Gragjansko_7_tur

KSENOFON UGR NOSK KRSTE VAS LESK

SEK Z YILLIK LKÖ RET M VII. SINIFLAR Ç N S V L TOPLUM E T M

DĂźzenleyen: Dr. Vlado Popovski Bilyana Sinadinovska otarovska Tatyana Georgievska Makedonca’dan TĂźrkçe’ye çeviri: TĂźlay Seyfulla Dil redaksiyonu: Dr. Fatima Hocin LektĂśr: Feyhan Ru id Yay nc : Makedonya Cumhuriyeti E itim ve bilim bakanl Bask : ĂœskĂźp Dooel Grafik merkezi Tiraj: 600 Makedonya Cumhuriyeti E itim ve bilim bakanl ’n n 19.06.2009 tarihli 10-1602/1 say l karar yla bu k tab n kullan lmas na izin verilmi tir.

! " # $% & ' ( ! )*!+,3! +( 4 5

7 && 8 & & :

; ) < = " ! 8 >

? > & ( @AAI" JA(KLN " 8 " O @Q # ? U #

8 " KJ@ JLN WXY IZJ [AJ QLZL AZ J \Z\"\"A][8\Q@"Z^AZL"@_`][\"\ jX WW"qw x ZI@AAL@@

ÖNSÖZ Okul kitab , Makedonya Cumhuriyeti’nde dokuz y ll k e itimde yedinci ve sekizinci s n f ö rencilerine, sivil toplum e itimi yeni ö retim pro ram na göre haz rlanm t r. Amaç, bizim sivil toplumumuzda oldu u gibi ileride Avrupa vatanda olarak, ya am için gerekli bilgi ve yetenek elde etmede yard mc olmakt r. Bu kitapta, demokrasinin esas , demokrasinin ba lang c , geli mesi ve demokrasi de erleri hakk nda daha çok eyler ö reneceksiniz. Demokrasinin oldu u ve demokrasinin olmad toplumlarda ya am aras ndaki farklar görebilecek ve ayn zamanda insan haklar na sayg duyulmadan demokrasinin var olmad n da anlayacaks n z.

Avrupa Birli ine ait bölümlerde, Avrupa Birli inin ne zaman, nas l ve neden olu tu unu, Avrupa bütünle me dü üncesinin ne oldu unu ve Birli e üye ülkelerin edinimlerinin ne olduklar hakk nda bilgi edineceksiniz. Bu okul kitab nda, son birkaç y l içerisinde en güncel sorulardan biri olan, Makedonya Cumhuriyeti’nin Avrupa Birli ine dahil edilmesi süreci hakk nda bilgilerin bulunmas özel önem ta maktad r.

Kitapta, metinler aras nda i lenen konulara aç kl k getiren, daha iyi hat rlaman z destekleyen ve sizde okumak için daha büyük ilgi uyand raca n umdu umuz resimler ve örneklemeler yer almaktad r.

Kitab n müellifleri, kitapta i lenen her içeri in (dersin) sonunda sizin cevap vermeniz gereken sorular, al t rmalar ve ödevler haz rlad lar. Böylece ö retmeninizden önce, kendiniz bilginizi kontrol edip de erlendirme yapabileceksiniz.

Bu kitap, demokrasi, insan haklar ve Avrupa Bütünle mesi alanlar ndan bilgilerin yan s ra, baz entelektüel ve sosyal yetenekler geli tirmenizi sa layacak. Adalet, sorumluluk, gerçeklik hakk nda olumlu tutumlar yaratman z sa layacak. Kendi dü üncenize oldu u gibi ba kalar n n da dü üncelerine sayg duyman z ö retecek. Okul ve topluluktaki sorunlara, sohbet, ho görü ve uzla ma çözümleri bularak çözebilme kabiliyetini elde edeceksiniz. Kendi haklar n z nas l korumay ve di erlerinin haklar n ihlal etmemeyi ö reneceksiniz. Ele tirisel dü ünce geli tirip, topluluktaki ya ama etkin bir biçimde dahil olabilirsiniz. Bunu ba ard n z takdirde, kitab n gerçekten kendi hedefine ula t na dair bir i aret olacakt r.

Müellifler

ÇER K ÖNSÖZ NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI NSANI ÖZEL YAPAN NED R .................................................................................. 8 NSAN ÖZELL OLARAK K ML K. .............. ..................................................10 NSAN ÖZELL OLARAK YA AM TARZI ............... .......................................12 ÖZEL VE ORTAK DE ERLER ............... ...............................................................15 HT YAÇLARDAN NSAN HAKLARINA KADAR ............... ..............................19 NSAN HAKLARININ OLU MASI ................ ........................................................21 NSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLER ............... ..............................................25 EKONOM , SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR................ .................................28 TOCUK HAKLARI .................. ..................................................................................31 KADIN HAKLARI .................. ...................................................................................34 FARKLILIK HAKKI VE AYRIMCILI A KAR I MÜCADELE ............. ..........37 KALIPLA MI YARGI VE ÖNYARGILAR - AYRIMCILIK EK LLER ....... 39

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM DEMOKRAS VE DEMOKRAS N N ANA ÖZELL KLER .................. .............42 DEMOKRAS DEVLET VE D ER DEVLET DÜZENLER ................. ...........45 DEMOKRAS YE K M DAH LD R VE DEMOKRAS Y K M YÖNET YOR48 DEMOKRAS VE NSAN HAKLARI ................ .....................................................51

AVRUPA B RL AVRUPA B RL N N OLU MASI ................... .....................................................56 AVRUPA B RL NDE EN ÖNEML ÜÇ ENST TÜ .................. .........................60 B RL K NASIL ÇALI IYOR .................. .................................................................62 AVRUPA B RL NDE ÖZGÜRLÜK, ADALET VE GÜVENL K ................... ..64 AVRUPA B RL VE AVRUPA K ML .................... ........................................66 AVRUPA A LES N N B R BÖLÜMÜ OLARAK MAKEDONYA ................... ....68

KULLANILAN KAYNAKLAR ... .......................................71 SÖZLÜK ............................................ ..............................................................72

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

nsan özel yapan nedir

nsan özelli i olarak kimlik

nsan özelli i olarak ya am tarz

Özel ve ortak de erler

htiyaçlardan insan haklar na kadar

nsan haklar n n olu mas

nsan haklar ve özgürlükleri

Ekonomi, sosyal ve kültürel haklar

Çocuk haklar

Kad n haklar

Farkl l k hakk ve ayr mc l a kar mücadele

Kal pla m yarg ve önyarg lar – ayr mc l k ekilleri

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

NSANI ÖZEL YAPAN NED R nsan, bütün di er canl varl klar gibi, do ar, kendi biyolojik ihtiyaçlar n giderir, geli ir, ya lan r ve ölür. Bu yüzden de do a kanunlar n n insan için geçerli oldu unu söylüyoruz. Ölüm kal m sava nda hayvanlar, kendi iç güdülerine s nmakta, insan ise bunu kendi zekas yani bilinci sayesinde elde etmektedir.

nsan dik yürümektedir. Dik yürümesi, fiziksel etkin olmas n ve etraf ndaki dünyay daha de i ik ekilde alg lamas n sa lamaktad r.

Dü ünme yetene i, ö renmesini, yeni bilgiler edinmesini, dünyay ara t rmay ve farkl biçimde alg lamas n sa lamaktad r.

Konu mas ve çe itli i aret, sembol, ileti im araçlar kullanmas , insana di er insanlarla i birli i yapmas n , nesilden nesile bilgileri aktarmas n sa lamaktad r. nsan, topluluklarda ya ar ve çal r, bu ise sadece insanlar için geçerli de ildir. Hayvanlar da topluluklarda ya ar ve çal r, fakat insan n topluluktaki (toplumda) ya am çok daha 8

bile iktir. Örne in, bir ar kovan nda düzen ve s ra vard r. payla lm ve her ar , ya itibariyle belirli bir göreve sahiptir. Birileri küçük ar lar besler, di erleri kovan giri inin önünde nöbet tutar ve davetsiz misafirleri kovar, biri-

leri bal özünü ta r, geri kalanlar ise kanatlar yla ç rp narak ar kovan n n içini serinletirler. Fakat, bütün bunlar ar lar bilinçsiz bir ekilde yapmaktad r. nsan özeldir çünkü insan bilinçli, planl ve önceden belirlenen bir hedef üzere çal maktad r. Her toplumda, ne derece geli mi oldu u fark etmeksizin, kurallar vard r. nsan kurallara sayg duymaktad r. Bu kurallar insana, topluluk için neyin do ru ve yararl , neyin yanl oldu unu göstermekte ve bu kurallara göre de insan davran

lar n yönlendirmektedir. Sadece toplumda de erler vard r. nsan, bu de erlere ula may ve onlar gerçekle tirmeye çaba göstermektedir. Bu de erler: hayat, mesle inde ba ar , adalet, zenginlik, cesurluk, gerçeklik ve daha bir çok eydir. nsanda ahlak bilinci ya da vicdan n olmas da insan özel yapmaktad r. nsana, öldürmek, h rs zl k yapmak, doland r c l k yapmak yak maz. nsanlar, kendilerinden beklentilerin bu oldu undan ve ya cezalardan korktuklar ndan de il de, insaniyetliklerinden dolay belirli ekilde davranmaktad rlar. nsan n bir çok ihtiyac vard r ve onlar kar lamak için ba ka insanlara ihtiyaç duymaktad r. Bu yüzden insan,

di erleri ile i birli i yapmak zorundad r: okulda, i yerinde, dükkanda, dostlar n ziyaret etti inde, spor kar la malar nda, kültür gösterilerinde insan di er insanlarla beraberdir. nsan n ya am enstitülerde geçmektedir. nsan, do um evi denilen enstitüde do ar, evlenir, aile kurar, devlet veya özel enstitüde çal r, bir e itim enstitüsünde meslek edinir, mahkemede adaleti arar, suç i ledi inde ise ceza evine girer.

Evlilik, aile, irketler, okullar, mahkemeler, polis, ceza evleri, ortak bir adla toplumsal enstitüler olarak adland r l rlar. Bu enstitüler olmasayd , topluluktaki ya am düzensiz olurdu. Bu enstitüler, insanlar aras ndaki ili kileri bir düzene sokmaktad r.

SÖZÜN ÖZÜ nsan do ada ya ar, do an n sundu u nimetlerden yararlan r, fakat di er taraftan kendi ihtiyaçlar na, isteklerine ve yarat c l k yetene ine uygun bir dünya da yaratmaktad r. Bu dünya, toplum, kültür olarak adland r labilir. Sadece insan n, kendine göre bir dünya yaratma yetene i oldu undan, insan n özel ve bütün di er canl varl klardan farkl oldu unu söylüyoruz.

B LG N KONTOL ET VE UYGULA 1. nsan, toplum d nda ya ayabilir mi?

2. “ nsan çal r, do ay de i tirir ve kendine göre bir dünya yarat r” tümcesinin ana fikri nedir?

3. nsan n, insanl k d davrand , kurallara sayg duymad , i birli i yapmad , bilinçsiz ve sorumsuz davrand örnekleri hangileridir? Bu gibi davran lar n sonuçlar neler olabilir?

9

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

K ML K Amerika’da ya ayan, Katolik kilisesinde devaml olarak ainlere kat lan, Cumhuriyetçi parti üyesi olan, i siz, evli, üç çocuk babas ve talyan kökenli olan bir bireyin kimli i nedir? Örnekten bireyin, toplumdaki rollerinin var oldu u kadar kimli inin de oldu u sonucuna var labilir: cinsel – bireyin kad n veya erkek oldu unu belirlememiz için; ya – bireyin çocuk olmad n yeti -

Kendi kimli ini ke fet

“Benim kimli im, beni ba kalar ndan farkl yapand r”

kin bir ki i oldu unu belirlememiz için; milli – onun Amerikal oldu unu belirlememiz için; etnik – talyan kökenli oldu u; dini kimlik – bireyin Katolik oldu unu göstermektedir. Bireyin, Cumhuriyetçi parti üyesi oldu u bilgisinden, siyasi kimli inin nas l oldu10

unu anl yoruz. Örne imizdeki bireyin profesyonel kimli ini, bireyin i siz oldu undan dolay belirleyemiyoruz.

Fakat onun, evli ve çocuklar oldu u için aile kimli ini belirleyebiliyoruz.

Bireyin kültür kimli i de vard r çünkü onun ya ad Amerikan toplumunda, belirli de erler, normlar ve adetler mevcuttur. Özellikle bu tür kimlik önemlidir. Bu kimlik bireylere, bir kültüre ait olduklar duygusunu vermekte, ayn veya benzer ilgi alanlar , fikir ve hedefleri, ortak dilleri, adetleri, gelenekleri, de erleri, davran biçimlerinin olmas n da mümkün k lmaktad r.

Bilim adamlar , son zamanlarda bireylerin çok defa kimlik krizi ya ad klar n iddia etmektedirler.

Bu, bireyin kendi öz kimli ini ve önceden kabul edilen de erleri gözden geçirdi i bir süreçtir. Bu süreç en çok bulu ça nda ortaya ç kmaktad r. Bu ya lar-

da gençler, aile (ebeveyin) kültürüne uymaya devam etmek mi yoksa giyim tarz , d görünü te de i me, dövme yapt rma, pirs takma, trans müzi i dinlemek gibi yeni davran biçimlerini de beraberinde getiren, ya tlar n n kültürünü mü kabul etmeleri gerekti i konusunda ikilemde kalmaktad rlar.

SÖZÜN ÖZÜ Kendini ve di erlerini tan mama, insanlar aras nda ho görüsüzlü e neden oldu u gibi dü manl k, i kence ve sava la da sonuçlanabilir. Kimlikleri tan makla insanlar birbirleri hakk nda bilgi edinir, birbirleri hakk nda sa lam dü ünce kurar ve arkada l k edip i birli i yaparlar. Bu ekilde, toplulu a ait olma duygusunu güçlendirmektedirler. Bu yüzden kimli in ne oldu unu ve nas l olu tu unu bilmek önemlidir. Her insan toplumunda farkl ya am biçimleri vard r, farkl de erlere sayg duyulmakta ve insanlar farkl k k rt larla kar kar ya kalmaktad rlar. Do ru seçimi yapmas için her birey kendini çok iyi tan mal , kendi duygular n , ihtiyaç ve isteklerini bilmeli ve ba kalar n n onun hakk nda ne dü ündüklerine önem vermelidir.

ARA TIRMA ETK NL T Kendi kimli ini ke fet, kendinde en çok be endi in unsurlar tasvir et. Beraber ya ad n, arkada l k etti in, i birli i yapt n bütün insanlar n kimliklerini tan may dene. Çevrende olan ki ileri ne kadar tan d n ara t r. Bundan sonra, kendi kimli inde de i tirmek istedi in baz eylere aç kl k getirecek bir kompozisyon yaz.

11

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

YA AM TARZLARI Ya am boyunca insan, bir çok geli me dönemi geçirmektedir: çocukluk, gençlik, eri kinlik ve ya l l k ça . On sekiz ya na kadar devam eden çocukluk ça nda, anne ve babalar çocu un bak m n üstlenerek çocu un hayat ndan onlar sorumludur. Kendi zevklerine göre çocuklar n giydiriyor, gidecekleri okullar seçiyor, hangi arkada larla arkada l k edebileceklerine veya ede-

Herkesin, kendi ya am tarz n seçme hakk vard r. Hangi ya am tarzlar n be enmiyorsun ve neden?

Müzik, sanat, mimari ve edebiyatta farkl tarzlar oldu u gibi, insanlarda da farkl ya am tarzlar vard r. Ya am tarz , bireyin ya ad toplumda kendi isteklerini, zevklerini, bilgilerini ve de erlerini ne kadar özgür bir ekilde dile getirebildi ini göstermektedir.

Fakat insanlar n farkl istekleri, zevkleri, bilgileri ve de erleri oldu undan onlar n ya am tarzlar nda her zaman farklar olaca kaç n lmazd r. Örne in, baz bireyler evlerini sadece ta veya ah aptan in aa ederek, odalar n eski tarz mobilyalarla dö eye-

meyeceklerine dair ö ütler veriyorlar. Çocuk için neyin iyi neyin kötü oldu unu onlar belirliyorlar. On sekiz ya ndan sonra birey, ne ekilde ya ayaca n kendisi seçiyor yani kendi ya am tarz n belirliyor. Bu seçimini, iyi ya am hakk nda edindi i kendi anlay ve iddialar na ba l kalarak yapacakt r.

12

rek, ömine ile s narak, bahçelerinde de kuyu kazarak di erlerine, toplumlar n n geleneksel de er ve adetlerine daha çok sayg duyduklar n göstermek isterler.

kadar büyükse, onlar n ya am tarzlar ndaki farkl l klar n da ço ald sonucuna var labilir. Örne in: Elli y l kadar önce, Avrupal ve Amerikal ’lar n ço u, erkek ile kad n aras nda evlili in insanlar n ya am nda do al bir süreç oldu u kan s nda olduklar ndan insanlar n büyük bir k sm evleniyordu. Evlilik, bir ya am Baz insanlar, Betoven ve Mozart’ n müzi ini be enmekle, di erleri turbo – halk müzi ini dinlemekle, baz lar ise genellikle gençler, pop ve trans, hip hop müzi ini sevmekle kendi ya am tarzlar n ortaya koyuyorlar. Fakat ço u kez baz bireylerin, seçtikleri ya am tarz n n yan s ra farkl bir ya am tarz hayalleri kurduklar da oluyor. Nedenlerden biri, maddi gereçlerin olmay d r. Otomobil sahibi olmay hayal eden bir birey, otoYa am tarzlar n k yasla mobili sat n almakla, kendi ya am tarz n büyük ölçüde de i tirmi olur. tarz n temsil ediyordu. Evlenmeyi yerine otomobille gidebilir, daha önce ba aramayan her k z ve erke e nefretle bak l yormu .

Bugün ise evlilik d ya am sürdürmeyi seçmi olan insanlar n say s gittikçe art yor. Örne in, skandinavya ülkelerinde, resmi nikah k ymam fakat beraber ya ayan erkek ve kad n say s oldukça büyüktür. Avrupa ve Amerika’ da, 18 ile 35 ya aras kad nlar n dörtte biri, çocuk sahibi olmay istemediklerini söylemi ler.

Hip - hop müzik tarz n sevenler

hiç gitmedi i ehir ve ülkelere yolculuk edebilir. Bu yolculuklar s ras nda, de i ik biçimde ya ayan insanlarla tan abilir. Bundan, bireyler aras nda mal varl durumu farkl l klar ne 13

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

Geçmi te insanlar n, kendi ya am tarzlar n kendileri seçme imkanlar yomu .

Nas l ya amalar gerekti i ba kalar taraf ndan önceden belirleniyormu . Örne in, feudal Avrupa’ da, burjuvazinin, faytona sahib olmalar ve samur kürkler

giymeleri yasakm , köylüler ise sadece siyah ve kahverengi giysiler giyebilirmi . Doktor ve yarg çlara asilzadelerinkiler gibi kürk giymelerine izin verilirmi , tüccarlar n e lerine ise alacal ve çizgili renk atk lar ta malar yasakm .

SÖZÜN ÖZÜ nsanlar, birçok yönden birbirinden farkl d r: cins, ya , ten rengi, din, dil. Onlar, farkl isteklere, ihtiyaçlara, zevklere, bilgilere sahip olduklar ndan, ya ad klar biçim (ya am tarz ) bak m ndan da farkl d rlar. Bireyin, hangi ya am tarz n seçece i, en çok onun e itiminden ve ya ad toplumda (kültürde) kabul etmi oldu u de erlere ba l d r.

Bu yüzden, insanlar n ya am tarzlar nda, her zaman farkl l klar olacakt r ve bu farkl l klara kar l kl olarak sayg duyulmas gereklidir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Giyim tarz n ve dinledi in müzik tarzlar n aç kla. Belirli tarzlar seçiminde sana kim en çok etki ediyor? imdiki ya am tarz nda de i tirmek istedi in bir ey var m d r?

2. A a daki örne i oku ve insan n, seçmi oldu u ya am tarz na nas l boyun e di ini aç kla?

Amerikal bir çiftçiye sormu lar: “Neden bu kadar çok çal yorsun?” Onun cevab u olmu : “Daha fazla bu day üretmek için.” Neden bunu istedi ini sorduklar nda ise:”Daha fazla para kazanmak için.” cevab n vermi . Neden daha fazla paraya ihtiyac oldu unu sorduklar nda, “Daha fazla toprak sat n alabilmem için.” cevab n vermi . Sonunda, neden daha fazla topra a ihtiyac oldu unu sorduklar nda da onun cevab u olmu : “Daha fazla bu day üretmek için.”

14

K SEL VE ORTAK DE ERLER Çocuklar n, en erken ça lar ndan itibaren e itim, ö retim arac l ndan ve kendi ya da di erlerinin tecrübelerinden yararlanarak ö rendikleri ilk eyin de erler oldu u dü ünülmektedir. Bir çocukta hangi de erlerin olu aca bir çok etkene ba l d r: aile, kilise, ya t grubu, medyalar. Bu yüzden, baz çocuklar için para, di erleri için iyi e lence, ba kalar için de aile içi iyi

Rahibe Tereza

ili kiler en büyük de er say lmaktad r.

Ba ka birileri için ise a kta mutluluk, siyasette ba ar de er say l rken, kolay biçimde zengin olmay de er sayan insanlar da vard r.

Fakat, bütün insanlar ve toplumlar için geçerli olan ana de erler mevcuttur: ya am, özgürlük, e itlik, farkl l k, adalet, sadakat, insan gururu, cesaret, i güzarl k, insan haklar .

Hayat, insan olu umunun, var olu unun ve geli mesinin temelidir. Hayat, insan cinsini, kültürünü ve medeniyetini sürdürür. Hayat, ya aman n süreklili ini sa lad gibi geçmi i, bugünü ve gelece i ba lay p atalar, dedeler, babalar ve o ullar aras ndaki ili kiyi sürdürür.

Bu dünyada en büyük de er hayatt r. nsan gururu, insan n sayg duyul-

mas gere ine denir. nsan n bu ihtiyac do u tan beri var oldu undan toplumu yönetenler, insan haysiyetine zararl olan her eyi ortadan kald rmal d rlar. Tan nm insan sever Rahibe Tereza, kendi ki isel örne i arac l yla, ya am n ve insan haysiyetinin de erinin ne kadar büyük oldu unu gösterdi. Rahibe Tereza’ya hayat n ne oldu unu sorduklar nda, öyle cevap vermi : “ Hayat, üzerinde durulmas gereken bir de er, saklanmas gereken bir hazine, bulunmas gereken bir s r, söylenmesi gereken bir mar , kabul edilmesi gereken bir sava , keyif al nmas gereken bir a k, atlat lmas gereken bir üzüntü, insan n tapmas gerekti i bir güzellik, bitirilmesi gereken bir ödevdir.”

Hayat ve haysiyet Hayat, insan olu umunun, var olu unun ve geli mesinin temelidir. Hayat, insan cinsini, kültürünü ve medeniyetini sürdürür.

15

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

Hayat, ya aman n süreklili ini sa lar, geçmi i, bugünü ve gelece i ba lar, atalar, dedeler, babalar ve o ullar aras ndaki ili kiyi sürdürür. Bu dünyada en büyük de er hayatt r. nsan gururu, insan n sayg duyulmas gere ine denir. nsan n bu ihtiyac do u tan beri var ve bu yüzden toplumu yönetenler, insan haysiyetine zararl olan her eyi ortadan kald rmal d rlar. Tan nm insan sever Rahibe Tereza, kendi ki isel örne i arac l yla, ya am n ve insan hay-

De er olarak sadakat nsanlar, belirli kurallar n oldu u topluluklarda ya arlar. Bu kurallar olmadan hayat karma k ve düzensiz olurdu. Baz insanlar, özgürlüklerinin k s tland n dü ündüklerinden kurallar kabul etmezler, bu kurallar kabul edenler ise bu kurallara göre davranma mecburiyetindedirler. Demek ki, kurallardan insanlar n görevleri ortaya ç kmaktad r. Bir futbolcu antremanlara devaml gelme mecburiyetindedir çünkü futbol kulübünün kurallar böyledir. Okul kurallar , ö renciye ödevlerini devaml yapma görevini veriyor. Evli çiftlerin, aile üyelerine ya am ko ullar sa lama görevleri oldu u gibi, doktorlar n da hastalar tedavi etme görevleri vard r.

Bireyler, vicdanl ve sorumlu bir ekilde topluma kar olan görevlerini yerine getirdiklerinde onlar n sad k vatanda olduklar n söylüyoruz.

siyetinin de erinin ne kadar büyük oldu unu gösterdi. Rahibe Tereza’ya hayat n ne oldu unu sorduklar nda, öyle cevap vermi : “ Hayat, üzerinde durulmas gereken bir de er, saklanmas gereken bir hazine, bulunmas gereken bir s r, söylenmesi De er olarak i gereken bir mar , kabul edilmesi gereken bir sava , keyif al nmas gereken bir a k, atlat lmas gereken bir üzüntü, insan n tap- “ nsan i arac l yla sadece do ay mas gerekti i bir güzellik, bitirilmesi gere- ve toplumu de i tirmez, ayn zamanda kendisini de geli tirir.” ken bir ödevdir.”

16

, ahsi bir ihtiyac gidermek amac yla, i üzerinde insan n bilinçli ve yönlendirilmi çal mas d r. Bir çok dü ünür i in, insan n bilgi, beceri ve kabiliyetinden olu tu u konusunda uzla maktad rlar. nsan üzerinde i in etkisini ilk olarak Karl Marks belirlemi tir. Marks’a göre i in insanc l etkisi vard r asl nda insan insan yapan i tir.

Sad k vatanda lar kolay belli olur

De er olarak adalet Adalet, bir toplumdaki ço u veya bütün üyelerin, e it hak, imkan ve görevlere sahip olma durumudur. Örne in, bir ki iye g da ürünleri, konut, e itim ve duygusal esirgeme k s tlanm sa, ona haks zl k edilmi say lmaktad r. M.Ö. 6.yüzy lda ya ayan Atina’l büyük siyasetçi, yönetici ve air Solon, ya ad toplumdaki ili kileri düzenlemesi s ras nda ilk olarak e itlik ve hak fikrini uygulam t r. Solon, vatanda lar n hayat n düzene sokan, onlar n siyasi haklar n ve görevlerini belirleyen ve lüksü s n rlayan kanun getirmi tir. Solon, paran n meydana ç kmas y-

la toplumdaki insanlar aras nda ili kilerin de i ti ini fark etmi . Ucuz bu day ithali yüzünden, Atina bu day n n fiyat dü ü kaydetmi . Bu durum üreticileri: zeytin tanesi, asma üzümü veya incir gibi ba ka bitkiler ekme i zorlam . Fakat bunu sadece zengin toprak sahipleri yapabilirmi . Köylüler ya topraklar n sat p ehre göç etmeye ya da borç para almaya mecbur kalm lar. Para borcunu ödeyemeyenler özgürlüklerini kaybedermi , toprak sahibi ise borçluyu esir olarak satabilme imkan na sahip olurmu . Ovalarda, borç miktar n n yaz l oldu u ta sütunlar yerle tirilirmi . Solon, ülkeyi zengin ve fakirler aras ndaki sava tan kurtarmak için borçlar n silinmesine dair kanun getirmi ve ovalardan borçlar n yaz l oldu u ta sütunlar kald rm . Ondan sonra, esir olarak sat lanlar sat n al yormu .

nsanlar birbirinden bir çok bak mdan farkl d r.

Farkl topluluklarda ya ar, farkl dillerde konu ur ve farkl Tanr lara dua ederler.

Ayn topluluk çerçevesinde bile insanlar: zenginlik, sayg nl k, iktidara kat l m, e itim ve yapt klar i bak m ndan farkl d rlar. O zaman onlar nas l e it olabilirler?

E itlik, verilen e it haklarla belli olur.

17

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

Fakat e itlik, özgürlükten ayr tutulamaz. Bir ki i, toplumda kendi dü üncesini söyleyebilirse, e itim görece i okulu seçebilirse, sahip oldu u mal mülkten

kendi ba na yararlanabilirse, ya ayaca yeri kendisi seçebilirse ve nereye yolculuk yapaca na kendisi karar verirse, özgürlük hakk vard r demektir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT Hak, farkl biçimlerde ya an r. Örne i incele, ondan sonra hakk belirlemeye çal .

7a s n f n n s n f ö retmeni, bir çikolata pastas getirmi ve ö rencilerine sormu : “ Pastay en do ru bir ekilde nas l bölebiliriz?” S n f ö retmeninin, ö rencilerden alm oldu u bir kaç öneriyi sergiliyoruz: 1. “Bugün s n fta 20 ki iyiz, demek ki herkese yirmide biri dü mektedir.”

2. “Dersler aras nda kahvalt yapan 10 ö renci var. Kahvalt etmeyen geriye kalan biz on ö rencinin, daha büyük parça pasta yememiz gerekti ini dü ünüyorum.”

3. “Hay r, aksine, pasta bir tatl d r ve yemekten sonra yenir, aç karn na de il.”

4. “S n fta biz sadece dokuz erke iz ve bize en büyük parça pastalar n verilmesi gerekti ini dü ünüyorum “.

5. “Sadece bizim pasta yememiz do ru olmaz, Yovitsa’ya da bir parça ay rmal y z. O bugün okula gelmedi” .

6. “Önceden bölünmesi gerekmez. Hepiniz birer ka k al n ve herkes yiyebilece i kadar pastadan yesin”.

7. “En iyisi oylama yapal m. En çok oy alan , bütün pastay yesin” .

SÖZÜN ÖZÜ De erler olmadan insan ya ayamaz. Onlar insana, ya ad toplumda iyi, önemli, de erli, yararl olanlar , çaba sunulmas gerekenleri gösteren bir çe it yol göstergeleridir. De erler, insan n kendi davran n do ru bir ekilde yönlendirmeye, do ru seçimi yapmas na (kaliteli e itim, de erli meslek, uygun e , arkada v.b. seçmeye) yard m etmektedirler.

18

HT YAÇLARDAN NSAN HAKLARINA KADAR Her günlük ya amda insanlar, sadece onlara ait olan bir ey anlam nda s kça insan haklar terimini kullanmaktad rlar. nsan, insan haklar n n var olmas nedenidir, daha do rusu bu haklar insan için yarat lm t r. Esas nda insan haklar , kendi ihtiyaçlar n kar lamak amac yla, insanlar n toplumda davran biçimini belirleyen devlet taraf ndan yürürlü e getirilen kurallard r. nsan, hayatn giderme olana n n da olmad n göstermektedir. Baz s n fsal toplumlarda, kendi ihtiyac n giderme imkan olmad gibi sat lm , sat n al nm , iktidarda olanlar taraf ndan i kence bile görmü tür.

ta kalmak için ço u ihtiyac n kar lamal d r. Bu ihtiyaçlar aras nda: s nma, beslenme, su, konut, cinsel ihtiyaçlar, ac giderme ihtiyac , güvenlik ihtiyac bulunuyor. nsan n, di er insanlarla i birli i ve arkada l k yapma, sayg duyma ihtiyac oldu u gibi ki isel ba ar ya da ihtiyac vard r çünkü yar arak kendini kan tlamak ve uzmanla t rmak ister. Bundan ihtiyaçlar n, insan n onlar olmadan ya ayamayaca yani insana yak r bir hayat için gereken eyler oldu u sonucuna var labilir. nsan n istekleri de vard r. Bunlar insan n arzu etti i eylerdir. nsana, her zaman kendi ihtiyaçlar n gidermeye izin verilmi midir sorusu kendili inden ortaya ç kmaktad r.

Tarih, insan n farkl toplumlarda ya ad n ve her zaman kendi ihtiyaçlar -

Böyle toplumlarda insanc l olmayan ili kiler hüküm sürmü ve iktidarda olanlar sadece kendi ihtiyaçlar ve ç karlar için çaba sarf etmi lerdir. S radan insanlar n ihtiyaçlar na ve ç karlar na göz yummu lard r.

Resimlerde insan n hangi ihtiyaçlar gösterilmi tir? Önemine göre onlar s rala!

19

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

Baz toplumlarda, iktidar sadece formalite olarak (sadece ka da kay tl kal yormu ), insanlar n ihtiyaçlar na sayg duymu fakat her günlük ya amda bu ihtiyaçlar n kar lanmas için ko ullar yaratmaya yana mam t r.

Bu nedenlerden dolay , sürekli olarak iktidar ve halk aras nda ya anan gergin-

lik çok s k silahl çat maya da dönü üyormu . Tarih boyunca, insanlar n iktidar , onlar n temel ihtiyaçlar n belirleme, tan mlama, tan ma ve korumay ikna etmesi, insan haklar mücadelesi olarak bilinmektedir. ktidar, insan haklar n tan y p korudu u zaman, bu ihtiyaçlar insan haklar na dönü ür.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT Bir tabelaya 5 iste ini ve 5 ihtiyac n kaydet, bundan sonra bu istek ve ihtiyaçlar na dair haklar n n korunup korunmad n bulmaya çal .Bu ödevi çözmek için, uluslararas tan nm insan haklar listesini kullan.

Uluslararas tan nm insan haklar listesi: • ayr mc l k yapmadan hak e itli i; • ya am; • bireyin özgürlü ü ve güvenli i; • i kence ve insanc l olmayan cezadan koruma; • kanun kar s nda e it koruma; • geli i güzel tutuklama ve hapisten koruma; • ba ms z ve tarafs z mahkeme taraf ndan soru turma; • masumiyet; • aile ve ev özelli inin korunmas ; • hareket ve oturma izni özgürlü ü; • vatanda l k; • evlilik ve aile kurmak; • mal, mülk sahibi olmak; • dü ünce, vicdan ve din özgürlü ü; • dü ünme, ifade ve bas n özgürlü ü; • toplanma ve birle me özgürlü ü; • toplumsal güvenlik; • serbest sendikalar; • dinlenme ve e lence; • çocuklar için özel koruma; • e itim; • e itim; • kültür ya am na kat lma; • öz tercih.

SÖZÜN ÖZÜ nsan haklar , insana, kendi esas ihtiyaçlar n gidermeyi sa lamaktad r. Devlet, bir insana: konut, e itim, i ve bu i kar l uygun maa , bilimle u ra ma, hangi tanr ya inanaca n seçme, maddi ve ruh zenginli i yaratma temin etmi se, bu insan n kendi haklar na sahip oldu u demektir. stekler ve temel ihtiyaçlar aras nda fark yap lmal d r çünkü insan haklar sadece insan n esas ihtiyaçlar n korumaktad r. Fakat, ça da toplumda insan n ihtiyaçlar durmadan artmakta ve bu yüzden insan haklar listesi de sürekli geni lemektedir.

20

NSAN HAKLARININ OLU MASI nsan haklar fikrinin kökeni ve geli imi

“Gemilerde beraber sava n; e er ki baz s vurulur veya dü erse, ve ölüm onu bulursa, ölsün ve ana yurdunu savunarak ölmek ay p de ildir” .

(Truval lar önünde Hektör)

nsan haklar fikri ve bu haklara ba l bütün di er önemli deyimler (ya am, özgürlük, e itlik, hak), ile ilgili fikirler çok eskidir. Antik filozoflar, insan de erlerini inceleyip insan n kendisine ve toplumdaki di er insanlara kar davran n belirlemeye çal m lard r. nsan n nas l olmas gerekti i, onun ihtiyaçlar hangileri, insan n neyle belirgin olmas gerekti i, nereye ula mas n istedi i ve nelerden çekinmesi gerekti i sorular na yan t bulmaya çal m lard r.

Homeros’un iirlerinden anla laca üzere, onun ya ad zamanda bütün insanlara e it derecede sayg duyulmam Tanr ac mas olarak adalet ve e it de er verilmemi tir. Fiziksel yeteAntik air Hesiod’un (M.Ö. 8. yüzy l) nekleri olan, özellikle spor yar malar n iirlerinde en s k rastlanan konular i ve da kazananlar daha fazla de er görmü adalettir. Hesiod, toplumda iyi maddi durum ve güvenlik yaratan i i, insana özgü bir olgu olarak vurgulamaktad r. i ve adaleti, bireylerin ahlak n n belirlendi i ölçüler olarak görmektedir. “ ve günler” adl iirinde öyle diyor:

lerdir. Ayr ca, askerin yi itli i ve zenginli i de de er görmü tür. Bu ekilde bireyin ki ili i ortaya ç k yormu . Fakat, asilzadeler, ana asker gücünü olu turduklar ndan kahraman olarak görülüyormü .

Daha sonralar , askeri yi itlik, topluluk ç kar ndan olan kahramanl k olarak de er görmeye ba lam t r.

“Her zaman adalete dikkat et ve hiçbir zaman i kenceyi dü ünme, insanlara böyle bir kanun emretmi Yüce Yaradan; bal klar, y rt c hayvanlar ve kanatl ku lar birbirlerini yesinler, çünkü adalet nedir bilmezler; insana adaleti hediye etti ve o en büyük iyiliktir. “

Hesiod, insan hayat için i in de erini vurgulayan ilk Avrupa’l ym . Ona göre, sadece çal makla insanlar kötülü ü yenebilecekler.

21

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

Ahlaklar iyi olacak ve varl k ile güvenlik sa layacaklar. “ Sadece çal makla insan sürü ve zenginlik kazan r. Çal an insan, ebedi Tanr lar n da sevdi i kul olur; Çal mak ay p de ildir, bo a vakit geçirmek ay pt r.”

Aristotel’e göre, “ insanlar do al olarak ya özgür ya da köledir. Hükümdar, ona tamamen ait olan kölenin sahibidir çünkü do al olarak kendisine de il de ba kas na ait olan ki i, köledir. Köle, birisinin sahipli idir, sahiplik ise kullanma arac oldu undan hükümdar köleyi kullanma hakk na sahiptir.

Köle, mülkün canl bölümüdür, o canl bir araçt r. Köleler, ailenin bak m için gerekli oldu u gibi ayn zamanda zenginlerin a r fiziksel i ler yapmaktan muaf olmalar için de kullan lmaktad r.

Zenginlerin, devlet i lerini yapabilmeleri için serbest vakitleri olmal d r. “ Aristotel’in bu yanl dü üncelerine, Alkidamant kar ç km . “Tanr herkesi serbest b rakm t r, do a hiç kimseyi köle yapmam t r. “ “Mesena Nutku” ndan olan bu cümle ile Alkidamant, insan n do al hakk olarak insan haysiyetini ve insan özgürlü ünü korumaktad r. Daha sonralar ayn cümle, insan haklar na ait Frans z Beyannamesinin birinci maddesinde de yer alacak ve öyle diyor: “ nsanlar do ar ve kendi haklar nda e ittirler. “

22

Orta ça da insan haklar Orta ça da insanlar n ya am , kilise kanunlar uyar nca sürdürülüyormu . Roma mparatorlu unun çökmesiyle, insanlar, devlet yönetiminin ve bilimlerin, hayatlar n iyile tirece ine dair güveni kaybetmi ler. Tek ümitleri, Hristiyanl kta vaad edilen Tanr efkatiyle hayatlar n n daha iyi olmas ym .

Buna varmak için ise, insanlar baz ihtiyaçlar ndan vazgeçmek zorunda kal rlarm . Kilise onlardan ba e melerini, zenginlikten vazgeçmelerini, kendi ki iliklerini öne sürmemelerini ve kendi

Tanr efkati olarak adalet

davran lar ile ilgili takdir aramamalar n istemi .

Hristiyan dininde, insanlar aras ndaki e itlik ve hak, sa Peygamber’e olan ortak inançla gösterilmektedir. Tanr ’n n on emri, insanlar n kendi davran lar n yönlendirdikleri kurallar olarak say l rm .

nsan haklar yla ilgili yeni ça anlay lar 1215 y l nda ngiltere’de, “ Magna Carta Libertatym” – Büyük Özgürlük Buyurusu ad yla tan nan ve gelecekteki insan haklar na ait büyük beyannamelere temel olacak bir belge haz rlanm t . Bu buyuru, baronlar n – feudallerin, haklar n k s tlayan Kral Con’a kar bir tepki olarak olu mu tur.

Kral Con, onlar n isteklerini reddetti inde, asilzadeler büyük say da asker toplayarak Kral , büyük Buyuruyu imzalamas n ve kendi mühürü ile taz- Erkek ve kad nlar, ya l ve gençler, siyah, d klamas n zorlam lar. Bu Buyuru 63 beyaz, inanan ve inanmayanlar – hepsinin e it haklar vard r maddeden olu arak ço u, toprak sahipleri ve Kilisenin yarar naym . iktidar y k lm ve halk temsilcileDaha sonralar , Buyurudaki bir tak m rinin (Meclisin) eline geçmi . Bütün hükümler, ngiltere’deki bütün insanlar Frans z’lar, kanun kar s nda e it olmu , e it vergiler ödemi ve bütün devlet görevlerine haklar varm .

26 A ustos 1789 y l nda, Fransa Halk Meclisi, insan ve vatanda haklar buyurusunu getirmi . Bu buyuruda: “ nsanlar do arlar ve kendi haklar nda özgür ve e ittirler “ deniliyor. Devlet, insan ve vatanda n haklar n garanti etme mecburiyetindedir: dü ünce özgürlü ü, din özgürlü ü, sebepsiz tutuklama ve vergiye tabi tutulmadan koruma, sahiplik hakk , mülk Eleonor Ruzvelt sahipli iyle ko ullanm oy verme hakk . nsan Haklar Evrensel kinci Dünya Sava s ras nda, Alman beyannamesi ile Naziler, Yahudiler ve Roman’lara soyk için geçerli olmu . Buyurunun amac , r m uygulad lar. Bu olay, uluslararas top ngilizler’in özgürlüklerini ve mallar n lulu u, devletler aras hukuk ve insan ili korumakm . Buyrultuda öyle yaz yor: kilerini düzenleyecek ve bar sa laya“ ngilizler özgürdür. Hiç bir ngiliz, cak belge haz rlamas n mecbur etti. Bu kimsenin esiri olarak do mam t r. belge, nsan Haklar Evrensel beyannaOnlar, mallar n n korunmas hakk na mesi olarak adland r ld , metin müelliflesahiptir. Özgürlük hakk ve mülk hakk , ri ise dünyan n farkl bölgelerinden ki ido al haklar olup sebepsiz yere ellerin- lerdi: Amerika Birle ik Devletlerinden den al namaz.”

Eleonor Ruzvelt, Çin’den Pen Çung A ustos 1789 y l nda Fransa’da, feu- Çang, Fransa’dan Rene Kasen ve Arap daliz m yok olmu . Kral XVI Luy’un Diplomat Çarls Malik.

23

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

30 maddeden olu an nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, 10 Aral k 1948 y l nda, Paris’te düzenlenen Birle mi Milletler Genel Meclisinde kabul edilmi tir. Evrensel Beyannamenin olu mas n n nedenleri olarak: “ insan haklar na sayg duyulmamas ve haklar n n k nanmas , insanl n vicdan n rencide eden barbarca davran lara yol açmaktad r; insanlar n, konu ma ve din özgürlü ü olaca ve korku ile yoksulluktan korunacaklar bir dünya yaratmak“ oldu u belirtilmektedir. nsan haklar sat n al nmaz ve miras ola-

rak kalmaz. nsanlar, bu haklara do ar do maz sahip olurlar. nsan haklar , genç ve ya l lara, kad n ve erkeklere, beyazlara, siyahlara, her dili konu anlara, her dine inananlara, her s n fa veya partiye ait olanlara yani bütün insanlara aittir.

Bu yüzden nsan Haklar Beyannamesi evrenseldir.

Beyanname hukuk belgesi de ildir ve mecburiyet özelli i ta maz. Sadece insan haklar n beyan etmektedir ve dünyadaki devletlerin bu haklara sayg duyduklar na dair bir ölçü olarak öne sürülmektedir.

SÖZÜN ÖZÜ nsan Haklar n n olu mas ve geli mesi, sadece bir milletin çabas sayesinde olmam t r. nsan haklar fikri sadece bir yerde, bir toplumda meydana ç kmam t r. Bu fikrin tarihi kökeni, bizi antik ça lara kadar götürmektedir. nsan haklar ile ilgili sözlere, hem ncil’de hem de Orta Ça ’da rastlanmaktad r. Bütün toplumlar n tarihinde, insan haklar na ait olan unsurlar bulunabilir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Antik dönemde hangi de erler önemliymi ?

2. Hesiod’un dizelerinden nas l bir sonuç ç karabilirsin?

3. nsan haklar fikrinin do ma nedeni nedir?

4. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi öncesi hangi önemli belgeler mevcuttur?

24

NSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLER Makedonya Cumhuriyeti Anayasa-s na göre, uluslararas tan nm bütün insan haklar ve özgürlükleri, iki büyük guruba ayr labilir. lk grupta, sivil ve siyasi özgürlükler ve haklar, ikinci grupta ise ekonomik, sosyal ve kültürel hak ve özgürlükleri bulunuyor. Bu hak ve özgürlükler e it olarak bütün vatanda lara aittir.

Sivil ve siyasi hak ve özgürlükler Bu haklara, birinci nesil insan haklar da denir. Sivil haklar, toplumdaki vatanda lar n durumunun de erlendirildi i bir ölçüdür: devlet onlara insana layik bir ya am sa lam m d r ve onlar n hayatlar ne ölçüde güvenliktedir.

Siyasi haklarla, vatanda n siyasette ne kadar etkin oldu u de erlendirilmektedir. Bu haklar: • Ya am hakk • kna, vicdan, dü ünce ve aleni ifade hakk • Hakça yarg hakk • Özgürce toplanma hakk • Uyrukluk hakk • Seçmen hakk Ya am hakk , vatanda lar n ki isel hakk d r. Onlar bu haktan, sadece kendilerini bir ahsiyet olarak hissetiklerinde yararlanabilirler. Onlar kimse a a latmaz, cezaland rmaz, i kence çektirmez, ya ayacaklar yeri kendi ba lar na seçebilir ve kendi iradeleri ile evlilik yapabilirlerse; kendi toplumlar çerçevesinde serbestçe hareket edebilir ve yolculuk yapabilirlerse; kendi anlay lar n özgürce ifade edebilir ve hiç kimse onlar n özel ve aile ya am na kar amazsa, onlar bu ya am hakk n-

dan yararlanm demektir. Makedonya Cumhuriyeti Anayasas na göre insan hayat onun hakk d r, bu da hiç kimsenin hayat n n hiçbir ekilde tehlikeye at lmas na izin verilmez demektir. Bu hak uyar nca, her çe it i kence, cezaland rma ve insanl k d davran yasaklanmaktad r. Özgürlük hakk temel insan haklar ndan biridir. Bu hak, daha bir çok hakk n gerçekle mesi için esas say lmaktad r.

Bu hak, insaniyet göstergesi ve demokrasinin temelidir. Bu hak uyar nca, mahkeme karar hariç, hiç kimsenin özgürlü ü s n rland r lamaz. Makedonya Cumhuriyeti Anayasas n n 12. maddesinde de yer ald na göre: “ Mahkeme karar hariç, hiç bir vatanda n özgürlü ü s n rland r lamaz.” Hakça yarg yasas na göre, polis merkezine ça r lan veya getirilen her bir ki iye, neden tutukland sebepleri hemen aç klan-

mal , tutukland andan itibaren en geç 24 saat süresinden sonra mahkemeye ç kar lmal d r. Her mahkeme i lemi süresince, her ki i savc ça rma ve tutuksuz yarg lanma hakk na sahiptir.

Ceza gerektiren bir i le suçlanan ki i, mahkeme karar yla suçu kan tlanmad na kadar suçsuz say lmaktad r. Özgürlük hakk , vatanda n, devlet topraklar kapsam nda serbest hareket etmesini ve istedi i yerde ya amas n sa lamaktad r. kna, vicdan, dü ünce ve aleni ifade hakk , her insana garanti edilen özgür25

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

lüklerdir. Bunlar n sayesinde insan, kendi bireyselli ini ve onurunu belirtebilir, kendisini ayn ve e it hakl hissedebilir. Bu özgürlükler, insana aleni olarak, sözlerle veya di er ekillerde (karikatür, resim), di er insanlar nkinden farkl oldu u durumda bile, ya amla ilgili kendi görü lerini, iknalar n gösterebilme ve sergilemeyi sa lamaktad r. Tabi ki, insan bu özgürlükleri kötüye kullanmamal d r. Bu yüzden, demokrasi devletlerinde genelde, milli, din ve rk nefretini k k rtabilen konu malar ve gösteriler kanunla nsan haklar icras yasaklanmaktad r. Bu özgürlükler çerçevesinde, vatanda lara, milli, ulusla- da lar, toplumda olup bitenler ile ilgili, medyalar (bas n ve elektronik) arac l yla bilgi edinme hakk na sahiptir.

Din özgürlü ü hakk , ki isel bir hakt r. Herkese özgürce, kendi inanc na ve vicdan na göre inanaca dini seçebilme olana n sa lamaktad r. Bu hakka, insan n kendi dinini veya inanc n de i tirme hakk , bireysel veya ba ka insanlarla birlikte, özel veya aleni olarak, e itim, dini ibadet ve ayinler arac l yla kendi dinini veya inanc n icra Herkesin özgürce dinini seçme etme özgürlükleri de dahildir. hakk vard r Özgürce toplanma hakk vatandararas kurumlar ve kamu hizmetlerine n temel haklar ndan biridir. Bu hak öneriler, bildiriler ve a la lar sunma- uyar nca, özellikle siyasette, insanlar ya izin veren özgürlükler de bulunmak- ortak etkinlik yapma olana na sahiptad r. Vatanda lara tan nan bu özgürlük- tir. Bu hak esas na göre vatanda lar, ler, iktidarda olanlar , daha transparan siyasi partiler, sendikalar, dini birlikçal maya mecbur etmektedir. ler, insan haklar n koruma topluluklar , Bas n ve di er medyalar n özgür- yard msever topluluklar kurma olanalükleri, çok önemlidir çünkü bu araç na sahiptir ve bu ekilde kendi siyasi, larsayesinde kamu oyunun yara- ekonomik, kültürel ve di er ba ml l kt lmas na etki edilmektedir. Vatan lar n gösterebilirler.

26

Bu topluluklar n amac , toplumdaki sorunlar aç a ç karmak ve iktidar , bu sorunlara daha çabuk çözüm bulmaya zorlamakt r.

Uyrukluk hakk . Yerküresinde hiçbir insan uyruksuz olmamal d r. Bir insan n o devlete ait olup olmad , devletin bireyi olup olmad sorular n da kapsayan bu hakla, vatanda ile devletin ili kisi belirlenmekte. Sadece, uyrukluk hakk na sahip olan bir birey bütün di er sivil haklara ula abilir.

Seçmen hakk . Bu hakk insanlar bir çok ekilde gerçekle tirmektedirler. Örne in, bu hak uyar nca her birey 18 ya n doldurduktan sonra toplumda bir kamu

görevi yapabilir, seçebilir ve seçilebilir. Oy kullanma hakk ndan yararlanan vatanda lar, iktidarda kendi temsilcilerini seçebilirler. Aday olarak kendilerini gösterebilir ve ba kan, mecliste milletvekilleri, belediye ba kanlar , belediye konsey üyelerini seçebilirler. Bu haktan yararlanarak, belirli siyasi sorular hakk nda tart abilir ve yaz yazabilirler, siyasi partiler kurup bu partilere üye olabilirler, seçim kampanyalar na kat labilme ve protesto edebilme olana na sahip olurlar. Siyasi ya ama kat lma hakk , vatanda lara iktidar seçmeye oldu u gibi, onun ald kararlar üzerine de etki etmeyi olanakl k lmaktad r.

SÖZÜN ÖZÜ Vatanda lar n özel hak ve özgürlükleri, ya am hakk , özgürlük hakk , dü ünce hakk , hareket etme hakk , din hakk , uyrukluk hakk , insan de erleri olarak alg lanmal d r. Onlar, insan onurunu korumakta ve ayr mc l a yol açmamaktad r. Bu haklar, bütün di er haklar n gerçekle mesi için bir temeldir. Siyasi hak ve özgürlükler, vatanda a, toplumdaki siyasi hayata kat lma hakk n vermektedir. Bu haklar, toplumun demokrasisi ve yap s na ba l olarak de i mekte ve geni lemektedir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Hangi haklara sahip oldu unu ara t r. Senin haklar na sayg duyulmad na dair baz örnekler belirt!

2. Önemlerine göre vatanda haklar s ralamas listesini olu tur!

3. Bili im okur yazarl hakk n n mevcutlu u konusunda senin dü üncen nedir? nsan haklar listesinde, bu hakk n yer al p almad n kontrol et.

4. Baz insanlar n çifte vatanda l vard r. Bunun öncülükleri ve kötü yanlar nelerdir?

27

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

EKONOM K, SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR Ekonomik – sosyal haklar, ikinci nesil insan haklar olarak da bilinmektedir çünkü sivil ve siyasi haklarla k yasland nda, bu haklar çok geç tan nm t r.

Bu haklar grubuna unlar dahildir: Her ahs n çal maya ve i silikten korunmaya hakk var d r; Herkesin, e it i kar l nda e it ücrete hakk vard r; Herkesin, kendisine ve ailesi ne insanl k haysiyetine uygun bir ya ay sa layan ücrete hakk vard r; Herkesin ödenmi tatil hakk vard r; Herkesin, i sizlik, hastal k, güçsüzlük ve ihtiyarl k duru munda sigorta hakk vard r.

Bu haklar çok önemlidir. Bu haklar insana, toplumda ekonomik ve sosyal güvenlik sa lamaktad r. nsanlar i sizlikten korur, kendi isteklerine göre meslek seçmelerini sa lar, çal p kendileri ve aileleri için ya ama gereçleri sa lamaktad r. Bu haklardan yararlanan insanlar, genelde kendi temel ya am ihtiyaçlar n : rahat bir konut, g da, giyim e yalar v.b. kar lamak için yeterince maddi gereçler kazanmaktad rlar. Ekonomik sosyal haklarla, insanlara mal mülk sahibi (özel veya ortak) olma imkan da verilmektedir.

Ayn zamanda, bu haklar arac l yla insanlara, uygun t bbi yard m ve uygun sosyal güvenlik de sa lanmaktad r.

28

Herkesin meslek seçme hakk vard r

Bireyler, çal ma hakk ndan yararlanamad klar durumunda (hastal k, sakatl k, ya l l k ve benzeri) ve ya am için gereçler sa layamad klar durumunda, insanlar n bu haklar uyar nca, devlet onlara sosyal yard m sunmaya mecburdur.

Bu haklar olmadan, insan n siyasi haklar pek de önemli de ildir. E er devlet (hükümet), en dü ük ücreti belirlemez

Bu insanlara, di er insanlar n yard m gereklidir

ve i siz kalan, hastalanan, veya ya lanan insanlar koruyamazsa o zaman insan n haysiyeti de korunamaz.

E itim hakk , temel sosyal ve ekonomik haklardan biridir. Bu hak sadece birey için de il, aile ve bütün toplum için de önemlidir. nsan okuyarak belir-

li bir meslek alan nda e itilir ve mesle i sayesinde kendi ihtiyaçlar n giderme gereçleri sa lar. E itimli, haz rl kl ve yetenekli vatanda lar, her toplumsal birlik için temel zenginli i olu turmakta çünkü onlar toplumun iktisadi ve kültürel geli menin ta y c lar d r.

Kültürel haklar, insanlara, toplumun kültürel hayat na kat lmalar n , sanattan zevk almalar n , bilimsel ilerlemenin edinimlerini kullanmalar na ve kendi serbest vakitlerini istedikleri gibi kullanmalar na olanak sa lamaktad r.

Bu haklardan yararlanan insanlar, toplumdaki durumlar hakk nda iyi bilgilendirilmi , tatil ve e lence için serbest zamanlar vard r. Yolculuk yapmak, yaz tatiline veya k tatiline gitmek için kulland klar ödemeli tatilleri (y lda bir kaç gün) vard r. nsanlar n, kendi ki iliklerini geli tirme ihtiyaçlar vard r. (Maslov’a göre insan

Herkese e itim görme imkan verilmelidir.

ihtiyaçlar ay r m n hat rla). Bu yüzden insanlar okur, spor yapar, sanatla u ra r ve ara t rmalar yaparlar. Bu ihtiyaçlar n , kültürel haklar arac l yla kar lamaktad rlar.

Kültürel haklarla müellifler, kendi bilimsel, edebiyat ve sanat eserlerini korumaktad rlar. Bilimsel ve sanatsal yarat c l k özgürlü ü müelliflere, eserlerinin yasaklanmayaca n garanti etti i gibi müelliflerin de, a a lan p zulüm görmeyeceklerini garanti ediyor.

Bütün insanlar, kendileri için neyin en iyi oldu unu biliyorlar

nsanlar n, temiz ve kirletilmemi , olas çevre kirlili inden korunmu bir çevrede ya ama ihtiyaçlar vard r. Herkesin, kirlenmi hava, su ve topra n zararl etkisinden kendi sa l n korumaya özel hakk vard r. Bütün bunlar , kültürel haklar sa lamaktad r.

Bu haklar grubunda, öyle denilen az nl k haklar da bulunuyor. Bu haklar uyar n-

Resim galerisi, müze, sergiyi gezdi inde ve sinema, tiyatro veya konsere gitti inde hangi haklar ndan yararlan yorsun?

29

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI ca, bir toplumdaki az nl k etnik topluluklar, kendi kültürlerini (dil, adet, gelenek, folklor v.b.) pratikte uygulayabilmektedirler. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde yer alan uluslararas tan nan insan haklar listesi tamamlanmam t r. Ça da ya am tarz , listenin yeni kategori insan hakla-

r yla geni lemesi ihtiyac n zorunlu k lmaktad r. Örne in, t p bilimlerinin geli mesiyle, özellikle genetik mühendisli i, insan organlar nakli ve benzeri, uluslararas topluluk, insan haklar listesinin geni lemesi konusunda daha kapsaml dü ünmelidir.

SÖZÜN ÖZÜ nsan haklar birbiriyle ko ulland r lm ve ba l oldu undan, insanlar için ayn önemi ta maktad r. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde, herkesin kendisine ve ailesine, g da, giyim ve konut dahil, sa l k ve iyi ya am artlar sa layan ya am standard hakk na sahip oldu u duruyor. Fakat bu hak, çal ma ve i sizlikten koruma hakk olmadan gerçekle tirilemez. nsan çal sa da, insan haysiyetine uygun bir ya am sa lamak için yeterince kazanç elde edemeyebilir. Bu yüzden çal ma hakk , normal bir ya am için yeterli olacak gelir hakk na ba l d r. Demek ki, bu iki hak birbiriyle ko ulland r lm ve birbirini tamamlamakt r. Herkesin tatile ve e lenceye hakk vard r. Fakat bu hak, çal ma zaman yasayla belirlenip s n rlanmad müddetçe ve belirli zamanlarda ödenmi tatil imkan olmadan gerçekle tirilemez.

Birilerinin hak ve özgürlükleri, di er insanlar n hak ve özgürlüklerine zarar vermemelidir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Vatanda lar, kendi vatanda ve siyasi haklar ndan nas l yararlan yorlar?

2. Ekonomik – sosyal haklarla hangi ihtiyaçlar korunmaktad r?

3. nsan n kültürel, ekolojik ve geli me haklar neyle ilgilidir?

4. Ebeveyinlerinin haklar , birileri taraf ndan ihlal edilmek istenildi i durumunda kendilerini nas l hissetikleri konusunu ebeveyinlerinle konu .

30

ÇOCUK HAKKI Her y l, 20 Kas m tarihinde çocuklar n kendi haklar oldu unu ve bunlara sayg duyulmas gerekti i konusunda yeti kinleri hat rlatan, Uluslararas Çocuk günü belirlenmektedir. Yeti kinlerin sahip olduklar bütün haklar çocuklara da aittir fakat çocuklar n özel bak m ve yard m ile ilgili ihtiyaçlar ndan kaynaklanan çocuk haklar da vard r. Çocuklar narin, masum ve özellikle küçük olduklar nda büyüklere ba l bireylerdir. Bu yüzden yeti kinler, çocuklar ad na karar almaktad rlar. Bu arada, çocuklar n ç kar na faydal olacak en iyi kararlar almalar için, onlar n haklar na sayg duyulmal , onlar n dü ünce ve tutumlar n göz önüne almal d rlar. nsan Haklar Evrensel Bildirisinde öyle denilmektedir: “ Annelik ve çocukluk hakk , özel bak m ve yard ma muhtaçt r.”

Temel çocuk haklar unlard r:

ya am hakk ; büyüme ve geli me hakk ; ayr mc l ktan koruma hakk ; en iyi ilgi hakk ; etkin kat lma ve dü ünme hakk ve; din hakk ve özgürlü ü.

Her çocu un ad , milliyeti ve uyru u olmal d r. Evlilikte veya evlilik d do mu olmalar na bak lmaks z n, çocuklar e it sosyal koruma hakk na sahiptir. Çocuklar, dünyaya gelmeleriyle ya ama hakk na sahip olurlar. Bu demektir ki, onlar n ya ama, büyüme ve adam olma haklar vard r. Aile içinde ya ama, gereken sa l k korumas ve e itim hakk na, oyun ve rekreasyon için serbest zaman hakk na sahiptirler.

Anne ve babalar, imkanlar dahilinde bu haklar n gerçekle mesini sa lamal d rlar.

Devlet, bunu yapma olana na sahip ola-

mayan anne ve babalara bu konuda yard mc olmal d r.

Bu çocuklara en iyi ilgi hakk verilmi midir?

Çocuklar serbestçe kendi birliklerinde toplanabilirler. Bu birlikler arac l yla kendi belirli haklar n gerçekle tirip onlar ilgilendiren baz sorular hakk nda kendi dü üncelerini belirtmektedirler.

Bu birlikler: ö renci birli i, çocuk parlamentosu, izci örgütü v.b. olabilir.

Hiç kimsenin, hiçbir çocu a özel ve aile hayat na, ya ad eve, yaz malar na yasa d ve kendi iste i üzere kar ma hakk yoktur.

Hiç kimsenin, çocu un sayg nl n ve onun onurunu rencide etme hakk yoktur. Bu demektir ki, hiç kimsenin hatta anne ve babalar n kendi çocuklar n n günlüklerini ve mektuplar n okuma hakk yoktur. Çocuk haklar , çocuk sorumluluklar n da ta maktad r. Çocuklar n rahat bir evde ya ama hakk na sahip olduklar do rudur, fakat onlar n da evi düzenli ve 31

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

temiz tutma sorumlulu u vard r. E itim haklar vard r, fakat devaml okula gitmeye, örnek ö renci olmaya ve kendi ö retmenlerine kar sayg l davranma görevleri de vard r. Çocukar n, kendi dü üncelerini ve fikirlerini söyleme hakk oldu u gibi ba kalar n n da dü üncelerine sayg duyma, kendi dü ünceleriyle ba kalar n incitmeme ve hakaret etmeme gibi görevleri de vard r.

Bütün bu haklar, Çocuk Haklar Konvansiyonuyla belirlenmi tir. Çocuk Haklar Konvansiyonu nedir?

Konvansiyon, dünyadaki ülkeler aras nda, çocuk haklar na sayg duyulmas ve

korunmas ile ilgili bir anla ma, sözle medir. Konvansiyon, Birle mi Milletler Genel Meclisi’nde 1989 y l nda kabul edilmi tir. Çocuk ve gençler haklar ile ilgili 41 madde, kamu bilinci ve e itim ile ilgili bir madde ve Konvansiyonun uygulanmas , denetimini ve tamamlanmas n sa layan 12 maddeden olu mu tur. 1986 y l n n Ocak ay na kadar, Çocuk Haklar Konvansiyonunu, dünyadaki 187 ülke kabul etmi tir. Makedonya Cumhuriyeti bu Konvansiyonu imzalam t r ve bu da bütün çocuklara, Konvansiyon haklar n n gerçekle mesi için ko ullar sa lamaya mecbur oldu u anlam na gelmektedir.

Konvansiyona göre kimler çocuk say l r?

Birle mi Milletler, “çocuk” deyimini kulland klar nda, re itlik ça na daha önce varanlar hariç (kanuna göre yeti kin say ld nda), 18 ya n alt nda olan bütün genç insanlar kastetmektedir.

Konvansiyonun birinci maddesi bunu aç klamaktad r.

SÖZÜN ÖZÜ Bütün çocuklar, renk, cinsiyet, konu tuklar dil ve mensup olduklar din ay r m yapmadan, anne ve babalar n n zengin veya fakir olmalar na bak lmadan, ayn hak ve özgürlüklere sahiptirler. Çocuklar: her türlü kötüye kullanma ve ihmal edilmekten, silahl çat malardan, emeklerinin suistimal edilmesinden, uyu turucu maddelerden, cinsel suistimalden, sat lmaktan, çocuk ticaretinden, kaç r lmaktan, i kence edilmekten ve her türlü insanc l olmayan davran ve a a lanmaktan korunmal d r. Çocuklarla ilgili bütün etkinliklerde, onlar için en yararl olanlar öncülük ta mal d r. Her çocuk, ya ve olgunlu u uyar nca, kendi dü üncesini olu turur ve bu yüzden çocuklar n dü ünce ve istekleri, ailede, okulda, toplulukta karar getirme s ras nda dikkate al nmal d r.

32

DAHA FAZLA Ö REN Madagaskar, dünyada en yoksul ülkelerden biridir. Bu ehrin çocuklar , sabah n erken saatlerinde çöplüklerde uyan yorlar. Konteynerlerden ç k p çöpler aras nda emekliyorlar. Birle mi Milletlerin bilgilerine göre Madagaskar’da, 4000 çocuk sokakta ya yor. Onlar korumak amac yla, Manda(Madagaskar koruma kalesi) adl sosyal merkez in a edilmi tir. Bu merkeze her gün 50 – 100 kadar çocuk geliyor ve onlara günde iki ö ün yemek verilip banyo yap l yor ve sa l k yard m veriliyor. Merkezde çal anlar, onlar okur yazar yapmaya çal yor. K zlar, diki , dokuma ve nak ö reniyor. Erkekler do ramac l k zanaat n ö reniyor. Üçüncü dünyan n bir çok ülkesinde, kitlevi i sizlik normal bir olayd r. Çocuklar n çal mas , birçok aile için esas ya am kayna n olu turmaktad r.

7 – 8 ya aras nda olan çocuklar, Kavadar bölgesindeki ba larda rgatl k yap yor. Okula gidecekleri yerde, onlar ebeveyinleriyle beraber üzüm topluyorlar. Ebeveyinlerinin iste i üzerine rgatl k yapmaktad rlar. Yüz denar kar l nda günde on saat üzüm topluyorlar..

B LD KLER N KONTROL ET VE UYGULA Örnekleri incele, ondan sonra hangi haklar n ihlal edildi ini aç kla.

Petrovska Han m, yedinci s n f ö rencisi olan Maya ve hala okula gitmeyen Georgi ad nda iki re it olmayan çocuklar na bakan bir annedir. Ya am gereçleri sa lamak amac yla anneleri çok çal mal ve bu yüzden günün daha büyük bölümünde evde de ildir. Maya ve Georgi günün daha büyük bir bölümünü evde yanl z geçiriyorlar. Kom ular yard mc oluyor, fakat onlar kendileri geçinmelidirler. Maya, karde i Georgi’ye bakmak zorunda kald ndan, okula devaml gidemiyor. Okulun müdürü, sorunun ne oldu unu biliyor fakat çok say da özürsüzleri oldu undan ö retmenler konseyinde, Maya’n n okuldan at lmas önerisini sunmal d r. Sen bu duruma nas l bir çözüm önerirdin?

Boryana, be inci s n f ö rencisi ve çok iyi piyano çal yor. Matematik dersinde zay f not al yor. Bu yüzden, ebeveyinleri onu cezaland r yor ve zay f notunu düzeltinceye kadar piyano derslerine gitmesini ve arkada lar yla oynamas n yasakl yorlar.

Boryana’n n hangi haklar ihlal edilmi tir?

Yedinci s n f yöneticisi, ö rencisi liya’n n, okul mutfa arkas nda sigara içti ini görüyor. liya’n n ebeveyinlerini bu konuyla ilgili haberdar etme mecburiyetinde oldu unu dü ünüyor. Fakat bundan korkuyor çünkü liya’n n, babas ndan ço u kez dayak yedi ini biliyor. Sürekli, o lunun onun oldu unu ve onunla nas l davranaca n en iyi kendisinin bildi ini söylüyor. Babas hakl m d r?

33

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

KADIN HAKLARI Demokratik toplumlarda, kad nlar ve erkekler kanun önünde e ittirler. Erkeklerin yapabilece i her ey, kad nlar için de geçerlidir. Demek ki bu ülkelerde nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde yer alan haklar, erkek veya kad n cinsiyetine, ten rengine, hangi dil ve dine v.b. ait olduklar na bak lmaks z n bütün vatanda lar için e it olarak geçerlidir. Ayr mc l a izin verilmemektedir.

Kad n haklar , özel haklard r. Onlar, yetindedir. Ülkeler, kad na her alanda: ailede, siyasette, emek alan nda, kültürde, tam geli me ve ilerleme sa layacak uygun ölçüler alma mecburiyetindedir. Devletler, kad nlara kar en çok ayr mc l n uyguland anneli in do ru anla lmas konusunda imkanlar sa lamal d rlar.

Fakat, ayr mc l n durdurulmas konusunda yap lan bütün denemelere ra Kendi haklar n hala men ayr mc l k bu gün de devam arayan kad nlar vard r ediyor. Geli mi sanayi toplumlardan, ba ar l bir ailenin olu mas için erkeBirle mi Milletler himayesinde olan in çal mas gerekti ini, kad n n ise birçok uluslararas belge ile korunmaktad r. Bu haklar, kad n n ailede ve toplumda büyük katk lar göz önüne al narak verilmi tir. Bu belgelerde, sadece sayg gören kad n ve sa l kl anneler sa lam aile kurabilir ki, buna da toplumun ilerideki geli mesi ba l d r. Bu belgelerden biri, her çe it kad n ayr mc l n n ortadan kald r lmas Konvansiyonudur.

Bu Konvansiyonu imzalayan devletler, koruma sa lamaya ve her türlü Bu kad nlardan hangileri kendi kad n ayr mc l n k nama mecburihaklar için mücadele etmi tir?

34

çocuklar ve eviyle u ra mas gerekti ini dü ünen çok say da insan vard r. Ça da kad n, ço u kez iyi anne ve ba ar l i kad n olma arzusu aras nda ç rp nmaktad r. Örne in, bugün Almanya’da, yüksek e itimli kad nlar n % 40 – , mesleklerinde ilerleme ad na annelikten vazgeçmektedirler.

Di er taraftan, anne olmaya karar veren kad nlar n % 40 – , do um yapt ktan sonra i lerine geri dönmüyorlar. Ço u kez kad nlar, aile içi iddet ve insan ticareti kurban oluyorlar. Tahminlere göre, dünyada y lda 4 milyon ki i, ki bunlardan ço u kad n ve çocuklard r, insan ticareti ma duru oluyorlar. nsan tacirlerinin, i temin edecekleri konusunda verdikleri yalan vaadlerle dünyada çok say da kad n, insan ticaretine maruz kalarak fuhu a zorlan yor. Baz ortamlarda kad nlar hala aile içi iddete, a a latmaya, psikolojik ve fiziksel i kenceye, daya a, güvenli inin azalmas na, haysiyetinin ve onurunun kaybolmas na maruz kalmaktad rlar.

Kad n n, ilk günah cenette i ledi i dü ünülmektedir. Yasak meyveyi s rm , Adem’i k k rtm ve o zamandan beri kad n ac çekmektedir. Musa’n n, ilk kitab “ Yarad l ” da, Tanr kad na diyor ki: “ Hamile oldu un zaman ac -

“Erkek olun, fakat kad nlara i kence yapmay n” sözlerini, dünyan n baz bölgelerindeki kad nlar hala söylemektedir

lar n art raca m; a r larla çocuk do uracaks n, kendi kocan n himayesi alt nda olacaks n ve o senin hükümdar n olacak”.

Geçmi te, erkek ve kad nlar n biyolojik olarak farkl olduklar dü üncesi hakim oldu undan, i lerin (görevlerin) de kad n ve erkek olarak ayr lmas gerekti i dü üncesindeymi ler. Bu dü ünceye göre, erkekler ava ç karm , kad nlar ise çocuklarla u ra rm .

Bugünün bilim adamlar , sadece kad na has olan çocuk do urma özelli i hariç, kad n bütün di er rolleri ya ad topluluktan al yormu . Örne in, Avganistan’da bir kad n n e itim görme hakk yokmu . Tepeden t rna a tamamen örtülü olup d ar ya ç kt nda, aileden bir erke in ona e lik etmesi mecburiyeti varm . Dondurma yedi ini görürlerse, kad n fiziki i kenceye maruz kal yormu .

Endonezya’da ki Alora Adas nda kad nlar, g da üretme ve toplama i iyle u ra t klar ndan bütün zaman köylerinin d nda oluyormu . Do um yapt ktan on dört gün sonra kad nlar, ovalara dönüyor yeni do an bebe e ise abileri ve ablalar , babalar , babaanneleri veya ba kalar bak yormu . Pakistan’da hala, gençler aras nda evlili i ebeveyinlerin ayarlamas adeti uygulanmaktad r.

20. yüzy l n yetmi li y llar na kadar Almanya’daki kad nlar, i e gidebilecekleri konusunda e lerinden izin almak 35

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI

zorundaym lar. Bugün art k kad n n ayn zamanda hem anne olmas hem de çal mas ve seçme hakk na sahip midir konusu tart lmazken, yine de bunun nas l gerçekle ece i sorusu ortaya ç kmaktad r. Erkek ve kad n cinsiyeti aras ndaki e itlik ça r s , para kazanmak isteyen açgözlülülerin kula na gitmiyor. Almanya’da, ebeveyinlerden birisinin, en çok üç y l süresince ödenmemi tatile gitmek için yasal olana vard r. veren, i çinin

yerini koruma mecburiyetindedir. Bu olanak iki ebeveyine de aç kt r, fakat gerçek hayatta durum farkl gözüküyor.

Daha fazla çal an kad n istedi imizi söylemek yeterli de ildir. Annelere, iyi ödenmi çal ma yeri garantisi ve i ten at lma korumas gereklidir. Do um oran dü ük olan bir çok ülkede, iyi ödenmi ve de erli i yerlerine ula lmas nda çocuklar engel say lmaktad r. Hala kad nlar, erkelerin de gördü ü ayn i için % 20 oran nda daha az maa al yorlar.

SÖZÜN ÖZÜ Kad n haklar özel haklard r. Onlar, Birle mi Milletler himayesinde olan bir çok uluslararas belge ile korunmaktad r. Bu haklar, kad n n ailede ve toplumda büyük katk lar göz önüne al narak verilmi tir. Bu belgelerde sadece sayg gören kad n ve sa l kl anneler sa lam aile kurabilir ki, buna da toplumun ilerideki geli mesi ba l d r. Bu belgelerden biri, her çe it kad n ayr mc l n n ortadan kald r lmas Konvansiyonudur.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT “ Kad n ile erkekler aras nda e itli e evet mi hay r m ” konusunda bir yaz yaz. Konunun yaz lmas na yönlendirici olarak bu sorulardan yararlan: Kad nlar ile erkekler aras ndaki farklar nelerdir?

Erkek ve kad n e it hakl olmal m d r?

Makedonya Cumhuriyeti’nde kad na ayr mc l k yap l yor mu?

Kad n ayr mc l n n engellenmesi ile ilgili hangi önlemler al nmal d r?

36

FARKLI OLMA HAKKI VE AYRIMCILIKLA MÜCADELE

Kültürler aras nda farklar

Bütün insanlar n, tenlerinin rengi, inand klar din, konu tuklar dil ve toplumda ald klar yere bak lmaks z n, ayn biyolojik ihtiyaçlar vard r: beslenme, su, belirli s cakl k, tatil, cinsel ihtiyaçlar n giderilmesi ve benzeri. Bütün insan topluluklar nda (kabileler veya ulusal devletler) insanlar do ar, birbirini sever ve ölürler.

Fakat, bireyin ya ad kültüre ba l olarak, beslenmek için neyi seçece i, hangi kad n n güzel say laca , ikiz do urman n sevinç mi yarataca veya ay p m say laca , ölen bir ki inin ard ndan ne kadar zaman yas tutulaca , evlilik d do an çocuklar n büyük utanç m yarata-

Aralar ndaki farklar bellidir

ca yoksa kad n n do urma yetene ine bir kan t m say laca belirlenmektedir. Örnek olarak, Avrupa milletlerinde domuz eti her sofrada yer almas na kar n, Müslümanlar n beslenmesinde hiç kullan lm yor. Hindistan’da inananlar, s r etinin yemezler. Bir Avustralya kabilesinde, anne ikizlerden birisini öldürüyor çünkü onlar n anlay na göre sadece hayvanlar daha fazla yavru do urabilir. Kongo nehri vadisinde, ikiz do uran anneye büyük sayg gösterildi i bir kabile ya yormu . Birçok millette, daha fazla kilolu olan kad n, güzel kad n say lmaktad r.

Baz kabilelerde (Sibirya ve Fiji Adalar nda), insanlar n öldükleri andaki durumlar n , öldükten sonraki ya amlar nda sürdürdükleri inanc hakimmi .

Bu yüzden iyi bir o ul, öldükten sonraki ya am daha a r ve ac olmamas amac yla, kendi babas n çok ya lanmadan öldürmek zorundaym . nsanlar aras nda kültürel farklar n var olu u barizdir. Bu farklar, ortak ya amlar n n yaratt sorunlar çözmede farkl biçimler bulma kabiliyetlerinden ç kmaktad r. Bu yüzden, kültürel farklara (kültürel ho görünün), sayg duyulmas iste i ortaya ç kmaktad r. Bir grubun, di er bir grubun kültürel özelliklerini iyi veya kötü olarak de erlendirmeye ba lad nda sorun ortaya ç kmaktad r. Di erlerini olumsuz de erlendirdi imiz takdirde o olumsuzluklar “ düzeltme” hakk n da alm oluyoruz. Bu da, ayr mc l a yani kendimiz için istedi imiz hak ve özgürlükleri ba kalar na k s tlad m z duruma götürmektedir. “ So uk Avrupa Kuzeyinde ya ayan milletler cesurdur fakat ruh ve sanatsal yetenekleri az oldu undan özgürdürler, buna ra men yine de kendi kom ular na hakimiyet sa lamakta beceriksizdirler.

Asya milletlerinin, ruhu vard r ve sanat 37

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI bak m ndan yeteneklidirler fakat cesaretleri olmad ndan sürekli köle durumunda bulunuyorlar. Fakat, Helenik kabilesi cesur ve mant kl oldu undan sürekli özgürdür.

Bir devlette birle mi olsa, bütün milletleri hakimiyeti alt na alabilir. ( Antik Yunanl lar n anlay )

Kültürler aras nda benzerlikler nsanlar birdir, fakat aralar nda kendi kültürel ni anlar bak m ndan farkl d rlar. nsanlar farkl dilleri konu uyor, baz yerlerde serbest olarak kendi e lerini seçiyor, baz yerlerde ise bunu onlar n ebeveyinleri yap yor. Baz yerlerde çocuklar mesleklerini kendi isteklerine göre seçiyorlar, fakat geçmi te çocuklar aile mesle ini devam etmek mecburiyetindeymi ler.

nsanlar, kendilerinin getirdi i veya ba ka bir bireyin ya da bir grup insan n getirdi i yasalara boyun e mektedirler.

Onlar, saman ve çamurdan evler yapt klar gibi görkemli saraylar da in a ediyorlar. Baz lar , onlar y ld r mdan korumak için Tanr lara yalvararak dua ederken baz lar da y ld r msavar (paratoner) icat etmi ler. Kültürel farklar n say s oldukça büyüktür. Bilim adamlar , yakla k üç bin farkl kültürlerin var oldu unu belirlemi ler.

Bu yüzden, her kültürde özel adlar, vücudu süslemeler, temizlik, selam vermek, iltifat etmek, çal ma s ras nda i birlik, yak n akrabalarla evlilik kurma yasa , yas tutmak, i için aletler yapmak, ya ama yerleri, takvim, yasak olan yiyecekler, ruh hakk nda anlay lar, dil, ticaret, yasalar, hükümet, toplumsal durum farklar v.b. gibi olgulara rastlanmaktad r.

SÖZÜN ÖZÜ nsanlar aras nda kültürel farklar n var olu u barizdir. Bu farklar, ortak ya amlar n n yaratt sorunlar çözmede farkl biçimler bulma kabiliyetlerinden ç kmaktad r. Bu yüzden, kültürel farklara (kültürel ho görünün), sayg duyulmas iste i oratya ç kmaktad r. Daha çok veya daha az çal kan insan yoktur, onlar kültürel ni anlar na göre farkl l k gösterirler.

ARA TIRMA ETK NL Elde edebilece in bilgiler yard m yla, s n f nda, okulunda, kom ulu unda bulunan ve seninkilerinden farkl dili, adeti, gelene i olanlar konusunda daha çok bilgi edinmeye çal . Kültürel farklar n nas l olu tu unu aç kla.

38

KALIPLA MI YARGILAR VE ÖNYARGILAR AYRIMCILIK EK LLER Kal pla m yarg lar nsanlar farkl devletlerde ya ar, farkl millet ve kültürlere mensuptur ve aralar ndaki farklar belirgindir. Onlar genelde, birbirleri hakk nda dü ünce olu turup aralar nda de erlendirme yapmaktad rlar. Bir grubun (millet), mensuplar önce kendileri hakk nda, ondan sonra di erleri hakk nda dü ünce olu tururlar. Genelde, kendilerini en iyi görürler, di er gruplar n (milletler), mensuplar hakk nda ise esass z ve kan ts z olumsuz dü ünceleri vard r. Gerçe e dayanmayan yani hakk n-

Ald m z her bilgiyi kontrol etmelisiniz

da özürlü nedenler olmayan di erleri hakk ndaki dü ünce ve tutumlara önyarg lar denir. Önyarg lara genelde güçlü duygular e lik eder ve çok zor de i irler. Önyarg lar, bireyler aras nda veya baz milletler aras nda ili kileri zorla t r r ve çat ma ile dü manl k kayna olarak ortaya ç kmaktad rlar.

Bu gibi anlay lar öne süren insanlar, onlar n do rulu una inanmaktad rlar.

Onlar kan t aramaz sadece hakl olduklar n iddia etmektedirler. Baz millet veya etnik gruba mensup belirli ki iler, belki de gerçekten olumsuz de erlendirilmeyi hak ederler, fakat bütün gurub

mensuplar n n ayn ekilde de erlendirilmesi do ru de ildir. Örne in, genelde bütün ngilizler’in so uk kanl insanlar olduklar n , talyanlar için ise çok co kulu insanlar olduklar n söylüyoruz. Yanl anlay lar, veriler ve gerçekler kar s nda srarla hakimse o zaman kal pla m yarg lardan söz ediyoruz.

Kal pla m yarg lar zararl olgulard r çünkü onlarla dü manl k özürlenir. Yanl anlay lara, olumsuz veya dü manl k duygular da eklenmektedir. Di erleri hakk nda yanl dü ünceleri ve negatif duygular olan insanlar n, di erlerine kar etkinlikler yapmaya ba lamalar en kötüdür.

Bizim gurubumuza (milletimize, rk m za, dinimize) ait olmad klar yüzünden di erlerinin haklar n ve özgürlüklerini k s tlad m zda, ayr mc l k söz konusudur. spanya konkiskadorlar (fatihleri), Orta ve Güney Amerika’da yeni ke fettikleri ülkeleri ac mas zca ya ma ederek yerli K z lderilileri öldürüyorlarm . Buna aç klama olarak ise K z lderililerin, spanya’l lar gibi ayn anlamda insan olmad klar n öne sürüyorlarm . Demek ki, Hristiyanl n öne sürdü ü, “öldürme ve bütün insanlar senin karde indir” sözleri K z lderililer için geçerli de ilmi . Ayr mc l k sadece milletlere yap lmamaktad r. Kendi ülkesinde az nl k olan gruplara da ayr mc l k yap lmaktad r. Örne in, etnik az nl klar, engelli vatanda lar, ya l lar ve güçsüz insanlar.

Bu insanlar n haklar n n ne kadar zedelendi ini anlamak için air Evripid’in anlay n öne sürece iz: “ Evlilik d do mu çocuk, herkes gibi insand r, sadece ad onu lekeliyor. Köle, özgür insandan daha kötü de ildir; Tanr lar n ailesinden olsa bile, huku a sayg duymayan herkes adidir. “ 39

NSAN, NSAN HAKLARI VE SORUMLULUKLARI Amerika’da milyonlarca zencinin, beyazlar gibi ayn haklar yoktu. Beyazlardan ayr lm ve özel ya ama yerlerine götürülmü lerdi. Sadece tenlerinin siyah olmas yüzünden özel okullara gidiyor, özel lokanta ve parklar ziyaret edebiliyorlard . Bu durum, zencilere oy kullanma hakk izni verildi i 1965 y l na kadar devam etti. Amerika’n n güney bölgelerinde, zencilere terör ya d ran, 1955 / 56 y l nda, Mongomeri, Alabama siyah ahalisi taraf ndan otobüs sistemine Kyu Kluks ^ Klan ad nda bir örgüt kar yürütülen ba ar l boykot ard ndan, ortaya ç kt . Zencilerin evlerini yak kent otobüsünün ön koltuklar ndan birin- yor, onlar k rbaçl yor ve öldürüyorlarde Roza Parks. Boykot, zencilerin otobüsün d . Beyaz örtüler ta yorlard . Sürekli arka koltuklar nda oturmaya zorland kTanr n n beyaz oldu unu ve bu yüzden lar ayr mc l a kar bir protesto olarak bütün siyah insanlar n esir ve köle olmadüzenlenmi ti. Bu konuda Ana Mahkeme, Anayasan n ihlal edildi i karar n alm t . s gerekti ini öne sürüyorlard .

SÖZÜN ÖZÜ Önyarg lar, bireyler aras nda veya baz milletler aras nda ili kileri zorla t r r ve çat ma ile dü manl k kayna olarak ortaya ç kar.

ARA TIRMA ETK NL Senin toplumunda, kal pla m yarg ve önyarg lar hakk nda örnekler ver. Nedenlerini aç kla!

40

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

DEMOKRAS DEVLET VE BA KA EK L DEVLET DÜZEN

DEMOKRAS VE DEMOKRAS N N TEMEL ÖZELL KLER

DEMOKRAS VE NSAN HAKLAR

DEMOKRAS YE K M DAH LD R VE DEMOKRAS Y K M YÖNET YOR

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

DEMOKRAS VE DEMOKRAS N N TEMEL ÖZELL KLER nsanlar, ya amlar süresince durmadan aile içi, i yeri ve arkada lar aras nda çe itli çözümler üretmektedirler.

Genelde, kendi çözümlerinin, di erlerinin çözümlerine uygun olmas na çaba göstermektedirler.

Bir toplumda vatanda lar n, ortak ya am ç karlar dahilinde karar getirme hakk na sahip olduklar nda, o toplumda demokrasinin var oldu unu söyleyebiliriz.

Atina’daki bu demokrasiye, dolays z demokrasi denmi . Devletlerin büyümesi ile bütün vatanda lar n bir yerde toplanmas na ve bir soru hakk nda ortakça çözüm bulmaya imkan yokmu (Atina’daki durumda oldu u gibi).

Bu yüzden bugün, demokrasinin en çok uyguland ekil, temsilci demokrasisidir. Vatanda lar, onlar n ad na karar getiren, yöneten ve yasalar getiren temsilciler seçmektedir. Buna göre, demokrasi halk n iktidar d r.

Demokrasinin ba lang c Demokrasinin özellikleri Demokrasi ilk olarak M.Ö. V. yüzy lda kent – devlet Atina’da meydana ç km t r. Devlet ba kan , hükümetler, ba bakan olmad ndan devlet, yeti kin erkeklerden olu an be ile alt bin aras nda üyesi olan Meclis taraf ndan yönetiliyormu . Kad nlar, köleler ve yabanc lar bu Meclise dahil de ilmi .

Atina Demokrasisi

42

Demokratik toplumda, vatanda lar oy kullanarak onlar n ad na iktidarda kimin olaca n belirleme hak ve sorumluluklar n gerçekle tirmektedir. Buna kar l k olarak, demokratik olmayan toplumlarda, oy verme i lemi formalitedir ve daimi iktidar n belirledi i insanlar n seçiminin yasalla mas için bir araç olarak hizmet etmektedir.

Demokrasi toplumunda vatanda lar, iktidardan ba ms zd r ve kendi tercihleri ile örgütlerde üye olma haklar na sahiptirler. Bu örgütler arac l yla, iktidar n ald siyasi kararlar konusunda etki edebilme olana na sahiptirler. Bu örgütler: siyasi partiler, sendika, yard m sever örgütler, sanat topluluklar , profesyonel birlikler, sivil toplum te kilatlar ve benzerleridir. Bu ekilde devletin bir çok yetkileri azalmak-

ta veya yok olmaktad r. Di er taraftan vatanda lar n ve sivil toplumun özgürce geli mesi için imkanlar yarat lmaktad r.

Kamu, demokratik toplumun esas özelli idir.

Amerika’l devlet adam Tomas Ceferson, 1801 y l nda bir konu mas s ras nda unlar söylemi : “ Devlet ve milletin ç kar ndan önemli kararlar n getirilmesinde kat lmas na imkan verilen her insan, seçimlerin Medyalar, kamu oyunun oldu u sadece bir gün de il, y l n her olu mas na etki etmektedir gününde... O gücünün, bir kimsenin baz Sezar veya Bonaparta taraf ndan Devlet ad na, insanlar hapse at lm , elinden al nmas na kar l k, öncelik- mallar na el geçirilmi , i kenceye le kalbini koparmalar na izin verecek”. maruz kalm , sürgün edilmi ve hatta yasal karar getirilmeden öldürülmü lerdir. Demokratik toplum, vatanda lara kar bu gibi davran lara izin veremez.

Kanun kar s nda e itlik hakk , her demokratik toplumda esas bir hakt r.

Zengin veya fakir birey, bu ya da u din mensubu fark yap lmaks z n, herkesin kanun kar s nda e it koruma hakk vard r.

Mahkeme karar ve özürlü bir neden olmadan, hiç kimsenin evine zorla girilemez ve arama yap lamaz. Demokraside, polisin gece ziyaretlerine yer yoktur.

Demokraside bu tür ziyaretler yasaklanm t r Hiç kimse, mahkeme karar getirilmeden tutuklanamaz.

Bu demektir ki her vatanda n ifade, Demokratik olmayan toplumlarda, iktidü ünce, kendi tutumunu sergileme ve dar söz dinleyen ve giri imleri olmaele tirme hakk vard r. yan pasif vatanda lar yaratmay çabaDevlet kurumlar n n çal malar vatan- lamaktad r. Pratikte demokrasiyi uyguda lar için aç k oldu undan bu ekilde lamalar için vatanda lar n, vatanda onlar, siyaset ve toplum ile ilgili önem- kültürüne sahip olmalar gerekmekteli sorular bak m ndan kendi tutumlar n dir. Bu da, e itim arac l yla elde edilda ifade etmektedirler. Kamu arac l y- mektedir. Bu yüzden e itimin, demokla, iktidar denetlenmekte ve vatanda la- rasinin ba ar s nda hayati önem ta d r n ç kar ve ihtiyaçlar do rultusunda söylenmektedir. Demokratik topluyönlendirilmektedir. mun amac , dü üncelerini ele tirebileDemokratik olmayan toplumlarda, cek, kendi hak ve görevlerini iyi bileher zaman vatanda lar n suistimal ve cek ba ms z vatanda lar yaratmakt r. zulüm yap lma olanaklar mevcutmu . Bunun için de bilgi gereklidir.

43

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

SÖZÜN ÖZÜ Bir toplumda, vatanda lar onlar n ortak ya am ç karlar dahilinde karar getirme hakk na sahipse, o toplumda demokrasinin var oldu u demektir. Bu toplumda vatanda lar, iktidardaki kendi temsilcileri için oy kullan r, çe itli örgütlere üye olur, kamu oyunu olu turur ve kanun kar s nda e ittirler.

DAHA FAZLA Ö REN XVII. yüzy lda ngiltere’de demokrasi, Oliver Kromvel’in ad ve çal mas yla ba lant l d r. Kral Birinci Çarls, sadece yeni bir vergi uygulamas gerekti inde Parlamentoyu topluyor, ondan sonra Parlamentoyu fesh ediyormu . Bu yüzden Parlamento ve Kral aras nda çat ma ç km .

Parlamento, kendi ordusunu kurmu ve ordu Kromvel taraf ndan yönetilmi . Bu ordu, iki kere Kral ordusunu yendikten sonra da Kral idam edilmi tir. ngiltere, Parlamenter Monar i olmu .

Parlamento, kendi iktidar yla Kral’ n üstündeymi , Kanunlar getirip, Kanunlar de i tirebiliyormu .

B LD KLER N KONTROL ET VE UYGULA 1. Demokrasinin esas özelliklerini belirt.

2. Do rudan ve temsilci demokrasisi aras ndaki farklar belirt.

3. Vatanda lar iktidar n kararlar na ne ekilde etki edebiliyor?

44

DEMOKRAS DEVLET VE BA KA EK L DEVJLET DÜZEN Devlet, örgütlü bir toplum biçimi te kil ederek yönetimin çal malar da di er etkinliklerden: tar m, esnaf ve ticaretten ayr d r. Bu demektir ki, bir tak m insanlara, toplumdaki di er insanlar yönetme görevi verilmektedir. Bu yüzden her devlette halk, yönetimde olanlar ve yönetime boyun e enlere ayr lmaktd r.

Yönetimin olmas kaç n lmazd r. Her toplumun ana sorusu, iktidar ile halk aras ndaki ili kilerin ne biçimde düzenlenmesi oldu udur. ktidarda olanlar, neden iktidarda olduklar n ve yönetimde olmalar na Yosip Broz Tito – ömür boyu kimin raz oldu unu bilmeleri gerekliba kan örne i dir.

E er ki, onlara halk taraf ndan yönet- E er iktidar, halk taraf ndan de il de me onay verilmi se, o zaman demokra- zoraki bir ekilde elde edilmi se, o zaman demokrasi olmayan devletlersi devletten söz edilmektedir. den söz edilmektedir.

Demokrasi olmayan yönetim örne i, monar idir. Genelde, bir ki i (Kral, Çar, Sultan) taraf ndan yönetilen ülkedir. Ortaça feudal devletlerde, hükümdar kendi iktidar n , Tanr iste i olarak özürlemektedir. Asl nda hükümdar, Tanr ’dan devleti yönetme izni alm t r.

Hükümdar’ n iktidar n , onun soyundan gelen biri, o ullar , karde i veya aile üyeleri devr almaktad r. ki çe it monar i vard r: mutlak ve me ruti (Anayasal, parlamenter) monar i.

Mutlak monar i, hükümdar n (Kral n) iktidar n n s n rs z oldu u bir devlet düzenidir.

Me ruti Anayasa monar isi, hükümdar n Anayasayla s n rland r lm belirli bir iktidar oldu u devlettir. Anayasa, iktidar ile halk aras nda ili kilerin düzenlendi i devletin ana yasas d r. ktidar miras olarak kalabilir 45

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

YÖNET M

HALK

Bu toplumlarda devletin, i yerleri sa lad , insanlar n ücretsiz e itim görüp sa l k ile emekli sigortalar sa lad bilinmelidir. Devlet sosyal bir devletti, fakat demokrasi iktidar n temeli say lan esas insan haklar n : - söz, ifade ve bas n özgürlü ü; din özgürlü ü; - toplanma ve birle me özgürlü ü; - hakça yarg hakk n , yerine getirmiyordu.

Sözü edilen insan haklar na sayg duyulmad demokrasi olmayan iktidar ekillerinden biri daha, askeri diktatörlüklerdir. Bu devletlerde, formalite olarak daha fazla siyasi parti mevcut olmas na ra men seçimler serbest de ildir.

Bu devletlerde, kime oy verecekleri konusunda seçmenlere çe itli biçimde bask lar uygulanmakta ve her zaman iktidar n deste i olan adaylar seçilmektedir. Bu yüzden askeri diktatörlükler, demokratik de ildir.

De er olarak demokrasi Demokrasi, halk n seçi oldu u temsilciler taraf ndan yönetimin uygulanmas d r. Halk ad na yönetmek için halk taraf ndan seçilenler, kendi yönetimlerini özürlemelidirler. E er halk n bir i i, kaliteli sa l k korumas varsa, kendi çocuklar na e itim sa layabiliyorsa, e er emekliler yeterli emekli gelirleri al yorsa, o zaman bu halk yönetimden memnundur ve iktidar kendi yönetimini özürlemi say lmaktad r. E er halk yönetimden memnun de ilse, ola an veya ola anüstü seçimlerde yönetimi de i tirebilme imkan na sahiptir.

Seçimler arac l yla, halk n yönetimi seçme ve de i tirme olana n demokrasi sa lamaktad r. Bu yüzden, demokrasi bir de erdir.

Büyük i sizlik ve yoksulluk ko ullar nda, halk demokrasiye olan güvenini kaybeder ve demokratik olmayan ba ka yönetimde (komunist, fa ist yönetimi,

askeri diktatörlükler) çareyi arar.

Bu durumda, demokrasi olmayan yönetim, Parlamentoyo fesh ediyor, siyasi partileri, fikir ifade özgürlü ünü yasaklayarak sendikalar da fesh edip kendi ba na kararlar getiriyor. Fakat, toplum yeniden krize u rad nda, halkta memnuniyetsizlik artt nda, demokratik olmayan yönetimi de i tirecek kimse kalmayacak. Örne in, 1933 y l na kadar, milyonlarca i siz Amerika’l varm . Yüz binlerce insan, g da, i , ve kalacak yer arayarak ülkeyi dola yormu . Bir popüler ark n n nakarat gibi “ Karde , bana on sent verebilir misin?” sözleri her tarafta duyuluyormu . Toplum, evsizlere ve milyarderlere bölünmü .

Bu artlarda, Amerika ba kan Franklin Ruzvelt, 1938 y l nda radyo arac l yla yapt bir konu mas nda, demokra-

sinin ortadan kalkmas olana na i aret etmi : “ Demokrasi, di er büyük devletlerde de yok oldu, bu devletlerin halk demokrasiyi art k sevmemlerinden de il de, bir i ve güvenli in olmad ndan yorgun dü tüklerinden, kendi aç çocuklar n görmekten, çaresizlik duygusundan, devletin a k nl n görmekten, iktidar n zay fl ndan ve önderli in yoklu undan... Sonunda, çaresizlik içinde, yiyecek bir eyler elde edecekleri umuduyla, özgürlü ü kurban etmeyi seçmi ler. Biz Amerika’da: bizim demokrasi enstitülerimizin korunabilece ini ve çal abilece ini biliyoruz.

Fakat onlar korumak için, demokrasi yönetimin, bilinçli ve sorumlu bir ekilde insanlar n ekonomik güvenli inin korunmas yolunda çaba sarf edece ini kan tlamam z gereklidir...”

SÖZÜN ÖZÜ Yönetimin olmas mecburidir ve bu yüzden her toplumun ana sorusu, iktidar ile halk aras nda ili kilerin ne ekilde düzenlenmesi gerekti idir. Yönetimde olanlar, neden iktidarda olduklar n ve yönetme yetkisini kimin verdi ini bilmelidirler.

E er yönetim yetkisi halk taraf ndan verilmi se, bu demokrasi devlettir. E er halk taraf ndan verilmemi de zoraki al nm sa, bu devletler demokrasi devletler de ildir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Demokrasi ve demokrasi olmayan devletlerde yönetim nas l seçiliyor?

2. Demokrasi ve demokrasi olmayan devletler aras ndaki farkl l klar belirt.

47

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

DEMOKRAS YE K M DAH LD R VE DEMOKRAS Y K M YÖNET YOR Vatanda lar ve vatanda l k “Bir toplumun üyelerine toplu olarak halk denir; ayr olarak, en üst düzey yönetimde kat l mc gibi, vatanda lar denir, devlet yönetiminin buyru u alt nda olanlara ise kul denir”.

Jan jak Ruso Metinden de anla laca üzere, vatanda , sadece ehirlerde ya ayanlar de il, siyasi haklar olan bir toplumun bütün bireylerine denir. Aristoteles de vatanda , toplumun siyasi ya am na kat lma hakk na sahip bir insan olarak tan mlamaktad r. Vatanda lar n, devlete istem sunma haklar oldu u gibi devlete kar görevleri ve sorumluluklar da vard r. Onlar devletten, onlar korumas n , güvenlik sa lamas n , esirgemesini istemelerine kar l k ise vatanda lar n devlete vergi ödeme görevleri vard r. Demek ki, toplum ya am na vatanda n kat l m sadece devlet yönetiminden, onun haklar n korumas iste inde kalmay p, devlete kar olan görevlerini kabul edip yerine getirmesi anlam na gelir. Vatanda lar, kendi haklar ndan yararland klar nda ve devlete olan görevlerini kabul ettiklerinde, demokrasi vatanda l k vard r demektir.

Kul ve vatanda Orta ça da S rp hükümdar Stevan Nemanya, bir olay s ras nda kullar na hitapta bulunmu : 48

“Benim taraf mdan yeti tirilen evlatlar m. Hepiniz biliyorsunuz ki Tanr , sizi yönetmemi istedi. lk ba tan, mahvedilmi bir ülke buldum ve Tanr n n yard m yla gücüm yetti i kadar durmadan ve kendime ödün vermeden her eyi düzene koydum ve düzlettim. Tanr n n yard m yla, hem enine hem boyuna topraklar kazand m sizin için...Bu yüzden, benim sevgili evlatlar m, benim taraf mdan verilen kanunu ö renmeyi unutmay n.”

18. yüzy lda ya am olan Amerikal doktor ve siyaset adam Cozef Voren, vatanda lar için unlar demi : “...Büyük Britanya vatanda n n en büyük ve en önemli hakk elbette ki, kendisinin veya kendi temsilcileri arac l yla getirilmesine izin verdi i yasa-

lar hariç, hiçbir yasan n onunla yönetemez olmas d r.

Bu, Britanya özgürlü ünün esas ve Britanya Anayasas n n temelidir ki, bizim (Amerika’n n) Anayasa da onun kopyas d r. Bizim iznimiz olmadan, hiç kimse bize vergi ödetme hakk na sahip de ildir....”

Yukar daki metinlerden, hem kullar n hem vatanda lar n yasalara boyun e diklerini görebiliyoruz. Fakat kullar, onlar n izni olmadan al nan yasalara boyun e dikleri gibi vatanda lar da Mecliste getirildi inden dolay , yasalara sayg duymaktad r. Mecliste ise vatanda lar taraf ndan seçilen milletvekilleri karar getirmektedirler.

Demokrasi toplumda vatanda lar n rolü Demokrasi toplumda vatanda lar, seçimler yoluyla yönetimi kuruyorlar. Seçimler, siyasi bir olayd r ve iktidar için siyasi mücadele eklidir. Seçimler, vatanda lar n seçmen listelerine kayd esas üzere belirli seçim yerinde oy kullanmaklar yla gerçekle tirilir. Mecliste millet-

vekilleri seçimi, belediye konseyi üyeleri ve cumhurba kan seçimleri, do rudan seçimlerle yap lmaktad r.

Seçimler gizli olmal d r. Gizli oylama, tamamen gizlilik sa layan tercih eklini olu turmakta yani seçim, devlet kurumlar taraf ndan kontrol edilemez.

Gizlilik, seçim sand klar n n mühürlenmesi ile sa lanmakta, oy kullanma i lemi ise özel paravanalar arkas nda yap lmaktad r.

Vatanda n görevi, sadece yönetim temsilcilerini seçmek de il, onlar yönetimde kararlar n getirilmesine de etki etmektedirler.

Vatanda lar, referandumla da karar getirebilirler. Örne in, 8 Eylül 1991 y l tarihinde, Makedonya Cumhuriyet’i vatanda lar , referandum yoluyla Makedonya Cumhuriyeti’nin, Yugoslavya Sosyal Federal Cumhuriyeti’nden ayr lmas n , ba ms z ve egemen devlet olmas karar n getirdiler.

Yönetime bask ekli olarak grev arac l yla, demokrasi toplumdaki vatanda lar, gelirlerine zam isteyebilir, i ten at lma yüzünden kendi memnuniyetsizliklerini belirtebilirler.

Protestolar da, yönetimin baz kararlar ile ilgili memnuniyetsizli i belirtme ekilleridir. Örne in, çevre topluluklar , protestolar arac l yla ya am ortam n n kirlenmesini en sert bir biçimde k namaktad rlar.

Demokraside siyasi partilerin rolü Vatanda lar n seçme hakk , her demokrasi toplumun ana dire ini olu turmaktad r. Vatanda lar, devletin farkl enstitüleri, kurumlar için kendi temsilcilerini seçmektedirler. Bu devlet görevlerine adaylar siyasi partiler taraf ndan öneriliyor.

49

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

Vatanda lar, onlar n ç karlar n temsil edeceklerine ve daha iyi ekonomik durum (statü) sa layacaklar na inand klar adaylara oy verecekler. Seçmenlerin, kime oy verecekleri konusundaki kararlar üzerine etki eden unsurlar unlard r: siyasi partilerin program içeri i ve hedefleri (ülkenin ekonomik geli mesi, yeni i yerlerinin aç lmas v.b. ile ilgili partilerin önerileri).

Seçmenlerin karar na ba ka faktörler de etki etmektedir. Bunlardan biri, parti üyeli idir. Siyasi partiler üyeleri, genelde kendi parti adaylar na oy vermektedirler.

Baz demokratik toplumlarda, parti üyeli i oldu u gibi, seçmenleri elde etmek için önemli faktörlerden biri partilerin ideolojisidir.

Farkl siyasi partiler vard r. Temsil ettikleri ideolojiye göre partiler, sa ve sol partilere ayr lmaktad rlar. Bu ay r m, geçmi te yap lm ve bugüne kadar devam etmektedir. Buna göre sol partiler, daha fazla i çilerin ç karlar na önem verirler, sa partiler ise sermaye ve sahiplerin ç karlar n korumaktad rlar. Orta s n f n ç karlar n koruyan orta yönelimli partiler de vard r.

SÖZÜN ÖZÜ Vatanda , bir devlette insan haklar na ve vatanda özgürlüklerine sahip fakat devlete kar da sorumluluklar olan ki idir.

Vatanda l k hakk , insan n do mas yla elde edilmez. Bu hak, insan n ya am süresince elde edilmektedir. Vatanda l k, devlet taraf ndan yasayla garanti edilmi bir hakt r fakat ayn zamanda vatanda tan sorumluluk da istemektedir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT Demokraside vatanda lar, devlette kararlar n getirilmesinde nas l etki ederler?

Demokraside vatanda lar n rolü nedir?

Kul ve vatanda aras nda farklar belirt!

50

r n yetkisi de artmaktad r. Demokrasi iktidar, insan haklar koruyucusundan, yard m sunan devlete dönü mek“Gerçe in bariz oldu unu dü ünü- tedir (sosyal devlet). yoruz çünkü bütün insanlar e ittir, Haklar ve görevler Yaradan onlara belirli kaç n lmaz haklar vermi tir ki bunlar n aras nda aras nda ba lant ya am, özgürlük ve mutluluk aray yer almaktad r. Bu haklar sa lamak Haklar, görevlerden ay rt edilemez. amac yla, insanlar iktidar kurarlar ve Bir birey, kendi hakk n ancak ba ka bu iktidar n adalet gücü, halk n ona- birisi kendi görevini yerine getirmi y ndan kaynaklanmaktad r”. se gerçekle tirebilecek. Örne in, her insan n ya ama hakk vard r, fakat Tomas Ceferson, di erlerinin bir ba kas n n hayat na Ba ms zl k Bildirgesi kar mama görevine sayg duymazsa bu gerçekle emez. Örne in, e er Demokrasi, halk n iktidar seçti in- rmaklara plastik i eler atar, vadileri de ba lamaktad r. E er halk iktida- bozuk otomobiller ve buzdolaplar yla r seçmi se, o zaman Anayasayla bu doldurursak, e er simidin sar l oldudemokratik iktidar n nas l çal aca - u ka d kald r mlara atarsak, di er n belirleyecek. ktidar: yasalar getir- insanlar temiz bir ya am ortam hakmeli ve onlar uygulamal , para teda- k na sahip olamazlar. vülü yapmal , vergiler toplamal , devletin savunmas n örgütlemeli, ba ka ülkelerle sözle meler yapmal , yollar, okullar, hastaneler, v.b. in a etmelidir. ktidar n, halk n yarar na çal mas için devletin Anayasas , bireysel insan haklar n da içermelidir: ya ama hakk , özgürlük hakk , mal sahipli i hakk v.b.

Bu haklar aras nda: konu ma ve ifade özgürlü ü, din ibadeti ve bilinç özgürlü ü, toplanma ve birle me özgürlü ü, Baz lar çöp sorununu çözmü . kanun önünde e it koruma özgürlü ü Ba kalar n n, sa l kl ya am ortam hakk da bulunuyor. Bunlar, her demokn ihlal etti ini biliyor mu acaba? rasi iktidar n garanti etmesi gereken temel haklard r. Bunlarla birey, iktiDemokrasi ve sivil toplum dar n keyfi hareketlerinden korunmu olur. Daha sonra bireysel haklaSivil haklar ve görevler r n say s , ekonomik ve sosyal haklarla: çal ma hakk , e itim hakk , sa - Seçme ve seçilme hakk bir görevdir l k ve emekli sigorta hakk , i sizlik- Demokrasi toplumlarda, vatanda lar ten koruma hakk v.b. ile geni lemek- oylama arac l yla iktidar temsilcitedir. Bu haklarla, demokrasi iktida- lerini seçmektedirler. Vatanda lar n bir

DEMOKRAS VE NSAN HAKLARI

51

DEMOKRAS VE S V L TOPLUM

bölümü seçimlere ç kmazsa, oy kullanan vatanda lara, onlar n ad na temsilcileri seçme izni vermi ler say l r. Bu yüzden seçme hakk her vatanda n görevidir.

Yasalara sayg duyulmas , vatanda n görevidir çünkü bununla toplumdaki düzen sa lanmaktad r. Vatanda , baz yasalarla uzla mad halde bile, yasalara sayg duymal d r çünkü bu yasalar ço unluk oyla getirilmi tir. yasalar iyi olmad takdirde, zorla de il de getirildikleri gibi, vatanda lar n karar yla de i tirilebilir.

Yasalara sayg duyulmamas ndan ne gibi sonuçlar ç kmaktad r?

Vatanda lar, onlar n yarar na olmayan baz hükümet karar na olan memnuniyetsizliklerini belirtme hakk na, yani protesto hakk na sahiptirler. Genelde, vatanda lar memnuniyetsizliklerini hükümet binas önünde gösteriyorlar fakat bu esnada da trafi e engel olmamalar gerekiyor. Onlar, kendi memnuniyetsizliklerini belirtme hakk na sahip olduklar n n yan nda, ba 52

kalar n n serbest dola ma hakk n da ihlal etmeme görevlerine sahiptirler. yerine gitmek üzere yola ç kan bir ki i, yollar n kapanmas yüzünden ay n sonunda daha az maa alacak. Bununla, zaman nda i e gelenlerle e it olmayan duruma getirilmi oluyor. Doktora gitme niyetinde olan ba ka birileri ise, sa l koruma hakk n gerçekle tiremeyecek.

Devlet enstitülerine sayg duyulmas , vatanda lar n görevlerinden biridir. Devlet enstitülerinin görevi (Meclis, Ba bakan, Cumhurba kan ), insanlar ve toplumsal guruplar aras ndaki farkl ç karlara uzla ma yollar aramakt r. Bu yüzden, onlar n güvenilir olmas gereklidir. E er gazeteciler, Ba bakana ve Cumhurba kan na sadece isimleriyle hitap ediyorsa, o zaman onlar n enstitülere sayg duymad ve güvenmedi i ortaya ç k yor. Vatanda n, bilgilenme hakk vard r, gazetecinin ise enstitülere sayg duyma görevi vard r çünkü Cumhurba kan enstitüsü ard nda, halk n ço unlu unun oylar durmaktad r. Hükümet ba kan an ld nda, onun ismi ve soy ismi önünde, Ba bakan enstitüsü de durmal d r.

SÖZÜN ÖZÜ Halk iktidar seçince, demokrasi ba lar. ktidar, halk n yarar ndan çal abilmesi için, devletin Anayasas , insan haklar n içermeli ve onlar uygulamal d r. Seçme ve seçilme hakk her vatanda n görevidir. Vatanda , onlarla uzla mad halde bile yasalara uymal ve devlet enstitülerine sayg duymal d r.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT Örnekleri incele ve hangi insan haklar n n daha de erli olduklar n belirlemeye çal . Devlet, vatanda lara kar kendi görevlerini yerine getirmi midir?

1. Ülkede, t bbi bak m harcamalar o kadar artm ki vatanda lar onlar ödeyemiyor. Hükümet, çok pahal yla mal olaca n dü ündü ünden, herkesin devlet sa l k tedavisini (sa l k koruma) uygulamay reddediyor.

2. Bir yoksul ülkede, Hükümet, yüz kadar ki inin i bulabilece i termosantral in a etme karar n al yor. Termosantral filtresiz, kömürle çal acak. Termosantralin in a edilece i yerin yak n nda ya ayan vatanda lar, Hükümetin bu karar ile uzla m yor ve protesto örgütlüyorlar. Protesto, polisin müdahalesi ile sona erdirilmi tir.

3. Tar mla u ra an anne ve baba, on ya ndaki o ullar na okula gitmeyi yasakl yorlar. Onun ineklere bakmas gerekti ini söylüyorlar. Okul yetkilileri, bu sorunun aileyi ilgilendirdi ini söylüyorlar.

4. Hükümet, i çi grevlerinin, ekonomiye büyük zarar getirdi ini iddia ediyor. Hükümet grevleri yasakl yor ve sorunlar çözmek amac yla, i adamlar , Hükümet temsilcileri ve sendika liderlerinden olu an sanayi konseyleri kuruyor.

53

AVRUPA B RL

AVRUPA B RL N N OLU MASI

AVRUPA B RL N N EN ÖNEML ÜÇ ENST TÜSÜ

B RL K NASIL ÇALI IYOR

AVRUPA B RL NDE ÖZGÜRLÜK, ADALET VE GÜVENL K

AVRUPA B RL VE AVRUPA K ML

AVRUPA A LES N N B R BÖLÜMÜ OLARAK MAKEDONYA

AVRUPA B RL

AVRUPA B RL N N OLU MASI Avrupa her zamandan beri çok farkl , ayr lm ve tezatl yd . Avrupa’da en küçükten en büyü e, çok geli mi olandan en geli memi olan devletler bulunuyor. Genelde Hint – Avrupa dil grubundan olan yüzlerce dil konu ulmaktad r. Dinler aras nda Hristiyanl k hakimdir ve buraya Katolik, Ortodoks, Protestan dinleri dahil oldu u gibi slam dini, Musevilik ve bir çok din daha yer almaktad r. Bu farklar, bütün Avrupa tarihi boyunca, bir çok sava a, çat maya, gerginli e neden olmu lard r. Antik Yunan devletçiklerinin yürüttükleri sava lar biliniyor, Makedon, Roma, Bizans, Osmanl gibi büyük mparatorluklar n n i galleri dillere destan olmu tur. Ortaça da, uzun süreli din sava lar yürütülmü tür, 19. yüzy lda Napoleon sava lar , 20. yüzy lda ise, ço unlukla Avrupa topraklar içerisinde yürütülen iki dünya sava ya anm t r.

Buna kar l k, Avrupa’da çoktan beri, k tan n birle mesi, tek pazar ve s n rlar aç k olan, zengin ekonomik ve kültürel de i imi, en büyük iste inin insan haklar na ve vatanda özgürlüklerine sayg duymaktan ibaret olan büyük bir devletler birli i olu turma amaçl bar ç l hareketler ve fikirler mevcutmu .

Milletler aras i birlik ve e it hakl l k arac l yla Avrupa’n n bar ç l ekilde birle mesine ait ilk fikirler aras n56

da, daha 1849 y l nda tan nm Frans z yazar Viktor Hügo’nun fikirleriymi .

Hügo’nun kehanet sözleri tan nm t r: “ Bir gün gelecek, bu k tan n bütün milletleri daha yüksek dereceden olu an bir birliktelikte birle erek kendi özelliklerini ve kimliklerini kaybetmeden bir Avrupa karde li i kuracaklar. Bir gün gelecek ki, aç k fikirler pazar nda ak llar tek sava lar n yürütecekler. Bir gün gelecek ki, oy pusulalar kur un ve bombalar n yerini alacak ”.

Buna benzer ileri görü lü ve Avrupa’da yeni düzen yaratmaya yönelik fikirlere, çok tan nm devlet adamlar ve siyasetçiler de sahipmi . Onlara göre, Avrupa’da ortak ç karlar n gerçekle tirecek ve adaletin hüküm sürece i sözle melere dayal yeni birle me ekilleri yarat lmal yd . Bu gibi fikir ve kehanetlerin gerçekle mesi için, bir yüzy ldan fazla zaman gerekiyormu . Bu sürede, Avrupa topraklar nda milyonlarca ki inin hayat n kaybeti i iki Dünya Sava ve say s z çat malar ya anm t r. kinci Dünya Sava ’n n facias , milli devletlerin, di er devletlerin ç karlar n dü ünmeden, sadece kendi ç kar na dayanarak kendi vatanda lar na ekonomi ba ar sa layamayacaklar n gösterdi.

Frans z siyaset adam Robert uman bunu en iyi bir ekilde ifade etmektedir: “ Herkesin, birbirimize ihtiyac m z oldu u inanc n ta mas gereklidir.

Devletler kar la t klar büyük sorunlar sadece kendi güçleri yard m yla atlatmaya yetenekli de ildir.”

Avrupa i birli inin ilk a amas , Avrupa ekonomi i birli i örgütünün kuruldu u 1948 y l ndan önce ba lam t . Onun görevi, sava ta zarar görmü Avrupa ülkelerine adal Amerikan yard m n da tmakm . Sava yürütme-

say l r ve her y l “Avrupa Günü” olarak belirlenmektedir. Bu teklifi daha sonralar talya, Belçika, Hollanda ve Luksemburg destekledi.

1951 y l nda Paris’te, alt ülke: Federal Almanya Cumhuriyeti, Fransa, talya, Belçika, Hollanda ve Luksemburg, Avrupa Kömür ve Çelik Birli i’nin (AKÇB) kurulmas na önayak olan anla may imzalad lar. Avrupa Kömür ve Çelik Birli i, üye^ ülkelerin i birli inin ba lamas n temsil ediyordu.

Bu birkaç ülke, sembolik bir ekil-

ye haz rlanan bir devletin, enerji ve metal üretimini serbestçe yapabilece i dü üncesi hakimdi. Almanya’n n a r endüstrisinin geli mesinin kontrol alt nda tutulmas amac yla, Fransa d i leri bakan Robert uman, Federal Almanya Cumhuriyet’i ve Fransa’da kömür ve çelik üretimini denetleyecek Avrupa Toplulu unun kurulmas ile ilgili plan teklifinde bulundu. Teklif, 9 May s 1950 y l nda kabul edildi inde, bugün Avrupa Birli inin do um günü

de, kömür ve çelikle ortakça yönetme karar n ald lar. Sava hammaddeleri ise, bar ma ve bar sa lama arac na dönü mekteydi..

Bundan sonra alt üye-ülke, Avrupa Ekonomi Toplulu unu olu turmaya karar verdiler. Bu topluluk, büyük say da mal ve hizmetlere ait gümrüklerin kald r ld , alt ülkenin ortak pazar n temsil etmektedir.

1973 y l nda, Avrupa Ekonomi Toplulu una, Danimarka, rlanda, 57

AVRUPA B RL

Birle mi Krall k ülkeleri de kat larak, üye ülkeler say s 9’a ç kt .

Avrupa Birli i, 1 Haziran 1979 y l tarihinde kararl bir ileri ad m att .

Bu tarihte Avrupa Birli i, Avrupa Parlamentosuna milletvekillerinin seçildi i ilk seçimlerini düzenledi. O günden itibaren, bu seçimler her be y lda bir düzenlenmektedir. 1981 y l nda Toplulu a Yunanistan, 1986 y l nda ise spanya ve Portekiz kat ld lar ve bununla Toplulu a üye ülkelerin say s 12’ ye ç kt . Bu geni lemelerle, Güney Avrupa’da Toplulu un varl güçle erek, daha az geli mi ülkelere yard m amaçl programlar n n acilen geni le-

Mar – Ne eye Övgü

mesi gere i de vurgulanm t r. 1991 y l n n Aral k ay nda Mastriht’te, ba kanlar ve ba bakanlardan olu an Avrupa Konseyi, Anla may kabul etti, 1993 y l n n Kas m ay nda ise bu Anla ma yürürlü e geçti. Bu Anla ma, Avrupa Birli ini olu turdu.

1995 y l nda Avrupa Birli ine üç ülke daha: Avusturya, Finlanda, ve sveç kat ld . Birli in att bir sonraki ad m, 58

tek para birimi – avronun yarat lmas yd . Bugün avro, Amerikan dolar yla beraber, ödemeler için ba l ca dünya para birimlerinden biridir. 1990 y l n n ortalar na do ru, Avrupa Birli inin yeni geni lemesine ait haz rl klar ba lat ld . Eski Sovyetler Birli i ülkeleri (Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Romanya ve Slovakya), üç Baltik ülkesi (Estonya, Letonya ve Latviya), Eski Yugoslavya’n n bir Cumhuriyeti (Slovenya) ve iki Akdeniz ülkesi (K br s ve Malta), Avrupa Birli i

kap s n çald lar. Avrupa Birli i, bu yeni demokratik ülkelere, Avrupa Bütünle mesinden edinimleri hissetmelerine imkan sa lad .

Avrupa Birli i sembolleri, Birli in bayra ve mar d r. Avrupa Birli i bayra , mavi zemin üzerinde, daire eklinde dizilmi on iki alt n sar s y ld zdan olu maktad r. Y ld zlar n be ucu, Birlikteki halklar n birlikteli ini simgelemekte, y ld z say s n n (12) seçimi ise say n n simgesine ba l d r.

Bu say , mükemmelik ve birlik sembolüdür. Avrupa Birli i mar , besteci Ludvig Van Betoven’in 1823 y l nda besteledi i “Ne eye Övgü” dokuzuncu senfonisinden al nm t r. Bu mar , Betoven’in, dünyadaki milletlerin ve

rklar n birle mesine ait var olan ileri görü lülü ünün belirtisini yans maktad r.

Avrupa mar , Avrupa bayra , Avrupa pasaport modeli, Avrupa sürücü ruhsat modeli, ortak Avrupa kimli i ya da ortak aitlik duygusuna destek sembol-

lerini olu turmaktad rlar. Avrupa banknotlar n n ve demir paralar n uygulanmas ve engen bölgesinde pasaport kontollerinin kald r lmas , insanlarda, tek bir co rafya bölgesine ait olduklar na dair bir duygu yarat lmas na etki etmektedir.

SÖZÜN ÖZÜ Avrupa Birli inin olu mas ndan en önemli edinim, ortak pazar n uygulanmas d r. Birli in bir ülkesinde üretilen mallar, hiç gümrük ödenmeden, Avrupa Birli inin di er ülkelerinde serbest sat a ç kar labilir.

Avrupa Birli inin ortak pazar , sermayenin serbest dola mas na da imkan sa lad . Bu demektir ki, Avrupa Birli i’ne üye bir ülkeden baz irket veya birey, Birli e üye herhangi ba ka bir ülkede fabrika sat n alabilir veya yenisini in a edebilir. Ortak Avrupa pazar n n olu mas , tek para – avronun uygulanmas gere ini do urdu.

Avrupa Birli i’nin bir önemli özelli i daha, insanlar n serbest dola m d r. engen anla mas yla, Avrupa Birli i’nin bir ülkesinden di erine geçi ler s ras nda pasaport kontrolleri kald r ld .

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Birle mi Avrupa fikrinin yarat c lar kimlerdi?

2. Robert uman’a göre, Avrupa’n n birle mesi neden gereklidir?

3. Avrupa Birli inin olu ma ad mlar n aç kla?

4. Avrupa Birli i’nde, insanlar n, mallar n, hizmetlerin ve sermayenin serbest hareketi nas l gerçekle iyor?

59

AVRUPA B RL Birli e üye her ülke, her y l Ocak ay ndan ba layarak alt ay boyunca Avrupa Birli i Konseyine ba kanl k yapmaktad r.

Avrupa Birli i, devlet olmad ndan ve ba kenti olmad ndan, enstitüler bir kaç AVRUPA B RL N N Avrupa kentinde bulunmaktad r. Avrupa EN ÖNEML ÜÇ Birli i Konseyi merkezi Brüksel’de ENST TÜSÜ (Belçika) bulunuyor.

Avrupa Birli i’nin en önemli üç enstitü- Konsey, kararlar farkl biçimde al yor: oy birli i, basit ve kalifiyeli ço unlukla. sü unlard r: 27 Bakan n hepsi, evet oyu kulland kla1. Avrupa Birli i Konseyi r nda oy birli i ile karar getirilmi olur.

2. Avrupa Parlamentosu 3. Avrupa Komisiyonu Avrupa Parlamentosu Bu ortak enstitüler, hem ba l ba na üye ülkelerin, hem de Birli in ortak ç karlaAvrupa Parlamentosu, Avrupa Birli i r n temsil etmektedirler. vatanda lar n temsil eden seçilmi bir kurumdur. AB üye ülkeleri vatanda lar Avrupa Birli i Konseyi n n, do rudan seçimlerde seçtikleri milletvekillerinden olu maktad r. Avrupa Parlamentosunda seçimler, her be y lda bir düzenlenmektedir. Bu ekilde enstitü, Birli e üye ülkelerin, 493 milyon vatanda n n ç karlar n yani onlar n yasamac l k sürecindeki Avrupa ç karlar n temsil etmektedir. Birli in geni lemesiyle Avrupa Parlamentosunda milletvekilleri say s da ço almaktad r.

Bu say , Birli e üye her ülkenin nüfuz say s na göre belirlenmektedir.

Avrupa Birli i Konseyi, üye ülkelerin Avrupa Parlamentosu’nun çal malar , ç karlar n temsil eden en önemli karar Parlamento’da yürütülen tart malar ve getiren enstitüdür. “ Bakanlar Konseyi” olarak da bilinen bu Konsey, 27 üyeden olu maktad r. Konseyin her toplant s na, her üye ülkeden birer bakan kat lmaktad r. Hangi bakan n kat laca , tart lan ve karar getirilen sorulara ba l d r. Örne in, tar m ile ilgili sorular tart l r ve kararlar al n rsa, bu durumda tar m bakanlar kat l r.

60

Strazbur’da Avrupa Parlamentosu

Avrupa Komisiyonu Binas Avrupa Komisiyonu Binas

oylamalar canl olarak izlemek isteyen bütün vatanda lara aç kt r. Avrupa Parlamentosunun çal malar iki yerde Brüksel ve Strazbur’da yürütülmektedir. Milletvekillerin çal ma haz rl klar Brüksel’de, oylamalar ise Strazbur’da düzenlenmektedir.

Avrupa Komisiyonu Avrupa komisiyonu, Avrupa Birli i’nin icra idaresidir. Her ülkeden, birer olmak üzere 27 komserden olu maktad r.

Komserleri, üye ülkeler tain etmektedir.

Bir ülke taraf ndan teklif edilen komser, di er ülkelerden kabul edilmeli ve Parlamentodan onay almal d r. Avrupa Komisiyonunun görevi, bir bütünlük olarak Avrupa Birli inin ç karlar n tem-

sil etmektir. Avrupa Komisiyonu, Avrupa Birli i Konseyi ve Avrupa Parlamentosu taraf ndan onay alan ve kabul edilen yasalar n tamamen uygulanmas konusunda çal malar yürütmektedir.

Anla malar n bekçisi rolünü yapmaktad r. Birli e üye herhangi bir ülkenin etkisi alt nda kalmadan, ba ms z çal maktad r. E er bir üye ülke, anla malar uygulamazsa, Avrupa Komisiyonu bu ülkeyi Luksemburg devletinde, Luksemburg Sitide bulunan Avrupa Hukuk Mahkemesine ç karabilir. Avrupa Komisiyonu, kendi çal malar hakk nda, Avrupa Birli i Parlamentosu kar s nda sorumludur. Avrupa Komisiyonu ba nda komisiyon ba kan bulunuyor. Avrupa Komisiyonun merkezi Brüksel’de bulunuyor.

SÖZÜN ÖZÜ Avrupa Birli inde en önemli üç enstitü unlard r: Avrupa Birli i Konseyi Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Komisiyonu. Bu ortak enstitüler, hem ba l ba na üye ülkelerin, hem de Birli in ortak ç karlar n temsil etmektedirler. Avrupa Birli i Konseyi, üye ülkelerin ç karlar n temsil eden en önemli karar getiren enstitüdür. Avrupa Parlamentosu, Avrupa Birli i vatanda lar n temsil eden seçilmi bir kurumdur. Avrupa Komisiyonu Avrupa Birli i’nin icra idaresidir.

61

AVRUPA B RL

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Birli in en önemli üç enstitüsünün yetkileri nelerdir?

2. Avrupa Parlamentosunda milletvekillerin say s nas l belirleniyor?

3. Neden Avrupa Komisiyonuna, “ anla malar n bekçisi” denir?

AVRUPA B RL NASIL ÇALI IYOR Avrupa Birli i esas nda dünya tarihinde imdiye kadar rastlamad m z benzersiz devletler birli idir. Birlik sürekli geli iyor, özellikle de bu son 50 y l içerisinde. Avrupa Birli inin ya at lmas ve kendi gelece i hakk nda vatanda lar n inanc n güçle tirmek amac yla, vatanda lara sosyal ilerleme sa lamal d r: i , iyi maa lar, sosyal güvenlik ve sa l kl ya am ortam . Bunlara, Dayan ma Politikalar ve Teknoloji Yenilikler Politikalar sayesinde ula maktad r. Bu Politikalar Birlik, genelde Birli e üye ülkelerden sa lad y ll k bütçeyle finanse etmektedir.

Avrupa Birli inin Dayan ma politikalar n n ana hedefi, tek pazara yard m sunmak ve varl n sürdürmektir. Bunu, bu amaçla kurulan Avrupa bölgesel geli me fonu yard m yla yapmaktad r. Bu fon, genelde yeni kabul edilen üye ülkeler ve Birli in daha az geli mi bölgelerine adal , Avrupa Birli i bütçesinden gelen paralardan 62

yararlan yor. Gereçlerin transferi ile (zengin olan ülkelerden fakir ülkelere), Avrupa Fonu, daha az geli mi ülkelerin ekonomik geli mesini h zland rmakta, onlar n sanayisini canland rmakta, gençlere ve uzun zaman i siz kalanlara yeni i yerleri temin etmektedir. Bu ekilde Avrupa Birli i, Birli e üye ülkeler aras nda i birli ini artt rmakta, ortak sorunlar n çözümüne destek sunmakta ve Birlikte bulunan daha zengin ve daha fakir bölgeler aras ndaki aç azaltmaktad r. Bu fonun yan s ra, Avrupa Birli inde yollar n in aat ve çevreyi koruma etkinliklerinin finansman na adal fon bulunmaktad r.

G da üretiminin ilerletilmesi amac yla Avrupa Birli i ortak tar m siyasetini (OTS) uygulamaya ba lad . Tar m i letme ve garanti fonu arac l yla, Avrupa Birli i g da üretiminde yeni teknolojilerin uygulanmas na imkan sa layarak g da kalitesi ve güvenli i üst düzeye ç kar ld . “ nsanlar, toprakla uyum sa layarak ya amal d r” slogan , Avrupa Birli ini tan tmaktad r.

Avrupa Birli i’nin hedefi, Avrupa toplu-

munda ki en büyük haks zl klar düzeltmektir. Avrupa Birli indeki bütün i çilerin, daha iyi i ko ullar sa lamak, eme e göre maa lar, sosyal koruma, sa l k korumas ve i s ras nda koruma, birlikler kurma özgürlü ü, mesleki e itim görme, birlik çerçevesinde özgürce dola madan olu an haklar n korumaya çal maktad r. Birli in daha önemli etkinliklerinden biri, vatanda lar n her günlük ya am n iyile tirmek ve daha iyi gelecek sa lamak yönünde bilim ara t rmalar n ba latmak ve desteklemektir. Ses kirlili i, art klar, zehirli gazlar ile ilgili sorunlara çözüm bulmak, temiz

içme suyu sa lamak, ya am ortam n ve sa l korumak, yeni enerji kaynaklar ke fetmek, Birli in çok say daki ortak ara t rma projelerinin konusudur.

Birli in, ya am ortam alan ndan bu ara t rmalar ndan biri, “ Ya am Ortam 2010, bizim gelece imiz, bizim tercihimiz” adl programd r. Program n amaçlar unlard r: iklim de i meleri ve küresel s nma sonuçlar n n hafifletilmesi ve yava lat lmas , ya am ortam ve sa l kla ilgili sorunlara çözümler bulmak, do al kaynaklar n korunmas ve art klar konusunda uygun çözümler bulmas d r.

SÖZÜN ÖZÜ Avrupa Birli inin ya at lmas için vatanda lar na sosyal ilerleme sa lamal d r: i , iyi maa lar, sosyal güvenlik ve sa l kl ya am ortam . Bunlara, Dayan ma Politikalar ve Teknoloji Yenilikler Politikalar sayesinde ula maktad r. Bu Politikalar Birlik, y ll k bütçeyle finanse etmektedir. Avrupa Birli inin görevi, daha az geli mi ülkelerin ekonomik geli mesini h zland rmak, onlar n sanayisini canland rmak, uzun zaman i siz kalan gençlere yeni i yerleri temin etmektir. G da üretiminin ilerletilmesi konusunda çaba harcamakta, vatanda lar n her günlük ya am n iyile tirmek ve daha iyi gelecek sa lamak yönünde bilim ara t rmalar ba latarak onlar desteklemektedir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Birli in ana hedef ve görevleri hangileridir ve bunlara nas l ula maktad r?

2. Avrupa Birli i ne ekilde tek pazara yard m eder ve onun çal malar n sürdürür?

3. Avrupa Birli i, çal malar için gerekli olan gereçleri nas l sa l yor?

63

AVRUPA B RL

AVRUPA B RL NDE ÖZGÜRLÜK, ADALET VE GÜVENL K Avrupa Birli i sayesinde, üye –ülke vatanda lar , bütün Avrupa dahilinde yolculuk yapabilir, oturabilir ve çal abilirler. Britanyal bir ö retmenin Roma’da bir okulda ngilizce dersi okutmas mümkündür, üniversiteden yeni mezun olmu genç bir Frans z, Belçika’daki bir devlet kurumunda aç lan i ilan na ba vuruda bulunabilir.

Birlik, üye ülkeler aras nda kar l kl olarak yüksek e itimin tan nmas na ait sistem uygulamaya ba lad ktan sonra, Avrupa vatanda lar na bu imkan sa land . Ülkeler, üniversitelerin en az üç y l e itim vermesi ve e itime gerekli kaliteyi sa layacaklar na dair uzla maya vard lar. Bu ekilde, Birli e üye herhangi bir ülkeden bir ki i^ vatanda , polis, silahl kuvvetler ve d i leri hizmetleri d nda birlik kapsam nda sa l k, e itim ve di er kamu alanlar nda çal abilir.

Serbest dola m, dola m s ras nda güvenlik ve korumay da kapsamaktad r.

Uluslararas suç ve terör, Avrupal lar n güvenli ini ciddi bir ekilde tehlikeye att lar. Avrupa Birli i kapsam ndaki iç s n rlarda kontrollerin kald r lmas , d s n rlar üzerinde güvenlikle ilgili ek önlemlerin al nmas gere ini ortaya ç kard .

Birlik, y llarca kendi vatanda lar na hareket ve dola m özgürlü ünü ve güvenli ini bir sürü anla ma ve akit üzere sa lamaktad r. 1985 y l nda, 64

Birlik çerçevesinde yolculuk yapanlar n ya am n kolayla t ran bir ad m at ld . Belçika, Fransa, Almanya, Luksemburg ve Hollanda hükümetleri, Luksemburg s n r nda bulunan küçük kasaba engen’de bir sözle me imzalad lar. Aralar ndaki s n r geçitlerinde, milliyetine bak lmaks z n insanlara uygulanan bütün kontrollerin kald r lmas , Birli e üye olmayan ülkelerle olan kendi s n r geçitlerindeki kontrolleri uyumla t rma ve ortak vize politikas uygulamas konusunda uzla ma sa lad lar. Bu ekilde, engen Bölgesi olarak bilinen, iç s n rlar olmayan bir bölge olu turdular. Bu bölge sürekli geni lemektedir. 2006 y l na kadar,

Avrupa Birli ine üye 13 ülke (Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Hollanda, spanya, sveç, talya, Luksemburg, Portekiz ve Yunanistan) engen kurallar n uygulamaktad r. Birli e üye olmad klar halde, zlanda ve Norveç de bu kurallar uygulamaktad r. Birli e dahil edilen ülkelere, engen Bölgesine üyelik için gereken kriterleri yerine getirmek amac yla yedi y ll k süre verilmektedir.

2004 y l ndan beri, Avrupa Birli i içerisinde yolculuk yapan Avrupa vatanda la-

r , kendi ulusal yönetimlerinden, Avrupa Sa l k Sigortas kart n da almaktad rlar. Bu kart, ba ka bir ülkede bulundu u s rada hastalanan ki inin, sa l k harcamalar n n kar lanmas na yard mc olur.

Avrupal lar sadece Birlik içerisinde tüketici de ildirler. Onlar, Birli in vatanda lar d r. Bu demektir ki, onlar da kendi haklar na sahiptirler. Mastriht Anla mas uyar nca, “üye ülkelerden birinin vatanda olan ki i, Birli in de vatanda d r.” O ki i, ya ad üyeülkedeki yerel seçimlerde oldu u gibi, parlamento seçimlerinde de oy kullanma ve aday olma hakk na sahiptir. Bu ekilde Avrupa Birli i, vatanda lar na daha yak n oluyor. Özel anla malarla, Birlik içerisinde, temel vatanda haklar konseptini sürekli güçlendirerek bu haklar ihlal eden her üye- ülkeye kar i lemler de yürütmektedir.

Birlik, göçmenleri takip etme ve yasa-

d göçün engellenmesine adal ba ar l bir sistem olu turmu tur. Koordine edilmi etkinlikler sayesinde, örgütlü suç, insan ticareti ve özellikle kad n ve çocuklar n, çe itli biçimlerde sömürülmesiyle mücadelede ba ar l sonuçlar elde etmektedir.

Avrupa’n n daha güvenilir olmas amac yla Avrupa Birli i ülkeleri, polis çal malar ve hukuk alanlar nda i birli i yapmaktad rlar. Bu konuda Birlik en büyük ilerlemeyi, Evropol’u kurmakla kaydetti. Evropol, polis ve gümrük memurlar ndan olu an Avrupa Birli i bünyesi olup, iyi örgütlenmi etkinliklerle, uluslararas suça kar ba ar l bir mücadele yürütmektedir. Ocak 2004 y l nda, Avrupa takibinin yürürlü e girmesiyle Birlik, üye ülkelerin ulusal soru turma yetkililerinin, suç soru turmalar ve suçlular iade etme süreçlerini yürütmelerini kolayla t rd .

SÖZÜN ÖZÜ Birlik, bir çok sözle me ve akitlerle, kendi vatanda lar na hareket özgürlü ü ve güvenli i sa lamaktad r. Koordine edilmi etkinliklerle, örgütlü suç, insan ticareti ve çe itli ekillerdeki sömürmeye kar ba ar l bir ekilde mücadele etmektedir. engen bölgesi, Avrupa Birli i vatanda lar na, Birli in bir ülkesinde ya ay p di erinde çal malar na imkan sa lamaktad r. Üye ülkeler vatanda lar , Birli in de vatanda lar d r. Bu demektir ki, onlar kendi haklar na da sahiptirler.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Avrupa Birli i kendi vatanda lar na hareket özgürlü ünü ne ekilde sa lamaktad r?

2. Birlik, örgütlü suçla nas l mücadele ediyor?

3. Birlik çerçevesindeki üniversite ö rencilerinin okuma imkanlar ve öncülükleri nelerdir?

65

AVRUPA B RL

AVRUPA B RL VE AVRUPA K ML “Biz devletleri de il, vatanda lar birle tiriyoruz” Frans z siyasetçi Jan Mone Avrupa Birli i, yar m yüzy ldan fazla var olan ve bu süre içerisinde, kendi kimli ini olu turan temel de erler yaratt .

Bar ve çat malar n bar ç l yolla çözümü, Avrupa’n n temel de erleridir. Birli in olu mas nda bar iste i güçlü bir motivasiyon oldu u gibi ayn zamanda onun varl için de temel ko ullardan biridir. Birlikte, e itlik ve birlik prensipleri yürürlüktedir. ç ba l l k ve ko ulsuz e itlik olmadan Birlik, vatanda lar n kar la t klar sorunlara çözüm bulamayacak. Birlikte herkes kanun kar s nda e ittir ve hiç kimse kendisini hiçbir esasa göre incitilmi veya ayr lm hissetmemelidir. Avrupa Birli i’nin, “ Farkl l klarda birle mi ” slogan da

bunu kan tlamaktad r.

Hareket özgürlü ü, Avrupa vatanda lar n n ayr cal d r. Onlar n, bütün Birlik Çerçevesinde ya amalar na ve yolculuk yapmalar na, isteklerine göre i seçmelerine, Avrupa e itim programlar na göre ö renim görmelerine imkan sa layan Avrupa modeli pasaportlar ve sürücü ehliyetleri vard r. Örne in, 2007 – 2013 y llar aras ndaki sürede, üç milyon üniversite ö rencisi, Avrupa Program “ Erazmus “ a göre e itim görme imkan na sahip olacak.

Avrupa Birli inin kendi kimli ini olu turdu u temel de erlerden biri, dayan mad r. Birli e üye ülkeler, özellikle do al afetler ve kötü hava ko ullar s ras nda, kar l kl dayan ma göstermektedirler.

Birli in özel bir edinimi de, vatanda lar n temel haklar na sayg duyulmas ve Adaletin hükmüdür. Vatanda lar n hak ve özgürlükleri, üye ülkelerin ulusal Anayasalar nda içerilmi tir.

Bütün bu temel de erler, Avrupa Kimli ini olu turmakta ve bu yüzden onlar sürdürülmelidir. Avrupa Kimli i bak m ndan, Avrupa Birli i vatanda lar dünyan n di er nüfuzundan farkl d r. Avrupa Birli i, ona üye ülkelerin milli kültür de erler zenginli ini olu turan ortak de erler miras n korumak için, tek seçenektir.

Avrupa Birli inin Geni lemesi

Bu gençler de vizesiz yolculuk yapmay hak ediyorlar 66

Avrupa Birli i, üyelik kriterlerini kar layan her Avrupa ülkesine aç kt r.

Geni leme ile Birlik, hem kendi yüz ölçümünü ve nüfuzunu art r r hem

de bütün anla mazl klar ve çat malar a maya çaba göstermektedir. Avrupa Birli inin geni lemesi, Birli e üye olmak isteyen ülkeler için oldu u gibi, Birlik için de büyük önem ta maktad r. Avrupa Birli inin onca y l süresinde ba ar l i levselli i, “ Sadece Birle mi Avrupa, güçlü Avrupa olabilir “ fikrini kan tlamaktad r.

Birli in geni lemesiyle ve yeni üye ülkelerin giri iyle, bar , demokrasi, istikrar ve refah bölgeleri geni leyerek, Avrupa’da ki milletlerin güvenli i de artmaktad r. Avrupa Birli inin geni lemesi, Birli in eski ve yeni üye ülkelerinde ekonomi gücün artmas ve yeni i yerlerinin aç lmas da demektir.

AB’ye girmekle vatanda lara, Birli e üye herhangi bir ülkeye engelsiz yolculuk yap p e itim görme ve çal ma imkan sa lanmaktad r. Bununla birlikte, AB ülkeleri vatanda lar n n ya am biçimleri de iyile mektedir çünkü Birli e girmekle, her günkü ya am ve güvenlikle ilgili alanlarda daha iyi ko ullar yaratmay ba ard klar n göstermi lerdir. Avrupa Birli inin yeni üye ülkelerle geni lemesi, kültür zenginli inin ve çe itlili inin artmas , fikir de i toku u imkanlar ve milletler aras nda daha iyi anlay anlam na gelmektedir.

Üyelik artlar Avrupa Bütünle mesi (geni lemesi), siyasi ve ekonomik bir süreçtir. “ Avrupa Ailesine” kat lmak isteyen bütün ülkeler bu süreçten geçmelidir.

Birli in karar getiren organ olarak Avrupa Komisiyonu, üye olmak isteyen aday – ülkelerin yerine getirilmesi gereken üç kriter belirledi. Üyelikten önce, aday – ülkeler, bu kriterleri yerine getirmelidir:

Demokrasi, adaletin hükmü, insan haklar ve az nl klara sayg duyma ile korumay garanti eden istikrarl enstitüler.

Birlik içerisinde, rekabeti ve pazar yasalar n kald rabilecek i levsel Pazar ekonomisi.

Birli e üyeli in getirdi i görevleri üstlenmek kabiliyeti ve hedeflerine ula mak için Birli e destek verme haz rl . Aday – ülkelerde, Avrupa Birli inin yasalar n pratikte uygulamaya ve yönetmeye kabiliyetli kamu yönetimi de olmal d r.

Müzakere süreci Birli e girme müzakereleri, her aday ülke ve Avrupa Birli inin temsilcisi olarak Avrupa Komisiyonu aras nda yürütülmektedir. Müzakerelerin sona ermesinden sonra, Birli in daimi üye ülkeleri, yeni ülkenin Birli e girmesi konusunda oy birli iyle karar (izin) getirmelidirler. Avrupa Parlamentosu, üyelerinin mutlak ço unlu unun oylamas arac l yla bu karar onaylamal d r. Bundan sonra, üyeli e al nma ile ilgili bütün belgeler üye ülke taraf ndan, o ülkenin Anayasa süreçleri uyar nca onaylanmal d r. Müzakereler süresince aday ülkeler, Birli e girmek için gereken ekonomi geli me seviyesine daha kolay ula ma imkan n sa lamak amac yla Avrupa Birli inden yard m almaktad rlar. Örne in, 2004 y l nda on ülke ile geni leyen Avrupa Birli i, yeni üye ülkelerin üyelik kriterlerini daha çabuk yerine getirmelerine adal projeler için 41 milyar avro ay rm t .

67

AVRUPA B RL

SÖZÜN ÖZÜ Dayan ma, Avrupa Birli inin kendi kimli ini yaratt temel bir de erdir. Bar ve çat malar n bar ç l ekilde çözümlenmesi, temel Avrupa de eridir. Birli in özel edinimi, vatanda lar n temel haklar na sayg duymak ve adaletin hükmüdür. Birlikte, e itlik ve birlik prensipleri geçerli oldu undan hepsi kanunlar kar s nda e ittir. Hiç kimse kendisini herhangi bir esasa göre a a lanm veya ayr lm hissetmemelidir.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Avrupa Birli inin kimli i hangi de erlerle belirlenmektedir?

2. Avrupa Birli inin geni lemesi edinimleri hangileridir?

3. Birli e üyelik için aday ülke hangi temel kriterleri yerine getirmelidir?

4. Birli e üye olma sürecini aç kla.

AVRUPA A LES N N B R BÖLÜMÜ OLARAK MAKEDONYA Avrupa Birli ine “aday-ülke” statüsünün elde edilmesi, Makedonya’ n n, sadece co rafi anlamda de il, Avrupa’n n bir parças oldu u gerçe ini kan tlad . Avrupa milletleriyle birlikte tarih boyunca ya ananlar ve Avrupa’n n zengin kültür miras nda Makedonya’n n büyük katk s , Makedonya’n n yerinin 68

kesinlikle Avrupa’da oldu unu göstermektedir.

Bir çok di er ülke gibi, Makedonya Cumhuriyet’i de Avrupa Birli i’nin bir parças olmas n istemektedir.

Ba ms zl ndan beri Makedonya, Avroatlantik olu umlar na ve enstitülerine bütünle meye yöneldi. Bu bütünle meye götüren yollara, Makedonya Cumhuriyet’i, 1995 y l nda, iki Avroatlantik bütünle meleri: Avrupa Birli i ve NATO ile diplomatik ili ki-

ler kurdu unda ba lad . 2000 y l nda, Avrupa Konseyi, stikrar ve Birle me Sözle mesi ile ilgili Makedonya’yla anla malar konusunda yönergeler sundu. 2001 y l nda ise Lüksemburg’ta anla malar sona ermi ve bu sözle me imzalanm t . Makedonya Cumhuriyet’i Meclisi bu sözle meyi onaylad , daha sonralar ise birli in bütün üye ülkelerin parlamentolar da sözle meyi onaylad . Makedonya Cumhuriyeti’nin Avrupa Birli ine Bütünle me süreçleri, onun var olan bütün kaynaklar n n güçlü angajman ile birle mesini ve siyasi yanl yana mdan kaç n lmas n gerektiriyordu. Bu yüzden, sistemin enstitülerinin tekrardan örgütlenmesi gere i ve Makedonya vatanda lar n n güçlü destek gere i kaç n lmazd .

Avrupa Bütünle mesine do ru ilk büyük siyasi ad m, 1997 y l nda Makedonya’n n Birli e üyeli i konusunda siyaset yürütme amac olan Avroatlantik Bütünle mesi Komitesinin kurulmas yla yap ld . Bu komite, Makedonya ba bakan n n do rudan yönetimi alt nda olup bütün bakanlar, Makedonya Halk Bankas Güverneri ve Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisi ba kan ndan olu maktad r.

Daha sonra, Hükümette ve Mecliste, Makedonya Cumhuriyeti’nin Avrupa

Birli ine bütünle mesi siyasetinin yürütülmesi ile görevli ba ka bünyeler de kuruldu.

Avrupa Birli i üyesi olmak için Makedonya Cumhuriyeti ne yapmal d r?

Birli e üye olmakla ülkemizin, Birli in bütün enstitülerinde temsilcileri olacak.

Onlar Makedonya’n n ç karlar n temsil edecek ve ayn zamanda Birli in ilerideki geli mesi konusunda çaba harcayacaklar.

Bunun gerçekle mesi için ülkemiz, Avrupa Birli i standartlar na bizi yakla t racak büyük say da reformlar yapmal d r. Kendisini Birlik içerisinde bulmak isterse Makedonya, stikrar ve Birle me sözle mesinden ç kan bütün görevleri mümkün oldu u kadar k sa sürede yerine getirmelidir. Makedonya, Avrupa De erleri kapsam nda geli melidir. Kendi bölgesinde süregelen bar ve güvenlik sa lamal , demokrasiyi güçle tirmeli, adalet ve huku un hükmü konusunda ko ullar sa lamal d r. Kendi ekonomi geli mesini art rmak için büyük çaba sarf etmesi gerekti i gibi vatanda lar na da daha iyi sosyal koruma sa lamal d r. Makedonya Cumhuriyet’i, i sizli i ve ya am ortam n n kirlenmesini azaltacak yollar bulmal d r. Sadece bu ekilde, bizim güne imiz Avrupa Birli i bayra ndaki y ld z olacakt r.

Makedonya, reformlar ba latt ve onlar yapmaya devam ediyor. Büyük çaba ve gayretlerle, Avrupa yolunda ilerlemektedir. Yapmas gereken ilk ey, Avrupa Komisiyonunun dü üncesini beklemek, bunun ard ndan da s rada Birli e üyelik davetiyesidir.

69

AVRUPA B RL

SÖZÜN ÖZÜ Makedonya Cumhuriyeti için, Avrupa Birli ine üyelik, gelecek demektir. Avrupa gelece i, ülkenin topluca geli mesi için büyük imkanlar sa layacak. Bu amaçla, Makedonya, üç esas kriteri yerine getirmelidir: 1. stikrarl siyaseti olmal ( istikrarl enstitüler kurmak, demokrasiyi, adaletin hükmünü, insan haklar n ve az nl klar n korunmas n sa lamak); 2. Ekonomik geli me sa lamak; 3. Birli e üyeli in getirdi i görevleri kabul etmeye haz r olmak.

B LG N KONTOL ET VE UYGULAT 1. Birli e üye olmak için Makedonya Cumhuriyeti ne yapmal d r?

2. Birli e üye olduktan sonra, Makedonya Cumhuriyeti ne kazanacak?

3. Avrupa Ailesine Makedonya’n n girmesi için senin katk n nedir?

70

KULLANILAN KAYNAKLAR Dr. Milo N. Gyuriç: storiya Helenske estetike; B GZ, Beograd, 1976 David Held: Modeli na demokraciya kolska kniga, Zagreb, 1990 Kratok pregled na Amerikansakata istoriya, nformativna agenciya na Soedinetite Drzavi, Dragolyub R. Zivoyinoviç: Uspon Evrope (1450 – 1789) Matica Srpska, Novi Sad, 1975 Univerzalna deklaraciya na çovekovite prava.

Dr. Nikola Rot: Osnovi sociyalne psihologiye. Zavod za ucbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1978 Besede, zbor iz svetskog besedni tva, Kultura, Beograd, 1976 Dr. Rudi Supek: Sociologiya, kolska kn ga, Zagreb, 1977 Sociolo ki terminolo ki reçnik, MANU, Skopye, 1995 Paskal Fonteyn, Evropa vo 12 lekcii, Evropska dokumentacija, 2003 Evropska konvenciya za za tita na çovekovite prava i osnovni slobodi, 4. 11.

1950 Entoni Gidens, Sociologiya, C D, Podgorica, 2000 lo Traykovski, Gragansko sodruzni tvo, Gocmar, Skopje, 1997 Klimovski Savo, Ustaven i politiçki sistem, Prosvetno delo, Skopje, 1997 Vikipediya, enciklopediya European Un on: A Very Short Introduct on by John P nder, Oxford, 2001 Ustav na R. Makedoniya, 1991.

Human R ghts Educat on: Lesson for l fe, Bas c nformat on k t, November, 1998.

DAHA AZ B L NEN SÖZLER SÖZLÜ Ü otorite – bir ki inin di erleri üzerindeki etkisi, sayg nl ; antik demokrasi – halk n, siyasete etki edebildi i eski Yunan (Atina) Polisinin siyasi sistemi; antik polis – antik Yunanistan’da, kent – devlet, di er kölelik devletlerine k yasen küçük bölge kapsamaktaym . Tar m çevresi ve kent merkezinden olu urmu , ayn zamanda vatanda toplumu, siyasi topluluk temsil ediyormu ; asilzadelik – feudal s n f n bir bölümü, toprak sahipleri, ve siyasi öncülükleri var; de erler – insan iyiye, istenene, yararl veya güzel olana yönlendiren kültür elementleri; inanç – do a ve toplumu Tanr ’n n yaratt na inanma, do aüstü güç; iktidar – yönetme hakk , siyasi, hukuk ve ekonomi güç sahibi olmak; Hükümet – bir demokrasi devletin, en üst düzey icra – yönetim organ (devlette iktidar yürüten bütün organlar); oy kullanma – seçimler yoluyla istek veya dü üncenin belirtilmesi, belirli adaya oy vermek; seçmen – oy kullanma hakk na sahip ki i; vatanda – mensup oldu u toplulu a kar belirli haklar ve özgürlükleri ile görevleri olan ki i; bir devlette mensup olan ki i; sivil toplum – üretim gereçlerine özel sahiplik ve vatanda lar n hukuk e itli i üzere kurulan bir toplum; vatanda haklar – demokrasi toplumda, var olan haklar toplam ( ki isel, siyasi, ekonomik – sosyal haklar); soyk r m – milli, etnik, rk veya din grubunu yok etme etkinli i; bildirge – bir veya daha fazla ülkenin, anla maya vard klar eye sayg duyacaklar na dair resmi ya da törenli bildiri; gösteri – memnuniyetsizli i kitlevi ve aleni bir ekilde belirtme; demos – halk (Antik Yumanistan’da demosu, e itimsiz insanlar olu turuyormu ); görev – hukuk kurallar veya etik de erler uyar nca bir kimsenin bir ey yapma zorunlu u; devlet – herkesi, toplumda davran kurallar na sayg duymaya zorlayan güçlü organ; demokrasi – halk n iktidar , her vatanda n, kamu ve devlet i leri ile ilgili kararlar getirmede kat l m hakk ve e itli i; e itlik – yeteneklerine ba l olmadan, ayn imkanlara sahip bütün insanlar; etnik grup – ortak bölgede ya ayan, ortak soydan gelen bir grup insan; sömürme – maddi veya ba ka çe it gelir sa lamak amac yla yararlanma yasa – ya amda belirli alanda ili kileri düzenleyen hukuk belgesi seçimler – siyasi temsilcilerin seçilmesinde vatanda lar n örgütlü kat l m ; 72

bütünle me – ortak amaca ula mak için insanlar n, devletlerin ba lanmas ; enstitü – kurum, kurulu ; kamuoyu – toplumun, toplumsal ve siyasi ya am na kat lan ve kendi siyasi tutumlar n aç k bir ekilde belirten vatanda lar; kamu idaresi – devlet yönetimi; Katolik – katolik dinine inanan insan (Hristiyanl n bir dal ); konvansiyon – bir alanda, genelde, ili kilerin düzenlendi i uluslararas bir anla ma (ör: Çocuk Haklar n Koruma Konvansiyonu); çat ma – ç karlar, fikirler, anlay lar çat mas sonucu olarak meydana gelen durum; uzla ma – anla ma, tutumlar n uyumla mas ; komunizim – s n flar olmayan toplumsal düzen rekabet – yar ma, birbirini geçme arzusu; aday – bir göreve, rütbeye teklif edilen ki i; bar – insanlar aras nda uyumlu ve uzla mada ili kilerin hüküm sürdü ü toplumda veya toplumun bir bölümündeki durum; yetki – bir görevi (i i), gerçekle tirmesi için bir ki iye verilen salahiyet; monar i – devletin ba nda Monarh n (Kral,Çar, Sultan) bulundu u siyasi düzen; güç – bir ki inin veya grubun, ya am n baz alanlar na etki etmesi yetene i; ahlak normu – insan n davran nda neyin kötü neyin iyi oldu u belirtilen yaz l olmayan bir kural; göç – ahalinin bir yerden ba ka yere hareketi; metropol – büyük ehir, ba kent; az nl k – di erlerine (ço unlu a) k yasen daha az say da olan bir grup insan; ulus (millet) – kendi bölgesi, ayn soyu, dili, geçmi i, gelene i ve adetleri olan insan toplulu u; milliyet – bir ulusa, millete mensup olma; muhalefet – iktidar kar t ; toplum – do a ve toplumda, ortak ili kiler sonucu meydana ç km insan toplulu u ve onlar n kar l kl etkinli i; parti – özellikle siyasette, ayn fikre sahip ve iktidar elde etmek amac yla birle en bir grup insan; buyuru – uluslararas siyasetin temel unsurlar n içeren törenli yaz l bildirge ( Birle mi Milletler Buyurusu) ; kul – haklar olmayan ki i, ba ka insan n otoritesine boyun e en ki i (monar ilerde); siyasetçiler – siyasetle u ra an insanlar, devleti yönetme kabiliyeti olan devlet adamlar ; siyaset – devlet i lerini yönetmeye yönelik i (kararlar getirme ve uygulama); siyasi örgüt – baz siyasi amac gerçekle tirmeyi görev bilen örgüt (devlet, 73

74

siyasi partiler); hukuk – devlet organlar n n, devlet topraklar kapsam nda ili kileri düzenleme hedefi ile getirdikleri mecburi toplumsal kurallar sistemi; milletvekili – bir gurup, topluluk, devlet taraf ndan yetki verilen seçilmi ya da atanm temsilci; Protestan – Katolik dininden ayr lm olan bütün Hristiyan dini bilgileri kapsayan Protestan kilisesi üyesi; adaletlilik – ki inin ideal, ahlak durumu; adaletli insan, edebildi i kadar en iyi çal an ve ba kalar ndan ald n ayn ölçüde iade eden insand r; protesto – kimsenin, do ru say lmayan etkinli ine kar enerjik ekilde kar gelme; siyasi haklar – vatanda lara, ülkedeki siyasete kat lmay sa layan haklar, (oy kullanmak, toplanmak, ifade özgürlü ü); Ba bakan – birinci bakan, bakanlar konseyi ba kan (hükümet ba kan ); temsilci demokrasisi – halk n iste i üzere halk taraf ndan seçilen temsilcilerin yönetti i siyasi sistem; e it hakl l k – vatanda lar n hak ve görevlerinde e itlik; rk ay r mc l – rklar veya milli mensubiyet esaslar na göre belirli halk mensuplar n n haklar n yasaklama veya s n rland rma; reform – ili kilerde önemli de i meler yapmak amac yla, devlet organlar n n uygulad klar ölçüler; kölelik – ba ka insanlar taraf ndan, insanlar n son derece sömürülmesi ve yararlan lmas ekli (nesnelerle ayn tutma); referandum – devlet ile ilgili bir öneri veya önemli soru hakk nda oy kullanma hakk olan bütün insanlar n do rudan ifade ekli; keyfi davran – toplumda yerle mi olan normlara kar , bir ki i ya da grubun s n rs z keyfi davran ; sosyal koruma – herhangi bir nedenden dolay kendilerinin sa layamad klar ya am ko ullar n onlara sa lamak için, devletin ald ölçüler toplam ; sosyal sorun – bir çok birey ya da insan grubunun, temel ya am ihtiyaçlar n kar layamad klar durum; özgürlük – zor ve bask kullan lmadan, ba ms z istek kurmak ve belirtmek; bas n özgürlü ü – vatanda lar n, bas n veya di er medyalar arac l yla aleni bir ekilde kendi dü üncelerini belirtmek için var olan Anayasa haklar ; Meclis (Parlamento) – devletin en üst düzey yasama kurumu; serbest rekabet – üreticilerin, pazarda kendi mallar n sergilemek için mücadele; üretim gereçleri – üretimin ba l oldu u, bütün maddi etkenler (fabrikalar, makineler, aletler, hammaddeler); standart – bir madde veya ürünün eklini, büyüklü ünü, kalitesini ve kontrol eklini e itlemek amaçl norm, kural; teknoloji – bir toplum üyelerinin yararland klar teknik edinimler toplam ;

belirli bir hedefe ula mak amac yla uygulanmas gereken i lemler ve kabiliyetler bilimi; ho görü (tolerans) – insanlar aras ndaki farklara sayg duyma, kabul etme ekli; ba kalar n n evrensel insan haklar n ve özgürlüklerini tan mak; hierar i – yapt klar i e göre, toplumda bireylerin seviyelerinin de erlendirildi i cetvel (en üstte olanlar daha de erlidir); univerzal – genel; birlik – birle me, topluluk; Anayasa – bir devletin, toplumsal ve devlet düzenlemesinin belirlendi i en üst düzey yasa; fon (vak f) – birikmi para, sermaye; insanl k – dünyadaki bütün insanlar; grev – i in durdurulmas .

75