրա սրաքիթ կոշիկները, Ժիլետն սպիտակ է, գրեթե ձյունափայլ, գլխին ճմրթված, տանջված ու չարչարված մի շլյապա: Սա ամերիկյան կոմիտեի հին շորերի «տյուկ»-երիտարազն է, անչափ տարածված և միշտ ծիծաղի առարկա ։ — Մստր Բարեղամ, ո՜նց են գործե ր դ։ — Կամաց-կամաց, միլիոնների հետ կխաղանք։ — Միսիս Արմաղանն ինչպես է։ — Տան տեղաց վերեն, նայիսա... Գուդ-բայ: — Սպասի, մստր Բարեղամ, մի բան պիտի հարցնեմ, դու ամերիկյան «տյուկ» - երի հետ գործ ունես, կիմանաս... (աչքով է անում լսողներին) էս ամերիկյան մանդատի խնդիր ի՞նչ եղավ։ Բարեղամը լուրջ կերպարանք է ընդունում, բթամատները խոթում է ժիլետի փոքրիկ գրպանների մեջ և հաղորդում.

— Միջազգային դրություն քիչ մը ալաբուլա ի։ Մի բան պիտի անեն։ Տաճկաստան կրակի խետ կխաղա, իսկ Բալքաններ կարող են մեջ փախնել։ Կամենդատ Շահխաթունու արածն իմացա՜ք։

֊ Չէ։ — Ձին կքշի, կմտնի «Օրիանտ» ռեստորան, — Տասը պորցի պրնձով, չամչով փլավ կառնի, կկերցնի ձիուն... լուր կուտան ֆրանսիական քոնսուլին ... Անդրանիկ՝ դաշնակցականներից կխռովի, կանցնի Նախջևան ... էնպես որ միջազգային դրություն փոզմիշ կելնի ... էս երեք օր է, ոչ ուտելս գիտեմ, ոչ խմելս... Ղանթարի հարավային կողմից զանգակներ են հնչում։ Անցնում է ուղտերի մի փոքրիկ քարավան։ Առաջ են շարժվում ուղտերը, կապված մեկը մյուսից, հանգիսավոր տխրությամբ, լայն արձակ անապատների թախիծն իրենց աչքերում ։ Օդի մեջ նրանց ոտները փոքր են, իսկ երբ դնում են գետնին, լայնանում են, դառնում են մեծանիստ ու ծավալուն ։ Ուղտապանը գնում է առաջից, մանր ու արագ քայլերով։ Երևի նա այնքան էլ կարճահասակ չէ, բայց ուղտերի առաջից գնում է նա ինչպես թզուկ։ Վառվում է Երևանի արևը Երևանի վրա։ Շոգ է։ Փոքրիկ, մոխրագույն դեմքերով, ցնցոտիապատ երեխաներ ջուր են ծախում։ Նրանցից մեկը քայլում է, փարչն ու բաժակը մի ձեռքում, իսկ մյուսում շաքարե կարմիր աքաղաղը։ Գնում է նա ու մեկ նայում է իր փարչին, մեկ՝ շաքարե աքաղաղին և կարծես զարմացել է, որ ջրից աքաղաղ դուրս եկավ. նա մի ատամով կրծում է աքաղաղի գլուխը և զիլ կանչում.

— Սարի մաքուր ջուրը խմողը։

Ահա «Անտառի պտուղը»։ Ինչո՞ւ է կոչվել այդ հաղթան-դամ մարդն «Անտառի պտուղ», հայտնի չէ։ Այդպես նրան կանչում են ջուր ծախողները, խուժանները, մինչև անգամ դպրոցականները։ Բարկանում է նա, հայհոյում, քար է նետում երեխաների վրա։

Անտառի պտո՜ւղ։ Սև, քառակուսի տախտակի շրջանակի վրա քաշված է սև կտավ կամ սատին։ Սև կտավի կամ սատինի վրա սպիտակ ներկով նկարված են մի քանի բարդիներ, բարդիներից վեր՝ ամպերի քուլաներ, իսկ ամպերի քուլաների միջից նայում մի խորապես լուրջ, ակադեմիական լուսին։ Գալիֆե շալվարով, լայնափեշ բլուզով, բարակիրան, նեղ, սև փափախով մի ջահել կանգնել է այս ի դիվիական ֆոնի վրա և բռնել է աթոռի հենքը։ Նա հանում է փափախը, դնում է աթոռին ու դիրք բռնում, հետո նորից դնում է գլխին և դեմքին տալիս է խիստ արտահայտություն։ Լուսանկարիչը

համբերությամբ սպասում է, իսկ տղան ոչ

մի կերպ չի կարող կողմնորոշվել և դիմում է նկարչին.

— Փափախո՞վ, թե անփափախ,— հարցնում է նա ժպտալով,— որն ավելի թունդ ա դուրս գյամ...

— էնպես էլ ա թունդ, էնպես էլ... քեզ հանեմ թե՛ փա-փախով, թե առանց փափախի ... անֆաս ...

— ճիշտ -ճիշտ,— ուրախանում է ջահելը,— դե, չըխ֊ կացրու ... Այստեղ– այնտեղ վառվում են փոքրիկ օջախներ վառվող կրակները երկու կողմից եզերված են քարերով, իսկ քարերի վրա

դրված է երկարապոչ մի թավա, որի մեջ տժվժում են սրտի, երիկամունքների, թոքի, հաստաղիքի կտորներ։ Շուկայի վրա բռնել է ծուխն ու ճենճերահոտը։ Սա Երևանի հռչակավոր տժվժիկն է։ Շատ - շատերի կարծիքով, աշխարհի երեսին երկու բան կա գովական՝ Վանա ժաժիկն ու Երևանհ տժվժիկը։ Ահա և գրքերի բաժինը. այստեղ, ուղղակի գետնի վրա կողք կողքի դարսված են աղոթագրքեր, Աստվածաշունչ, Հին և Նոր կտակարան, Ատրպետի «Ալմաստ» ու «Ջավահիր» վեպերը, Աոռասխանյանի «Մուրճ» -ը, «Խաթաբալա» երգիծա– թերթի համարներ, Արծրունու «էվելինա»–ն, Իսահակյանի «Երգեր ու վերքեր»–ը, Դեմիրճյանի բանաստեղծությունների ժողովածուն, Առանձարի «Վշտի ծիծաղ»–ը, Վշտունու «Սրտիս լարերեն» բանաստեղծությունների գրքույկը, Խրիմյանի « Սիրաք և Սամվել »–ը, ու գրքեր, նորից գրքեր զանազան չափսի , զանազան գույնի շապիկներով, կազմած և անկազմ, մոռացվող և անմոռաց, արդեն մահացած և անմահ գրքեր։ Բաց շուկայի հյուսիս - արևելյան անկյունում կանգնած է մի ակնոցավոր, նիհար և բարձրահասակ մարդ։ Նա շրջապատված է զանազան մեծության յուղաներկ, ջրաներկ և պեսպիսաներկ նկարներով, կան և մեծացրած լուսանկարներ։ Բարձրահասակ մարդը ծխում է լուրջ և հանդիսավոր, անցնում է նկարների մոտով ետ ու առաջ, փոխում է նկարներից մեկն ու մեկի տեղը և ավելի լրջանում։ Քիթը համարյա թե քսելով Աբովյանի քթին, ուշադրությամբ նայում է նրան, փչում է, փոշու մի հյուլե թռցնելու համար երևի, և շարունակում է քայլել ետ ու առաջ։ Խրիմյան հայրիկը նստել է կաթողիկոսական գահին, իսկ հատակին, գորգի

վրա, ընկած է ճխլված, պատառոտված մի թուղթ։ Սա ցարի հրամանն է եկեղեցական կալվածները հանձնելու մասին։ Խրիմյանը խիստ բարկացած է Դժվար չէ նրա շրթունքների վրա կարդալ վանեցիական մի մայրական հայհոյանք ցարի հասցեին; Սահակ-Մեսրոպի կողքից Անդրանիկն է նայում, իսկ Վարդան Մամիկոնյանն ու Ստեփանոս Նազարյանը կարծես զարմացած նայում են իրար։ Ահա և «Մայր Հայաստանը », «Մայր Հայաստանի » նոր մի վարիանտ, լրիվ տուալետով, գրեթե ներկված շրթունքներով, կազդուրված և առողջ, կարծես նոր է վերադարձել ամառանոցից։ Նա չի լալիս, պարզապես նստել ու նկարվել է։ Իսկ նրա կողքին մի հսկա որսորդ հսկայական հրացանից կրակում է մի փոքրիկ նապաստակի վրա։ Նապաստակը կանգնել է կանաչ խոտերի մեջ, հետևի ոտներին, դեմքը դեպի որսորդը, կոմիկ և հանդուգն արտահայտությամբ։ Իսկ Միքայել Նալբանդյանը թախծոտ հայացքով նայում է կարծես կապույտ մզկիթին ։ Քրիստոսը, նստած մի սիրունադեմ ավանակի վրա, մտնում է Երուսաղեմ, իսկ նրա կողքին Րաֆֆին է նայում բարկացած, ակնոցի միջից։ Հետո սպիտակ կարապներ են լողում փոքրիկ, կապույտ լճում, իսկ լճափին, կանաչ նստարանին նստած է մի երիտասարդ, եվրոպական տարազով, փոքրիկ մորուքով և ակնոցով։ Նրա կողքին հարմար կերպով տեղավորված է խիստ բարակ իրանով, սպիտակ, լայն, ուռուցիկ շրջազգեստով մի աղջիկ։ Նրանք ձեռք– ձեռքի են տվել և նայում են ուղիղ իրար աչքերի պաթետիկ և սենտիմենտալ նայվածքով։

Ձյուն է գալիս, իսկ սև կատուն պատուհանի գոգում նստած նայում է երկնքին։ Կատվի վիզը զարդարված է վարդագույն մի ժապավենով։ Ահա մի սև մարդ, նա երկու ձեռքով բռնել Է գլուխը, կատաղի դեմք ունի և դուրս թռած աչքեր։ Նրա հետև կանգնել է մեկ ուրիշը, ձեռքը դրած սրի կոթին նայում է սև մարդուն լպիրշ աչքերով, հեգնանքով և կարծես հարցնում Է,— «Ո՞ւմ կուռեցուս...»։ Պետք է ենթադրել, որ դրանցից մեկը Օթելլոն է, իսկ մյուսը՝ Յագոն։ Ահա և փոքրիկ մի նկար, որն իրենից ներկայացնում է զանազան մրգերով լեցուն մի վազ։ Նկարի տակը գրված Է «նատուր– մորդիկ»։ Մի ֆրակավոր և փողկապավոր կապիկ բեմի վրա, նստած աթոռին, վիոլոնչել էր նվագում, իսկ դահլիճում նստած են զանազան տարազով հագնված գազաններ զինվորական վագրեր և առյուծներ ինքնագոհ ու հպարտ նայում են օթյակներից։ Ահա հաստափոր, ֆրակավոր և փողկապավոր արջեր, գայլեր, բորենիներ, ապա լայն զգեստով, ռեդիկուլներով, հովհարնեով կովեր, ոչխարներ, եղնիկներ... Կապույտ մզկիթի մինարեթից հնչում է ճիգ ու մելամաղձոտ ազանը, հետո դղրդում են քաղաքի վրա իշխող ռու-սական եկեղեցու զանգերը, իսկ ես ու Հայաստանը դուրս ենք գալիս Ղանթարից որպես երկու անբախտ վաճառականներ։

32. ՆՇԱՆ ԱՂԱՆ

Չէ, մայրաքաղաքիս այսօրվա հարյուր հազարավոր բնակիչների մտքով անգամ չի կարող անցնել, որ այժմյա «Սևան» հյուրանոցի տեղում

Եվ նրա դիմաց կողք-կողքի շարված էին քյաբաբխանաներ, չայխանաներ, ճաշարաններ, սրճարաններ և դագաղագործների արհեստանոցներ։ Ճաշարանից դուրս են հորդում արևելյան երաժշտության մելամաղձոտ հնչյունները, իսկ դագաղագործ կոնդեցի Մուղդուսի Խաչիկը մուրճով ամրացնում է մի դագաղի մեխերը։ Նրա խանութի դռան առաջ շարված են զանազան չափսի, գույնի, ճաշակի և արժեքի դագաղներ։ Մռայլ է դագաղագործի դեմքը. նա խանութում երբեք չի ժպտում, որովհետև քսան տարի է, ինչ զբաղվում է այս գործով և դեռ երբեք չի տեսել ժպտացող մի հաճախորդ։ Նրանք բոլորն էլ տխուր են, արցունքոտ աչքերով, ջղային, սգավոր, կարծես իրենց համար են պատվիրում ու գնում դագաղներ։ — Այս նրա համար է,— դատում է Հայաստանը,— որ-պեսզի երբ մարդիկ հարբած ու հղփացած դուրս գան ճաշարանից, տեսնեն այս դագաղներն ու հիշեն, որ վերջը մահ է։ — Կամ ընդհակառակը,— մտածում եմ ես,— մարդը կարող է առանց հետին դիտավորությունների անցնել այս հակասությունների փողոցով, տեսնել այս սարսափելի դագաղները և մտածել.— էն որ մեռնել կա, մտնենք մի երկու շիշ խմենք...

— Այդպես էլ կարող է պատահել,— համաձայնվում է Հայաստանը։

Առաջ ենք քայլում։ Գայթակղության այս շարքի վերջում, մի դուքանի ցուցափեղկում դրված են մի քանի խորոված ոչխարի գլուխներ։ Մենք նայում ենք իրար և առանց սխալի կարդում ենք իրար մտքերը։ Բայց ահա դուքանի դռան մեջ կանգնել են երկու հոգի և զրուցում են։ — էսա բեղերս կկտրեմ, թե նորից Վան չերթանք,— ասում է մեկը։ — Վան մեռավ, Նշան աղա, բան կա, բան ասա,— հա-ռաչում է մյուս խոսակիցը։ — Խաչ փողն ի վերեն էնպես մի մագազին բանամ, որ Աֆրիկով մաթ մնա,— եռանդով պնդում է առաջինը։ — Դարտակ խոսեմ քամին տանի՜...— երգում է երկրորդ խոսակիցը։ — Երևանից Վան շըմընդրֆըռով պիտի երթամ,— ավելի տաքանում է առաջինը։ — Մենակ քեզ նայի, գլուխդ վագոնի փենջարից դուրս չհանես, Օրգոֆի մոտ ցուրտ ի, խռնցավ կընկնես։ Վերջինիս դեմքը ծանոթ է ինձ. ես փորփրում եմ հիշո-ղությունս։ Հիշում եմ Արաբաջոնց Նշան աղային, նրա հարսանիքը, հարսնացու Արշալույսի կապույտ աչքերն ու անսովոր երկար հասակը։ Երկսեռ հյուրերով լեցուն մեծ սենյակի մեջտեղ բազկաթոռ դրին, իսկ բազկաթոռի վրա փեսային նստեցրին։

Մոտեցավ բարբար Սաֆարն իր փոքրիկ, սիրուն արկղով, փոքրիկ բանալիով բացեց այն և հանեց ու գորգի վրա դասավորեց իր՝ վարսավիրի իրեղեն հմայքներն ու քմայքները։ Սկսվեց «մեծ թրաշի» արարողությունը, որը տևում է մի ժամից ավելի։ Սափրիչը ցույց է տալիս իր արվեստի բոլոր նրբությունները և բոլոր նրբությունների նրբությունը։ «Մեծ թրաշի» արարողության ամբողջ ընթացքում, Կուշոյի չալկին նվագում է մեղմ եղանակներ, այնքան մեղմ, որ լսելի է սափրիչի մկրատի չխկչխկոցը։ Բոլորի երազուն նայվածքները սենյակի չորս կողմերից և անկյուն- ներից ձգվում են դեպի օրվա ուշադրության կենտրոնը և եթե բոլորի նայվածքները հրաշքով վերածվեին վարդագույն, կանաչ, կապույտ թելերի, ապա մենք կունենայինք նուրբ մի ժանյակ, որի կենտրոնում ինքն է՝ նորափեսա Նշան աղա Արարատյանը, և սափրիչ Սաֆարը: Պսակադրության հանդեսը տեղի ունեցավ Նորաշենի մայր եկեղեցում, որի արևելահայաց պատի վրա փորագրված էր. Զորոք հիշեսցուք Գործոց որ ննջես, Զանմահ հիշատակ Թե անվանդ, թե քեզ, Պերճ Սարգիս աղա, Վեհափառ իշխան,

Դու հատուկ պատճառ Տաճարի շինման։

Այդպես, այդպես։ Կառքերին թիվ չկար, հարսանքավորներին՝ համարը։ Տեր Խորենն այդ օրը հագնվել էր առանձին շուքով։ Ազաբ -բբաշի Արշակը վառվող մոմերի վահանակը բռնել էր նորահարսի և նորափեսայի գլխին։ Հասավ «մեծ այո» - ժամը։ Կա հիվանդություն և ձախորդություն կյանքում, աքսոր և պանդըխտություն, կուրանալ և կաղալ, բոլոր դեպքերում տե՞ր ես։ — Այո՛,— արտասանեց Նշան աղան իր «մեծ այո»- ն Նորահարսը գլխով հավանության նշան արավ և արտասվեց։ Նորահարսի արտասուքը միշտ համաձայնության նշան է համարվել։ Այնուհետև, երբ նորապսակներին եկեղեցուց դուրս բե-րին, բոլոր հարսանքավորներն երգեցին «Դե հայրենյաց պսակավոր »–ը։ Աստված իջեր ի Հայաստան , Հալոց քաջեր պսակել... Այս դեռ ոչինչ։ Աստվածը հատկապես իջել է Հայաստանի հողի վրա, մի միսիայով,— հայոց քաջերին պսակելու համար։ Հաճելի է։ Բայց իմ հոգին տագնապով լեցնում են. նույն երգի ուրիշ տողերը։

Աստված էջեր ի Հայաստան, Հալոց արյուն հոտոտել... Այս արդեն սարսափելի է։ Աստծո այս արարքն ամենևին չէր համապատասխանում այն Աստծու կերպարին, որն իմ տատն էր ստեղծել ինձ համար... Այդ ժամանակ ինձ համար անհասկանալի մնաց Աստծու այդ նոր և չար որակը։ Իսկ հիմա, հիմա ես հասկանում եմ...

— Նշան աղա... Նա նայեց ինձ զարմացած և բարեհամբույր։ — Դու որի տղեն ես,— հարցրեց նա։ — Աճմոնց,— պատասխանեցի։ — Վայ — ավելի զարմացավ նա,— Գրիգորի, Անուշի Աղեն ես... ներս եկեք, ներս եկեք, որդի ձագուկներ, էս էլ քո ընկերն ի... ներս եկեք, հաց կերեք... Աճմոնց Գրիգորին կճանչնի՞ր ...

— Կճանչնի,— պատասխանեց խոսակիցը՝ գույնզգույն թազբեհը երկու ափերի մեջ տրորելով,— թաղման օր՝ պսակ էի բռնե... է, երանի էն օր...

— Երանի ,— բողոքում է Նշան աղան,— ասա՝ սև լիներ էն օրը։ — Չէ, էդ չէի ուզեր ասել,— տխրում է խոսակիցը,— կուզեմ ասել, որ ջահել էինք, դեռ արյուն կեռար։ — էն էլ ինչխ կեռար,— համաձայնվում է Նշան աղան։

Մինչ այս, մինչ այդ, մենք տեղ գրավեցինք «Հառաջ» թերթով ծածկված մի սեղանի շուրջ, իսկ Նշան աղան սեղանի վրա դրեց երկու կտոր սև, թեփոտ հաց ու ամեն մեկիս առաջ մի ֊ մի ոչխարի գլուխ։ Կյանքիս մեջ ոչ մի խորտիկ այդպես համով չէր թվացել ինձ. նույն տպավորությունը դժվար չէր կարդալ Հայաստանի աչքերում։ Ցնցող տպավորություն թողեց մանավանդ գլխուղեղը։ Ես հաստատ որոշում ընդունեցի, որ երբ մեծանամ, շատ փող ունենամ, օրական 20 — 30 ոչխարի գլուխ ուտեմ։ Երբ հացի կտորից ոչ մի փշրանք չէր մնացել սեղանի վրա և ոչխարի գլխի ոսկորները մշակված էին ամենայն մանրամասնությամբ և բծախնդրությամբ, մենք մի մարդու նման ոտքի կանգնեցինք և պատրաստվեցինք հրաժեշտ տալու։ — Նշան աղա,— հաստատուն ու առարկություն չվերցնող տոնով դիմեց Հայաստանը նրան,— վերցրեք այս վերարկուն, մենք փող չունենք, հետո կհաշվենք ...

— Ինչո՞ւ համար,— կմկմաց Նշան աղան վերցնելով վերարկուն և զննելռվ,— ի՜նչ տարբերություն.... Դե, որ կուզեք, թող ձեր ասածը լինի ... կուգաք, հաց կուտեք, կամաց- կամաց կհաշվենք ... Չէ, Վանի հանգամանք ծանր հանգամանք ի,— դարձավ նա իր խոսակցին, կարծես շարունակելով ընդհատված զրռւյցը։ Մենք ինքնազոհ ու երջանիկ փողոց նետվեցինք։ Բարձրացանք վեր, Աբովյանի, այն ժամանակ Աստաֆյան փողոցի սալարկած մայթով։

33. ԱՆԺՊԻՏ ԲԱՔՈՍԻ, ԳՐՔԵՐԻ ԵՎ ՆՈՐԻՑ ՔԱՂՑԻ ՄԱՍԻՆ

Դեմից իջնում էր մեր հայոց լեզվի ուսուցիչը՝ պարոն Արսեն Տերտերյանը։ Երբ դեռ մենք սովորում էինք, մի ամբողջ ուսումնական տարվա ընթացքում, Հայաստանն իր հուշատետրում մի անգամ միայն նշեց. «Այսօր պարոն Տերտերյանը ժպտաց»։ Բայց մենք սիրում էինք նրան, այդ մռայլ և անժպիտ պարոն Տերտերյանին, որն օժտված էր ինչ-որ անհասկանալի հմայքով։ Ինչո՞ւմն էր կայանում նրա հմայքը դժվար էր ասել։ Բարձրահասակ էր նա, խոշոր, ազդեցիկ դիմագծերով, մեծ - մեծ, թափանցող աչքերով, տիրական քթով ու լայն ճակատով, սեփ-սև ընչանցքի առնական կնիքով։ Ինչումն էր կայանում նրա հմայքը։ Այս հանելուկը մենք լուծեցինք հետագայում, երբ մեծացանք, կյանք մտանք և երբ արդեն ընկեր Տերտերյանի հետ սեղան նստեցինք ու բաժակ բարձրացրինք։ Պարզվեց, որ այդ դասարանում և ամբիոնի մոտ մռայլ ու անժպիտ մարդը ոչ այլ ոք է, եթե ոչ մի կենսուրախ, քեֆչի, ուտողխմող, դարդիման մի անձնավորություն։ Այս հատկությունները նա պահեց մինչև խորին ծերություն, մինչև իր մահը։ Այժմ մեր պանթեոնում կանգնած է նրա կիսանդրին։ Չկա իսկական Տերտերյանը, այս կիսանդրին այն ուսուցչական և պրոֆեսորական ամբիոնի մոտ կանգնած, պաշտոնական, ակադեմիական Տերտերյանն է։

Փոխանակ բարևելու և անցնելու, կանգնեց նա և իր թավշային բասով հարցրեց.

— Ո՜նց եք։ ֊ Սը՚խ կացեք։ Երևի դպրոցները շուտով վերաբացվեն։ Գիրք ընկնո՞ւմ է ձեռներդ։ Ասենք հիմա մարդիկ ոչ այնքան բանի մասին են մտածում, որքան հացի...

— Մենք կուշտ ենք, պարոն Տերտերյան հպարտությամբ ասաց Հայաստանը։ Բո ,— բասեց Տերտերյանը,— դա մեծ բան է։— Նա գրպանից հանեց երկու բանալի.— ահա ձեզ թեմական դպրոցի գրադարանի բանալիները։ Գնացեք, բացեք, կարդացեք ու էլի փակեք, բանալիները դրեք ջեբներդ։ Չկորցնեք։ Ցը՛: Մենք շոյված ու թևավորված այս մեծ պատվից ու վըս տահությունից, թռանք դեպի թեմական դպրոցը ...Թեմական դպրոց։ Աշակերտները չեն աղմկում նրա բակում և միջանցքներում։ Չի անցնում պարոն Վարդան Մամաջանյանը զանգը ձեռին, և սիրված ու խստապահանջ պարոն Հովսեփ Պարսամյանի թույլ հազը չի լսվում դասարանում։ Սուրբ Սարգիս եկեղեցու պատի տակ թաղված դպրոցի տեսուչ Արշակ Չիլինգարյանի հողին հավասար շիրմի վրա խոտ է բուսել, իսկ եկեղեցու շուրջը, դպրոցի բակում, դպրոցի երկարաձիգ միջանցքում և դասարաններում լցվել են գաղթականներ,— կին, ծեր, պառավ,

երեխաներ,— քաղցած, մերկ, անօգ ու անտիրական, անտեր ու անօգնա- կան ։ Երբ մենք մոտեցանք դպրոցի գրադարանին, անմիջա- պես հայտնի դարձավ մի բան, որ պարոն Տերտերյանի տված բանալիները միանգամայն ավելորդ էին։ Բաց պատշգամբի վրա նայող գրադարանի երկու պատուհանները բաց էին, ապակիները հանված։ Մենք առանց նեղություն տալու բանալիներին՝ պատուհանից ներս մտանք։ Ահա։ « Խոշռր գրքեր, մեծ գրքեր»...

— Ո՜վ է ասել։— Դանիել Վարուժանն է ասել. Ես հիշեցի Վանի գրադարանները,— «Ավետիսյան» գրադարան, «Մարտիկ» գրադարան, «Ազատության լույս» գրադարան։ Եվ բոլոր գրադարանները միատեսակ, հաճելի բուր-մունք ունեն։ Գրքերի բուրմունք. Զարմանալի կախարդական, մոգական բուրմունք։ «Վիլհելմ Տելլ»։ Րաֆֆի՝ «Կայծեր», «Ջալալեդդին»։ — Հայաստան, «Խենթը»։ Հայաստանը վերցրել է մի հսկայական հատոր, իր փոքրիկ քիթը մխրճել է բացված էջերի վրա և հանդիսավոր կերպով կարդում է.

Графиня Эмилия, Белее чем лилия...

— Պուշկին,— գոռում է նա անկեղծ հրճվանքով։ Թեմական դպրոցի բակում, այնտեղ, որտեղ թաղված է Արշակ Չիլինգարյանը, Սուրբ Սարգիս եկեղեցու պատի տակ, ուր դամբանական ճառով հանդես եկավ դպրոցի աշակերտ Աղասին, և որը հիմա նստած է բանտում... Ծուխ է բարձրանում թեմական դպրոցի տեսուչ Արշակ Չիլինգարյանի շիրմի մոտից։ Ցնցոտիապատ մի գյուղացի նստել է ծխացող օջախի մոտ։ Թիթեղե մի ամանի մեջ եռում է պղտոր մի ջուր, մեջը ինչ-որ... ինչ-որ ինչ... Ծուխ։ Իսկ այդ ծուխը... պարզապես գրքեր են վառում, գրքեր, այն գրադարանի գրքերը, որի բանալիներն այնքան խնամքով հանձնեց մեզ Արսեն Տերտերյանը։ — Ի՞նչ ես եփում,— գոռում է Հայաստանը, որքան ինձ թվաց, ոչ իր ձայնով։ — Տրեխս,— պատասխանում է գյուղացին, առանց մեզ նայելու։ — Իսկ...— Հայաստանի ձայնն իջնում է, ես զգում եմ, որ նա այս անգամ պիտի հարցնի արդեն իր ձայնով... Բայց նա կռանում է, նայում վառվող օջախին և հարցնում է ոչ ավել և ոչ պակաս՝ ձենով Օհանի ձայնով* — Ի՞նչ ես վառում... — «Կայծեր»,— պատասխանում է գյուղացին ։ — էլ բան չգտա՞ր վառելու,— ճչում է Հայաստանը ոչ իր, ոչ էլ ձենով Օհանի ձայնով։

— Մի՛ գոռգոռա, ջահել տղա,— ծխի մեջ կորած ասում է գյուղացին, ճիպոտի կոթով խառնելով թիթեղի ամանի պղտոր բաղադրությունը,— ես էլ գրքի սևն ու սպիտակը գիտեմ։ Ոչինչ չմնաց։ Ահան, ծծկեր երեխես, ահան, մերը, մեկ էլ ես... իմ տրեխներով։ Տրեխն ինձ ու մորը, ջուրը վեց ամսական բալիս։ Էլ ո՜ւմ գրքով եփեմ էս զահրումարը: Րաֆֆին մեծ է, Րաֆֆին սուրբ է ...Իցցե թե նրա «Կայծեր» - ով ... Իջնում էր ծանր, մղձավանջային երեկոն։

34. ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ

Հուրը դո՛ւ ես տալու, Քո սիրտը պետք է տա, Թե հուր գտնես կյանքում, Գիտցիր, քո հուրն է դա...

(Ե. Չ ա Ր ե ն ց.— անտիպ)

Դու մարգարե պիտի լինես, Խաչակիր ու մարտիրոս, Խարույկ ու խաչ պիտի ելնես,

Ոչ իբր ստրուկ, այլ հերոս։

(Վ. Տերյան.— նրա սիրած քառյակը)

ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԸ

Ամառային մի շոգ օր էր։ Երևան քաղաքի, նախկին դաշնակցական մայրաքաղաքի վրա, արևը շիկացած պղնձի նման հալվում էր ու թափվում։ Մայթերը, շենքերի պատերը ջերմում էին տաք թոնրի նման, քաղաքային ժամացույցը երկու անգամ խփեց շոգից խուլ և շնչասպառ, այդ էլ լռեց։ Մնաց՝ «Սեմիչկի ժարինի, կռւպիծե բարինի», ապա՝ պապիրոս «Խան - կեֆի՜», «Եգիպետսկի », «Սալիդնի »,,, ավելի խուլ՝ «Սարի մաքուր ջուրը խմողը». ջրավաճառ ու պապիրոսավաճառ տղաների կանչերը։ Տխուր, գավառական քաղաք։ Անշարժ են ծառերի տերևները, անշարժ է պառլամենտի շենքի վրա կանգնած եռագույնը։ Որբանոցից դուրս եկա և մոլոր ու տաղտկացած բուլվարի նստարաններից մեկի վրա նստեցի։ Ինչպես մի ռուս ժամանակակից գրող ասել է, այդ այն ժամանակներն էին, երբ ամեն ոք միլիոնատեր էր։ Ես հի-սուն ոուբլով մի փոքրիկ բաժակ սեմիչկա գնեցի և որպես «բարին», սկսեցի չրթել։

Սեմիչկան ոչ միայն հաճույք էր ինձ համար, այլև սնունդ։ Եվ այդպես, ես սկսեցի սնվել և հաճույք ստանալ։ Դիտե՞լ եք երբևէ սեմիչկա ուտողներին։ Նրանք ուտում են և անդադար նայում են աջ, հետո ուտում են և անդադար նայում են ձախ, հետո էլի են ուտում և նայում են իրենց դիմաց։ Զննում են, ուտում դանդաղ, բայց մի տեսակ լուրջ և կարևորություն տալով իրենց գործին, կենտրոնացած, խորիմաստ և ծանրակշիռ։ Դժգույն էր և աղքատ դաշնակցական Հայաստանի Պառնասը։ Դաշնակցական Պառնասն այդ դժվար տարիներին բռնված էր գինարբուքով և թղթախաղով։ Որբանոցային «գրական աշխարհում» սիրված էր Վես- պերը, որն ստեղծել էր մի տեսակ գաղթականական պոեզիա։ Ոսկե աշուն է նստեր մեր մոխրացած տան բոլոր, Ոսկեդեղին տերևներ նազով թափեր են պարտեզ... Ոստանիկը իրեն նման կարճ ու թեթև բաներ էր գրում, Ֆենիքսը ճոռոմ ու կեղծ կլասիցիզմով նարեկացիություն էր անում։ Արմենուհին իր սախարինի լիրիզմով սեր էր ճըռվողում. Այս գորշ ֆոնի վրա Չարենցի անունը պայթեց ռումբի նման։ Դասախոսությունից հետո ես մի շաբաթ կարողացա ապրել բերված ցիտատներով, հետո սկսեցի որոնել գրքերը։ Գտա «Երեք երգը», «Ամբոխները» ապա «Սոման», «Դանթեականը» ...

ԼԻՐԻԿԱԿԱՆ ՇԵՂՈԻՄ

Այն ժամանակ էլ ես գրում էի.

«Իմ անուրախ երկրի վրա կերգե խաղաղ մի ակացիա, Քաղցր է հիմա քեզ սպասել, Իմ ախրություն, իմ խենթ գազել...

Իր տխրաշունչ ու թավշե շնչով ինձ օրորել էր Վահան Տերյանը, և անձրևով ու մշուշով լցվել էի ես, որբանոցը, Երևանը, աշխարհը։

Դժգույն էր և աղքատ դաշնակցական Հայաստանի Պառնասը։ Դաշնակցական Պառնասն այդ դժվար տարիներին բռնված էր գինարբուքով և թղթախաղով։ Որբանոցային «գրական աշխարհում» սիրված էր Վես- պերը, որն ստեղծել էր մի տեսակ գաղթականական պոեզիա։ Ոսկե աշուն է նստեր մեր մոխրացած տան բոլոր, Ոսկեդեղին տերևներ նազով թափեր են պարտեզ... Ոստանիկը իրեն նման կարճ ու թեթև բաներ էր գրում, Ֆենիքսը ճոռոմ ու կեղծ կլասիցիզմով նարեկացիություն էր անում։ Արմենուհին իր սախարինի լիրիզմով սեր էր ճըռվողում. Այս գորշ ֆոնի վրա Չարենցի անունը պայթեց ռումբի նման։

Դասախոսությունից հետո ես մի շաբաթ կարողացա ապրել բերված ցիտատներով, հետո սկսեցի որոնել գրքերը։ Գտա «Երեք երգը», «Ամբոխները» ապա «Սոման», «Դանթեականը» ...

ԼԻՐԻԿԱԿԱՆ ՇԵՂՈԻՄ Այն ժամանակ էլ ես գրում էի.

«Իմ անուրախ երկրի վրա կերգե խաղաղ մի ակացիա, Քաղցր է հիմա քեզ սպասել, Իմ ախրություն, իմ խենթ գազել...

Իր տխրաշունչ ու թավշե շնչով ինձ օրորել էր Վահան Տերյանը, և անձրևով ու մշուշով լցվել էի ես, որբանոցը, Երևանը, աշխարհը։

Սիամանթոյի ահարկու տեսիլներով էի հուզվում, Վարուժանն էր ինձ տանում մինչև հեթանոսականը, թափառում էի Մեծարենցի «ճամփաներուն վրա». ինձ գրավում էր Թեքեյանի «Հանըմը», Կնուտ Համսունի՝ «Պան»–ը։ Ու ես տեսա, ճանաչեցի Չարենցին ։ Նոր էր այդ աշխարհը, իրերր, ռիթմը, պատկերները, գույներն ու ստվերները։

Հեռու մոտիկ ընկերներին, աշխարհներին, արևներին, Հրանման հոգիներին,— Բոլոր նրանց, ում որ հոգին վառվում է վառ, Բոլոր նրանց ում հոգիներին արևավառ,— Կյանքի, մահի այս ամեհի աղջամուղջում՝ Ողջակիզվող հոգիներին — ողջույն, ողջույն։ —

... Թվում է հիմա կյանքը իմ հոգուն Մի ոսկի տեսիլ, Ինչ լավ է, Սոմա, որ կյանքի հոգուն Հիմա եմ հասել, Ինչ լավ է, Սոմա, որ քո կրակում Վառվում եմ ես էլ...

Նոր էր աշխարհը, առնական, խորին։ Հեղափոխությունը ես՝ Եղիշե Չարենցով ընդունեցի այն ժամանակ։ Լեցվեցի ես, որբանոցը, Երևանը, ամբողջ աշխարհը՝ Շփոթ երգերով և աղմուկներով։

ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ

Գարնան անուշ աղմուկով... Վ. Տերյան

Մեծ է ուրախությունը այն մարդու, որը հանդիպում է իր սիրած հեղինակին։ Մանավանդ այն ժամանակ, երբ ինձ թվում էր, որ բանաստեղծները չեն ուտում, չեն խմում և որ նրանց խորթ է այն ամենը, ինչ մարդկային է և առօրյա։ Իսկ Չարենցին ես օժտել էի Տորք-Անգեղյան ֆիզիկական ուժեղությամբ և կազմվածքով, բացառիկ տեսքով և ճաճանչափայլ լույսերով։ Մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ լսեցի, որ Եղիշե Չարենցը պաշտոնավարում է տղաների որբանոցում՝ հասարակ դաստիարակի պաշտոնով։ Հանդիպեցի որբանոցի կառավարչին։ — Եղիշե Չարենցը ձեզ մո՞տ է պաշտոնավարում։ — Այո,— ասաց նա անփույթ,— մեզ մոտ է։ — Ի՞նչ տեսակ մարդ է։ — Մարդ է, էլի, ծառայող, ռոճիկը մի օրվա մեջ ծախսում է, մնացած ժամանակը անփող նստում։ — Գամ կծանոթացնե՞ ս...

— Ի՞նչ մեծ բան է որ... արի...

Եվ գնացիք ծանոթացա։ Կարճ, կեռ քիթ, սուր աչքեր... Համարյա ծանոթ ...սպասիր, ես նրան տեսել եմ ... Հիշեցի — այն օրվա բուլվարում նստած սեմիչկա չրթողը... Նրա առաջին հարցը.

— Այ տղա, գրո՞ւմ ես ...

— Գրում եմ։ — Ի՞նչ ես գրում, հայրենի՞ք ես գովում ...

— Չէ, սիրային...

— Սիրահարվա՞ծ ես ... Ես գլխով արի,— հա ... Էդ լավ է,— ասաց նա, գլուխը շարժելով, թեմային ամե- նևին չսազող խորին լրջությամբ։ — Բան - ման բերե՞լ ես, կարդանք ... Ես գլխով արի,— ոչ ...

— Բա ինչո՞ւ չես բերել,— հորանջեց նա,— մյուս անգամ կբերես ... որտեղացի ես ...

— Վանեցի ...

— Վանեցի՞ ... Ես Վանում եղել եմ։

Թղթերը խառնեց և մեքենայով տպված մի տետրակ քաշեց դուրս։— Ուզո՞ւմ ես քեզ համար բանաստեղծություններ կարդամ, ուզում ես ...

— Ուզում եմ։ Ու նա սկսեց կարդալ իր «Ողջակիզվող կրակ» անտիպ- ները, գրավիչ և երգուն տոներով, ինձ համար միանգամայն անծանոթ և նոր չափերով։

Բրոնզ ես, հուր ես, Բրոնզե սուր ես, Բրոնզե փառք ես, Բրոնզե փայլ, Բայց դու զուր ես, Ախ, իզուր ես Կոտրում սուրս Արևառ...

Որքան քաղցր են գրական զարթոնքի հետ կապված գրական հիշողությունները ։ Ես դուրս եկա հարբած և լեցված Չարենցի ընթերցանությամբ.

Թռչում են, թռչում են անվերջ, սրընթաց Կարմիր նժույգները, բաշերը - փրփուր, Վառվում, հրդեհվում են հետքերը նրանց — Կարմիր նժույգները հրդեհ են ու հուր...

Որբանոցում ես հպարտությամբ հայտարարեցի, որ ծանոթացել եմ Եղիշե Չարենցի հետ։ Շատ քչերը հասկացան ինձ և խնդակից դարձան, քչերի մեջ՝ Հայաստան Եղիազարյանը, որին հետո Չարենցը կնքեց Նաիրի Զարյան ։ Քաջալերված նրա օրինակով, տարիներ հետո մի գրողի էլ ես կնքեցի։ Այդ Գեղամ Բաղդասարյանն էր, որի «Բաղդա»–ն դեն գցեցինք և եղավ Գեղամ Սարյան ։ Այս՝ ի միջի այլոց։

ՀԻՍՈԻՆ ԱՅՐՎԱԾ ԳԱԶԵԼ

Ես կարդացի Չարենցի «Մորս համար գազել» գրվածքը և հիացա, ոնց որ ասում են, մինչև ականջներս։ Հիշում եմ դեմքը քո ծեր, մայր իմ անուշ և անգին, Լույս խորշոմներ ու գծեր, մայր իմ անուշ և անգին, Ահա նստած ես տան դեմ, ու կանաչած թթենին

Դեմքիդ ստվեր է գցել, մայր իմ անուշ և անգին։

Եվ արցունքներ դառնաղի ահա ընկնում են մեկ - մեկ Քո ձեռների վրա ծեր, մայր իմ անուշ և անգին...

Աշուն պիտի լիներ և օրամուտ։ Մենք նստել էինք բուլ– վարում։ Ես ասացի, որ գազելը շատ գեղեցիկ էր։ — Ի՞նչ գազել։ — Մոր մասին։ — Ի՞նչ գազելի վախտ է... հիսուն գազել էի գրել, հիսունն էլ վառեցի... Ուրիշ բան է հարկավոր հիմի, այ տղա, այ, էս ստոլբաները երգի, քաղաքները, մարդկանց, այ թե ինչ... — Ուրեմն գազել չի՞ կարելի գրել... Գազելն ինչ է որ... մեկ է թե՝ սպիչկա վառես, գցես... պաժառ կարա՞ս տալ, պաժա՚ռ։ Ես չհասկացա, թե ի՜նչ կապ ունեն «ստոլբա» - ները բանաստեղծության հետ, բայց մինչև հիմա այդ զրույցից մի պատրանք մնաց, որ Չարենցի հիսուն- գազելները ամենաազդեցիկ գրվածքներն են, որոնք երբևիցե... ես չեմ կարդացել... Աշուն պիտի լիներ և օրամուտ։

«ՎԱՐԺԱՊԵՏ ՇԱՆ ՈՐԴԻՆ»

— Ուր ես գնում, Գուրգեն։ Չարենցն էր, գլխարկը դրած փորին, մյուս ձեռքով շփում Էր գլուխը։ — Որբանոց ։ — Ինչ որբանոցի վախտ է, արի ման գանք արևի տակ։ Աստաֆյան փողոցի վրա հանդիպեց Ամերկոմի աստղերից մեկը՝ պարոն Նշանը։ — Բարև, պարոն Նշան,— ասաց Չարենցը «շ»֊ն շեշ- տեղով և կանգնեց։ Կանգնեց և պարոն Նշանը ։ — Ո՞նց են ազգի գործերը։ — Որ ձեզի թողունք, վատ կըլլա։ — Ո՞նց։ — Ամբողջ Ռուսաստանը քանդեցիք, բավական չէ, հիմա Հայաստա՞նը կուզեք ավերել։ — Ո՞նց թե։ — Ըսածս իրողություն չէ՞։ — Դե հիմա ես ո՞նց մտցնեմ քո գլուխը, որ մեր երկրի փրկությունը Ռուսաստանի հեղափոխության հետ միանալու մեջն է,— պայթեց Չարենցը։

— Ըլլալիք բան չէ՛,— պնդեց պարոն Նշանը,— մեծ պետությունները...

— Վարժապետ շանորդի,— եզրափակեց Չարենցը, երբ նրանից արդեն բաժանվել էինք։— Վարժապետ շան որդի,– կրկնեց,— պարոն Նշան...

— Դու... բոլշևի՞կ ես, Չարենց,– հարցրի ես։ Բա ի՞նչ եմ,— պատասխանեց նա, հետո նայեց իմ որբանոցային չստերին, սֆաթին, շորերին և ձեռքը խփեց ձեռքին. Այ տղա, էս որբերին ո՞ վ հնարեց։ Ով հնարեց... Մի քանի քայլ առաջ անցանք։ Ցարսկի փողոցով դուրս եկավ որբերի գաճաճ և գունատ մի շարք, միատեսակ քայլ-վածքով, գլուխների մեծությամբ, հասակով և մանավանդ շորերով։ Մնացածը Չարենցը լրացրեց. Քո կարծիքով սրանց անունները ի՞նչ կլինի։ Ես մտածեցի. դե՝ որբեր են, մեկը Վարազդատ, մյուսը Տիգրան, երրորդը Սարգիս ...

— Տիգրան, Վարազդատ, Սարգիս ... Սխալվում ես ... բոլորի անունն էլ Կարապետ է... այ, 2, 4, 8, 10, 24, 32, երեսուներկուսն էլ Կարապետ են ... Եվ մանկական ուրախությամբ ծիծաղեց իր սրախոսու-թյան վրա։

Այսինքն, Գուրգեն, քեզ մի բան ասեմ,— խորհրդավոր կերպով ինձ հաղորդեց Չարենցը, երբ մենք արդեն բա-ժանվում էինք,– Հայաստանում բացի բոլշևիկներից բոլորն էլ Կարապետ են ... ցը... Կարապետս որբանոց գնաց։ Հայաստանին տեղեկացրի իմ հանդիպման մասին։ Նա լսեց խորին ուշադրությամբ, ու երբ ես նայեցի նրան, նա իր լարված դեմքով անչափ նման էր ...Կարապետի։ Հետո թիթեղե բաժակներով ու չամիչով թեյ խմեցինք և ես իմ բաժակում, թեյի հայելում, տեսա իմ կերպարանքը։ Կարապետից ոչ մի տարբերություն ... Ինչպե՞ս էր, չգիտեմ, բայց իմ և Նաիրու ամենօրյա գրական զրույցները, մեծ մասամբ փողոցում թափառելիս, հաճախ և շատ հաճախ կանգնում էին Չարենցի որբանոցի առաջ։ Չարենցը, միշտ անմիջական իր նկատողությունների և գրական զրույցների ջերմությամբ, համակում էր մեզ։ Չարենցը ռուսահայ այն գրագետներից է, որոնք իրենց գրական արշալույսին քաջ գիտեին արևմտահայ բա-նաստեղծներին։ Ծանոթ լինելը չպետք է հասկանալ բառա-ցիորեն։ Չարենցից առաջ շատերը ռուսահայ հասուն գրողներ եղել են Պոլսում, Փարիզում, արևմտահայ հեղինակների հետ( նրանք մի ժամանակ դեռ ապրում էին) մինչև անգամ աբսենդ են խմել, կաֆեներում են եղել, բայց չեն ճանաչել և չեն գնահատել նրանց ստեղծագործությունը ...Չարենցը ճանաչում էր դեռ այն օրերին

Մեծարենցից մինչև Թեքեյան, Սիամանթո, Վարուժան, Զոհրապ, Ալիշան ... Ցավն այն էր, որ անգիր գիտեր։ Սարսափով լսեցինք մենք, որ Չարենցը Վարուժանին չի սիրում ։ — Նա ինչ պոետ է որ... Ա յ... Սիամանթոն. Հուսահատորեն ու պանդխտորեն անտառը վերադարձա, իմ վախճանած բարեկամս համբուրելու համար։ — էդ բոլորը հեչ ... հիմի դուք, նաղդի ի՜նչ եք գրում ...Նաիրին կարդաց իրը . «Մի աղջիկ, մի անգամ, Մտավ շքեդ մի բուֆետ, Նայեցի ու անկամ Ես էլ մտա նրա հետ ... Նստեցի քիչ հեռու, Ամբոխի հետ, նրա դեմ. Ու նրա աչքերու Խրթին հուրը կը դիտեմ. Իբրև գին, գինիի, Գրավ դրի վերարկուս, Խմեցի, նայեցի Ու գլխիկոր ելա դուրս։

— Այ տղա, հիանալի սարքել ես,— անկեղծ հիացմունքով բացականչեց Չարենցը։ Նա իրին ոգևորվեց։ — Ես,— ասաց Նաիրին,— մի ուրիշ բան էլ ունեմ. «Ար-տիստին վրեժը»։ — Դե, ասա, լսենք։ Նտիրին արտասանեց իր ավյունով և պատանեկան ոգեվորությամբ լեցուն բանաստեղծությունը... «Արտիստին վրեժը», ահա նա, արձակի վերածված. հերոսը... սիրում է մի աղջկա, աղջիկը հերոսին չի սիրում։ Հերոսը գնում և դերասան է դառնում։ Աղջիկն իր ամուսնու հետ ներկա է լինում հերոսի դերասանական դեբյուտին։ Այդ օրը հերոսը խաղում է մի պիեսում, որի մեջ հերոսուհին թույն է տվել «տասը մարդու», նրան էլ է տալիս, «տասնմեկին», բայց հերոսը բեմի վրայից այնպես է քրքջում, որ իր սիրուհին (որն իր ամուսնու հետ ներկա է հերոսի բեմական դեբյուտին) թողնում է և փախչում։ Բանաստեղծության վերջին տողերը վերջանում են « Խալաստոյ» փամփուշտով Ամուսնացած սիրտդ այրի Իմ հմայքո՛վ պիտի այրի... Չարենցը դեղձ էր ուտում։ Մի րոպե ընդհատեց.

— Դու խաղո՞ւմ ես, Հայաստան ...

— Խաղում եմ, մեկ-մեկ ... Գուրգենն էլ է խաղում։ — Ինչ դերում ես հանդես եկել։ —« Խալաստոյ փամփուշտով», «Բաղդասար ախպար», «Բռնի ամուսնություն»...

— Դա ... Պարոնյանը մեծ երգիծաբան է ... Գուրգեն, դու ինչ ես գրում ... Ես տվի նրան մի տետր։ Անհամբեր և ջղային կարդաց, շուռ տվեց, էլի կարդաց, չհավանեց, անցավ, կրկնեց և մատը դրեց մեկի վրա.

— Այ, այս մեկը լավ է... Արտասանեց առաջին «տունը»։ Փռել եմ քո կապույտ նազանքների մուժում. Ինչ որ իզուր ու զուր ցրել եմ ու թողել Հին գյուղերի ճամփին, ճամփաների փոշում... Իսկ դու խաղացել ես,— հարցրեց Չարենցը, — Խաղացել եմ ... Ինչ ես խաղացել,— հարցրեց նա։ — Փաստաբան ... Ծիծաղեց և մռմռաց.

— Հին գյուղերի ճամփին, ճամփաների փոշում...

ՆՈՐԻՑ ՄԻ ՆՈՐ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ

Չարենցն ամուսնացել է։ Նրա կինը որբանոցում է աշ-խատում, Արփիկը։ Վեքիլյան փողոց։ Հիմա ավելի հեշտ Է Չարենցին շուտ-շուտ տեսնելը, Վեքիլյան փողոցը մոտ Էր։ Գնում ենք Հայաստանի հետ։ Չարենցը զբաղված է որ-բուհիներին շուրջպարի կոչելով։ Ոգևորվում է, ինքն էլ երգում, ինքն էլ է պարում, բայց ոչ երգել գիտե, ոչ պարել։ Գութանը մանի, մանի, Շեկ աղջիկ խաց կտանի, Ոտ մի քելա, տաս կայնի, Մարդու ախկըլ կը տանի ...

— Տղերք,— դառնում Է մեզ,— սպասեք, չգնաք, կբարձրանանք, կխոսենք։ — Դե հերիք, Չարենց,— քաշում Է Արփիկը,— գնանք..., — Լոյ, լոյ - լոյ- լո վայ լո ... Աններդաշնակ երգում Է Չարենցը,և մենք վեր ենք բարձրանում ։ — Տղերք, Գևորգ Աբովի անունը լսած կա՞ք։

Մենք բացասաբար գլուխներս շարժում ենք: — Պահ, հետաքրքիր պոետ է ... Նա գրքերի արանքից դուրս է քաշում մի բրոշյուր .

— Ահա.— «Միայն կինը» ... հետաքրքիր գրող է ... Անշուք բրոշյուր։ Հայաստանը կարդում է, տալիս է ինձ, Ես կարդում եմ, տալիս եմ Հայաստանին, բայց չգիտենք, ինչն է այստեղ հետաքրքիր։ Անմիտ թվացող կիցկտուր տողեր։ Երաժշտական լսողությունից զուրկ Չարենցր վերցնում է գրքույկը և կարդում է մի քանի բանաստեղծություն Գևորգ Աթովից) ամեն մի քառյակից հետո ստուգելով» — Հիանալի է, չէ՞... Եվ իսկապես հետաքրքիր էր. Ուր որ ծովը սիպ է, սիպ կարապ թևի պես, Ուր երկինքը բիլ է, բիլ քո աչքերի պես, Բիլ ծովից հարավ գաս, գորշավազ մի ափ կա, Հենց մի փոքր անցնում ես... ինչ -որ անտառ է...

Նու, «բիլ կարապ թևի պես», թե «սիպ քո աչքերի պես» այս քառյակը ես բերի մոտավորապես, բայց ազդեցությունը մեծ էր.

Գիշերները քո շուրթերը հալած բրոնզ են, Բրոնզե տապ,

Բրոնզե տապ են, բրոնզ, ե՜ռ֊ -կաթ են, Բրոնզ երկաթ։ Այս քառյակն էլ մոտավոր ճշտությամբ ... կլինեն վրի֊ պակներ ...

— Օրիգինալ գրող է,— եզրակացրեց Չարենցը, գրեթե բոլոր բանաստեղծությունները կարդալուց հետո։ — Օրիգինալ։ Ես և Նաիրին մյուս օրը բառարանը թերթեցինք։ Օրիգինալ— նշանակում է ինքնատիպ, ինքնուրույն։ Բրոնզե կաթ... ԽՈՐՀՐԴԱՅՆԱՑՈՒՄ

Գիշերը թոն էր, թաց էր... Վ. ՆՈ Ր Ե Ն Ց Հաստատվեց Հայաստանում խորհրդային իշխանություն։

Խառնակ օրերից մեկը։ Կարծեմ երրորդ, թե չորրորդ օրը։ Խորարծառի ակումբի առաջ հանդիպեցի Չարենցին։ Խորարծառի ակումբը հիմա չկա, նրա տեղում կանգնած է նորաշեն պետական բանկը։ Բայց ո՜վ չի հիշում Խորառծառի ակումբը, որը թվում է, որ հիմա էլ կանգնած է իր տեղում։ Չարենցը ...

Արտակարգ տարազով։ Աշնանային եղանակին՝ ձմեռային պալտոյով, քաղաքացիական շորերով ըստ ամենայնի» պալտոյի վրայից կախված պատենավոր մաուզերը։ — Ո՜ւր ես գնում, տեսա՞ր, ոնց գրավեցինք երկիրը, բա ա՞ս, էսենց է աշխհարքի բանը։ Քեֆը լավ էր։ — Դե, բարի գիշեր, —ասաց նա, չնայած որ ժամը 6-ն էր.— որբանո՜ց ես գնում. բարի գիշեր։ Լավ բաներ գրի, էն մեկը լավն էր, ճամփաների փոշում ... բարի գիշեր ... Հեռացավ։ Ես նայեցի Չարենցի հետևից։ Գնում էր գլխիկոր, մի ուսը բարձր, մյուսը ցած, մաուզերը կախած պալտոյի վրա. Բամբասանք չլինի, մաուզերի պատյանն էր միայն կախել, գուցե մաուզերը պահել էր ուրիշ տեղ, չկարողացա ստուգել։ — Ճամփաների փոշում ...Բարի գիշեր ...

35. ՊՈԿՎԱԾ ԷՋԵՐ ՀՈՒՇԱՏԵՏՐԻՑ

Ուռա՜, ուռա՜, ուռա՜....

— Ի՞նչ պատահեց, բարեկամ։

Ի՞նչ պատահեց, որբերն այսօր կո՜ւշտ են։ — Ո՛չ, ուռա՜, ուռա ։ —«Աշխատանք» թերթում առանց փչոցի մի հոդված կարդացիր ...

— Ոչ... այնուամենայնիվ, ուռա՜։ — Բանաստեղծ Ֆենիքսի ոտանավորների մեջ իմաստ գտար ուրեմն։ — Ո՛չ, բայց և այնպես՝ ուռա ։ — Կես ֆունտ շաքա՞ր առիր։ — Ո՛ չ, ո չ, ցարը գահընկեց եղավ։ — Մարդ Աստծո, այդպես ասա, ուռա , ուռա : Հասարակական –քաղաքական տեսակետից պիտի գրեմ, որ երեկ Հայաստանը հարցրել էր թեմականի ուսուցիչ պարոն Ստեփան Արազյանին, թե ի՞նչ է բոլշևիկների ծրագիրը, և պարոն Ստեփան Արազյանը պատասխանել էր, որ նրանց ծրագիրը շատ պարզ է, բայց շատ էլ բարդ է, որ նրանք ասում են. «ինչ որ քոնն է, իմն է, ինչ որ իմն է ...իմն է»։ — Ուրեմն ինչ–,որ քոնն է, իմն է, ինչ–որ իմն է, էն է լ իմն է։ — Այո։ — Էդ չեղավ,— ասում եմ ես: — Եղավ - չեղավ, էդպես է։ Հետո Հայաստանն այն կարծիքը հայտնեց, որ մեզ հարկավոր է մտնել մի որևէ կուսակցության աշակերտական միության մեջ, ուսումնասիրելու համար բոլոր կուսակցությունների ծրագրերը։

Անձնական տեսակետից պիտի ասեմ, որ տրամադրությունս լավ չէ։ Գրեցի մի բանաստեղծություն՝ Որբերը մրսում են, Որբերը տխուր են, Օ, նրանք դրսումն են, Սպասում են դեռ ...

Բանաստեղծ պարոն Ոստանիկը կարդաց, շատ հավա ֊ նեց, բայց նշեց, որ «Սպասում են դեռ.»–ից կարելի է անցանկալի եզրակացություններ հանել։ — Ի՞նչ եզրակացություններ,— հարցրեցի ես։ Նա վառեց «Խան-կեֆի» ծխախոտը, լուցկին նետեց որբանոցի պատշգամբից ներքև և ասաց.

— Շատ պարզ, «Սպասում են դեռ». պատասխանիր, ինչի՞ն են սպասում։ — ճաշին, նախաճաշին։ Պարոն Ոստանիկը ծիծաղեց։ — Քնելուն, զարթնելուն ... այո՞։ — Դիցուք թե։ — Իսկ ես այլ կերպ եմ հասկանում,— ասաց նա լուրջ դեմք ընդունելով,— որբերը մրսում են, նրանք դրսումն են, սպասում են դեո.... ես ընդգծում եմ— դեո... սպասում են դեռ հեղափոխությանը և այն ժամանակ ... մնացյալը հասկանալի է ...

այն ժամանակ նրանք այլևս չեն սպասի... կբարձրանան ու մեր հերը կանիծեն։ Ես շշմած մնացի իմ բանաստեղծության հեղափոխա-կան քաղաքական– սոցիալական ոգուց։ Այո՛, այո , հենց այդ է, որ կա, հենց այդ է, որ ես ուզել եմ ասել, նրանք, որբերը դրսումն են, մրսում են, սպասում են դեռ... հենց որ պայթի հեղափոխությունը ...: Ես Հայաստանին կարդացի և բացատրեցի իմ բանաստեղծության սոցիալական ոգու էությունը, բայց չգիտեմ ինչու, նա պարոն Ոստանիկի տեսակետը համարեց «եռունդա»... Այսպես թե այնպես, հարկավոր է տեսակետ ունենալ, քաղաքական այս կամ այն ուղղություն և ճանապարհ, իսկ մենք զուրկ ենք դրանցից։ Մի բան պարզ է,— մենք հակադաշնակցական ենք, ուրեմն, անկցի՛ դաշնակցությունը, մնացածը կպարզվի։ Երվանդ Ֆրանգյանը հայ փիլիսոփա։ Ես կարդացի նրա մի հոդվածը, բայց բան չհասկացա։ Ինչ է ընդհանրապես փիլիսոփայությունը։ Անցյալ օրը ես ասացի մեր պահեստապետին, որ եթե որբերին հատկացված պարենամթերքը նույնությամբ հասներ որբերին, որբերը քաղցած չէին լինի։ Նա ինձ ասաց,— դու լավ կլինի, որ փիլիսոփայություն չանես։ — Ուրեմն ես փիլիսոփայությո՞ւն արի,— հարցրի ես ուրախացած։— Այո,— պատասխանեց նա։

Հետո պոլսական մի տարեցույցում կարդացի, որ փիլիսոփա բառը կազմված է «ֆիլո» — իմաստ և «սոֆիա» — սեր բառերից։ Իմաստասեր,— ահա ուրեմն փիլիսոփայի հայերեն թարգմանությունը։ Ես էլ եմ իմաստություն սիրում և պիտի աշխատեմ իմաստուն լինել։ Ուրեմն .... Ուրեմն, ես էլ փիլիսոփա եմ։ Պետք է ստուգել այս պարագան ։ Պետք է փնտրել, գտնել այդ պարոն Երվանդ Ֆրանգյանին և հարցնել,— ես փիլիսոփա՞ եմ։ Իսկ այդ Զարիկը ափաշկարա կերպով ծուռ աչքեր ունի, փոքրիկ քիթ և ոչ մի բանով աչքի ընկնող կազմվածք։ Մի անգամ ես Հայաստանին ներկայացրի Զարիկին, ինչպես նա կա։ Նա լսեց ինձ զարմացած, անկեղծ ցավակցությամբ և ասաց.

— Ահա թե ինչ, բարեկամ, դու կույր ես. «Ա՛խ»,— գրված է մի թերթիկի վրա և դրված բազում կախման կետեր. Պահեստապետ Ցոլակը ժպտում է, իսկ խաղին մասնակցողները քահ-քահ ծիծաղում ։ Տեղից պոկվում է պառաված օրիորդ Անգինը և թաշկինակն աչքերին սեղմած դուրս թռչում։ Տիրում է լռություն։ Ահա թե ինչ է սերը։ «Սերը թվաբանություն է չորս գործողությամբ,— գրում է Լիանա Բոռոզանյանը,— հիմ արություն՝ գումարած դա-տարկություն, հանած ողջախոհություն, բազմապատկված անբովանդակությամբ և անկայունությամբ— արդյունքը բաժանված անհաշող բանաստեղծություններ գրողների վրա»։

— Ես ետ եմ վերցնում իմ գրածը, ես սխալվել եմ,— հայտարարում է Հրանտը,— ըստ երևույթին ազդված օրիորդ Անգինի արցունքներից։ «Սերը էսադ մե, որուն կմասնակցեն երկու հոգի, Աչս խաղին մեջ տանող չկա, երկուսն ալ կտարվին. Տանողը - երրորդն է, որը կխառնվի խաղին, երբ խաղը... վերջացած է»։ Բարձրացավ ծիծաղ և աղմուկ։ Սրա հեղինակը կարող է մրցանակը տանել։ Ներս մտավ պարոն Ոստանիկը, և խաղն ընդհատվեց։ Պարոն Ոստանիկը հայտնեց, որ որբանոցում խմորումներ կան։ Իսկ այդ Զարիկը ափաշկարա կերպով ծուռ աչքեր ունի, փոքրիկ քիթ և ոչ մի բանով աչքի ընկնող կազմվածք։ Մի անգամ ես Հայաստանին ներկայացրի Զարիկին, ինչպես նա կա։ Նա լսեց ինձ զարմացած, անկեղծ ցավակցությամբ և ասաց.

— Ահա թե ինչ, բարեկամ, դու կույր ես. «Ա՛խ»,— գրված է մի թերթիկի վրա և դրված բազում կախման կետեր. Պահեստապետ Ցոլակը ժպտում է, իսկ խաղին մասնակցողները քահ-քահ ծիծաղում ։ Տեղից պոկվում է պառաված օրիորդ Անգինը և թաշկինակն աչքերին սեղմած դուրս թռչում։ Տիրում է լռություն։ Ահա թե ինչ է սերը։ «Սերը թվաբանություն է չորս գործողությամբ,— գրում է Լիանա Բոռոզանյանը,— հիմ արություն՝ գումարած դա-տարկություն, հանած ողջախոհություն, բազմապատկված անբովանդակությամբ և անկայունությամբ— արդյունքը բաժանված անհաշող բանաստեղծություններ գրողների վրա»։

— Ես ետ եմ վերցնում իմ գրածը, ես սխալվել եմ,— հայտարարում է Հրանտը,— ըստ երևույթին ազդված օրիորդ Անգինի արցունքներից։ «Սերը էսադ մե, որուն կմասնակցեն երկու հոգի, Աչս խաղին մեջ տանող չկա, երկուսն ալ կտարվին. Տանողը - երրորդն է, որը կխառնվի խաղին, երբ խաղը... վերջացած է»։ Բարձրացավ ծիծաղ և աղմուկ։ Սրա հեղինակը կարող է մրցանակը տանել։ Ներս մտավ պարոն Ոստանիկը, և խաղն ընդհատվեց։ Պարոն Ոստանիկը հայտնեց, որ որբանոցում խմորումներ կան։ Կարդացի գրքեր Շոպենհաուերի, Նիցչեի և Վահան Տերյանի մասին։ Պարզ է, որ Տերյանը բոլորից մեծ է։ Այսօր ես և Հայաստանը, ըստ մեր սովորության, իջանք Զանգվի ձորը, նստեցինք մեր սիրած ակացիայի տակ, խո-սեցինք բանաստեղծության, բանաստեղծների և մեր ապա-գայի մասին։ Ի՞նչ պիտի դառնանք ապագայում ։ Եվ որոշեցինք դառնալ պոետ, գյուղատնտեսության հետ և բնության մեջ լինելու համար։ Հետո սկսեցինք ձանձրանալ։ — Եկ միասին մի բանաստեղծություն գրենք... Կարելի է երկուսով մի բանաստեղծության գրել։ — Եթե երկու հոգով կարելի է ձանձրանալ, ինչո՞ւ երկու հոգով չի կարելի բանաստեղծություն գրել,— պատասխանեց Հայաստանը հորանջելով։ — Ուրեմն, ինչի՞ մասին։

- Հենց ձանձրույթի մասին։ Գրիր մի տող դու, մի տող ես... Ու դուրս եկավ ահա այս բանաստեղծությունը։ Ձանձրույթի երդերից

Գետափին ձանձրացել ենք. Նստել ես ու դու, Խոսում ենք ու ձանձրույթով Լսում մեկ֊մեկու.

Մեր գլխին ձանձրանում է Ծաղկած աքասցին, Ու խորհում նուրբ խոհերով Ձանձրույթի մասին։

Ձանձրույթն է ծանր նստել Ծույլ ու թանձր ալիք ։ Ձանձրույթ է երեկ, այսօր, Ձանձրույթ է գալիք, Ձանձրույթ է հիշել ձանձրույթ, Ձանձրալի ու սին,

Ձանձրույթ է և մոռանալ Ձանձրույթի մասին...

Այս է այսօրվա վաստակը և կարծեմ բավականին տխուր և ձանձրալի վաստակ է, հե՞:

Իսկ խմորումն այն է, որ Ռոստովից երկրորդ ննջարա֊ նում հայտնվեց մի Տիգրան Շենիկյան, որն իր ասելով ինքը սասունցի է, գաղթել է Երևան, Թիֆլիս, Վլադիկավկազ, Ռոստով... իսկ Ռոստովում թերթավաճառ է եղել։ Այս ի՞նչ խմորում է որ... Բայց նա պատմում է, թե ինչպես Կարմիր Բանակը մտավ Ռոստով: ֊ էկան ու էկան ու էկան, էկան... ձիավոր, ոտավոր, սրապոպոզ գլխարկով, գլխարկների վրա կարմիր, էկան... զինվորներից հետո թոփ ու պուլիմյոտ ու էկան ու էկան... Այս է խմորումը։ Չէ, դու ասա,— միջամտում է Վահրամ Շառոյանը,— Կարմիր Բանակը ում բանակն է։ — Բոլշևիկների։ Բոլշևիկների մեծը ով է,— նորից հարցնում է Վահրամը ու ժպտում։ —Նա մի աչքով կույր է, իսկ կույր աչքը միշտ ծածկված է վիրակապով։

Լենին,— պատասխանում է Տիգրանը և շարունակում,— էկան ու էկան ու էկան...

— Իսկ ի՜նչ է բոլշևիկների ծրագիրը,— ընդհատում է նորից Վահրամը։ Երևում է, որ նա գիտե իր հարցերի ճիշտ պատասխանը և հարցաքննում է Տիգրանին։ — Ինչ որ քոնն է, իմն է, ինչ որ իմն է, իմն է,— ասում եմ ես։ — Սուտ է,— բարկանում է Վահրամը։ — Քաղաքի բոլոր շենքերի պատերի վրա գրված էր ռուսերեն լեզվով. «Ամբողջ իշխանությունը Սովետներին», «Կեցցե բանվորների և գյուղացիների իշխանությունը»,—

հիշում է

Տիգրանը։ — Այդպես,— ասում է Վահրամը թեթևացած։ Բայց ահա որբանոցի դարբասից հռնդալով բակ է մտնում մի ավտո, որի փայլը վաղուց է կորել։ Ավտոյում, ղեկի մոտ, նստած է ամերիկուհի միսս Շեյնը, իսկ նրա կողքին` Վանիկ Այազյանը։ Վերջինս կրում է անգլիական սպայի տարազ, գեղեցկադեմ է նա, կապույտք հանդուգն աչքերով, հազիվ քսան տարեկան։ Նա դուրս է թռչում ավտոյից և օգնում է միսս Շեյնին իջնելու։ Ամերիկուհին նույնպես կրում է սպայական տարազ։ Ակնոցավոր է, ճերմակ, անարյուն դեմքով և կարճ խուզած մազերով։ Նա հենվում է Վանիկ Այազյանի ուսին և զույգ, փոքրիկ ոտներով ցատկում է ավտոից վար։ Այո, այն ինչ պատահեց երեկ, իսկական խմորում էր։ Սկսվեց նրանից, որ Վանիկ Այազյանի կարգադրությամբ որբերը

հավաքվեցին որբանոցի ընդարձակ բակում, իսկ պատշգամբում հավաքվեց որբանոցի վարչակազմը։ Այնտեղ էր պարոն Արշակը, նրա օգնական պարոն Ոստանիկը. պարոն Սուրենը, դաստիարակչուհիներ, դաստիարակներ։ Շքախմբի կենտրոնում կանգնել էին միսս Շեյնն ու Վանիկ Այազյանը։ Վերջինս մի ճառ արտասանեց և զարգացրեց այն միտքը, որ մոմենտը լուրջ է և որ նկատվում է որբերի մեջ վտանգավոր խմորումներ, և որ քաղաքականությունը և քա-ղաքականությամբ զբաղվող մարդիկ որբանոցում գործ չունեն։ — Որբանոցի կառավարիչը դաշնակցական է, հեռացնել նրան,— լսվեց որբերի բազմության միջից Վահրամ Շառոյանի ձայնը։ — Օգնականը նույնպես,— հաստատեց Միսաք Աթայանը։ Բարձրացավ անասելի աղմուկ և աղաղակ։ Միսս Շեյնը անգլերեն ինչ-որ ծղրտաց և վազեց գրասենյակ։ Շքախումբը հետևեց նրան։ Որբերը թեր և դեմ վիճելով ցրվեցին այս ու այն կողմ, բայց խմորումը չվերջացավ։ Կես ժամ հետո նորից հնչեց զանգը, և նորից հավաքվեցին որբերը։ Շքախումբը պատշգամբ դուրս եկավ։ Այս անգամ խոսեց կառավարիչ պարոն Արշակը։ Նա ասաց, որ հայրենիքը վտանգի մեջ է, որ Զանգիբասարում և Բոյուք-Վեդիում թուրքերն ապստամբել են և որ հարկավոր է նրանց ճնշել և որ որբերից քսանհինգ հոգի, Վանիկ Այազյանի գլխավորությամբ, ճակատ պիտի մեկնեն։

Հետո կարդաց ցուցակը։ Դժվար չէր նկատել, որ ցուցակը նոր էր կազմված և ցուցակի մեջ մտել էին «բոլոր անբարեհույս տարրերը»։ Այսօր առավոտյան պարզվեց, որ ցուցակում նշված քսանհինգ որբերից տասն երեքը փախել են պետական որբանոց։ Ըստ երևույթին այնտեղ քաղաքականությունը և սոցիոլոգիան ազատ են ... Ջանփոլադյանի թատրոնում Զարիֆյան– Աբելյան թատերախումբը ներկայացումներ է տալիս։ Հայաստանի և Գառնիկի հետ եղանք «Շլյուկ և Եահու», «Շեռլոկ-Հոմս» և ուրիշ ներկայացումներին։ Այստեղ էր նաև Վարդանը։ Զարիֆլանը և Աբելյանը իրենք իրենց գերազանցեցին։ Խաղում էր նաև մի երիտասարդ դերասան, որն ապագա է խոստանում։ Դա Ավետ Ավետիսյանն էր, Վարդանը նրա անունը դրեց «հուզվող տղան»։ Հետո Վարդանն ու Հայաստանը որոշեցին դերասան դառնալ, Ես Հայաստանին հիշեցրի մեր որոշումը՝ բանաստեղծ -գյուղատնտես դառնալու մասին, նա ինձ հան- գըստացրեց, ասելով, որ դերասան դառնալը ժամանակավոր բնույթ ունի իր սիրային գործերը կարգի բերելու համար, որից հետո մեր որոշումը որոշում է։ Հայաստանի և Գառնիկի հետ մտանք Ռամկավար աշա-կերտական միության մեջ։ Այս կուսակցության ղեկավարներն են պարոն Արտակ Դարբինյանը և Մանվել Մալոյանը։ Երկուսն էլ կատաղի հակադաշնակցականներ են։ «Հայաստանի ձայն» թերթում պարոն Արտակը դաշնակցականների դեմ մի սարսափելի հոդված տպեց հոդվածը վերջանում էր այսպես.

«Դուք, սրիկա մաուզերիստներ, դուք հին և նոր օրերի լրբացած ենիչերիներ»։ Այս խոսքերը մեր սոցիալական կարծիքներին համա-կարծիք են։ Ռամկավար աշակերտական միության անդամ լինելը ինձ և Հայաստանի համար հարմար է նաև այն տեսակետից, որ ռամկավարների «Հայրենիք» տպարանը երկրորդ որբանոցից տասնհինգ քայլի վրա է։ Մենք հաճախ գնում ենք տպարան, Սիրարփուն և Զարիկին տեսնելու հույսով։ Արտասահմանից Երևան ժամանեց արևմտահայ բանաստեղծ Վահան Թեքեյանը։ Հիշում եմ նրա մասին գրված երկու տողը, տպված պոլսական տարեցույցներից մեկում. Վահան Թեքեյան, բանաստեղծոլթյան մեջ թեք է ան... «Թեք»– նշանակում է մի հատիկ, երկրորդը չունեցող։ Ես հիշեցի նրա «Հանըմ»֊ը։

... Կերթա հանըմը այսպես հորիզոնե հորիզոն, Մթնցնելով ոսկեղջյուրն ու դյութելով երեկոն, Պոլսո ոգին խուսափուկ, անքննելի՜, սխրալի՜...

Ախ,այս «սխրալի» բառը։ Ինչ հիանալի, տեղին է գործածված։ «Հայաստանի ձայն» թերթում լույս տեսավ իմ մի բանաստեղծությունը «Այգեկութ» խորագրով և մակագրված,

«Բարեկամիս՝ Վահան Թեքեյանին»։ Ոմանք գտնում էին, որ սա իմ կողմից աններելի հանդգնություն է... Բայց եղածը եղած է։ Նորքի ձորում բացօթյա ճաշասեղան կազմակերպվեց ի պատիվ Վահան Թեքեյանի։ Այնտեղ էին նաև Սիրարփին ու Զարիկը։ Անհերքելի փաստով հերքվեց այն մեղադրանքը, որ ես անտակտ եմ եղել մակագրելով բանաստեղծությունս՝ «Բարեկամիս՝ Վահան Թեքեյանին»։ Երբ «բարեկամս» ինձ տեսավ, ժպտաց ու ասաց.

— Բարև բանաստեղծ բարեկամիս։ Եվ բոլորը ծիծաղեցին։ Ինչո՞ւ ծիծաղեցին, չհասկացա։ Այնուհետև ես հեռացա զվարճացող խմբից, նստեցի մի թմբի վրա և սկսեցի թախծել, աչքի տակով հետևելով Սիրարփուն։ Նա խոսում և ծիծաղում է պարոն Օգսեն Սարյանի, պարոն Մանվել Մալոյանի, Վահրամ Բեզեզյանի հետ, նորից ծիծաղում է բարձր ու հնչուն ծիծաղով և բոլոր նշաններից երևում է, որ ես գոյություն չունեմ նրա համար։ Տեր Աստված, որքան դժբախտ եմ ես։ Ահա նա նորից ծիծաղում է։ « Սխրալի՜ »,— հիշում եմ ես և նայում եմ Թեքեյանին: Եվ մտածել, որ այս մարդը, որ ահա վերցրեց հաց ու պանիր և սկսեց ուտել, ահա այս մարդը նստել ու գրել է «Հանըմ»– ը կամ «Հայ լեզու, քեզ կսիրեմ մրգաստանի մը նման» չքնաղ բանաստեղծությունները... Եթե Սիրարփին ինձ սիրեր, երևի ես էլ այնպիսի ուժեղ բաներ կգրեի... կամ գուցե ընդհակառակը, եթե ես նման լավ բաներ գրեի, այն ժամանակ գուցե Սիրարփին ինձ սիրեր... Ու ես հաստատ

կերպով ահա որոշում եմ դառնալ մեծ, այնքան մեծ բանաստեղծ, որ Սիրարփին, ստեղծված դրությունից դուրս գալու համար, միայն մի ելք ունենա,— սիրել ինձ... Պարզվեց, որ Վանիկ Այազյանը տասներկու հոգով Զանգիբասար մեկնեց և այնտեղ բոլորը ցրվեցին։ Բոլորը վերադարձան և պատմեցին, որ Վանիկ Այազյանը զբաղվել է թալանով, չվերադարձավ Վահրամ Շառոյանը: Վերադարձողները հավատացնում են, որ Վահրամին սպանել է Վանիկ Այազյանը։ Սա սարսափելի է։ Չգիտեմ ինչ մտածեմ։ Հայաստանի հետ եղանք «տպարանում. Այնտեղ հանդիպեցինք ֆուտուրիստ Կարա-Դարվիշին, Գրաշա-րապետ Եղիազար Կաբուզյանը մեզ ցույց տվեց իր գրաշար եղբորը Վահրամին, և ասաց, որ նա էլ բանաստեղծություններ է գրում: Ես նախանձեցի նրան, որ նա կարող է գրել և շարել իր գրածը: Ես ուզեցի Հայաստանին ասել, որ լավ կլինի եթե դառնանք գրաշարբանաստեղծ, փոխանակ գյուղատնտես բանաստեղծի, բայց մտածեցի, որ այդ դեպքում կկտրվենք բնությունից. Իսկ առանց բնության բանաստեղծ չի լինի: Հետո լսեցինք, որ Կարա - Դարվիշը մի նոր անբեղ - անմորուք ֆուտուրիստ է գտել Երևանում, դա ոչ այլ ոք է, եթե ոչ Լեմվել Մարությանը: Ասում են, որ նա մի

դասախոսություն է

տվել Շիրվանզադեի մասին և շատ բարկացել է, որ Շիրվանզադեն ֆուտուրիստ չէ։

Պարոն Արշակր ամեն օր գրություններ է կպցնում որբանոցի պատշգամբի պատին, որոնք նկարագրում են բոլշևիկների գազանությունները Ռուսաստանում և Ռուսաստանում տիրող սովի մասին։ Այսօր այդ թերթիկների տակ մեկը կարմիր մատիտով, մեծ-մեծ տառերով գրել է,— «Սուտ է»։ Իսկ պարոն Ոստանիկը հայտարարեց, որ խմորումները շարունակվում են։ Անդրանիկը հայտարարեց, որ ներկա Հայաստանի կեսը հիվանդանոց է, կեսը գերեզմանոց։ Իմ կարծիքով այս բաժանումը կարոտ է մասնակի փոփոխության և ճշտման։ Հարց,— գոյություն ունեցող մինիստրները ո՜ր բաժնումն են, հիվանդանոցո՞ւմ, թե՞ գերեզմանոցում. և ոչ միայն մինիստրները, նրանց հետ նաև նրանց տեղակալներն ու ընտանիքները, զոքանչ - խնամիները, այնուհետև խմբապետներն ու լիազորները, էմիսարները, կոմիսարները, քյոխվաներն ու քահանաները, վաճառականները, առևտրականները, Գյունազարյանը և Աֆրիկյանը, Խորեն եպիսկոպոսը,— սրանք, իհարկե, ոչ հիվանդանոցումն են, ոչ գերեզմանատանը։ Ապա որտեղ են։ Պետք է հարցնել «Հառաջ» թերթի կամ «Աշխատանք» -ի խմբագիր Հմ. Մանուկյանին, հանձնարարելով, որ վերջինս մի խմբագրական գրի մոտավորապես այս վերնագրով,—

«Ինչ

կանցնի և կդառնա հիվանդսւնոցեն ու գերեցզմանոցեն դուրս»։ Մեր որբանոցի որբերից մեկն է ի ծնե կույր Մարգար Պետրոսյանը։

Ապրում է Մարգարը խավարի մեջ և չի տեսել ոչինչ ոչ արև, ո՛չ լուսին, ոչ ծաղիկներ, ոչ իր մոր դեմքը, ոչ երկինք, ոչ գետին, ոչի՛նչ, ոչինչ չի տեսել Մարգարը, մի ճանճ, մի ասեղ անգամ չի տեսել։ Ես այսօր փակեցի աչքերս և մտածեցի, որ մինչև մահս այսպես պիտի մնամ և արագ բացի աչքերս, որովհետև ինձ թվաց, որ կարող եմ խելագարվել; Եվ երբ բացի աչքերս, իմ դեմ կանգնել էր Մարգարը։ Նա մի քանի քայլի վրա կանգնեց, զգալով, որ դեմը մարդ կա. հետո նա պարզեց իր երկու ձեռները, շոշափեց ուսերս, հետո դեմքս և ժպտաց իր բարի և անլույս ժպիտով.

— Գուրգեն ։ Նա ինձ ճանաչում է առանց դժվարության, որովհետև մենք վաղուցվա ծանոթներ ենք։ Մենք դեռ Վանից... Նորաշեն դպրոցում դասընկերներ ենք եղել։ -- Ինչպե՞ս ես, Մարգար,— հարցնում եմ ես։ ֊ Լա՜վ,— ժպտում է նա,— Գարուն է ...գարունը լավ է։ — Ի՞նչ տարբերություն,— ասում եմ ես,— գարուն, ձմեռ ...— Եվ որպեսզի նա չմտածի, որ ես ակնարկում եմ նրա կուրությունը, ավելացնում եմ,— որբերի համար բոլոր եղանակներն էլ մեկ են։ — Ոչ։— ասում է Մարգարը,— և՛ որբերի, և՛ կույրերի համար գարունը լավ է... մարդիկ մեր մասին ասում են «կույրի համար այստեղ թե Բաղդադ, մեկ հաշիվ է», բայց սխալ է...

— Մարգար, Երևա՞նն է գեղեցիկ, թե՞ Վանը,— հացնում եմ ես։

— Վանը... իհարկե, Վանը։ Դու չգիտե՞ս, որ հարցնում ես։ — Ինչո՞վ, ինչո՞վ,— հետապնդում եմ ես. Ինչո՞վ ...— նա լռում է, հանում է գրպանից թաշկինակի նման մի բան, շփում է աչքերը և ըստ երևույթին մտածում է։ Վանը... գեղեցիկ է,— մրմնջում է նա։ Տիրում է լռություն։ Լսվում է միայն խոհանոցի կտուրին նստած ճնճղուկների ճռվողյունը։ — Վանի ճնճղուկների ձայնն ավելի ուրախ էր։ Երևի այստեղի ճնճղուկներն էլ մեզ նման անոթի են։ Հետո գար-նան հովը... ավելի քաղցր էր։ Մանավանդ երբ ծովից էր փչում։ Տեսնողները չէին լսում գուցե, բայց ես գիշեր - ցերեկ լսում էի ծովի խշշոցը։ Մանավանդ գիշերները։ Հետո այստեղ ծաղիկ չկա, ես չեմ տեսել...

— Դու չե՞ ս տեսել։ — Այո, Վանում մինչև անգամ փողոցներում ես զգում էի ծաղիկների բուրմունքը ... իսկ այստեղ... ասենք որբանոցում ի՞նչ ծաղիկ... Չգիտեմ, այս երկրռւմ, Երևանում ծաղիկ կա՞...

— Ոչ, Մարգար,— ասում եմ ես տխրությամբ,— այս երկրռւմ հիմա ծաղիկ չկա ... Լռություն ։ — Հետո, այնտեղի արևը... ավելի լավն էր, ավելի ուրախ, չէ՞, այդպես չէ՞...

— Իսկ աստղե՞րը, լուսի՞ն ը,— հարցնում եմ ես։ — Չգիտեմ,— մռայլվում է Մարգարը,— ինչ-որ չգի՞տեմ, չգիտեմ։

Լռություն։ — Մայրիկիդ հիշո՞ւմ ես, Մարգար,— հարցնում եմ ես: Նրա դեմքը լուսավորվում է։ Հիշո՞ւմ ես նրան, տեսնում եմ, տեսնում եմ ամեն օր։ Այ, եղբորս՝Ավետիսին, քեզ, բոլորիդ չեմ տեսնում, բայց մորս... տեսնում եմ։ Չե ս տեսնում,— ասում եմ ես,— ուժեղ կերպով զգում ես, հիշում... Տեսնում եմ,— նեղսրտում է Մարգարը,— դու չես հասկանում... այ, եթե հիմա նա երևար այս բակում կամ մտներ որբանոց, ես նրան կտեսնեի, այո ,— պն՞դում է նա,— ես նրան կտեսնեի ... ես քեզ նման չեմ տեսնում, դու էլ ինձ նման չես տեսնում... Ես մորս ամեն օր տեսնում եմ...

— Հիշում ես,— այս անգամ համառում եմ ես,— ուժեղ կերպով զգում և հիշում ես։ Զգալ... հիշել... հիշել...— կրկնում է նա դժգոհ,— այդ այն չէ... ես տեսնում եմ, տեսնում եմ նրան։ Լռում է նա, լռում եմ ես։ ֊ Դե ասա,— լռությունը խզում եմ ես,— մայրիկիդ աչքերն ի՞նչ գույն ունեն։ Մարգարի դիմագծերը լարվում են, ջղաձգվում։ Նա ջանք է թափում պատասխանել, նա հիմա կասի իր մոր աչքերի գույնը և կզինաթափի ինձ։ Դրա փոխարեն նա լալիս է, լալիս չոր, անարցունք, հեկեկանքով։

— Այդպիսի հարցեր մի տա... մենք իրար չենք հասկա - նա... ես... ես մորս տեսնում եմ... Եվ այսպես, սույն թվի հունվարի 23-ին, ժամը 12 անց 15 րոպեին լորդ Քերզոնը «դե ֆաքթո» ճանաչեց Հայաստանին։ Հայտնի բան է, որ երբ երկու հոգի իրար ճանաչում են, հանդիպելիս բարևում են։ Հայտնի չէ, թե լորդ Քերզոնը որտե՞ղ պիտի հանդիպի Հայաստանին, բայց եթե հանդիպի, ինչպե՞ս պիտի բարևի, հոնքերի շարժումո՞վ պիտի բարևի, թե՞ գլխարկը պիտի հանի երկյուղածությամբ և պատկառանքով, ձեռքը պիտի սեղմի, Թե , որ ավելի հնարավոր է, զարմացած տեսք պիտի ընդունի և ասի.

— Ներեցեք, չեմ հիշում...

— Բայց դուք ինձ ճանաչել եք,— պիտի քրթմնջա Հայաստանը։ Դուք ով եք,— պիտի հարցնի նորին բրիտանական գերազանցությունը՝ լորդ Քերզոնը։ Ես Հայաստանն եմ,— պիտի պատասխանե Հայաս-տանը, քիթը սրբելով։ Ա ,— պիտի հիշի լորդը,— ես քեզ «դե ֆսւքթո» եմ ճանաչել, բայց այս ճանաչումը չի պարտադրում անպայման բարևել։ Իսկ երբ պիտի բարևեք,— պիտի բողոքե Հայաստանը։ - Երբ ճանաչեմ նաև «Դե յուրե»։ — Իսկ երբ պիտի այդ ասածիդ պես ճանաչես... Շատ երկարացրիր,— պիտի բարկանա Քերզոնը և մտնի մոտիկ ճաշարանը մի կտոր տապակած Նոր Զելանդիա կլլելու համար։

Մեծ աղմուկ բարձրացրեց մեր նախկին սիրված դաս-տիարակ և բանաստեղծ Օգսեն Սարյանի մի արձակ բանաստեղծությունը, որը կրում է շնչասպառ սիրային բնույթ։ — «Դուն եկար և այլևս չես երթար ...»— սկսվում է այսպես և վերջանում է՝ «Եվ պետք է լռությունը ըլլա նախերգանքը սիրո»։ Այս պնդումը շատ խախուտ է, որովհետև հայտնի է, որ պարոն Օգսենը սիրում է որբուհի Մարթա Մուրադյանին անփոխադարձ, անհույս սիրով։ Ճիշտ է, պարոն Օգսենի բանաստեղծության տակ տպված է նաև Մարթայի բանաստեղծությունը, որը վերջանում է «Ու թևերուդ մեջ հանգիստ հանգչեի» տողով, բայց հայտնի չէ, խոսքը վերաբերում է Օգսենի , թե մի ուրիշի թևերին: Մինչև անգամ շատ հնարավոր է, որ պարոն Օգսենի սիրո նախերգանքը «լռությունը ըլլա», բայց շատ հնարավոր է նաև, որ այս սիրո վերջաբանը խիստ աղմկոտ լինի։ «Հառաջ» թերթում տպվեց ինչ-որ Նայիրյանի հոդվածը ներկա գրականության մասին, որի մեջ նշված են միայն դաշնակցական Պառնասի և նրան մոտ քրմերի անունները։ «Հայաստանի ձայն» ի էջերում հանդես եկավ 0. Սարյանը և բողոքեց այս անաչառության դեմ։ «Ինչո՞ւ չի հիշատակված Թոթովենցի, ԼեռԿամսարի, Վշտունու, Պահարեի, Մահարու անունները»,— ցասումով աղաղակում էր 0. Սարյանը Գ. Նայիրյանի երեսն ի վեր։ Ի՞նչ տպավորություն պիտի թողնի Սիրարփու վրա այս փաստը, երբ կարդա իմ անունը գրողների շարքում։ Միթե չպիտի խոնարհի նա իր գեղեցիկ գլուխն իմ փառքի առաջ։ Ըստ երևույթին

իմ սիրո մեջ ոչ թե «լռությունը պիտի ըլլա նախերգանքը սիրո», ինչպես 0. Սարյանի մոտ, այլ մեծ ղալ ֊ մաղալը,,, Չէ, ես դժբախտ եմ։

«Փակեցինք դուռներ, փեղկերն ալ բոլոր , Հոգիս չի սիրեր այսօր ոչ ոքի...»: Մայիսի մեկին մայրաքաղաքում տեղի ունեցան ցույցեր, միտինգներ։ Մասնակցում են բոլոր կուսակցությունները գրեթե։ Դաշնակցականներն էլ հրապարակ եկան բանվորական լոզունգներով։ Վարդանն ասում է, որ Աղասու կարծիքով այդ բոլորը կեղծիք է և սուտ։ Դաշնակցականները ոչ մի կապ չունեն բանվոր դասակարգի հետ։ Բանվորության և գյուղացիության միակ կուսակցությունը բոլշևիկների կուսակցությունն է, որը Հայաստանում Սպարտակյան շարժում է կոչվում։ Մայիսի մեկին ճառով հանդես եկավ Տեր Սիմոնյանը, որը հայտարարեց, որ Հայաստանի խորհրդայնացումն անխուսափելի է։ Դաշնակցականներն ու ռամկավարները չափազանց բարկացած են։ Նույն Վարդանի ասելով, Կոնդում, ինչ-որ տեղ գոյու-թյուն ունի Սպարտակյան գաղտնի տպարան, այո, որը գործում է գիշերները։ Իսկ ցերեկները տպագրական գորժիքը, տառերն իջեցնում են ներքնատանը փորված հորի մեջ, իսկ հորի բերանը ծածկում են թիթեղի կափարիչով։ Թիթեղի կափարիչի վրա մոխիր են լցնում և կրակ են վառում։ Մի ծերունի նստած է կրակի մոտ ու շուռումուռ

է տալիս կրակը։ Մի քանի անգամ միլիցիան Ներքին Գործերի մինիստրության ցուցմունքով խուղարկել է այդ տունն ու ներքնահարկը և ոչինչ չի գտել: — Լավ, ինչ են տպում նրանք,— հարցնում եմ ես,— թերթե՞ ր։ — Ոչ, թռուցիկներ,— շշնջում է նա,— Աղասին իր ընկերներով նույնպես թաքնված է։ Կառավարությունը նրանց փնտրում է։ Այս ամենը չափազանց հետաքրքիր է և խորհրդավոր։ Թերթում լույս տեսավ մի հայտարարություն, որը ծա- նուցում է, որ միլիցիան մի անտեր եզ է գտել Աբովյան փո- ղոցի վրա և ձերբակալել։ Կորցնողին խնդրվում է անցնել միլիցիատուն ։ Պառլամենտը իրարանցման մեջ է։ Երեկ երեկոյ ան նիստում ըստ ցուցակի կատարվել է պառլամենտի անդամների խիստ ստուգում։ Ստուգման արդյունքները դեռ հայտնի չեն։

36. ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ՄԻՖ ԿԱՄ ԱՊԱԳԱ ՊԱՏՄԱԲԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ՀՈՒՄ ՆՅՈԻԹԵՐ 1

Ուռա ...— լսվեցին շարքերից մի քանի խռպոտ և դժվար բացականչություններ,— ուռա ,— արձագանքեցին վարի շարքերն ավելի նոսր,— ուռա ,— խզզաց նիհար մի զինվոր, շարքի ամենավերջինը, ու տիրեց լռություն։

Իսկ ինչ վերաբերում է...— Եվ օրվա ճառախոս պա-րոն Դաշունին շարունակեց իր ճառը։ Էր առավոտ։ Գունատ արևը լուսավորում էր Արարատյան հանրապետության մայրաքաղաքի տանիքները, մայթերը, հեռագրասյուները, խունացած ցուցա - փեղկերն ու ցուցա¬նակները։ Գարնանային հովը խաղում էր փողոցներում և չարաճճի մանկան պես հարթություն էր

փնտրում շարունակելու համար իր խաղը,

բայց հուսահատ քարուքանդ փողոցներից ու խորդուբորդ մայթերից նա սլանում էր քաղաքից դուրս, Կամ, ով գիտի, իջնում Խորում - Բուլաղ - տանելով իր հետ պետական֊ քաղաքական ազգային կարևորագույն լուրեր, որոնց ունկնդիր, Խորում Բուլաղի ծառերը,— ութսուն տոկոսով թթենի,— օրորվեին պիտի ու զարմանքով խարխափեին սվսվային,— ահա թե ինչ, ահա թե ինչ... Պարոն Դաշունին անցավ եզրակացություններին. հայ ժողովուրդը, հայ պետականությունը պետք է որ ապրեն. նա է, հայ ժողովուրդը, Արևելքում միակ շահակիրը լուսավորության ու քաղաքակրթության։ Սրանից բացի կան էլի մի շարք հարգելի պատճառներ, որպեսզի այս ազգը չմեռներ։ Թշնա՛մինե՞ր, իհարկե, նրանք կան և քնած չեն, որ լուսավոր ազգը թշնամիներ չի ունեցել, մինչև անգամ այդ վիրավորական կլիներ։ Բայց հայի վրեժխնդիր աստծո և արևմուտքի հզոր տերությունների օգնությամբ, մենք...

Ալափարսեցի զինվոր Սիմոնը լսում էր ականջի ծայրով բայց ամբողջ ուշադրությամբ նա կենտրոնացել էր իր առաջ կանգնած Հակոբի վրա։ Երբ Սիմոնն ըստ հրահանգի նայեց ուղիղ իր առաջ կանգնածի՝ Հակոբի ծոծրակին, այնտեղ մի սպիտակ, շարժուն կետ տեսավ։ Շարժվեց այդ կետը մի համառ և դժվարին մարշրուտով դեպի զինվորի ուսը, ապա ուսի և հրացանի միացման գծով շարժվեց հրացանի փողով վեր, դեպի սվինը։ Եվ այն ժամանակ, երբ պարոն Դաշունին խոսում էր սվինների ծայրով հանրապետության անկախությունը պահպանելու մասին, Սպիտակ կետը հասել էր արդեն սվինի ծայրին և մազանման թաթիկները պարզել էր ուղիղ արևին։ Զինվոր Սիմոնը վաշտապետի հետ մեկտեղ լսեց իր փռթկոցը, վաշտապետի հետ ինքն էլ հանկարծակիի եկավ իր փռթկոցից և սսկվեց մենակ, այս անգամ առանց վաշտապետի, վերջինիս ցասկոտ հայացքի ճնշման տակ։ Միտինգը վերջապես վերջացավ, բայց չվերջացավ պարոն Դաշունու բնախոսական հեկեկանքը։ Նա (հեկեկանքը) հետևեց նրան (պարոն Դաշունուն), մինչև որ նա (պարոն Դաշունին) մտավ իր բնակարանը։ Տիկին Եկատերինա Պարսամովնան նույն ինքը՝ տիկին Դաշունին (սա մի կին էր, որ գեղեցիկ կոչվելու համար բավարար չափով տգեղ էր, բայց ոչ մի կոնկրետ ապա -ցույց չէիր գտնի նրա դեմքի վրա, նրան է առանց ներքին խղճահարության, տգեղ համարելու համար։

Ուրեմն, ինչպես կարելի է բնորոշել տիկին Դաշունուն, եթե նա, մեր կարծիքով, ոչ գեղեցիկ էր, ոչ տգեղ։ Գուցե ասեինք գրավիչ... Հեռու չգնալու համար մենք լիովին համաձայն ենք այս որակման հետ, մանավանդ, որ դրական տեխնիկայի էթիկան չի թույլաարում ուշիմ պատմաբանի կամ ընթերցողի ուշադրությունը երկար ժամանակով փակագծերի մեջ պահել...) ուրեմն տիկին Եկատերինա Պարսամովնան զբաղված էր նախաճաշիկ պատրաստելով։ Նա, մի ձեռքը ինքնաեռի ունկին, արագորեն ետ դարձավ և աչքով չափեց իր ամուսնուն ոտից գլուխ և ընդհակառակը. պարոն Դաշունին իր հերթին նայեց կողակցի դեմքին (որը, ինչպես արդեն նշե- ցինք, ոչ գեղեցիկ էր, ոչ տգեղ, Մի կերպ համաձայնվեցինք նրան գրավիչ համարել, ուրեմն, նայեց կողակցի դեմքին և փնտրեց այնտեղ օրերի իմաստությունը, այլև. անհերքելի հետքեր մոմենտի լրջության ըմբռնման։ Այս ամենը տևեց ոչ ավելի, քան երեք րոպե, որից հետո նրանք ունեցան մի մելոդրամատիկ խուսակցություն։ Մենք այստեղ չէինք բերի այդ խոսակցությունը, եթե դա չունենար պատմական խոշոր նշանակություն Արարատյան հանրապետության ոսկի տարեգրության մեջ։ Բայց ժամանակներն ուրիշ են. հիմա ամեն ինչ, մինչև անգամ ճանճի տզզոցը պատմական նշանակություն ունի, ավելին, ճանճի տզզալն անգամ պատմական է բախտորոշ և նշանակալից. Մինչև անգամ։ Իսկ մենք, ոչ մի կերպ չուզենալով զրկվել անաչառ պատմաբանի շոյող կոչումից, մեր քաղցրաքաղցր պարտա - կանությունը

համարեցինք արձանագրել այդ տրամախոսությունն այնպես, ինչպես այդ տեղի ունեցավ։ Տիկին Դ ա շ ո ւն ի .— (Տերի վրա քնքուշ շեշաելով) Տեր Աստված, հոգնել ես, ռանգդ թռել է։ Տեր Դաշունի.

Թռան տղերքը Խնուսա դաշտեն, Հասան չուր ի Մուշ, Բիթլիս ու Բասեն...

Տիկին Դաշունի.— (Նույն քնքշությամբ) Դե, հանգըս- տացիր, հանգստացիր... Տանը մի՛ զբաղվի պետական գործերով։ Տեր Դ ա շ ո ւ ն ի. Դարձյալ փայլեց Սասնա գլխին ազատության դրոշակ... Տիկին Դ ա շ ո ւ ն ի,— (Նույն, նույն քնքշությամբ) Գիտեմ, գիտեմ... հայտնի է նաև, որ կեցցե հայրենիք գոչելով բարձրացրին աղաղակ... Գուրգեն, Վահան ... Տեր Դ ա շ ո ւ ն ի — Լավ հիշեցրիր, Կատյուշա, դու լսե՞լ ես Գուրգեն Վահանյանի մասին։ Տիկ. Դ ա շ ո ւ ն ի.— Ի՞նչ է պատահել։ Տեր Դ ա շ ո ւ ն ի— 10.000։ Տիկ. Դ ա շ ո ւ ն ի.—Ինչ: Տեր Դ ա շ ո ւ ն ի — Փութ։ Տիկ. Դ ա շ ո ւ ն ի.— Բո՞ն, ճախարա՞ կ։

Տեր Դ ա շ ո ւն ի.- Ոչ, բամբակ։ Տիկ. Դ ա շ ո ւ ն ի.—— Հետո՞։ Տեր Դ ա շ ո ւն ի.— Կերել է։ Տիկին Դ ա շ ո ւն ի.— Տեր Աստված, դրանով խոմ նա կարող է ֆաբրիկա բաց անել։ Տեր Դ ա շ ո ւ ն ի — է, թող բաց անի... արդյունաբերության՝ զարգացման և մասնավոր ձեռնարկության խրախուսման տեսակետից վատ չի, բայց սատանան տանի, պետության պրիստիժը մի քիչ մեջտեղն է... տուր ինձ մի բաժակ թեյ։ Ի դեպ, ի՞նչ եղավ ձեր «Չաշկա չայ»–ի խնդիրը։ Տիկին Դ ա շ ո ւ ն ի — Ի իիհ... յոլա չեն գնում։ Տեր Դ ա շ ո ւն ի — Ովքեր։ Տիկին Դ ա շ ո ւն ի — Պրինցիպները։ Տեր Դաշունի — Օ-հո ։ Տիկին Դ ա շ ո ւն ի — (Պատմագրի ուշադրությանն ենք հանձնում տիկին Դաշունու այս փոքրիկ ճառում խտացված

Նրբագույն թափանցողականության կարողությունն ընդհարվող սկզբունքների սահմանաորոշման գործում։ Արարատյան ձեոնարկությունն անչափ հարուստ էր տիկին Դաշունու նման թափանցիկ մտածողներով)։ Երևակայիր, խնամատարության, գաղթականության և պահեստների մինիստրների կիները,—

Անթառամը, Թագուշը, մին էլ Սաբեթը,— պնդում են, որ «Չաշկա չայ» -ում կանայք պիտի աշխատեն, ես, դրոգների մինիստրի կինը, Էլեոնորան ու էլի ուրիշները կարծում ենք, որ... դու ասա, էլ մենք ինչացո՞ւ ենք, որ էնտեղ կանայք աշխատեն, Տղամարդիկ и баста...

մինուտ ի պահանջը չեն ըմբռնո՜ւմ...

Տեր Դ ա շ ու ն ի.– (Խորագույն բասով) Պատմական ամիսներ, շաբաթներ, օրեր, ժամեր, րոպեներ, և երկվայրկյաններ ենք ապրում, Եկատերինա Պարսամովնա, հարգեք այդ, սկզբունքային, ճիշտ է, կարևոր տարաձայնությունները և լծվե՛ք, լծվե՛ք... միք մոռանա, հայրենիքը վտանգի մեջ է... Տիկին Դ ա շ ո ւ նի.- Սիրտս լցված է փիս, սի՞րտ են թողնում... ոչ լիներ էս թագավորությունը։ Տ ե ր Դ ա շ ո ւ ն ի.— Անկախություն, Եկատերինա Պարսամովնա, անկախություն... Հանրապետություն, դեմոկրատիա, պառլամենտ ու մամուլի ազատություն,— քայլում ենք Մեծ Բրիտանիայի հետ ոտ-ոտի... նո՞ւ, սպասում էիր, որ մինչև այստեղ պիտի հասնեմ ես... Տիկին Դ ա շ ո ւ ն ի — Իհ ... փսլնքոտի մեկն էիր։ Տանեի ախոռ կապեի հորթի կշտին՝ ձեն չէիր հանի։ Աստծո կամքն Էր: Տեր Դ ա շ ո ւն ի.— Պատմության կամքը, Եկատերինա Պարսամովնա, պատմության սոցիալական տեղաշար-ժերի կամքը... Դա՜... ...Այս պատմական զրույցն սկսվեց ուղիղ ժամը 11 ից 13 րոպե անց, վերջացավ 11 և կեսից մի րոպե անց... Մենք չէինք կարող անտեսել կամ ի միջի այլոց արձանագրել այն, որովհետև այն, ինչ

կոչվում էր Արարատյան միֆ, ձեռնարկություն, այդ ոչ ցնդաբանություն էր, ոչ էլ պատա- հականություն։ Դուք, խնդրում եմ, ուշադրություն դարձրեք վերջին «դա» -ի վրա։ Այդ «դա» -և հետագայո՞ւմ, թե՞ դրանից առաջ, խաղա՞ց, թե՞ խաղացել էր պատմական դեր... այդ «դա»–ն էր որ շարժեց, թե շարժել էր մեծագույն ողբերգակ֊ դիվանագետ Ահարոն Ավետիքյանի ոսկե գրիչը, երբ նա, Վերսալում, թե Սան - Ռեմոում, կամ գուցե Մոնմարտրի կաֆեներից մեկում, պատմության ոսկե մշուշում, ստորագրեց Արարատյան միֆի ոսկե դարաշրջանը։ Ինչպես թեք ափից ոսկին խոխոջի ափսեի վրա, դռան զանգը զրնգաց։ Եկատերինա Պարսամովնան դիմեց դեպի դռներն ու վերադարձավ մի քաղաքացու հետ։ Մարգարե պետք է լինել գուշակելու համար, որ դա ոչ այլ ոք էր։ քան... Սա պետք է որ մսավաճառ լիներ, սակայն հագնված էր ամենանուրբ ճաշակով, ոչ գեղեցիկ էր նա, ոչ տգեղ և ոչ էլ համակրելի, ոչ անգամ անհամակրելի։ Սա պարզապես տասը հազար փութ բամբակի հերոս Գուրգեն Վահանյանն էր, որ իր բամբակի նման փափուկ ու սպիտակ ձեռքը պարզեց պարոն Դաշունուն, Որը (պարոն Դաշունին) մթնեց, մթնեց և որքան նա մթնեց, այնքան լուսավոր դարձավ Գուրգեն Վահանյանի ժպիտը, որը վերցրեց աթոռը և հիմնավոր կերպով նստեց։ Առաջին խոսքն արտասանեց նույն ինքը՝ պարոն

Դաշունին։

— Կառավարության պառլամենտի, Արևելյան բյուրոյի և մի քիչ էլ արևմտյան պետությունների կողմից փիս բարկացած եմ քեզ վրա։

— Նո ւ...— բարեժպիտ շարունակեց ժպտալ նորեկը,— տիկին Կատարինե, մի բաժակ թեյ կարելի՞ է խնդրեի.. Ինչո՞ւ մեզ մոտ չեք գալիս, տիկին Կատարինե, իմ կինը ձեզ, տիկին Կատարինե, շա՜ ա՜ ա՜ տ է սիրում... Եկատերինա Պարսամովնան զգաց, որ իրեն զգալիորեն պակասում է պետական հոտառությունը։ Ի՞նչ դիրք բռնեի միանալ իր ամուսնու պաշտոնականությա՞նը, հոնքերը կիտել և մթնե՞լ, թե՞ ժպտալ իր դիրքին և կեցությանը վայել պետական կնոջ նուրբ քաղաքավարությամբ։ Բայց պարոն Դաշունին փրկեց դրությունը։ — Կատյա, մի թեյ տուր... Հիմա, երբ մենք նոր - նոր ամրացնում ենք մեր նորածին հանրապետության հիմքերը, երբ հրով և սրով կռվում ենք ներքին և արտաքին թուրքի դեմ, աններելի է այնպես գողանալ, որ բոլորն էլ իմանան։ — Թեյը տեղակա՞ն է, թե արտա ...

— Արտասահմանում մենք տանում ենք հսկայական պրոպագանդա, Նուբար փաշան որոշել է Կիլիկիան էլ կցել Հայաստանին իր բամբակի պլանտացիաներով... Իսկ հիմա, համեցեք, դուրս է գալիս որ... Հայաստանում բամբակ խժռողները ... Պարոն Դաշունի,— ձեռքը սեղանին խփելով, մոտավորապես «լյա» նոտայով բացականչեց տասը հազար փթանոց հերսոտ հերոսը՝ ոտքի կանգնելով։ Տիրեց խորագույն լռություն։ Պարոն Դաշունին փոքրացավ, փոքրացավ, այնքան փոքրացավ, որ նրան՝ պարոն Դաշունուն, թվաց, որ կարող է գետին մտնելու փոխարեն

մտնել չորացած թանաքամանի մեջ։ Իսկ տիկին Դաշունին արագորեն կողմնորոշվեց.

— Թեյն արտասահմանյան է։ Կարիք չկա տեղական մանր խնդիրներով բեդամաղ լինել։ Բայց Գուրգեն Վահանյանը չնահանջեց։ — Ստիպված եմ ձեզ հիշեցնելու, որ մեր պետականության վարկաբեկման գործում... Դուք այն Դաշունին չե՞ք... ես այն ժամանակ լռեցի ... այդ բոլորից հետո դուք համարձակվում եք ... Պառլամենտ, կարկուտ, Արևելյան բյուրո ...

2 ... Իջնում է բանակը գլխավոր փողոցով, տրեխներով սրբելով գետինը,— քը ս, քը ս, քը ս,— հրացանները բռնած ըստ հարմարության, աջ ուսին, ձախ ուսին, վեր, վար, իսկ այն կարճլիկ և նիհար ռազմիկը (հիշո՞ւմ եք, նա, որ սոլո «ուռա » բոռաց) գնում է ուղղակի հրացանը գրկած։ Նրան նայելիս, մարդ ոչ թե մի, այլ երկու բան կարող է ենթադրել, — կամ նա այնքան շատ է սիրում իր հրացանը, որ ուղղակի գրկել է նրան (տես՝ «տաք հրացանն եմ կրծքիս սեղմել, սրտով սիրած յարի տեղ», կամ նա ճնշվում, անչափ ճնշվում է նրա ծանրությունից և պատրաստ է դեն նետել այդ բեռը և թեթևացած սրտով գնալ, ո՞ւր, զորանո՞ց,— ոչ։ Գյուղ, տուն։ Երբ Կատարինեն (տիկին) զբաղված էր պետական երկու մեծ անձնավորությունների մեջ ընդհանուր լեզու ստեղծելու նուրբ և պատմական գործով, երբ խոսակցությունն իջել էր (դո» նոտայի վրա, և երբ պարոն

Դաշունին այլևս չէր կարող տեղավորվել ցամաքած թանաքամանի նեղ սահմաններում, այդ միջոցին... Արտաքին գործերի մինիստրը նստսծ էր իր առանձնա ֊ սենյակում և քարտեզի վրա մերթ կարմիր, մերթ կապույտ, մերթ սև և մերթ էլ սպիտակ մատիտներով նշաններ էր դնում այս գետի ակունքին, այն լեռան ստորոտին, այս լճի ափին, ծովին ու ցամաքին։ Դիտելով նրան, մարդ ստանում էր այն տպավորությունը, որ նա զբաղված էր դժվար վիրահատությամբ, այո, վիրահատությամբ, երբ ձեռքի կես անզգույշ շարժումը կարող է հիվանդին Արարատյան միֆոլոգիայի հերոս դարձնել, իսկ մեկ զգույշ շարժումը կարող է նրան ուղարկել անդրաշխարհ, երկնային նիստերի արձանագրությունները հավիտենաբար կարգի բերելու համար, վիրահատությամբ, այս գործի բովանդակ նրբությամբ ու ցերեմոնիայով, այս գործի պատմական, պետական, հանրապետական մասշտաբի պատասխանատվությամբ։ Որքա՞ն կարող էր տևել այս կենտրոնացած գործողությունը, դժվար եղավ ենթադրելն անգամ, որովհետև... Դուռը բացվեց,— առանց զեկուցման,— և նույն դուռը փակվեց։ Արտաքին գործոցը կանգնեց խորին և խոր խոնարհությամբ, ապա մեկնեց իր ձեռքը պետություններից մեկի (հզոր) սպայակույտի ներկայացուցիչ մը Փիչին։ Վերջինս ուշք չդարձրեց Արտաքին գործոցի պարզված ձեռքին և սկսեց մի անգլերենացրած հայերենով.

— Հուսա՜մ, որ քո՛ հե ք ...

— Գոհ ենք, նորին մըստըր Փիչ, չափազանց գոհ, հայ ժողովուրդը ...:

— Հաց ձեր փորի՜ն, անկախություն ձեր երկրին... դուք դեռ նոր եք անկախություն, ուստի առանց մեր ձեռքի գործ ընելու չե՜ք, վասնզի Հիսուսը կրնա բարկանալ...

— Այդպես է, մըստըր Փիչ,— պատասխանեց Արտաքին գոբծոցն Աստուծո գառին վայել խոնարհությամր։ — Պաշտոնյաներ առանց մեզի մի նշանակե ք։ — Այո։ — (Ավելի բարձր) Բոլշևիկ չտեսնեմ, չէ նե խիստ պիտի բարկանամ ։ — Իհարկե։ Մենք եկած ենք ձեզի Աստծու օգնությամբ օգտակար ըլլալո՜ւ։ — Պարտական ենք։ Գուդ-բայ... Բայ, բայ, ձերդ մեծություն ձերգ մեծություն... Թույլ տվեք ձեզ ուղեկցել... մի փոքր փոքր չե՞ք գտնում մեր երկիրը ... Տիգրան Մեծի ժամանակ Հայաստանը... Ամբողջ Թուրքիան ձեզի կուտանք,— ասաց բարե - սիրտ և առատաձեռն մի պետության սպայակույտի ներկայացուցիչը, Արտաքին գործոցի օգնությամբ ձիու վրա տեղավորվելով, ապա ավելացրեց.

— Գացեք և առե՛ք... Եվ ձին ասպանդակելով առաջ անցավ, թողնելով Արտաքին գործողին կախարդված դրության մեջ։ Նրա

ականջներում ցնծության զանգեր էին հնչում, սաղավարտների և վահանների շաչյուն, սուսերների շառաչյուն ։ Այդ միջոցին էր, որ Գուրգեն Վահանյանը 50 դեղին թուրքական ոսկիներ հնչեցնելով թափեց թեյի պարագաների սկուտեղի վրա, ու նրանց ձեռները միացան փոխադարձ սիրով ու պետական վստահությամբ։ Այն ժամանակ, երբ Արտաքին գործոցի ուղեղում սուսերներ էին շաչում և պարսպապատ քաղաքի յոթհարկանի աշտարակի վրա կանգնած պահապան զինվորները շեփորում էին յոթերորդ գրոհի հաղթանակը, այն ժամանակ, երբ Գուրգեն Վահանյանի ափից ոսկիներ էին խոխոջում պարոն Դաշունու սեղանի վրա դրված սկուտեղի վրա, ճիշտ այդ ժամանակ, մայրաքաղաքի մի մասում, ինչ-որ տեղ, ինչ-որ բան հնչում էր ծանր ու սրտամաշ։ Պողպատե զրահների շաչ չէր այդ, ոչ էլ թուրքական ոսկիների խոխոջ, ոչ էլ զինվորական երաժշտության աններդաշնակ աղմուկը, որն այդ միջոցին քաղաքի հրապարակի վրա, կինո «Ապոլոն»-ի առաջ «Մեր հայրենիք» էր ծղրտում, խլացնելու համար կարծես պատերի տակ թափված գաղթականների համեմատաբար ավելի ներդաշնակ նվոցը, որը հետագայում դարձավ Արարատյան ձեռնարկության պաշտոնական հիմնը։ Քաղաքից դուրս, մռայլ բանտի անարև կամարներում, բանտարկված բոլշևիկների հերոսական բազուկներին հնչում էին ժանգոտ շղթաները։ Էր առավոտ։

37. ԷՋԵՐ ՀՈՒՇԱՏԵՏՐԻՑ

Փողոցում հանդիպեցի Սիրարփուն ու Զարիկին և ստուգեցի 0. Սարյանի հոդվածի տպավորությունը։ Ոչ մի տպավորություն։ — Բարև,— ասացի ես, զսպելով ներքին հուզմունքս։ — Բարև,— պատասխանեցին նրանք։ Ես կանգնեցի։ Կանգնեցին և նրանք, կարծես ակամա Սիրարփին նայեց ինձ ոտից գլուխ։ Մինչև գլուխս ոչինչ չգտավ ուշագրավ, բայց ահա գլխիս...

— Այդ գլխարկը Թիֆլիսո՞ ւմ ես առել,— հարցրեց նա։ — Այո,— պատասխանեցի ես շնչահեղձ։ — Գեղեցիկ գլխարկ է,— հավանեց նա, հետո գլխիցս հանեց գլխարկս, պտտեցրեց մատների վրա և նորից դրեց գլխիս այնպես, որ գլխարկը խրվեց մինչև ականջներս։ Պետք է որ ես բավականին ծիծաղելի կերպարանք ունենայի, հայելու մեջ նայելու կարիք չկար։ Նա ծիծաղեց, կչկչաց և Զարիկը: — Ցտեսություն,— ասացին նրանք։ — Ցտեսություն,— արձագանքեցի ես խեղդուկ ձայնով։ Եվ մենք բաժանվեցինք։ Ամեն ինչ վերջացավ։

Ես ինձ նետեցի Անգլիական այգին, մտա խուլ ծառուղիներից մեկը, նստեցի մի նստարանի վրա և թափեցի իմ մենության արցունքները։ Իսկ երեկոյան Հայաստանին պատմեցի իմ հանդիպման մասին, թե ինչպես Սիրարփին բռնեց իմ ձեռքը և չէր ուզում բաց թողնել, թե ինչպես շնորհավորեց, որ կամաց-կամաց գրողների շարքն եմ անցանում, թե ինչպես գովեց բանաստեղծություններս և ասաց. Փողոցո՞ւմ,— գոռաց Հայաստանը։ — Մի գոռա,— չեմ կորցնում ես ինձ,— մենք խոսելով գնացինք Անգլիական այգի, մտանք խուլ ծառուղիներից մեկը, նստեցինք մի նստարանի վրա, ես կարդացի իմ «Մենության արցունքներ»–ը, և նա հանեց իր գլխի սանրը...

— Երկա՞ր նստեցիք,— ընդհատեց Հայաստանը։ — Մոտ... մի ժամ։ — Մի Ժամ,— փնչաց Հայաստանը,— մենակ դու և Սիրարփին էիք խոսում։ ֊ Ինչո՞ւ... մեկ.մեկ Զարիկն էլ էր արտահայտում իր կարծիքները։ — Եվ ի՞նչ կարծիք ուներ նա։ Մեծ հոգեբան լինելու կարիք չկար գուշակելու համար Հայաստանի փորացավը։ Հիրավի, խոզություն կլիներ իմ կողմից, իմ հաջողությունից բաժին չհանել մտերիմ ընկերոջս։ — Բաժանվելիս,— ասացի ես,— Զարիկն ասաց՝ բարեվիր Հայաստանին ...

Հայաստանի դեմքը փայլեց, աչքերն ավելի փոքրացան և ծնոտը դողաց։ — Ազնիվ խո՞ սք,— գոչեց նա ամբողջ ձայնով և առանց սպասելու իմ պատասխանին, ընկավ անկողնու վրա և գոռաց.

— Ես երջանիկ եմ ... ես գերերջանի՜կ եմ ... ինձ նման երջանիկ՝ աշխարհում մի մարդ կա։ — Այդ մարդը ես եմ,— ասացի ես։ — Այո , այո ,— հաստատեց Հայաստանը,— Գուրգեն, մենք երջանիկ ենք։ Հայաստանի հախուռն և անկեղծ ուրախությունը այնպես վարակեց ինձ, որ ես մոռացա դառն իրականությունը և իմ փչոցներին ինքս էլ սկսեցի հավատալ։ Ի նշան մեր տոնական տրամադրության, մենք մի-մի հատ «Խան-կեֆի» պապիրոս ծխեցինք և քուն մտանք երջանիկ և անխռով քնով։ Երազում տեսա Սիրարփուն։ Նա բռնել էր իմ ձեռքը և չէր ուզում բաց թողնել։

Լույս տեսավ Չարենցի «Երեք ռադիո-պոեմներ» գրքույկը, որը պայթեց ռումբի պես։ Ես արդեն կարդացել եմ նրա «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան», «Սոմա», «Դանթեական առասպել», «Ծիածան» և «Ամբոխները խելագարված» գործերը։ Նրանք ինձ վրա թողել են անմոռանալի տպավորություն, բայց «Երեք ռադիո պոեմների » թողած տպավորությունը գերազանց է։ Արդեն պարզ

է, որ Չարենցն իր վիթխարի ձայնով խլացրեց Քյալաշյանի, Արմենուհի Տիգրանյանի, Ֆենիքսի և ժամանակակից բոլոր բանաստեղծների ձայները։ Իմ մասին խոսելն անգամ ավելորդ է, ես բոլորովին մեջ-մեջ եղա։ Դժվար, շատ դժվար գործ է Չարենցից հետո բանաստեղծ դառնալը։ Ես — ես եմ նորից.— Դարերից եկած անհուն մի պոետ — Եղիշե Չարենց — Նաիրի երկիր, քո երգիչը վառ, Օրհներգուն պայծառ Ու զավակը մեծ...

Իսկապես որ մեծ... Չէ, դժվար է Չաըենցից հետո բանաստեղծ դառնալը։ Կարսն ընկավ։ Եվրոպական ազդեցիկ քաղաքական գործիչներից մեկը, կարծեմ Սան-Ռեմոում հայտարարեց, որ իզուր հայերը կախվում են այս ու այն մեծ պետության փեշից «վերցրեք մեր մանդատը»։ Թող հայերը ինքնուրույն կերպով իրենց գլխի ճարը տեսնեն, ծլեն, ծաղկեն, բարգավաճեն և ապացուցեն, որ արժանի են մեծ պետությունների ուշադրությանը...

Այո, սառ ջուր լեցվեց հայկական հարցի քրտնած գլխի վրա։ Թոքերի բորբոքում մը ապահովված է։ Բժի՛շկ, բժի՛շկ կանչեք։ Դավաճանեց հայ բազմաչարչար ժողովրդին և՛ Սան - Ռեմոուի վեհաժողովը, և՛ ամերիկյան սենատը, և՛ Ազգերի լիգան։ Ջուրն ընկավ և խեղդվեց նաև ծովից–ծովի խնդիրը։ — Ինչպե՞ս կարող ենք Էրզրումը, Վանը, Բիթլիսը և ալն Հայաստանին տալ, երբ այնտեղ հայեր չկան, — Այո բայց ...

— Ի՞նչ բայց։ — Էլ ինչո՞ւ խոստացաք ...

— Մենք ինչ իմանայինք, որ հայերը չպիտի կարողանան իրենց վայելուչ պահել, մի մասը գնացել, առանց ծանր ու բարակ կշռադատելու կոտորվել է, ուրիշներն ընկել են թուրք չեթաների առաջ և Տեր֊Զորի անապատները քաշվել, իսկ մյուս մասը թողել փախել է Կովկաս և այլուը։ — Այո, բայց թուրքերը....

— Ջանըմ, հասկացանք, թուրքերը բարբարոս են, արյունռուշտ են, սինլքոր են, դրա համար պիտի գնալ և կոտորվել։ — Բայց մենք մեզի չկոտորվեցինք, թուրքերը մեզի կո-տորեցին ...

— Ապա ինչո՞ւ մեզ չեն կոտորում։

— Ձեր երկրի սահմանները...

— Նորից սահմանների խնդիր ... թողնենք այս հարցը, ինչպե՞ս է ձեր առողջությունը։ Տիկինն ինչպե՞ս է։ — Շնորհակալություն, տիկինը լավ է, ես գլխի ցավ ունեմ: — Է, լավ, մի հանձնաժողով կազմենք և քննենք հարցը։ — Գլխացավի՞ս հարցը։ — Ոչ, թե ինչո՞ւ հայերը կոտորվեցին։ — Բայց հանձնաժողով կազմելու կարիք չկա, տեր իմ թուրքերը կոտորեցին։ — Այո, բայց ինչո՞ւ։ — Որպեսզի Հայաստանն իրենց մնա։ — Դուք գիտեի՞ք նրանց միտքը։ — Իհարկե։ Ուրեմն չպետք է կոտորվեիք։ Ճակատագրական ախալ եք գործել։ — Բայց մենք քանիցս խնդրեցինք ձեր բարձր միջամտությունր։ — Ջանըմ, մենք ինչո՞ւ պիտի միջամտենք Թուրքիո ներքին գործերին։ Այսօր եթե անգլիական կառավարությունը որոշե իր հպատակներին թնդանոթի քաշել, Թուրքիան իավունք ունի՞ միջամտելու...

Ոչ..., բայց։ — Էլ «բայց» չկա, տեսա՞ք, վերջապես ճշմարտությունը ճշտվեց և մենք սկսեցինք զիրար հասկանալ... բայց մենք խորապես կհարգենք հայ ժողովուրդը և եթե կուզեք, ազդեցիկ անձերից մի հանձնաժողով կազմել տամ, թող քննեն միջամտության խնդիրը ... է , ուրիշ ինչպես եք, տիկինն ինչպե՞ս է, բարևեք... Այս ասելով լորդը ոտքի կանգնեց, հողաթափերը ոտ-քերն անցուց, մի կտոր թուղթ ճմրթեց և գիշերազգեստի գրպանը խոթեց, դեմքը ծռմռեց և դրանով հասկացրեց, որ դի՜ վանագիտական աուդենցիան վերջացավ և որ ինքը անհետաձգելի գործով ստիպված է բացակայել։ Պառլամենտի շենքի կողքի դեղատան մոտ հանդիպեցի Աղասի Խանջյանին։ Նա բարևեց և ուզեց շարունակել իր ճանապարհը Աբովյանով վեր, բայց ես ետ դարձա և միացա նրան։ Մենք մտանք բուլվարը և նստեցինք մի մենավոր նըստարանի վրա։ — Կարդում եմ բանաստեղծություններդ,— ասաց նա ժպտալով,ոչինչ, ոչինչ... բայց հոդվածներդ ... դաշնակ-ցականների դեմ գրածներդ էլի ոչինչ, սրամիտ են, բայց ուրիշ խնդիրների մեջ մի մտնի... Ես հասկացա նրա ակնարկը։ Նա գրպանից հանեց մի փոքրիկ ծոցատետր, այնտեղ նա մանր տառերով արտագրել էր Չարենցի «Ռադիո -պոեմները» ։ Նա թերթեց և կանգ առավ մի էջի վրա.— Լսիր. Հանքահորերում,

Հեյ, հեռու-մոտիկ

Գործարաններում , Լայն ստեպներում ու անտառներում -

Բոլոր վայրերում,

բոլոր կողմերում, Երկաթի, բրոնզի, հողի ու հանքի Երգով օրորված իմ բյուր եղբայրներ...

Ահա Լենինը Չարենցի ասած այս բյուր եղբայրների առաջնորդն է։ Նա լռեց: Կանաչ ակացիայից մի անժամանակ դեղնած տերև օրորվելով իջավ մեր նստարանի վրա: Աղասին վերցրեց թոշնած տերևը, ուշադրությամբ շուռումուռ տվեց և կարծես մի բան հիշեց։ Տերյանին սիրո՞ւմ ես։ Ես հիշեցի Վլադիկավկազը, Աբրահամ Գալճյանին, նրա նույն հարցը: - Սիրում եմ... Հիշիր շարունակելով խաղալ տերևի հետ՝ասաց նա,– ժամանակակից երկու մեծ բանաստեղծներ՝ Վահան Տերյանը և Չարենցը բոլշևիկներ են։ - Իսկ Թումանյա՞նը,– հարցրի Էս։ Աղասին մտածեց։ - Չի կարող պատահել,֊ ասաց նա, կարծես ինքն իրեն,- որ Թումանյանը հետագայում չընդունի Սովետական իշխանությունը։

- Իսահակյա՞նը,– առաջ գնացի ես։ Իսահակյանն էլ ժողովրդական բանաստեղծ է, նա էլ ուրիշ ելք չունի, պիտի անցնի մեր կողմը,— պատասխանեց Աղասին խոր, վարակիչ հավատով։ Հետո նա հարցրեց. Դու Չարենցի հետ ծանո՞թ ես–... Ծանոթ եմ,– պատասխանեցի ես, չկարողանալով չժպտալ։ Իեչու ես ժպտում։ Երևի հետաքրքի՞ր մարդ է։ Վերին աստիճանի,— հաստատեցի ես։ Կապ պահիր նրա հետ, փտած տիրացուներից ու բթամիտ վարժապետներից քեզ հեռու պահիր: Մի՛ հավատա ինչ որ գրվում է բոլշևիկների հասցեին: Բոլորը լքեցին հայերին, այժմ հայերը ոչ մի բարեկամ չունեն։ Մեր միակ բարեկամը Ռուսաստանն է, նոր Ռուսաստանը... Նա մի կողմ շպրտեց թոշնած տերևը, նայեց ինձ, ժպտաց իր վարակիչ ժպիտով և հարցրեց.

— Սիրային գործերդ ինչպե՞ս են։ — Ի՞նչ սիրային գործեր,— փակվեցի ես,— ես սիրային գործեր չունեմ ...

— Լա՜վ, մի թաքցնի,— ծիծաղեց նա,— գիտեմ, Վարդանը պատմել է... Այդ Սիրարփին այնքան էլ գեղեցիկ չէ, ինչպես կարողացել է քեզ կախարդել, անհասկանալի է։ Ես խոսք չգտա պատասխանելու։

— Ասենք ո՞վ է հասկանում բանաստեղծներին,— ասաց նա, գլխարկս քաշելով քթիս վրա,— դե, գնանք... Այստեղ բաժանվենք... լավ եղիր... դու ո՞ւր ես գնում։ — Որբանոց։ — Որբանոց,— կրկնեց նա և, չգիտես ինչու, տխրեց։ Հետո հարցրեց.— դու էլի ամերիկյան որբանոցս՞ւմ ես... գոնե պետական որբանոց անցնեիր... ասենք երկսին էլ երեք անեծք... ոչինչ.— ծեծեց նա իմ ուսը, ասես սրտապնդելու համար,— կգա այն ժամակը, ամեն ինչ կգտնի իր տեղը ... Դե, ցը...

((Բայազետը պաշարված էր»։

«Բայազետը պաշարված էր»։ Ոչ, ամբողջ Հայաստանը պաշարված էր։ Շարժվում է Քյազում Կարա Բեքերի հորդան արյունաքամ Հայաստանի վրա, հարավից ու արևելքից սեղմվում է արյունոտ աքցանը։ Թերթերը լույս են տեսնում «Հայրենիքը վտանգի մեջ է» խոշորատառ ահազանգով, տագնապ է և խուճապ, խուճապ է և իրարանցում, իրարանցում և դասալքություն։ Լույս տեսավ կառավարության աղեկտուր կոչր, ավելի շուտ կոծը,— «Զինվորները,— կոծում է կոչր,— փախչում են, ուր են փախչում, բոլոր դռները փակ են։ Կռիվ կամ մահ, ուրիշ ելք չկա»։

Այս կոչր չի վերաբերում բուլվարում, Անգլիական այգում և Աբովյանի վրա թրև եկող սպաներին։ Շրջում են նրանք՝ ատամների մեջ սեղմած պապիրոսներով և ազգային օրիորդների հետ թևանցուկ։ Ռուսական եկեղեցու հետևը, քաղաքային բուլվարի մոտ երեկ կանգնեցրին մի կախաղան, Այսօր լույս տեսավ Չա- րենցի մի ցնցող բանաստեղծությունը՝ «Կախաղանը վերնագրով։ Ոչ ոք թող չմոտենա կախաղանին, ես կբարձրանամ կախաղան, և թող բոլորը նայեն իմ սառած աչքերին և այնտեղ տեսնեն, Իմ Հայրենիք, քո ապագան... Բերնե -բերան երգվում է անհայտ մի բանաստեղծի երգը. Ով չի տեսել ազատ երկիր, Թող գա Հայաստան, Դաշնակներին ազատ մեյդան, Իսկ մեզ կախաղան.

Վատ չէ, մինչև անգամ շատ լավ է։ Բուլվարի մեջտեղով քայլում է խմբապետը: Նրա աջ ու ձախ կողքից քայլում են երկու շարքայիններ, ըստ երևույթին նրա թիկնապահները, Խմբապետը հարբած է, արնակալած աչքերով, կարծես հանված լուսանկարից, խաչփակ փամփշտակալներով, մաուզերը կողքից կախած: Անցնում է մի սպա և ցույց է տալիս, որ

չի տեսնում նրան, Խմբապետը անհաստատ քայլերով ետ է դառնում ու կտրում է սպայի ճանապարհը։ - Ինչի՞ չեստ չես ի տա,֊ հարցնում է նա խռպոտ և սպառնական։ Ես սպա եմ,— լինում է պատասխանը։ - Ինձ կճանչնա՞ ս ։ - Ոչ, Շուն շան լակոտ,— ֆշշում է խմբապետը և հանում է մաուզերը: Սպան սառնարյուն կերպով ձեռքը տանում է ատրճանակին: Թիկնապահները միջամտում են, բռնում են իրենց մեծավորի ձեռքերը: Սպան հեռանում է, իսկ խմբա֊ պետը ազատում է իր ձեռքը և հինգ անգամ կրակում է օդի մեջ։ Իջնում է երեկոն ամայի փողոցների վրա, բուլվարի և կախաղանի վրա։ Օհանջանյանի կառավարությունը հրաժարական տվեց, կառավարության գլուխն անցավ Սիմյոն Վրացյանը։ Եվ ժողովրդական կուսակցությունը, և՛ ռամկավարները, սո– ցիալդեմոկրատները, և՛ սոցիալիստ հեղափոխականները, և Խորեն եպիսկոպոսը, և սափրիչ Ճոչաղան— բոլորը խոստանում են օգնել կառավարությանը, ունենալով հանդերձ «ինչ-ինչ սկզբունքային տարաձայնություններ»։ Այսօր լույս տեսավ «Հառաջ»֊ը ոչ թե իր սովորական զինվորական տարազով և ռազմական արք ու սարքով, այլ համեստ, քաղաքացիական շորերով, հրացանի տեղ բաստոն ձեռքին։ — Մենք պետք է մեր դարավոր հարևան թուրքերի հետ

հաշտվենք,— թոթովում է «Հառաջ»– ը, սպիտակ թաշկինակով քիթը սրբելով։ — Մենք ռոմանտիկ ենք եղել,— բողոքում է նույն «Հառաջ»–ը այնպիսի անմեղ դեմքով, որ կարծես խոսքը վերսւբերում է դրական ուղղության և ոչ թե տասնյակ տարիներ ժողովրդի բախտի հետ խաղալու քաւղաքականությանը։ Մեր որբանոցի կառավարությունն էլ փոխվեց։ — Այրում ենք մեր հիսնամյա պատմությունը մեր ձեռքով,— մրմնջաց պարոն Արշակր և զնաց դաշնակցության Երևանի կոմիտե, նավթ լեցնելու համար այրվող պատմության վրա։ — Լրբեր,— բացականչեց Կարո Համդիլյանը, զինվորական շորերով և կարմիր, հնգաթև աստղակիր գլխարկով որբանոց մտավ։ Ստեղծված արտակարգ դրությանն անմաս չմնացինք և մենք։ Հայաստանի և Գառնիկի հետ նստեցինք գիշերը և գրեցինք մեր հրաժարականը Ռամկավար աշակերտական

միությունից,

բազմաթիվ «նկատի ունենալով»–ներով. «Նկատի ունենալով, որ հակառակ պաշտոնական պնդումների, կյանքը գնում է ոչ թե բնաշրջման (էվոլյուցիոն) ճանապարհով, այլ հեղաշրջման (ռևոլյուցիոն) ընթացքով.

«Նկատի ունենալով, որ արևմտյան բոլոր պետությոմեները խաբեցին Հայաստանի կառավարությանը, իսկ Հայաստանի կառավարությունը՝ հայ ժողովրդին». «Նկատի ունենալով, որ Ռամկավար աշակերտական միությունը փաստորեն իր մայր կուսակցության ձեռքին մի զենք է, որը կոչված է ապահովելու դաշնակցական կառավարության գիծը, որը պարտության է մատնված ինչպես դե ֆաքտո, այնպես էլ դե յուրե ». «Նկատի ունենալով, որ Նուբար փաշան բուրժուա է, իսկ մենք ընչազուրկ որբեր; Սրանով թույլ տվեք ձեր թերթի միջոցով հայտարարելու, որ մենք, ներքոստորադրյալներս, հրաժարվում ենք հայ Ռամկավար աշակերտական միությունից»։

Աճեմյան Գուրգեն Եղիազարյան Հայաստան Խաչատրյան Գառնիկ»

Մեր այս նամակ խմբագրությանը տպվեց «չնչին կրճատումներով», ինչպես մեզ հավատացնում էր միության նախագահ Վահրամ Բեզեղյանը, այսինքն՝ տպվեց միայն վերջին տողերը, որ մենք հրաժարվում ենք հիշյալ միությունից։ Եվ ստորագրությունները։

Հասունանում են դեպքերը, հասունանում է կյանքը, հասունանում ենք մենք։ Չարենցը.— ահա Չարենցը: «Սուտ է» Որպես քուրմը Գանգեսի, Խելագար քուրմը որպես, Կյանքս տվել եմ քեզի Ու երգում եմ քեզ. Քեզ եմ երգում այս կարմիր Աշխարհում հիմա, Քեզ եմ երգում, քաղցր քռւյր, Խելագար Սոմա...

Նոյեմբերյան երեկո։ Կարո Համդիլյանի հետ դուրս ենք գալիս որբանոցից և ուղևորվում դեպի Աբովյան ։ — Ես ուզում եմ, որ այս օրը չմոռանաս դու,— ասում է Կարոն։— Տեսնո՞ւմ ես այս քարուքանդ մայթերը, այս հին, տափակ կտուրներով տները ...այս ամենը երազ կդառնա, ծանր, կոշմարային երազ։ Խանութների ծածկի տակ, մի խումբ անապաստան երեխաներ խարույկ են վառել, կծկվել են կրակի մոտ ու տաքանում են։

— Կհավաքվեն այս երեխաները փողոցներից, նրանք կդառնան առողջ ու ուրախ քաղաքացիներ Խորհրդային Հայաստանի՛, այո՛, գուցե այս սրթացող երեխաների մեջ գտնվեն և ապագա ղեկավարներ ... կյանքը նրանցն է, ում կյանքը անիծել է, ով ճորտ է ու մերկ։ Աբովյանի երկու կողմերում կանգնել է ժողովուրդը։ Նրանցից շատերը թևերին կարմիր շորեր են կապել։ Իջնում են Քանաքեռի բարձունքից ձիավոր կարմիր բանակայինները։ Ահա թե ում մասին է գրել դեռ երկու տարի առաջ Եղիշե Չարենցը.

Նրանց ձգված մկաններում ուժն Է նստել խոնավ հողի, Եթե ուզեն՝ արևներին նոր տեմպ կտան ու նոր ուղի, Եթե ուզեն՝ արեգակներ կշպրտեն երկինքն ի վեր, Եթե ուզեն՝ վար կբերեն երկինքներից արեգակներ։

Հայաստանի երկինքներից արեգակներ վար բերելու կարիք չկա որովհետև անարև է Հայաստանի երկինքը, իսկ ինչ վերաբերում Է երկինքն ի վեր արեգակներ շպրտելուն ...այդ անհրաժեշտ է և հատկապես արեգակներ, որովհետև մի արև չի կարող չորացնել նաիրյան ավեր երկրի արյունն ու արցունքը, ուր գարունը նշանավորվել է կույր կռունկներով, ամառը՝ հոգևոր և

ֆիզիկական ժանտախտով, աշունը միլիոնավոր անանուն շիրիմների վրա կոծող անձրևներով, ձմեռը մահ ու սարսափով։ Չէ, մի արևը չի կարող հասցնել այնքան ծաղիկ, որ գոնե մի գերեզմանին մի ծաղիկ հասնի։ Ո՞ւր է Չարենցը ։ Իմաստուն լինելու կարիք չկա, գուշակելու համար, որ նա կանգնած Է մի տեղ, խռնված բազմության մեջ, գլխաբաց, կեպին երկու ձեռքով բռնած փորի վրա։ Իսկ նրա աչքերն ասում են.

— Սուկինսիններ, ես չէի՞ ասում։ Ո՞ւր է պարոն Նշանը, գուցե նա փախել է քաղաքից կամ գուցե մի փակ պատուհանից դիտում է այս հեքիաթական մուտքը և մտածում. «Մի՞թե Եվրոպան չի միջամտի... այս ի՞նչ քաղաքական և ազգային խայտառակություն է»։ Իջնում, իջնում են Քանաքեռի բարձունքից ձիավոր կարմիրբանակայինները՝ իրենց կապույտ աչքերը հառած կապույտ Մասիսներին։

38. ՎԵՐՋԵՐԳ

... Վերջացնում եմ։ Երեսունհինգ տարի է անցել այդ օրից : Նորից նոյեմբեր է Երևանում։

Վերջին խաղողի պես քաղցրացած արևը թափում է իր շողքն ու փայլը պոեմահյուս և պոեմանման Երևանի վրա։ Վերջացրո՛ւ,— ասում եմ ես ինձ,— գործի վախճանն է գովելի։ Դու գրեցիր՝ քո «Մանկություն» ֊ ը, հետո`

«Պատանեկություն» -ը,

դողալով մի օր սկսեցիր քո «Երիտասարդության սեմին»–ը և ահա վերջացրիր այն, վերջացրիր 1955 թվի նոյեմբերին, 1920 թվի նոյեմբերով։ Այդ օրվանից նոր օր բացվեց ազգերի և ժողովուրդների համար և քեզ համար, իմ սիրական երկիր Նաիրի։

Արևավոր իմ պատանի, Կարմիր է քո հարսնացուն։

Հառնեց երկիր Նաիրին՝ ավերներից և մոխիրներից, և հնամյա ու հավերժական Մասիսների առաջ պարզեց իր դրոշակը զարդարված Մուրճ ու Մանգաղով և Արարատից ծագող արևով։ Երեսունհինգ տարի է անցել այդ օրից և դու դեռ ապրում ես։ «Սուտ է»

Քո կյանքի ճանապարհը ուղիղ չեղավ ինչպես լա-րախաղացի ճանապարհը, ոչ էլ միշտ փշոտ ու տատասկոտ, ինչպես մարգարեների ճանապարհը։

Հաճախ դու մեղանչեցիր քո դեմ, քո զգացումների դեմ, քո սրտի, հոգու, խղճի դեմ, բայց հավատա, ով դու, որ նայում ես ինձ հայելու միջից տխուր աչքերով, քո ժողովուրդը քեզ կների, որովհետև դու մարդ ես եղել և այն ամենը, ինչ մարդկային է, խորթ չի եղել քեզ համար։

Մեծ ու փոքր ընկերներ ունեցար դու, մեծ ու փոքր սերեր, մեծ ու մանր կրքեր, կորցրիր ու գտար, հաճախ, երբ կորցրիր՝ ուրախացար և երբ գտար՝ տխրեցիր, բայց դու անկեղծ եղար, քո մոլորությունների մեջ անգամ անկեղծ։ Մորս եմ տեսնում հաճախ երազումս։ Տատիս վաղուց է որ չեմ տեսնում։ Բայց ի՞նչ կապ ունի այս գրվածքիս վերջաբանի հետ։

Ոչ մի

կապ։ Ես ուզում էի միայն ասել, որ հաճախ մորս տեսնում եմ երազումս։ Իսկ կողքի սենյակում, ննջարանում, զարթնել է չորս ամսական երեխաս և խոսում է... Ի՞նչ է խոսում, ի՞նչ լեզվով։ Հաստատ կարելի է ասել, որ դա աղավնիների բարբառն է,— ղո՜ւ -ղու ... և պետք է ենթադրել, որ նա պատմում է իր հարուստ կենսագրությունը— «ծնվել եմ չորս ամիս առաջ, Երևան քաղաքում»։ Այսպես էլ է սկսվում մանկությունը, ո՛վ դու, որ

հայելու միջից նայում ես ինձ թափված գանգուրներով, ալեհեր մազերով պսակված ճաղատով և այնուամենայնիվ ժպիտով։ Ժպտալով էլ կմեռնես։ Ես գիտեմ քո անտանելի բնավորությունը։

1952—1955