Geografija_8_tur

BLAGOYA MARKOSKİ

COĞRAFYA VIII.

Sekizyıllık İlköğretimin

Sınıfları İçin

MAKEDONYA CUMHURIYETI BİLİM VE EĞİTİM BAKANLIĞI

Üsküp, 2010

Yazar: Prof. d-r Blagoya Markoski Düzenleyen: Bilyana Apostolovska-Toşevska - Başkan Militsa Patraklieva-Mitrevska - üye Kitse Gelmanovski - üye Hazırlayan: Üsküp Trimaks Kartografiya Baş yapımcı: Lyube Ristovski Teknik - grafik sorumlusu: Tomislav Dimitrovski Lektör: Violeta Yovanovska - Nikolovska Makedonca'dan Türkçe'ye çeviri: Mr. Mübecel AHMED Dil redaksiyonu: Prof. Dr. Oktay AHMED Lektör: Dr. Aktan AGO Bilgisayar tasarımı : Tomislav Dimitrovski Elizabeta Angelova Anita Milevska Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve bilim bakanlığı Baskı: Üsküp Dooel Grafik merkezi Tiraj: 700 Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve bilim bakanlığı'nın 23.04.2010 tarihli 22-2346 sayılı kararıyla bu kıtabın kullanılmasına izin verilmiştir.

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје 373.3.016:91(075.2)=163.3 МАРКОСКИ, Благоја Географија за VIII одделение за осумгодишно основно образование/ Благоја Маркоски. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010.

- 120 стр. : илустр. ; 30 см ISBN 978-608-4575-86-3 COBISS.MK-ID 84077578

Önsöz Sevgili öğrenciler, Yakından uzağa ilkesine dayanarak, sekizinci sınıfta Afrika, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Avustralya (Okyanusya’yla beraber) kıtaları ve Kutup Bölgelerinin coğrafyası ve yaşam ortamının özelliklerini tanıyacaksınız.

Konular, dokuz ünitede (birimde) toplanarak, sözü geçen kıtaların doğalcoğrafi ve ekonomik özelliklerini kapsayacaktır. Bölgesel coğrafya özellikleri ünitelerinde, kıtaların ülke ve bölgeleri ele alınmıştır. İlköğretim okullarının sekizinci ve dokuzyıllık eğitimin dokuzuncu sınıfları için hazırlanan bu Coğrafya ders kitabında konular iki bütünlükte işlenmiştir.

Birinci bütünlük, öğrencilerin kavraması ve öğrenmesi gereken konular içeriğinden oluşmuştur. İkinci bütünlük, başta öğretmenlere yönelik yardımcı metot ve didaktik içeriklerinden oluşmuştur. Bunlar sütunlar şeklinde Diyalog, Sorular, Ödevler, Ek Bilgiler, Unutmayınız, Kavramlar Sözlüğü ve farklı kartografya, cetvel ve resimli eklerdir.

Diyalog, öğretmenin öğrencilerle interaktif (etkileşimli) bir şekilde dersin giriş bölümününün gerçekleşmesini sağlar.

Sorular ile konunun tekrarı yapılır ve öğrencilerin öğrendikleri bilgiler pekiştirilir.

Ek bilgiler bölümü, çok ilgi gösteren öğrencilerin bilgilerini zenginleştirir.

Kavramlar Sözlüğü’nde, öğretmen ve öğrencilere yönelik, içerikteki terimlerin tanımı verilmiştir.

Unutmayınız bölümünün amacı, en önemli bilgilerin kalıcı olmasını sağlamaktır.

Alan ve bölgelerin özelliklerini daha görsel bir şekilde kavranmasında kartografya işaretleri, resimler ve tablo ile çizelgeler gibi ekler kullanılmıştır. Verilerin tablo üzerinde gösterilmesi ve değerlendirilmesi, ek bilgilerin edinilmesi ve kişisel kültürün geliştirilmesi amacıyla verilmiş, ezbere öğrenilme mecburiyeti yoktur.

Müfredat programına dayalı, Afrika, K. Amerika, G. Amerika, Avustralya (Okyanusya’yla beraber) kıtaları ve Kutup Bölgelerinin coğrafyası ve yaşam ortamının özelliklerini kapsayan içeriğin uygun bir şekilde verildiğini ümit etmekteyim.

Yazar

DERS KİTABINI KULLANMA YÖNERGESİ (kolonlar - bölümler)

Dersin giriş bölümü olarak, öğretmenin öğrencilerle interaktif çalışmasını destekleyen köşe.

AFRİKANIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

Kauçuk

Muz

Afrika’nın ekonomisi pek gelişmiş değildir. Yeterli derecede araştırılmamış farklı doğal zenginliklere sahiptir. En gelişmiş ekonomik kolları tarımcılık, hayvancılık ve doğal zenginliklerin değerlendirilmesidir. Ham maddelerin büyük bir kısmı sanayisi (endüstrisi) gelişmiş olan Avrupa, ABD ve Asya ülkelerinin ihtiyaçlarını karşılamaktadır.

Ekonomik kollarından tarım ve hayvancılıkla halkın dörtte üçü uğraşmaktadır.

Tarımda özellikle palmiye yağı, kakao, yer fıstığı ve zeytin yağının üretimi önemli yer alır. Tarımcılık geniş çapta daha ilkel yöntemlerle yapılmaktadır.

Afrika’da hayvancılık; koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar. Koyun, keçi ve develer daha yoğun bir şekilde Kuzey Afrika’da, sığırlar ise savan ve isteplerde yetiştirilir. Hayvancılık genellikle geniş çapta fakat ilkel yöntemlerle yapılmaktadır. İkincil derece sektörler, farklı mineral ve madenlerin değerlendirilmesine yöneliktir: elmas, kobalt, altın (dünyada altın üretiminin %70’in-

Kakao-bitki ve ürün

den fazlasını kapsar), fosfat, krom, manganez, vanadyum, bakır, antimon ve radyoaktif elementlerden uranyum ve radon (dünya üretiminin %30’unu kapsar).

Afrika, daha doğrusu Sahra, Libya, Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nijerya’da büyük petrol yedekleri bulunmuş ve istifade edilmektedir.

Sanayi, ekonomik kol olarak en çok Güney Afrika Cumhuriyeti’nde gelişmiş, diğer ülkelerde genellikle hafif sanayi gelişmiştir.

Ulaşım hatları ve ağı ile alt yapının yetersiz olması, sanayinin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

nikel antimon demir krom

manganez

kalay magnesium

fosfor kurşun çinko altın uranium

boksit TES kobalt HES platin petrol gümüş doğal gaz cıva petrol

ИНДИСКИ ОКЕАН

titanium boru hattı

azbest ???? grafit fosfat taşkömürü linyit kömürü

ENERJİ KAYNAKLARI VE HAM MADDELER

SORULAR » Afrika kıtasının ekonomisi neden gelişmiş değildir? » Hangi ekonomik kolları en gelişmiş sayılır? » Afrika’da yatiştirilen tarım bitkileri ve hayvan topluluklarını sayınız. » Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral ham maddeleri ile zengindir?

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

ИНДИСКИ ОКЕАН

metalürji metal sanayisi petrokimya sanayisi gıda sanyisi tekstil sanayisi kimya sanayisi selüloz ve kağıt sanayisi

SANAYİ

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ELMAS- değerli ve hemen hemen tertemiz mineraldir. İçinde

Elmas

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

Çiftçilik

EK BILGILER Afrika’nın iklimi, ekonomik açıdan önemli olan bitkilerin yetiştirilmesini sağlar. Örneğin: muz, kauçuk, kakao, maun ağacı, palmiye vb.

Öğrenmeye özel ilgi gösteren öğrencilere yönelik köşe.

buğday

baharat

mısır pirinç

kahve zeytin

çay pamuk Ayvancılık tütün üzüm

ИНДИСКИ ОКЕАН

kakao zeytin palmiyeleri deve sığır

güney meyveleri

keçi

urma

koyun

TARIM

Görsellik amacı ile verilmiş harita ve resimler.

çok az demir, manganez ve diğer elementler de bulunur ve minerale kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verirler. Takıların imalatı, sanayi ve teknik alanlarında kullanılır. Elmas en katı (sert) mineraldir. En fazla Afrika kıtasında bulunur ve üretilir.

ALTIN - parlak ve sarı renkte, hafif ve esnek olan değerli bir metaldir. Hava ve suya dirençli, dünyada en nadir bulunan metallerden biridir. Takıların imalatı, sanayi vb. alanlarda kullanılır. En yoğun bir şekilde Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya ve Avustralya’da bulunur.

PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur. Özellikle, motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz, motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.

Kavramlar Sözlüğü’nden bilimsel terimlerin tanımı öğrenilir.

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Afrika’nın sanayi gelişimi nasıldır? » En gelişmiş ekonomik kolları hangileridir? » Sanayinin gelişme düzeyi nasıldır?

Dersin son bölümü olarak, öğretmenin değerlendirme yapmasına yönelik yardımcı bölüm.

Öğrenciler tarafından kavranılması gereken konu içeriği.

Petrol rafinerisi

ÖDEV » İnternet ve diğer kaynaklardan yararlanarak Afrika kıtasında yetiştirilen bitkilerin resimlerinden albüm oluşturunuz.

Öğretmenin önerisi ile öğrencilerin bireysel çalışması.

ÜNİTE VE KONULAR I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - AFRİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ - RÖLYEF VE KIYILARI - İKLİM - HİDROGRAFYA - BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ - AFRİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ - AFRİKA’NIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ KUZEY AFRİKA - KUZEY AFRİKA ÜLKELERİ - KUZEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ DOĞU AFRİKA - DOĞU AFRİKA ÜLKELERİ - DOĞU AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ GÜNEY AFRİKA - GÜNEY AFRİKA ÜLKELERİ - GÜNEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ MERKEZİ AFRİKA - MERKEZİ AFRİKA ÜLKELERİ - MERKEZİ AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ BATI AFRİKA - BATI AFRİKA ÜLKELERİ - BATI AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

AFRİKA COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Geçen öğretim yılında hangi kıtaları öğrendiniz ve öğrenmeniz gereken diğer hangi kıtalar kaldı? » Afrika kıtasının özellikleri nelerdir? » Afrika nerede bulunur?

ÖDEV » Afrika kıtası diğer kıtalardan kaç kilometre uzaktır? Öğrenmeye çalışınız. » Harita üzerinde Afrika kıtasının hangi okyanus ve denizler ile çevrili olduğunu bulmaya çalışınız!

6

Coğrafi durumu Dünya üzerinde Afrika kıtası merkezi konuma sahiptir. Üzerinden Ekvator ve Başlangıç (Greenwich) Meridyeni geçer. Afrika, diğer kıtalara en yakın kıta sayılır. Kuzey ve kuzeydoğuda Akdeniz ve Kızıldeniz, doğuda Hint Okyanusu, ve batıda Atlas Okyanusu arasında bulunur.

Avrupa kıtasına Cebelitarık boğazı ve Siçilya geçiti ile yaklaşır. Asya kıtasından Süveyş Kanalı ile Kızıldeniz ve Bab ül Mandeb boğazı ayırır. Diğer kıtalardan binlerce kilometre uzakta bulunur. Afrika kıtasına birkaç küçük takımada ve Madagaskar adası aittir.

Büyüklüğü Afrika karası Ekvator’un kuzey ve güneyine uzanır.

Kıtanın üçte ikisi kuzeyde, üçte biri ise güneyinde yer alır.

Afrika’nın yüzölçümü 30,3 mil. km2 (daha doğrusu 30 311 554 km2)’dir. Afrika kıtasında bulunan 54 ülkede 956 mil. nüfus yaşar.

Keşfi

EK BILGILER Afrika sözcüğü, eski Berberi dili ve Atlas dağları bölgesinde (Cezayir, Fas, Tunus) yaşayan Afra halk dilinden kaynaklanır. VII. yüzyılda Araplar Kuzey Afrika’yı Efrika olarak adlandırmış, daha sonra da bu kıta Afrika adını almıştır.

Asya Lizbon, Portekiz Atlas Okyanusu

Afrika

Kalküta, Hindistan

Madagaskar

Ümit Burnu

Vasco da Gama’nın deniz yolculuğu 1497-1498 y.

Victoria Çağlayanı yakınlığında bulunan David Livingstone heykeli

SORULAR KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ AFRİKA - dünya üzerinde merkezi konumu olan, Asya

kıtası ile karadan bağlanan ve etrafı su ile çevrili kıtadır.

Afrika kıtasından Ekvator ile Greenwich Meridyeni geçer.

CEBELİTARIK BOĞAZI - doğal deniz geçidi olarak Akdeniz’i Atlas Okyanusu’na bağlar, Fas ve İspanya ülkeleri üzerinden Avrupa’yı Afrika’dan ayırır. Genişliği 14 km’dir.

SINIR ÇİZGİSİ – doğal veya idari sınır çizgisi olarak coğrafi bütünlükleri belirler.

SÜVEYŞ KANALI - Akdeniz ve Kızıldeniz’i bağlar ve Atlas Okyanusu, Akdeniz ile Hint Okyanusu arasında en kısa deniz yolu iletişimi sağlar.

» Afrika’nın, dünya üzerindeki konumu nedir? » Hangi okyanus ve denizlerle çevrilidir? » Afrika’dan hangi coğrafya çizgileri geçer? » Afrika’nın yüzölçümü ve nüfusu ne kadardır? » Tarihi boyunca Afrika, hangi kıtalarla bağlantılar kurmuştur? » Afrika’nın keşfedilmesinde en önemli ve tanınmış araştırmacıları söyleyiniz.

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Afrika, Eski Dünya (Avrupa, Asya ve Afrika beraber) olarak bilinen dünyanın bir parçası olarak, Avrupa ve Asya kıtalarıyla her zaman yakın temasta bulunmuştur. Özellikle Kuzey Afrika bölgesinden Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nil ırmağı vadisi, Etiyopya ve Kızıldeniz ile Atlas dağlarının kuzey bölgeleri ile bağlantı kurulmaktadır. Sahra Çölü gibi Afrika’nın diğer bölgeleri, büyük coğrafi keşiflerden, daha doğrusu XV. yüzyıldan sonra ortaya çıkmıştır. 1497 ile 1498 yılları arasında Vasco da Gama, Afrika kıtası çevresini deniz yolu ile gezmiştir. XVII., XVIII., XIX. ve XX. yüzyılda kıtanın içerisinde birçok keşifler yapılmış ve araştırmalar gerçekleşmiştir. Afrika kıtası ile ilgili araştırmaları tanınmış araçtırmacı David Livingstone yapmıştır.

RÖLYEF VE KIYILARI

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DIYALOG » Rölyef nedir? » Haritayı incelerek Afrika kıtasında rölyef şekillerini ayırt etmeye çalışınız. » Afrika kıtası rölyefinin özellikleri nelerdir? » Hangi rölyef şekilleri en yaygın olarak görülür?

EK BILGILER Jeolojik evreler boyunca, Gondvana adı verilen geniş kara parçasının büyük kısmı dünyanın güney yarım küresinde yer almıştır. Özellikle Afrika kıtasının günümüzdeki alanlarını (Atlas dağları hariç), Suudi Arabistan, Güney Amerika ve Hindistan’ın doğu ile Avustralya’nın batı bölgelerini kapsamıştır. Tektonik hareketlerle bu kara parçası bölünerek, kara-kıtalaraayrılmış ve kıtaların dağılımı ortaya çıkmıştır. Karanın bölünmesi, Kreda adı verilen 70 milyon yıl önceki jeolojik zamanda gerçekleşmiştir.

ÖDEV » Harita üzerinde Afrika kıtası çevresindeki ada, yarımada ve körfezleri bulunuz!

8

Jeoloji Jeolojik zamanlara göre Afrika kıtası üç kayadan oluşan eski kara parçasıdır. Gondvana olarak adlandırılmıştır.

Rölyef Afrika’nın rölyefinde çok sayıda farklı rölyef şekilleriyle geniş platolar (yaylalar) yer alır. Deniz kıyılarında rölyef dik yamaçlı olup, deniz kıyılarına doğru eğimi azalarak, Afrika karası dar ve alçak deniz kıyı şeridi ile çevrilidir. Platolardan birkaç dağ kitlesi yükselmektedir. Kuzey kesimlerinde Atlas, Ahagar, Tibesti, ve Darfur dağları yer alır, rakımı (yükseltisi) 3.000 m civarındadır. Bu dağlar Sahra Çölü’ne uzanır. En büyük ve yüksek dağlar kıtanın doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin, Etiyopya Dağları, Büyük Göller çevresinde Kilimanjaro, Kenya, ve Ruvenzori. Rakımı 5.000 m’dir. Bu dağları haritada bulmaya ve rakımlarını belirlemeye çalışınız.

Kıyıları Afrika’nın kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir.

Kıyıları yüksek, dik yamaçlı ve dardır. Körfez, ada ve yarımadalar çok az görülür. Akdeniz kıyılarında Sidra ve Gabes körfezi, Tunus ve Barka yarımadalarıdır. Hint Okyanusu kıyılarında Somali yarımadası ve Madagaskar adası, Komor, Maskeren ve Seyşel adalarıdır. Atlas Okyanusu kıyılarında São Tomé ve Príncipe adaları ile Gine Körfezi tanınmıştır. Güney Afrika kıyılarında tanınmış Ümit Burnu uzanır.

SORULAR » Afrika’da tanınmış rölyef bütünlükleri hangileridir? » Afrika’nın daha büyük dağ kitlelerini sayınız. » Afrika’da en yüksek tepenin adını söyleyiniz. » Sahra’nın rölyef özellikleri nelerdir? » Harita üzerinde Afrika’nın diğer çöllerini de bulmaya çalışınız. » Afrika kıyılarının girinti ve çıkıntılığı nasıldır?

Çöller

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Zambezi, Okavango ve Kunen akarsularının güneyinde bulunan platoların rakımı 1.200 m civarındadır. Batı, doğu ve güneyden 2.500 m’nin üzerinde yüksek olan deniz kıyı dağları ile çevrilidir. En büyüğü, Kvatlamba dağıdır. Orta kesimlerinde Kalahari Çölü, Atlas Okyanusu kıyılarında Namib Çölü uzanır.

Afrika’nın orta veya merkezi bölgeleri, doğu ve güney dağ şeridi ile Atlas Okyanusu ve kuzeyde Kongo ırmak vadisi arasında yer alır. Bu bölgede, özellikle Angola ve platoları, Kongo Havzası ve Kamerun Dağları tanınmıştır.

Afrika’nın batı kesimleri ile Gine Körfezi’nin kuzeyindeki alanların rakımı alçak (2.000 m’nin altında) ve geniş düzlüklerdir.

Rölyefinde özellikle çöller yaygındır. Dünyanın en sıcak çölü, Sahra Çölü’dür. Sahra Çölü kıtanın kuzey ve batı kesimlerine uzanır ve Atlas Okyanusu’ndan Kızıldeniz’e kadar 7 mil. km2 alanı kapsar. Tanınmış diğer çöller, Afrika’nın güneyinde Kalahari ve Namib çölüdür. Çöl alanlarında rüzgar aşındırma ve biriktirme şekilleri görülür.

Daha büyük düzlükler, Kongo Havzası’nın orta kesimleri, Senegal Düzlüğü, Çad Gölü ile Gine Körfezi kıyılarındaki düzlüklerdir.

YARDANGLAR - Rüzgârların etkisiyle aşındırma ve biriktirme şekilleri oluşur. Kayalar üzerinden

kum, çakıl parçalarını, rüzgârlar uzaklaştırarak dirençli kayalar açıkta kalır ve yardanglar ortaya çıkar.

KUMULLAR - Çöllerde kum ve çakılın birikmesiyle oluşur. Kuzey Afrika’da kumullar ile geniş çöl alanları yaygındır. Orta Asyada kumsal çöller, kum-çöl, Moğolistanda şamo, Arap Yarımadası’nda nefud olarak adlandırılır. ÇÖL - Dünyanın en az (200 mm’nin altında) yağış alan ve bitki örtüsünden yoksun olan alanıdır. Yağışlar birkaç yıl bile görülmeyebilir.

AFRİKA BOYNUZU - Afrika’nın kuzey doğusunda Aden körfezi ile Hint Okyanusu arasında uzanan ve Somali ülkesinin bulunduğu yarımadadır.

9

İKLİM

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DIYALOG » Afrika kıtasında hangi iklim hüküm sürer? » Afrika kıtasında iklim diğer kıtalara göre daha sıcaktır.

Neden? » İklim kuşakları nedir?

KUZEY SOĞUK KUŞAK

KUZEY ILIMAN KUŞAK

SICAK KUŞAK

GÜNEY ILIMAN KUŞAK

GÜNEY SOĞUK KUŞAK

İklim kuşakları

Afrika’nın iklimi, coğrafi durumuna bağlı olarak gelişir. Afrika kıtasından Ekvator geçer ve kıtayı kuzey ve güney Afrika’ya ayırır. Dolayısıyla iklim kuşaklarının dağılımı da eşit olur. Ekvator’un çevresinde (kuzey ve güneyinde) ekvatoral sıcak kuşak yayılır. Sıcak iklim bölgesinin kuzey ve güneyinde tropikal, subtropikal ve ılıman iklim bölgeleri uzanır.

Ekvatoral iklim bölgesinde sıcaklıklar 24-25oC ve yıllık sıcaklık farkı 2-3oC derecedir. Yağış miktarı yüksektir, özellikle Gine Körfezi’nde her gün öğleden sonra yağış görülür ve yıllık yağış 12.000 mm’dir. Tipik ekvatoral iklimi, 0-10o kuzey ve güney coğrafya enlemleri arasında, Yukarı Gine ve Kongo Havzası’nda hüküm sürer. Bu iklim bölgesinde tropikal ormanları gelişmiş bulunur.

Tropikal iklim bölgesi, ekvator iklim bölgesinin kuzey ve güneyine uzanır. Bu iklim bölgesinde iki farklı mevsim yaşanır: yağışlı yaz ve kurak dönem. Tropikal bölgesinin kuzey ve güneyinde subtropikal iklim bölgeleri yer alır. Kısa ve seyrek yağış dönemlerinde çöller ortaya çıkar ve bunlar çöl kuşakları olarak da bilinmektedirler. Örneğin, kuzeyde Sahra Çölü, güneyde Kalahari ve Namib çölleridir ve bunlarda tipik çöl iklimi hüküm sürer.

Rüzgar fırtınası

EK BILGILER Afrika kıtasından Ekvator geçer ve kıtayı iki parçaya böler. Dolayısıyla kıtanın üzerine birkaç iklim bölgesi uzanır. Ekvatoral veya sıcak iklim bölgesi, kuzey ve güney dönenceler arasında; Ekvator’un 23 o ve 27’ kuzey ve güney enlemleri arasında yer alır.

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

nemli subtropikal kurak subtropikal tropik genelde kuru kurak tropikal kurak subekvatoral nemli subekvatoral ekvatoral DENIZ AKINTILARI RÜZGARLAR

sıcak soğuk

musonlar pasatlar

ИНДИСКИ ОКЕАН

İKLİM

SORULAR » Afrika kıtası hangi iklim kuşaklarına uzanır? » Ekvator iklim bölgesi nerede yer alır? » Ilıman iklim kuşakları Afrika’nın hangi enlem ve bölgelerini kapsar? » Harmatan nedir? » Çöller nüfus ile yerleşmiş değildir.

Neden?

ÖDEV » Konudaki içerik ve metne bağlı olarak, harita üzerinde Afrika’nın nemli ve kurak bölgelerini belirlemeye çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ İKLİM TİPLERİ (ÇEŞİTLERİ) - Yeryüzünde farklı

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

(milimetre) 250’ ye kadar

ИНДИСКИ ОКЕАН

YAĞIŞLAR

İklim özelliklerinden biri, harmatan adı ile bilinen Sahra rüzgarıdır. Sahra’nın kuzey bölgesinden Ekvator’a doğru eser.

Bazı bölgelerdeki yüksek sıcaklıklar ile kuraklıklar bir yandan ve büyük nem miktarı ile yağışlar diğer yandan yaşamı zorlaştıracak etkenlerdir. Dolayısıyla bu bölgeler nüfus ile seyrek yerleşmiştir.

iklim özellikleri görülen iklim tipidir. Örneğin, ılıman iklim kuşağında Akdeniz, okyanusal, karasal, ılıman karasal ve dağ iklim tipi hüküm sürer. ÇÖL İKLİMİ - çok az yıllık yağış miktarı (200 mm’den az) veya birkaç yıl hiç yağış görülmeyen iklim tipidir.

Yazın hava sıcaklıkları yüksek, gündüz ile gece arasındaki sıcaklık farkı ise yüksek olur.

BOZKIR (İSTEP) İKLİMİ

- bozkırlarda hüküm sürer.

Yağış miktarı yetersiz (yıllık 300-400 mm), yılın yaz aylarında sıcaklıklar yükselir.

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Gündüzleri çöllerde sıcaklık 50oC, geceleyin ise 30oC’ye düşer. 200 mm’den az olan yıllık yağış miktarı, yıllarca olmayabilir. Namib çölünde ise yağışlar hemen hemen hiç yoktur. Kar yağışı en kuzey bölgelerde (Atlas) ve en güney dağlarda (Kvatlamba) görülür. Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori gibi dağlarda ise kalıcı (daimi) kar vardır.

Ilıman iklim bölgeleri, kıtanın en kuzey ve en güney kesimlerinde, dört mevsimin yaşandığı alanlara yayılır.

Atlas dağ kitle bölgesi ile Güney Afrika Cumhuriyeti’nin güney bölgesini kapsar.

Afrika’nın iklim özellikleri deniz akıntılarının hareket ve yönüne bağlı olarak gelişir. Kuzey batı Afrika’nın kıyılarından soğuk Kanarya akıntısı, Gine körfezi kıyılarından sıcak Gine akıntısı geçer. Afrika kıyılarından geçen Benguel deniz akıntısı da iklimi etkiler.

HİDROGRAFYA

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Afrika kıtası hangi okyanus ve denizlerle sınırlanır? » Havza nedir? » Afrika kıtasından hangi nehirler akar?

EK BILGILER Afrika kıtasının en büyük nehirleri; Nil, Kongo, Nijer, Zambezi, Oranye, Lümpopo, Senegal ve Volta nehridir.

NEHİR

UZUNLU HAVZA km km2

Nil

6 671

2,87

Kongo

4 320

3,7

Nijer

4 160

2,1

Zambezi

2 660

1,33

Oranye

1 860

1,02

Senegal

1 700

0,44

Limpopo

1 600

0,44

Afrika kıtasının hidrografyası farklılık gösterir. Birkaç havza ayırt edilebilir: Akdeniz havzası, Atlas Okyanusu havzası, Hint Okyanusu havzası, Kızıldeniz havzası ve kapalı havza bölgesidir.

Havzalar ve akarsular Akdeniz havzası, Nil ırmağı ve Atlas dağlarının birkaç küçük akarsu akıntılarını kapsar. Afrika akarsu havzasının %20’sini kapsar. Dünyanın en uzun ırmağı Nil ırmağıdır ve Sahra Çölü’nden geçebilen tek ırmaktır.

Hint Okyanusu ve Kızıldeniz havzası kıtanın %19’unu kapsar. Havza; Cuba, Şebeli, Zambezi, Limpopo ve çok sayıda diğer akarsuları içine alır.

Atlas Okyanusu havzası, kıta alnının en büyük (yaklaşık %31) kısmını kapsar. Havzaya Senegal, Nijer, Kongo, Oranye vb. nehirler girer. Bu nehirlerı haritada bulunuz! Kongo Irmağı’nın en yoğun akarsu ağı vardır ve Afrika’nın su ile en zengin ırmağıdır.

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

ÖDEV » Coğrafya atlasındaki Afrika haritasında, daha büyük nehir ve gölleri bulmaya ve hangi nehirlerin hangi ülkelerden aktığını belirlemeye çalışınız.

Kapalı havza bölgesi Akdeniz Havza Bölgesi Hint Okyanusu Havza Bölgesi

ИНДИСКИ ОКЕАН

Atlas Okyanusu Havza Bölgesi

HAVZALAR

Kapalı akarsu havzası Afrika kıtasının %30’unu kapsar.

Alanın büyük bir kısmı kurak ve büyük nehirlerden yoksundur.

En uzun olan Şari nehri Çad Gölü’ne dökülür. Akarsuların büyük bir kısmı yıl boyunca susuz kalarak çok sayıda kuru akarsu vadileri oluşur.

Nehir akıntıları okyanuslara yaklaştıkça eğimleri artar ve büyük enerji potansiyeline sahiptirler.

» Afrika kıtasının suları hangi havzalara dökülür? » Hangi ırmağı Akdeniz havzasına aittir? » Hint Okyanusu’na dökülen ırmakları sayınız. » Atlas Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür? » İç kapalı havza nedir? » Afrika’nın Büyük Göller’ini sayınız. » Çad Gölü’nün özellikleri nelerdir?

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DOĞAL SU KAYNAKLARI – insanların faydalandığı ve kendi ihtiyaçlarına yönelik amaçlar ile kullandıkları doğal zenginliklerdir.

Doğal su kaynakları elektrik enerjisi, ulaşım ve taşımacılık, beslenme ve turizm gibi yaşamın birçok alanlarında kullanılmaktadır. ÇAĞLAYAN - Akarsuların yukarı akıntılarında, yatak eğiminin fazla olduğu yerlerde akarsu aşındırmasıyla basamaklar oluşur.

Akarsuların bu basamaklardan düşerek aktıkları yerlere çağlayan denir.

DELTA- Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır. Özellikle Nil, Volga ve Tuna ırmaklarında delta şeklindeki akarsu ağızları görülür.

GÖLLER - karada oluşmuş çanakların su ile dolması ve doğrudan denizlerle bağlantısı olmayan sulardır.

AKARSULAR - yeryüzündeki kaynaklardan denize, göle veya daha büyük ırmağa doğru akarsu yatağından akan sulardır.

AKARSU HAVZASI - belirli bir alandan ana akarsuyun akarsu kollarıyla topladığı suları kapsar. Akarsu havzaları aralarında su bölümü çizgisi ile ayrılır.

AKARSU AĞI – bir bölge, ülke, ada ya da kıtanın birbirine bağlı veya bağlı olmayan akarsu akıntılarıdır.

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Göller Afrika kıtasındaki göller genellikle tektonik gölleridir.

Bunların birçoğu tatlı veya tuzlu, sürekli veya iklime bağlı periyodik göllerdir. En büyüğü, Victoria Gölü’dür ve dünyada üçüncü büyük göldür. Victoria Gölü’nden Beyaz Nil ırmağı akar; Tanganika Gölü (derinliği 1.435 m), Nyasa Gölü, Şire ırmak akıntısıyla Zambezi ırmağına, Albert Gölü, Edvard Gölü, Tana Gölü’ne dökülür. Bu göller Afrika’daki tektonik fay hattı boyunca yer alan ve ulaşıma elverişli göllerdir. Çad Gölü, Afrika’da kapalı havza bölgesinin en büyük kısmını kapsar. Derinliği sadece 1,5 m, kurak bölgede yerleşmiş, alanı değişken olan göldür. Kalahari Çölü’nde büyük bataklıklar ve Makarika Gölü bulunur. Afrika kıtasında çok sayıda göllere dönüşmüş alanlar görülür. Bu göller nemli yağışlı dönemlerde su ile bol, kurak dönemlerde ise susuz kurak göl çanaklarına dönüşürler.

SORULAR

Doğu Afrika’da tektonik göller

13

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Afrika kıtasında rastlanılan birkaç bitki topluluğunu söylemeye çalışınız. » Hangi bildiğin gövdeli bitkiler Afrika kıtasından gelmiştir? » Çöllerde hangi bitkiler gelişir? » Afrika kıtasında yaşayan hayvan türlerinden bazılarını sayınız.

Balta girmemiş orman

Afrika’nın bitki örtüsü ve hayvan toplulukları coğrafi ve iklim özelliklerine bağlı olarak gelişmiştir.

Bitki örtüsü Afrika’da bitki örtüsü bölgeleri genellikle orman, otlak ve çöl alanları olarak görülür.

Ormanlık alanlar Ekvator’un etrafında, özellikle Yukarı Gine, Nijer Irmağı’nın aşağı akıntısı ve Kongo Havzası’nda yaygındır. Orman alanlarında palmiye, maun, abanos ve diğer ağaçlardan oluşmuş yüksek ve zengin yağmur ormanları, alçak bitki örtüsüyle ise balta girmemiş ormanlar olarak adlandırılan zor geçitli ormanlar yer alır.

Ekvatoral ormanları kuzeye ve güneye doğru yavaş yavaş seyrekleşerek 1-3 m yüksek otlardan oluşan savanlar ortaya çıkar. Savanlar da kuzey ve güneye doğru alçak otlar, dikenli bitkilerden oluşan ve maki adı verilen çalılar, seyrek otlaklar ile yarı çöl alanlarına dönüşürler. Bu bölgeler istep veya bozkır olarak bilinmektedir. İstepler yavaş yavaş bitkilerin seyrek olduğu yarı çöl

Savan

EK BILGILER Baobab ağacı savanlarda yetişir. Çok geniş gövdesi (çapı 8 m) olan ve büyük su deposu içeren ağaçtır. Ürünleri beslenme için kullanılır. İnsanlar ise gövdesini aşındırarak, yerleşmeye uygun hale getirirler. Baobab ağacının yüksekliği 20 m’dir ve maymun ekmek ağacı olarak da bilinmektedir.

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

çöl savan vaha istepler (bozkır) tropikal ormanlar iğne yapraklı ormanlar

ИНДИСКИ ОКЕАН

yüksek dağ otlakları

BİTKİ ÖRTÜSÜ

SORULAR

veya bitki örtüsü olmayan ya da sadece kaktüslere rastlanılan çöl alanlarına dönüşürler. Çöl bölgelerinde vahalara rastlanır. Vahalarda gelişmiş bitki örtüsü, çöllerin diğer alanlarında ise yağış dönemlerinde seyrek bitki örtüsü ortaya çıkar. Vahalarda genellikle palmiyeler, bazı yerlerinde tarımsal bitkiler de yetiştirilir.

Hayvanat dünyası (hayvan toplulukları) Afrika kıtasının hayvanat dünyası çok çeşitlidir. Tropikal bölgelerde fil, gergedan ve maymunlara rastlanır. Savanlar ve isteplerde en fazla otobur hayvanlar, yani zürafa, antilop ve boğa, etobur hayvanlardan ise aslan, leopar, vahşi afrika köpeği vb. yaşar.

Su yüzeyleri bulunan alanlarda gergedan, timsahlar, kuşlar sürüngenler ve böcekler yaygındır. Özellikle çeçe sineği uyku hastalığına, Malarya sivrisineği de Malarya (sıtma) hastalığına neden olur.

Zürafa

Gergedan

Kobra

Sırtlan

Şempanze

Afrika mandası

Aslan

Leopar

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ YAĞMUR ORMANLARI - Yüksek sıcaklıklar ve büyük

yağış miktarı olan alanlarda tropikal ormanları gelişir. Balta girmemiş ormanlar Afrika, Asya, ve Güney Amerika’nın ekvatoral bölgelerinde yaygın olarak görülür.

SAVANLAR - yüksek otlaklardan oluşan tropikal bölgeleridir. Savanlar Afrika, Güney Amerika ve Asya’da bulunur. Savanlarda bir nemli ve bir kurak dönem yaşanır.

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

» Afrika’da hangi bitki örtüsü bölgeleri ayırt edilebilir? » Balta girmemiş orman nedir? Afrika’nın neresinde yaygındır? » Balta girmemiş ormanlarda rastlanılan gövdeli bitkilerden bazılarını söyleyiniz. » Savan ve istep nedir? » Hangi bitki örtüsü özellikle Afrika kıtasında gelişmiştir? » Vaha nedir? » Afrika kıtasında hangi hayvan toplulukları özellikle yaygındır?

ÖDEV » Literatür ve internetten faydalanarak, bitki örtüsü haritaları ve Afrika kıtasında yaşayan bitki ve hayvan türleri fotoğraflarından kolleksiyon hazırlayınız.

15

AFRİKANIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Afrika nüfusu hakkında neler biliyorsunuz? » Afrika’da hangi ırk grubu yaygındır? » Afrika’da halkın yaşam biçimi nasıldır?

Masailer

Afrika kıtasında 956 milyon nüfus yaşar. Afrika kıtası yüzölçümüne göre nüfus ile seyrek yerleşmiş kıta sayılır. Çöllerde 1 km2’de 1 kişi, ekvatoral ormanlarda 1 km2’de 5 kişi, savanlarda ve isteplerde 1 km2’de 10 kişi yaşar. Nüfus ile en yoğun yerleşim bölgeleri deniz kıyıları, özellikle Gine Körfezi kıyılarındaki ülkeler, Nil ırmağının aşağı akıntısı, Güney Afrika Cumhuriyeti, Atlas dağlarının kuzeybatı kesimleri ve Büyük Göller çevresindeki doğu bölgelerdir.

Afrika’da nüfusun doğal artışı yüksek sayılır. Son 20-30 yıl içerisinde yaşam ve sağlık hizmetlerinin iyi yönde gelişmesi ve düzene girmesiyle nüfus sayısında sürekli artış yaşanmaktadır. Nüfusun %95’inden fazlası Afrikalı, %5’i ise Avrupa ve Asya kökenlidir.

Afrika nüfusu birkaç ulus grubuna ayrılır: zencimsi grubu - Güney Afrika’nın ekvatoral ormanlarında yaşayan Pigmeler, Buşmenler ve Hoptentotlar; zenci grubuna, Merkezi ve Batı Afrika zencileri girer; Bantu zencileri, Merkezi ve Güney Afrika’da yaşar; Nilot grubu, Nil ırmağının yukarı akıntısında yaşar; Afrika’nın kuzey bölge-

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

NÜFUS YOĞUNLUĞU

(km2/kişi) 200 ve üzeri ИНДИСКИ ОКЕАН

Buşmenler

1’den az nüfus ile yerleşmemiş alanlar

SORULAR » Afrika kıtasının nüfusu ne kadardır? » Nüfusun kıta üzerindeki ve bölgelerindeki yoğunluğu nasıldır? » Afrika nüfusunu hangi ulus grupları oluşturur? » Avrupa göçmenleri » Afrika’nın hangi bölgelerine en çok yerleşmiştir? » Afrika’da hangi diller konuşulmaktadır? » Dini mensubiyete göre halkın bölgesel dağılımı nasıldır?

ÖDEV » Araştırma yaparak, Afrika’nın farklı bölgelerinde nüfusun dil ve dini mensubiyetini öğrenmeye çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

Dini mensubiyetlerine göre, Afrika halkının bir kısmı Hristiyan (sömürgeci ülkeler olarak Büyük Britanya, Fransa, Belçika, İspanya, Portekiz vb.larının etkisiyle), bir kısmı ise Müslümandır, ancak yerli halkın büyük bir kısmı geleneksel kültlerine tapmaya devam etmektedir.

Doğal ve toplumsal koşullar, Afrika halklarının farklı kültür ve geleneklere sahip olmasını etkilemiştir. Tipik örnekler olarak Masailer, Pigmeler, Buşmenler, Bedeviler vb.larının kültürlerini verebiliriz.

Deniz kıyı bölgeleri ve büyük şehirlerde Avrupa ve Asya kültürlerinin etkileri görülür.

ARAPLAR - Sami halk grubudur. Arap yarımadasından başlayarak fetih hareketleri ve göçleriyle tüm Kuzey Afrika’ya (Mısır Arap Cumhuriyeti’nden Fas’a kadar) yayılmıştır.

BEDEVİLER - göcebe hayvancılığı yapan Araplardır. Özellikle K. Afrika Arap ülkelerine yerleşmiş, sürekli göç hareketlerinde bulunan ve göçebe yaşamı sürdüren nüfusu oluşturur.

BUŞMENLER - Güney Afrika’da, Kalahari çöl bölgesinde yaşayan, ilkel avcılık ve ürün toplamakla uğraşan bir etnik topluluktur.

TUAREGLER- Berberi halk grubudur. Orta Sahra’da kabileler şeklinde yaşayan; deve, eşek, koyun ve keçilerin yetiştirilmesi ve vahalarda tarım ile uğraşan halk grubudur.

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

lerinde yerleşmiş Hamit grubu’nu ise Araplar, Tuaregzler ve Bedeviler teşkil eder.

Avrupa nüfusu, Afrika’nın Güney Afrika Cumhuriyeti’nde en yaygındır.

Afrika halkı farklı dilleri konuşmaktadır. Birçok yerli diller bulunmakta, ayrıca Avrupa kolonilerine (sömürgelerine) uygun olarak büyük ölçüde İngilizce ve Fransıca da resmi diller olarak kullanılmaktadır. Kuzey Afrika’da Arapça konuşulmaktadır.

17

AFRİKANIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Afrika’nın sanayi gelişimi nasıldır? » En gelişmiş ekonomik kolları hangileridir? » Sanayinin gelişme düzeyi nasıldır?

Kauçuk

Muz

Afrika’nın ekonomisi pek gelişmiş değildir. Yeterli derecede araştırılmamış farklı doğal zenginliklere sahiptir. En gelişmiş ekonomik kolları tarımcılık, hayvancılık ve doğal zenginliklerin değerlendirilmesidir. Ham maddelerin büyük bir kısmı sanayisi (endüstrisi) gelişmiş olan Avrupa, ABD ve Asya ülkelerinin ihtiyaçlarını karşılamaktadır.

Ekonomik kollarından tarım ve hayvancılıkla halkın dörtte üçü uğraşmaktadır.

Tarımda özellikle palmiye yağı, kakao, yer fıstığı ve zeytin yağının üretimi önemli yer alır. Tarımcılık geniş çapta daha ilkel yöntemlerle yapılmaktadır.

Afrika’da hayvancılık; koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar. Koyun, keçi ve develer daha yoğun bir şekilde Kuzey Afrika’da, sığırlar ise savan ve isteplerde yetiştirilir. Hayvancılık genellikle geniş çapta fakat ilkel yöntemlerle yapılmaktadır. İkincil derece sektörler, farklı mineral ve madenlerin değerlendirilmesine yöneliktir: elmas, kobalt, altın (dünyada altın üretiminin

Kakao-bitki ve ürün

Elmas

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

Çiftçilik

EK BILGILER Afrika’nın iklimi, ekonomik açıdan önemli olan bitkilerin yetiştirilmesini sağlar. Örneğin: muz, kauçuk, kakao, maun ağacı, palmiye vb.

buğday

baharat

mısır pirinç

kahve zeytin

çay pamuk Ayvancılık tütün üzüm

ИНДИСКИ ОКЕАН

kakao zeytin palmiyeleri deve sığır

güney meyveleri

keçi

urma

koyun

TARIM

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

nikel antimon demir krom

boksit TES kobalt HES platin petrol gümüş doğal gaz manganez cıva petrol titanium boru hattı kalay magnesium azbest fosfor tuz kurşun grafit çinko fosfat altın taşkömürü uranium linyit kömürü

ИНДИСКИ ОКЕАН

ENERJİ KAYNAKLARI VE HAM MADDELER

SORULAR » Afrika kıtasının ekonomisi neden gelişmiş değildir? » Hangi ekonomik kolları en gelişmiş sayılır? » Afrika’da yatiştirilen tarım bitkileri ve hayvan topluluklarını sayınız. » Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral ham maddeleri ile zengindir?

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

ИНДИСКИ ОКЕАН

metalürji metal sanayisi petrokimya sanayisi gıda sanyisi tekstil sanayisi kimya sanayisi selüloz ve kağıt sanayisi

SANAYİ

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ELMAS- değerli ve hemen hemen tertemiz mineraldir. İçinde

çok az demir, manganez ve diğer elementler de bulunur ve minerale kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verirler. Takıların imalatı, sanayi ve teknik alanlarında kullanılır. Elmas en katı (sert) mineraldir. En fazla Afrika kıtasında bulunur ve üretilir.

ALTIN - parlak ve sarı renkte, hafif ve esnek olan değerli bir metaldir. Hava ve suya dirençli, dünyada en nadir bulunan metallerden biridir. Takıların imalatı, sanayi vb. alanlarda kullanılır. En yoğun bir şekilde Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya ve Avustralya’da bulunur.

PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur. Özellikle, motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz, motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.

Petrol rafinerisi

ÖDEV » İnternet ve diğer kaynaklardan yararlanarak Afrika kıtasında yetiştirilen bitkilerin resimlerinden albüm oluşturunuz.

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

%70’inden fazlasını kapsar), fosfat, krom, manganez, vanadyum, bakır, antimon ve radyoaktif elementlerden uranyum ve radon (dünya üretiminin %30’unu kapsar).

Afrika, daha doğrusu Sahra, Libya, Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nijerya’da büyük petrol yedekleri bulunmuş ve istifade edilmektedir.

Sanayi, ekonomik kol olarak en çok Güney Afrika Cumhuriyeti’nde gelişmiş, diğer ülkelerde genellikle hafif sanayi gelişmiştir.

Ulaşım hatları ve ağı ile alt yapının yetersiz olması, sanayinin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.

KUZEY AFRİKA KUZEY AFRİKA ÜLKELERİ » Sahra Çölü nerede bulunur? » Afrika kıtası kuzeyde hangi deniz ile sınırlanır? » Kuzey Afrika’da hangi dağ tanınmıştır?

Suec

Nil

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DİYALOG

Nil deltası ve Süveyş Kanalı

Coğrafi durumu Kuzey Afrika, kuzeyde Akdeniz ve güneyde Çad Gölü ile Nijer Irmağı arasında yer alır. Batıda Atlas Okyanusu’ndan doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanır. Hidrografyası açısından kuzeyde Akdeniz ve kuzeybatısında Atlas Okyanusu havzalarına eğim gösteren akarsu havzalarını kapsar.

Büyüklüğü Kuzey Afrika’nın yüzölçümü 13 milyon km2, nüfusu 200 milyondur. Nüfusun büyük bir kısmını Araplar oluşturur. Bölgenin büyük bir kısmında Sahra Çölü yer alır, dolayısıyla Kuzey Afrika nüfus ile en seyrek yerleşmiş bölgedir.

Devletler Kuzey Afrika’da yer alan devletler: Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Sudan, Batı Sahra ve Moritanya’dır. Tüm bu ülkelerin denize çıkışları vardır. Ülkelerin hangi deniz veya okyanusa çıkışları olduğunu söyleyiniz!

BAYRAK

BAŞKENT

YÜZÖLNÜFUS ÇÜMÜ (BMÖ, 2009) (km2)

CEZAYİR

Cezayir

2 381 740

34 895 000

MISIR ARAP C.

Kahire

1 001 449

77 589 000

BATI SAHRA

Layun

267 405

513 000

LİBYA

Trablus

1 759 540

6 420 000

MORİTANYA

Nouakchott 1 030 700

3 291 000

FAS

Rabat

SUDAN

Hartum

TUNUS

Tunus

DEVLET

446 550

31 666 000

2 505 813

39 154 000

163 610

10 328 000

9 556 807 203 856 000

SORULAR » Kuzey Afrika hangi bölgeyi kapsar? » Kuzey Afrika’nın yüzölçümü ve nüfusu ne kadardır? » Kuzey Afrika neden nüfus ile seyrek yerleşmiş bölgedir? » Kuzey Afrika’da hangi devletler bulunur?

Arap

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DEVLET – belirli alanı, nüfusu ve örgütlü yönetimi olan,

diğer devletlerden bağımsız topluluktur.

KRALLIK – başında kralın bulunduğu ve devletin kral tarafından yönetildği bir devlet düzenidir.

BÖLGE – bileşik bir coğrafi bütünlüğü oluşturan ve diğer sınır bölgelerinden farklılık gösteren belirli alandır.

CUMHURİYET – cumhurbaşkanının belirli bir dönem için halk tarafından devletin başına seçildiği bir devlet düzenidir.

ÖDEV

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Tunus hariç, Kuzey Afrika ülkelerinin çoğu yüzölçümü açısından büyüktür. Fakat iklim, nüfus ve ekonomik özellikleri yönünden farklılık gösterirler. Akarsu vadileri ve vahaların yanında, nüfus ile en yoğun yerleşmiş bölgeler, deniz kıyı bölgeleridir. Çöl alanlarının çoğu nüfus ile çok seyrek veya hiç yerleşmemiş bulunmaktadır.

Başlıca ekonomik kolları tarım ve hayvancılıktır. Tarım kültürlerinden buğdaygiller, zeytin, bağlar, limon, portakal, pamuk vb. yetiştirilir. Hayvancılık koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar.

Kuzey Afrika’da maden zenginliklerden en fazla petrol, fosfat, demir kurşun ve çinko yaygındır. Gelişmiş sanayi bölgeleri olarak, Mısır Arap Cumhuriyeti’nin kuzey bölgeleri, Cezayir, Libya, Tunus, ve Fas sayılır ve bu ülkelerde gıda ve petrokimya sanayisi en çok gelişmiştir.

» Coğrafya ders kitabındaki tabloyu ve verileri inceleyiniz ve Afrika haritasında Kuzey Afrika’nın nüfus ile en yoğun bölgelerini belirleyiniz. » Kuzey Afrika’nın yüzölçümü ile ilgili verilen veriler ve bu bölgedeki devletlerin toplam yüzölçümü arasındaki farklar nereden kaynaklanır?

Araştırınız.

21

KUZEY AFRİKA MISIR ARAP CUMHURİYETİ (MISIR)

DİYALOG

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

» İskenderiye şehrini duydunuz mu? » Mısır’daki piramitler hakkında bilginiz var mıdır?

22

Mısır-piramitler Deve

EK BİLGİLER Kuzey Afrika, Afrika kıtasının üçte birinden fazla alanını kapsar. Kuzey Afrika’nın büyük bir kısmında Sahra Çölü yer alır. Kuzey Afrika ülkelerinin çoğu 1 milyon km2’den daha büyük (Cezayir ve Sudan 2 mil. km2’den fazla) yüzölçümüne sahip, nüfus yoğunluğu ise seyrektir. Nüfusu genellikle deniz kıyılarında ve Nil akarsu vadisinde yerleşmiş bulunmaktadır.

Mısır Arap Cumhuriyeti, kuzeydoğu Afrika ve Asya kıtasının Sinay yarımadasında yer alır. Akdeniz ve Kızıldeniz’e çıkışı vardır. Yüzölçümü 1.14 km2’dir. Alanının %95’i çöllerle kaplı ve genellikle çöl iklimi hüküm sürer. 1.200 km geniş ve 20 km uzun olan Nil ırmağının delta ve vadisinde, ülkenin ekonomisi gerçekleşir.

Mısır’ın nüfusu 77 milyon ve binde 28 olan yüksek nüfus artışı vardır. Nüfusunu Mısır Arapları oluşturur. Resmi dili Arapçadır. Başkenti Kahire’nin nüfusu 8 milyon, metropol haline gelmiş alanda ise nüfus sayısı 17 milyona ulaşır. Diğer büyük şehirler: İskenderiye, Port Said, Süveyş, İsmailiye, Luksor vb.

Mısır’da tarım ve sanayiye dayalı ekonomisi vardır. Tekstil ve gıda sanayisi ile doğal gaz, demir, fosfor, mangan ve petrolun elde edilmesi gelişmiştir. Diğer sanayi kollarından makine sanayisi, vagon ve bisiklet imalatı sanayisi vb. gelişmiş bulunmaktadır. Kuzey Afrika alanının sadece %3’ü işlek arazidir ve yılda üç ekin elde edilir. En fazla pamuk, pirinç, şeker pancarı, buğday, mısır vb. yetiştirilir. Hayvancılık pek gelişmiş değildir.

Mısır’da turizm gelişmiştir ve özellikle Gize’dki piramitler, Kahire’deki Tutankamon ve Luksor’daki tapınaklar ziyaret edilmektedir.

SORULAR » Kuzey Afrika’nın ekonomisi ne düzeyde gelişmiş bulunmaktadır? » Kuzey Afrika’da özellikle hangi tarım kültürleri yetiştirilir? » Kuzey Afrika’nın doğal zenginlikleri nelerdir ve en önemlileri hangileridir?

CEZAYİR Cezayir, 2.38 mil. km2 yüzeyi ve 35 milyon nüfusu olan bir devlettir. Afrika’nın kuzeybatı kısmında yer alır.

Akdeniz’e çıkışı vardır. Atlas dağının merkezi bölgesini kapsar. Atlas dağlarının güneyindeki büyük bir alan Sahra Çölü’ne uzanır. Nüfus artışı binde 28’dir. Cezayir’de genellikle Müslüman olan Cezayir Arapları yaşar ve Arapça resmi dildir. Başkenti Cezayir’dir ve nüfusu 2 milyon kadardır.

Cezayir; demir madeni, fosfor ve renkli metallerin elde edildiği bir tarım ülkesidir. Metal işletme sanayisi, makine sanayisi ve petrol işletme sanayisi gelişmiştir.

Tarım alanlarında en çok üzüm, zeytin, hurma vb. yetiştirilir. Hayvancılık, koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar.

Zeytin üretimi

Zeytin ağacı

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Petrol rafinerisi

23

KUZEY AFRİKA KUZEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Kuzey Afrika’da birkaç farklı bölge ayırt edilebilir.

Coğrafi özellikler açısından Atlas dağı, Sahra Çölü, Nil ırmak vadisi, Kızıldeniz ve vahalar.

Atlas

Atlas

EK BİLGİLER Atlas, Yunan mitolojisinde Iapetos ile Klymene (Asia)’nin 4 oğundan en güçlü olanıdır. Tanrıların kralı Zeus Atlas’a çok kızmıştı. Bunun nedeni Atlas’ın koca tanrı Zeus ile savaşmak istemesiydi. Koca tanrı, Atlas’a büyük bir ceza verdi ve Atlas sonsuza kadar Dünya’yı sırtında taşımalıydı.

Sahra

24

Atlas, kuzeybatı Afrika’nın dağlık alanıdır. Atlas Okyanusu, Akdeniz ve Sahra Çölü arasında yer alır. Fas, Cezayir ve Tunus ülkelerine uzanır. Uzunluğu 2.500 km, genişliği 250-300 km’dir. En yüksek tepeleri 2.500 metreye ulaşır.

Atlas dağı su ile yoksundur. Atlas Okyanusu ve Akdeniz’e olan alçak kıyılarında Akdeniz, yüksek alanlarında istep ve dağın güney yamaçlarında çöl iklimi hüküm sürer. Nüfusu genellikle deniz kıyısına yerleşmiştir.

Atlas

Sahra Sahra, dünyanın en büyük çölüdür. Batıda Atlas Okyanusu’ndan doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanır. Kuzeyde Atlas dağı ve Akdeniz, güneyde Nijer Irmağı ve Çad Gölü arasında yer alır. Yüzölçümü 7 milyon km2’dir. Sahra Çölü’nün rölyefi genellikle alçak ve rakımı 500 metre civarında değişir. Burada Ahagar, Tibetsi ve Darfur dağları yükselir. Kayalık ve kumsal çöller ile yarı çöl rölyef şekilleri yaygındır. Kurak ve sıcak olan çöl iklimi hüküm sürer.

Temmuz ayında ortlama sıcaklık 35oC derece, yıllık yağış miktarı ise 50 mm’dir. Bitki örtüsü seyrek, dikenli bitkiler ve kaktüsler görülür. Nüfus yoğunluğu seyrektir. Yaşam sadece vahalarda sürdürülebilir. Çölün en büyük kıs. mı nüfus ile yerleşmiş değildir.

SORULAR

Nil ırmağı Nil ırmağı Afrika’nın en büyük ve en uzun ırmağıdır.

Beyaz ve Mavi Nil ırmaklarının Sudan’ın başkenti Hartum’da birleşmesiyle oluşmuştur. Nil ırmağı Victoria gölünden akar ve Akdeniz’e dökülür. Uzunluğu 6.500 km den fazladır. Sahra Çölü’nden akıntısı olan tek ırmaktır. Nil ırmağı havzası 2.9 mil. km2’lik alanı kapsar. Nil vadisi verimlidir ve ekonomik açıdan en gelişmiş düzlük bölge sayılır.

Kızıldeniz Kızıldeniz Hint Okyanusu’nun kıyı denizidir. Kızıldeniz Asya ile Afrika kıtaları arasında bulunur. Süveyş kanalı ile Akdeniz’e, Babül Mandeb boğazı ile ise Hint Okyanusu’na bağlıdır. Uzunluğu 2.000 km, genişliği 300 km’dir. Yüzölçümü 450.000 km2’dir. Kızıldeniz Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya ile Doğu Afrika ve Avustralya arasında deniz ulaşımının gerçekleşmesinde ve bu kıtalar arasında bağlantı kurulmasında önemli yeri vardır.

Afrika ülkelerinden Etiyopya, Sudan ve Eritre’nin Kızıldeniz’e çıkışı vardır.

Kızıldeniz

Vaha Vahalar, sığ yeraltı suyu olan ve çöl bölgelerinde bitki örtüsü gelişmiş küçük ve nüfus ile yerleşmiş alanlardır. Kuzey Afrika’da, Sahra Çölü’nde çok sayıda küçük vaha bulunur. Özellikle Libya ve Nil ırmağı vadisindeki vahalar önemlidir.

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Sahra Çölü’nün uydudan görüntüsü

» Atlas dağı nerede bulunur, uzunluğu ne kadardır? Atlas dağında hangi iklim hüküm sürer? » Sahra Çölü’nün sınırları ve yüzölçümünü söyleyiniz. » Sahra çöl bölgesinde hangi dağlar bulunur? » Nil ırmağı hangi özellikleri ile tanınmıştır? » Vaha nedir?

Çöl ve Vaha

ÖDEV » Harita ve atlas üzerinde Kuzey Afrika’daki çöller, dağlar, ırmaklar, denizler, şehirler gibi önemli objeleri bulmaya çalışınız.

25

DOĞU AFRİKA

DİYALOG

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

» Doğu Afrika kıyıları hangi okyanusa çıkar?

26

» Afrika’nın neresinde en yüksek dağlar ve büyük platolar bulunur? » Doğu Afrika’da önemli coğrafi objeleri sayınız.

Darüsselam

EK BILGILER Doğu Afrika 4 mil. km2 alanı kapsar ve ekvatoral iklim bölgesinde yer alır. Doğu Afrika genellikle dağlık bölgedir. Etiyopya Dağları ve Göl platosu 5.000 m rakıma ulaşır. Hint Okyanusu kıyılarında dar düzlükler uzanır. Doğu Afrika bölgesi 14 devlete bölünmüş, en büyükleri Etiyopya, Tanzanya ve Kenya ülkesidir. Toplam 220 milyon nüfusun %75‘i bu ülkelerde yerleşmiş bulunmaktadır.

DOĞU AFRİKA ÜLKELERİ Coğrafi durumu Doğu Afrika bölgesi Hint Okyanusu kıyılarında bulunur. Etiyopya ve Göl Platosu bölgelerini kapsar. Etiyopya Dağları’nın yüksekliği 4.500m, Göl Platosu’ndaki dağlar 5.000 metrenin üzerine çıkar. Böyle yüksek dağlar, Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori dağlarıdır. Kenya ve Somali’nin deniz kıyılarında büyük düzlük alanları yer alır.

Doğu Afrika güneyde Zambezi ırmağının su bölümü çizgisi, batıda Kongo Irmağı’nın doğu su bölümü çizgisine kadar uzanır.

Doğu Afrika’da ekvatoral ve tropikal iklimi hüküm sürer. Gelişmiş akarsu ağı vardır. Doğu Afrikda önemli ırmak ve gölleri bulunuz!

Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası zengindir, balta girmemiş ormanlar, yüksek otlar – savanlar ile otobur ve etobur hayvanlar yoğun bir şekilde görülür.

Devletler Doğu Afrika’da yer alan devletler: Eritre, Etiyopya, Cibuti, Somali, Burundi, Ruanda, Uganda, Kenya ve Tanzanya’dır. Ada ülkelerinden: Komorlar, Mayot adası, Mauritius, Reunion ve Seyşel adaları.

BAYRAK

DEVLET

YÜZÖLBAŞKENT ÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)

BURUNDİ

Bujumbura

ERİTRE

Asmara

ETİYOPYA

Addis Ababa

KENYA

Nairobi

KOMORİ

Moroni

2 235

676 000

MAURİTİUS

Port Louis

2 040

1 288 000

374

190 000

2 512

800 000

26 798

9 998 000

451

84 000 9 133 000

MAYOTTTE (FR.) Mamoudzou

» Etiyopya Dağları nerede bulunur? » Göl Platosu bölgesinde hangi dağlar tanınmıştır? » Doğu Afrika’da daha büyük ırmakları sayınız. » Doğu Afrika’da hangi devletler bulunur? » Hangi bitki kültürleri Doğu Afrika’da yetiştirilir? » Hangi devletler gelişmiş ve neden? » Doğu Afrika ülkelerinin başkentlerini söyleyiniz.

27 830

8 303 000

117 600

5 073 000

1 104 300 79 221 000 580 367 39 802 000

REUNİON

Saint-Denis

RUANDA

Kigali

SEYŞELLER

Victoria

SOMALİ

Mogadişu

637 657

TANZANYA

Dodoma

945 087 43 739 000

UGANDA

Kampala

241 038 32 369 000

CİBUTİ

Cibuti

23 200

864 000

3 711 489 218 796 000 Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

Gepar Antilop

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Nüfusu ve ekonomisi Doğu Afrika’da nüfusun çoğu beyaz ve kara ırk grubundandır. Halkın başlıca uğraşısı tarım ve hayvancılıktır. En çok kahve, pamuk, buğdagiller, şeker pancarı, muz, ananas vb. yetiştirilir. Hayvanlardan koyun, keçi ve sığır yetiştirilir.

Madenlerden bakır, altın, elmas, volfram demir vb. bulunur.

En gelişmiş sanayi kolları; gıda, odun, kimya, inşaat, ve metal sanayisidir. Doğu Afrika ülkeleri hala az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler statütüne sahiptir. Daha gelişmiş ülkeler Tanzanya ve Kenya’dır.

SORULAR

ÖDEV » Doğu Afrika ülkelerinin kitapta verilmiş olan yüzölçümü ve nüfus verilerine dayalı, ülkelerin nüfus yoğunluğunu hesaplayınız!

27

DOĞU AFRİKA ETİYOPYA

DİYALOG

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

» Doğu Afrika’da hangi ülkeler bulunur?

Etiyopya

Tanzanya

TANZANYA Tanzanya’nın yüzölçümü 945.087 km2’dir. Kenya, Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Malavi, Mozambik ve Hint Okyanusu ile sınırlıdır. Alanının büyük bir kısmında dağlar ve platolar, Hint Okyanusu kıyılarında düzlükler yer alır. Batıda büyük Afrika tektonik fay hatı geçer ve dolayısıyla depremler ve volkanik püskürmeler yaşanır. Örneğin, bu bölgede Kilimanjaro dağı bulunur, rakımı 5.895 m ve Afrika’nın en yüksek dağıdır.

Pamuk

28

Etiyopya’nın yüzölçümü 1.104.300 km2’dir. Eritre, Cibuti, Somali, Kenya ve Sudan ile sınırlanır. Ülke alanının büyük bir kısmını, en yüksek tepesi 4.623 metre olan Ras Daşan’la, Etiyopya Dağları’dır. Dağlarında rakıma bağlı olarak bitki örtüsü katları ayırt edilebilir. Yıllık ortlalma sıcaklıklar 13 ilâ 18oC arasında değişir. Yıllık yağış miktarı alçak bölgelerde 600 mm, dağlarda 1.500 mm’ ye kadar ulaşır.

Etiyopya’nın nüfusu 79 milyon, ortalama nüfus yoğunluğu 1 km2’de 70 kişidir. Başkenti Addis Ababa, nüfusu 3.3 milyondur. Diğer şehirleri daha küçük, nüfus sayısı 300.000 civarındadır. Nüfusu genellikle köylerde yaşar. Etiyopya idari yönden sekiz bölgeye bölünmüş, federal bir cumhuriyettir. Dünyada en fakir ülkeleden birisi sayılır. Köy ekonomisi iş gücünün %85’ini kapsar. Tarımı ilkel ve üretimi azdır. Başlıca yetiştirilen bitki kültürleri: kahve, şeker kamışı, pamuk, tütün, limon, portakal vb. En önemli hayvancılık dalları, sığırcılık (Afrika’da birinci yerde), koyun, keçi ve develer de yetiştirilmektedir. Etiyopya’nın sanayisi az gelişmiş, doğal zenginlikleri pek araştırılmış değildir. Doğal gaz, tantal, altın, platin, manganez vb. maden yatakları bulunur. Ulaşım ağı az gelişmiş, turizm ise hiç gelişmemiştir.

Kenevir

Filler

Tanzanya çocukları

Kenya

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Ortalama aylık sıcaklıklar 15 ilâ 25oC arasında değişir.

Daha büyük nehirleri Pangani, Rufici ve Rufuma’dır. Victoria, Tanganika ve Nyasa göllerinin bir kısmı ve Rukva, Natran vb. göller tamamıyla Tanzanya ülkesine aittir. Bitki örtüsü rakıma bağlı olarak bitki örtüsü katları olarak ortaya çıkar.

Tanzanya’da 44 milyon nüfus yaşar, km2 başına 45 kişi düşer.

Nüfus artışı yüksek ve binde 25’in üzerindedir. Başkenti Dodoma, en büyük şehri Darüsselam Hint Okyanusu kıyılarında bulunur. Devlet düzeni açısından Tanzanya cumhuriyettir. Az gelişmiş tarım ülkesi sayılır. Köy ekonomisi nüfusun %80’ini kapsar. Başlıca tarım kültürleri: kahve, pamuk, çay, tütün, kokos palmiyeleri vb. Hayvancılık alanında en fazla sığır, koyun ve kuşlar yetiştirilir. Farklı mineral ham maddeleri bulunur, elmas, kurşun ve kömür üretimi yapılır. Hafif sanayisi daha çok gelişmiş, tütün, tekstil, odun ve petrol sanayisi gibi.

Diğer Afrika ülkelerine göre daha gelişmiş ulaşıma sahip ve turizmi de gelişmiş sayılır. Tanınmış ulusal parkları: Serengeti, Manora, Kilimanjaro vb.

KENYA Kenya, 580.367 km2 alanı kapsar, nüfusu 40 milyondur.

Tanzanya, Uganda, Sudan, Etiyopya, Somali ve Hint Okyanusu ile sınırlıdır. Başkenti 2.5 milyon nüfusu olan Nayrobi’dir.

Ekonomisi gelişmekte olan bir ülkedir. Başta tarım köy ekonomisi gelir. Tarım kültürlerinden çay, kahve, pamuk, kenevir, pirinç, buğday vb. yetiştirilir. Sanayisi köy ekomomisi ürünlerine, tekstil, çimento, petrolun işletilmesine yöneliktir. Ulaşım en fazla Afrika’nın tropikal bölgesinde, turizm ise Masan Mara Ulusal parkı ve Kenya Dağı ile tanınmıştır.

Çayın toplanması

29

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DOĞU AFRİKA

DİYALOG

DOĞU AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

» Doğu Afrika’nın başlıca özelliği nedir? » Doğu Afrka’ya ait olan önemli coğrafi objelerden bazılarını söylemeye çalışınız.

Doğu Afrika, genellikle dağlık bölge olarak birçok coğrafi obje ile tanınmıştır. Örneğin, Victoria ve Tana gölü, Mavi Nil ırmağı, Etiyopya Platosu’nda volkanik göller ve Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori dağ tepeleridir.

Kilimanjaro Kilimanjaro, Tanzanya ülkesinde volkanik bir dağdır. Aynı zamanda Afrika’nın en yüksek (5.895 m) ve sürekli kalıcı kar altında olan dağıdır. Bitki örtüsünde birkaç kuşak ayırt edilir. 1.000 m yüksekliğe kadar balta girmemiş ormanlar, 1000-2.000 m arasında savanlar, 200-4.000 m arasında ormanlar ve bu rakımın üzerinde dağ çayırları ve otlaklar yer alır. Kalıcı kar sınırı 5.000 metrenin üzerindedir.

Gergedan Şeker kamışının kesilip toplanması

Victoria gölü Victoria gölü Doğu Afrika’da, Ekvator çizgisinde bulunur. Tektonik göldür, rakımı 1.100 m, alanı 68.000 km2 ve derinliği 80 metredir. Kıyıları girintili ve çıkıntılıdır. Çok sayıda körfez, yarımada ve adaları vardır. Birçok dağ akarsu akıntılarıyla beslenmektedir. Victoria Gölü’nden Beyaz Nil ırmağı akar. Göl savanlarla çevrili, balıklarla zengindir. Ulaşım açısından önemlidir. Tanzanya, Kenya ve Uganda ülkeleri arasında bölünmüştür.

Victoria Gölü

Kilimanjaro

SORULAR » Doğu Afrika’da yer alan önemli coğrafi objeleri söylemeye çalışınız. » Kilimanjaro dağının özellikleri nelerdir? » Göl platosunda hangi diğer dağlar bulunur? » Victoria Gölü nasıl bir göldür? » Victoria Gölü’nün yanısıra, Doğu Afrika’da bulunan diğer gölleri sayınız.

Maun ağacı Aslanlar Tana gölü

Tana gölü Tana gölü Etiyopya Dağları’nda bulunur ve rakımı 1.800 m’den yüksektir. Tana gölü tektonik göldür, yüzölçümü 3.000 km2, derinliği 72 metredir. Tana gölünden Mavi Nil ırmağı akar. Etiyopya Dağları’nda diğer göller de bulunur.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Etiyopya Platosu Etiyopya Platosu, engin dağlık ve zor geçitli bölgedir.

Burada oluşumu tektonik olan Tana gölü bulunur. Tana gölünden 1.600 m uzun ve su ile zengin Mavi Nil ırmağı akar. En yüksek dağ tepesi Ras Daşan (623 m). Etiyopya dağ yükseltilerinin büyük miktarda yağış alması (oratalama yıllık yağış miktarı 1.500 mm) nedeniyle çok sayıda akarsuyu vardır. Etiyopya Platosu’nda yerli halk üç yükselti bölgesi ayırt etmiştir: Komo - rakımı 1.700 m, çok sıcak, nüfus ile seyrek yerleşmiş ve tropikal bitki örtüsü ile kaplı bölgedir; Voina Dega - iklimi subtropikal, rakımı 1.700-2.500 m, nüfus ile en yoğun yerleşmiş ve arazinin işlenmiş olduğu bölge olarak kahve, pamuk, susam vb. yetiştirilir; üçüncüsü de Dega bölgesidir ve rakımı 2.500 metreden yüksektir. Etiyopya Platosu’nda ılıman ve daha soğuk iklim hüküm sürer. Bitki örtüsü 3.900 m yüksekliklere kadar çıkar ve genellikle buğdaygiller, çayırlar ve otlaklar yaygın olarak görülür. Hayvancılık da gelişmiş, sığır, koyun ve keçiler yetiştirilir.

ÖDEV

KALICI KAR SINIRI - yüksek dağlarda, karın erimediği

sınırın altındaki bölgelerde, kışın gelen kar yağışı yaz boyunca erir. Kalıcı kar sınır çizgisinin üstü ise karın erime miktarından fazla kar yağışı alır ve daimi kar ve buzlar altındadır.

» Harita üzerinde Doğu Afrika’yı Merkezi Afrika’dan ayıran büyük tektonik fay hattı çizgisini belirlemeye çalışınız.

31

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

GÜNEY AFRİKA

32

DİYALOG

GÜNEY AFRİKA ÜLKELRİ

» Güney Afrika hangi okyanuslar arasında bulunur? » Kalahari nedir ve nerede yer alır? » Elmas en fazla nerede bulunur?

Coğrafi durumu ve rölyefi Güney Afrika, Zambezi, Kunen ve Okavango ırmakların güneyinde yer alır. Güney Afrika 1.200 m rakımı olan bir platodur. Yüksek deniz kıyı dağları (en yüksek Kvatlamba, rakımı 3.000 m’den fazla), dik yamaçları ile denize doğru ulaşırlar. Güney Afrika’nın batı ve orta kesimlerinde yarı çöl ve Kalahari ile Namib çölleri gibi çöller bulunur.

Güney Afrika’da birçok iklim tipi hüküm sürer. Tropikal iklim daha kuzey bölgelerinde, ılıman karasal iklim platolarda, subtropikal iklim okyanus kıyılarında ve çöl iklimi çöllerde yaşanır.

Yük taşımacılığı

Devletler Güney Afrika’da bulunan devletler: Mozambik, Madagaskar, Malavi, Zimbabve, Botsvana, Namibya, Güney Afrika Cumhuriyeti, Lesoto ve Svaziland.

Nüfus Güney Afrika ülkeleri arasında Güney Afrika Cumhuriyeti, tablodaki verilere göre yüzölçümü ve nüfus sayısına göre en büyük ülkedir. Güney Arika Cumhuriyeti’nde Buşmenler, Hotentotlar, Bantu Zencileri ve Avrupa ile Asya’dan göçmenler yaşamaktadır.

» Güney Afrika hangi bölgeyi kapsar? » Hangi iklim tipleri hüküm sürer? » Güney Afrik’da bulunan devletleri sayınız. » Nüfusu genellikle nerede yerleşmiş bulunur? » Başlıca yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız. » Güney Afrika Cumhuriyeti’nin özellikleri nelerdir?

Maputo

BAYRAK

DEVLET

BAŞKENT

YÜZÖLÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)

BOTSVANA

Gaborone

581 726

ZAMBİA

Lusaka

752 614 12 935 000

ZİMBABVE

Harare

390 757 12 523 000

GAC

Cape Town; 1 221 037 49 320 500

LESOTO

Maseru

1 950 000

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Ekonomi Halkı genellikle tarım ve hayvancılıka uğraşmaktadır. Tarım kültürlerinden en fazla şeker kamışı, kahve, çay, tütün, limon, portakal, muz, ananas, buğday ve mısır yetiştirilir. Hayvancıklık koyun, keçi ve sığırların yetiştirilmesini kapsar.

Güney Afrika madenlerle zengindir: altın, platin, diyamant, bakır, uranyum, gümüş, nikel vb. Dolayısıyla Afrika kıtasının en gelişmiş bölgesidir. Özellikle gelişmiş ekonomisiyle, başta Güney Afrika Cumhuriyeti yer gelir.

SORULAR

Pretoria

MADAGASKAR Antananarivo

30 355

2 067 000

587 041 19 625 000

MALAVİ

Lilongwe

118 484 15 263 000

MOZAMBİK

Maputo

801 590 22 894 000

Portakal

NAMİBYA

Windhoek

825 418

2 171 000

ÖDEV

SVAZİLAND

Mbabane

17 364

1 185 000

5 326 386

120 308 500

» Mozambik ve Malavi ülkeleri ile ilgili bilgileri bulmaya ve öğrenmeye çalışınız.

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

33

GÜNEY AFRİKA DİYALOG

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

» Güney Afrika’da en gelişmiş ülke hangisidir? » Güney Afrika’da en büyük ada ülkesini söyleyiniz.

Ümit Burnu

Güney Afrika Cumhuriyeti (GAC)’nin yüzölçümü 1.221.037 km ’dir. Afrika kıtasının en güney kısmında bulunur. Atlas Okyanusu ile Hint Okyanusu kıylarına çıkar. Rölyefinde geniş alanı Güney Afrika Platosu kapsar. Dik yamaçları deniz kıyılarına doğru alçalarak, dar deniz kıyı düzlükleri ile kıyılara kadar uzanır. İklimi kuzeyinde tropikal, güneyinde denizkıyı iklimi hüküm sürer. Yıllık yağış miktarı, Draken dağlarında 1.000–2.000mm, Atlas Okyanusu kıyılarında 100 mm’dir. Daha büyük ırmakları Oranye ve Limpopo ırmaklarıdır. Güney Afrika cumhuriyeti’nde 50 milyon nüfus yaşar.

En büyük kısmını %70 ile zenciler ve Avrupa göçmenlerinden Angloafrikalılar (İngiliz Afrikalıları) oluşturur.

Güney Afrika Cumhuriyeti, Afrika kıtasında ekonomisi en gelişmiş ülkedir ve Dünya çapında en gelişmiş ilk yirmi ülke arasında yer alır. Çok gelişmiş tarım ve sanayi ülkesidir. Dünyada altın, platin ve elmas, krom,manganez, kömür, uranyum, vanadyum, demir, titan, kurşun, grafit vb. mineral ve madenlerin üretimi ile başta gelen ülkedir. İşletme sanayisi, madencilik ve metalürji, petrolün işletme ve üretimi gelişmiştir. Bunların yanısıra ülkede maliye ve ticaret de gelişmiş düzeydedir.

2

Güney Afrika Cumhuriyeti ve Svazilend ile Lesoto Devletleri

Elmas

34

GÜNEY AFRİKA CUMHURİYETİ

Johannesburg

GAC - Sanayi, enerji, ve nüfus yoğunluğu km2/ kişi metalürji selüloz ve kağıt sanayisi kimya sanayisi metal sanayisi tekstil sanayisi km2/ kişi gıda sanyisi elmas taş kömürü TES altın platin uranium manganez antimon demir

GAC - Tarım pamuk güney meyveleri tütün mısır üzüm

Köy ekonomisinin özellikleri; tarım alanlarında, mısır, şeker kamışı, buğday, patates, tütün, limon, portakal vb. yetiştirilmektedir.

Hayvancılık dallarından sığırcılık, koyunculuk gelişmiş, keçi ve domuzların da yetiştirildiği görülür. Hayvancılık çiftliklerde çağdaş bir şekilde ve Avrupa göçmenlerinin yetkisi altında yapılmaktadır. Ulaşım ağı ve turizmi gelişmiştir. Büyük şehirleri Johannesburg, Cape Town, Pretoria, Durban vb.’dır.

MADAGASKAR Madagaskar ada ülkesidir. Büyüklüğü 587.041 km2 , nüfusu 10 milyondur. Ada boyunca Merkez Dağlar uzanır. Adanın büyük kısmında 500-1.000 metre arasında engebeli arazi bulunur. İklimi tropikal, yıllık ortalama sıcaklıklar 25oC civarında, yıllık ortalama yağış miktarı ise 300 mm’nin üzerindedir. Akarsu ağı geniş ve gelişmiş, ulaşıma elverişlidir. Hayvanat dünyası zengin, özellikle maymun ve kuşlar görülür. Başkenti Antananarivo’dur. Madagaskar, %80 gelişmiş köy ekonomisi ile tarım ülkesi sayılır. Tarım kültürlerinden en fazla pirinç, maniok, şeker kamışı, mısır vb. yetiştirilir. Hayvancılık ise sığır, koyun ve domuzların yetiştirlmesini kapsar. Maden ve mineral ham maddeleri; demir, kömür ve boksit olarak yaygındır.

Lemur

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Cape Town

GÜNEY AFRİKA

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DİYALOG » Güney Afrika’nın önemli coğrafi bölge ve objelerini söylemeye çalışınız. » Güney Afrika’nın iklim özellikleri nelerdir ve neyin etkisi ile oluşur?

Güney Afrika antilopu

GÜNEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ Güney Afrika, bölge olarak birçok doğal coğrafi özelliklere ve çeşitliliğe sahiptir. Örneğin: Namib çölü, Kalahari çölü, Victoria Çağlayanı vb.

Kalahari çölü Kalahari, Güney Afrika’da istep ve çöl özellikleri olan geniş bir platodur. Yüksek dağlar ile çevrilidir. Kuzey-güney yönünde alanı 2.000 km uzun, batı-doğu yönünde ise 1.200 km geniştir. Yüzölçümü 1 milyon km2’dir. Kapsadığı alanın büyük bir kısmı kum ile örtülüdür. Tropikal-istep ve tropikal-çöl iklimi hüküm sürer. Nüfus ile seyrek yerleşmiştir. Nüfusu avcılık ve ürün toplamakla uğraşmaktadır. Kuzey ve kuzeydoğu bölgelerinde istep ve savanlar uzanır. Zambezi ırmağının güneyinde akasya ve baobab ağaçlarıyla gerçek savanlar yer alır.

Platonun güney ve güneybatı bölgeleri tipik çöl görünümünü verir.

Namib çölü Namib, Namibya’nın Atlas Okyanusu kıyılarını kapsayan çöl alanıdır. Namib çölünün tamamı kurak alandır.

Uzunluğu 1.300 km, genişliği 50’den 150 metreye kadardır.

Rölyef olarak kayalı ve taşlı platonun üzerinde yer alır. Namib

Baobab ağacı

Vahşi Afrika köpeği

36

Kalahari çölü

Victoria Çağlayanıt

çölünün güney kesimleri kumsaldır. Doğuya doğru çöl, otobur hayvanların görüldüğü istep ve savan alanlarına dönüşür.

Namib çölü kıyı bölgelerinde yoğun bir şekilde pelikan, penguen ve flamingo kuşları görülür.

Victoria Çağlayanı Victoria Çağlayanı, Zambezi ırmağı akıntısında bulunmaktadirlar ve Zimbabve ülkeleri arasındaki sınırda yer alır. Victoria Çağlayanı, Zambezi ıramağının 1.700 m kadar olan genişliğini kapsar. Yüksekliği 100 metrenin üzerindedir.

Victoria Çağlayanı 1989 yılında dünyanın doğal mirası olarak ilan edilmiştir.

SORULAR » Güney Afrika’da tanınmış bölge ve alanları söyleyiniz. » Kalahari çölünün özellikleri nelerdir? » Namib çölü hangi özelliklere shiptir? » Victoria Çağlayanı nerde bulunur?

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DENİZ AKINTISI – kıyıları yok sayılan okyanus ve deniz yüzeylerinde, akarsu şeklinde deniz suyunun yatay hareket etmesi ile ortaya çıkar. Deniz akıntısının genişliği 10-100 km arasında, uzunluğu birkaç bin kilometreye kadar ulaşabilir. Suyun sıcaklık derecesine göre, deniz akıntıları sıcak veya soğuk olabilir.

Sıcak deniz akıntıları, genellikle küçük coğrafya enlemlerinde büyük enlemlere doğru, soğuk deniz akıntıları ise ters yönde hareket eder. Deniz akıntıları iklimi önemli ölçüde etkiler. Deniz akıntıları, gezegenlerin hareketleri sonucunda oluşan sürekli esen rüzgarların etkisi, deniz sularının farklı tuz oranı, sıcaklık ve yoğunluğuna bağlı olarak oluşurlar. Dünya denizlerinin su düzeyi farklılık gösterir ve buna bağlı olarak deniz suyu hareketleri denizlerin eşit su düzeyine gelmesini sağlar.

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Namib çölü

Surikatlar

ÖDEV » Güney Afrika’nın peysaj görüntüleri, bitki örtüsü va hayvan topluklarından albüm oluşturmaya çalışınız.

37

MERKEZİ AFRİKA

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DİYALOG » Afrika haritasını inceleyiniz ve Merkezi Afrika bölgesini belirlemeye çalışınız. » Kongo Irmağı nerede bulunur? » Afrika haritasında Merkezi Afrika’da yer alan devletleri göstermeye çalışınız.

Elmas

SORULAR » Merkezi Afrika, hangi iklim kuşağında bulunur? » Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur? » Merkezi Afrika’da bulunan devletleri sayınız. » Merkezi Afrika’da nüfusu kimler oluşturur? » Hangi ülkesinde nüfus sayısı en yüksektir? » Merkezi Afrika’da en fazla neler üretilir?

38

MERKEZİ AFRİKA ÜLKELERİ Coğrafi durumu ve doğal özellikleri Merkezi Afrika, genellikle Kongo Havzası alanını kapsar. Çad gölünün iç ve kapalı havzası ile Atlas Okyanusu kıyı havzasını da içine alır. Ekvator bölgesine uzanır ve yüksek 25oC sıcaklık ve büyük nem miktarı ile tipik ekvatoral iklimi hüküm sürer. Akarsu ağı geniş, bitki örtüsü çeşitlilik gösterir. Özellikle balta girmemiş ormanlar ve savanlar ile farklı hayvan çeşitleri ve toplulukları yaygındır. Örneğin: fil, maymun, kuşlar, sürüngenler, böcekler vb.

Devletler Merkezi Afrika’da yer alan devletler: Angola, Gabon, Kongo Demokratik Cumhuriyeti (eski adı Zaire), Kongo Cumhuriyeti, Ekvator Ginesi, Kamerun, São Tomé ve Príncipe, Saint Helena, Çad, ve Orta Afrika Cumhuriyeti’dir.

Nüfusu Merkezi Afrika ülkeleri, Afrika kıtasının 6.572.593 km2 alanını kapsar, nüfusu ise 126 milyondur. Merkezi Afrika’nın nüfusunu genellikle Bantu zencileri oluşturur. Nüfusun en büyük kısmı Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır.

BAYRAK

ANGOLA

YÜZÖLBAŞKENT ÇÜMÜ (km2) Luanda 1 246 700

GABON

Libreville

DEVLET

NÜFUS (BMÖ, 2009) 18 498 000

267 668

1 475 000

28 051

676 000

EKVATOR GİNESİ KAMERUN

Yaoundé

475 442

19 522 000

KONGO

Brazzavil

342 000

3683 000

KONGO D.C.

Kinşasa

2 344 858

66 020 000

964

163 000

3 926

4 5000

Malabo

SÃO TOME São Tomé VE PRÍNCİPE SAİNT HELENA Jamestown

OAC

Bangui

622 984

4 422 000

ÇAD

N’Djamena 1 240 000

11 274 000

6 527 593

125 737 500

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez.

Kongo Demokratik Cumhuriyeti, 2.344.858 km2 alanı kapsar. Ülkenin batı ve orta kesimleri, Kongo Havzası’nın düzlük alanlarıdır. Doğu bölgesinde 5.000 m yüksek Ruvenzori dağı (tepesi Margerita 5.109 m) bulunur. İkliimi ekvatoral ve sürekli nemli, yıllık ortalama sıcaklıklar 25oC civarındadır. Ekvator çevresinde yağışlar 2.000 mm’ye ulaşır.

Geniş ve yoğun akarsu ağı bulunur. Ülke alanının %50 ‘sinden fazlası ormanlarla kaplıdır. Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin 66 milyon nüfus vardır. 200 den fazla ulus yaşar, genellikle Bantu zencileridir. Resmi dili Fransızca, fakat çok sayıda yerel diller kullanılmaktadır. Dini mensubiyetine döre nüfusu Hristiyandır. Başenti Kinşasa, nüfusu 7 milyondur. Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Belçika kolonisiydi. Esas ekonomik kolu tarımcılık ve tarım kültürlerinden zeytin palmiyesi, muz ve pamuk.

Hayvanlardan en fazla sığır, koyun, keçi ve domuzlar yetiştirilir. Madencilik ve renkli metalürji gelişmiştir. Ülke elmas, altın, kobalt, çinko vd. madenlerle zengindir. Gıda, deri, kimya, tekstil ve petrol işletme sanayisi gelişmiştir. Akarsu ulaşımı, kara ulaşımdan daha fazla gelişmiş ve yaygındır.

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Ekonomi Başlıca ekonomik kolları tarım, ormancılık ve hayvancılıktır. Tarım kültürlerinden en fazla muz, kakao, pamuk, mısır vb. yetiştirilir. Ormanlarda tika, kauçuk va abanos ağaçları en önemli ağaç türleridir. Hayvancılık dallarından sığırcılık en çok gelişmiş bulunur.

Orta Arika çeşitli maden zenginliğine sahiptir. Örneğin: demir, kalay, uranyum, kobalt ve elmas. Kongo Demokratik Cumhuriyeti en büyük elmas üreticisidir. Sanayi kollarından gıda, odun, tekstil ve metal sanayisi gelişmiştir. Suyla zengin ve yoğun akarsu ağı ve akarsu kolları ile Kongo Irmağı büyük enerji potansiyelini ve Merkezi Afrika’da ulaşımın gerçekleşmesini önemli ölçüde sağlar.

EK BILGILER

ÖDEV » Orta Afika’nın peysaj, bitki ve hayvan türlerinden albüm oluşturmaya çalışınız.

39

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

MERKEZİ AFRİKA

DİYALOG

MERKEZİ AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

» Merkezi Afrika’nın hidrografi özellikleri nelerdir? » Merkezi Afrika’nın iklim özelliklerini söyleyiniz. » Bitki örtüsü ve hayanat dünyası ne şekilde gelişmiş bulunur?

Merkezi Afrika’da farklı özellikleri ile birçok coğrafi bölge ayırt edilir. Kongo Havzası, ekvatoral ormanlar, savanlar ve ender görülen ağaç türleri vb.

Kongo Havzası Kongo Irmağı havzası 3.7 milyon km2 alanı kapsar. Havzanın ortasından Kongo Irmağı akar, 4.320 km uzundur. Kongo Irmağı, Katanga bölgesinde kaynar ve Atlas Okyanusu’na dökülür. Akıntısı boyunca iki kez ekvarun üzerinden geçer.

Akarsu ağı gelişmiş ve çok sayıda ırmak kolları vardır.

Kongo Irmağı’nın orta akıntısında ırmak yatağındaki basamaklar ile sınırlanmış büyük su yüzeyi oluşmuştur. Dolayısıyla Kongo Irmağı ve kollarında birçok çağlayan görülmektedir. En tanınmış, Stenli ve Livingstone çağlayanlarıdır. Kongo Irmağı, ekvator bölgesinden aktığı için büyük yağış miktarı alır. Kongo Havzası’nda tropikal ormanlar – yağmur ormanları ve yüksek otlardan oluşan sa-

Kongo Irmağı

ÖDEV » İnternet ve diğer kaynaklardanda yararlanarak, Kongo Havzası ile ilgili haritalar kolleksiyonu hazırlayınız. » Merkezi Afrika’nın bitki örtüsü resimlerinden albüm oluşturunuz.

40

Kongo Havzası, Kongo Demokratik Cumhuriyeti alanının neredeyse tamamını kapsar.

vanlar yaygındır. Başta bakır, uranyum, kalay, altın, ve elmas olmak üzere, madenlerle zengindir.

Yağmur ormanları

Savan

Filler

Zebra

Savanlar Savanlar, tropikal bölgelerde 2-4 m arasında yüksek otlardan oluşmuş, yıl boyunca kurak ve nemli dönem yaşanan alanlardır. Savanlar, az gelişmiş akarsu ağı olan düzlük bölgeleridir. Tropikal ormanlarının kuzey ve güneyine uzanırlar. Savan alanlarında tek tek akasya, baobab ve okaliptüs ağaçlarına rastlanır. Baobab ağaçları 20 metreye kadar yüksek, gövdelerinin genişliği 9 metre olabilir.

Savanlar, özellikle hayvancılık bölgeleri olarak bilinmektedirler. Burada otobur (zürafa, zebra, antilop, fil, boğa, timsah) ve etobur (aslan, leopar, çita, sırtlan) hayvanlarının yaşam ortamlarıdır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KAUÇUK AĞACI – kauçuk elde edilen sıvıyı salgılayan

bitki - ağaç türüdür.

» Merkezi Afrika’nın başlıca özellikleri nelerdir? » Kongo Havzası’nın özelliklerini söyleyiniz. » Tropikal nemli ormanları başka ne şekilde adlandırılır? » Savan nedir? » Merkezi Afrika’nın yağmur ormanları ve savanlarında hangi hayvan türlerine rastlanır?

Goril

Antilop

EK BILGILER Katanga, Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin güneydoğusunda, bir taşra bölgesidir.

500.000 km2 alanı ve birkaç milyon nüfusu vardır. Maden çeşitleri ve yedekleri ile dünyanın en zengin maden bölgesidir. Kobalt üretiminde birinci ve bakır üretimi ile en yüksek olan bölgedir. Katanga bölgesinde, uranyum, mangan, çinko, kurşun, gümüş, elmas vb. maden yatakları bulunur.

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Ekvatoral Yağmur Ormanları Yağmur ormanları veya tropikal nemli ormanlar, yüksek sıvaklıklar ile büyük yağış miktarı alan ekvator bölgesi gibi alanlarda yaygındır ve ekvatoral ormanlar olarak da adlandırılırlar. Yağmur ormanlar sık, zor geçitli ve 4-5 kat şeklinde sıralanmış lianalar - sarmaşık tropikal bitkiler ve 60 metre kadar ağaçlar uzanır. Alt katlarda ise daha az ışığa ihtiyacı olan bitkiler görülür. Yağmur ormanlarına, en yaygın şekilde ekvatoral Afrika’da Nil ırmağı havzasında rastlanır.

SORULAR

41

BATI AFRİKA

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DİYALOG

42

» Afrika haritası üzerinde Batı Afrika’nın alanını belirlemeye çalışınız. » Gine Körfezi nerede bulunur? » Nijer Irmağı’nın nereden geçtiğini söyleyiniz.

ÖDEV » Tablodaki verilere göre, ülkelerin nüfus yoğunluğunu hesaplayınız ve yoğun olan bölgeleri haritada göstermeye çalışınız.

BATI AFRİKA ÜLKELERİ Coğrafi durumu ve doğal özellikleri Batı Afrika, Gine Körfezi kıyıları ile Sahra Çölü’nün güney kesimleri arasında yer alır ve doğuda Kamerun Dağları’ndan batıda Atlas Okyanusu’na kadar uzanır. Batı Afrika’nın rölyefi genellikle düzlük, engebeli arazisinde yer yer plato ve dağlar görülür. İklimi çok yağış alan ekvatoral ve tropikaldir. Tanınmış ırmakları Nijer, Volta, Senegal, Gambia vb.’dır.

Devletler Batı Afrika bölgesinde Benin, Fildişi Sahili, Burkina Faso, Gambiya, Gine, Gine Bissau, Gana, Kap Verde (Cabo Verde – Yeşil Burun Adaları), Liberya, Mali, Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra Leone ve Togo ülkesi bulunur.

Nüfus ve Ekonomi Batı Afrika, Afrika kıtasının beşte birinden daha az, 5.2 milyon km2 alanı kapsar. Fakat bu alanda Afrika nüfusunun üçte biri veya 287 milyon nüfus yaşar. En çok nüfusu olan ülke Nijerya’dır. Halkı genellike tarım ve hayvancılıkla uğraşır.

En çok yetiştirilen tarım kültürleri kahve, kakao, mısır, muz, yer fıstığı, zeytin palmiye ağaçları, şeker kamışı vb.’dır. Hayvancılıkta sığır, keçi ve koyunlar yetiştirilir.

Batı Afrika ülkeleri farklı madenlerle zengindir. Demir, bakır, altın, alüminyum, kurşun, çinko, petrol, elmas vb. madenler bulunur. Sanayisi sürekli gelişmektedir.

BAYRAK

DEVLET

BAŞKENT

YÜZÖLÇÜMÜ (km2) 112 622

NÜFUS (BMÖ, 2009)

BENİN

Porto-Novo

FDS

Yamoussoukro

322 460 21 075 000

B.FASO

Ouagadougou

274 000 15 757 000

GAMBİYA

Banjul

GANA

Akra

238 534 23 837 000

GİNE

Konakri

245 857 10 069 000

G. BİSSAU

Bissau

36 125

1 611 000

KAP VERDE

Praya

4 033

506 000

LİBERYA

Monrovia

111 369

3 477 000

MALİ

Bamako

1 240 192 14 517 000

NİJER

Niamey

1 267 000 15 290 000

NİJERYA

Abuja

923 768 154 729 000

SENEGAL

Dakar

196 723 12 534 000

S.LEONE

Freetown

TOGO

Lomé

10 380

» Batı Afrika hangi alanı kapsar? » İklim özelliklerini söyleyiniz. » Tanınmış ırmaklarını sayınız ve haritada bulunuz. » Batı Afrika’da hangi devletler yer alır? » Yüzölçümü ve nüfus ile en büyük ülkelerini söyleyiniz. » Batı Afrika’da yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız. » Nijerya ülkesi hakkında edinmiş olduğunuz bilgiler nelerdir?

8 935 000

1 705 000

71 740

5 696 000

163 610

6 619 000

218 413 413 287 55 218 287 422 422 000 000 Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

Yağ veren palmiye ağacı

EK BILGILER Senegal Irmağı, Batı Afrika’nın Gine, Mali, Senegal ve Moritanya ülkelerinden akar. Uzunluğu 1.700 km, havza alanı 440.000 km2’dir. Genelde düzlük ırmağıdır. Atlas Okyanusu’na döküldüğü ırmak ağzında büyük deltayı oluşturur. Yazın kurak, kışın yağışlı yaşanan dönemler, su düzeyinin değişken olmasını etkiler. Öyle ki, Ağustos ve Eylül aylarında, saniyede 5m3 su akarken, Mayıs ayında su miktarı 2.000– 5.000 m3’e kadar ulaşır. Senegal Irmağı, 7.000 km akıntısı boyunca ulaşıma elverişlidir.

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Nijerya Nijerya, Batı Afrika ülkelerinden, yüzölçümü ve nüfus sayısına göre daha büyük ülkelerden biridir. Nijerya’da 200 den fazla ulus yaşar. Nüfusu genellikle Bantu ve Sudan Zencileri’dir.

Resmi dili İngilizce olmakla birlikte, yerli diler de çok kullanılmaktadır. Daha önemli şehirleri: Kaduna, Lagos, İbadan, Enugu vd. Başkenti Abuja’dır.

Nijerya tarım ülkesidir, fakat büyük sanayi potansiyeline sahiptir. Palmiye yağı, kakao ve kauçuk üreticisi ve ihracatçısı sayılır. Petrol, doğal gaz, uranyum, demir, kurşun, kalay ve boksit yedekleri vardır. En gelişmiş petrokimya, tekstil, otomobil, kimya vb. sanayi kollarıdır. Yaklaşık 10 büyük deniz iskelesine sa-

SORULAR

43

BATI AFRİKA BATI AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DİYALOG » Batı Afrika’da hangi önemli coğrafi objeleri sayabilirsiniz? » Gine Körfezi’nin özelliği nedir?

Batı Afrika’ya özellik veren birçok coğrafi bölge ve objeler bulunur. Bunlar özellikle Gine Körfezi, Kamerun Dağları, Nijer ve Volta ırmaklarıdır.

Gine Körfezi Gine Körfezi, Afrika’nın Atlas Okyanusu kıyılarında en büyük körfezdir. Yıllık 10.000–12.000 mm arasında değişen büyük miktarda yağış alan bölgedir. Kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir. Gine Körfezi kıyılarında inşa edilmiş iskele ve limanlardan daha tanınmış olanları Nijerya’da Lagos, Togo’da Lome, Gana’da Akra, Kamerun’da Duala vb.’dır. Gine Körfezi kıyılarında birçok lagün (kıyı gölü, deniz kulağı) ve haliçler bulunur.

Kamerun Dağları

EK BILGILER Gine Körfezi’nden coğrafi koordinatların başlangıç koordinatları geçer. Başlangıç koordinatları olan Ekvator paraleli ve Greenwich meridyeninin kesişme noktasıdır. Ekvator, dünyayı kuzey ve güney yarım küreye, Greenwich meridyeni ise doğu ve batı yarım küreye ayırır.

44

Kamerun Dağları Kamerun Dağları, Gine Körfezi kıyılarında volkanik dağlarıdır. Rakımı 4.070 m’ye ulaşır. Kamerun dağlarının batı ve güneybatı kesimleri Afrika’nın en çok, daha doğrusu yıllık 10.000 mm’den fazla yağış alan bölgesidir.

Dağların eteklerinde tropikal ormanlar, yükseklik arttıkça iğne yapraklı ormanlar, en yüksek bölgelerinde otlaklar görülür.

Nijer ırmağı Batı Afrika’da bulunur. Liberya dağlarında kaynar, Gine, Mali, Nijer ve Nijerya ülkelerinden akar ve Gine Körfezi’ne dökülür. Uzunluğu 4.160 km, havza alanı 2.092.000 km2’dir. Nijer ırmağının yukarı ve aşağı akıntısı boyunca nemli tropikal orman kuşağı uzanır, orta akıntısı savan, istep ve yarı çöl bölgelerinden geçer.

Kongo ve Nil ırmağından sonra Afrika’nin üçüncü en büyük ırmağıdır. Tarımda sulama ve ulaşım açısından büyük önem taşır. Nijer ırmağı vadisi boyunca Bamako, Niyamey, Ceba ve Port Harkort gibi önemli şehirler yer alır.

SORULAR » Batı Afrika’ya özellik veren coğrafi objeler nelerdir? » Kamerun Dağları nerede bulunur ve özellikleri nelerdir? » Nijer Irmağı’nın özellikleri hakkında bilginiz var mıdır? » Volta ırmağı hakkında öğrendiklerinizi söyleyiniz.

z Vo lta

ta

ol lV

ta

l Vo

Nijer ırmak akıntısı ve havzası

Volta ırmağı

Volta ırmağı Volta ırmağı, Burkina Faso ülkesinde kaynar. 1.400 km uzundur. Atlas Okyanusu’na olan akarsı ağzı büyük delta şeklindedir. Irmağın büyük bir kısmı Gana ülkesinden geçer. Volta ırmağındaki Volta baraj gölünde büyük hidrosantral bulunur. Su düzeyi değişkenlik gösterir, nemli yağışlı dönemlerde sellere neden olur. Akıntısı boyunca 400 km ulaşıma elverişlidir.

Su aygırı

ÖDEV » Batı Afrika haritası üzerinde, Afrika’nın devlet, başkent ve daha büyük ırmaklarını gösteriniz. » Batı Afrika’da yetiştirilen bitki ve ürünlerinden resimli albüm oluşturmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ GİNE AKINTISI - Gine Körfezi’nden geçen deniz akın-

tısıdır.

Afrika turnası

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Beya zı Kı

a Kara Volt

jer

Ni

Volta gölü

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

I. II. VE III. ÜNİTE SORULARI I. ÜNİTE » Afrika’nın, Dünya üzerindeki konumu nedir? » Hangi okyanus ve denizlerle çevrilidir. » Afrika’nın yüzey ölçümü ve nüfusu ne kadardır? » Afrika’nın keşfedilmesinde en önemli ve tanınmış araştırmacıları söyleyiniz. » Afrika’da tanınmış rölyef bütünlükleri hangileridir? » Afrika’nın daha büyük dağ kitlelerini sayınız. » Afrika haritasında Sahra çölü alanını göstermeye çalışınız. » Afrika kıyılarının girinti ve çıkıntılığı nasıldır? » Afrika kıtası hangi iklim kuşaklarına uzanır? » Ekvator iklim bölgesi nerede yer alır? » Afrika kıtasının suları hangi havzlara dökülür? » Hangi ırmağı Akdeniz havzasına aittir? » Afrika’nın büyük gölleri hangileridir? » Afrika’da hangi bitki örtüsü bölgeleri ayırt edilebilir? » Cungul nedir? Afrika’nın neresinde yaygındır? » Savan ve istep nedir? » Hangi bitki örtüsü özellikle Afrika kıtasında gelişmiştir? » Vaha nedir? » Afrika kıtasında hangi hayvan toplulukları özellikle yaygındır?

II. ÜNİTE » Afrika kıtasının nüfusu ne kadardır? » Afrika nüfusunu hangi ulus grupları oluşturur? » Afrika’da hangi diller konuşulmaktadır? » Afrika kıtasının ekonomisi neden gelişmiş değildir? » Afrika’da yatiştirilen tarım bitkileri ve hayvan topluluklarını sayınız. » Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral ham maddeleri ile zengindir?

46

III. ÜNİTE » Kuzey Afrika’da hangi devletler bulunur? » Kuzey Afrika’nın doğal zenginlikleri nelerdir ve en önemlileri hangileridir? » Atlas dağı nerede bulunur, uzunluğu ne kadardır? Atlas dağında hangi iklim hüküm sürer? » Sahra Çölü’nün sınırlarını ve yüzey ölçümünü söyleyiniz. » Vaha nedir? » Etiyopya Dağları nerede bulunur? » Doğu Afrika’da daha büyük ırmakları sayınız. » Doğu Afrika’da hangi devletler bulunur? » Hangi bitki kültürleri Doğu Afrika’da yetiştirilir? » Kilimancaro dağının özellikleri nelerdir? » Viktorya gölü nasıl bir göldür? » Güney Afrik’da bulunan devletleri sayınnız. » Başlıca yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız. » Güney Afrika Cumhuriyeti’nin özellikleri nelerdir? » Viktorya çağlayanı nerede bulunur? » Merkezi (Orta) Afrika, hangi iklim kuşağında bulunur? » Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur? » Merkezi Afrika’da bulunan devletleri sayınız. » Merkezi Afrika’da nüfusu kimler oluşturur? » Merkezi Afrika’da en fazla neler üretilir? » Kongo Havzası’nın özelliklerini söyleyiniz. » Batı Afrika’nın iklim özelliklerini söyleyiniz. » Tanınmış ırmaklarını sayınız ve haritada bulunuz. » Batı Afrika’da hangi devletler yer alır? » Nijerya ülkesi hakkında edinmiş olduğunuz bilgiler nelerdir? » Kamerun Dağları nerede bulunur ve özellikleri nelerdir?

ÜNİTE VE KONULAR IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - KUZEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ - RÖLYEF VE KIYILARI - İKLİM - HİDROGRAFYA - BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - GÜNEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ - RÖLYEF VE KIYILARI - İKLİM - HİDROGRAFYA - BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ - AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ - AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ KUZEY AMERİKA - AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ - KANADA - KUZEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ ORTA AMERİKA - ORTA AMERİKA ÜLKELERİ - ORTA AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ GÜNEY AMERİKA - GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ - BREZİLYA VE ARJANTİN - GÜNEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

KUZEY AMERİKA COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ DİYALOG » Büyük coğrafi keşifler ne zaman yapılmıştır? » XV. yüzyılın sonu ve XVI. yüzyılın başlangıcında hangi kıtalar keşfedilmiştir? » Kolomb, Amerigo ve Magellan kimlerdir?

Coğrafi durumu Kuzey Amerika kıtası, batıda Büyük Okyanus ve doğuda Atlas Okyanusu arasında bulunur. Kuzeyde soğuk kutup bölgelerinden güneyde Panama Kanalı’na kadar uzanır. Kuzey Amerika’nın kıta karası yanısıra çok sayıda adaları (Grönland, Baffin Adası, Newfoundland vb.) ve yarımadaları ile Atlas Okyanusu’nda diğer küçük adaları bulunur. Kıtanın tamamı kuzey yarım kürede yer alır.

Kuzeybatısında 92 km geniş olan Bering boğazı ile Asya kıtasına yaklaşır.

Büyüklüğü Kuzey Amerika, kuzey bölgeleri ve Orta Amerika’daki yarımada ve adaları ile 24.2 milyon km2 alanı kapsar.

Dünya’da üçüncü büyük kıtadır. Kuzey Amerika’da 530 milyon nüfus yaşar.

Keşfi

Kristof Kolomb

48

Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Avustralya ile birlikte, XV. yüzyılda keşfedilmiştir. Yeni Dünya olarak da tanımlanırlar. XV. yy.’ın sonuna doğru (1492 y.) kaşif Kristof Kolombo, yanında denizcileriyle birlikte Baham adalarına deniz yolu ile ulaşmıştır. Fakat yeni bir kıtayı keşfettiğinin farkına varmamıştır.

SORULAR

Kolomb’un gemisi – ’’Santa Maria’’

Daha sonra Kuzey Amerika kıyılarına gelen İtalyan denizci Amerigo Vespucci’ye göre, yeni kıtanın kaşifi olarak, kıtaya Amerika adı verilmiştir. Kıtanın keşfinden sonra, genellikle göçmen ve kolonileri İngiliz, Fransız, Hollandalı, İspanyalı ve Portekizlilermiş. Bir süre sonra İngiltere, Fransa ve İspanya, aralarında kolonileri bölmüştür. XVIII. yüzyılda Büyük Britanya kolonilerinden Amerika Birleşik Devletleri oluşarak, Fransız ve İspanya kolonileri üzerine büyük çapta genişlemiştir. Kuzeyde, Anglosakson ve Fransız kolonilerinden Kanada, güneyde Orta Amerika’da İspanya kolonilerinin bulunduğu bölgede, İspanya siyaseti ve dili etkisi altında kalan birçok küçük devlet ortaya çıkmıştır. Öyle ki, kıtanın kuzey bölgesi Anglosakson, Meksika ve Orta Amerika ise İspanya etkisi altında kalmıştır. ÖDEV » Kuzey Amerika haritasını inceleyiniz ve kıyılarındaki yarımada, ada ve okyanus ile deniz ve körfezleri gösteriniz. » Farklı kaynak veya internet üzerinden, daha detaylı bir şekilde Kristof Kolomb, Amerigo Vespucci, Magellan ve Francisco Pizarro hakkında bilgi edinmeye çalışınız.

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

» Kuzey Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır? » Kuzey Amerika’da bulunan yarımada ve adalardan bazılarının adlarını söyleyiniz. » Kuzey Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır? » Kuzey Amerika ve Asya kıtasının biribirine en yakın oldukları yer neresidir? » Kuzey Amerika’yı keşfeden, fakat yeni kıta olduğunun farkında olmadığı denizci kimdir? » Amerika kıtası adını kimden almıştır? » Kuzey Amerika’da, genellikle hangi Avrupa ulus göçmenleri ve kolonileriymiş?

Amerigo Vespucci

49

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

RÖLYEF VE KIYILARI

DİYALOG » Harita üzerinde ve Kuzey Amerika kıtasının rölyefini inceleyiniz. » Kuzey Amerika’da farklı özellikleri olan hangi rölyef şekillerini duydunuz?

SORULAR » Kuzey Amerika’nın rölyefi kaç coğrafi bütünlüğe ayrılabilir? » Kuzey Amerika’da hangi genç sıra dağlar bulunur ve görünümü nasıldır? Tanımlayınız. » Kuzey Amerika’da en yüksek tepe hangi dağ tepesidir ve nerede bulunur? » Kuzey Amerika’da hangi eski çökük dağlar bulunur ve özellikleri nelerdir? » Orta Düzlük Bölgesi nerede yer alır? Özellikleri nedir? » Kuzey Amerika kıtası kıyılarının girintiliği nasıldır? » En büyük körfez, yarımada ve adalarını sayınız.

Büyük Kanyon ile Kolorado ırmağı

ÖDEV » Kuzey Amerika haritasında yarımada, ada ve körfezleri bulunuz.

50

Rölyef Kuzey Amerika’nın rölyefini üç rölyef bütünlüğü oluşturur; batıda, genç kıvrım (sıra) dağlar ve platolar, doğuda eski çökük dağlar ve orta kesimlerdeki düzlüklerdir.

Genç sıra dağlar, Kuzey Amerika kıtasının batı kıyılarında uzanır. Kordiller adı ile tanınmıştır. Kordiller dağları yaygın bir şekilde 1.500 km geniş ve çelenk şeklindeki dağ kitleleri birbirine paralel olarak sıralanmış görülür. En yüksek olan Kayalık Dağları, Alaska yarımadasından Meksika’ya kadar uzanır ve Büyük ile Atlas Okyanusu arasında su bölümü çizgisini oluşturur.

En yüksek tepe Albert tepesidir (4.399 m), kıtanın en yüksek tepesi McKinley (6.194m) ise Alaska’da bulunur. Çelenk şeklinde sıralanmış dağ kitleleri arasında, yer yer çöl özellikleri görülen büyük ovalar ve kapalı platolar yer alır. Bunlardan biri, Büyük Havza’dır. Kordiller Dağları dik yamaçları ile Büyük Okyanus kıyılarına, kıtanın iç kesimlerine doğru ise eğimi azalarak uzanmaktadır.

Eski çökük dağlar, Kuzey Amerika’nın doğusunda bulunur. Bunlar Apalaş Dağları ve Labrador platosudur. Apalaş Dağları 2.000 m kadar yüksektir. Atlas Okyanusu kıyılarında 2.000 km uzandıkları görülür. Atlas Okyanusu’ndan, 150-300 km geniş olan Atlas Okyanusu kıyı düzlükleriyle ayrılır.

Kıyıları Kuzey Amerika’nın kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Özellikle kuzey kıyısında birçok yarımada, ada ve körfezler bulunur. En tanınmış Hudson Körfezi’dir. Kuzey Amerika’nın Atlas Okyanusu kıyıları daha az girintilidir. Bu kıyılarda Labrador yarımadası, Newfoundland adası, ve Saint Lawrence körfezi bulunur.

Güney kıyılarında Büyük Antil adaları (Büyük Antiller), Florida ve Yukatan yarımadası ile Meksika Körfezi bulunur. Kuzey Amerika’nın batı kıyıları en az girintilidir. Dik yamaçlı kıyılarında çok az sayıda ada, yarımada ve körfez yer alır. En tanınmış olarak, Kaliforniya Körfezi ve Yarımadası ile alaska Körfezi’dir.

Büyük Havza

Saint Lawrence Körfezi

EK BILGILER

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KANADA KORUYUCU KANADI – Eski Kuzey Amerika

karasının yükselmiş olan kuzeydoğu kara parçasıdır. Doğuda Mackenzie ırmağından kuzeyde Büyük Göller ve Saint Lawrence Körfezi, Arktik adaları ve Labrador ile Grönland yarımadasının büyük bir kısmını kapsar.

Büyük Havza, Kuzey Amerika’daki Kordiller dağları arasında geniş yarı çöl koyağıdır.

Batıda Sierra Nevada ve Kaskad dağları ile kuzeyde Kolombiya Platosu, doğuda Kayalık dağları ve güneyde Kolorado Platosu ve Sonora Çölü arasında bulunur. Büyük Havza alanı, kapalı akarsu havza bölgesidir. Çok sayıda dağ ve ovaları yer alır. Ova veya koyak tabanlarının rakımı 1.200-1.500 m civarındadır. En alçak Ölüm Vadisi’dir ve rakımı deniz seviyesinden 85 metre alttadır. Irmakları genellikle göllere dökülür. En büyüğü Humboldt ırmağı, göllerden ise en tanınmışı Büyük Tuz Gölü’dür.

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Düzlük Bölgesi Kuzey Amerika’da farklı bir rölyef bütünlüğüdür. Meksika Körfezi’nden Hudson Körfezi’ne kadar uzanır. Kuzey-güney yönünde 2.000 km uzun, 1.300 km geniştir. Kanada’nın kuzey kesimlerindeki düzlükleri seyrek yerleşmiş, kutupaltı ve kutup özellikleri olan ve geniş orman kuşakları görülen alanlardır. Güney kesimleri ise ulaşıma elverişli ve ekonomisi gelişmiş alanlardır.

51

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

İKLİM

DİYALOG » Kuzey Amerika’nın yeryüzünde kapsadığı ve uzandığı alanı belirleyiniz.

Kıtanın uzandığı iklim kuşaklarına bağlı olarak Kuzey Amerika’da hangi iklim çeşitlerinin görünmesi beklenebilir? » Bir alanın iklimini hangi etkenler etkiler?

ÖDEV » Konu içeriği ve diğer metinlerden faydalanarak, Kuzey Amerika’nın dilsiz haritası üzerine farklı iklim bölgelerini belirlemeye çalışınız.

Kuzey Amerika 10 ilâ 85o kuzey coğrafya enlemleri arasında yer alır. Buna bağlı olarak da farklı iklim özellikleri ve iklim tipleri ortaya çıkar. İklim tiplerinden tropikal, subtropikal, ılıman, kutupaltı ve kutup iklimi hüküm sürer.

Tropikal iklim, Orta Amerika’nın özellikle Karayip Denizi ve Meksika Körfezi’nde hüküm sürer.

Subtropikal iklimi hüküm süren Meksika Körfezi kıyıları ve Florida yarımadasında sıcak yazlar ve ılıman kışlar yaşanır.

Ilıman iklim bölgesi, Kuzey Amerika’nın Meksika Körfezi’nden Hudson Körfezi’ne kadar uzanan bölgeyi kapsar.

Subkutup iklimi, Hudson Körfezi’nin kuzeyinde bulunan alanlarda, Labrador yarımadası ve Kordiller dağlarında hüküm sürer. İkliminde uzun ve soğuk kışlar ile kısa yazlar yaşanır. СЕВЕРЕН ЛЕДЕН ОКЕАН

kutup subkutup ılıman ve soğuk karasal ılıman ve sıcak denizel ılıman ve sıcak karasal kurak ve ılıman karasal kurak subtropikal

ТИХИ ОКЕАН

nemli subtropical

EK BILGILER Kuzey Amerika’nın doğu Atlas Okyanusu kıyıları boyunca, Meksika Körfezi’nden Saint Lawrence Körfezi’ne kadar uzanan bölge, güneyden kuzeye doğru akan sıcak deniz akıntılarının etkisi altındadır. Batı kıyısında, özellikle Kaliforniya kıyılarında, kuzeyden güneye doğru soğuk Kaliforniya deniz akıntısı akar. Kanada takımadalarında da soğuk deniz akıntıları mevcuttur.

kurak subtropikal АТЛАНТСКИ ОКЕАН

çok kurak tropikal kurak tropikal nemli subekvatoral ekvatoral

İKLİM

DENIZ AKINTILARI

sıcak soğuk RÜZGARLAR

kuzey

pasatlar

Kıtanın rölyef özelliklerine bağlı olarak farklı iklim tipleri ortaya çıkar. Büyük ve Atlas Okyanusu’na kıyısı olan bölgelerde deniz kıyı, subtropikal ve ılıman iklim hüküm sürer.

Mojave Çölü

SORULAR

Kanada Takımadaları

Kuzey Amerika’da hüküm süren iklimlerin farklı bir özelliği olarak ortaya çıkan tornado (kasırga, hortum) rüzgarıdır. Tornado rüzgarı, hava sıcaklığının artması ve hava hareketlerinin güçlü bir şekilde yükseklere hareket etmesi ile meydana gelir. Çapı birkaç kilometre olan, saatte 50 km hızla esen ve girdap şeklini oluşturan hava hareketleri koyu fırtına (bora) bulutları ve tozu getirir, estiği bölgelerde de yıkıcı etkisi görülür. Tornado rüzgarları, ABD’nin kuzey ve orta bölgeleri ve Meksika’da en yaygın olan rüzgarlardır.

» Kuzey Amerika hangi iklim kuşaklarına uzanır? » Tropikal iklimi hangi bölgede hüküm sürer? » Kuzey Amerika’da, karasal iklimin hüküm sürdüğü alanları söyleyiniz. » Hangi alanlarında ılıman iklim özellikleri görülür? » Kuzey Amerika’da hangi iklim tipleri yaşanır ve özellikleri nelerdir? » Harita üzerinde, dağ ve kutup ikliminin yaşandığı alanları gösteriniz. » Tornado nedir ve Amerika kıtasının hangi bölgelerinde oluşur?

Tornado

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Orta Düzlük Bölgesi ve Kordiller ile Apalaş Dağları’nın alçak kesimleri olan kıtanın iç bölgelerinde ılıman karasal iklim, Kordiller dağlarının daha yüksek kesimlerinde ve Apalaş Dağları’nın bir kısmında tipik dağ iklimi yaşanır.

Dağ kitleleri arasında kalan bazı alanlarda yarı çöl ve çöl iklimi görülür. Örneğin olarak Teksas’ın bazı bölgeleri, Arizona ve Mojave Çölü gösterilebilir.

Kuzey Amerika’nın en kuzey bölgelerinde kutup iklimi hüküm sürer ve sürekli kış mevsimi yaşanır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ TORNADO – çapı birkaç km olan, saatte 50 km hızla esen

ve dev girdap şeklini oluşturan hava hareketleridir. Amerikan dilinde Tornado adı ile tanınmış rüzgardır.

53

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

HİDROGRAFYA

DİYALOG » Kuzey Amerika haritasını inceleyiniz ve hidrografya özelliklerini söylemeye çalışınız. » Daha büyük göl ve ırmakları haritada bulmaya ve göstermeye çalışınız.

Mississippi akarsu havzası

Havzalar Kuzey Amerika’nın hidrografi ağı Kuzey Buz Denizi (Arktik Okyanusu), Atlas Okyanusu ve Büyük Okyanus’a doğru eğilim göstermektedir. Kordiller dağları arasındaki küçük alanlarda kapalı havza bölgeleri bulunur.

Akarsular Kuzey Amerika’da akarsuların çoğu Kordiller ve Apalaş Dağları bölgesinden kaynaklanır. Çok sayıda akarsulardan, Meksika Körfezi’ne dökülen tanınmış ırmaklar Mississippi ve Missouri, Ohayo ve Rio Grande ırmağıdır. Atlas Okyanusu’na Saint Lawrence ırmağı dökülür ve Büyük Göller ile Atlas Okyanusu arasında su ulaşımını sağlar.

Kuzey Buz Denizi’ne eğimi ve akıntısı olan Mackenzie ve Nelson ırmaklarıdır. Akıntıları boyunca birçok küçük ve büyük gölü birbirine bağlar.

Büyük Okyanus’a Yukon, Kolombiya ve Kolorado ırmakları dökülür. Kuzey Amerika’nın akarsu ağında, sulama ve ulaşım amaçlı kanal sistemi kurulmuş bulunmaktadır. Özellikle Mişigın (Michigan) Gölü’nü İllinois ırmağına bağlayan, akarsu-kanal-göl ulaşım sisteminin ulaşım

Mississippi deltası СЕВЕРЕН ЛЕДЕН ОКЕАН

ТИХИ ОКЕАН

ÖDEV » Kuzey Amerika’nın ırmak ve gölleri ile ilgili verileri göz önünde bulundurarak, harita üzerinde ilk önce daha büyük göl ve ırmakları, sonra da kıyılarında hangi liman şehirlerinin bulunduğunu belirtiniz.

Kapalı havza bölgesi Pasifik Okyanusu Havza Bölgesi Atlas Okyanusu Havza Bölgesi Kuzey Buz Denizi Havza Bölgesi

HAVZALAR

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

Niagara Çağlayanı

Göller Kuzey Amerika’da çok sayıda göl bulunur. En önemli ve en tanınmış olanları, Büyük Göller’dir. Büyük Göller’den Yukarı (Superior), Mişigen, Huron, Erie ve Ontario Gölü birbirine bağlıdır. Kuzey Amerika’nın diğer gölleri Büyük Ayı Gölü, Büyük Esir Gölü, Atabask, Winnipeg ve birçok diğer göldür.

Büyük Göller

SORULAR » Kuzey Amerika alanında kaç akarsu havzası ayırt edilir ve hangileridir? » Atlas Okyanusu’na dökülen daha büyük ırmakları söyleyiniz. » Büyük Okyanus’a hangi ırmaklar dökülür? » Hangi ırmakların akarsu yatakları ve akıntısı, Kuzey Buz Denizi’ne eğim gösterir? » Kuzey Amerika’nın daha büyük göllerini sayınız. » Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller’in özellikleri nelerdir?

Büyük Esir Gölü

EK BİLGİLER Mississippi ırmağı ABD’de en büyük ve en önemli ırmaktır. Uzunluğu 3.950 km, Missouri ırmağı ile birlikte ise 6.420 km uzundur.

Havzası 3.2 milyon km2 alanı kapsar. ABD’nin kuzeybatı bölgesinde bulunan Kayalık Dağları’nda kaynaklar. Orta Düzlük Bölgesi’nden akar ve büyük deltayı oluşturarak Meksika Körfezi’ne dökülür. Mississippi ırmağının birçok ırmak kollarından daha önemli olanları Missouri ve Ohayo ırmaklarıdır.

Su seviyesi 5.000-50.000 m/s arasında değişir. Mississippi ırmağı, akıntısı boyunca 3.000 km ulaşıma elverişlidir. Havzasının tamamında ise 25.000 km uzun akarsu ulaşımı gerçekleşir.

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

açısından büyük önemi vardır. Bu ulaşım sistemi, Kuzey Amerika’nın iç bölgelerindeki büyük şehirlerin liman işlevi görmesini sağlar. Böylece, Atlas Okyanusu ve Meksika Körfezi arasında, Panama Kanalı’yla ise Büyük Okyanus kıyılarındaki limanlar arasında da ulaşımın gerçekleşmesi sağlanır.

55

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI DİYALOG » Kuzey Amerika’da büyük orman alanları var mıdır?

Varsa, nerede bulunurlar? » Preri nedir? » Kuzey Amerika’da özellikle hangi hayvanlar yaygın olarak görülür?

Kuzey Amerika’da farklı iklim kuşakları ve çeşitlerine bağlı olarak, farklı bitki örtüsü ve hayvan toplulukları gelişmiştir.

Bitki örtüsü Bitki örtüsü özellikleri kuzeyden güneye doğru değişiklik gösterir. Kuzey soğuk kutup bölgelerinde bitki örtüsünden yoksun, liken, yosun ve seyrek otlara rastlanıldığı tundralar yer alır.

Tundraların güneyinde iğne yapraklı ve kışın yaprağını döken büyük orman alanları uzanır. Özellikle Kanada alanlarında, Kaya ve Apalaş dağlarının yüksek bölgelerinde görülür. Güneye doğru yer alan düzlüklerdeki preriler (çayırlıklar), Kuzey Amerika’ya yerleşmelerin yapılması ile işlek arazilere dönüştürülmüştür. Bugün bu alanlar kıtanın en önemli tahıl alanları olarak, buğdaygiller, sanayi ve bahçe ile hayvan yemi bitkileri yetiştirilir.

Kaliforniya ve Meksika Körfezi kıyılarında subtropikal bitki türleri, Orta Amerika’da tropikal bitkileri olarak, şeker kamışı, kahve, kakao, muz, tütün vb. yetiştirilir. СЕВЕРЕН ЛЕДЕН ОКЕАН

ТИХИ ОКЕАН

Dev Sekoya Ağacı

buz örtüsü iğne yapraklı ormanlar tropikal ormanlar

EK BILGILER

tundra istepler

Sekvoya, Çempres bitkileri ailesinden tek gövdeli bitkidir (ağaç).

Dev sekvoya ağacı, 2200 yıl ömrü olan ve yüksekliği 100 metrenin üzerine ulaşan, dünyanın en yüksek gövdeli bitkilerinden birisidir.

tropikal iğne yapraklı ormanlar iğne yapraklı ormanlar çöller subtropikal ve kserofit bitkileri

BİTKİ ÖRTÜSÜ

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

Hayvanat dünyası Kuzey Amerika’da, farklı hayvan toplulukları, iklim ve bitki örtüsü bölgelerine bağlı olarak gelişmiş ve yerleşmiştir. Otobur hayvanlarından, bizon, mus (Amerika geyiği), ceylan, yaban domuzu vb. görülür.

Etobur hayvanlarından ise ayı, kurt, çakal, puma (dağ aslanı olarak bilinen yırtıcı havan) vb.’larına rastlanır.

Kutup bölgelerinde beyaz kutup ayısı, kutup tilkisi, kutup tavşanı vb. vardır.

Mus

» Kartografik ve yazılı kaynaklardan yararlanarak, internet üzerinden veri ve bilgilere de dayalı olarak Kuzey Amerika’da bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının dağılımını bölge ve alanlara göre belirleyiniz.

Ceylan

Kurt

Beyaz başlı kartal

Boz Ayıları (Grizliler)

Armadillo

Kuzey Amerika kıtasında çeşitli kuşlar ve sürüngenler görülür. Kunduz, fok, mors ve birçok balık çeşitleri ile zengin hayvanat dünyası vardır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ PRERİ – Kuzey Amerika’da alçak otlarla kaplı geniş düzlük

alanlarıdır. Kayalık dağ etekleri ile Mississippi ırmağı arasında yer alır. İSTEP – alçak veya seyrek bitki örtüsü alanlarıdır ve istep veya bozkır bitki örtüsü olarak da tanımlanır. Yeryüzünde genellikle yıllık yağış miktarı 300-400 mm arasında olan bölgelerde yaygın olur.

TUNDRA – Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’nın en kuzey kesimlerinde görülen bitki örtüsü bölgesidir. Bitki örtüsü az gelişmiş, yosun, liken, yer yer huş ve diğer ağaç ve seyrek otlara rastlanır.

Beyaz Ayılar

SORULAR » Tundra nedir ve Kuzey Amerika’nın hangi bölgelerinde bulunur? » Kuzey Amerika’da hangi orman çeşitleri görülür? » Hangi Kuzey Amerika ülkesinde en büyük orman alanları bulunur? » Preri nedir? » Kuzey Amerika’nın neresinde ve hangi tropikal bitkilere rastlanır? » Kuzey Amerika’da hangi hayvan türleri görülür?

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Bizon

ÖDEV

57

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ DİYALOG » En tanınmış Güney Amerika futbol takımları hangileridir? » Brezilya nerede bulunur? » Dünya’nın en geniş nehri hangisidir ve nerede bulunur?

ÖDEV »Yazılı kaynaklar (kitaplar) ve Inetrnet’ten araştırma yaparak Güney Ameriika’da hangi eski uygarlıların yaşadığını ve İspanya ile Portekiz kolonilerinin etkisini öğrenmeye çalışınız.

58

Coğrafi durumu Güney Amerika kıtası, batı yarım kürede bulunur.

Kuzeyde Panama Kanalı’ndan, güneyde Ateş Toprağı adasına kadar uzanır. Batıda Pasifik Okyanusu (Büyük Okyanus), doğuda Atlas Okyanusu ile sınırlıdır. Ekvator, Güney Amerika’dan geçer ve ikiye bölerek, daha küçük kısmı kuzey yarım kürede, daha büyük kısmı ise güney yarım kürede yer alır. Panama Kanalı ile Kuzey Amerika kıtasına, güneyde ise nüfus ile yerleşmiş olmayan Antarktik kıtasına yaklaşmaktadır. Diğer kıtalardan birkaç bin kilometre uzakta bulunur. Afrika ve Avrupa kıtalarına daha yakın olup, Kuzey Amerika kıtası da dahil en gelişmiş deniz ulaşımı gerçekleşir.

Büyüklüğü Güney Amerika kıtası, tam bir kara parçasını oluşturur ve küçük adaları kapsayan birkaç takımadalarla birlikte 17.8 milyon km2 alanı kapsar. Kıtanın çok sayıdaki ülkelerinde nüfus sayısı 390 miyon civarındadır.

Keşfi Güney Amerika kıtası keşifleri, genellikle İspanya ve Portekiz denizcileri tarafından yapılmıştır. Magellan, Dünya etrafındaki deniz yolculuğu esnasında ilk olarak Güney Amerika’nın doğu kıyılarından geçmiştir.

Francisco Pizarro

Pedro Cabral

Batı kıyılarını Francisco Pizarro araştırmış, Güney Amerika kıtasının iç kesimlerine ilk olarak da Gonzalo Pizarro ulaşmış. Dolayısıyla Güney Amerika ülkelerinin çoğu İspanya sömürgeci yönetimi altında kalmıştır.

Daha sonra, XIX. yüzyılda sömürge ülkeleri bağımsızlığına ulaşmış, fakat İspanyolca, hemen hemen tüm Orta ve Güney Amerika ülkelerinde (Brezilya hariç) resmi dil olarak kullanılmaktadır.

SORULAR » Güney Amerika hangi yarım kürede bulunur? » Güney Amerika’dan hangi önemli çizgi (koordinat) geçer? » Güney Amerika hangi alana uzanır? » Güney Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır? » Güney Amerika kıtasını araştıran tanınmış araştırmacı ve kaşifler kimlerdir ve koloniler hangi ülkeler tarafından kurulmuştur? » Güney Amerika’da sömürgeleşme süreci ne şekilde gerçekleşmiştir? » Hangi ülkelerde İspanya, hangilerinde Portekiz etkisi görülür?

Pusula

EK BILGILER

Güney Amerika’nın sömürge haline getirilmesi

Her iki Amerika kıtasına birlikte Amerika adı verilmiştir. Coğrafi olarak Kuzey ve Güney Amerika kıtasına ayrılır. Bölgesel olarak ise tarihi, ekonomik ve medeni özelliklerine bağlı olarak Kuzey, Orta ve Güney Amerika’ya ayrılır. Tarih, uygarlık ve kullanılan diller açısından Kuzey Amerika’ya Anglo-Amerika, Orta ve Güney Amerika’ya ise Latin Amerika da denir.

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Güney Amerika’nın keşfedilmesinde Pedro Cabral araştırmacı ve denizcinin da katkısı olmuştur. Pedro Cabral, 1500 yılında Brezilya’nın kıyılarına kadar gelmiş ve kıyıları gezmiştir. Brezilya daha önce Portekiz kolonisi olduğundan dolayı, bugün Brezilya’da Portekiz dili konuşulmaktadır.

59

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

RÖLYEF VE KIYILARI

DİYALOG » Güney Amerika’nın rölyefi nasıldır? Tasvir ediniz. » Güney Amerika’nın Pasifik Okyanusu (Büyük Okyanus) kıyılarında hangi dağlar uzanır? » Güney Amerika kıtasında en yüksek dağın adını söyleyiniz.

And dağlarından bir görüntü Patagonya’dan bir görüntü

EK BİLGİLER Aconcagua, Güney Amerika’da And dağlarının en yüksek (6 962 m) tepesidir. Aconcagua, volkan kupasına benzer. Andların yamaçları boyunca 4.000 m kadar yedi buzulun hareket ettiği görülür. Buzulların bazıları 5 km’den fazla uzundur.

60

Rölyef Güney Amerika’nın rölyefi üç rölyef bütünlüğünü kapsar: - batıda And dağları; - doğuda Brezilya Platosu ve Guyana Dağları; ve - Amazon ve Parana ırmak vadilerindeki düzlükler.

And dağları (Andlar), çok sayıda etkin ve sönmüş yanardağların bulunduğu genç sıra dağlardır. Kuzey Amerika’daki Kordiller dağlarının güneye doğru uzantısı olan ve kıtanın batı kıyılarında yer alan 9.000 km uzun dağlardır. And dağlarının rakımı 7.000 metreye kadar ulaşır. Büyük ve Atlas Okyanusu havzalarını ayıran su bölümü çizgisini oluşturur.

SORULAR

Büyük (Pasifik) Okyanusu’na olan kıyıları dik yamaçlı, doğuya doğru basamaklar şeklinde uzanırlar. Pasifik Okyanusu kıyılarında Atacama kayalık çölü yer alır.

Brezilya Platosu, eski kara parçasıdır. Güney Amerika’nın doğu bölgesinde yer alır. Atlas Okyanusu kıyılarına doğru uzanır ve Amazon Düzlüğü ile Parana vadisindeki düzlük alanlara doğru eğimi azalır. İklimi tropikal, bitki örtüsünden kamposlar adı verilen geniş tropikal ormanlar ve savanlar yer alır.

Guyana dağları, eski kara parçasıdır. Amazon Düzlüğü’nün kuzeyinde, ekvator bölgesinde uzanan dağlardır. Guyana dağları ormanlarla zengindir.

Amazon Düzlüğü, eğimi az olan geniş düzlük alandır. Ekvator’un çevresini kapsar. İklimi ekvatoral, nemli, yağışlı ve sıcaktır. İklimine bağlı olarak yağmur ormanları gelişmiştir.

Güney Amerika’nın ayrı rölyef bütünlüğü olarak, Paraguay ve Parana vadisinde, meridyen yönünde uzanmış düzlükler ayırt edilebilir. Amazon Düzlüğü, Güney Amerika’da en gelişmiş tarım alanıdır.

Kıyıları Güney Amerika’nın, diğer kıtalara göre kıyıları çok girintili ve çıkıntılı değildir. Daha önemli kıyı şekilleri, amazon deltası, La Plata körfezi, Güney Arjantin’deki küçük körfezler ile kıtanın güney kesimlerindeki adalardır.

Amazon Düzlüğü

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Andlar

» Güney Amerika’nın rölyefinde hangi büyük rölyef bütünlükleri bulunur? » And dağlarını tasvir ediniz.

And dağları oluşumuna göre nasıl dağlardır? » Brezilya Platosu nerede bulunur ve görünümü ile ne şekilde oluşmuş dağ-platodur? » Guyana dağları nerde bulunur ve neden ormanlarla kaplıdır? » Amazon Düzlüğü’nden hangi ırmak geçer ve vadisinde gelişmiş orman çeşitlerini söyleyiniz? » Paraguay ve Parana ırmak vadilerinde uzanan düzlüklerin tasvirini yapınız. » Güney Amerika’nın kıyıları nasıldır?

ÖDEV » Güney Amerika haritası üzerinde, dikkatli bir şekilde rölyef bütünlüklerini ayırt ediniz ve önemli coğrafi objelerinin adlarını öğrenmeye çalışınız.

61

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

İKLİM

DİYALOG » Güney Amerika’dan hangi önemli çizgi (paralel – koordinat) geçer ve neden önemlidir? » Güney Amerika’nın coğrafi konumuna bağlı olarak hangi iklim tipleri görülür?

Güney Amerika’nın iklim özellikleri, iklim kuşaklarına bağlı olarak gelişir. Güney Amerika’dan Ekvator geçer ve kıtanın büyük bir kısmında tropikal ve subtropikal, daha küçük alanlarında ılıman karasal iklim hüküm sürer. Ekvatoral iklim bölgesinde Amazonya, Guyana Dağları ve Andların kuzey kesimleri bulunur ve yüksek sıcaklıklar v büyük nem oranı ile ekvatoral iklimi hüküm sürer.

Ekvator iklim bölgesi veya kuşağının güneyinde tropikal ve subtropikal iklim bölgeleri uzanır. Bu bölgeler, Andların orta kesimleri, Prana ırmağı vadisi ve Brezilya dağları ile platolarını kapsar.

Güney Amerika’nın güney bögelerinde ılıman iklimi hüküm sürer, güneyden gelen soğuk deniz akıntılarının etkisi altında bulunur. En son güney kıyılarında Ateş Toprağı adasında kutupaltı subtropikal iklim özellikleri yaşanır.

Güney Amerika’nın iklim özelliklerini , dağ kitleleri ile deniz akıntıları etkiler. Rakım artıkça iklim de değişir ve karasal iklim özellikleri dağ özelliklerini alır.

EK BILGILER El Niño, küresel bir okyanus-atmosfer olayıdır. El Niño, Doğu Pasifik Okyanusu yüzey sularının sıcaklığındaki büyük salınımlar (dalgalanmalar) ve bunların yol açtığı atmosferik olayların genel adı olarak kullanılmaktadır. El Niño olayı esnasında havanın sıcaklığı 0.5oC civarında artar veya azalır ve bunun sonucunda sıcak hava ve deniz akıntılarının hareketleri oluşarak, Güney Amerika ve Kuzey Amerika kıyılarının bir kısmının iklimini etkiler. Genellikle 2-7 yılda bir yaşanır ve yaklaşık 9 ay ilâ 2 yıl arasında sürer.

ılıman-soğuk denizel ılıman-soğuk ve denizel etki ılıman-sıcak denizel ılıman ve sıcak karasal ılıman ve kurak karasal nemli subtropikal kurak subtropikal

ТИХИ ОКЕАН

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

kurak tropikal kurak subekvatoral

DENIZ AKINTILARI

sıcak soğuk RÜZGARLAR

musonlar nemli subekvatoral ekvatoral

pasatlar

İKLİM

SORULAR

Andların dağ tepelerinde kalıcı kar örtüsü

Güney Amerika kıtasının okyanus ve deniz yüzeylerine açık olması ile rüzgarlar kıtaya nemli hava kitlelerini getirir ve serin havanın yaşanmasını sağlar. Güney bölgelerden Güney Amerika’nın güney kıyılarına soğuk deniz akıntıları akar ve bunlar da serin havayı getirir.

Güney Amerika’da farklı iklim tipi, çöl iklimidir ve kıtanın batı kıyılarında, daha doğrusu Çile ülkesinin kuzey bölgesinde hüküm sürer. Buna örnek, Atakama Çölü’dür.

Atakama Çölü’nün uydudan görüntüsü

ÖDEV » Güney Amerika coğrafi konumuna rağmen daha serin iklime sahiptir. Neden? » Hangi iklim etkenlerinin etkisi vardır?

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

» Güney Amerika’da hangi iklim bölgeleri bulunur? » Güney Amerika kıtasının daha büyük bölümünde hangi iklim hüküm sürer? » Tropikal iklim bölgesi nerede görülür? » Güney Amerika’da hangi iklim çeşitleri yaşanır? » Güney Amerika kıtasının neresinde dağ iklimi hüküm sürer ve neden? » Güney Amerika kıtasının hangi alanları soğuk deniz akıntılarının etkisi altında bulunur?

Orinoco ırmak ve vadisinden bir görüntü

63

HİDROGRAFYA

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Amazon nehrini hiç duydunuz mu? » Güney Amerika kıtası hangi okyanuslar ile çevrilidir?

Havzalar Güney Amerika’nın suları genellile Pasifik ve Atlas Okyanusu havzasına dökülür. Andların sadece küçük bir alanı iç kapalı havzayı oluşturur. Andların Pasifik Okyanusu kıyılarına dik yamaçlı olmasından dolayı, havza alanı da Atlas Okyanusu havzasına göre önemli ölçüde daha küçüktür. Pasifik Okyanusu havzasına ait olan akarsular kısa ve hızlıdır.

Akarsular Atlas Okyansu havzasına çok sayıda akarsular dökülür. Örneğin: Orinoco, Amazon, Tocantins, San Francisco, Parana vb.

Amazon, Dünya’nın en büyük ırmaklarından biridir.

And dağlarının 5.000 m yüksek kesimlerinde kaynar ve Atlas Okyanusu’na dökülerek delta ırmak ağzını oluşturur. 6.400 km uzundur. Havza alanı 7.2 milyon km2’dir. Amazon ırmağının orta akıntısında genişliği 20 km, ırmak ağzında 80 km’dir. Dolayısıyla „ırmak-göl“ olarak da tanımlanır. Amazon ırmağına 500 ırmak kolu dökülür, bunlardan 20’si 1.500 km’den uzundur. En büyük ırmak kolları Madeira ve Rio Negro ırmaklarıdır.

EK BILGILER Orinoco, GüneyAmeka ırmağıdır, Venezüella ve Kolombiya’dan geçer. Guyana dağlarında kaynar.

Yüksek otlar veya lanos adı verilen bölgeden akar ve büyük deltayı oluşturarak Atlas Okyanusu’na dökülür. Uzunluğu 2.500 km, havza alanı 1.1 milyon km2’dir. Delta ırmak ağzına saniyede 14.000 m3 su akar. Orinoco ırmağının yukarı akıtısında Casiquiare ırmağı yön değiştirerek Orinoco ve Amazon ırmakları arasında bağlantıyı oluşturur. Orinoco ırmak havzasındaki Churun ırmak kolunda Angel çağlayanı oluşmuştur ve dünyanın en yüksek çağlayanıdır (1.054 m).

ТИХИ ОКЕАН

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

Atlas Okyanusu Havza Bölgesi Büyük Okyanus Havza Bölgesi Kapalı havza bölgesi

HAVZALAR

ÖDEV » Harita üzerinde güney Amerika’nın hidrografya – su yüzeylerini belirleyiniz.

Amazon deltası Titikaka Gölü

Amazon Havzası

Göller Güney Amerika’da büyük ve doğal göller yoktur.

Andlarda çok sayıda buzul gölleri bulunur. Bunlardan en tanınmışı Titikaka Gölü’dür. Atlas Okyanusu’nun kıyılarında lagün (deniz kulağı) şeklinde göllere rastlanır.

SORULAR

Lagün

» Güney Amerika suları hangi havzalara dökülür? » Kapalı havza bölgesi nedir? » Güney Amerika’da en tanınmış ırmakları söyleyiniz. » Amazon ırmağını tasvir etmeye çalışınız. Amazonya bölgesinde akarsu ağı nasıldır? » Parana ırmağının özellikleri nelerdir? » Andlarda en tanınmış göl hangisidir? » Deniz kıyı bölgelerindeki göllere ne ad verilir ve en çok nerede rastlanır?

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Amazon ırmağında yıl içerisinde iki en yüksek (azami) sü düzeyi görülür. En yüksek su düzeyi Mayıs ayında görülür ve güneyden akan ırmak kolları ile yükselir. Bu olay esnasında büyük alanlarda sel yaşanır. Amazon ve ırmak kolları önemli su ulaşımı hatlarını oluşturarak büyük önem taşır.

Parana ırmağı Brezilya dağlarında kaynar ve estuar yada haliç şeklinde La Plata Körfezi’ne dökülür. 7.400 km uzun, havzası 3 milyon km2 alanı kapsar. Gran Chako ve Pampa adı verilen otlak istep alanlarından akar. Parana ve Paraguay ırmakları su ulaşımına elverişli ırmaklardır. Vadilerinde büyük şehirler kurulmuştur. Şehirlerden bazılarını haritada bulmaya çalışınız!

65

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG » Lama nedir ve nerede yaşar? » Kahve en fazla nerede yetiştirilir? » ’’Dünya’nın Akciğerleri’’ adı verilen bölge neresidir?

Papağan Amazon - tropikal ormanlar

Güney Amerika’nın bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının farklı özellikleri vardır. Genellikle kıtanın iklim ve hidrografi özelliklerine bağlı olarak gelişir.

Bitki örtüsü Güney Amerika’nın iklim faktörleri, birçok bitki örtüsü bölgelerinin ortaya çıkmasını etkilemiştir. Ekvatoral bölgesinde sıcaklık ve yağışlar ile selvas adı verilen, içinde hareket edilemeyen yağmur ormanları gelişmiştir. Selvas bitki örtüsü Amazon havzasında 5 milyon km2 alanı kapsar.

Balta girmemiş ormanlarda biitki örtüsü katları oluşmuş ve en çok güneş ışınlarına ihtiyacı olan bitkilerin yüksekliği 50 metreye kadar ulaştığı görülür.

Amazon balta girmemiş ormanlarının güney ve kuzeyinde yüksek otlak alanları uzanır. Bunlar Orinoco ırmak vadisinde lanos, Brezilya platosunda kampos adını almıştır.

Yüksek otlak alanları güneyde Gran Chako ’ya kadar uzanır. Lanos ve kampos alanları tarım arazilerine dönüştürülerek, burada kahve, kakao, şeker kamışı vb. yetiştirilir.

Brezilya Platosu’nun güney kesimleri ile Gran Chako’nun kuzey kesimlerinde subtropikal iklim ve bitki örtüsü özellikleri görülür.

EK BILGILER Amazonya’nın balta girmemiş ve zor geçitli selvas adı verilen ormanlarında en yaygın bir şekilde sürüngenler, kulşar vb. görülür. Amazonya ormanlarında Afrika kıtasında olduğu gibi boğa, fil, gergedan gibi büyük hayvanlara rastlanılmaz. Nedeni, geniş ve suyla zengin akarsu ağı, 200 metre rakımı olan 5 milyon km2 lik alanının düzlük olması ve çoğu kez sellerin altında kalmasındandır.

ТИХИ ОКЕАН

yüksek dağ bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlar subtropikal balta girmemiş ormanlar

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

savanlar çöller tropikal ormanlar tropikal yağmur ormanları (ekvatoral ormanlar)

BİTKİ ÖRTÜSÜ

Hayvanat dünyası Güney Amerika’da farklı hayvan toplulukları görülür. Özellikle lama ve karıncayiyenler yaygındır. Amazonya bölgesinde maymunlar, çeşitli kuşlar, özellikle papağan, çeşitli sürüngenler ve bunların arasında en büyük yılan olan anakonda yılanı yaşar. Lanos ve kamposlarda otobur hayvanlar, antilop ve lamalar, ormanlarda vahşi hayvanlardan güney amerika ayısı, jaguar,puma, ve çakaldır. Kampos ve pampalarda çok sayıda evcil hayvan, sığır, koyun ve domuz yetiştirilir. ÖDEV » Güney Amerika haritasında lanos, selvas, kampos, pampa ve çölleri bulmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KAMPOS (OTLAKLAR) - Amazon ormanlarının güne-

yinde uzanan yüksek otlak alanlardır.

LANOS (SAVAN) – Amazon ormanlarının kuzeyinde uzanan yüksek otlak alanlardır.

PAMPA (İSTEP) – La Plata Düzlüğü ve Gran Chako bölgesinde istep (alçak otlar, bozkır) bitki örtüsüdür.

SELVAS (TROPİKAL ORMANLAR) – Amazon Düzlüğü’nde orman alanlardır.

Papağan Lama

Kahve üretimi Kahve bitkisi

SORULAR » Güney Amerika’da bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının gelişmesi hangi faktörlere bağlıdır? » Güney Amerika’da bitki örtüsü bölgelerini söyleyiniz. » Lanos ve kampos nedir? » Selvas nedir ve Güney Amerika’da selvas alanları nerede bulunur? » Pampa nedir ve Güney Amerika’nın hangi alanlarında görülür?

Karıncayiyen

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

İkliminde sıcak yazlar ve ılıman kışlar yaşanır. Bölgede limon, portakal, mandarin, şeker kamışı, tütün, bahçe kültürleri vb. yetiştirilir.

Parana ırmağının aşağı akıntısı vadisinde pampa adı verilen geniş istep otlak alanları yaygın, bazı kesimleri tarlalara dönüştürülüp buğday, mısır ve diğer tahıl ve bahçe kültürleri yetiştirilir. En son güney bölgesi olan Patagonya’da alçak otlak alanları bulunur.

67

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ DİYALOG » Amerika kıtasının yerli halkını kimler oluşturur? » Günümüzde Amerika kıtasında hangi nüfus yaşar?

ÖDEV » Kuzey, Orta ve Güney Amerika kıtasında en büyük şehirleri ve nüfus ile en yoğun alanlarını bulmaya çalışınız.

Amerika kıtasının keşfine kadar (XV. yüzyılın sonu), Amerika kıtasında az sayıda yerli halkı oluşturan Eskimolar, Kızılderililer, Astekiler ve İnkiler yaşamaktaymış.

Amerika kıtasının keşfinden sonra Avrupa’nın İngiltere, Fransa, İspanya, Portekiz, Hollanda, İtalya, Almanya gibi birçok ülkelerinden nüfus göç edip yerleşmiş ve kolonileri oluşturmuştur. Koloniler, yerli halkı sömürüp, fiziksel işkence yaparak yok etmeye çalışmışlardır. Öyle ki, günümüzde yerli halkın çok az bir kısmı görülebilir. XVIII. ve XIX. yüzyılda, Afrika’da baskı yapılarak zenciler zorla getirilmiştir.

Ekonominin hızla gelişmesi ile, Amerika’ya Avrupa’dan beyaz ırk uluslarının göçü artmıştır. Sömürge süreci esnasında özellikle, İngiliz, Fransız, İspanya ve Portekizlilerin en büyük etkisi olmuştur. Dolayısıyla bugün Kuzey Amerika’da (ABD ve Kanada’nın büyük bir kısmında) Anglosakson, Kanada’daki Québec bölgesinde Fransız etkisinin yaşandığı görülür. Orta ve Güney Amerika’da İspanyol, Brezilya’da da Portekiz etkisi görülür. Bu etkenlere bağlı olarak Kuzey Amerika’da İngiliz, Kanada’nın Québec bölgesinde Fransız, Orta ve Güney Amerika’da İspanyol ve Brezilya’da Portekiz dili konuşulmaktadır.

NÜFUS YOĞUNLUĞU СЕВЕРЕН ЛЕДЕН ОКЕАН

ТИХИ ОКЕАН ТИХИ ОКЕАН

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

АТЛАНТСКИ

km2/kişi 200’ün üzerinde

ОКЕАН

NÜFUS YOĞUNLUĞU (km2/kişi) 200’ün üzerinde

1’den az yerleşmemiş alanlar

1’den az yerleşmemiş alanlar

Amerikan Nüfusu

zolar Orta ve Güney Amerika, Zambolar Brezilya ve diğer ülkelerin küçük bir kısmında görülür.

Nüfusu genellikle, dini mensubiyete göre Hristiyan, az bir kısmı Müslüman ve Ateisttir. Amerika kıtasına Kızılderi, Aztek ve İnkaların kültürü ile son dönemlerde göç eden farklı ulus ve kültürler de özellik vermektedir.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ YERLEŞMELER – belirli bir alanda küçük veya büyük nüfus yerleşmeleridir. Genellikle nüfus yoğunluğu olarak ifade edilir.

SORULAR » Avrupalıların göç edip yerleşmelerinden önce Amerika’da hangi yerli halk yaşamaktaymış? » Kuzey Amerika’ya Avrupa’dan hangi nüfus göç etmiştir? İspanya ve Portekiz kolonileri nerede kurulmuştur? » Kuzey ve Güney Amerika’nın hangi alanları nüfus ile en yoğun yerleşmiştir? » Kuzey ve Güney Amerika’da hangi ulus ve milletler oluşmuştur? » Mulattolar, Mestizolar ve Zambolar nedir? » Kuzey ve Güney Amerika’da hangi diller konuşulmaktadır?

EK BILGILER Daha önce Amerika kıtalarında Eskimolar, Kızılderililer, Aztekler, İnkalar ve yerli halklar yaşamaktaymış. Büyük coğrafi keşiflerinden sonra, Avrupa’dan nüfus (Kuzey Amerika’ya İngilizler, İrlandalılar, Fransızlar, İtalyanlar, Almanlar, İsveçliler vb. güney Amerika’ya ise İspanya ve Portekizliler) göç etmiştir. Dolayısıyla bugün çok karışık nüfus yaşar: Beyazlar, Zenciler, Mulattolar, Mestizolar ve Zambolar.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Bugün Amerika kıtalarında toplam 794 milyon nüfus yaşamaktadır. Kuzey Amerika’da 340 milyon, Orta Amerika’da 190 milyon, Güney Amerika kıtasında da 390 milyon nüfus yerleşmiş bulunmaktadır. Nüfus ile en yoğun yerleşmiş alanlar; ABD’nin orta ve doğu bölgeleri, Orta Amerika ülkeleri ve Güney Amerika’nın atlas Okyanusu kıyılarıdır. ABD ve Kanada’da nüfusun doğal artışı binde 6’dır. Orta ve Güney Amerika ülkelerinin büyük bir kısmında, Meksika, Venezüella, Brezilya, Bolivya vb. ülkelerde binde 28’in üzerinde, bazı ülkelerde ise binde 20 civarında olduğu görülür.

Günümüzde Amerika kıtası devletlerinde farklı ulus ve halk gurupları ayırt edilebilir; Kanadalılar, Amerikanlar (ABD nüfusu), Meksikalılar, Brezilyalılar, Arjantinliler, Kübalılar vb. Ülkelerin çoğunda farklı uluslar yaşar, bunlar Dünya’nın farklı ülkelerinden göç etmiş nüfustur. Göçlerin yaşanması ve halkın Amerika kıtasına yerleşmesi ile melez grupları ortaya çıkmıştır. Melez grupları ve ırk yapısı olarak; Mulattolar (Beyaz ve Zenci), Mestizolar (Beyaz ve Kızılderili), Zambolar (Zenci ve Kızılderili). Mulattolar çoğunlukla ABD, Mesti-

69

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 70

AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

DİYALOG » Amerika kıtası coğrafi olarak nasıl ayrılır? » Ekonomi, uygarlık, diller ve tarihi yönden Amerika kıtası hangi bölgelere ayrılmıştır?

İki Amerika kıta parçasına Amerika adı verilmiştir. Coğrafi açıdan iki kıta parçası Kuzey ve Güney Amerika olarak adlandırılır. Geçmişe bağlı tarihi, dil, uygarlık, ekonomik ve diğer farklılıklardan dolayı, Orta Amerika, Kuzey Amerika’dan ayrılmıştır. Dolayısıyla Amerika, üç bölgeye bölünür: Kuzey, Orta ve Güney Amerika.

Kuzey Amerika Kuzey Amerika, Meksika’nın kuzeyinde bulunan, Kanada ve ABD’nin karasını ve adalarını kapsar.

EK BILGILER Kuzey Amerika’nın New York şehrinde Birleşmiş Milletler’in merkezi bulunur. Birleşmiş Milletler Örgütü’nde dünya ülkelerinin neredeyse tümü üyedir. Örgütün içinde nüfusun farklı faaliyetlerini içeren ve yetkisi olan diğer birimler de yer alır.

Orta Amerika Orta Amerika, Kuzey Amerika’nın ABD ve Meksika sınırından Panama Kanalı’na kadar bölge ile büyük ve küçük Antil adaları (Antiller) ile Baham adalarını (Bahamalar) kapsar. Bu bölgede Meksika yanısıra birçok deniz kıyı ile ada ülkeleri yer alır.

Güney Amerika Güney Amerika, Panama Kananlı’nin güneyinden üçüncü büyük bölgedir. Güney Amerika karasal, ada ve kıyı ile ada ülkelerini kapsar.

SORULAR » Amerika kıtası, coğrafi ve bölgesel açıdan ne şekilde ayrılmıştır? » Kuzey Amerika hangi alanı kapsar? » Orta Amerika hangi alanları kapsar? » Orta Amerika’da hangi devletler bulunur? » Güney Amerika hangi alanı kapsar?

Birleşmiş Milletler - New York

Orta Amerika

Güney Amerika

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Kuzey Amerika

71

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 72

Yüzölçümü: 9.629.000 km2 Nüfusu: 308.147.000 Başkenti: Vaşington

DİYALOG » Dünya’da en gelişmiş olan ülkeleri sayınız. » Amerika Birleşik Devletleri nerede bulunur?

EK BILGILER ABD, federal ülkedir ve 50 eyaletten 48’i grup şeklinde ana ülkede, Alaska ve Havai Adaları ise ayrı kalır.

KUZEY AMERİKA AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ Coğrafi durumu Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Kuzey Amerika’nın orta bölgesini kapsar. Güneyde Meksika, kuzeyde Kanada ve batıda Pasifik Okyanusu ile doğuda Atlas Okyanusu arasında yer alır. ABD, Alaska ve Havai Adalarını da kapsar. İki okyanus ile ABD, diğer kıta ülkeleri ile bağlantı kurar ve coğrafi durumu elverişlidir.

Rölyef ABD, dört büyük rölyef bütünlüğüne ayrılır: Batıda 4.000 metreden yüksek Kordiller ve Kayalık dağları, doğuda Apalaş dağları bulunur. Kordiller ve Apalaş dağları arasında Orta Düzlük Bölgesi, kuzeyde Büyük Göller’den güneyde Meksika Körfezi’ne kadar uzanır. Düzlük Bölge’de verimli topraklar ve preri adı verilen otlak alanları yer alır. Dördüncü bütünlük Apalaş dağları ile Atlas Okyanusu arasındaki Atlas kıyı düzlük bölgesidir.

Nüfus ABD’nin nüfusunu genelde Avrupa ulusları oluşturur: İngilizler, İrlandalılar, İtalyanlar, Almanlar, Hollandalılar vb. Bunların yanında, çok sayıda diğer ulus da yaşar. Nüfusun daha küçük kısmı Afrika Zencileri ve Asya göçmenleridir. Yerli halkı Amerikan Kızılderilileri ve Eskimolardır. Nüfusu çoğunlukla Atlas Okyanusu kıyı düzlüklerinde; Boston, New York, Baltimore, Philadelphia ve Vaşington’da, bir kısmı Büyük Göller çevresinde; Şikago, Detroit, Milwaukee, Cleveland ve Indianapolis’te yaşar. Orta Düzlük Bölgesinde; Kansas City, Saint Louis (St. Louis), Dallas ve Houston. Pasifik Okyanusu kıyısında, Los Angeles ve San Francisco bulunur.

En seyrek yerleşmiş Kordiller ve Alaska’nın dağlık alanlarıdır.

Ekonomi Amerika Birleşik Devletleri 50 devleti kapsar. Hızla gelişen ekonomisi ile dünyada önde gelen güçlerdendir. 130 milyon aktif nüfusu ile Dünya sanayi üretiminin %20’si üretilir. Uluslararası ticaretin %15’ini gerçekleştirir. ABD, petrol, kömür, doğal gaz, altın utran, demir, alüminyum, kurşun üretümü ile dünyada birinci yeri vardır. Ekonominin temelinde sanayi yatar, özellikle metalürji, makine, elektrik, elektroteknik, petrokimya, kimya, otomobil, uçak, uçak - kozmik, gıda, filim, müzik, askeri – silah sanayisi vb. gelişmiştir. Ziraat sektöründe yüksek gelişmiş ve çağdaş tarım ile hayvancılık vardır. Tarım üretiminde tüm tarım kültürlerinin üretimi yüksektir. ABD’de ulaşım ağı gelişmiş, 6 milyon km yol hatları, deniz ve hava limanları bulunur.

Vaşington – Beyaz Saray

SORULAR » ABD’nin alanı rölyefine göre hangi bütünlüklere ayrılır? » ABD’nin daha büyük alanında hangi iklim hüküm sürer? » Daha büyük ırmaklarını söyleyiniz. » ABD’ne çoğunlukla hangi göçmenler yerleşmiş bulunmaktadır? » Hangi ürünleri ile dünyada birinci yeri alır? » ABD’de gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız.

ÖDEV » ABD’nin siyasi haritasını inceleyiniz ve eyaletlerinin adlarını ve başkentlerini yazınız. Nüfus sayıları ile ilgili verilere de ulaşabilirseniz ödevinizi tam yapmış olacaksınız.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

ABD ülkesi alanının büyük olması nedeniyle birkaç iklim bölgesi ortaya çıkar ve farklı iklim tipleri yaşanır. Ülkenin dana büyük kısmında ılıman karasal iklim hüküm sürer.

Genellikle ılıman karasal ve karasal iklim yaygındır. Meksika Körfezi kıyılarında subtropikal, Florida yarımadasında tropikal iklim hüküm sürer. Pasifik ve Atlas Okyanusu kıyılarında okyanusal, dağlarda da dağ iklimi görülür. Alaska’da kutupaltı ve kutup, Havai Adaları’nda tropikal iklim yaşanır.

ABD’nin hidrografya ağında, iki okyanus kıyıları, akarsuları ve çok sayıda gölleri bulunur. Daha önemli olan Mississippi ve Missouri, Ohayo, Arkansas vb. ırmakları Atlas Okyanusu’na; Alaska’dan Kolombiya, Kolorado ve Yukon ırmakları Pasifik okyanusu’na dökülür. Kanada ile sınırında Büyük Göller bulunur. Bunlardan sadece Mişigın (Michigan) Gölü’nün tamamı ABD’ye aittir. Erie Gölü’nden Niagara ırmağı akar. Akıntısı boyunca 50 metre yüksek ve 1.500 m geniş Niagara Çağlayanı bulunur.

New York – Özgürlük Heykeli

73

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 74

Yüzölçümü.

9.976.000 km2 Nüfusu: 33.874.000 Başkenti: Ottawa

DİYALOG » Dünya haritasını inceleyiniz ve alanın büyüklüğü açısından, Rusya’dan sonra ikinci büyük ülke hangisidir? Bulmaya çalışınız. » Kanada nerede bulunur?

EK BILGILER Grönland, dünyanın en büyük adasıdır. Alanı 2.17 milyon km2’dir. Alanının en büyük kısmı buz altındadır. Sadece 350.000 km2’lik alanda buz örtüsü yoktur.

Grönland, Avrupa’nın Danimarka ülkesine aittir. Grönland adasında 50.000 nüfus - Eskimolar yaşar.

KUZEY AMERİKA KANADA Coğrafi durumu Kanada, Kuzey Amerika’nın kuzey bölgesini kapsar.

Atlas Okyanusu’ndan, Pasifik Okyanusu’na kadar uzanır. Kuzeyde Arktik Takımadaları’nın büyük bir kısmını kapsar. Kara sınırı sadece ABD’den geçer. Atlas Okyanusu ve Arktik Okyanusu kıyıları çok girintili ve çıkıntılı olup, çok sayıda yarımada, ada ve körfezleri vardır. Coğrafi durumu elverişlidir.

Rölyef Kanada’nın rölyefini, batıda Denizkıyı ve Kayalık dağları, orta kesimlerinde alçak arazisiyle Kanada Koruyucu Kanadı, doğuda ise alçak olan Labrador platosu yer alır. Çok sayıda ada, yarımada ve körfezi vardır. Adalarından en tanınmış olanları Baffin Adası, Victoria, Elzemir vb., yarımadalarından ise Labrador vb.’dır.

Kanada’da genelde ılıman ve kutupaltı iklim hüküm sürer. Orta kesimlerinde tipik karasal, dağlarında dağ iklimi ve Pasifik Okyanusu kıyılarında nemli ve ılıman iklim yaşanır. En kuzey adalarında kutup iklimi görülür.

Hidrografya Kanada’nın hidrografya ağı geniş ve zengindir. Akarsularından, en tanınmış ırmakları şunlardır: Mackenzie, Yukon, Saint Lawrence (St. Lawrence), Nelson vb. Ekonomik açıdan en önemli Saint Lawrence ırmağıdır. Büyük Gölleri Saint Lawrence Körfezi’ne bağlar. Kanada’da diğer tanınmış göller şunlardır: Büyük Ayı Gölü, Büyük Esir Gölü, Atabask Gölü vb.

Kanada’nın daha büyük alanları ormanlarla kaplıdır.

Ormanları, odun ve selülöz ile kağıt sanayisinin gelişmesinde önemli kaynaktır. Daha küçük alanları ise tarım üretimi yapılmaktadır.

Nüfus Kanada’nın nüfusu genelde Avrupa göçmenleridir. En çok sayıda İngilizler, İrlandalılar, Fransızlar vb.’dır. Aralarında Makedon göçmenleri de bulunur. Nüfusu, Büyük Göller ve Saint Lawrence Körfezi kıyılarında en yoğun bir şekilde yerleşmiştir. Daha büyük şehir ve sanayi merkezleri Toronto, Montreal, Ottawa, Québec, Vinnipeg vb.’dır. Batısında Vancouver, Edmonton ve Calgary bulunur. Kanada, coğrafya enlemi ve iklimi itibariyle alanının büyük kısmı nüfus ile çok az veya hiç yerleşmemiştir. Kuzey kesimlerinde Eskimolar, iç bölgelerinde Kızılderililer yaşar.

Ekonomi Kanada, Dünya’da en çok gelişmiş ülkelerden biridir. Sanayisi gelişmiştir. Sanayi kollarından nikel, kurşun, uranyum, çinko, alüminyum, altın işletme sanayisi vb. gelişmiştir. Ayrıca petrokimya, odun, selüloz ve kağıt sanayisi, renkli metalürji, otomobil sanayisi, elektronik ve elektroteknik sanayisi vb. da gelişmiştir.

Ziraat ekonomisi alanında Kanada, buğday, yulaf, arpa, keten, patates vb., hayvancılık alanında sığır, domuz ve koyun yetiştirilir. Balıkçılık da gelişmişitir. ABD ve Meksika ile serbest ticareti gelişmiş, Avrupa ve diğer kıta ülkeleri ile de ticaret yapmaktadır.

Ottawa – Parlamento

SORULAR » Kanada’nın coğrafi durumu nasıldır? » Rölyef özelliklerini söyleyiniz. » Hangi iklim hüküm sürer? » Daha önemli su yüzeyleri (akarsular, göller, körfezler vb.) hangileridir? » Kanada’nın nüfus ve dağılımını açıklayınız. » Ekonomik açıdan nasıl bir ülkedir? » En fazla neler yetiştirlir? ÖDEV » Kanada’nın Québec Federal Cumhuriyeti hakkında araştırma yaparak, konumu, nüfusu ve hangi dillerin konuşulduğunu öğrenmeye çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ FEDERASYON – devlet statüsü, cumhuriyet, özerk bölge, kanton gibi birçok alanı kapsayan devlet düzenidir.

Federal birimleri farklı haklara ve iç devlet düzenine sahiptirler.

Toronto

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

İklim

75

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

KUZEY AMERİKA DİYALOG » New York hakkında bilgileriniz nelerdir? » Büyük Göller nerede bulunur? » Niagara Çağlayanı’nı aranızdan ziyaret eden var mıdır?

Çöl

EK BİLGİLER ABD’de, Wyoming eyaletinin kuzeybatısındaki Kayalık Dağlar’ında tanınmış Yellowstone Ulusal Parkı bulunur. Büyüklüğü 9.000 km2’dir. Tam bir doğal bitki ve hayvanat bahçesidir. Parkın içinde Yellowstone Gölü ve Yellowstone Irmağı bulunur. Yellowstone Irmağı’ndan Yellowstone Çağlayanı akar.

Park, birçok sıcak su kaynağı bulunan kaynaçlarla (gayzerlerle) tanınmıştır.

KUZEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ Kuzey Amerika kıtası farklı coğrafi özelliklere sahiptir.

Alanında birçok coğrafi bölge ve coğrafi yapı – objeler yer alır. Örneğin, Kayalık Dağlar, Büyük Göller, Atlaskıyısı büyük şehir ve megakentler, Büyük Kanyon vb.

Kayalık Dağlar Kordiller (Alaska’dan Ateş Toprağı adasına kadar uzanan dağ sistemi) dağlarının bir kısmı Kuzey Amerika kıtasında yer alır ve Kayalık Dağlar olarak adlandırılır. Kayalık Dağlar, Kuzey Amerika’nın batısında, Alaska’dan Panama Kanalı’na kadar uzanırlar. Kuzey Amerika’nın en yüksek tepesi, Alaska’da McKinley tepesi 6.194 metre yüksektir. Kuzey Amerika’nın dağ sistemi, meridyen yönünde birbirine paralel şekilde sıralanmış sıradağlar arasında derin vadi ve platolar yer alır. Dağlık bölge içerisinde iç ve kapalı akarsu havzaları oluşmuş, Büyük Tuz Gölü havzası gibi. Kayalık dağlardaki akarsuların akıntısı Pasifik Okyanusu’na doğru yüksek eğim ile akarak dökülür. Kıtanın iç kısmında ise akarsuların yatağında basamaklar oluşarak akarlar. Kayalık dağların genişliği 1.500 km’dir. Maden ve ormanlarla zengindir. Kayalık dağları genç sıra dağlarıdır ve çok sık değrem ile volkan olayları yaşanır. Popocatépetl yanardağı gibi, etkin yanardağlar Meksika’da görülür.

Büyük Göller Kuzey amerika kıtasında, Büyük Göller beş gölü kapsayan ve ABD ile Kanada sınırında yer alan göllerdir. Büyük Göller’e Superior (Yukarı) Gölü, Michigan Gölü, Huron Gölü, Erie Gölü ve Ontario Gölü girer. Göller toplam 25.000 km2 alanı kapsar. Aralarında geniş boğaz ve geçitler ile bağlantı kurulur. Örneğin, Erie ve Ontario gölleri arasında Niagara Çağlayanı bulunur.

Kayalık Dağlar’dan bir görüntü

76

SORULAR » Kuzey Amerika kıtasının daha büyük coğrafi bütünlükleri hangileridir? » Kayalık dağlarının özellikleri nelerdir? » Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller hakkındaki bilgileriniz nelerdir? » Atlas Okyanusu kıyı yerleşim bölgesindeki şehirlerin adlarını söyleyiniz. » Kuzey Amerika kıtasının hangi alanlarında yerleşim yerleeri yoğun bir şekilde görülür?

Şikago

Yerleşim birimleri ve birleşmiş şehirler ABD’nin Atlas Okyanusu kıyı düzlük bölgesi, göç eden nüfus ile yeryüzünde en yoğun yerleşmiş alanlarından biridir. Bu bölgede nüfusu birkaç milyonun üzerinde olan birçok şehrin birbirine bağlı olduğu görülür. Örneğin; Boston, New York, Filadelfiya, Baltimore ve Vaşington (Washington) ile aralarında birçok küçük şehirler de yer alır.

Büyük Göller kıyılarında birkaç büyük şehrin küçük alanda yer aldığı görülür. Örneğin, ABD’de Milwaukee, Şikago, Detroit ve Cleveland, Kanada’da ise Toronto ve aralarında küçük şehirlerin yer aldığı görülmektedir.

Batı kıyılarının belirli olan daha küçük alanlarında çok sayıda şehirlerin bulunuduğu görülür. Örneğin, San Francisco, Los Angeles ve San Diego.

New York

Los Angeles

ÖDEV » Kuzey Amerika haritasında büyük şehirleri ve bulundukları alanları belirleyiniz. » Örneğin San Francisco ile Los Angeles, Pasifik Okyanusu kıyılarında yer alan şehirlerdir.

EK BİLGİLER YIĞMA (AGLOMERASYON) – Küçük alanda birçok kentin toplanmasıdır.

BİRLEŞİK KENT – yoğun bir şekilde ekonomik, kültür ve ulaşım bakımından birbirine bağlı birkaç kentin birleşmesiyle meydana gelen birleşik kentlerdir.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Niagara Çağlayanı, dünyada bir yerde en büyük tatlı su miktarının toplanmış olması özelliğini taşır. Oluşumuna göre, tektonik-buz gölleri grubundandır. Birçok ırmak kolları ve yeraltı kaynaklarından suyla beslenir. Diğer göllere göre bölgenin daha alt kısmında bulunan Ontario Gölü’nün sularını, Saint Lawrence ırmağı, Saint Lawrence Körfezi’ne döker. Yazın sıcaklıklar 20oC, kışın ise 0oC’dir. Büyük Göller’in büyük ekonomik ve ulaşım önemi vardır.

77

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 78

ORTA AMERİKA

DİYALOG

ORTA AMERİKA ÜLKELERİ

» Orta Amerika hangi alanları kapsar? » Orta Amerika’da hangi ülkeler yer alır? » Küba hakkında bilginiz var mıdır?

Coğrafi durumu ve doğal özellikleri Orta Amerika, ABD ile Panama Kanalı arasındaki alanları kapsar. İki coğrafi bütünlük ayırt edilir; Kuzey Amerika’nın kıta kısmı, diğeri ada alanlarıdır. Rölyefi genellikle dağlık, kıyı bölgelerde düzlükler uzanır. Orta Amerika’da iklim tropikaldır. Önemli hidrografi özelliklerinden; Panama Kanalı, Meksika Körfezi ve Karayip denizi ile çok sayıda deniz geçitleri ve boğazlarıdır.

EK BİLGİLER Hispanyola adası 76.000 km2 alanı kapsar. Haiti ile Dominik Cumhuriyeti ülkeleri arasında bölünmüş, nüfusu 20 milyondur. Adanın batı bölgesindeki Port-au-Prince şehri 2010 yılında büyük deprem yaşamıştır. Depremde 20.000’den fazla insan hayatını kaybetmiştir.

Devletler Orta Amerika’da birçok devlet kurulmuştur. Kıta kısmında Belize, Guatemala, El Salvador, Kosta Rika, Meksika, Nikaragua, Panama ve Honduras yer alır. Ülkelerin toplam yüzölçümü 2.5 milyon km2 , nüfusu 150 milyondur.

Daha büyük ada ülkeleri Bahamalar, Dominik Cumhuriyeti, Jamaika, Küba, Porto Riko (ABD), Trinidad ve Tobago ve Haiti olmakla birlikte, toplam yüzölçümü 230.000 km2, nüfusu ise 40 milyondur.

SORULAR » Orta Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır? » Orta Amerika’nın karasal alanında hangi devletler bulunur? » Büyük Antiller’de hangi ada devletleri yer alır? » Tablodaki verileri inceleyiniz ve Orta Amerika devletlerinin başkentlerini söylemeye çalışınız. » Hangi devletlerin alan ve nüfus açısından en büyük olduklarını belirlemeye ve ülkeleri karşılaştırmaya çalışınız.

Nüfus Orta Amerika’nın nüfusu 191 milyondur. Nüfusun çoğunluğu karasal-kıyı ülkeleri (Meksika) ile Büyük Antil ada ülkelerinde yerleşmiştir. Diğer ada ülkelerinin (Küçük Antiller) kapsadığı alan ile nüfus sayısı küçük, birkaç binden birkaç yüzbine kadar ulaşır.

BAYRAK

BAŞKENT

DEVLET

YÜZÖLÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)

BELİZE

Belmopan

22 970

322 000

GUATEMALA

Guatemala

108 900

14 027 000

EL SAVADOR

San Salvador

21 040

6 163 000

KOSTA RİKA

San José

51 090

4 579 000

MEKSİKA

Meksika (Mexico City)

1 967 140

107 550 000

NİKARAGUA

Managua

129 490

5 743 000

PANAMA

Panama

77 080

3 454 000

HONDURAS

Tegucigalpa

112 090

7 466 000

2 489 800

149 304 000

13 962

342 000

48 730

10 090 000

10 990

2 719 000

114 530

11 204 000

197

56 000

8 746

3 982 000

4 824

1 339 000

27 750

10 033 000

229 729

39 765 000

KARASAL- KIYI ÜLKELERİ - TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ

Nassau

BAHAMALAR

DOMİNİK CUMHURİYETİ Santo Domingo JAMAİKA

Kingston

KÜBA

Havana

CAYMAN AD.(BB)

Georgetown

PORTO RİKO (ABD)

San Juan

TRİNİDAD VE TOBAGO Port of Spain HAİTİ

Port-au-Prince

ADA ÜLKELERİ - TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ADA ÜLKESİ - ada veya adalar üzerinde yer alan ülkedir.

KARASAL-KIYI ÜLKESİ – alanı kıta (kara) ve ada üzerinde yer alan ülkedir.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Antil adalarında (Antillerde) bulunan diğer Orta Amerika devletleri şunlardır: Aruba (Holl.), Antigua ve Barbuda, Anguilla (Büyük Britanya), Barbados, ABD Virgin Adaları, Virgin Adaları (BB), Guadeloupe, Grenada, Dominika, Martinique (Fr.), Saint Kitts ve Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Montserrat (BB) ve Hollanda Antilleri. Ada ülkelerinin toplam yüzeyi 7.846 km2, alanında ise 2.2 milyon nüfus yaşamaktadır.

79

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 80

ORTA AMERİKA

EK BİLGİLER Sombrero, Meksika halkına özgün olan şapka türüdür. Şapka geniş, çoğu zaman süslü ve yüksek sıcaklıklar ile güneş ışımasından korur.

Sambrero

Sığırlar

MEKSİKA Meksika, Kuzey Amerika’nın güneybatı kısmında yer alır. Yüzölçümü 1 967 140 km2’dir. Kuzeyde ABD, güneyde Belize ve Guatemala ile sınırlanır. Doğuda Meksika Körfezi kıyılarına, doğuda ise Pasifik Okyanusu’na çıkar.

Meksika’nın daha büyük alanı dağlıktır. Meksika Kordilleri iki dağ zincirine ayrılır: doğuda Sierra Madre Oriental ve batıda Sierra Madre Occidental. Kıyı bölgelerinde düzlük alanlar uzanır. Yukatan yarımadasının tamamı düzlüktür. İklimi tropikal, kuzeye doğru subtropikal ve rölyefe bağlı olarak değişir. Hava sıcaklıkları yıl içerisinde 10o ilâ 30oC arasında değişir. Yıllık yağış miktarı kuzeyde 100-200 mm, güneyinde 2.000-3.000 mm’ ye ulaşır.

Meksika’nın nüfusu 107 milyon, nüfus yoğunluğu km2 başına 55 kişidir. Nüfusun doğal artışı yüksek ve binde 28 civarında görülür. Etnik yapısı Meksikalılardan, daha doğrusu çoğu melez olan Mestizolardan oluşmuştur. Resmi dili İspanyolcadır. Genellikle nüfusun dini mensubiyeti Hristiyan’dır.

Başkenti 9 milyonluk nüfusu ile Meksika’dır (Mexico City), genişlemiş şehir bölgesinde ise 22 milyon nüfus yaşar ve böylece dünyanın en büyük şehirlerinden biridir. Diğer büyük şehirleri, Guadalajara, Pueblo, Ciudad Juarez, Veracruz, Acapulco, Monterey vb.’dır. Meksika, federal bir ülkedir ve 31 federal eyaleti kapsar.

Ciudad de México (Mexico City) Genişlemiş şehir bölgesi - Ciudad de México (Mexico City)

KÜBA Küba, Orta Amerika’da ada ülkesidir. Kapsadığı alan 114.530 km2’dir. Rölyefi genellikle düzlük, üçte biri bayır ve alçak dağların bulunduğu engebeli arazidir. İklimi tropikal, ortalama sıcaklıklar 22 ilâ 28oC , ortalama yağış miktarı ise 800 ilâ 2.200 mm arasında değişir.

Küba’da 11 milyon nüfus yaşar, %98’i Kübalılardır. Resmi dili İspanyolca, 2.5 milyon nüfusu ile başkenti Havana’dır. Tanınmış diğer şehirleri; Santiago de Cuba, Guantánamo, Santa Clara vb.’dır. Küba’nın devlet düzeni cumhuriyettir.

Küba, tarım ve sanayi ülkesi olarak ekonomisi az gelişmiş, şeker kamışı, tütün, pirinç, limon, portakal, kahve ve manyok üretimi yüksektir. Hayvancılık sığır, domuz ve kümes hayvanlarının yetiştirilmesini kapsar.

Küba’da nikel, kobalt, manganez, demir, krom ve diğer maden yedekleri bulunur. Şeker kamışı ve tütün işletme fabrikalarında, tütün ve şeker üretimi yüksektir. Ulaşımı gelişmiş ve turizm potansiyeline sahiptir.

SORULAR » Meksika ülkesi nerede bulunur? » Meksika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır? » Meksika’nın en büyük şehirlerini sayınız. » Meksika’da en gelişmiş olan ekonomik kolu hangisidir? » Küba, ülke olarak devlet düzeni nedir? » Küba’da en fazla hangi üretim yapılır ve neyle tanınmıştır?

Tütün

Şeker ve şeker kamışı

Havana

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Meksika sanayi ve tarım ülkesidir. Ekonomisinde, petrol ve doğal gaz işletmesi, cıva, gümüş, kömür, demir, uranyum, altın, kurşun üretiminin önemli yeri vardır. Petrokimya ve kimya sanayisi ile kara ve renkli metalürjisi gelişmiştir. Köy ekonomisinde mısır, buğday, pirinç, kahve, kuru fazülye ve şeker kamışı yetiştirilir. Arazinin %50’si otlaklar ile örtülü olması hayvancılıkta sığır, koyun ve keçilerin yetiştirilmesini ve sağlar ve et ile deri üretimi gerçekleşir. Ulaşım ve turizmin gelişmiş düzeydedir.

81

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

ORTA AMERİKA

DİYALOG » Orta Amerika haritasını inceleyiniz. Farklı özellikleri ile ayırt edilen coğrafi bölgeleri belirlemeye çalışınız. » Orta Amerika’da devlet düzenine göre hangi devletler bulunur?

Popokatepetıl Yanardağı

ORTA AMERİKA’NIN BÖLGESEL ÖZELLİKLERİ Orta Amerika’da birçok coğrafi bölge ve özelliklerine sahiptir. En tanınmış coğrafi özelliklerinden: - Meksika Körfezi, - Panama Kanalı; - Karayip Adaları – Büyük ve Küçük Antiller Meksika Körfezi Meksika Körfezi, Kuzey Amerika kıtasının güneydoğu kıyılarında Atlas Okyanusu sularının bir kısmını içine alan kıyı şeklidir. Meksika Körfezi 1.5 milyon km2 su yüzeyini kapsar.

Kıyları alçak ve kumsal, çok sayıda lagün şeklinde kıyı gölleri vardır. Meksika Körfezi’ne Mississippi ve Rio Grande ırmakları dökülür. Suyun ortalama sıcaklığı 25oC civarındadır. Suyun tuzluluk oranı %35’ten fazladır. Gulf Stream deniz akıntısı Meksika Körfezi’nden Atlas Okyanusu’na ve Batı Avrupa kıyılarına doğru akar. Önemli limanları ABD’de New Orleans, Meksika’da Veracruz, Küba’da Havana vb.’dır.

Panama Kanalı 1914 yılında Kuzey ve Güney Amerika arasındaki en dar kıstakta Panama Kanalı inşa edilerek Pasifik ile Atlas Okyanusu arasında deniz ulaşımı ile bağlantının gerçekleşmesi sağlanmıştır. Panama Kanalı 81 km uzun, 90 ilâ 350 metre arası geniş, 11 metre derindir.

New (Yeni) Mobile Orleans Lagün

Hyuston Kankun Mayami

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

Korpus Kristi Havana

KARASAL ÜLKE - Denize

kıyısı olmayan ülkedir.

DENİZ KIYI ÜLKESİ – kıta

üzerindeki karada yer almış ve denize çıkan ülkedir.

Meksika Körfezi

SORULAR » Orta Amerika’nın önemli coğrafi bölge ve alanlarını sayınız. » Meksika Körfezi’ni tasvir etmeye çalışınız. » Atlas Okyanusu üzerinden akan ve Avrupa kıyılarına kadar ulaşan Gulf Stream sıcak deniz akıntısı nerede oluşur? » Orta Amerika’nın daha büyük adalarını söyleyiniz. » Meksika Körfezi kıyılarında hangi büyük şehir ve limanlar yer alır? » Haiti adalarında 2010 yılında hangi olay yaşandı?

Panama Kanalı

Karayipler Karayipler, Karayip Denizi’nde bulunan Takımadaların popüler adıdır. Bu takımadalar, Büyük ve Küçük Antiller’dir. Büyük Antiller ada grubu Küba, Hispanyola, Jamaika ve Porto Riko, Küçük Antiller ada grubu ise alanı küçük olan çok sayıda adayı kapsar.

Gergedan

Tapir

ÖDEV

Büyük Antiller

» Harita üzerinde Orta Amerika’nın devlet, ada ve başkentlerini belirleyiniz. » İnternet ağından, Orta Amerika ülkelerinin coğrafi özelliklerine ulaşmaya çalışınız.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Uluslararası ulaşım ve yük taşımacılığı açısından büyük önem taşımaktadır. Okyanus ötesi sefer yapan büyük gemiler, içi su ile doldurulan havuzlarda (loklarda) aşamalı olarak deniz seviyesinden yaklaşık 26 metre yükseltilerek, kanalın üzerinden hareket etmeleri sağlanır.

83

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 84

GÜNEY AMERİKA

GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ

Kolombiya’nın başkenti – Bogota

EK BİLGİLER Güney Amerika kıtasında daha büyük ülkelerden birisi olan Kolombiya’nın büyüklüğü 1.14 milyon km2, nüfusu 45 milyondur. Andların bir kısmını kapsar. Dağ yamaçlarının doğu ve batısında düzlükler uzanır.

Pasifik Okyanusu kıyılarındaki düzlük alanları daha küçük, Amazonya’ya doğru geniş alanlara yayıldıkları görülür. İklimi ekvatoral ve tropikal, ortalama hava sıcaklığı 25oC’dir. Resmi dili İspanyolca, başkenti Bogota, nüfusu 7 milyondur.

Kolombiya’nın tarım ve sanayi ekonomisi gelişmiş, büyük petrol ve kömür yedeklerine sahiptir. En gelişmiş sanayi kolları; petrokimya, metalürji, tekstil, tütün vb.’dır.

Başlıca tarım kültürleri; kahve, pamuk, tütün, pirinç, şeker kamışı, mısır vb.’dır.

Coğrafi durumu ve doğal özellikleri Güney Amerika kıtası, Pasifik ile Atlas Okyanusu arasında, kuzeyde Panama Kanalı’ndan güneyde Ateş Toprağı adasına kadar uzanır. Güney Amerika’nın büyük rölyef bütünlükleri Andlar, Brezilya Platosu ile Amazonya ve Gran Chaco’dur. Güney Amerika’dan Ekvator geçer ve birkaç iklim kuşakları ortaya çıkar.

Hangi iklim kuşakları olabilir? Güney Amerika kıtası izole edilmiş, diğer kıtalardan uzakta bulunmaktadır.

Devletler Güney Amerika kıtası birçok ülke-devletlere bölünmüştür. Karasal ülkeleri olan Bolivya ve Paraguay dışında, diğer tüm ülkelerinin denize kıyısı vardır. Bunlar; Arjantin, Bolivya, Brezilya, Venezüella, Guyana, Ekvador, Kolombiya, Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay, Fransız Guyanası ve Şili.

Güney Amerika’da 390 milyon nüfus yaşar. Yüzölçümü açısından en büyük ülkeleri Brezilya ve Arjantin, kıta alanının %63,52’si ile nüfusunun %60’ını kapsar.

BAYRAK

DEVLET

BAŞKENT

YÜZÖLÇÜMÜ (km2)

Buenos Aires 2 777 410

BOLİVYA

La Paz

1 098 600

9 879 000

BREZİLYA

Brasília

8 547 400

192 180 000

VENEZÜELLA Karakas

912 050

28 585 000

40 134 000

GUYANA

Georgetown

215 080

762 000

EKVADOR

Quito

272 050

14 094 000

KOLOMBİYA

Bogotá

1 141 800

45 218 000

PARAGUAY

Asuncion

406 750

6 349 000

PERU

Lima

1 285 200

29 132 000

SURİNAM

Paramaribo

163 820

520 000

URUGUAY

Montevideo

175 020

3 361 000

83 530

187 000

755 480

17 004 000

17 834 190

387 405 000

ŞİLİ

Santiago

» Brezilya ülkesi nerde bulunur? » Hangi devletler Güney Amerika’da bulunur? » Güney Amerika ülkelerini, nereden anımsadığınızı belirtiniz.

EK BİLGİLER NÜFUS (BMÖ, 2009)

ARJANTİN

FR. GUYANASI Cayenne

DİYALOG

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

Peru, Güney Amerika’nın batı bölgesinde yer alır. Büyüklüğü 1.28 milyon km2, nüfusu 30 milyon civarındadır. Ülke alanının daha büyük kısmı, Pasifik kıyılarına doğru dağlık, Amazonya’ya doğru düzlükler uzanır. İklimi ekvatoral, Pasifik Okyanusu kıyılarında çöl özelliği görülür. Başkenti Lima’dır.

Peru, sanayi ve tarım ülkesidir. Madencilik ve maden üretimi gelişmiş, özellikle çinko, gümüş, demir, manganez, volfram, altın, bakır, fosfat vb. Metalürji, petrokimya, kimya, gemi yapımı, selülöz ve kağıt, gıda vb. sanayi kolları gelişmiştir. Tarım sektöründe şeker kamışı, pamuk, mısır, pirinç, kahve, patates vb yetiştirilir. Hayvanlardan, sığır, koyun ve lamalar yetiştirilir. Avcılık da gelişmiş bulunmaktadır.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Peru’nun başkenti - Lima

85

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 86

GÜNEY AMERİKA BREZİLYA VE ARJANTİN

DİYALOG » Güney Amerika ülkelerinden en büyük olanları söylemeye çalışınız. » Güney Amerika’nın en tanınmış şehri hangisidir?

BREZİLYA Doğal özellikleri. Brezilya, Güney Amerika’nın orta ve doğu bölgelerini kapsar. Büyüklüğü 8.547.400 km2, başkenti Brezilya (Brasília)’dır. Dokuz devlet ve bir bağımlı ülke ile sınırlanır. Brezilya’nın sınırlandığı devletleri haritada bulmaya çalışınız!

Brezilya’nın merkezi ve güney bölgesinde Brezilya Platosu, kuzeyinde Amazon Düzlüğü yer alır. Kuzeybatısında ekvatoral ve nemli, güneydoğusunda subtropikal iklimi hüküm sürer. Önemli ırmakları; Amazon, San Francisco ve Parana’dır. Amazon Düzlüğü tropikal yağmur ormanları ile örtülüdür. Güneyindeki plato ve düzlüklerinde yüksek otlaklar (kampos) ile işlek araziler bulunur.

Brezilya

Kahve plantasyonu

SORULAR » Brezilya ne kadar alanı kapsar? » Brezilya’nın doğal özellikleri nelerdir? » En büyük akarsuları hangileridir? » Brezilya nüfusunun özelliklerini söylemeye çalışınız. » Hangi sanayi kolları gelişmiştir? » Tarım kültürlerinden hangileri yetiştirilir?

Rio de Janeiro

Nüfusu. Brezilya’da 192 milyon civarında nüfus yaşamaktadır. Nüfusunu Avrupa göçmenleri, daha doğrusu, çoğunlukla Portekizli göçmenlerdir. Nüfusun etnik yapısında %95’in üzerinde Mestizolar, Mulattolar ve Zambolar görülür. Dini mensubiyet Hristiyanlıktır. Şehir nüfusunun %70’i, genellikle Atlas kıyı bölgelerinde yerleşmiş olduğu görülür. Tanınmış şehirleri; Resife, Salvador, Rio de Janeiro, Sao Paulo, Porto Alegre vb.’dır. Brezilya 26 federal eyalete bölünmüştür.

ARJANTİN Doğal özellikleri. Arjantin, Güney Amerika kıtasının güney kısmında yer alır. Kuzeyde Bolivya ve Paraguay, kuzeydoğuda Brezilya, doğuda Uruguay ve Atlas Okyanusu, batıda ise Şili ülkesi ile sınırlıdır. Büyüklüğü 2.777.410 milyon km2, başkenti Buenos Aires’tir. Ülke alanının büyük bir kısmında düzlükler uzanır. Örneğin, kuzeyde Gran Chaco düzlüğü, Parana ve Uruguay ırmak vadileri, güneyde La Plata Düzlüğü ve Patagonya platosudur. Batısında Andlar yükselmektedir. Arjantin’de birkaç iklim tipi hüküm sürer. Andlarda dağlık, Gran Chaco düzlüğünde subtropikal, La Plata Düzlüğü’nde ılıman karasal, güneyde ise Patagonya ve Ateş Toprağı Adasında karasal iklim yaşanır. En önemli ırmakları Parana, Rio Salado ve Uruguay ırmağıdır.

Nüfusu. Nüfusunu genellikle Avrupa’dan İspanya göçmenleri oluşturur. Nüfusun bir kısmı Mestizolar ve İndiolardır.

Nüfus sayısı 40 milyon civarında, nüfus ile en yoğun yerleşmiş La Plata Düzlüğü’dür. Daha büyük şehirleri; Buenos Aires, Rosario ve Kordoba’dır.

Ekonomi. Arjantin sanayi ve tarım ülkesidir. Ahalisinin en büyük kısmı tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Başlıca yetiştirilen tarım kültürleri buğday ve mısır, sanayi bitkilerinden; keten, ayçiçeği, şeker kamışı, pamuk, tütün, pirinç, çay, üzüm bağları vb. Hayvancılık alanında sığır ve koyun yetiştirilir, buna bağlı olarak gıda, deri ve tekstil sanayisi gelişmiştir. Petrol yatakları bulunur, doğal gaz, demir madeni, uranyum, volfram, kurşun ve çinko elde edilir. Metalürji, makine, elektroteknik, kimya sanayisi, en gelişmiş sanayi kollarıdır. Buenos Aires en tanınmış deniz limanıdır.

Brezilya ile Arjantin arasında oynanan futbol maçı.

SORULAR » Arjantin nerede bulunur ve ne kadar büyüktür? » Arjantin’in hangi alanları farklı bütünlükler olarak ayırt edilebilir? » Arjantin nüfusunun çoğunluğu nerede yerleşmiş bulunur? » Hangi tarım kültürleri en çok yetiştirilmektedir? » Arjantin’de en gelişmiş sanayi kolunu söyleyiniz.

ÖDEV » Sayfa 85’te verilmiş olan tablodaki verilere göre, Güney Amerika ülkelerinin nüfus yoğunluğunu hesaplayınız.

Büyük şehirlerin dağılımına göre, nüfusun nerede en yoğun yerleşmiş olduğunu belirlemeye çalışınız.

Buenos Aires

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Ekonomi. Brezilya ekonomik açıdan sanayi ve tarım ülkesidir. Maden zenginliği; demir, manganez, boksit, petrol ve diğer madenler bulunur. Maden zenginliği, metalürji, makine, odun, selülöz ve kağıt, gıda ve tekstil sanayisinin gelişmesini sağlamıştır. En tanınmış sanayi merkezleri, deniz kıyı kentleri sayılır.

Nüfusun büyük bir kısmı tarım ile uğraşmaktadır. En fazla kahve, kakao, şeker kamışı, vb. bitkiler yetiştirilir. Güney kesimlerinde limon, portakal, bahçe kültürleri, tahıllar, özellikle buğday ve mısır yetiştirilmektedir. Hayvancılık alanında en fazla sığır, domuz ve koyunların yetiştirildiği görülür.

87

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 88

GÜNEY AMERİKA DİYALOG » Güney Amerika kıtasının özellikleri ile ilgili edinmiş olduğunuz bilgilere dayanarak, Güney Amerika kıtasında bulunan ve farklı özelliklere sahip olan hangi doğal-coğrafi bölge ve alanları ayırt edebilirsiniz?

GÜNEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Güney Amerika kıtasında birçok farklı rölyef, iklim ve hidrografik alan bütünlükleri ayırt edilebilir. Örneğin: Andlar, Amazon Düzlüğü, Atakama Çölü, La Plata Düzlüğü vb.

Andlar Güney Amerika’nın Pasifik (Büyük) kıyılarında Kordiller dağlarından uzanan dağ zincirine And Dağları (bakır dağları) adı verilmiştir. Andlar, 9.000 km uzun dağ zinciridir. Birçok tepesi 7.000 metrenin üzerindedir. En yüksek Aconcagua Dağı ve tepesi 6 962 metredir. And Dağları’nın Pasifik Okyanusu’na doğru dik yamaçları vardır. Kıtanın iç kısmına doğru ise yamaçların eğimi azalarak uzanır. Farklı iklim kuşaklarında yer aldıkları için, tropikal iklim bölgesinde kalıcı kar sınırı 6.000 m, Ateş Toprağı Adasında 600 metreye iner. Andlar büyük maden zenginliği ile tanınmış dağlardır.

Andlar

Amazonya’dan bir görüntü – peysaj

Amazonya Amazonya, Amazon ana ırmak ile ırmak kolları havzasında yer alan geniş düzlük alanıdır. Alanının büyüklüğü 5 milyon km2’dir. Andların eteklerinden Atlsa Okyanusu kıyılarına kadar uzanır. Rakımı 200 metreye kadar görülür.

Geniş akarsu ağı vardır. Yıllık yüksek sıcaklıklar (24-28oC) ve büyük yağış miktarı (1.500-3.000 mm) ile Amazonya’da geniş, yeşil ve zor geçitli selvas adı verilen ormanlar gelişmiştir. Amazonya nüfus ile seyrek yerleşmiştir. Başlıca ulaşım hatları ve ağı akarsularıdır.

Atakama Güney Amerika kıtasında, Şili ülkesinin kuzey bölgesini kapsayan ve Pasifik Okyanusu kıyılarında 1.000 km uzanan Atakama Çölü yer alır. Deniz kıyı çölü olarak, kıtanın batı kıyılarındaki tropikal bölgesinde meydana gelen çöllerdendir. Çölün bir kısmı kumsal, bir kısmı da taşlıktır. Yıllık yağış miktarı 50 mm’nin altındadır. Hava sıcaklıkları çok yüksek sayılmaz, Ocak ayında 20oC civarındadır. Bitki örtüsü ile hayvanat dünyasından yoksundur. Deniz kıyısında büyük kuş sürüleri görülür.

La Plata Arjantin’de bulunan La Plata Körfezi, Dünya’nın en büyük estuarları (haliçleri) arasında bulunur. La Plata haliçi Parana ile Paraguay ırmak sularının birleşmesi ile meydana gelir. Irmak ağzı huni şeklindedir ve iki ırmağın birleştiği yerde 50 km’den Atlas okyanusu kıyılarında 250 km’ye kadar genişlediği görülür. La Plata Körfezi’nde birkaç daha büyük şehir yerleşmiş bulunur: Arjantin’de Buenos Aires ve La Plata, Uruguay’da ise Montevideo.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ AMAZONYA – Amazon ana ırmağı ile kolları havzasını kapsayan beniş düzlük alanıdır.

ATAKAMA – Güney Amerika kıtasında, Şili ülkesinin kuzey bölgesini kapsayan ve Pasifik Okyanusu kıyılarında 1.000 km uzanan çöldür.

SORULAR » Güney Amerika’da hangi önemli coğrafi bütünlükler yer alır? » Andları tasvir etmeye çalışınız. » Amazonya’nın özellikleri nelerdir? » Atakama nedir ve nerede bulunur? » La Plata Körfezi ile La Plata Düzlüğü hakkında öğrendikleriniz nelerdir?

Atakama Çölü

La Plata Körfezi

ÖDEV » Güney Amerika haritası üzerinde, kıtanın önemli özelliklerini taşıyan bölgeleri bulmaya ve belirlemeye çalışınız. Bu bölgelerin farklı özelliklerini de öğrenmeye çalışınız.

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

Andlar, genç sıra dağlardır. Birbirine paralel birkaç dağ zincirini kapsar; doğu, merkez, batı ve deniz kıyı dağ zincirleridir. Bunların arasında geniş platolar yer alır. Titikaka Gölü kapalı iç havzası da burada bulunur. Andlarda çok sık depremler ve yanardağ püskürmeleri yaşanır. Andlar, bakır, kalay, kurşun, çinko, volfram, gümüş, altın, platin ve diğer madenler ile zengindir.

89

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ 90

IV. V. ve VI. ÜNİTE SORULARI IV. ÜNİTE » Kuzey Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır? » Kuzey Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır? » Kuzey Amerika’yı keşfeden, fakat yeni kıta olduğunun farkında olmayan denizci kimdir? » Kuzey Amerika’da hangi genç sıra dağları bulunur ve görünümü nasıldır? Tanımlayınız. » En büyük körfez, yarımada ve adalarını sayınız. » Kuzey Amerika hangi iklim kuşaklarına uzanır? » Kuzey Amerika’da hangi iklim tipleri yaşanır ve özellikleri nelerdir? » Tornado nedir ve Amerika kıtasının hangi bölgelerinde oluşur? » Kuzey Amerika alanında kaç akarsu havzası ayırt edilir ve hangileridir? » Atlas Okyanusu’na dökülen daha büyük ırmakları söyleyiniz. » Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller’in özellikleri nelerdir? » Tundra nedir ve Kuzey Amerika’nın hangi bölgelerinde bulunur? » Kuzey Amerika’da hangi hayvan türleri görülür?

V. ÜNİTE » Güney Amerika hangi alana uzanır? » Güney Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır? » Güney Amerika’da sömürgeleşme süreci ne şekilde gerçekleşmiştir? » And dağlarını tasvir ediniz. And dağları oluuşumuna göre nasıl dağlardır? » Amazon Düzlüğü’nden hangi ırmak geçer ve vadisinde gelişmiş orman çeşitlerini söyleyiniz? » Güney Amerika’da hangi iklim bölgeleri bulunur? » Güney Amerika’da hangi iklim çeşitleri yaşanır?

» Güney Amerika suları hangi havzalara dökülür? » Güney Amerika’nın en tanınmış ırmaklarını söyleyiniz. » Amazon ırmağını tasvir etmeye çalışınız.

Amazonya bölgesinde akarsu ağı nasıldır? » Andlar’da en tanınmış göl hangisidir? » Güney Amerika’da bitki örtüsü bölgelerikuşakları hangileridir? » Pampa nedir ve Güney Amerika’nın hangi alanlarında görülür?

VI. ÜNİTE » Avrupalıların, göç edip yerleşmelerinden önce Amerika kıtasında hangi yerli halk yaşamaktaymış? » İspanya ve Portekiz kolonileri nerede kurulmuştur? » Kuzey ve Güney Amerika’nın hangi alanları nüfus ile en yoğun yerleşmiştir? » Mulatlar, Mestiler ve Zamboslar nedir? » Amerika kıtası, coğrafi ve bölgesel açıdan ne şekilde ayrılmıştır? » ABD’nin alanı rölyefine göre hangi bütünlüklere ayrılır? » ABD’nde gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız. » Kanada’nın coğrafi durumu nasıldır? » Daha önemli su yüzeyleri (akarsular, göller, körfezler vb.) hangileridir? » Kuzey Amerika kıtasının hangi alanlarında yerleşim yerleri yoğun bir şekilde görülür? » Orta Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır? » Orta Amerika’nın karasal alanında hangi devletler bulunur? » Büyük Antillerde hangi ada ülkeleri bulunur? » Büyük Antiller’de hangi ada devletleri yer alır? » Meksika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır? » Küba, ülke olarak devlet düzeni nedir? » Brezilya nerede bulunur? » Arjantin nerede bulunur ve ne kadar alanı kapsar?

ÜNİTE VE KONULAR VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - AVUSTRALYA - DOĞAL-COĞRAFİ VE SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLERİ - OKYANUSYA – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - BÖLGESEL AYRILIŞI VE DEVLETLER

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Yüzölçümü: 7.682.560 km2 Nüfusu: 22.076.000 Başkenti: Kanberra

DİYALOG » Kangurular hangi kıtanın hayvan türlerinden biridir? » Avrupa’dan en uzakta bulunan kıtanın adını söyleyiniz

Avustralya’da bir çöl

Doğal-coğrafi özellikleri Avustralya, Güney Yarım Küre’de Hint okyanusu ile Büyük okyanus arasında yer alır. 7.7 milyon km kare alanı ile en küçük kıtadır. Hint ve Pasifik Okyanusu suları ile çevrili olup kuzeyinde Timor ve Arafura Denizi ile Torres Boğazı bulunur. Güney-Doğu Asya’ya, birçok deniz ve adaları ile en yakındır. Diğer kıtalardan10.000 km’ den fazla uzakta bulunur.

Ayers Kayası - Uluru

Avustralya’nın kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir.

Daha büyük körfezleri; kuzeyde Karpentarya (Carpenter) Körfezi ve güneyde Büyük Avustralya Körfezi’dir.

Avustralya arazisinde, düzlük alanlar ile alçak dağlar yaygın olarak görülür.

Doğu Avustralya’da Avustralya’nın sıradağları ve platoları ile önemli yüksek tepeler, 2.234 metreye kadar yükselen Kosciusko dağı olup, Güney Avustralya Alpleri’ndendir. Güney yaylaları sahilden dar bir ova ile ayrılırlar.

Melburn

Sidney

92

AVUSTRALYA - DOĞAL-COĞRAFİ VE SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLERİ

Nüfusu Avustralya’da 20,5 milyon civarında nüfus yaşar.

Nüfusu genellikle Avrupa ve Asya göçmenlerdir. 80 kadar halka mensup insanlar yaşar. Resmi dili İngilizce, nüfusun büyük bir kısmı Hristiyandır. Nüfusun %80’i şehirlerde yaşar. Önemli şehirleri Sidney, Melburn, Adelaide, Brisbane ve Pert’tir. Başkenti Kanberra’dır.

Ekonomi Avustralya, yüksek gelişmiş tarım ve sanayi ülkesidir. Büyük enerji ve mineral ham madde yedekleri bulunur; demir, uranyum, manganez, kömür, petrol, doğal gaz, boksit, altın vd. Güçlü ve gelişmiş; metalürji, kimya, elektroteknik, tekstil, otomobil, elektronik, gıda sanayisi vardır. Tarım üretimi gelişmiş, hayvancılık başta gelen ekonomik faaliyetidir. Sığır ve koyun yetiştiriciliği yapılmaktadır. Hayvansal ürünlerin büyük ihracatçısı sayılır. Sidney, Melburn ve Pert en büyük deniz ve hava limanlarıdır.

SORULAR » Avustralya’nın rölyefi ve kıyıları nasıldır ve hangi büyük körfezleri vardır? » Avustralya’da hangi çöller ve ülkenin neresinde bulunur? » Avustralya’nın hidrografi özellikleri nelerdir? » Avustralya’nın nüfusu ne kadar ve kökeni nedir? » Avustralya ekonomik açıdan ne derece gelişmiştir?

Okaliptüs ağacı

Koalalar

Kanguru Aborijin – Avustralya yerlisi

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Orta Avustalya alanında Avustralya Düzlüğü, Karpentarya Körfezi ile Büyük Avustralya Körfezi arasında yer alır.

Batı Avustralya, geniş bayır ve dağ kitleleri ile çölleri kapsar. Örneğin, Hamersley, Mazgrev, MacDonald dağları ve Büyük Kum Çölü, Büyük Victoria Çölü, Gibson Çölü vb.

Avustralya iklimi çeşitlilik gösterir. Kuzey kesimlerinde iklimi tropikaldır.

Kıtanın güneydoğu bölgelerinde yeterli miktarda yağış ile subtropikal ve ılıman iklimi hakimdir.

Hidrografya ağı az gelişmiş bulunur. Geçirimli tabakalardan oluşan toprak türleri ve yetersiz yağışlar nedeniyle Avustralya’nın az sayıda akarsuları vardır. En tanınmışları; güney-doğusunda Mari ve Darling, Kuzey Avustralya’da Flinders ırmağı vb. Tüm diğer akarsuları kısa ve akıntıları geçici olur. Genellikle akarsuları, deniz ve Avustralya kıtasında yaygın bir şekilde görülen 700 kadar tuzlu göllere dökülürler.

Bitki örtüsünden, tropikal ormanlar, okaliptüs ağaçları, otlak alanlar - bozkırlar, kaktüsler vb. görülür. Hayvan topluluklarından özellikle kanguru ve koala, yaban dingo köpeği, çeşitli sürüngenler, emu kuşları vb.

ÖDEV » Avustralya haritası üzerinde körfezleri, dağları, çölleri ve büyük şehirleri bulmaya çalışınız.

93

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

OKYANUSYA – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

94

DİYALOG » Okyanusya nedir? Hiç duydunuz mu? » Okyanusya neyi kapsar? » Okyanusya nerede bulunur?

Okyanusya, Pasifik (Büyük) Okyanusu sularında bulunan birkaç takımadanın ortak adıdır. Takımadalar.

- Melanezya; - Mikronezya; - Polinezya ve - Yeni Zelanda.

Melanezya Melanezya, Avustralya’nın kuzeydoğu yer alan adaları kapsar. En büyük adaları, Yeni Gine (genellikle dağlık ve rakımı 5.000 m civarında, Endonezya ve Papua Yeni Gine), Yeni Britanya, Yeni Kaledonya, Solomon adaları, Banuatu (Yeni Hebridler) vd.’dır.

Port Moresby

EK BİLGİLER Papua Yeni Gine, Yeni Gine adasının doğusunda bulunur.

Yüzölçümü 462.840 km2 ve nüfusu 7 milyon civarındadır.

Adanın üzerinde Merkez Dağ Kitlesi yer alır. En yüksek tepesi, Mount Wilhelm, 4.509 metredir. Başkenti Port Moresby’dir.

Papua Yeni Gine az gelişmiş tarım ülkesidir.

Mikronezya Mikronezya, Melanezya’nın kuzeydoğusunda bulunan küçük grup adaları kapsar. Daha tanınmış adalar şunlardır: Mariana Adaları, Marshall Adaları, Caroline Adaları ve Kiribati Adaları (Gilberts Adaları) vb. Adaların çopu mercan adalarıdır.

Polinezya Polinezya, Pasifik Okyanusu’ndaki çok sayıda takımada ve adaları kapsar. Polinezya’da Havai (Hawaii) Adaları, Noel Adası, Cook Adaları ve Tuamotus Adaları vb. adalar en tanınmıştır.

Yeni Zelanda’da bir yanardağ

Yeni Zelanda’nın Kuzey Adası’nda subtropikal, Güney Adasında ılıman iklim hüküm sürer. Nüfus ile en yoğun yerleşmiş olanları Yeni Gine ve Yeni Zelanda adalarıdır.

Yeni Zelanda ekonomik açıdan en çok gelişmiş ülkedir. Sanayi ve tarım ülkesi olarak, ağır ve hafif sanayisi gelişmiş, makineleştirilmiş tarım üretimi yapılmaktadır.

» Okyanusya ne şekilde ayrılır? » Melanezya hangi adaları kapsar? » Mikronezya hangi adaları kapsar? » Polinezya’da hangi adalar yer alır? » Yeni Zelanda’nın rölyefi nasıldır? » Yeni Zelanda adalarında hangi iklim hüküm sürer? » Yeni Zelanda, ekonomik açıdan hangi ülkeler arasında yer alır?

Mercan adası

ÖDEV » Harita üzerinde Okyanusya’ya ait olan ada ve takımadaları bulmaya çalışınız.

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Yeni Zelanda Adaları Yeni Zelanda, ayrı bir grup adayı kapsayan takımadadır. Kuzey ve Güney Adası’nın rölyefi dağlıktır.

Güney Adası’nın en yüksek tepesi Cook 3.764 m yüksektir. Adalarda etkin volkan, geyzer ve sıcak mineral sularına rastlanır. Yeni Zelanda Adaları, Yeni Zelanda devletine aittir.

Adaların çoğu ekvatoral ve tropikal iklim bölgesinde bulunur ve tropikal iklimi hüküm sürer. Sıcaklık derecesi ve nem oranı yüksektir. Akarsuları kısa ve suyla zengindir. Tropikal bitki örtüsü çok gelişmiştir. Adaları kumsal plajlar ile tanınmıştır.

SORULAR

Velington

95

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

BÖLGESEL AYRILIŞI VE DEVLETLER

96

DİYALOG » Mercan adaları nedir? » Mercan takımadaları hangileridir?

EK BİLGİLER Polinezya’da çok sayıda ada ve takımadalar yer alır. Adaların çoğu alan bakımından küçüktür.

Bir kısmı ayrı devlet olarak ilan edilmiş, bir kısmı ise daha büyük devletlerin yönetimi altında bulunur. Yönetici devletler arasında Fransa, Büyük Britanya, ABD, Avustralya ve Yeni Zelanda bulunur.

Okyanusya’nın bölgesel ayrılışı ile Melanezya, Mikronezya, Polinezya ve Yeni Zelanda ile çok sayıda ada ülkeleri ortaya çıkmıştır: Melanezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Vanuatu, Yeni Kaledonya, Papua Yeni Gine, Solomon Adaları, Fiji ve Norfolk.

Mikronezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Guam, Kiribati, Marshall Adaları, Nauru, Kuzey Mariana Adaları, Mikronezya Federal Devletleri.

Polinezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Samoa, Doğu Samoa, Cook Adaları, Midway Adası, Niue, Pitcairn Adaları, Tokelau, Tonga, Tuvalu, Wallis ve Futuna Adaları, Fransız Polinezyası, Jonestown. Şu adalar ayrı bir grubu oluşturur: Yeni Zelanda, Kokos Adaları ve Noel adası (Kiritimati).

Yeni Zelanda ve Papua Yeni Gine haricinde diğer ülke ve devletler küçük ve nüfusu azdır. Bir kısmı ABD, Büyük Britanya, Fransa, Avustralya ve Yeni Zelanda yönetimi altında bulunur.

SORULAR » Melanezya’da hangi devletler yer alır? » Mikronezya devletleri hangileridir? » Polinezya’ya ait devletleri sayınız. » Yeni Zelanda yanısıra, hangi diğer adalar bu takımadaların yakınında bulunur? » Hangi takımadanın, yüzölçüm ve nüfus bakımından adaları en büyük sayılır?

Mercan adalarında dağ sırtları ve canlı varlıklar

DEVLET

BAYRAK

BAŞKENT

YENİ ZELANDA

Wellington

KOKOS ADALARI

Bantam Village

NOEL ADASI

Flying Fish Cove

NÜFUS (BMÖ, 2009)

135 540 506

4 316 000 1 150 3 000 8 545 600

270 550 14

VANUATU

Port Vila

12 190

240 000

YENİ KALEDONYA (FR.)

Nouméa

18 740

200 000

PAPUA YENİ GİNE

Port Moresby

462 840

6 732 000

SOLOMON ADALARI

Honiara

28 380

523 000

FİJİ

Suva

18 321

849 000

NORFOLK

Kingston

35

1 600

3 269

566 000

Mikronezya GUAM (ABD)

Hagåtña (Aganya)

545

178 000

KİRİBATİ

Bairiki

832

98 000

MARSHALL ADALARI

Majuro

182

62 000

NAURU

Yaren/Makva

21

10 000

PALAU

Koror

491

20 000

Saipan

477

87 000

Palikir

721

111 000

8 529

520 950

KUZEY MARİANA ADALARI (ABD) MİKRONEZYA FEDERAL DEVLETLERİ Polinezya AMERİKAN SAMOASI

Pago Pago

197

67 000

COOK ADALARI

Avarua

237

20 000

MİDWAY (ABD)

-

5

500

NİUE

Alofi

259

1 500

PİTCAİRN

Adamstownn

45

50

SAMOA

Apia

2 831

179 000

TOKELO

Fakaofo

10

1 200

TONGA

Nuku’alofa

748

104 000

TUVALU

Vayaku

26

10 000

WALLİS VE FUTUNA

Mata-Utu

274

15 300

FRANSIZ POLİNEZYASI

Papeete

3 894

300 000

JONESTOWN (ABD)

-

3

1 400

823 003

13 952 700

OKYANUSYA (TOPLAM)

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Melanezya

YÜZÖLÇÜMÜ (km2)

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

97

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

VII. ÜNİTE SORULARI

98

VII. ÜNİTE » Avustralya’nın rölyefi ve kıyıları nasıldır ve hangi büyük körfezleri vardır? » Avustralya’da hangi çöller ve ülkenin neresinde bulunur? » Avustralya’nın hidrografi özellikleri nelerdir? » Avustralya’nın nüfusu ne kadar ve kökeni nedir? » Avustralya ekonomik açıdan ne derece gelişmiştir? » Okyanusya ne şekilde ayrılır? » Melanezya hangi adaları kapsar?

» Mikronezya hangi adaları kapsar? » Polinezya’da hangi adalar yer alır? » Yeni Zelanda’nın rölyefi nasıldır? » Yeni Zelanda adalarında hangi iklim hüküm sürer? » Yeni Zelanda, ekonomik açıdan hangi ülkeler arasında yer alır? » Melanezya’da hangi devletler yer alır? » Mikronezya devletleri hangileridir? » Polinezya’ya ait devletleri sayınız. » Yeni Zelanda yanısıra, hangi diğer adalar bu taımadaların yakınında bulunur? » Hangi takımadanın, yüzölçüm ve nüfus bakımından adaları en büyük sayılır?

ÜNİTE VE KONULAR VIII. KUTUP BÖLGELERİ - ARKTİK (KUZEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - ANTARKTİK (GÜNEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

ARKTİK (KUZEY KUTUP) – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

VIII. KUTUP BÖLGELERİ

DİYALOG » Kuzey Kutup bölgesine ne ad verilir? » Kutup ayısının rengi nedir? » Kutup bölgelerinde hangi hayvanların gücü ile kızakların hareket etmesi sağlanır?

Ren geyiği

Eskimo yerleşmeleri

100

Coğrafi durumu Arktik, Dünya’nın kuzey kutup bölgesidir. Kuzey Buz Denizi (Arktik Okyanusu) ve adaları ile Avrasya ve Kuzey Amerika’nın kenar deniz kıyılarını kapsar. 25 milyon km2 olan toplam alanından beşte üçü su yüzeyleridir. İklim İklimi kutup ve dayanılmaz soğuktur. Kışın hava sıcaklığı -40oC, yazın 0-10oC arasında değişir. Yağış miktarı az ve kar şeklindedir. Suyun sıcaklığı -1oC’dir. Su yüzeyleri donmuştur veya buzdağları görülür.

Köpekler

Tundra

SORULAR

Kuzey Kutup

Flora ve Fauna Buz örtüsü altında olmayan alanlar tundralardır ve burada bitki örtüsü yoksun, liken, yosun, seyrek otlar ve gelişmemiş çalılara rastlanılır. Deniz planktonu gelişmiş olduğundan çeşitli balıklar ile zengindir. Büyük deniz hayvan çeşitlerinden mors, foka, beyaz ayı, kutup tilkisi, kutup tavşanı ve farklı kuşlar görülür. kutup ayısı arktik baykuşu

kutup tilkisi

VIII. KUTUP BÖLGELERİ

Yerleşmeler Arktik bölgesi, nüfus ile çok az ve seyrek yerleşmiş bulunmaktadır. Balıkçılık ile Ren geyikleri yetiştiren Eskimo gruplarına rastlanır.

» Arktik nedir? » Arktik, hangi bölgeyi kapsar ve ne kadar bütyüktür? » Arktik bölgesinde hava sıcaklıkları nasıldır? » Arktik bölgesi ne şekilde nüfus ile yerleşmiş ve yerli halkı nasıl adlandırılır? » Kutup bölgelerinde flora ve fauna neyi kapsar? » Bildiğiniz kutup hayvan türlerini sayınız. » Kuzey Kutup bölgesine, hangi araştırma ekibi ilk ulaşmıştır?

mors

Araştırmalar ve Ekonomi Arktik birçok araştırmacı tarafından incelenmiş ve araştırılmıştır. 1909 yılında, Kuzey Kutup bölgesine ilk ulaşan Robert Peary’nin araştırma ekibi olmuştur.

Maden zenginiliğinden kömür, demir ve renkli metaller araştırılmıştır. Arktik bölgesinden, Avrasya ile Kuzey Amerika arasında en kısa hava yolu ulaşımı gerçekleşir.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ARKTİK İKLİM - Arktik - kuzey kutup bölgesinde hü-

küm süren iklim tipidir. Kışın hava sıcakığı -40°C, yazları kısa ve sıcaklıklar 0° ilâ 10°C civarındadır.

ÖDEV » Kuzey Kutup haritasını inceleyiniz. Önemli coğrafi özelliklerini söylemeye çalışınız. Yarımada, ada ve deniz ile körfezlerin adlarını defterinize kaydediniz!

101

ANTARKTİK (GÜNEY KUTUP) COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ DİYALOG » Penguen nedir? » Penguenler nerede yaşar? » Kutup ayısı neden penguenler ile beslenemez? » Yerleşmemiş kıta hangisidir?

VIII. KUTUP BÖLGELERİ

ÖDEV » Antarktika kıtasında araştırma merkezleri (istasyonlar) var mıdır? Kaç merkez bulunur ve hangi ülkeler tarafından kurulmuştur? » Herhangi bir araştırma ekibinin üyesi olup Antarktika kıtasında hangi araştırmaları yapardınız?

Antarktika manzarası – peysaj

Balina

102

Coğrafi durumu Dünya’nın Güney Kutup bölgesinde Antarktika kıtası yer alır. 13,2 milyon km kare alanı kapsar. Kıtanın büyük bölümü 4.000 metreye kadar ulaşan kalın buz tabakası ile örtülüdür. Antarktika, Pasifik, Hint ve Atlas okyanusu suları ile çevrilidir.

Rölyef Rölyefi genellikle dağlık ve rakımı yüksektir. Alanın %65’i 2.000 metreden yüksektir. En yüksek Visnon (5.140 m) tepesidir. Antarktika kıtasının ortasında bulunan Kuzey Kutup’a, 1911 yılında ilk olarak Norveçli Roald Amundsen ulaşmıştır. İklim Antarktika kıtasında sıcaklık dereceleri -88oC’ye düşer ve dayanılmaz soğuk kutup iklimi yaşanır. Yıl boyunca sürekli 0oC altındadır. Soğuk iklim ve şiddetli rüzgarlar, ulaşılmaz kıyıları ve buz örtüsü, yerleşmelere imkansız ve yaşamsız soğuk çöl görüntüsünü verir.

Bitki ve Hayvan Dünyası Bitki örtüsünden liken ve yosunlar sadece Graham Toprağı’nda görülür, hayvanat dünyası daha zengin ve çeşitlilik gösterir. Özellikle penguenler kıtanın deniz kıyılarında koloniler şeklinde görülür. Karadaki hayvanlara nazaran, Antarktika’nın kıyılarındaki su yüzeylerinde farklı deniz hayvan türleri, özellikle balina balıkları görülür.

SORULAR

EK BİLGİLER

Penguenler

Araştırma İstasyonları ve Ekonomi Antarktika kıtasındaki farklı araştırmalar, 10’dan fazla araştırma merkezleri – istasyonlarında yapılır.

Birçok maden yataklarında maden yedeklerinin ; kömür, demir, gümüş, altın, uranyum vb. bulunduğu kanıtlanmış fakat istifade edilmemiştir.

Antarktika, Dünya’daki ulaşım şebekesinin dışında kalmıştır.

Norveçli Roald Amundsen, 1872 – 1928 yılları arasında Kutup bölgelerini araştırmıştır. Roald Amundsen, 14.12.1911 yılında Güney kutubuna ilk ulaşarak kuzey manyetik kutubun konumunu belirlemiştir? 1928 yılında Arktik’te meydana gelen uçak kazasında hayatını kaybetmiştir. Antarktika kıtası çevresindeki denizlerden birisine Roald Amunsden anısına Amunsden denizi adı verilmiştir.

VIII. KUTUP BÖLGELERİ

» Antarktika nerede bulunur? » Antarktika’nın rölyefini tasvir ediniz. » Kuzey Kutup’a ilk hangi araştırmacı ulaşmış ve ne zaman? » Antarktika’da hangi iklim hüküm sürer? » Bitki örtüsü gelişmiş midir? » Antarktika’ya özel hayvan toplulukları hangileridir? » Antarktika kıyılarındaki okyanus sularında hangi balıkların avı yapılır? » Antarktika kıtasının hangi bölgelerinde yerleşmeler bulunur ve hangi amaçla kurulmuştur?

Roald Amundsen

103

VIII. ÜNİTE SORULARI

VIII. KUTUP BÖLGELERİ

VIII. ÜNİTE

104

» Arktik nedir? » Arktik, hangi bölgeyi kapsar ve ne kadar bütyüktür? » Arktik bölgesinde hava sıcaklıkları nasıldır? » Arktik bölgesi ne şekilde nüfus ile yerleşmiş ve yerli halkı nasıl adlandırılır? » Kutup bölgelerinde flora ve fauna neyi kapsar? » Bildiğiniz kutup hayvan türlerini sayınız. » Kuzey Kutup bölgesine, hangi araştırma ekibi ilk ulaşmıştır?

» Antarktika nerede bulunur? » Antarktika’nın rölyefini tasvir ediniz? » Kuzey Kutup’a ilk hangi araştırmacı ulaşmış ve ne zaman? » Antarktika’da hangi iklim hüküm sürer? » Bitki örtüsü gelişmiş midir? » Antarktika’ya özel hayvan toplulukları hangileridir? » Antarktika kıyılarındaki okyanus sularında hangi balıkların avı yapılır? » Antarktika kıtasının hangi bölgelerinde yerleşmeler bulunur ve hangi amaçla kurulmuştur?

ÜNİTE VE KONULAR IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI) - YAŞAM ORTAMININ DOĞAL ELEMANLARI (HAVA, SU, TOPRAK, BİTKİ ÖRTÜSÜ - VE HAYVAN TOPLULUKLARI) - YAŞAM ORTAMININ ANTROPOJEN ELEMANLARI (NÜFUS, YERLEŞMELER, EKONOMİ) - YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI - HAVA KİRLİLİĞİ - SU KİRLİLİĞİ - TOPRAK KİRLİLİĞİ - BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVAN TOPLULUKLARININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

YAŞAM ORTAMININ DOĞAL ELEMANLARI (HAVA, SU, TOPRAK, BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVAN TOPLULUKLARI) Yaşam ortamının doğal elemanları: - Hava - Su - Toprak - Bitki örtüsü ve hayvan toplulukları

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

DİYALOG » Neyi soluk alırız? » Ne içeriz? » Soluk aldığımız hava, içtiğimiz su ve beslendiğimiz gıdalar, sağlık açısından nasıl olmalı? » Bitkilerin gelişmesini neler etkiler?

UNUTMAYINIZ Havasız, susuz ve gıdasız hayat yoktur! Hava, su ve toprağı kirletmeyiniz, bitki örtüsü ve hayvanat dünyasını yok etmeyiniz! Hayatta kalabilmemiz için bunları korumalıyız!

Hava Hava gaz halindedir. Havanın yapısı; %78 azot, %21 oksijen ve %1 karbondioksid, helyum, su buharı ve diğer gazlardır. Hava, yeryüzündeki canlı varlıkların yaşam kaynağıdır.

Canlı varlıkların hayatta kalabilmesini sağlayan hava yapısındaki oksijen gazıdır. İnsanla ve hayvanlar, birkaç dakikadan fazla havasız dayanamazlar. Bitkiler, fotosentez olayı ile en büyük oksijen üreticileridir. Bitkileden sonra deniz yosunları ve fitoplanktonlar.

Havada, oksijen oranının azalma tehlikesi, ormanların yokedilmesi ve hava ile suların kirlenmesinden ileri gelir.

Temiz hava

Temiz su

Su ÖDEV » İnsanların bağlı olduğu, bitki ve hayvanların temel yaşam kaynağını oluşturan temiz hava, su ve topraksız ne kadar hayatta kalabilir ve kendini nasıl hisseder. Kendi görüşlerinizi yazınız!

106

Su, sıvı şeklinde bir madde olarak, hidrojen ve oksijen (H2O) içerir. Su, yaşam ortamının bir elemanı olarak bitki ve hayvanların doğal ortamda gelişmelerini sağlar. Su, hayatın kaynağıdır ve hyatın devamını sağlar.

Gezegenimizde su, atmosfer, hidrosfer ve litosferde bulunur. En büyük su miktarı hidrosferde; okyanus, deniz, akarsular ve buzullarda bulunur. Okyanus ve denizler, Dünya yüzeyinin üçte birini kapsar.

Dünyada yaşamını sürdüren en önemli canlı varlık insandır. Su, içme suyu yanısıra, ailede, sanayide, enerjinin elde edilmesinde, sulama, rekereasyon vb. amaçlı kullanımı vardır. Bu şekilde insanoğlu suyu olumsuz yönde de etkilemiş olur.

Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, dinamik olarak, gezegenimizin üzerinde canlı varlıkların hayatta kalmasını ve yaşamın idame edilmesini sağlar. Bitki ve hayvan topluluklarının çeşitliliği ve dağılımı biodiverzi olarak tanımlanır. Biyo farklılık (biyodiverzi), içine kapsadığı bitkilerin atmosfere oksijeni kazandırması ve karbondioksidi absorbe etmesi yönünden büyük önem taşır. Karadaki suların su rejimini dengelemesini de sağlar. Ayrıca, hayvanat dünyası ve insanın besin,giyim, iş ve sağlık açısından ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Çocuklar (insan)

Elma (bitki)

» Yaşam ortamının doğal elemanları nedir ve hangileridir? » Hava nedir ve yapısını açıklayınız. » Havanın yapısını oluşturan gazlardan, bitki ve hayvanların yaşamı açısından hangisi önemlidir? » Oksijen ne şekilde tüketilir? » Su nedir ve yapısı nasıldır? » Su neden önemlidir ve nerede bulunur? » Toprak nedir ve neden önemlidir? » Bitki ve hayvan topluluklarına birlikte ne ad verilmiştir? » Bitki ve hayvanlar, insanlar tarafından hangi amaçla kullanılır?

Toprak Şardağı çoban köpeği (hayvan)

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

Toprak Toprak, yer kabuğunun en üst katmanıdır. İnce ve sert tabakası %50 ’den fazla farklı maddeler içerir. Diğer kalan maddeler, hava, su ve bitki ile hayvan kalıntılarının çeşitli organik maddeleridir.

Toprak, enerji (fosil yakıtları) kaynağıdır. İçerdiği çeşitli mineraller ile canlı organizmaların ihtiyaçlarını karşılamaktadır. İşlek arazi, birçok bitkilerin yetiştirilme ve üretimini sağlar, insanların beslenmesinde önemli yeri vardır. Araziler, farklı yapıların temel ortamı ile bitki ve hayvanlar ile mikro organizmaların yaşam ortamını oluşturur. Toprak katmanları, en kaliteli yeraltı içme suların kaynağıdır.

SORULAR

107

YAŞAM ORTAMININ ANTROPOJEN YAPISI (NÜFUS, YERLEŞMELER, EKONOMİ) Yaşam ortamının antropojen yapısı: - Nüfus - Yerleşmeler - Ekonomi

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

DİYALOG » Nerede yaşıyoruz? » Nerede çalışıyoruz ve neden? » İnsan neleri inşa etmektedir? » İnsan doğayı nasıl etkiler?

Nüfus sayısı Doğal ortamın yaşam ortamına dönüştürülmesinde nüfus sayısı önemli ve etkilidir. Bir alanda nüfus sayısı çoğaldıkça insanların da ihtiyaçları da çoğalır, dolayısıyla doğal ortamın çoğu kez olumsuz yönde etkilenmiş olduğu görülür.

Dünyada ve kıtalarda yıllara göre nüfus sayısı verileri (milyon) ile ifade edilmiştir.

YIL

DÜNYA

AFRIKA

ASYA

AVRUPA

GÜNEY KUZEY AMERIKA AMERIKA

AVUSTR. OKYAN.

1750

791

106

502

163

18

2

2

1850

1262

111

809

274

38

26

2

1950

2519

221

1398

547

167

172

13

1970

3692

357

2143

656

285

232

19

1980

4435

470

2632

692

361

256

23

1990

5264

622

3168

722

442

284

26

2000

6071

796

3680

728

520

316

31

2008

6707

973

4054

732

577

337

34

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez.

Şehir (Şehir yerleşmeleri)

108

Nüfus Nüfus, yaşam ortamının bir antropojen elemanı olarak. yeryüzünün nüfus ile yerleşmiş ve ekümen adı verilmiş olan alanlarını kapsar. Yaşam ortamı açısından, nüfusun yapısı ve önemli özellikleri: - Nüfus sayısı - Nüfus yerleşmeleri - Nüfus yoğunluğu

Dünyadaki nüfus sayısı yıllara göre farklılık gösterir ve genellikle nüfus sayısında artış yaşandığı görülür.

Geçmişte, nüfus sayısı az, nüfus yoğunluğu seyrekti. Nüfus, genellikle daha sıcak bölgelerdeki ırmak vadilerine; Nil, İndüs, Huang He, Dicle, Fırat ve Akdeniz kıylarına yerleşmiştir. Büyük coğrafi keşiflerden sonra, ekümen adı verilen yerleşmiş alanlar, Eski Dünya kıtaları ile Yeni Dünya kıtalarına (Amerika ve Avustralya) genişlemiştir.

Yerleşim yerleri (birimleri) Yerleşim yerleri veya birimleri, sürekli veya geçici olarak nüfus ile yerleşmiş alanlardır. Yerleşim yerleri, üretim, kültür ve diğer faaliyetleri kapsayan toplumsal ve bireysel hayatın gerçekleştirildiği yerleşmelerdir. Yerleşim yerleri, üretim ve tüketimin yapıldığı ve nüfus doğal artışının gerçekleştirildiği yerleşmelerdir. Yerleşim yerleri iki temel kategoriye ayrılmştır: - Köyler - Şehirler Yerleşim birimlerinde farklı üretim ve toplumsal faaliyetleri gerçekleşir. Köy nüfusu genellikle birinci (primer) sektördeki ekonomik kollarından özellikle tarım, hayvancılık ve ormancılıkla uğraşmaktadır. Şehir nüfusu ise ikinci (sekünder) sektörde, sanayi, ulaşım, ticaret ekonomik kollarında ve sağlık ile eğitim gibi alanlarda hizmet vermektedir.

Teknik ve teknolojinin gelişmesi ile şehir nüfusunda sürekli artış görülmektedir. Avrupa kıtasında şehir nüfusu %72, Kuzey Amerika’da %81, Güney Amerika’da %78, Asya’da %41, Afrika’da %39, Avustralya’da ise %80 olarak görülür.

Yaşam ortamının bir parçası olan şehirler, şehirleşme ve sanayileşme süreci ile doğal ortamı olumsuz şekilde etkiler.

Ekonomi İnsanoğlu yaşamını idame ettirmek amacıyla, gıda, eşya gibi farklı ürünlerin üretilmesi ve teknolojinin gelişmesi yönünde faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu sürecin içerisinde insan çeşitli ham maddeleri üretmekte ve işletmektedir. Bir kısmı doğadaki ürünler gibi doğrudan, bir kısmı da işlem görerek kullanılmaktadır. Farklı ekonomik kollarından elde edilen ürünlerin, insanların ihtiyaçlarını karşılamakta önemli yeri vardır. Örneğin, birinci sektördeki tarım, hayvancılık, ormancılık, avcılık ve balık avcılığı; ikinci sektördeki sanayi, enerji kaynakarı, inşaat, zanaatçılık; üçüncü veya tersiyer sektörde, ulaşım, ticaret, eğitim ve sağlık gibi hizmetler vb.

SORULAR »Yaşam ortamının antropojen yapı ve özelliklerini söylemeye çalışınız. » Ekümen nedir ve nerede yer alır? » Yerleşim yerleri nasıl sınıflandırılır? » Büyük şehirlerde nüfusun etkileri ne şekilde görülür? » Kıtalara göre şehir nüfus sayısının dağılımı nasıldır? » Ekonominin yaşam ortamına etkileri nelerdir?

Fabrika

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ YAŞAM ORTAMININ EROZYONU – Birçok doğal veya ant-

ropojen faktörlerin, hava, su, toprak ve bitki örtüsü ile hayvanat dünyasına olumsuz şekilde etkileri doğal özelliklerinin kaybedilmesine veya yitirirlmesine neden olabilirler.

YAŞAM ORTAMININ KİRLETİLMESİ – zehirli gaz, sıvı veya

katı haldeki maddelerin, yaşam ortamını kirletme sürecini kapsar.

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

Günümüzde toplam dünya nüfusu 6.5 milyardır. Antarktika hariç, tüm kıtalar nüfus ile yerleşmiş bulunmaktadır.

Fakat nüfus yoğunluğu farklılık gösterir. Yeryüzünün nüfus ile yoğun yerleşmiş alanları, örneğin; Avrupa kıtası, özellikle Batı ve Orta Avrupa, Çin’in doğu kesimleri, Hindistan, Hindiçini Yarımadası, Mısır’ın kuzey bölgesi, Afrika’nın Gine Körfezi kıyıları, Güney Afrika Cumhuriyeti, Kuzey Amerika’nın Atlas kıyıları vb. Nüfus yoğunluğu az olan alanlar: Kanada, Rusya’nın Asya bölümü, Sahra Çölü, Amazonya, dağlık bölgeler vb.

YAŞAM ORTAMINDA CANLI VARLIKLARIN YOK EDİLME TEHDİDİ – bitki ve hayvan top-

luluklarının yok edilme sürecinde bulunma durumudur.

YAŞAM ORTAMININ KORUNMASI – hava, su, toprak ve bit-

ki örtüsü ile hayvanat dünyasının kirlenme ve erozyondan korumayı sağlamak.

109

YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

DİYALOG » Yangın olayını hiç gördünüz veya yaşadınız mı? » Fabrika ocaklarından dumanın ne şekilde çıktığını gördünüz mü? » Otomobillerin egzos gazları havayı nasıl etkiler?

SORULAR

Yaşam ortamının kirletilmesi ve korunması küresel bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.

Belirli alanlarda nüfus yoğunluğu ile sanayi, ulaşım, enerji tüketimi, çöp depoları vb. doğal ve yaşam ortamını kirletmektedir. Bu kirletme sürecinde, doğal ortamın yapısı olumsuz etkilenmektedir: - Hava - Su - Toprak - Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası HAVA KİRLİLİĞİ

» Havayı kirleten doğal ve antropojen faktörleri (kirleticileri) sayınız. » Doğal kirleticiler nasıl oluşur ve ortaya çıkar? » Sunni hava kirleticileri nasıl oluşur ve etkileri ne şekilde görülür? » Zararlı madddeleri sayınız ve havaya olan olumsuz etkilerini açıklayınız. » Sis nedir? » Havanın korunması için ne gibi önlemler alınmaktadır?

Hava - doğal ve gaz şeklindedir. Havanın yapısında %99 Azot ve Oksijen, %1 farklı gazlar içerir. İnsanların faaliyetleri sonucunda, hava, birçok zararlı maddeler ile kirletilmektedir. Havayı kirleten kaynaklar şu şekilde olabilir: - Doğal - Sunni Doğal kirletici kaynaklar Doğal kirletici kaynaklar, volkanik püskürmeler, depremler ve yangın olayaları sonucunda ortaya çıkarlar. Doğal kirletici kaynaklar, genellikle aniden ve geçici doğal olaylara bağlı olarak volkanik gazlar, toz ve duman şeklinde görülür.

Havanın doğal olaylara bağlı olarak kirlenmesi

110

Sunni hava kirleticileri Sunni hava kirletici kaynakları, sanayi, ulaşım, enerji tüketimi, çöplerin yakılması ile ortaya çıkan farklı zehirli maddelerdir. Sunni hava kirleticileri sürekli havada bulunabilen kirleticilerdir. Genelde sanayi yapıları, evlerde katı ve sıvı halindeki gaz yakıtları, termik santraller, rafineriler, motor araçları ve insanların farklı günlük faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan hava kirleticileri vb.

Hava kirleticileri – çöp yığınları

Tehlikeli maddeler Sözü geçen hava kirletici kaynakları, havayı sülfür dioksid, azot oksidleri, karbon monoksid, kurşun, ve kurşun sulfat, duman ve farklı moleküllerdir. Bu tür gazların yoğun olduğu büyük şehirlerde dumanlı sis meydana gelir. Dumanlı sis, sis ve duman karışımıdır, içeriğinde bitki örtüsü ve hayvan topluluklarına zarar verecek farklı zehirli maddeler de bulunmaktadır.

Bu tür olaylar insan sağlığı ve diğer canlı varlıklar için büyük bir tehlikeyi oluşturur. Dolayısıyla bu yönde önlemlerin alınması çok önemlidir. Kirletici niteliği olan büyük yapılara filtrelerin inşa edilmesi ve havanın temizleme sürecinin gerçekleşmesini sağlamak gerkli ve kaçınılmazdır. Diğer yandan, kullanılacak olan ham maddelerin içeriğinde zehirli maddelerin oranı çok düşük olanların tercihi yapılmalı, kullanımda olanları geliştirmeli ve daha temiz atıksız maddeler ile yeni teknolojinin uygulanmasına geçilmeli. ÖDEV » Antropojen faktörlerin neden olduğu hava kirliliğini gözlemleyiniz ve fotoğraf makinesi üzerinden fotoğraf çekimleri yapmaya çalışınız!

EK BİLGİLER Yanardağlar, etkin ve sönmüş yanardağlar olarak ikiye ayrılır. Etkin yanardağlar, geçmişte volkanik püskürmelerin oluştuğuna dair doküman veya kanıtlar bulunmaktadır. Sönmüş yanardağlar ile ilgili tarihi bilgiler ve verilerin olmadığı yanardağlardır. Günümüzde, Dünya’da 600’den fazla etkin yanaradağın bulunduğu tahmin edilmektedir. Ateş Kuşağı adı verilen Pasifik Okyanusu kıyılarında en çok etkin yanardağlar bulunur. Etkin yanardağlar: Güney Amerika’da Calbuco ve Osorno; Orta Amerika’da Popocatépetl, Rusya’nın Kamçatka yarımadasında Kluçevskaya Sopka; Japonya’da Fujiyma; Endonezya’da Krakatau (Krakatoa) ve Tambora; Küçük Antillerde Mount Pelée; Havai’de Mauna Loa ve Kīlauea; ABD’de St. Helens; Afrika’da Kamerun; Siçilya’da Etna; İtalya’da Vezüv; İzlanda adasında Hekla vb.

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

Havanın yapay (suni) şekilde kirletilmesi

111

YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

DİYALOG » Susuz yaşamak ve hayatta kalmak mümkün müdür? » İnsanın kullandığı içme suyu nasıl olmalıdır? » Temiz sular nerede bulunur? » Sular, insanlar tarafından ne şekilde kirletilir?

Temiz su

UNUTMAYINIZ » Susuz hayat yaşanılamaz!

Suları kirletmeyelim ve kirletenleri de uyaralım! Sulara atıklar atılmamalı! Suyu çok fazla harcamayalım, suyu tasarruf edelim! Gerksiz sıcak suları akıtmayalım!

112

SU KİRLİLİĞİ Su, doğada şu şekilde bulunur: - Sıvı halinde (durgun sular – okyanus, deniz ve göller), akarsular ( kaynaklar, ırmaklar ve kanallar); - Gaz halinde (havada subuharı ve bulutlar); - Katı halde (yüksek dağlardaki buzullar ve kutup alanları).

Genel olarak doğadaki su temizdir. Fakat sular, doğal veya yapay şekilde farklı maddeler ile kirletilmekte ve su kullanılmaz hale getirilerek canlı varlıklar ve insanlar için tehlike boyutuna ulaşabilir. Kentleşme ve sanayileşme süreci, çağdaş tarım ve teknolojinin gelişmesi, nüfus artışında patlama ile daha büyük boyutlara ulaşmaktadır.

Suyun başlıca kirleticileri; sanayi, kanalizasyon atık suları (lağım suları), tarım, termik santral atık suları, katı atık yığınları, maden ve petrol ürünlerinin imalatı vb.

Suyun kirletilmesi, atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak şu şekilde olabilir: - Fiziksel veya mekaniksel - Kimyasal - Biyolojik Fiziksel kirlenme Suyun fiziksel veya mekaniksel kirlenmesi, suyun fiziksel özelliklerinde değişiklik oluşmasına bağlı olarak gelişir. Örneğin, sıcaklık derecesi, saydamlık, bulanma ve radyasyon ışıması gibi vb. Fiziksel kirlenme, mekaniksel yoldan farklı katı madde ve atıklarla suyun kirletilmesidir. Örneğin, sanayi ve enerji üretimi yapıları ile inşaatlarından çıkan sıcak sular, radyoaktif maddeler vb.

Kimyasal kirlenme Sanayi üretimi ve süreçlerinden, şehirleşme alanlarından farklı kimyasal maddelerin suları kirletmesini kapsar.

Biyolojik kirlenme Biyolojik kirlenme, suların farklı organizmalar ile kirletilmesidir.

Suların kirletilmesi

İnsan ve su

Suların temizlenme merkezi (istasyonu)

Önlemler Önlemler farklı olabilir: - Su ekosistemlerine atık maddelerin atılmasını önlemek; - Kapalı bir sistem kurarak atık suların temizlenmesini ve suyun çok yönlü kullanılmasını sağlamak; teknolojik süreçlerde, sanayi vs.

- Atık suların mekaniksel, fiziksel-kimyasal ile biyolojik yöntemlerle temizlenmesi; Atık suların temizlenmesi amacıyla birçok tesisler inşa edilmektedir.

Suların korunması her birey tarafından uygulanmalı, susuz hayatın imkansız olduğunun bilincine varılmalı.

Bu sorun hakkında fikirlerinizi dile getiriniz! ÖDEV » Fiziksel ve kimyasal şekilde suyu kirletmeyi deneyiniz. İki bardak su doldurunuz, birine şeker diğerine toprak ekleyiniz. Gözlemleyiniz ve olayı tasvir ediniz.

SORULAR » Su nedir ve doğada ne şekilde bulunur? » Sular nasıl kirletilir? » Atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak sular nasıl kirletilir? » Suyun fiziksel kirlenmesi ne şekilde olur? » Suyun kimyasal kirlenmesini açıklayınız. » Suyun biyolojik kirlenmesine neden olan etkenleri ve hangi belirtileri verdiğini söylemeye çalışınız. » Suyun korunması için hangi önlemlerin alınması gerekir?

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

Örneğin, bakteriler, virüsler ve farklı cansız bitki ve hayvan türleri gibi. Bu tür kirleticiler, canlı varlıkların bedeninde birçok hastalıkların meydana gelmesine yol açarlar.

Günümüzde, Dünya’nın en kirli su yüzeyleri, nüfus ile yoğun yerleşmiş alanları ile sanayisi gelişmiş bölgelerde bulunan deniz ve ırmaklardır. Özellikle, Ren, Sena, Volga, Huang He, Ganj, Mississippi vb.

Suyun kirlenmesi önemli boyutlarda beraberinde sorunları da getirmektedir. Dolayısıyla suların kalite açısından korunması ve geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır.

113

YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

DİYALOG » Bitkiler nerede yetiştirilir? » İnsanların, toprağın üzerindeki etkileri nelerdir? » Toprak erozyonu nedir?

Dalgaların tehlikeli etkileri

SORULAR » Toprak veya arazi nedir? » Araziler hangi amaçlarla kullanılır? » Tarım üretiminin yapılması için uygun ve kaliteli olan arazilerin durumu nedir? » Arazilere, antropojen faktörlerinin tehlikeli boyutları neler olabilir? » Toprağın ve arazilerin korunması için hangi önlemler alınmaktadır?

TOPRAK KİRLİLİĞİ Toprak, yeryüzünün en üst katmanı olarak bitki örtüsü ile hayvan topluluklarının yaşam ortamını sağlar. Araziler, toprak çeşitleri, farklı bitki ve hayvanların yetiştirilmesinde önemli doğal ortamı oluştururlar. Bu alanlar büyük olsa da yine sınırlı ortamlardır, çünkü bu alanların bir kısmı elverişsiz ikliminden dolayı kullanılmaz olurlar. Örneğin, çöllerde yüksek sıcaklıklar ve yetersiz yağışlar; kutup bölgeleri, daha büyük coğrafya enlemleri ile yüksek dağlarda sular katı haldedir ve düşük sıcaklıklar yaşanır. Dağ yamaçlarındaki arazilerin eğimi yüksek, yetersiz iş gücü, bazı alanlar da bataklıklara dönüşmüş durumda bulunur. Dolayısıyla, kaliteli ve tarıma elverişli araziler küçük, diğer yandan ise verimli toprakların kirlenme ve yokolma sorunu günden güne büyük boyut almaktadır.

Toprağın kirlenmesi şu şekilde olabilir.

- Doğal - Antropojen Toprağın doğal bir şekilde tehlike altında kalması, toprak erozyonu veya üst toprak katmanın incelmesi ile ortaya çıkar.

Toprak erozyonu

Orman yangını

114

Antropojen faktörlerinin etkisi (insanın yeryüzünde yaptığı birçok uygulamalar sonucu) ile toprağın kirlenmesi ve tehlike altında kalmasıdır. Örneğin: - Verimli alanların üzerinde sürekli yerleşim yerlerinin kurulması ve genişlemesi;

Bitki örtüsünden yosun kalmış araziler

Önlemler Nüfus sayısının artışı ile tarım alanları, günden güne daha fazla kirletilmekte ve tehlike altında kalmaktadır. Bu durumda ve bu süreçler karşılığında tarım alanlarının korunması amacıyla farklı önlemlerin alınması kaçınınlmzdır.

Başlıca önlemler: - Ormanların kesilmesini önlemek ve ağaçlandırma sürecini hızlandırmak, dolayısıyla toprak erozyonunu da durdurmak anlamına gelir; - Verimli arazilerin üzerinde sanayi tesislerinin inşa edilmemesi; - Tarım üretimi ve alanlarında, mineral ve kimyasal maddelerin mesleki (uzmansal) şekilde kullanılması; - Belirli tarım alanlarında yetiştirilebilecek bitki türlerinin doğru seçimi, atık maddelerin özel çöp yığınları (depo) na bırakılması, - Tek kullanım amaçlı olan materyallerin, işlem görerek tekrar kullanım haline getirilebilmesi vb.

Toprak ve arazilerin kirlenmesini önlemek, heryerde ve her bireyin görevidir!

ÖDEV » Çevrenizdeki arazilerin üzerinde, hangi tesis ve inşaatlar kurulduğunu söylemeye çalışınız. » Çevrenizde toprak erozyonun oluşumunu tasvir ediniz ve toprak erozyonu ve sonuçlarının fotoğraflarını çekiniz. » Bir yol 150 km uzun, 25 m geniş ise, ne kadar toprak alanı (arazi), yolun inşa edilmesi için kullanılmıştır.

Yolların inşa edilmesi

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

- Yeni ulaşım hatları ile sanayi tesislerinin kurulması; - Atık maddelerin yok edilmesi; - Ormanların kesilmesi ve inşaatların kurulması, toprak erozyonuna yol açar; - Tarım üretiminde büyük miktarda kimyasal maddelerin kullanılması; - Tarım kültürlerinin yetiştirilmesinde atık sularının kullanılması; - Büyük ve yüzeysel (sığ) maden kazılarının açılması; - Maden ve sanayi üretimi atıklarının yok edilmesi vb.

Bu şekilde, işlek arazilerinin farklı maddeler ile kirlenmesi ve bitki ile hayvanların tehlike altında kalması, ciddi bir süreç olarak ortaya çıkmaktadır.

Koruma (duvar) setleri

115

YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

DİYALOG » Bitki örtüsü ne şekilde kirletilmekte ve ne gibi tehlikeler ile karşı karşıya kalmaktadır? » Bitki örtüsünün altında kalabileceği tehlikeler, hangi sonuçları getirebilir? » Ormanlar, insanlar tarafından kesilmektedir? Neden? » Hayvanların avı yapılmalı mı ve ne kadar?

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASININ KİRLENMESİ Dünya’nın bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, iklim kuşakları, kara ve su yüzeylerinin dağılımına bağlı olarak çeşitlilik gösterir. İnsanın, önemli faktör olarak, bitki ve hayvanat dünyasına olumsuz etkileri olur. İnsan, plansız ve rasyonel olmayan şekilde bitki örtüsü ve hayvan kaynaklarını kullanmakta ve yitirmektedir. Büyük orman alanları (kompleks) nın yokedilmesi örnekleri gibi: - Yerleşim yerlerine (şehirlere) yeni alanların eklenmesi; - Tarım alanlarının genişletilmesi; - Orman ağaçlarının yakıt olarak kullanılması;

Ormanların kesilmesi

EK BİLGİLER Ormanların korunması ile ilgili yapılması gereken önemli faaliyetler; bitki örtüsünden yoksun alanların ağaçlandırılmasıdır. Dolayısıyla iklim dah elverişli olur, suyun toprakta daha uzun süre kalması, kaynak, dere ve ırmakların suyla bol olması sağlanır. Bunların yanısıra daha farklı olumlu etkileri de görülür. Sevgili öğrenciler, sizler de, ormanları koruyan ve ormanların yenilenmesini sağlayan bireylerden birisi olmaya çalışınız!

116

Barajların inşa edilmesi

ÖDEV » Yaşadığınız yer veya çevrenizde, ormanların ne şekilde yok edildiğini tasvir etmeye çalışınız.

Kesilen orman ağaçları hangi amaçlarla kullanılmakta ve yenilenme ile ağaçlandırma ne şekilde yapılmaktadır? Ormanlar koruma altında mıdır ve ne şekilde? Tasvir ediniz.

Sıvı yakıtların dökülmesi

Ormanların yakılması – orman yangını

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

- Kağıt ve mobilya üretimi; - Ulaşım hatlarının inşa edilmesi; - Yangınların teşvik edilmesi vb.

Hayvan topluluklarının, yaşam ortamında hayatta kalmalarını olumsuz etkileyen antropojen faktörler: Kimyasal maddelerin kontrolsüz bir şekilde doğal ortamda kullanılması, altyapıların inşa edilmesi, barajların kurulmsı, ormanların kesilmesi, aşırı yapılan avcılık ve balık avcılığı ile bazı hayvan türlerinin tamamiyle yok edilmesine neden olur.

Bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının, farklı olumsuz ve yok edilme tehlikesi altında kalması, doğadaki doğal dengenin bozulmasına neden olur ve insan yaşamına da olumsuz etkileri yansır. Bunun sonucunda, bitki ve hayvanların korunması amacıyla, gereken önlemlerin alınması gerekmektedir. Koruma amaçlı önlemler, genellikle farklı kanunlar ile yasakların yürürlüğe girmesi, aynı zamanda önlemler olarak ormanların yenilenmesi, rasyonel (akla uygun, hesaplı) şekilde bitki örtüsü ve hayvan türlerinin kullanılması, diğer kaynaklardan faydalanma yöntemlerine yönlendirilmek gibi vb.

Bitki örtüsü ve hayvanların doğrudan korunması ile dolaylı yoldan, suların, havanın ve toprağın korunması başarılı bir koruma gerçekleştirilmesini sağlar. Bitki ve hayvanların korunması yönünde hem bireyler hem de enstitüler destek vermelidir. Çünkü bitki örtüsü ve hayvanat dünyası bizler ve gelecek nesillerin yaşamını sağlayacak önemli faktörlerdir.

SORULAR » Dünya’da, bitki örtüsü ve hayvan toplulukları neye bağlıolarak gelişir? » Ormanlar, insanlar tarafından ne şekilde yok edilmektedir? » İnsan, doğrudan veya dolaylı şekilde, hayvanat dünyasını nasıl tehlike altına almaktadır? » Bitki ve hayvanların koruma altına alınmaması, hangi olumsuz sonuçlara yol açar? » Hangi önlemlerin alınması ile bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının korunması sağlanabilir?

Hayvanlara yapılan işkence

117

IX. ÜNİTE SORULARI

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)

XI. ÜNİTE

118

» Yaşam ortamının doğal elemanları nedir ve hangileridir? » Hava nedir ve yapısını açıklayınız. » Havanın yapısını oluşturan gazlardan, bitki ve hayvanların yaşamı açısından hangisi önemlidir? » Oksijen ne şekilde tüketilir? » Su nedir ve yapısı nasıldır? » Su neden önemlidir ve nerede bulunur? » Toprak nedir ve neden önemlidir? » Bitki ve hayvan topluluklarına birlikte ne ad verilmiştir? » Bitki ve hayvanlar, insanlar tarafından hangi amaçla kullanılır? » Yaşam ortamının antropojen yapı ve özelliklerini söylemeye çalışınız. » Ekümen nedir ve nerede yer alır? » Yerleşim yerleri nasıl sınıflandırılır? » Büyük şehirlerde nüfusun etkileri ne şekilde görülür? » Kıtalara göre şehir nüfus sayısının dağılımı nasıldır? » Ekonominin yaşam ortamına etkileri nelerdir? » Havayı kirleten doğal ve antropojen faktörleri (kirleticileri) sayınız. » Doğal kirleticiler nasıl oluşur ve ortaya çıkar? » Sunni hava kirleticileri nasıl oluşur ve etkileri ne şekilde görülür? » Zararlı madddeleri sayınız ve havaya olan olumsuz etkilerini açıklayınız. » Sis nedir?

» Havanın korunması için ne gibi önlemler alınmaktadır? » Su nedir ve doğada ne şekilde bulunur? » Sular nasıl kirletilir? » Atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak sular nasıl kirletilir? » Suyun fiziksel kirlenmesi ne şekilde olur? » Suyun kimyasal kirlenmesini açıklayınız. » Suyun biyolojik kirlenmesine neden olan etkenleri ve hangi belirtileri verdiğini söylemeye çalışınız. » Suyun korunması için hangi önlemlerin alınması gerekir? » Toprak veya arazi nedir? » Araziler hangi amaçlarla kullanılır? » Tarım üretiminin yapılması için uygun ve kaliteli olan arazilerin durumu nedir? » Arazilere, antropojen faktörlerinin tehlikeli boyutları neler olabilir? » Toprağın ve arazilerin korunması için hangi önlemler alınmaktadır? » Dünya’da, bitki örtüsü ve hayvan toplulukları neye bağlıolarak gelişir? » Ormanlar, insanlar tarafından ne şekilde yok edilmektedir? » İnsan, doğrudan veya dolaylı şekilde, hayvanat dünyasını nasıl tehlike altına almaktadır? » Bitki ve hayvanların koruma altına alınmaması, hangi olumsuz sonuçlara yol açar? » Hangi önlemlerin alınması ile bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının korunması sağlanabilir?

ÇERİK I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ » Afrika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi…….. ............................................................. 6 » Rölyer ve kıyıları ................................................................................................................. 8 » İklim ................................................................................................................................... 10 » Hidrografya ........................................................................................................................ 12 » Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ....................................................................................... 14 II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ » Afrika’nın beşeri özellikleri ............................................................................................... 16 » Afrika’nın ekonomik özellikleri ......................................................................................... 18 III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ » Kuzey Afrika Kuzey Afrika ülkeleri ...................................................................................................... 20 Kuzey Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................. 24 » Doğu Afrika Doğu Afrika ülkeleri ....................................................................................................... 26 Doğu Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri .................................................................. 30 » GüneyAfrika Güney Afrika ülkeleri ..................................................................................................... 32 Güney Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri................................................................. 36 » Merkezi Afrika Merkezi Afrika ülkeleri ................................................................................................... 38 Merkezi Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri .............................................................. 40 » Batı Afrika Batı Afrika ülkeleri ......................................................................................................... 42 Batı Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri..................................................................... 44 IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ » Kuzey Amerika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi ..................................................... 48 » Rölyer ve kıyıları ............................................................................................................... 50 » İklim ................................................................................................................................... 52 » Hidrografya ........................................................................................................................ 54 » Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ....................................................................................... 56

119

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ » Güney Amerika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi .................................................... 58 » Rölyer ve kıyıları ............................................................................................................... 60 » İklim ................................................................................................................................... 62 » Hidrografya ........................................................................................................................ 64 » Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ...................................................................................... 66 VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ » Amerika’nın beşeri özellikleri ........................................................................................... 68 » Amerika kıtasına bölgesel bakış......................................................................................... 70 » Kuzey Amerika Amerika birleşik devletleri ............................................................................................. 72 Kanada ............................................................................................................................ 74 Kuzey Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ............................................................. 76 » Orta Amerika Orta Amerika ülkeleri ..................................................................................................... 78 Orta Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................ 82 » Güney Amerika Güney Amerika ülkeleri ................................................................................................. 84 Brezilya ve arjantin ........................................................................................................ 86 Güney Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ............................................................ 88 VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ » Avustralya-doğal-coğrafi ve sosyoekonomik özellikleri ................................................... 92 » Okyanusya - coğrafi özellikleri ........................................................................................ 94 » Bölgesel ayrılışı ve devletler .............................................................................................. 96 VIII. Kutup bölgeleri » Artik (Kuzey kutup) – coğrafi özellikleri ........................................................................ 100 » Antarktika (Güney kutup) - coğrafi özellikleri................................................................. 102 IX. YAŞAM ORTAMI VE ELEMENLARI » Yaşam ortamının doğal elemanlari (hava, su, toprak, bitki, örtüsü ve hayvan toplulukları .... 106 » Yaşam ortamının antropojem elemanlari (nüfus, yerleşmeler,ekonomi) ......................... 108 » Yaşam ortamının kirlenmesi ve korunmaı Havanın kirlenmesi ....................................................................................................... 110 Suyun kirlenmesi ......................................................................................................... 112 Toprak kirlenmesi ......................................................................................................... 114 Bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının kirlenmesi........................................................ 116 120