Informatika_5_alb by Ministry of education and sience

Sime Arsenovski

Maja Loshanska-Todorovska

Gjorgji Kakashevski

INFORMATIKA PËR KLASËN E PESTË

Përmbajtja: 1. TEMA BAZAT E INFORMATIKËS NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE __________________________________ 6 HISTORIA KOMPJUTERIKE _______________________________________________ 8 LLOJET E KOMPJUTERËVE ______________________________________________ 14 APLIKIMI I KOMPJUTERËVE NË JETËN BASHKËKOHORE ____________________ 17 KULTURA DHE ETIKA KOMPJUTERIKE_____________________________________ 19 PYETJE _______________________________________________________________ 23 2. TEMA KOMPJUTERËT PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT _________________________________ PAJISJET PERIFERIKE HARDVERIKE ______________________________________ PAJISJET PERIFERIKE HYRËSE _________________________________________ PAJISJET PERIFERIKE DALËSE ________________________________________ PJESËT NË SHTËPIZË ____________________________________________________ PAJISJET MEMORUESE _________________________________________________ SOFTUER _____________________________________________________________ VIDEO LOJËRA _______________________________________________________ SISTEMI OPERATIV _____________________________________________________ ELEMENTET E SISTEMEVE OPERATIVE ____________________________________ ELEMENTE TË SISTEMIT OPERATIV WINDOWS __________________________ ELEMENTE TË SISTEMIT OPERATIV LINUX _______________________________ FOLLDERËT DHE FAJLLET ______________________________________________ PROGRAMET PËR PUNË ME FOLLDER ________________________________ DRURI I FOLLDERAVE (PARAQITJA DHE PUNA) ________________________ AKTIVITETE ME FOLLDERA DHE FAJLLA __________________________________ PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT ______________________ PUNA ME TEKST NË PROGRAMIN TEKST EDITOR __________________________ KALKULATORI _________________________________________________________ SOFTUERË EDUKATIV___________________________________________________ PYETJE _______________________________________________________________

30 34 35 39 41 43 46 50 54 56 58 60 62 64 66 68 73 75 79 81 83

3. TEMA MULTIMEDIA NOCIONI PËR MULTIMEDIEN ___________________________________________ 91 MULTIMEDIA NË WINDOWS ____________________________________________ 94 SOUND RECORDER ___________________________________________________ 94 VOLUME CONTROL ___________________________________________________ 94 WINDOWS MEDIA PLAYER _____________________________________________ 95 WINDOWS MOVIE MAKER _____________________________________________ 97 MULTIMEDIJA NË LINUX ________________________________________________ 99 INTENSITETI I ZËRIT _____________________________________________________ 99 TË DËGJUARIT E AUDIO CD-VE _________________________________________ 100 LËSHIMI I AUDIO FAJLLEVE _____________________________________________ 101 LËSHIMI I RADIOS _____________________________________________________ 104 LËSHIMI I DVD VIDEOS _________________________________________________ 106 LËSHIMI I VIDEO FAJLLEVE _____________________________________________ 106 INCIZIMI I AUDIOS NË CD ______________________________________________ 107 PYETJE DHE DETYRA ___________________________________________________ 108

4. TEMA INTERNET RRJETET KOMPJUTERIKE ________________________________________________ 112 FUNKSIONIMI I INTERNETIT ______________________________________________ 114 SHËRBIMET E INTERNETIT _____________________________________________ 115 RREGULLAT E SJELLJES NË INTERNET ____________________________________ 116 UEB FAQJA DHE UEB SAJTI _____________________________________________ 117 UEB SHFLETUESIT ______________________________________________________ 119 UEB KËRKUESIT ________________________________________________________ 122 PORTALI126 PROGRAMET E DËMSHME KOMPJUTERIKE _______________________________ 129 PROGRAMET ANTIVIRUSE ___________________________________________ 131 POSTA ELEKTRONIKE __________________________________________________ 133 REGJISTRIM I SHFRYTEZUESIT NË POSTËN ELEKTRONIKE ____________________ 134 KUTIA ELEKTRONIKE DHE PUNA ME MESAZHET ELEKTRONIKE_______________ 136 PYETJE _______________________________________________________________ 139 5. TEMA BAZAT E VIZATIMIT GRAFIKA KOMPJUTERIKE ______________________________________________ 148 GRAFIKA E BIT-MAPUAR ____________________________________________ 149 GRAFIKA VEKTORIALE ______________________________________________ 150 PROGRAMI PËR VIZATIM _______________________________________________ 151 VIZATIM ME DORË TË LIRË DHE VIZATIM ME FORMË TË RREGULLT GJEOMETRIKE ____________________________________________ 154 KORRIGJIMI I FOTOGRAFISË SË GATSHME _______________________________ 156 BLLOQE DHE PUNA ME BLLOQE _______________________________________ 157 TRANSFORMIME GJEOMETRIKE ME BLLOQE _____________________________ 160 PUNA ME TEKST _______________________________________________________ 162 PUNA ME FOTOGRAFI TË GATSHME_____________________________________ 163 PYETJE DHE DETYRA ___________________________________________________ 164 6. TEMA TEKST PROGRAMET TEKST PROCESOR ________________________________________ 170 NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT ___________________ 171 PROCEDURA DHE HAPAT GJATË KRIJIMIT TË DOKUMENTIT ________________ 174 SHKRUARJA E TEKSTIT __________________________________________________ 176 FORMATIMI I TEKSTIT ___________________________________________________ 177 VENDOSJA E KORNIZAVE _____________________________________________ 180 AKTIVITETE ME FOTOGRAFI DHE VIZATIMI I OBJEKTEVE GRAFIKE ___________ 183 NUMËRIMI ____________________________________________________________ 186 TABELAT189 SHTYPJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL ______________________________________ 193 PYETJE _______________________________________________________________ 196 FJALOR I VOGËL I NOCIONEVE DHE SHKURTESAVE ______________________ 198

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE INFORMATIKA INFORMATIKA është shkencë që studion mbledhjen, ruajtjen dhe përpunimin e të dhënave dhe të informatave me ndihmën e kompjuterëve. Informatika është shkencë e re, që zhvillohet shpejt dhe ka ndikim të madh mbi zhvillimin dhe zbulimet e të gjitha shkencave të tjera.

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE INFORMATIKA 4

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE INFORMATIKA 5

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE INFORMATIKA

INFORMATİKA është shkencë që studion mbledhjen, ruajtjen dhe përpunimin e të dhënave dhe të informatave me ndihmën e kompjuterëve. Informatika është shkencë e re, që zhvillohet shpejt dhe ka ndikim të madh mbi zhvillimin dhe zbulimet e të gjitha shkencave të tjera. Fjala “informatikë” u përfitua me bashkimin e fjalëve “informatë” dhe “automatika” na këtë mënyrë: INFORmatë + autoMATIKA=INFORMATIKA. TË DHËNAT DHE INFORMATAT

Në jetën e përditshme fjala “e dhënë” dhe” informatë” shpesh kanë domethënie të njëjtë. Megjithatë, në informatikë dhe shkencat e tjera ekziston dallim midis domethënies së këtyre dy fjalëve (e dhënë≠informatë). Të dhënat janë shenja, numra, fjalë, tekste, fotografi, zëra etj., të cilat për njeriun, vetë për vete nuk kanë ndonjë domethënie ose kuptim të caktuar. Numri 9567342 vetë për vete nuk ka kurrfarë domethënie. Mund të jetë numër i gjetheve të një druri, numri i kokrrave të orizit në një grumbull etj. Mirëpo, kjo e dhënë e lidhur me të dhënat e numrave telefonike dhe emër të ndonjë shkolle paraqet informatë. Më tepër të dhëna të lidhura në një mënyrë të caktuar logjike paraqesin informatë. Informatat njeriut i mundësojnë të kuptojë se ç’po ndodhë, të sjellë ndonjë vendim ose të ndërmarrë ndonjë aktivitet.

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

TË DHËNAT e merkure +

e merkure +

INFORMATA

AKTIVITETI

Vallë mundesh të paraqesësh ndonjë shembull të ngjashëm lidhur më të dhënat dhe informatat?

KOMPJUTERI

Pajisjet që janë të bëra prej pjesëve elektronike shumë të vogla dhe punojnë me rrymë të dobët quhen pajisje elektronike. Për shembull, televizori, kompjuteri dhe telefoni janë pajisje elektronike.

BAZAT E INFORMATIKËS

Pothuajse në çdo profesion dhe në çdo vend pune njerëzit mbledhin dhe përpunojnë të dhënat e ndryshme që të fitojnë informata të caktuara. Për shembull, në banka punohet me të dhënat për kursimtarë (të dhënat personale, të hollat e deponuara dhe të ngritura etj.), në shitore punohet me të dhënat e artikujve (emri, shifra, sasia, çmimi), në shkolla punohet me të dhënat për nxënës (emri dhe mbiemri, datëlindja, suksesi) etj. Bashkësia e të gjithë të dhënave me të cilat punohet në ndonjë program të kompjuterit quhet baza e të dhënave. Puna me të dhënat dhe ruajtja e tyre është punë shumë e rëndësishme dhe me përgjegjësi. Nuk guxon secili të ketë mundësi për t’i lexuar, për t’i ndryshuar ose për t’i fshirë të dhënat, por vetëm ata që janë të trajnuar ose janë pronarë. Paramendoni se çka do të ndodhë nëse të dhënat përzihen ose fshihen?! Për shembull të dhënat për kursimtarët e bankës, çmimet e artikujve të një shitoreje, notat e nxënësve të ndonjë shkolle ose rezultatet e analizave nëpër spitale. Do të krijoheshin shumë probleme dhe situata të palakmueshme të cilat vështirë zgjidhen. Në shumë vende të punës detyra për mbledhjen, ruajtjen dhe përpunimin e të dhënave i është besuar kompjuterit. Ai punon shpejt, në mënyrë precize dhe me një numër shumë të madh të dhënash.

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

PUNA ME TË DHËNA DHE INFORMATA

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Kompjuteri është pajisje elektronike i paraparë për futjen, ruajtjen dhe përpunimin e të dhënave të cilat janë të nevojshme për njeriun. Fjala kompjuter rrjedh nga fjala angleze “to compute” që do të thotë njehson edhe e quajnë edhe njehsor. Të dhënat të cilat njeriu i vendos në kompjuter mund të jenë në formë të tekstit, numrit, zërit, fotografive, video klipeve etj. Këto të dhëna janë të kuptueshme për njeriun, por jo edhe për kompjuterin.

Që të mund të punojë me të dhënat, kompjuteri, të njëjtat i shndërron në të ashtuquajturat numra binarë me të cilët di të punojë. Numra binarë janë numra të shënuar me shifrat 1 dhe 0. Të gjithë njësitë elektronike që përpunojnë të dhëna të shënuara me numra quhen pajisje digjitale. Në gjuhën angleze fjala “digit” do të thotë shifër. Kompjuteri është pajisje digjitale pasi që të dhënat që i përpunon i shndërron në numra binar. Pajisjet elektronike që i përpunojnë të dhënat sipas udhëzimeve të regjistruara në program quhen pajisje programibile. Kompjuteri është pajisje programibile. Kompjuteri është pajisje automatike pasi që të gjitha përpunimet e nevojshme sipas udhëzimeve në program i bën në mënyrë të pavarur.

HISTORIA KOMPJUTERIKE KUSH E ZBULOI KOMPJUTERIN? Pyetjen të cilën së paku një herë secili prej nesh e ka parashtruar apo do ta parashtrojë. Nuk ka përgjigje të thjeshtë në këtë pyetje. Kompjuteri nuk është i zbuluar nga një njeri dhe nuk është i bërë për kohë të shkurtër. Ai është pajisje e ndërlikuar i bërë nga pjesë të ndryshme. Çdo pjesë është e bërë veçmas me ndihmën e zbulimeve të ndryshme nga zbulues të ndryshëm.

HISTORI E SHKURTËR E MJETEVE NDIHMËSE DHE PAJISJEVE PËR NJEHËSIM

Që nga kohërat më të lashta kur numrat nuk kanë ekzistuar ashtu siç i njohim sot, njerëzit kanë pasur nevojë ta numërojnë ushqimin e tyre, kafshët, të njehsojnë dhe t’i ruajnë rezultatet e fituara për shfrytëzim të ardhshëm. NDIHMËSIT PËR NJEHSIM

Ndihmëset e para për njehsim kanë qenë gishtat e njeriut, ndërsa sasitë më të mëdha kanë qenë të numëruar dhe të llogaritura me ndihmën e gurëve ose shkopinjve.

PAJISJET MEKANIKE PËR NJEHSIM

Në shekullin e 19-të janë zbuluar dhe konstruktuar pajisjet e para mekanike për njehsim. Këto pajisje për njehsim janë bërë prej dhëmbëzave, boshteve dhe rrotave. Krahasuar me pajisjet e dorës për njehsim, pajisjet mekanike kanë qenë më të shpejta, më të sakta dhe kanë mundur të bëjnë më tepër njehsime. Në pajisjet mekanike njeriu ka futur të dhënat me rrotullimet të mekanizmave me dorë dhe ato kanë qenë të lëvizur me mekanizma të kurdisur me dorë. Pajisja e parë mekanike për njehsim ka kryer mbledhjen e numrave të mëdha. Është quajtur Paskalina sipas zbuluesit Blejz Paskal. Më vonë janë bërë edhe pajisje tjera mekanike për njehsim.

BAZAT E INFORMATIKËS

Pajisjet e para me të cilat njerëzit janë përpjekur të ndihmohen gjatë njehsimit kanë qenë pajisjet e dorës. Numëratorja e parë e dorës është bërë nga Kinezët 3 000 vjet para erës sonë. Është shfrytëzuar për njehsim me numra të mëdha dhe është quajtur Abakus. Me të është zhvilluar shumë shpejt operacioni i mbledhjes, zbritjes, shumëzimit dhe pjesëtimit. Abakusi edhe sot shfrytëzohet për njehsim në disa shitore të vogla të Kinës dhe Japonisë.

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

PAJISJE DORE PËR NJEHSIM

PAJISJE ELEKTROMEKANIKE PËR PËRPUNIMIN E TË DHËNAVE

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Me zbulimin dhe aplikimin e energjisë elektrike njeriu i ka bërë pajisjet e para elektromekanike. Të dhënat me këto pajisje janë futur dhe janë ruajtur me kartela të shpuara. Pajisja e parë elektromekanike e cila ka radhitur dhe numëruar të dhënat e futura ka qenë pajisja me emër: Makina për tabelimin e regjistrimit të popullsisë (Census Tabulating Machine). Është zbuluar nga Herman Holeriti në vitin 1890. Pajisja në fjalë është bërë me kërkesë të shtetit të Amerikës për numërim dhe grupim të të dhënave për numrin e popullsisë (regjistrim) nga viti 1890. Të dhënat nga regjistrimi i popullsisë, me makinën e Holeritit kanë qenë të numëruara dhe grupuara për 6 javë. Për numërim dhe grupim me dorë do të nevojiteshin 8 deri më 9 vite. Më vonë janë konstruktuar edhe kompjuterë të tjerë elektromekanik për përpunimin e të dhënave.

PAJISJET ELEKTRONIKE PËR PËRPUNIMIN E TË DHENAVE Kompjuteri i parë elektronik

Me zhvillimin e elektronikës njeriu ka konstruktuar pajisjet e para elektronike për përpunimin e të dhënave. Kompjuteri i parë elektronik është quajtur ENIAC 1 (Eniak 1) dhe është bërë në vitin 1946 në SHBA për nevojat e ushtrisë në Luftën e Dytë botërore. Ka qenë i rëndë 30 tonelata dhe i madh sa një fushë sportive futbolli. Derisa ka punuar ka bërë shumë zhurmë. Pjesë kryesore elektronike gjatë konstruktimit të tij kanë qenë llambat elektronike. Ato kanë qenë shumë të mëdha, me numër po ashtu të madh, dhe shumë shpejt janë djegur.

Për çdo përpunim të ri të të dhënave nga ENIAC-u, është nevojitur lidhje komplete me dorë e të gjithë kabllove dhe telave. Kompjuteri i parë elektronik është model sipas të cilit janë bërë kompjuterët e sotshëm.

Zbulimi i Çipit

Në vitin 1958/59 është zbuluar pajisja e re elektronike me emrin qarku integrues ose çip. Çipat tek kompjuteri kanë zëvendësuar transistorët dhe kështu edhe më tepër i kanë zvogëluar dimensionet, kurse kanë zmadhuar mundësitë e kompjuterëve të rinj. Çipi i parë ka qenë me madhësi të gishtit të vogël tek njeriu i moshuar dhe është përbërë nga disa transistorë. Çipat e sotëm janë më të vegjël se thoi i gishtit të madh dhe mund të përmbajnë qindra milionë transistorë.

BAZAT E INFORMATIKËS

Më vitin 1947/48 është zbuluar pajisje elektronike me emrin transistor. Transistori në kompjuter i ka zëvendësuar llambat elektronike të shfrytëzuara deri në atë kohë, ka zvogëluar dimensionin si dhe i ka shtuar mundësitë dhe shpejtësinë e punës.

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Zbulimi i transistorit

Çipi i parë i memories dhe procesorit

Më vitin 1970 është bërë çipi i parë i memories, kurse në vitin 1971 është konstruktuar çipi i parë për përpunimin e të dhënave mikroprocesori. Deri atëherë kompjuterët kanë qenë pajisje të mëdha dhe komplekse që janë shfrytëzuar vetëm në kompanitë e mëdha, qendrat për zbulime shkencore etj. Por këto zbulime kanë mundësuar që të bëhen kompjuterët e parë për nevoja personale ose kompjuter personal. Këto kompjuterë kanë qenë me dimensione të vogla, të thjeshta për përdorim dhe me çmim të ulët.

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

KOMPJUTERËT PERSONAL

Modeli i parë i suksesshëm për kompjuterin personal është quajtur “Apple I” (Ejpëll 1). Është bërë në SHBA në vitin 1976, nga Stiv Xhobs dhe Stiv Voznijak në punëtorinë e Stiv Xhobsit. Kompjuteri ka pasur shtëpizën e drurit. Ishte ndrequr për t’u ekspozuar në panair të elektronikës. Në panair ka arritur sukses të madh dhe ka tërhequr interes të madh. Sipas modelit Apple I, vitin e ardhshëm 1977 është bërë kompjuteri i parë personal me emrin Apple II. Ishte prodhuar nga kompania Apple Computers (Ejpël kompjuters) të Xhobsit dhe Voznijakut. Kompjuteri “Apple II” nuk ka qenë i shtrenjtë, ishte i thjeshtë për përdorim dhe së bashku me të vinin programet në disketa dhe kishte mundësi të paraqitjes së grafikës në ekran në disa ngjyra. Ka punuar me urdhra në formë të tekstit që futeshin nëpërmjet tastierës. Ishte shumë i popullarizuar. Në vitin 1981 kompania IBM (Aj Bi Em) prodhon kompjuterin e saj të parë personal me emrin PC-Home Computer.

KRAHASIMI I ENIAC-UT ME KOMPJUTERIN BASHKËKOHOR

1946 rreth 160 m2 30t

Kompjuter me Intel Core Duo procesor 2006 90mm2 Shumë e vogël

18000 llamba elektrike

150 milion transistorë

300 përpunime ne sekondë

20 bilionë përpunime në sekondë.

Lidhja me dorë e telave

Sistem operativ

500 000$

afro 600$

170 000 W

30 W

ENIAC Viti Dimensionet Pesha Pjesë elementare elektrike Shpejtësia e përpunimit të të dhënave Mënyra e udhëheqjes së punës Çmimi Shpenzimet e energjisë elektrike

Dhe në fund DIÇKA QESHARAKE! :-)))))

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Vallë dini se si shkencëtarët në vitin 1954 e kanë paramenduar kompjuterin për në shtëpi pas 50 vitesh (në 2004) Ja kështu:

Qesharake apo jo?

LLOJET E KOMPJUTERËVE

Sipas madhësisë dhe mundësive kompjuterët që sot shfrytëzohen në botë mund t’i ndajmë në: • Super kompjuterë • Kompjuterë të mëdhenj • Mikro kompjuterë SUPER KOMPJUTERË

Super kompjuterët janë më të shtrenjtë, më të shpejtë dhe më të fuqishëm në botë. Mundet t’i posedojnë vetëm disa kompani apo shtete në botë. Kompjuterë të tillë shfrytëzohen për kryerjen e njehsimeve të ndërlikuara dhe simulimeve. Për shembull, në shkencë përdoren për hulumtimet gjenetike, për hulumtime në gjithësi ose për parashikime meteorologjike, kur për kohë të shkurtër duhet të përpunohen një numër i madh të dhënash.

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

KOMPJUTER TË MËDHENJ

Kompjuterët e mëdhenj (Main frame computers) janë kompjuterë të mëdhenj dhe të fuqishëm, të cilët mundësojnë punë të njëkohshme të një numri të madh shfrytëzuesish (disa qindra) të cilët janë të lidhur me ta nëpërmjet terminalitmonitorit dhe tastierës. Shfrytëzohen në bankat e mëdha, kompani të sigurimit etj. MIKROKOMPJUTERË

Mikro kompjuterët janë kompjuterë te të cilët pajisja për përpunimin e të dhënave është mikroprocesori. Mikro kompjuterët mund të jenë server ose kompjuter personal. Serverët janë kompjuterë të cilët shumë kompjuterëve personalë u sigurojnë punë me të dhëna të përbashkëta, pajisje, shërbimet e Internetit etj. Kompjuterët personal janë kompjuterë për përdorim personal.

MUNDËSITË DHE NDARJA E KOMPJUTERËVE PERSONAL

Në kompjuterët personal, në kohë të caktuar mund të punojë vetëm një njeri. Kompjuterët personal zakonisht përdoren në shkolla, firma dhe shtëpi. Më së shpeshti përdoren për rregullimin e tekstit, njehsime dhe radhitje të të dhënave të ndryshme, lundrim në Internet, pranim dhe dërgim të postës elektronike, punë me grafikë, dëgjim të muzikës, shikim të video klipeve, lojë etj.

KOMPJUTERË DIGJITALË ELEKTRONIKË

SUPER KOMPJUTERË

KOMPJUTERË TË MËDHA

MIKRO KOMPJUTERË

KOMPJUTERË PRESONALE

SERVERË

MACINTOSH

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Lloje të kompjuterëve personal:

Sot kryesisht ka dy lloje të kompjuterëve personal: PC dhe Macintosh (MAC).

BAZAT E INFORMATIKËS

Pjesa më e madhe e njerëzve në punë dhe në shtëpi i përdorin kompjuterët PC. PC-të i prodhojnë numër i madh i firmave në botë (si për shembull, ato më të mëdha dhe më të njohura janë: IBM, Dell, HP etj.). Tek ne, në të shumtën e rasteve PCtë i montojnë firmat më të vogla me pjesë të furnizuara nga prodhues të ndryshëm. Kompjuterët kështu të montuar shpesh quhen PC “pa emër” (No name).

Macintosh

Kompjuterët Macintosh (MAC) i prodhon dhe i vë në shitje kompania Apple. Për dallim nga PC-të, kompjuterët personal MAC nuk janë të shpeshta nëpër shtëpitë dhe në vendet e punës. Këta kompjuterë janë shumë të njohur në industrinë e të publikuarit, grafikës, muzikës dhe të filmit.

• Modele të kompjuterëve MAC Kompjuterë personal portativ dhe joportativ

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Sipas dimensioneve, kompjuterët personal mund të jenë portativ dhe joportativ. Kompjuterët personal joportativ (desktop) janë me dimensione më të mëdha, dhe furnizohen nga burimi i fiksuar i energjisë elektrike. Kompjuterët portativ, kanë dimensione dhe peshë të vogël dhe për shkak të këtyre vetive janë të lehtë për transport nga shfrytëzuesi. Punojnë me bateri, por mund të jenë të kyçur edhe në rrymë. Kompjuterët personal portativ sipas madhësisë ndahen: • Me madhësi të shuplakës së dorës me emrin Handheld ose Personal Digital Assistant- PDA,

• Me madhësi të një valixheje të vogël me emrin Notebook ose Laptop

ZBATIMI I KOMPJUTERËVE NË JETËN BASHKËKOHORE

Kompjuterët janë pajisje pa të cilët nuk mund të paramendohet jeta bashkëkohore. Sot pothuajse nuk ka profesion ose vend pune ku nuk përdoret kompjuteri. Vetëm disa nga fushat ku njeriu e shfrytëzon kompjuterin janë: shkenca, medicina, arsimi, gjurmime në gjithësi, komunikimi, tregtia, zbavitja etj. Shiko shembujt e ilustruar për përdorimin e kompjuterit:

• Komunikimi dhe gjetja e informatave në tema të ndryshme dhe ngjarje të ndryshme;

• Mësim

BAZAT E INFORMATIKËS

• Blerje në shitore (kompjuteri në shitore punon me laser për të lexuar barkodet e artikujve për evidencën e tyre dhe dhënien e llogarisë).

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

• Shkrim, vizatim, prezantim • Zbavitje

• Ngritja dhe deponimi i parave në bankë,

(bankomatët për tërheqjen e parave janë kompjuterët në largësi të lidhur me kompjuterët e bankës. • Gjetja dhe zgjedhja e librave në

bibliotekë

• Në

medicinë për testime të ndryshme, hulumtime dhe kontrollime të operacioneve kirurgjike

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

• Parashikime të motit

BAZAT E INFORMATIKËS

• Në studio televizive dhe filmike, krijim të grafikës dhe efekteve speciale në

televizion dhe film.

• Kompozimit dhe realizimit të pjesëve muzikore • Në mjete transportuese

BAZAT E INFORMATIKËS

Ekzistojnë vende të punës ku kompjuteri plotësisht e zëvendëson njeriun. Ato janë vende pune ku mundet shumë lehtë të vihet në rrezik jeta dhe shëndeti i njeriut. Për shembull në: • Fabrika kimike • Centralet nukleare • Kushte ushtarake • Fatkeqësi elementare etj. Kompjuterin bashkëkohor nuk duhet çdo herë ta paramendojmë si pajisje me shtëpizë, monitor, tastierë dhe maus. Kompjuteri mundet edhe të mos i ketë këto pjesë. Varësisht nga ajo se ku gjendet dhe çka duhet të punojë, kompjuteri të dhënat dhe urdhrat mund t’i pranojë dhe dorëzojë nëpërmjet senzorëve dhe pajisjeve të ndryshme, të ketë formë dhe madhësi të ndryshme.

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

• Në amvisëri (kompjuteri mund të jetë i kyçur në ndonjë nga pajisjet e amvisërisë. Si për shembull frigorifer, fshesë elektrike etj).

KULTURA DHE ETIKA KOMPJUTERIKE

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

NEVOJA PËR RREGULLAT E SJELLJES

Në jetën e përditshme njerëzit vazhdimisht gjenden në situata ku shfrytëzojnë dhoma të njëjta, ndajnë objekte të përbashkëta, ose kanë nevojë të dëgjojnë dhe shikojnë ngjarje të njëjta së bashkë me njerëz të tjerë. Kjo ndodh në shitore, në biblioteka, në restorante, në stacione autobusi, në kinema, në shkolla, po edhe në shtëpi. Që çdo njeri të bëjë, të mësojë, të shohë, të lexojë, të dëgjojë ose të fitojë atë që dëshiron, nevojitet sjellje e kulturuar nga secili prej nesh. Sjellje e kulturuar nënkupton respektim të rregullave të sjelljes për vend të caktuar ose respektim të rregullave për shfrytëzim të objekteve dhe pajisjeve të përbashkëta. Kur nuk respektohen rregullat shumë shpesh ndodhë që ndonjëri të mos fitojë atë që i nevojitet, të jetë i lënduar ose ofenduar ose të shkatërrohen objekte dhe pajisje të përbashkëta. Disa rregulla janë të shkruara dhe të shfaqura në vende të dukshme, e disa nuk janë të shkruara, por megjithatë janë po aq të rëndësishme si ato të shkruara. Një nga rregullat më të rëndësishme që njerëzit duhet ta respektojnë është e drejta e pronësisë dhe e drejta private. E tash mendo, përgjigju dhe sqaro: • A është mirë të shkatërrohen objekte të huaja? • A është në rregull të lexohen ose grisen letra të huaja, ditarët, albumet? • A dëshiron që ty të të ndodhë një gjë e tillë ? • A dëshiron që në bibliotekë të mos e gjesh librin që të nevojitet e të cilin dikush që e ka huazuar nuk e ka kthyer? • Sigurisht se mundesh të numërosh shumë shembuj të këtillë?

RREGULLA TË SJELLJES NË KLASË ME KOMPJUTERË

Klasat kompjuterike janë hapësirat në shkollë të cilat i shfrytëzojnë pothuajse të gjithë nxënësit dhe arsimtarët e shkollës. Në këto klasa mësohet, përgatiten panelet shkollore, në Internet gjinden përgjigje për pyetje të ndryshme, shkruhen dëftesat, llogaritet suksesi i nxënësve etj. Të gjitha këto aktivitete janë shumë të rëndësishme dhe të nevojshme për shkollën, prandaj është shumë me rëndësi që çdo shfrytëzues i klasës kompjuterike t’i njohë dhe respektojë rregullat e sjelljes në klasë si dhe rregullat e përdorimit të pajisjes kompjuterike. Vetëm në këtë mënyrë pajisja kompjuterike do të punojë, do të qëndrojë më gjatë dhe do të jetë e dobishme për mësim dhe punë. Në vazhdim vijojnë disa rregulla të propozuara për sjellje në klasën kompjuterike. Mundet t’i shfrytëzoni të njëjtat, t’i shtoni të rejat ose vetë t’i bëni.

1. PARA SE TË HYSH NË KLASË PRIT QË TË DALË EDHE NXËNËSI I FUNDIT I KLASËS SË MËPARSHME. 2. HYR NË KLASË QETË DHE PA VRAPIM 3. LËRE ÇANTËN, PALLTON DHE GJËRAT TJERA PERSONALE NË VEND TË CAKTUAR 4. ULU NË VENDIN TËND TË CAKTUAR 5. PRIT INSTRUKSIONE PËR PUNË 6. MOS HA, MOS PI DHE MOS HEDH MBETURINA NË KLASË 7. KOMPJUTERI NUK ËSHTË KOMPJUTERI YT PERSONAL PRANDAJ:

• Mos e ndrysho sfondin e sistemit operativ • Mos aktivizo programe – mbrojtës të ekranit me të dhëna personale • Mos zbrit programe, fotografi dhe video klipe prej Internetit në kompjuterin shkollor apo në pajisjen tënde memoruese pa marrë leje,

BAZAT E INFORMATIKËS

RREGULLA TË SJELLJES

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

RREGULLA TË SJELLJES

• Mos u lajmëro në kompjuter dhe programe me emër shfrytëzues ose fjalëkalim të huaj. Ato janë të dhëna personale, nuk duhet t’i tregosh tuat dhe të përpiqesh t’i kuptosh dhe keqpërdorësh të huajat, respekto të drejtën e pronësisë dhe atë private. • Mos fshi dhe mos zhvendos follderë dhe fajllet që nuk janë tuat, • Atë që e punon në orë ruaje në follderin e duhur. • Për çdo gjë që nuk e ke të qartë gjatë punës pyete arsimtarin, 8. MOS E ZHVENDOS KOMPJUTERIN DHE MONITORIN NË TAVOLINË. 9. PARA FUNDIT TË ORËS MBYLLI TË GJITHA PROGRAMET ME TË CILAT KE PUNUAR. 10. KARRIGEN TËNDE AFROJE TE BANKA. 11. DIL QETË DHE PA VRAPUAR.

Rregullat duhet t’i respektojnë TË GJITHË që e shfrytëzojnë klasën me kompjuterë.

NEVOJA PËR NJË MJEDIS TË SHËNDOSHË DHE KOMFOR TË PUNËS

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

ERGONOMIA

Ergonomia është shkencë për dizajnimin e veglave dhe pajisjeve të punës, që do të jenë të sigurt, komfore dhe të shëndosha për njeriun. Pajisjet e kompjuterit që janë bërë për të mbrojtur shëndetin e shfrytëzuesit të kompjuterit dhe t’i sigurojnë punë më të këndshme quhen vegla ergonome. Pozita jo e drejtë gjatë punës me kompjuterë mund të shkaktojë dhembje në kurriz, krahë, qafë, bërryla, dhimbje koke, lodhje të syve. Gjatë punës me kompjuter duhet të bëhen pauza të shkurtra me të pushohen sytë duke shikuar në largësi etj. CILA ËSHTË MËNYRA E DREJTË E TË ULURIT PARA KOMPJUTERIT

Lartësia e karriges duhet të mundësojë lakimin e këmbëve në gjunjë nën kënd të drejtë (1). Pjesa e sipërme e monitorit duhet të jetë në lartësi të nivelit të syve ose diçka më poshtë por në distancë përafërsisht të gjatë sa gjatësia e dorës së shtrirë (2). Kurrizi duhet të jetë i drejtuar dhe i mbështetur në mbështetësen e karriges (3). Duart duhet të jenë të lakuar në bërryla nën këndin e drejtë (4). Tastiera duhet të gjendet nën shuplaka kur duart janë të lakuar në bërryla nën këndin e drejtë. Shuplaka dhe pjesa e dorës nën bërryl duhet të jenë në vijë të drejtë - paralele me dyshemenë (bërryli mos të jetë i lakuar) (5). Shputa duhet të shtrihen në dysheme (6).

PUNA ME TASTATURË DHE MAUS MËNYRA E DREJTË MËNYRA JOE DREJTË

MËNYRA JO E DREJTË MËNYRA E DREJTË

MËNYRA E DREJTË MËNYRA JO E DREJTË MËNYRA E DREJTË

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

MËNYRA JO E DREJTË

PYETJE: Nocione themelore kompjuterike

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Çka studion shkenca e Informatikës? A ekziston dallim midis të dhënave dhe informatave? Përpiqu të paraqesësh shembuj për të dhënat? Ç‘është informata? Përpiqu të paraqesësh shembull për informatën? Çfarë pajisje është kompjuteri i sotëm? • Elektrik • Elektronik • Mekanik 7. Kompjuteri është vegël në të cilën të dhënat mundet të: • Futen (vendosen) • Ruhen • Përpunohen • Të gjitha të përmendura më lartë 8. Numëro lloje të ndryshe të të dhënave që njeriu mund t’i fusë në kompjuter! 9. Që të mundet kompjuteri t’i përpunojë të dhënat e futura ai i shndërron në: • Binare • Tekstuale • Numerike 10. Pse kompjuterin e konsiderojmë si pajisje digjitale? 11. Vallë kompjuteri është vegël automatike? Pse? Historia e kompjuterit 1. Cilat janë pajisjet e para ndihmëse për njehsim që njeriu i ka përdorur? 2. Numëro llojet e ndryshme të pajisjeve të shfrytëzuara për njehsim gjatë historisë dhe përpunim të të dhënave? 3. Qarko zbulimet që mundësuan të prodhohen dhe zhvillohen kompjuterët elektronik? • Dhëmbëzoret • Çipi, • Llambat elektronike, • Kartela e shpuar • Transistori

4. Kur është bërë, si është quajtur kompjuteri i parë elektronik dhe cilat kanë qenë karakteristikat e tij (dimensione, pesha, mënyra e punës)? 5. Rretho zbulimet në elektronikë që mundësuan të bëhet kompjuteri i parë personal? • Transistori • Llamba elektronike • Procesori • RAM memoria 6 Kur dhe nga kush u konstruktua dhe ku u prezantua modeli i parë i suksesshëm i kompjuterit personal për përdorim personal në botë? 7. Si është quajtur kompjuteri i parë personal i prodhuar në fabrikë?

Zbatimi i kompjuterëve në jetën bashkëkohore 1. Numëro vende pune, profesione dhe aktivitete ku njeriu mund të përdorë kompjuterin? 2. Ç’mendon, si kompjuteri mund t’u ndihmojë lexuesve në bibliotekë? 3. Si kompjuteri e lehtëson punën në shitore? 4. Si kompjuteri ndihmon dhe e zëvendëson njeriun në mjetet transportuese?

BAZAT E INFORMATIKËS

1. Në cilat tre lloje kryesore i ndajmë kompjuterët e sotëm elektronik sipas mundësive të tyre për përpunimin e të dhënave? 2. Për çka përdoren superkompjuterët? 3. Kompjuterët personal janë: • Super kompjuterët • Mikro kompjuterët • Kompjuterët e mëdhenj 4. Serverë janë kompjuterët që: • Shërbejnë më tepër kompjuterë personal me programe dhe të dhëna që iu nevojiten, • Kanë fuqi dhe shpejtësi më të madhe për punë me të dhëna se kompjuterët personal • Të gjitha të sipërpërmendurat 5. Cilët dy modele të kompjuterëve personal shiten sot? 6. Numëroi llojet e kompjuterëve personal portativ sipas madhësisë së tyre?

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

Llojet e kompjuterëve

5. A montohen kompjuterët në disa pajisje të amvisërisë? 6. Vallë ekzistojnë vende pune ku kompjuteri plotësisht e zëvendëson njeriun? Cilat janë ato? Kultura dhe etika kompjuterike

BAZAT E INFORMATIKËS

NOCIONET THEMELORE KOMPJUTERIKE

1. Çka nga të poshtëpërmendurat paraqet sjellje të kulturuar? • Respektim i rregullave të sjelljes në vendin e qëndrimit • Respektim i rregullave për shfrytëzim të gjërave të përbashkëta dhe/ose të huaja • Sjellje sipas dëshirës dhe nevojave të veta • Sjellje sipas dëshirës dhe nevojave të tjerëve 2. Çka mund të ndodhë nëse nuk respektohen rregullat e sjelljes në vende publike? 3. Çka mund të ndodhë nëse nuk respektohen rregullat për shfrytëzim të gjërave të përbashkëta? 4. Çdo njeri duhet: • Të shfrytëzojë gjëra dhe të dhëna personale pa leje dhe njohuri të pronarit të tyre • Ta respektojë të drejtën private dhe të drejtën e pronësisë të njerëzve të tjerë • Të kërkojë të respektohet e drejta e tij e pronësisë dhe private, por jo edhe të jetë i obliguar të respektojë të drejtën e njëjtë të të tjerëve 5. Vallë duhet të ekzistojnë rregullat tjera të posaçme për sjellje në klasat kompjuterike në shkollë? Pse? 6. Cilat janë rregullat për punë me kompjuterin shkollor?

KOMPJUTERËT Sistemi është një tërësi me pjesë të lidhura ndërmjet veti të cilat së bashku kryejnë aktivitet të caktuara. Për shembull: Sistemi i organeve për tretjen e ushqimit, sistemi diellor, sistem muzikor etj. Sistemi kompjuterik është tërësi e harduerit dhe softuerit.

KOMPJUTERËT 28

KOMPJUTERËT 29

PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT SISTEMI KOMPJUTERIK

Sistemi është tërësi e pjesëve të lidhura midis vete të cilat së bashku kryejnë aktivitet të caktuar. Për shembull: sistemi i organeve të tretjes së ushqimit, sistem diellor, sistem muzikor etj. Nëse një pjesë e sistemit nuk punon si duhet ai ndikon në punën e rregullt edhe të pjesëve të tjera të sistemit dhe me këtë mund të ndalet puna e tërë sistemit. A mund të paraqesësh ndonjë shembull? Sistem kompjuterik është tërësi e harduerit dhe softuerit. Harduer (Hardware) janë pjesët makinerike të kompjuterit. Softuer (Software) janë programet me të cilat punon kompjuteri. Trupin e njeriut mund ta krahasojmë me harduerin, kurse mendimet e njeriut me softuer. Hardueri dhe softueri njëri pa tjetrin janë të pa përdorshëm. Programet më të reja dhe më të mira kompjuterike punojnë në modele të reja dhe më të fuqishme të kompjuterëve dhe anasjelltas, kompjuterët e ri dhe më të fuqishëm mundësojnë të krijuarit e programeve më të mira kompjuterike. Qesharake! ! ! :-)))))

PAJISJET HARDUERIKE TE KOMPJUTERI TIPIK PERSONAL

KOMPJUTERËT

PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT

Një definicion qesharak për këto dy pjesë të sistemit kompjuterik thotë: Hardueri është ai të cilin e godasësh kur nuk punon softueri. Kjo është vetëm një shaka! Kështu softueri sigurisht nuk do të punojë!

Kompjuteri tipik personal përbëhet nga këto pjesë të harduerit: 1. Shtëpiza- kuti metalike ose plastikë e fortë në të cilën janë të vendosur pjesët kryesore të kompjuterit 2. Monitori – pajisje e cila paraqet fotografi dhe tekste të prodhuara nga kompjuteri 3. Tastiera – pajisja nëpërmjet të cilës futen të dhënat dhe instruksionet në kompjuter 4. Mausi- pajisje që mundëson zgjedhje dhe lëvizje të elementeve të paraqitura në ekran 5. Altoparlant- pajisje nëpërmjet të cilës dëgjohen zërat e prodhuara nga kompjuteri 6. Shtypësi – pajisje e cila mundëson shtypjen në letër të dokumenteve të krijuar në kompjuter.

Shtëpiza

PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT

Shtëpiza është kuti në të cilën janë të vendosura pjesët kryesore të kompjuterit. Shtëpizat, edhe pse në shikim të parë duken të ndryshme, ato megjithatë janë shumë të ngjashme.

KOMPJUTERËT

Shtëpizat e ndryshme kanë butona dhe konektorë me funksion të njëjtë. Sipas pozitës, shtëpizat mund të jenë vertikale ose horizontale. Ka edhe shtëpiza “çdo gjë në një”. Në një pjesë me shtëpizën është edhe monitori.

Përshkrim i pamjes së pjesës së përparmë të shtëpizës vertikale

• • • • •

Në pjesën e përparmë të shtëpizës ka: Buton për vënie të kompjuterit në funksion-Power Buton për restartim të kompjuterit- Reset Pjesa e përparme hyrëse e pajisjeve për punë me disketë, CD ose DVD Konektorët (USB, për altoparlantë-kufje etj), Dritëzat pajisja për punë me disketa

KOMPJUTERËT

PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT

Pajisjet për punë me CD apo DVD

Butoni për kyçje Dritëza për kyçje me rrymë Lidhës për dëgjuesë USB konektor Konektori FireWire Dritëza për qasje te pajisjet memoruese

Restartimi është veprim i leximit të sërishëm të programeve të nevojshme për punë me kompjuter pa u shkyçur ai nga rryma. Nëse nuk ka pullë të posaçme për restartim veprimi kryhet duke mbajtur pullën për kyçjen e kompjuterit në rrymë një kohë më të gjatë. Disa nga dritëzat e shtëpizës bëjnë dritë pandërprerë, kurse disa kohë pas kohe. Për shembull, dritëza që tregon se kompjuteri është i kyçur në rrymë ndriçon tërë kohën, kurse kohë pas kohe ndriçojnë dritëzat që tregojnë kur punon hard disku, pajisja për disketë, CD ose DVD.

Përshkrim i pamjes së prapme të shtëpizës vertikale:

Në pjesën e prapme të shtëpizës zakonisht gjenden konektorë të ndryshëm (porta). Ato shërbejnë për lidhjen e pajisjeve periferike me kompjuterin. Ka konektor për tastierë, maus, monitor, altoparlantë, printer, konektor rrjeti, ndërprerësi i rrymës, konektorë për video kamerë, ueb kamerë, aparat digjital, telefon etj. Numri më i madh i pajisjeve për lidhje me kompjuterë shfrytëzojnë portën USB (tastiera, mausi, shtypësi, xhojstiku, aparat digjital etj).

Porta paralele Porta për maus Porta PS/2 për tastierë Porta USB

Porta për monitorë Porta serike Konektori i rrjetit

Konektori për mikrofon Konektori për altoparlantë

Ndërprerësi i rrymës

PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT

Konektori për modem dhe linjë telefonike Lidhës për rrymë

KOMPJUTERËT

Porta më e shpejtë se USB është FireWire porta. Gjendet në kompjuterët më të ri.

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE RAM memoria, Hard disk, Disketa, CD, DVD MEMORIMI

Të dhënat

HYRJE

Tastiera, Tausi, Skaner, Mikrofoni, Xhojstiku

PËRPUNIMI Processor

DALJE

Monitor, Të dhënat Altoparlantë, Shtypës

Pajisjet periferike janë pjesë të kompjuterit të cilat gjinden rreth shtëpizës. Ndarja e pajisjeve periferike 1. Pajisjet periferike mund të jenë hyrëse – për futjen e të dhënave në kompjuter dhe dalëse – për paraqitjen e të dhënave dhe programeve të përpunuara nga kompjuteri. 2. Pajisjet periferike mund të jenë të lidhur me kompjuterin me tela dhe pa tela. Mënyra të njohura të lidhjes pa tela të pajisjeve elektronike janë Infra Red, Bluetooth etj. Bluetooth, sot është mënyra më e shpeshtë për lidhje të ndërsjellët pa tela të pajisjeve të ndryshme me kompjuterin. Si Bluetooth pajisje pa tela sot mund të punojnë tastiera, mausi dhe shtypësi. Bluetooth pajisjet mund të punojnë në largësi prej 10 deri 100 metro varësisht nga pajisja dhe mund të përcjellin të dhëna nëpër pengesa si muri, tavolina, çanta etj. Punojnë me bateri të cilat mund të mbushen. Nëse kompjuteri nuk posedon pajisje Bluetooth, atëherë nëpërmjet portës USB të kompjuterit mund t’i kyçet Bluetooth adapteri. Interesante:

Kjo mënyrë e lidhjes pa tela është emëruar sipas mbretit Danez të shekullit të 10 Harald Bluetooth. Ai shumë ka preferuar të hajë boronicë dhe dhëmbët çdo herë i ka pasur të kaltër.

KOMPJUTERËT

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

Pajisje periferike

PAJISJE PERIFERIKE HYRËSE

Pajisjet periferike hyrëse janë pajisje të kompjuterit nëpërmjet të cilave futen të dhënat dhe instruksionet në kompjuter. Të dhënat në kompjuter mund t’i futë njeriu ose ndonjë pajisje e ndjeshme si: termometri, shpejtësimatësi, etj. Pajisjet e zakonshme nëpërmjet të cilave njeriu i fut të dhënat në kompjuter janë: tastiera, mausi, skaneri, mikrofoni, ekrani i ndjeshëm në prekje, video kamera, etj. TASTIERA

Tastiera është pajisje që ka më tepër se 100 taste për futjen e të dhënave në kompjuter nëpërmjet të shtypurit. Ekzistojnë lloje të ndryshme të tastierës sipas pamjes, radhitjes së tasteve, mënyrës së lidhjes me kompjuterin, materiali nga i cili janë të bërë etj. Për shembull:

Klasike

Ergonome

Virtuale

Pa tel

E butë

KOMPJUTERËT

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

Llojet e tasteve të tastierës

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

KOMPJUTERËT

1. Alfabetike 2. Caps Lock

Tastet me shkronja

3. Shift

Me mbajtjen e njëkohshme të tastit Shift dhe tastit me shkronjën e nevojshme, ajo shkruhet me shkronjë të madhe.

4. Numerike

Tastet janë numra. Gjenden mbi tastet me shkronja dhe në anën e djathtë të tastierës.

5. Num Lock

Për të punuar me numrat e tasteve të pjesës së djathtë të tastierës tasti Num Lock duhet të kyçet. Pas kyçjes së tij duhet të ndriçojë llambëza Num Lock nga ana e djathtë e sipërme e tastierës - 14

6. Shenjat e pikësimit

Presje, Pikë, Pikëpresje...

7. Funksionale

F1-F12 janë shkurtesa për disa aktivitete në programe. Për shembull, F1 shpesh aktivizon programin për ndihmë gjatë shfrytëzimit të programeve.

8. Esc

E ndërpret aktivitetin i cili në moment është duke u zhvilluar në kompjuter.

9. Ctrl, Alt

Përdoret në kombinim me tastet e tjera, si për shembull. Alt +S për incizim.

10. Space

Lë vend të zbrazët gjatë shkrimit të tekstit.

11. Backspace Delete

Tastet për fshirje. E fshin shenjën majtë nga kursori.

12. Enter

Vërtetim i të kryerit të urdhrit të zgjedhur nga shfrytëzuesi ose për kalim në rresht të ri gjatë shkrimit të tekstit. Ka dy taste Enter me funksion të njëjtë. Njëri është në anën e djathtë të tasteve me shkronja ndërsa tjetri në anën e djathtë të tastierës që shfrytëzohet gjatë punës me numra.

13. Shigjetat

Lëvizja e kursorit (shigjetës) në ekran (lart, poshtë, majtas, djathtas).

14. Llambëzat

Tregojnë se a janë të aktivizuara Caps Lock ose Num Lock.

Me këtë tast “mbyllen” shkronjat e mëdha. Pas aktivizimit të tij duhet të ndriçojë dritëza Caps Lock nga ana e djathtë e sipërme e tastierës – 14. Caps është shkurtesë për Capital Letters, ndërsa Lock do të thotë mbyllur.

MAUSI

Mausi është pajisje për tregim, zgjedhje, zhvendosje dhe aktivizim të objekteve të paraqitura në ekran. Përbëhet nga trupi i cili lëviz në sipërfaqe të rrafshët dhe butonat: butoni i majtë, butoni i djathtë si dhe butoni për skrolim -lëvizje lartë-poshtë në ekran. Llojet e mausave Ekzistojnë lloje të ndryshme të mausave sipas pamjes, mënyrës së punës, mënyrës së lidhjes me kompjuterin, etj. • Mausi mekanik (me topth në pjesën e poshtme)

• Mausi laserik

• Mausi pa tel

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

Mausat përpunohen me forma të llojllojshme interesante dhe në ngjyra të ndryshme

TREGUESI I MAUSIT

KOMPJUTERËT

Fotografia e vogël e cila në ekran ndjek lëvizjen e mausit nëpër tavolinë quhet treguesi i mausit. Treguesi i mausit mund të ketë pamje të ndryshme në programe të ndryshme, në pozita të ndryshme të ekranit dhe gjatë kryerjes së aktiviteteve të ndryshme. Më së shpeshti ka pamje të shigjetës por edhe të orës së rërës, dorës me gisht të ngritur, kryqit, lapsit, brushës etj.

Funksionet e butonave të mausit janë: Butoni i majtë: Klik - zgjedhja e objektit. Ky vepKlikim i majtë klikim i dyfishtë i majtë rim kryhet me shtypje të shkurtër dhe lëshim të butonit të majtë të mausit. Klik i dyfishtë - aktivizimi i objektit. Kryhet në atë mënyrë që kur treguesi i mausit sillet mbi objekt, shtypet klikim i djathtë klikim – tërhiq- lësho butoni i majtë i mausit 2 herë një pas një me pauzë shumë të vogël mes tyre. Klik tërheq lësho – zhvendosja e objektit prej një vendi në vend tjetër. Butoni i djathtë: Klik- Kryhet njësoj si te zgjedhja e objektit, vetëm se shtypet butoni i djathtë i mausit. MIKROFONI

Mikrofoni është pajisje për futjen e të dhënave zanore ( fjalim) në kompjuter.

Skaneri është pajisje që shërben për futjen e të dhënave grafike në kompjuter. . Sipas sipërfaqes që skanohet, skanerët mund të jenë: • Desk skaner – për sipërfaqe më të madhe (fleta, libra, fotografi) • Skaner të dorës- për sipërfaqe më të vogël (bar-kode etj.)

KOMPJUTERËT

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

SKANER

Ekzistojnë edhe pajisje të tjera për futjen e të dhënave në kompjuter.

PAJISJE PERIFERIKE DALËSE

Pajisjet nëpërmjet të cilëve informatat e fituara pas përpunimit nga kompjuteri paraqiten për shfrytëzuesin quhen pajisjet periferike dalëse. Pajisjet dalëse të zakonshme janë: monitori, shtypësi, altoparlantët, etj. MONITORI

Monitori është pajisje dalëse, i cili paraqet fotografi dhe tekste. Fotografitë dhe tekstet paraqiten në ekran. Llojet e monitorëve: Monitorët sipas mënyrës së punës mund të jenë: • CRT ( Cathode Ray Tube) monitorë – me gyp katodik. Këta monitorë janë të mëdhenj dhe të rëndë dhe me kalimin e kohës shumë pak përdoren.

KOMPJUTERËT

• Monitorët me ekran të ndjeshëm në prekje (touch screen) që mundësojnë futjen e të dhënave në kompjuter, në vend se me maus, me shtypje të gishtit mbi paraqitjen e të dhënave të ofruara në ekran Zakonisht në pjesën e përparme të monitorit gjenden pulla për rregullimin e fotografisë – pozicionit, kontrastit të ngjyrave, etj. Madhësia e ekranit matet në diagonale dhe shprehet në njësi të matjes inç (inch – “) 1”= 2.54cm. Madhësia e ekranit mund të lëviz prej 15” deri 30”. Madhësitë e zakonshme janë prej 17” ose 19”. Rezolucioni i ekranit paraqet numrin e pikave (piksellave) vertikalisht dhe horizontalisht me të cilët është vizatuar fotografia.

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

• LCD ( Liquid Crystal Display) monitorë – me kristale të lëngëta. Ata janë të hollë, të bukur, të lehtë, zënë më pak hapësirë, shfrytëzojnë më pak energji elektrike dhe kanë rrezatim më të vogël elektro- magnetik se sa CRT monitorët.

SHTYPËSI

Shtypësi është pajisje për të paraqitur të dhënat nga kompjuteri në letër ose foli. Karakteristikat e shtypësve janë: • Shpejtësia e shtypjes së faqeve në minutë. (ppm – page per minute) • Kualiteti i shtypjes • Materiali harxhuar • Zhurma Shtypësit me karakteristika më të mira kanë çmim më të lartë. Llojet e shtypësve: Shtypësit sipas mënyrës së shtypjes më së shpeshti janë gjilpëror, inkxhet dhe laserik. Tek shtypësit gjilpëror, koka me gjilpëra godet në shiritin e zhytur me ngjyrë – ribon dhe në atë mënyrë shtypet.

KOMPJUTERËT

PAJISJE PERIFERIKE HARDUERIKE

Inkxhet shtypësit stërpikin nën shtypje ngjyrë në letër e cila menjëherë thahet. Ngjyra është e vendosur në kertrixhe - kuti plastike.

Tek shtypësit laserik , tufë drite laserike e pjek ngjyrën e vendosur të tonerit në letër. Nga këto shtypës, më i shpejtë, i qetë me kualitet të lartë të shtypjes në letër është shtypësi laserik. Të gjithë llojet e shtypësve të përmendur mund të jenë në ngjyrë ose zi e bardh.

ALTOPARLANTËT

Altoparlantët janë pajisje për përcjelljen e të dhënave zanore deri te shfrytëzuesi. Altoparlantët janë të lidhur me pllakën amë nëpërmjet kartelës së zërit. Përveç altoparlantëve, në kartelën e zërit mund të lidhen edhe kufjet.

PJESËT NË SHTËPIZË Zakonisht në shtëpizë gjenden këto pajisje elektronike: 3 Memoria RAM • Pllaka amë • Procesori 7 • Memoria RAM Burim i energjisë elektrike • Hard disku (disku i 2 Procesori fortë) • Kartelat elektronike për 5 6 Pajisje CD ose DVD Kartelat kyçjen e pajisjeve perielektronike ferike • Pajisja për punë me CD 4 Hard disku ose DVD 1 Pllaka amë • Burim për furnizim me energji elektrike

KOMPJUTERËT

Pllakëza amë është pjesa kryesore në shtëpizë në të cilën janë vendosur të gjitha pjesët e rëndësishme elektronike të kompjuterit. Të gjitha pjesët e vendosura në shtëpizë janë të lidhura me pllakëzën amë – sikur fëmijët me nënën. Pjesët kryesore të vendosura në pllakëz janë: • Procesori • ROM dhe • RAM memoria

PJESËT NË SHTËPIZË

PLLAKËZA AMË

PROCESORI

Procesori është pajisje e cila bën përpunimin e të dhënave dhe i ekzekuton programet në kompjuter. Karakteristikat e çdo procesori janë: • Prodhuesi • Modeli • Shpejtësia e punës • Kesh memoria Shpejtësia e punës së procesorit shprehe me njësi matëse Giga herc (GHz). Për shembull : Prodhuesi Intel AMD

Modeli Q9300 Core 2 Quad Phenom 8750 Triple – Core

MEMORIA ROM

ROM është memorie në të cilën në fabrikë janë shënuar instruksionet për punë me kompjuterin. Këto instruksione të parët lexohen, menjëherë pas kyçjes së kompjuterit. Memoria ROM e “zgjon” kompjuterin dhe kontrollon vallë të gjithë pjesët e harduerit dhe softuerit janë prezentë, funksionale dhe të gatshme për punë. Nëse jo, shfrytëzuesit në ekran i dërgon porosi tekstuale ose paralajmërime të zëshme për problemin. Për shembull, kompjuteri nuk mundet të punojë nëse nuk janë të kyçur drejtë tastiera dhe mausi.

KOMPJUTERËT

PJESËT NË SHTËPIZË

MEMORIA RAM

RAM është memorie punuese në të cilën vendosen ato programe dhe të dhëna me të cilat për momentin punohet në kompjuter. Nga madhësia e memories RAM varet shpejtësia e punës me programet, si dhe numri dhe madhësia e programeve me të cilët në të njëjtën kohë mund të punohet në kompjuter. Kur do të shkyçet kompjuteri nga rryma, memoria RAM fshihet. Ajo është memorie për ruajtjen e përkohshme të të dhënave.

Shpejtësia 2.5 GHz 2.4 GHz

DISKU I FORTË

Disku i fortë është pajisje memoruese e vendosur në shtëpizë për ruajtjen e përhershme të programeve dhe të dhënave me të cilat punon kompjuteri. Të dhënat dhe programet të vendosura në diskun e fortë nuk fshihen pas shkyçjes së kompjuterit nga rryma. Disku i fortë, memoria RAM dhe procesori bëjnë shkëmbimin e të dhënave në mes vete. KARTELAT ELEKTRONIKE

Kartelat janë pajisje elektronike nëpërmjet të cilave disa pajisje periferike (monitori, altoparlantët, etj.) lidhen me pllakëzën amë. Janë të instaluar në pjesën e prapme të shtëpizës dhe të vendosur në pllakëzën amë nëpër ndarjeve të posaçme të quajtura sllote. Varësisht nga pajisja e cila nëpërmjet tyre lidhet me kompjuterin ka video kartelë, kartelë TV, kartelë zëri, kartelë për rrjet, etj. BURIMI PËR FURNIZIM ME ENERGJI ELETRIKE

Çdo kompjuter që të punojë duhet të ketë pajisje për furnizimit me energji elektrike e cila quhet adapter. Pranë burimit të furnizimit ka ventilator i cili i ftoh pjesët elektronike të kompjuterit që të mos nxehen.

LLOJET

Memoria kompjuterike ndahet në memorie kryesore dhe ndihmëse si dhe në memorie për ruajtjen e përkohshme dhe të përhershme të të dhënave. Memorien kryesore e përbëjnë disku i fortë dhe memoria RAM, kurse atë ndihmëse e përbëjnë pajisjet tjera memoruese si (disketa, CD, DVD, USB memorie, etj.)

KOMPJUTERËT

Pajisjet për ruajtjen e të dhënave dhe programeve me të cilat punohet në kompjuter quhen pajisjet memoruese.

PAJISJET MEMORUESE

Në memorien RAM të dhënat ruhen përkohësisht kurse për ruajtje e përhershme të të dhënave dhe programeve shfrytëzohen pajisjet vijuese memoruese: Disku i ngurtë Flopi Disk ose disketa Kompakt disku Disku Video Digjital Flesh memoria

HD FD CD DVD

KAPACITETI I MEMORIES

Karakteristika e çdo pajisjeje memoruese është kapaciteti i saj i memories. Kapaciteti i memories është sasia e të dhënave që mund të mbahet ndër mend në ndonjë pajisje memoruese. Kapaciteti i memories shprehet në njësi të posaçme matëse. Sasinë më të vogël të të dhënave që mund të pranoj kompjuteri është 1 bit (1b). Biti mund të ketë dy vlera një ose zero. Ato janë shifrat me të cilët regjistrohen numrat binarë me të cilat punon kompjuteri. Bitët grupohen në bajte dhe në atë mënyrë formohen njësi matëse të memories kompjuterike. 1b 1B 1 KB 1MB 1GB 1TB 1PB

Bit Bajt (Byte) Kilobajt Megabajt Gigabajt Terabajt Petabajt dhe më të mëdha

( 0 ose 1) = 8b = 1024B =1024KB =1024MB =1024GB =1024 TB

KOMPJUTERËT

PAJISJET MEMORUESE

1 Bajt paraqet kapacitet të memories që mund të jetë i mjaftueshëm për vendosjen e një shenje – shkronjë, shenjë, numër, etj. 1 MB paraqet kapacitet të memories që mund të jetë i mjaftueshëm për të dhënat tekstuale të një libri mesatarisht të madh (rreth 200 faqe).

Disku i fortë më së shpeshti është pajisje e fiksuar e memories e vendosur në shtëpizë. Madhësia e zakonshme e hard diskut sot është 80, 250, 500 GB.

Disketat kanë kapacitet të memories prej 1.44 MB. Shfrytëzohen për lexim dhe regjistrim të shumëfishtë të të dhënave. Gjithnjë e më pak janë në përdorim për shkak të kapacitetit të vogël dhe kualitetit të dobët.

Flesh memoria është në formë të shkopit – stick. Quhet edhe USB memorie. Ka kapacitet të ndryshëm të memories, për shembull, deri 8GB.

KOMPJUTERËT

DVD-ja mund të jenë njështresore apo dyshtresore dhe e një anshme ose e dyanshme, e vogël (8cm) ose e madhe (12cm). Kapaciteti i DVDve lëviz prej 4.7 GB deri 8.5 GB. Një DVD e madhe njështresore dhe e njëanshme mbledh 1 film mesatarisht të gjatë me kualitet të lartë. Një DVD=6-7 CD. Lloji i ri i pajisjeve të DVD-së janë pajisje të DVD-së të cilët përdorin laser të kaltër në vend të atij të kuq për lexim dhe regjistrim të informatave në disk. Këto pajisje quhen Blue Laser DVD pajisje. Laseri i kaltër mund t’i regjistrojë të dhënat në disk me dendësi shumë më të madhe sesa laseri i kuq. Prandaj BlueLaser DVD-të kanë kapacitet shumë më të madh se sa DVD-të të rëndomtë. Ekzistojnë 2 lloje të BlueLaser DVD-ve: • HD-DVD (High Definition) me kapacitet deri 30GB dhe • Blue-Ray DVD me kapacitet deri 50GB

PAJISJET MEMORUESE

CD-ja ka kapacitet të memories prej 650-700 MB. CD-të mund të jenë : • Vetëm për lexim – CD ROM • Për lexim dhe regjistrim të njëfishtë – CD R (Recordable) • Për lexim dhe regjistrim shumëfishtë – CD RW (ReWritable) • 1 CD = afro 450 disketa (ose mund të mbledhë, për shembull, afër 100 këngë mp3). CD-të zakonisht shfrytëzohen për ruajtjen e të dhënave dhe muzikës.

SOFTUERI Programet me të cilat punohet në kompjuter quhen softuer kompjuterik. Programet kompjuterike janë përmbledhje të instruksioneve sipas të cilëve kompjuteri punon në detyrë të caktuar. Sikur që gjellëbërësi përgatit sipas udhëzimeve të recetës, ashtu edhe kompjuteri punon sipas instruksioneve të programit të caktuar. Sot ekzistojnë numër shumë i madh i programeve të ndryshme kompjuterike. Gati çdo shfrytëzues mund të gjejë program i cili do t’i ndihmojë të realizojë atë që i nevojitet: të shkruajë, të vizatojë, të njehsojë, të surfojë në Internet, të dëgjojë muzikë, të luajë, të mësojë etj.

SOFTUERI

KOMPJUTERËT

PAJISJA ME PROGRAME TË NEVOJSHME KOMPJUTERIKE

Programet kompjuterike të nevojshme mund të furnizohen në një nga këto mënyra: • Blihen në shitore për softuer zakonisht për CD ose DVD • Blihen dhe “shkarkohen” në kompjuter prej Internetit, • Mundet të jenë të kërkuara në mënyrë të veçantë dhe të punuara nga firmat softuerike për bërjen e softuerit për nevojat konkrete të shfrytëzuesit të caktuar, firmës apo institucionit sipas kërkesave konkrete. KRIJIMI I PROGRAMEVE KOMPJUTERIKE

Programet kompjuterike i krijojnë (shkruajnë) njerëzit që quhen programer dhe punojnë në kompani që quhen shtëpi softuerike.

Programet shkruhen në të ashtuquajturat gjuhë programore. Gjuhët programore janë gjuhë të shpikura dhe përbëhen prej urdhrave dhe rregullave për shkrim. Janë të dedikuara për shkruarjen e llojit të caktuar të programit kompjuterik.

Pjesa e programit të shkruar në gjuhën programore quhet kod burimor i programit dhe ai më së shpeshti nuk është në disponim për shfrytëzuesit e programit. Nëse mëson ndonjë gjuhë programore edhe t’i mund të shkruash programin tënd kompjuterik.

SOFTUERI

1. Programet kompjuterike sipas qëllimit të punës në kompjuter mund të jenë: • Programe sistemore • Programe shfrytëzuese Programet sistemore e mundësojnë punën e njeriut me kompjuterin dhe kryejnë kontrollin e punës të të gjitha pjesëve të harduerit dhe programeve tjera në kompjuter.

KOMPJUTERËT

NDARJA E PROGRAMEVE KOMPJUTERIKE

Programet shfrytëzuese janë programe me të cilat punojnë shfrytëzuesit në kompjuter. Programet shfrytëzuese quhen edhe programe aplikative. Të tillë janë programet për rregullimin e tekstit, vizatim, mësim, krijim të prezantimeve, surfim në Internet, lojë, dëgjim të muzikës, shfrytëzimin e postës elektronike, punë me të dhëna në shitore, banka, posta dhe firma të tjera. 2. Sipas mënyrës se si janë të disponueshëm për shfrytëzuesin, programet kompjuterike mund të jenë për shitje dhe gratis. Programet kompjuterike për shitje mund të blihen në shitoret për softuer ose në Internet. Programet kompjuterike të cilat pronari i ofron për shfrytëzim gratis nëpërmjet Internetit, në revistat, në CD-të ose në ndonjë formë tjetër quhen programe kompjuterike gratis.

SOFTUERI

KOMPJUTERËT

Sipas kushteve në të cilat mundet të shfrytëzohen programet kompjuterike gratis, mund të jenë: • Programet gratis me kod burimor të hapur – open source • Programe përkohësisht gratis ( Shareware, Demo) Ekzistojnë programe kompjuterike gratis të cilët janë në dispozicion jo vetëm për shfrytëzim por mund të ndryshohet edhe mënyra e tyre e punës. Këto programe quhen programe me kod burimor të hapur. Tek programet përkohësisht gratis, pronari lejon për një kohë të caktuar (1 muaj ose ngjashëm) të jenë gratis dhe në dispozicion për shfrytëzuesit. Gjatë kësaj kohe shfrytëzuesi shfrytëzon gratis një pjesë ose të gjitha mundësit e programit për ta shqyrtuar, provuar si punon ose testuar. Nëse i pëlqen për shfrytëzim të mëtutjeshëm nevojitet që ta blejë nga pronari. 3. Sipas mënyrës se si shfrytëzuesi është furnizuar dhe shfrytëzon softuerin ai mundet të jetë legal ose jo legal (softuer pirat). Softueri legal janë programe kompjuterike të cilat shfrytëzuesi ka të drejtë t’i shfrytëzojë dhe më së shpeshti janë blerë nga firma me të drejtën e autorit për t’i shitur (edhe softueri i lirë është legal).

Pas blerjes legale të programit ai duhet edhe legalisht të përdoret. Përdorja legale e programit kompjuterik do të thotë programi të përdoret në mënyrën që e kërkon autori e me qëllim që të mbrohen dhe respektohen të drejtat e autorit. Para instalimit të programit në kompjuterin tënd, shfrytëzuesi duhet të deklarohet a i pranon ose nuk i pranon kushtet për shfrytëzimin e tij. Nëse nuk i pranon, nuk ka të drejtë ta shfrytëzoj programin. Çdo softuer i cili nuk është i blerë në shitore e cila posedon të drejtën e autorit për ta shitur dhe softuer për të cilin nuk respektohen rregullat për shfrytëzimin e tij është softuer jo legale (pirat).

Mos përdorni softuer jo legal! Shfrytëzimi i softuerit jo legal paraqet mos respektim të mundit intelektual dhe pronësisë së autorit!

SOFTUERI

KOMPJUTERËT

Kjo vepër dënohet!

VIDEO LOJËRA Video lojëra janë programe për zbavitje të cilat tregohen në ndonjë pajisje me ekran. Mund të luhen me ndihmën e konzolës për luajtje, kompjuter, telefon celular, etj. Lojtari luan nëpërmjet pullave, xhojstikut, tastaturës, mausit, timonit, e të tjera varësisht nga pajisja në të cilën luan.

KONZOLAT PËR LOJË

Konzolat për lojë janë pajisje elektronike me memorie dhe procesor, e disa prej tyre edhe me hard disk. Ato punojnë me sistemet e tyre operative. Kanë pajisje CD ose DVD për leximin e video lojërave. Konzolat për lojë janë: për shembull, shumë të popullarizuar SONY Playstation, Microsoft Xbox dhe Nintendo.

LOJËRAT KOMPJUTERIKE

VIDEO LOJËRA

KOMPJUTERËT

Programet për zbavitje të cilat luhen në kompjuter quhen lojëra kompjuterike. Historia e shkurtë e lojërave kompjuterike Loja e parë kompjuterike në botë ishte bërë në vitin 1961 në SHBA nën emrin “Spacewar”. Ajo nuk është bërë për kompjuter personal por për kompjuter të madh i cili është shfrytëzuar për njehsime statistikore.

Lojëra ka qenë e përbërë prej dy fluturakeve kozmike të dirigjuara nga lojtarët, të cilët kanë lëvizur rreth një ylli të vendosur në qendër dhe janë përpjekur që të zhdukin njëra-tjetrën.

Lojërat e para kompjuterike për kompjuterë personal kanë qenë interaktive dhe aventura tekstuale.

Lojtari ka futur urdhra nëpërmjet tastaturës dhe ka pranuar përgjigje dhe kahje për lojën. Më vonë në lojërat përveç tekstit është kyçur edhe grafika.

VIDEO LOJËRA

KOMPJUTERËT

Më vonë janë bërë lojëra kompjuterike te të cilat janë nevojitur reflekse të shpejta. Ndërmjet lojërave të para të këtilla kanë qenë lojërat për radhitjen e figurave gjeometrike të cilat rrëzoheshin – Tetris, evitim të pengesave dhe mbledhjen e poenëve-Pacman, Mario Bros etj.

Në vitet e nëntëdhjeta janë bërë lojërat e para tredimensionale me lojtar në vetën e parë. Ato janë lojëra në të cilat lojtari lëviz nëpër lojë me sytë e personazhit kryesor të lojës. Këto lojëra e kanë bërë kompjuterin, pajisje shumë të popullarizuar për luajtjen e video lojërave. Lojërat kompjuterike sot janë mënyrë e rëndomtë për zbavitje, shpesh edhe për mësim për një numër të madh të njerëzve, duke u nisur nga më të rinjtë deri tek më të moshuarit. Kanë grafikë të bukur, shfrytëzojnë muzikë, të folurit, zëra të ndryshëm etj. Lojërat kompjuterike luhen me maus, tastiera, një apo dy xhojstikë, konzola speciale në lojërat për vozitje etj. Altoparlantët ose dëgjueset nënkuptohen. Është mirë që kompjuteri të ketë kartelë të fuqishme grafike dhe procesor të shpejtë.

VIDEO LOJËRA

KOMPJUTERËT

Karakteristikat e lojërave Çdo lojë ka rregullat e saja të lojës dhe qëllim të cilin lojtari duhet ta arrijë. Qëllimi mund të jetë fitorja, zgjidhje e ndonjë problemi logjik, kalimi i të gjithë niveleve, të luhet sa më gjatë etj. Sipas rregullave të lojës, lojtari mund të iniciojë lëvizje për ta arritur qëllimin. Disa lojëra kanë kufizime kohore, të tjerat hapësinore etj. Ndarja e lojërave Sipas numrit të lojtarëve, lojtarët mund të jenë • Një lojtar (single player) • Më tepër lojtar ( multi player). Lojërat për më tepër lojtar mund të luhen në një kompjuter (2 lojtar), në kompjuter të ndryshëm të lidhur në rrjet (më tepër lojtarë) dhe online (në Internet). Sipas temës, përmbajtjes dhe shkathtësive të nevojshme të lojtarit ekzistojnë lojëra kompjuterike të llojllojshme, si për shembull: • Arkade • Logjike • Simulacione • Strategjike, etj.

Është e palakmueshme të bëhet ndarje e prerë e lojërave në llojet e tyre, për shkak se shumë shpesh lojërat janë përzierje e shumë llojeve. Në disa lojëra, për shembull arkade, për lojë të mirë me rëndësi është reagimi i shpejtë dhe reflekset, në ato logjike me rëndësi është të menduarit, memoria, inteligjenca, në ato strategjike dhe simulim me rëndësi është plani i mirë i lëvizjeve në lojë dhe sjellje sa më reale gjatë lojës, etj. Ekzistojnë lojëra për mësim nga fushat e ndryshme (gjuhë, matematikë, muzikë, etj), lojëra kreative (modelimi, kompozimi, ngjyrosja, dizajnimi, konstruktimi, etj). LOJË LOGJIKE

LOJË ARKADE

SIMULIM EDUKATIVE

STRATEGJI

VIDEO LOJËRA

KOMPJUTERËT

Sipas paraqitjes së grafikës, lojërat kompjuterike mund të jenë 2D ose 3D. Lojërat 3D janë lojëra hapësinore dhe mund të jenë: • Klasike – ku lojtari e shikon personazhin me të cilin luan si dhe gjithë rrethinën • Lojëra në vetën e parë – lojtari luan dhe lëviz nëpër lojë sikur të shikojë nëpër sytë e personazhit kryesor. TASH PAK KOHË PËR TË LUAJTUR!

SİSTEMİ OPERATİV Sistemi operativë është përmbledhje e programeve të cilët i mundësojnë shfrytëzuesit të operojë (punojë) me kompjuterin (programet, pajisjet dhe memorien). Sistemi operativ i pari startohet pas kyçjes së kompjuterit dhe i fundit mbyllet gjatë shkyçjes së kompjuterit. Pa sistem operativ kompjuteri do të ishte një pajisje e papërdorshme.

• • • •

Sistemet operative që përdoren te kompjuterët e sotshëm personal janë: Windows, MAC OS X, LINUX UNIX Secili prej sistemeve operative ka versionet e tij të reja dhe të vjetra. WINDOWS

Pronari i sistemit operativ Windows është firma Microsoft. Versionet e Windows-it janë :Windows 95, Windows 98, Windows ME, Windows NT, Windows 2000, Windows XP, Windows Vista. Windows është sistemi operativ më i popullarizuar i kompjuterëve personal.

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

MAC OS X Pronar i sistemit operativ MAC OS X është firma Apple. Versionet e MAC OS X janë: Jaguar, Tiger, Panther dhe Leopard. Këtë sistem operativ e shfrytëzojnë kompjuterët personal Macintosh, edhe pse ai mund të punojë edhe te PC-të.

LINUX Krijuesi i linux-it është finlandezi Linus Torvalds në vitin 1991. Logoja e këtij sistemi operativ është pinguini që quhet Taks.

Ky sistem operativ është i hapur për ndryshime nga shfrytëzuesit dhe ka versione gratis në CD-të ose mundësi të zbriten nga Interneti. Sistemi operativ Linux me kohë po bëhet më i popullarizuar në mes shfrytëzuesve të kompjuterëve personal. Ekzistojnë versione (distribucione) të ndryshme të këtij sistemi operativ: Ubuntu, Edubuntu, RedHat, SuSe, Mandriva, etj. UNIX

Unix është sistem operativ i fuqishëm i cili shpesh përdoret për punë me serverë, por edhe me kompjuterët personal. Ai është sistemi operativ më i vjetër i cili akoma ka përdorim të gjerë. Ekzistojnë versione të ndryshme të këtij sistemi operativ të cilët janë të zhvilluara nga firma të ndryshme: UNIX Ware, Solaris, etj. Sistemi operativ Linux është krijuar sipas pamjes dhe funksionalitetit të UNIX.

Karakteristikat e sistemit operativ

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

Në një kompjuter mund të instalohen më tepër sisteme operative dhe atëherë shfrytëzuesi mund të zgjedhë me cilin prej tyre do të punojë. 1. Sistemet e sotshme operative janë sisteme operative multi shfrytëzues (multi user OS). Ato mundësojnë që në një kompjuter në kohë të ndryshme të punojnë shfrytëzues të ndryshëm me programe dhe të dhënat e veta (rrethinë të vet). Çdo shfrytëzues lajmërohet në sistemin operativ me emër të tij shfrytëzues (user name) dhe fjalëkalim (password). 2. Sistemet operative të sotëm janë multitasking sisteme operative (multi tasking OS). Kjo do të thotë se mundësojnë që kompjuteri të kryej më tepër programe njëkohësisht.

Për shembull, shfrytëzuesi mund të shkruaj ose vizatojë në ndonjë program dhe në të njëjtën kohë të dëgjoj muzikë me program tjetër. Shfrytëzuesi mund të punojë me sistemin operativ në dy mënyra: • Me rreshtin e komandave– shfrytëzuesi i shkruan urdhrat për kompjuterin në formë të tekstit nëpërmjet të tastaturës. Kjo është formë më e ndërlikuar e punës. • Me grafikë (fotografi): gjatë punës në mënyrë grafike, programet dhe urdhrat paraqiten dhe zgjidhen nga ekrani në të shumtën e rasteve me maus. Puna me sistem operativ grafik është shumë më e thjeshtë. Ne do të mësojmë dhe punojmë vetëm me sistemin operativ grafik. ELEMENTET E SISTEMEVE OPERATIVE DESKTOP

Pas startimit të sistemit operativ fotografia e cila paraqitet në ekran quhet hapësirë punuese (Desktop). Pamja e hapësirës punuese është e ndryshme tek sistemet operative të ndryshme. Shfrytëzuesi i kompjuterit mund ta ndryshojë pamjen e hapësirës punuese.

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

SHIRITI ME DETYRA

Zakonisht, në pjesën e poshtme ose të epërme të desktopit gjendet shiriti i hollë dhe i gjatë i cili i paraqet emrat e programeve dhe follderëve me të cilat shfrytëzuesi punon në kompjuter. Ky shirit quhet shiriti me detyra – Taskbar (task – detyrë, Bar – shirit)

IKONAT

Elementet e radhitura nëpër sipërfaqen e punës të sistemit operativ quhen ikona. Ato janë fotografi të vogla me të cilat janë të paraqitura programet, fajllat ose follderët. DRITARET Përmbajtja e ikonës tregohet në kornizë e cila quhet dritare. Dritarja mund të hapet, minimizohet, t’i ndryshohen dimensionet ose të mbyllet.

ELEMENTET E DRITARES

KOMPJUTERËT

1. Shiriti për emër (title bar) – Në pjesën e sipërme të dritares gjendet shiriti me emër të programit dhe fajllit ose follderit, përmbajtja e të cilit paraqitet në dritare. 2. Butonat për punë me dritaren - Gjenden në këndin e sipërm të djathtë të dritares dhe shërbejnë për zbritjen e dritares në shiritin me detyra, paraqitjen në gjithë ekran apo në një pjesë të tij dhe mbylljen e dritares. 3. MENY – Nën shiritin me emër gjendet shiriti me meny. Menytë janë shirita – lista të urdhrave. Tek programe të ndryshme menytë janë të ndryshëm por më së shpeshti përbëhen prej: • File (Datoteka) meny • Edit (Rregullimi) meny • View (Dukja, Pasqyra) meny • Help (Ndihma) meny Me zgjedhjen e urdhrave nga menyja, shfrytëzuesi mund të punojë me përmbajtjen e paraqitur në dritare. Për shembull, ka urdhra për shtypje, për fshirje, ruajtje, futje të fotografive, tabela etj. Shfrytëzuesi mundet t’i hap menytë dhe të zgjedhë urdhra nga to, më së shpeshti me klik të majtë të mausit. 4. Shiriti me vegla - Nën menynë e dritares gjendet shiriti me vegla.

SISTEMI OPERATIV

Elementet e zakonshme të dritares janë:

Me ndihmën e veglave njësoj sikurse edhe me urdhrat e menysë, shfrytëzuesi punon me përmbajtjen e paraqitur ne dritare. Për shembull, vizaton, ngjyros, pret, ndryshon pamjen e shkronjave etj. Në të shumtën e rasteve dhe në mënyrë më të thjeshtë veglat zgjidhen dhe shfrytëzohen me klik të majtë të mausit. 5. Shiriti për skrolim (rrëshqitje)- Kur dritarja përmban më tepër informacione të cilat nuk mundet të mblidhen në një ekran në anën e djathtë dhe / ose anën e poshtme paraqitet shiriti për skrolim - lëvizje lartë poshtë dhe /ose majtë djathtë që të mund të shfletohet e gjithë përmbajtja e dritares. 6. Pjesa për paraqitje –Në këtë pjesë të dritares shfaqet përmbajtja e programit. WINDOWS ELEMENTET E SISTEMIT OPERATIV WINDOWS

Elementet e ekranit të Windows OS janë:

1. Sipërfaqja e punës (desktop), 2. Shiriti me detyra (task bar), 3. Ikonat 4. Butoni START

SİPËRFAQJA E PUNËS TEK WINDOWS OS

Ikonat të cilat zakonisht gjenden në sipërfaqen e punës tek Windown OS janë:

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

My computer është ikona e cila e paraqet diskun e ngurtë dhe pajisjet tjera të memories të kyçura me kompjuterin - disketa, CD, USB, flesh memoria etj. Çdo pajisje e memories ka emrin e vet me të cilin paraqitet në dritaren e My Computer (C,A,D,E,F,G…). My Documets është follder në të cilin zakonisht shfrytëzuesi i ruan dhe organizon në follderët e vet, fajllet të cilat i ka krijuar në kompjuter me ndonjë program. My Network Places i paraqet kompjuterët të lidhur në rrjetin lokal, nëse e posedon . Recycle Bin është ikonë që ka funksion të shportës për “hedhjen e mbeturinave“. Në këtë “shportë” shkojnë fajllet dhe follderët që fshihen dhe qëndrojnë deri sa të zbrazet shporta.

WINDOWS Shpeshherë, si edhe në jetën e përditshme, në shportën e mbeturinave do të gjendet ndonjë fajll ose follder që është fshirë gabimisht. Recycle Bin mundëson kthimin e tyre (Restore) në vendin ku kanë qenë para se të fshihen. MENYJA E BUTONIT START

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

Nëse klikohet në butonin Start hapet menyja e cila përmban më tepër nënmeny të cilat hapen në dritare të shkallëzuara. Përmbajtja e tyre shfaqet me tekst dhe fotografi. Domethënia e disave nga përmbajtja e menysë Start është: All Programs mundëson qasje dhe startim të programeve të kompjuterit. Documents (My documents, My recent documents) i paraqet fajllet dhe follderët të cilat i ka krijuar shfrytëzuesi. Control Panel mundëson rregullim dhe kontrollimin e softuerit dhe harduerit të kompjuterit. Search mundëson kërkimin e fajlleve dhe follderëve në ndonjë pajisje memoruese. Shfrytëzuesi nëpërmjet HELP mund të kërkojë dhe të marrë ndihmë në formë të sqarimeve dhe informatave lidhur me diçka që nuk e ka të njohur me punën e kompjuterit. Duhet të parashtroj pyetjen ose të zgjedh fjalë ose temë për atë që i intereson. Run mundëson startimin e programeve me urdhër tekstual i cili futet në rreshtin e komandave. Me Log Off një shfrytëzues e përfundon punën e tij në kompjuter që tjetri të mundet të logohet (lajmërohet) në të njëjtin. Shut down përdoret për shkyçje, restartim ose gjendje të qetësisë të kompjuterit (stand by).

LINUX ELEMENTET E SISTEMIT OPERATIV LINUX Ikone Menutë starterët e aplikimeve

Aplikime aktive

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

Ndryshim i sipërfaqes punuese Treguesi i mausit

Panel i poshtëm

Aplete

Paneli i sipërm Shmangie

Ndryshim i sipërfaqes punuese Bërllog Sipërfaqe punuese

Ekrani “ubuntu” përbëhet prej tre pjesëve kryesore dhe atë: • Panel i sipërm, • Sipërfaqja e punës dhe • Panel i poshtëm Paneli i sipërm gjendet në maje të ekranit dhe paraqet shirit të hollë. Paneli siguron qasje dhe aktivizimin e më shumë llojeve të aplikacioneve. Është i ndarë në tre pjesë: • Pjesa e parë janë menytë Aplikacione, Vende dhe Sistem. Këto meny përmbajnë lista të shkurtesave për komanda specifike, detyra ose aplikacione. Këto tre meny sigurojnë qasje të lehtë grafike deri te aplikacionet, pjesë të sistemit të kompjuterit ose vende të rrjetit, si dhe detyra të lidhura me udhëheqjen e sistemit. • Startuesit e aplikacioneve gjenden afër menysë, ato janë ikona të vogla që shërbejnë për startim të shpejtë të aplikacioneve vetëm me një klik.

LINUX

KOMPJUTERËT

SISTEMI OPERATIV

• Në anën e djathtë të shiritit janë apletet. Ato janë të përfaqësuara me ikona dhe kryesisht paraqesin aplikacione të vogla (vërejtje, porosi momentale, informata për lidhje në rrjetë, përqindje të mbushjes së baterisë etj). Në fund gjendet butoni Dil. Ky opsion e hap dialogun prej ku shfrytëzuesi mund të çlajmërohet, ta mbyllë ekranin, të ndërrohet shfrytëzuesi, të hibernohet kompjuteri, të restartohet dhe të mbyllet. Hapësira e punës është hapësira themelore e punës në të cilën zhvillohen të gjitha aktivitet e aplikacioneve. Në të mund të shikohet sikur në një prapavijë të rëndomtë për të gjitha objektet e tjera të ekranit (tavolinës), edhe pse ajo paraqet shumë më tepër se kjo. Ajo është objekt me veti të veta të cilat mund të adaptohen nevojave të shfrytëzuesit. Në vete mund të “mbajë” objekte tjera të ndryshme në formë të simboleve të tyre grafike, ikona ose dritare të hapura në të cilat u jepen urdhra aplikacioneve dhe regjistrohen rezultatet e punës së tyre. Paneli i poshtëm është paraqitur në pjesën e poshtme të ekranit. Në anën e majtë është vendosur butoni për paraqitjen e sipërfaqes së punës. Me këtë veprim minimizohen të gjitha aplikacionet pas çka fitohet paraqitja e sipërfaqes së punës me ikonat që gjenden në të. Në pjesën e mesme janë paraqitur aplikacione të cilat janë të aktivizuara në atë sipërfaqe të punës. Mbeturinat paraqesin aplet dhe shërben si shportë elektronike për mbeturina. Në të vendosen fajllet dhe follderët e panevojshëm. Çdo fajll ose follder që është i fshirë vendoset në shportë. Nëse shfrytëzuesit i nevojiten dokumente e fshira, ai mundet t’i kthejë mbrapa. Nëse në ikonë shihet shporta me letër, në të ka ndonjë përmbajtje. Nëse ikona paraqet shportë të zbrazët, atëherë nuk ka mbeturina. Mbeturinat zbrazen me klik të djathtë dhe zgjedhjes së “Pastro mbeturinat”, ndërsa hapet me klik të dyfishtë.

FOLLDERËT DHE FAJLLET Fajllet dhe follderët janë mënyrë e organizimit të të dhënave me të cilat punohet në kompjuter. Të dhënat së pari grupohen në fajlle, e pastaj fajllat radhiten në follderë. Diçka ngjashëm me sendet, sirtarët dhe dollapët. Te sistemet e ndryshme operative puna me fajlle dhe follderë mund të dallohet. FOLLDERËT (SKEDARËT)

Follderët janë dosje elektronike në të cilat grupohen dhe radhiten fajllet dhe follderë të tjerë. Follderët i krijon shfrytëzuesi, por mund të krijohen edhe nga vet sistemi operativ ose nga programi. Follderët quhen edhe direktoriume ose emërues. Gjatë krijimit, follderit i jepet adresa. Adresa e follderit përbëhet prej vendit të follderit dhe emrit të tij. WINDOWS Vendi i follderit përbëhet prej emrit të pajisjes së memories dhe emrit të follderëve dhe nënfollderëve në të cilët është vendosur follderi i duhur. Për shembull: c:\vizatimet\kafshet vendi i follderit

emri i follderit

adresa e follderit kafshet

LINUX Vendi i follderit përbëhet prej nënfollderëve dhe emrit të tij.

KOMPJUTERËT

FOLLDERËT DHE FAJLLET

c:\vizatimet\kafshet vendi i follderit

emri i follderit

adresa e follderit kafshet

Në Linux duhet përmendur se bëhet dallim midis shkronjave të vogla dhe të mëdha, prandaj gjallesat dhe GJALLESAT janë dy emra të ndryshëm. Nuk mund të ketë dy follderë me adresë të njëjtë. Mund të ketë dy follderë me emër të njëjtë por në lokacion të ndryshëm.

FAJLLAT (SKEDAT)

Fajllat janë grumbull i të dhënave të memoruara së bashku. Fajllat i krijon shfrytëzuesi, por mund të krijohen edhe nga vetë sistemi operativ ose nga programi. Fajllat quhen edhe si dokumente ose skeda. Shfrytëzuesi i krijon fajllat në ndonjë program. Pas krijimit, nëse memorohen, fajllëve iu bashkëngjitet adresa. Adresa përbëhet prej vendit dhe emrit të fajllit. Vendin dhe emrin e zgjedh shfrytëzuesi. Vendi paraqet adresën e follderit në të cilin është vendosur fajlli. LINUX

WINDOWS

emri i follderit

adresa e follderit qen.bmp

vendi i follderit

emri i follderit

adresa e fajlit qen.bmp

Zakonisht afër emrit të fajllit paraqitet prapashtesa e ndarë nga emri me pikë. Prapashtesën zakonisht e shoqëron programi në të cilin është krijuar fajlli. Ajo paraqet shkurtesë më së shpeshti prej tre shenjave. Për shembull, Dielli.bmp është fajll me emër- dielli dhe prapashtesë- bmp. Sipas prapashtesës mund të dallohet se prej çfarë të dhënave është krijuar fajlli, në cilin program është krijuar dhe me cilën program do të mund të hapet dhe të shihet përmbajtja e tij. A mundet të hapet dhe dëgjohet kënga me program për vizatim? Ndonjëherë një fajll mund të hapet në më shumë programe, e jo vetëm në programin ku është krijuar. Nuk mundet të ketë dy fajlle me adresë të njëjtë. Mund të kemi dy fajlle me emër të njëjtë, por në lokacion të ndryshëm. Disa prapashtesa të fajlleve të cilët shpesh përdoren janë: • txt, doc, pdf, odt për fajllet tekstuale • jpg, gif, bmp, për fajllet grafike • wav, mp3, ogg, për audio fajlle • avi, mov, mpg, rm për video fajlle • htm , html, për veb fajlle • exe, bat, sh për fajlle që startojnë programe • rar, arj, bz2, zip, gz për të dhënat e paketuara - arkivat

KOMPJUTERËT

vendi i follderit

/vizatimet/kafshet/qen.bmp

FOLLDERËT DHE FAJLLET

c:\vizatimet\kafshet\qen.bmp

PROGRAME PËR PUNË ME FOLLDER WINDOWS Programi i cili mundëson punë me follderë është programi Windows Explorer. Fillohet me Start → All programs → Accessories → Windows Explorer. Dritarja e njëjtë hapet me klik të dyfishtë në ikonën e follderit e cila mund të jetë në desktop ose mund të jetë nënfollder i follderit që është i shfaqur në desktop Hapja dhe mbyllja e follderit Që të shihet përmbajtja e follderit, ai duhet të hapet. Ekzistojnë më tepër mënyra të hapjes së follderit: • më së shpeshti hapet me klik të dyfishtë të majtë mbi ikonën e tij, • klik të djathtë – Open, • Klik të majtë- Enter (prej tastaturës), etj. Follderi mbyllet me mbylljen e dritares ku është shfaqur përmbajtja e tij.

KOMPJUTERËT

FOLLDERËT DHE FAJLLET

Përmbajtja e folderit me adresë e shfaqur në 1

Fusha (1) është vend ku paraqitet adresa e follderit me të cilin punohet. Adresa mund të zgjidhet nga lista që hapet me klik të majtë në shigjetë (2) ose do të paraqitet me hapjen e follderit në pjesën (3). Mënyra e paraqitjes së ikonave në pjesën (3) zgjidhet me klik në shigjetën e ikonës (4) ose me hapjen e menysë View.

LINUX Programi për punë me fajlle dhe follderë është Nautilus. Nautilus-i mund të aktivizohet nëpërmjet menysë Mesta të panelit të epërm dhe me zgjedhjen e ndonjërës prej vendeve: Dosja e brendshme, Rrethina, Dokumenti etj. Që të shihet përmbajtja e follderit, ai duhet të hapet. Hapja dhe mbyllja e follderit Ekzistojnë më tepër mënyra të hapjes së follderit: • Më së shpeshti hapet me klik të majtë të dyfishtë mbi ikonën e tij, • Klik i djathtë – hap • Klik i majtë - Enter (prej tastaturës) Follderi mbyllet me mbylljen e dritares ku është paraqitur përmbajtja e tij.

KOMPJUTERËT

FOLLDERËT DHE FAJLLET

Dritarja e Nautilus-it përbëhet prej më tepër elementeve : 1. Meny 2. Shiriti me vegla 3. Shiriti i vendit 4. Kontrolli për zmadhim 5. Pamja e ikonave/listave 6. Hapësira për paraqitjen e përmbajtjes 7. Lista e follderave (në të majtë) 8. Shirit i gjendjes

DRURI I FOLLDERËVE (PARAQITJA DHE PUNA) KV

Follderët dhe nënfollderët mund të paraqiten në formë të drurit të degëzuar. Kjo formë e paraqitjes së follderëve mundëson kontroll të mirë dhe të shpejtë të follderëve ekzistues, lëvizje të shpejtë nëpër follderë, krijimin e shpejt dhe të thjeshtë të follderëve të ri, kopjim, prerje, bartje dhe riemërim të fajlleve të vjetra, etj. Nëse punoni me drurin e follderëve keni pamje sikur të shikoni në labirint nga lartë, ndërsa nëse punoni pa dru keni pamje sikur jeni në labirint. Në dru nuk shfaqen fajllat.

Arta Tekste Vizatime Argon Tekste Vizatime

KOMPJUTERËT

FOLLDERËT DHE FAJLLET

WINDOWS Follderët mund të shihen në formë të drurit me zgjedhjen e veglës (1) - Follders prej dritares. Gjatë kësaj, dritarja ndahet në dy pjesë. Në njërën pjesë paraqitet druri i follderëve, ndërsa në pjesën tjetër dru follderësh përmbajtja e plotë e follderit aktiv (të zgjedhur) nga druri. Që të shihet përmbajtja e ndonjë follderi në pjesën e djathtë të dritares duhet të klikohet mbi emrin e follderit në drurin e paraqitur në pjesën e majtë të dritares. Një nivel më lartë në dru shkohet duke klikuar në ikonën (2). Në follderin më parë të vizituar- një hap mbrapa shkohet me klik në butonin (3), kurse kthim i sërishëm një hap para me klik në butonin (4).

WINDOWS DEGËZIMI DHE MBLEDHJA E DRURIT

Që të degëzohet druri duhet të punohet me simbolet “+” dhe “-“ të cilët nëse i ka janë të paraqitur, majtas nga emri i çdo follderit të drurit. Nëse afër emrit të follderit në dru ka shenjë “+” do të thotë se në të ka nënfollder. Me klik në “+” të drurit paraqiten nënfollderët e tij, kurse shenja “+” shndërrohet në “-“. Me klik në “-“ mblidhet paraqitja e nënfollderëve në follder dhe “-“ shndërrohet në “+”. Nëse afër emrit të follderit nuk ka shenjë, do të thotë se në të nuk ka follder të tjerë. LINUX Shiriti anësor mundëson edhe paraqitje të tjera. Ato ndërrohen nëpërmjet menysë rënëse të paraqitur në fotografi dhe zgjedhje të Tree.

KOMPJUTERËT

FOLLDERËT DHE FAJLLET

Që të shihet përmbajtja e ndonjë follderi në pjesën e djathtë të dritares duhet të klikohet mbi emrin e follderit në drurin e paraqitur në pjesën e majtë të dritares. Një nivel më lartë në dru shkohet me klik në botonin Lart. Në follderin më parë të vizituar – një hap mbrapa shkohet me klik në butonin Prapa, kurse kthimi i sërishme një hap me klik në butonin (Para).

DEGËZIMI DHE MBLEDHJA E DRURIT

Që të degëzohet druri duhet punuar me simbolet “shigjeta teposhtë” dhe “ shigjeta në të djathtë” të cilat, nëse ekzistojnë, paraqiten majtas nga emri i secilit follder të drurit. Ata shërbejnë për degëzimin dhe mbledhjen e drurit me follderë dhe nënfollderë.

AKTIVITETE ME FOLLDERË DHE FAJLLE Të punuarit e drejtë me follderë dhe fajlle është me rëndësi për ruajtjen dhe punën efikase me të dhënat në kompjuter. Prandaj çdo shfrytëzues i kompjuterit duhet të dijë: • Të krijojë dhe emëroje follder dhe nënfollder • Të lëvizë nëpër follder dhe nënfollder – të hyjë, të dalë, të hapë, të mbyllë • Të bëjë kopje të fajlleve dhe follderave • Të zhvendosë fajlle dhe follderë • Të fshijë fajlle dhe follderë të caktuar • Të Riemërojë emrat e fajlleve dhe follderëve të krijuar më parë. WINDOWS Aktivitetet e lartpërmendura shfrytëzuesi i kompjuterit mund t’i bëjë me: Follder të paraqitur në dru, Follder të paraqitur si ikonë (ose lista) në dritare

dru follderësh

Urdhrat për realizimin e aktiviteteve me follder dhe fajlle mund të zgjidhen nga: - Menyja e dritares aktive - Menyja e cila hapet me klik të djathtë të mausit mbi ikonën ose hapësirën punuese të dritares.

KOMPJUTERËT

AKTIVITETE ME FOLLDERË DHE FAJLLE

Ikone të radhitura të follderëve

Çdo shfrytëzues mund të zgjedhë atë mënyrë e cila më së tepërmi i përshtatet. Ne do të mësojmë të krijojmë follder dhe nënfollder me aktivitete të kombinuara.

LINUX Urdhrat për realizimin e aktiviteteve me follder ose fajlle mund të zgjidhen nga: menyja Rregullo të dritares aktive ose menysë e cila hapet me klik të djathtë të mausit mbi ikonën ose hapësirën punuese të dritares. Çdo shfrytëzues mund të zgjedh atë mënyrë të cilën më së tepërmi i përgjigjet.

Windowsi zakonisht për vendosjen e fajlleve, shfrytëzuesit i ofron follderin My Documents. Shfrytëzuesi nuk duhet doemos t’i ruajë këtu fajllat e tij.

KOMPJUTERËT

Follderët mund të krijohen në follder ekzistues ose të vendosen në desktopin e sistemit operativ. Urdhri për krijimin e follderit të ri është urdhri New (Krijo dosje). Gjendet në menynë File (Datoteka) të dritares në të cilën hapet përmbajtja e follderit në të cilin krijohet follder i ri ose në menynë që hapet me klik të djathtë mbi hapësirën punuese. Mënyra e krijimit të follderit të ri : - Zgjidhet vendi i follderit të ri (follder në të cilin do të krijohet nënfollder i ri ose desktop) - Zgjidhet urdhri New (Krijo dosje) - Përcaktohet emri i follderit të ri dhe shtypet Enter Ekziston radhitja gjatë krijimit të follderëve dhe nënfollderëve. Së pari krijohen follderët, e pastaj nënfollderët e tyre. Ngjashëm me prindërit dhe fëmijët. WINDOWS

AKTIVITETE ME FOLLDERË DHE FAJLLE

KRIJIMI I FOLLDERËVE DHE NËNFOLLDERËVE

LINUX Çdo shfrytëzues në Linux posedon follderin e vet shtëpiak. Për shembull për shfrytëzuesin gorgik ai follder do të jetë /home/gorgik, në të cilin ky shfrytëzues do të mundet t’i vendos fajllet e tij. KlV

Në një kompjuter shkollor punojnë më tepër nxënës. Në orët e mëtutjeshme çdo nxënës duhet të krijojë fajlla të vet – tekste, vizatime, muzikë etj. Prandaj çdo nxënës në kompjuterin shkollor duhet të krijojë drurin e follderëve të vet ku do t’i memorojë fajllat e tij.

Va Vjollca Tekste Vizatime Argon Tekste

Hapat e mundshme për krijimin e drurit të mëparshëm do të ishin: My Documents KlV

Vjollca

KlV

Vizatime

Aidan

Vjollca

Tekste

Argon

Vizatime

PRERJA, KOPJIMI, FSHIRJA DHE RIEMËRIMI I FOLLDERËVE DHE FAJLLEVE

SELEKTIMI

Që të bëhet cilido aktivitet me follder ose fajll ai së pari duhet të selektohet. Selektimi bëhet me klik të majtë të mausit mbi paraqitjen e follderit dhe fajllit. Mund të punohet me një follder ose fajll ose me grup follderësh ose fajllesh. Grupi mund të jetë prej fajlleve fqinjësor ose jo fqinjësor dhe follderëve. Follderët ose fajllet fqinjësore selektohen me përshkrimin e kornizës rreth tyre me klik të majtë.

KOMPJUTERËT

AKTIVITETE ME FOLLDERË DHE FAJLLE

Fajllet dhe follderët e krijuar mund të priten, kopjohen, zhvendosen, riemërohen dhe fshihen.

follderë fqinjë

follderë jofqinjë

Grupi i follderëve ose fajlleve jo fqinjësorë selektohen në atë mënyrë që së pari selektohet follderi ose fajlli i parë i grupit, kurse të tjerët selektohen me butonin e shtypur Ctrl të tastaturës dhe klik të majtë mbi to. Prerja e follderit ose fajllit paraqet marrjen e follderit ose fajllit nga vendi i tij. Me këtë follderi ose fajlli do të zhduket nga vendi i tij i vjetër dhe mundet të vendoset në vende të reja. Urdhri Edit → Cut (Rregullo → Prej) Foto

Foto Linda

Linda

Mavrovë

Ohër

Viti i ri Aidan

Aidan Ekskursion

Ekskursion

Kopjimi i follderit ose fajllit është bërja e kopjes së follderit ose fajllit. Me këtë follderi ose fajlli mbeten në vendin e vjetër dhe mundet të vendoset në vende tjera. Urdhri: Edit → Copy (Rregullo → Kopjo). Vendosja e follderit ose fajllit të prerë ose të kopjuar në vende të reja bëhet me Paste (Ngjit). Urdhri: → (Rregullo → Ngjit). Follderi ose fajlli i kopjuar apo i prerë mund të vendoset në vende të reja sa herë që nevojitet. Riemërimi i follderit është zëvendësimi i emrit të vjetër me emër të ri. Urdhri: Edit → Rename (Rregullo → Riemëro) Fshirja e follderit bëhet me urdhrin: Edit → Delete (Rregullo → Fshij) ose zgjedhja me klik të majtë të mausit dhe Delete me tastin e tastaturës.

Foto

Foto Linda Mavrovë

Mavrovë

Ohër

Viti i ri

Aidan Ekskursion

KOMPJUTERËT

Linda

AKTIVITETE ME FOLLDERË DHE FAJLLE

Viti i ri

Aidan Ekskursion Viti i ri

DETYRA: KlV Va Vjollca Tekste Vizatime Receta Kripur Perime Mish Ëmbëlsira Torta Banane Dredhëza

1. Në follderin shkollor me emrin tënd krijo follder Receta me nënfollderë siç është shfaqur në fotografi. 2. Prej nënfoderit Torta kopjo follderin Banane dhe vendose në follderin Kulaç. 3. Tash nga nënfollderi Torta bëje prerjen e follderit Dredhëza dhe vendose në follderin Kulaç. 4. Fshije nënfollderin Mishi nga follderi Kripur. 5. Bëje riemërimin e follderit Ëmbëlsira në Shijshëm.

KOMPJUTERËT

AKTIVITETE ME FOLLDERË DHE FAJLLE

Kulaç

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT Programet për shkruarjen e tekstit janë programet shfrytëzuese kompjuterike më së shpeshti të përdorura. Varësisht nga mënyra e rregullimit të tekstit programet për punë me tekst mund të jenë tekst editorë ose tekst procesorë. Tekst editorët kanë mundësi për rregullimin e thjeshtë të pamjes së tekstit të shkruar për dallim nga tekst procesorët të cilët ofrojnë numër të madh të mundësive për rregullim interesant të pamjes së tekstit. Rregullimi i pamjes së tekstit quhet formatim i tekstit.

Tekst i formatuar

INFORMATIKA tekst i paformatuar

KOMPJUTERËT

Programet shfrytëzuese që shërbejnë për shkrimin e tekstit të shkurtër, rregullimin dhe përdorimin e tij të thjeshtë quhen tekst editorë. Tekst editorët më së shpeshti përdoren për shkruarjen e tekstit të shkurtër, për shembull, vërejtjet, adresat, porositë si dhe për shkruarjen e urdhrave të ndonjë gjuhe programore gjatë krijimit të programeve ose UEB faqes. Mundësitë e tekst editorëve janë: • Futja (të shkruarit) e tekstit, • Përmirësimi i gabimeve dhe ndryshimeve të tekstit, • Gjetja dhe zëvendësimi i pjesëve të tekstit, • Shtypja, • Memorimi (Ruajtja) Tekst editorët janë pjesë të sistemeve operative të cilat sot përdoren në kompjuterët personal. Ndërmjet vete dallohen sipas emrit, pamjes dhe mënyrës së përdorimit. Tekst editori në Windows quhet Notepad. Në Linux ekzistojnë më tepër tekst editor të përpunuar nga autorë të ndryshëm: vi, nano, pico, KWrite, gedit etj. Ekzistojnë dhe tekst editor të tjerë që mund të instalohen dhe të përdoren në këto sisteme operative. Nëpërmjet të shkruarit të tekstit në tekst editor do të njoftohesh me funksionin e disa tasteve të caktuara të tastaturës dhe me urdhra të menysë të cilat janë të rëndomtë në pothuajse të gjitha menytë e programeve për shkrimin dhe rregullimin e tekstit. Në program punohet me tastaturë dhe maus. Urdhrat nga menyja zgjidhen me klik të majtë të mausit ose me kombinim të pullave të caktuara nga tastiera.

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT

TEKST EDITORËT

PAMJA E DRITARES SË PUNËS TË PROGRAMIT

WINDOWS

Tekst editor i cili zakonisht vjen me sistemi operativ Windows është Notepad. Startohet me: Start - All Prog ramms→Accessories→ Notepad, me ç’rast hapet dritarja e punës si në fotografi:

KOMPJUTERËT

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT

LINUX

Tekst editori gedit hapet me urdhrin: Aplikacione → Vegla → Editim i tekstit.

RUAJTJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL

Kur ruhet fajlli i ri tekstual është e nevojshme që t’i jipet emri dhe zgjidhet vendi (pajisje memoruese dhe follder) ku do të mbahet mend. Ruajtja e fajllit tekstual bëhet me zgjedhje në: File – “Save as” (Datoteka – “ruaje si”) ose File → Save (Datoteka → Ruaje). Vendi për ruajtje zgjidhet prej pjesëve të dritares të shënuara me (1) ose (2). Emri jepet në fushën (3). Prapashtesa e fajllit është txt dhe shkruhet pas emrit të fajllit. Fajllat me këtë prapashtesë janë tekste të paformatuara. Pas zgjedhjes së vendit dhe emrit, zgjidhet butoni (4) Save (Ruaje) ose shtypet Enter në tastaturë. Ekziston dallim midis urdhrave Save as dhe Save. Urdhri File →Save (Datoteka → Ruaje) përdoret për memorimin e ndryshimeve në dokument nën emrin dhe vendin e vjetër. Nëse dokumentit të ndryshuar duhet t’i jepet emër i ri përdoret urdhri Save As (Ruaje si).

WINDOWS

LINUX

HAPJA E DOKUMENTIT TË RI OSE DOKUMENTIT TË RUAJTUR PËR SHKRIM

Tekstin e shkruar dhe të regjistruar shfrytëzuesi mund ta paraqesë në ekran ose ta shtyp. Teksti dërgohet për shtypje me zgjedhjen e: File → Print (Datoteka →Printo) nga menyja. Në dritaren e cila në atë rast hapet duhet të zgjidhet shtypësi në të cilin do të shtypet nëse ka më shumë shtypës të lidhur në kompjuter, numri i kopjeve etj. DALJA NGA PROGRAMI

Nga programi dilet me File → Exit (Datoteka → Fund). PUNA ME TEKST NE PROGRAMIN TEKST EDITOR

• • • • • •

SHKRUARJA E TEKSTIT Teksti shkruhet nëpërmjet tasteve të tastaturës. Disa nga rregullat gjatë të shkruarit të tekstit janë: Të shkruarit e shenjës nga tastiera fillon në vendin e kursorit –vija që pulson. Një shkronjë e madhe shkruhet me Shift + shkronja, Të gjitha shkronjat shkruhen në të mëdha me aktivizimin e pullës Caps Lock , Shenja e sipërme e tastit shkruhet me Shift + tasti, Vend i zbrazët në mes të fjalëve lihet me tastin e gjatë Space, Në rresht të ri kalohet me tastin Enter.

KOMPJUTERËT

SHTYPJA

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT

Me zgjedhjen e File → New (Datoteka → i ri), hapet dokument i ri për t’u shkruar. Hapja e dokumentit të ruajtur bëhet me: File → Open (Datoteka →Hap) dhe zgjedhje të vendit dhe emrit të fajllit që duhet të hapet.

FONTET

Font është mënyrë e të shkruarit të shenjave të alfabetit në programin për rregullimin e tekstit. Shfrytëzuesi i programit e zgjedh fontin me të cilin e shkruan tekstin. Fontet kanë emrat e tyre. Për shembull: Times New Roman, Arial, Algerian, Comic SansMS etj. Një font mund të shkruhet me madhësi të ndryshme. Shenjat e një fonti mund të shkruhen me stil të ndryshëm – të trashë, të nënvizuar dhe të pjerrtë. Fontin, madhësinë dhe stilin e tij, shfrytëzuesi i programit mund t’i zgjedhë me urdhrin: Format → Font (Rregullo-Preferenca → “fonte dhe ngjyra”) prej menysë.

Tungatjeta unë jam Notepad Programi për shkrimin e tekstit në mënyrë të thjeshtë

Fonti: Arial Madhësia:14

Fonti:Arial Madhësia: 20

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT

Stili: Shkronja të

KOMPJUTERËT

Tungatjeta unë jam Notepad Programi për shkrimin e tekstit në mënyrë të thjeshtë

Tungatjeta trasha (b) dhe të unë jam Notepad kënddrejta (I) Programi për shkrimin e tekstit në mënyrë të thjeshtë

tungatjeta unË jam notepad programi pËr shkrimin e tekstit nË mËnyrË tË thjeshtË

Fonti: Arial Madhësia: 20

Fonti:Algerian Madhësia: 18

WINDOWS Mbështetja maqedonase zgjidhet me: • Klik të majtë në ikonën En në pjesën e djathtë të shiritit, afër orës dhe prej menysë që hapet zgjidhet Mk – mbështetja maqedonase. Ashtu zgjidhet edhe mbështetja shqipe, duke zgjedhur Sq. • Me kombinim të pullave Alt + Shift. LINUX Në Linux mbështetja maqedonase zgjidhet me: • Klik në ikonën USD në pjesën e djathtë të panelit të epërm, me ç’rast do të ndërrohet në Mkd. • Me kombinimin e butaneve Alt + Shift.

Tastet për disa shkronja të alfabetit cirilik maqedonas gjatë punës me mbështetje maqedonase janë: Љ – q ; њ – ë; џ – x; s – y; ч – ; Ж - \; Ѓ - ]; Ш – ç ; Ќ – ‘

KORIGJIMET NË TEKST

Në jetën e përditshme çdo ndryshim i tekstit të shkruar me dorë ose tekstit të shkruar me makinë shkrimi në letër, zakonisht kërkon shkrimin e sërishëm të gjithë tekstit. Ndryshimet dhe korrigjimet në tekst me tekst editor, mund të bëhen atje ku nevojitet dhe aq shpesh sa është e nevojshme dhe gjatë kësaj pjesa tjetër e tekstit nuk pëson kurrfarë ndryshime. Përmirësimet bëhen me fshirjen e tekstit të vjetër dhe/ose shkrimin e tekstit të ri.

SELEKTIMI I PJESËVE TË TEKSTIT

Selektimi është shënim ose zgjedhje e pjesës së tekstit me të cilin do të punohet (shenjë, fjalë, fjali, rresht). Selektimi bëhet me: klik të majtë me maus në fillim të tekstit të duhur – tërhiqe deri në fund të tekstit – lësho.

datëlindja: ngjyra e preferuar: ushqim i dëshiruar: emri dhe mbiemri:

14.06.1999 portokalli lazanjë Agon Xhaferi

FSHIRJA

Shfrytëzimi i tasteve të tastaturës dhe urdhrit nga menyja për fshirje. Fshirja e shenjës ose tekstit të selektuar bëhet me: • Pullën BackSpace për fshirjen e shenjës djathtas nga kursori, • Pullën Delete për fshirjen e shenjës majtas nga kursori, • Zgjedhjen e Edit → Delete (Rregullo → Fshij) nga menyja për fshirjen e shenjës majtas nga kursori.

KOMPJUTERËT

Kursori vendoset në vendin e duhur të tekstit ku do të bëhen ndryshimet. Vendosja e kursorit në vendin e duhur në dokument quhet pozicionimi në tekst. Pozicionimi i kursorit më së shpeshti bëhet me: • Klik të majtë të mausit, • Shigjetat për pozicionim (lart, poshtë, majtë, djathtë), • Pullës Home të tastaturës për shkuarjen në fillim të rreshtit, • Pullës End për shkuarje në fund të rreshtit.

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT

POZICIONIMI NË TEKST

DETYRË • Startoje tekst editorin. • Shkruaje emrin dhe mbiemrin tënd, datëlindjen, ngjyrën e preferuar dhe ushqimin e dëshiruar në mënyrën vijuese: •

Emri dhe mbiemri: Datëlindja: Ngjyra e preferuar: Ushqim i dëshiruar:

ο Pas futjes së tekstit Emër dhe Mbiemër: shtype butonin Tab nga tastatura, dhe shkruaje emrin dhe mbiemrin tënd. ο Përsërite të njëjtin operacion edhe me të dhënat tjera. Cili është funksioni i butonit Tab të tastaturës? Memoroje tekstin me emër “Ushtrim1.txt”, në follderin shkollor me emrin tënd, në nënfollderin Tekste. Hape dokumentin e ri. Zgjidhe fontin Arial me madhësi 16, të trashur. Zgjidhe mbështetjen maqedonase, Shkruaji të gjitha të dhënat si në “Ushtrim1.txt”. Ruaje fajllin në follderin tënd të teksteve me emrin “Ushtrim2.txt”.

PROGRAME NDIHMËSE PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT TEKST EDITORËT

• •

KOMPJUTERËT

Agon Xhaferi 14.06.1999 portokalli Lazanjë

• • • • •

DETYRË: • • • • • • •

Hape fajllin “Ushtrim1.txt”, Athua fonti është ndryshuar? Në cilin? Ndryshoje ngjyrën e preferuar. Fshije me Backspace. Ndryshoje ushqimin e dëshiruar. Fshije me Backspace. Ruaji ndryshimet me emër të njëjtë “Ushtrim1.txt”. Tani fshije rreshtin e parë. Ruaji ndryshimet me emër të ri “Ndryshime.txt”. Me cilin urdhër do të punosh? • Shtype dokumentin.

KALKULATORI

Në jetën e përditshme sigurisht secili prej jush ka parë ose ka përdorur kalkulator - pajisje elektronike për llogaritje të thjeshta.

Me sistemet operative çdo herë vijnë programe të cilat i mundësojnë shfrytëzuesit kryerjen e llogaritjeve matematikore. Paraqitja grafike dhe mënyra e përdorimit të këtyre programeve është shumë i ngjashëm me pamjen dhe përdorimin e kalkulatorit real. WINDOWS

Programi shfrytëzues për llogaritje i cili vjen me sistemin operativ Windows është programi Calculator. Startohet me zgjedhjen e: Start → All Programs → Accessoires → Calculator.

LINUX

KALKULATORI

KOMPJUTERËT

Programi Kalkulator startohet me zgjedhjen e: Aplikacione → Shërbime → Kalkulator.

Programi mundëson paraqitjen e kalkulatorit në disa mënyra: • Me numër më të vogël të operacioneve matematikore dhe shprehjeve të thjeshta – Standard (Bazë) dhe • Numër më të madh të operacioneve matematikore dhe shprehje më të ndërlikuara – Scientific (Shkencor). Paraqitja e dëshiruar zgjidhet me View (Dukje). Në program kryhen llogaritjet matematikore me futjen e numrave dhe me zgjedhjen e operacioneve. Numri i futur paraqitet në ekran (2). Zgjedhja bëhet me tastet e tastaturës ose me klik të majtë të mausit në tastet e (3) të paraqitjes grafike të kalkulatorit. Disa nga operacionet e thjeshta të cilat ofrohen për njehsim janë: mbledhja “+”, zbritja “-“, shumëzimi “*”, pjesëtimi “/”, rrënja katrore “Sqrt” etj. Rezultati i njehsimit të shprehjes së futur fitohet pas futjes së shenjës “=” në fund të shprehjes. Korrigjimet e futjeve bëhen me tastet e pjesës (4) të dritares. Ata e kanë funksionin vijues: • Backspace (Bksp) – e fshin shifrën e fundit të futur të numrit (mundet edhe me tastin Backspace të tastaturës). • CE – e fshin numrin e fundit të futur (ose me tastin Delete të tastierës). • C (Clr) – fshin gjithë shprehjen e futur (me butonin ESC të tastaturës).

WINDOWS

KALKULATORI

KOMPJUTERËT

Tastet për punë me memorie në Calculator për ruajtje të përkohshme dhe mbledhje të numrave për përdorim të mëvonshëm gjatë njehsimeve janë tastet e pjesës (5): • MC, sikur Memory Clean, fshirje e përmbajtjes së memories. • MR, sikur Memory read, lexim i përmbajtjes së memories. • MS, sikur Memory Store, futja e vlerës së re në memorie me ç’rast e vjetra, nëse ka ekzistuar, fshihet. • M+, sikur Memory +, vlerës së vjetër në memorie i shtohet vlera e re. • Katrorë, tregon gjendjen e memories: ο Me M nëse ka vlerë, ο zbrazët nëse nuk ka vlerë.

SOFTUER EDUKATIV Softuer edukativ janë programe kompjuterike për mësimdhënie, ndihmë gjatë mësimit ose vetëm mësim. Shumë shpesh njerëzit e shfrytëzojnë kompjuterin për punë me programe për mësim. Ekzistojnë programe kompjuterike arsimore për njerëz të moshës së ndryshme, duke filluar prej fëmijëve të vegjël dhe adoleshentë, deri te të moshuarit. LLOJET E PROGRAMEVE KOMPJUTERIKE ARSIMORE

Softueri arsimor mund të jetë në formë të librit, enciklopedisë, fjalorit, lojërave kompjuterike, simulimeve (pjesë e trajnimeve për pilotim, drejtim të automobilit etj).

FURNIZIMI I SOFTUERIT ARSIMOR

Softueri edukativ në CD ose DVD, mund të blihet në shitore për softuer ose në Internet. Mundet të jetë gratis për shkarkim nga Interneti ose mund të shfrytëzohet drejtpërdrejt në Internet (online) nëpërmjet disa ueb sajteve të caktuara.

KOMPJUTERËT

Softueri arsimor mund të jetë me dedikim të ndryshëm, si për shembull për mësim të gjuhëve të huaja, matematikës, historisë, gjeografisë, artit, shëndetësisë, etj. Përmbajtja e programeve kompjuterike arsimore është kombinim i teksteve, grafikës, zërit, video klipeve dhe linqeve-lidhjeve me përmbajtje të tjera. Shfrytëzuesi i programit arsimor mund të kërkojë dhe të gjejë përmbajtje të nevojshme, të parashtrojë pyetje dhe të marrë përgjigje, të testohet etj.

SOFTUER EDUKATIV

PËRMBAJTJA E PROGRAMEVE KOMPJUTERIKE ARSIMORE

KOMPJUTERËT

SOFTUER EDUKATIV

UEB FAQET PËR SOFTUERIN ARSIMOR Këto janë adresa të disa ueb sajteve të cilat shesin ose ofrojnë zbritjen gratis dhe shfrytëzim online të disa përmbajtjeve arsimore: ENCARTA- Encarta është enciklopedi multimediale e firmës softuerike Microsoft. Mund të blihet në DVD ose në më tepër CD në shitoret softuerike ose në Internet nëpërmjet ueb sajtit www.microsoft.com/encarta. Përmbajtjet e enciklopedisë mund të shfrytëzohen edhe online me abonim në ueb-sajtin encarta.msn.com. Në këtë ueb sajt të njëjtë një pjesë e përmbajtjeve mund të shfrytëzohet edhe pa pagesë. Momentalisht kjo enciklopedi ofron 60 000 artikuj nga fushat e ndryshme, mbi 25 000 fotografi dhe ilustrime, 800 video dhe aktivitete interaktive për shfrytëzuesin, më tepër se 3 000 klipe zanore dhe muzikore. Enciklopedia rregullisht plotësohet, ndërrohet dhe korrigjohet nga ekspertët e fushave të ndryshme . WIKIPEDIA- Wikipedia është enciklopedi online e lirë shumë gjuhësore e disponueshme përmes veb sajtit www.wikipedia.org. Për dallim nga Encarta, artikujt në këtë enciklopedi nuk i fusin dhe redaktojnë ekspertët por vetë shfrytëzuesit nga mbarë bota. Ekziston Wikipedia në gjuhën maqedonase e disponueshme në veb sajtin mk.wikipedia.org WEBOPEDIA- Webopedia është online enciklopedi pa para për domethënien e fjalëve, frazave dhe shkurtesave nga fusha e kompjuterëve dhe Internetit. E disponueshme në veb sajtin www.webopedia.com ATLLAS ELEKTRONIK- maps.google.com është veb sajt i cili mund të përdoret si atlas online për vizatimin e hartave të cilit do lokacion si rezultat i fotografive të mbledhura satelitore në tokë. Google earth është softuer i cili mund të shfrytëzohet si atlas gjatë mësimit të gjeografisë. SOFTUER ARSIMOR PËR FËMIJË Kids.nationalgeographic.com

SOFTUER EDUKATIV PËR ASTRONOMI www.astronomija.com.mk FJALORË – www.m-w.com/dictionary/, http://rechnik.on.net.mk

PYETJE Pajisjet harduerike të kompjuterit 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ç’është sistemi kompjuterik? Çka është softueri? Ç’është hardueri? Numëroi pjesët e zakonshme të harduerit në një kompjuter personal! Numëroi pullat e pjesës së përparme të shtëpizës? Çka tregojnë dritëzat në pjesën e përparme të shtëpizës të cilët ndriçojnë pa ndërprerë dhe çka tregojnë ato të cilët ndriçojnë kohë pas kohe! 7. Çka ka në anën e prapme të shtëpizës? 8. Cila portë mundëson përcjelljes më të shpejtë të të dhënave ndërmjet kompjuterit dhe pajisjes së kyçur: • Paralele • Serike • USB • Firewire

PYETJE

1. Cilat nga grupet e numëruara të pajisjeve të kompjuterit janë pajisje periferike: • Monitori, tastatura, mausi, printeri • Hard disku, disketa, CD-ja, DVD-ja • Pllaka Amë, Hard-disku dhe procesori 2. Si i ndajmë pajisjet periferike sipas mënyrës së lidhjes me kompjuterin? • Me tela dhe pa tela • Të lidhur dhe jo të lidhur • Të brendshme dhe të jashtme 3. Cila teknologji e lidhjes pa tela të pajisjeve periferike me kompjuterin sot është më e njohur? 4. Pajisjet periferike hyrëse të kompjuterit përdoren për: • futjen e të dhënave në kompjuter • paraqitjen e të dhënave të shfrytëzuesit në kompjuter • rruajtjen e të dhënave të futur në kompjuter 5. Rretho pajisjet periferike hyrëse: • Tastatura • Monitori

KOMPJUTERËT

Pajisjet periferike të harduerit

• Shtypësi • mausi • skaneri

6. Cili është funksioni i pajisjeve periferike hyrëse? 7. Rretho pajisjet periferike dalëse: • Tastatura • Monitori • Shtypësi • Mausi • Skaneri 8. Cili është funksioni i pajisjeve periferike dalëse? 9. Numëro grupet e tasteve në tastaturë? 10. Numëro tastet e mausit dhe sqaro funksionin e tyre! 11. Çfarë monitorë ekzistojnë sipas pamjes dhe mënyrës së punës? 12. Si quhet pjesa e përparme e monitorit ? 13. Çka është rezolucioni i monitorit: • Madhësia e ekranit • Numri i pikave vertikalisht dhe horizontalisht në ekran me të cilat shfaqet fotografia, • Lloji i monitorit 14. Numëro llojet e ndryshme të shtypësve që i di? 15. Cilat karakteristika duhet t’i ketë një shtypës i mirë? 16. Numëro materialet konsumuese tek llojet e ndryshme të shtypësve!

PYETJE

KOMPJUTERËT

Pjesët e shtëpizës 1. Numëro pjesët më të rëndësishme të cilat gjinden të montuara në shtëpizën e kompjuterit! 2. Cilat pjesë të rëndësishme elektronike janë të vendosura në pllakën amë? 3. Cili është funksioni i ROM memories? • Cilat programe vendosen në RAM memorie? • Ata me të cilët momentalisht punohet në kompjuterë, 4. Të gjithë programet e kompjuterit 5. Athua përmbajtja e RAM memories fshihet pas shkyçjes së kompjuterit nga rryma! Si mund ta konstatosh atë? 6. Në cilën pjesë të pllakës amë përpunohen të dhënat në kompjuter? • Monitor • Hard disk • Procesor

7. Në cilën pajisje të kompjuterit përherë ruhen të dhënat dhe programet: • Procesor • Hard disk • Monitor 8. Athua përmbajtja e hard diskut fshihet pas shkyçjes së kompjuterit nga rryma? Pse? 9. Numëro disa lloje të kartelave elektronike të cilat mund të jenë të montuara në kompjuter! 10. Si quhet kartela elektronike për lidhje me monitorin? 11. Si quhet kartela elektronike për lidhje me pajisjet e zërit? 12. Athua në kompjuter mund të shtohen kartela të reja? 13. Si quhen ndarjet e posaçme të pllakës amë në të cilën vendosen kartelat elektronike? • Sllotet • Portat • Konektorët

PYETJE

1. Pajisje memoruese të kompjuterit shërbejnë për: • Ruajtjen e të dhënave • Paraqitjen e të dhënave • Përpunimin e të dhënave 2. Cilat pajisje memoruese e përbëjnë memorien kryesore të kompjuterit dhe cilat pa jisje memoruese janë pajisje ndihmëse të memories? 3. Kapaciteti i memories i pajisjeve memoruese matet sipas: 4. Dimensioneve të pajisjes memoruese 5. Madhësisë së memories që e ka pajisja 6. Sa bit ka 1 Bajt? • 10 • 8 • 100 7. Cilat njësi matëse të kapacitetit të memories janë më të mëdha se bajti? 8. Numëro llojet e pajisjeve memoruese që i di? 9. Sa është kapaciteti i memories së tyre? 10. Çfarë lloje të CD-ve ka sipas mënyrës së të shkruarit të të dhënave dhe madhësisë së memories? 11. Çfarë lloje të DVD-ve kemi?

KOMPJUTERËT

Pajisjet memoruese

Softuer 1. Çka është program kompjuterik? 2. Ku mund të blihet programi kompjuterik i nevojshëm? 3. Si quhen njerëzit që i krijojnë programet e kompjuterit? 4. Çka janë gjuhët programore? 5. A mund të mësoni ndonjë gjuhë programore dhe të shkruani program? 6. Si mund të jenë programet kompjuterike sipas qëllimit të tyre? 7. Si mund të jenë programet kompjuterike sipas mënyrës së furnizimit të shfrytëzuesve të interesuar? 8. Çka është softueri legal dhe ai jolegal - pirat? Lojëra kompjuterike 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Çka janë video lojërat? Numëro pajisjet në të cilët mund të luhen video lojëra? Çka janë konzola për lojë? Cilët konsolat sot janë më të njohura për lojë? Çka janë lojërat kompjuterike? Si është quajtur dhe kur është prodhuar loja e parë kompjuterike në botë? Athua loja e parë kompjuterike është bërë për kompjuter personal? Lojërat e para kompjuterike për kompjuterin personal kanë qenë: • Lojëra me shkathtësi luftarake • Aventura tekstuale • Lojëra logjike grafike 9. Cilat pajisje plotësuese periferike dhe mundësi duhet t’i ketë një kompjuter për luajtje të suksesshme të ndonjë loje të sotshme kompjuterike? 10. Cilët janë karakteristikat e lojërave? 11. Çfarë mund të jenë lojërat kompjuterike sipas përmbajtjes së tyre? 12. Çfarë mund të jenë lojërat kompjuterike sipas paraqitjes së grafikës?

1. Çka është sistemi operativ? 2. Cilat sisteme operative përdoren sot te kompjuterët personal?

PYETJE

KOMPJUTERËT

Sistemi operativ

1. 2. 3. 4.

Cili është sistemi më i vjetër operativ? Cili është sistemi më i shfrytëzuar operativ tek kompjuterët personal? Cili sistem operativ është gratis dhe i hapur për ndryshime nga ana e shfrytëzuesve? Çka është mënyra tekstuale e punës e sistemin operativ, e çka është mënyra grafike e punës? 5. Çka do të thotë një sistem operativ të jetë multi shfrytëzues (multi users)? 6. Athua në një kompjuter mund të instalohen më tepër sisteme operative? 7. Cilat elemente i dallojmë gjatë paraqitjes grafike të sistemeve operative? 8. Athua sistemet e ndryshme operative kanë pamje të njëjtë të sipërfaqes punuese – desktop? 9. Çka janë ikonat? 10. Çka janë dritaret? 11. Cilat janë pjesët e dritares? 12. Cili është funksioni i butonave të këndit të sipërm të djathtë të dritares? Follderët dhe fajllat

PYETJE

Çka është follder? Çka mund të jetë përmbajtja e follderit? Cilët janë emërime tjera të follderit? Kush mund të jetë krijues i një follderi? Cilat janë karakteristikat e follderit? Cila është përparësia e paraqitjes dhe punës me përmbajtjen e follderit në formë të drurit? 7. Athua është i kufizuar numri i nënfollderëve të cilat mund të krijohen në një follder ? 8. A duhet pasur kujdes në degëzimin e drurit të follderëve dhe nënfollderëve? Pse? 9. Çka është fajlli? 10. Cilat janë emërimet tjera të fajllit? 11. Kush mund të jetë krijues i fajllit? 12. Cilët janë karakteristikat e fajllit? 13. Kush e cakton emrin e fajllit? 14. Çka është prapashtesa e fajllit? 15. Kush ia cakton prapashtesën fajllit?

KOMPJUTERËT

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Programe ndihmëse për rregullimin e tekstit-tekst editor 1. 2. 3. 4. 5.

Çka është tekst editori? A vjen zakonisht secili sistem operativ me ndonjë tekst editor? Cili është dallimi midis tekst editorit dhe tekst procesorit? Çka është tekst i paformatuar? Programet tekst editor janë të paraparë për: • Të shkruar raporte të shkurtër dhe porosi, • Të shkruar tekste të gjatë • Te shkruar urdhra në ndonjë gjuhë programore për ndonjë program. 6. Çka është alfabeti, fonti, stili i fontit dhe madhësia? 7. Si zgjidhet mbështetja maqedonase në tastaturë? 8. Në cilin vend të dritares së tekst editorit fillon shkruarja e tekstit pas futjes së tij nëpërmjet tastaturës? • Më së larti majtas, • Në vendin ku pulson kursori, • Në mes të dritares 9. Cili tast i tastaturës mundëson të shkruhet një shkronjë e madhe? 10. Cili tast i tastaturës duhet të aktivizohet që të gjitha shkronjat e futura me tastaturë të shkruhen si shkronja të mëdha? 11. Me cilin tast të tastaturës lihet vend i zbrazët midis fjalëve? 12. Sa vende të zbrazëta lihen midis dy fjalëve? 13. Me cilin tast të tastaturës kalohet në rresht të ri? 14. Me cilat taste të tastaturës fshihet shenja nga teksti? 15. Nëse kursori pulson midis shkronjave U dhe N të fjalës TUNG atëherë: me pullën Delete do të fshihet shkronja ______ e fjalës TUNG, ndërsa me pullën Backspace do të fshihet shkronja_______ e fjalës TUNG. 16. Çka do të thotë të selektohet një pjesë e tekstit?

PYETJE

KOMPJUTERËT

Kalkulatori 1. Në cilat dy mënyra mund të futen numrat në programin Calculator? 2. Përpiqu pa i futur vlerat në kalkulator të përgjigjesh cila është vlera që fitohet pas futjes së shprehjes vijuese në kalkulator! Pastaj kontrollo! • 5+3MS+MR= • 2MS3*4MS+MR= • 2MS3*4MCMS+MR=

Softueri arsimor

PYETJE

KOMPJUTERËT

1. Programet kompjuterike arsimore janë programe kompjuterike aplikative (shfrytëzuese) ose sistemore? 2. Në çfarë forme mund të jenë programet kompjuterike arsimore? 3. Kush dhe ku mund të përdoret softueri arsimor? 4. Ku mund të blihet softueri arsimor? 5. Çka do të thotë, softueri arsimor të jetë interaktiv? 6. Çka do të thotë, softueri arsimor të jetë multimedial? 7. Çka është Wikipedia?

MULTIMEDIA MULTIMEDIA ËSHTË MËNYRË E PARAQITJES SË PËRMBAJTJEVE TË CAKTUARA ME PËRDORIM TË NJËKOHSHËM TË TEKSTEVE, FOTOGRAFIVE, TINGUJVE, VIDEO KLIPEVE DHE MUZIKËS. PËRMBAJTJET E PARAQITURA NË MËNYRË MULTIMEDIALE MË SË MIRI DHE MË INTERESANT MUND TË PËRCILLEN DHE KUPTOHEN NGA NJERËZIT PËR TË CILËT JANË PARAPARË. PËR SHEMBULL, PËRSHKRIMI I FJALËS TIGËR, VETËM ME TEKST DO TË THOTË SHUMË PAK PËR ATË QË KURRË NUK KA PARË TIGRIN ME SY.

MULTIMEDIA 90

MULTIMEDIA 91

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN Multimedia është mënyrë e paraqitjes së përmbajtjes së caktuar me përdorim të njëkohshëm të teksteve, fotografive, tingujve, video klipeve dhe muzikës. Përmbajtjet e paraqitura në mënyrë multimediale më së miri dhe më interesant mund të përcillen dhe kuptohen nga njerëzit për të cilët janë paraparë. Për shembull, përshkrimi i kafshës tigër vetëm me tekst pak do të ndihmojë në krahasim me paraqitjen e fotografisë, videos, dëgjim të zërit etj. PROGRAME KOMPJUTERIKE MULTIMEDIALE

MULTIMEDIA

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

Programet kompjuterike multimediale kanë përmbajtje e cila është kombinimi teksteve, fotografive, zërave, animimeve, video klipeve dhe linqeve. Linqet janë lidhje që mundësojnë me klik të rëndomtë në to shfrytëzuesi të “shëtisë” nëpër përmbajtjet e programit multimedial. Programet multimediale janë për shembull: softueri arsimor, lojërat kompjuterike, ueb sajtet, simulimet kompjuterike, enciklopeditë, programe për prezantim etj. Programet multimediale janë të mëdha dhe marrin shumë memorie të pajisjeve memoruese. Madhësia e tyre është rezultat i madhësisë të audio dhe video fajlleve të cilët janë pjesë e përmbajtjes së tyre.

AUDIO DHE VIDEO FAJLLAT

Fajlli i cili është krijuar nga të dhënat zanore quhet fajll zanor ose audio fajll. Audio fajllet për nga përmbajtja e tyre janë tinguj ose këngë. Formate më të shpeshta të audio fajlleve janë: WAV, OGG, MID, MP3, WMA, CDA etj. Fajlli i cili është krijuar prej të dhënave vizuale quhet video fajll. Video fajllet, për nga përmbajtja janë video klipe ose filma. Formate më të shpeshta të video fajlleve janë: MOV, WMV, DIVX, AVI, MPEG etj.

PROGRAMET PËR PUNË ME AUDIO DHE VIDEO FAJLLET

Audio dhe video fajllet dëgjohen dhe shikohen në kompjuter nëpërmjet programeve që quhen Media plejer (Media Player). Shfrytëzuesit mund të zgjedhin me cilin nga media plejerët e shumtë do t'i lëshojnë audio dhe video fajllet e tyre. Programe të njohura media plejer janë: Windows Media Player, Totem, Ritam Box, ITunes, Real Player, QuickTime e shumë të tjerë. Disa janë audio, disa video, mirëpo më së shpeshti janë audio/video plejer-ë.

PROGRAMET KODEK (CODEC)

Programi që mundëson zvogëlimin (kompresimin) pas krijimit dhe zgjerimin (dekompresimin) gjatë lëshimit të audio dhe video fajlleve me media plejer quhet KODEK (KOmpresim-DEKompresim). Formate më të njohura për audio fajlle të kompresuara janë MP3 dhe OGG, ndërsa për video fajlle të kompresuara janë: DivX, XviD, WMA, RealVideo dhe të tjerë.

MULTIMEDIA

Shumë shpesh audio dhe video fajllet janë të mëdha dhe marrin shumë memorie në pajisjet memoruese. Që të mundet më shumë këngë të vendosen në një CD ose një film i plotë në CD ose në DVD, nevojitet zvogëlimi-kompresimi i madhësisë origjinale të audio dhe video fajlleve. Gjatë zvogëlimit fajllet do të humbin më pak apo më shumë nga kualiteti i tyre në varësi nga ajo sa do të jenë të zvogëluara në raport me madhësinë origjinale. Fajllet kompresohen deri në momentin kur duhet të lëshohen. Kur lëshohen me ndonjë media plejer është e nevojshme të dekompresohen – zgjerohen që të mund të përdoret përmbajtja e tyre.

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

A ju ka ndodhur të përpiqeni ta lëshoni video klipin apo filmin e dëshiruar në ndonjë video plejer dhe nuk keni sukses ose e dëgjoni vetëm zërin e nuk e shikoni fotografinë? Nëse dëshironi ta “zgjidhni problemin” duhet të njoftoheni me programin të quajtur KODEK!

WINDOWS

MULTIMEDIA NË WINDOWS Me sistemin operativ Windows vijnë disa programe për punë me fajlle multimediale: • Sound Recorder, • Volume Control • Windows Media Player • Windows Movie Maker Për punë me këto programe, në kompjuter nevojitet të jenë të kyçur pajisje adekuate: altoparlantë ose dëgjuese dhe mikrofon. Sound Recorder:

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

Sound recorder është program i rëndomtë që mundëson incizim dhe dëgjim të WAV audio fajlleve. Fajllet e incizuara më pas mund të shfrytëzohen në Internet, në prezantime, video klipe etj. Kohëzgjatja e audio fajlleve të incizuar është shumë e shkurtë, afro një minutë. Programi starton me START → All Programms → Accessories → Entartainment → “Sound Recorder”. Pjesët e paraqitura në dritare kanë domethënien vijuese: 1. Gjatësia/sek. e pjesës së luajtur muzikore deri te pozicioni i rrëshqitësit 2. Rrëshqitësi 3. Ardhja e shpejtë në fillim 4. Ardhja e shpejtë në fund 5. Lësho 6. Ndërpre 7. Incizo, 8. Gjatësia totale e regjistrimit zanor/sek.

MULTIMEDIA

VOLUME CONTROL

Programi Volume Control startohet me: • START – “All Programms” – Accessories – Entertainment ose • Klik të dyfishtë të majtë në ikonë – altoparlanti në anën e djathtë të “Task Bar”-it.

WINDOWS

Programi Volume Control shfrytëzohet për ndryshimin e intensitetit të zërit nga dhe në kompjuter: të altoparlantëve (dëgjuesve), të altoparlantit të montuar në PC, të mikrofonit, muzikës nga CD etj. Intensiteti i zërit rregullohet me tërheqjen e rrëshqitësve vertikal (1) lart apo poshtë. Rrëshqitësit horizontal (2) mbi secilin rrëshqitës vertikal shërbejnë për balancimin e zërit në anën e majtë dhe të djathtë të altoparlantit. Numri i rrëshqitësve është i ndryshueshëm varësisht nga pajisjet e instaluara apo të kyçura, të lidhur me zërin e kompjuterit. Pulla (3) Mute shërben për shkyçje të tërësishme të zërit. WINDOWS MEDIA PLAYER

MULTIMEDIA

Pjesët e dritares janë: 1. Emri i programit 2. Tastet për punë me dritaren e programit, 3. Lista me meny 4. Tastet për para dhe mbrapa, 5. Pjesë e punës ku paraqitet filmi, vizualizimi gjatë dëgjimit të muzikës, fotografi të shfletuara ose përmbajtja e menysë së zgjedhur, 6. Pulla për kontrollim të rrjedhës së muzikës ose filmit, 7. Shiriti rrëshqitës i cili tregon ose mundëson ndryshim të pozicionit momental të filmit ose këngës, 8. Pulla për ndryshim të pamjes së programit në dritare.

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

Windows Media Player është program që mundëson: • Dëgjimin e muzikës, • Shikimin e filmave dhe video klipeve, • Shndërrimin e muzikës prej audio CD në fajlle me format tjetër –kompresim të muzikës (Rip), • Incizim të muzikës në CD (Burn), Programi startohet: Start → “All Programms” → “Windows Media Player”

WINDOWS vilm vizatimor

Efekte të vizualizimit gjatë të dëgjuarit të muzikës

përmbajtja e bibliotekës multimediale

Lista me menytë është e ndarë në mënyrën vijuese:

Menyja Now playing mundëson: Kyçje ose shkyçje të panelit, Zgjedhje të llojit të efekteve vizuale gjatë dëgjimit të muzikës etj. ndezje ose fikje e panelit

zgjedhje të efekteve vizuale

MULTIMEDIA

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

Menyja Library mundëson: - Krijimin e PlayList – grup të këngëve të zgjedhura – (1), të cilat mund të dëgjohen me radhë ose me radhitje të rastësishme (shuffle) – (2), - Organizimi i muzikës, video fajlleve ose fotografive dhe fotografive në bibliotekë sipas kategorive të ndryshme (3): Interpretues, aktor, TV serijal, zhanër, album, datë, fjalë, kënga etj.

WINDOWS

Menyja Rip mundëson shndërrimin e muzikës prej audio CD-së në fajlle me format të kompresuar (Mp3, wma, wav, dhe të tjera). Kjo është mundësi e dobishme nëse dëshironi muzikën prej audio CD-së ta dëgjoni në kompjuter pa CD ose në ndonjë portativ për dëgjimin e muzikë (për shembull, iPod). Menyja Burn mundëson incizimin e këngëve prej bibliotekës në CD. Incizimi mund të jetë sikur audio CD, i cili pastaj mund të lëshohet në cilin do CD plejer ose sikur data CD (mp3, wma etj.) që mundet të lëshohet vetëm në CD plejerat që e përmbajnë atë format të këngëve (mp3, wma). Menyja Sync mundëson sinkronizimin (përcjelljen) e këngëve nga kompjuterit në ndonjë pajisje portabël për dëgjim të muzikës dhe anasjelltas. Menyja Media Guide, paraqet udhëheqës nëpër përmbajtjet multimediale në Internet siç është blerja on line e muzikës. WINDOWS MOVIE MAKER

MULTIMEDIA

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

Windows Movie Maker paraqet program që mundëson krijimin dhe përpunimin e video fajlleve. Me këtë program në video fajllin origjinal mund të shtohen: tekstet, fotografi, tinguj, muzikë, efekte të ndryshme vizuale etj. Mund të shkurtohen pjesë të video fajllit ose nga skenat e caktuara të bëhen fotografi. Mund të bashkohen më shumë fajlle në radhitje të dëshiruar me mundësi për efekte vizuale gjatë kalimit ndërmjet tyre. Në program mund të bëhet video fajll i ri nga fotografitë të cilat shfaqen njëra pas tjetrës me radhitje të caktuar dhe me kohë të caktuar të zgjatjes. Kalimi në fotografinë e ardhshme mund të jetë me efekte vizuale, mund të vendoset tekst mbi fotografitë, të aktivizohet zëri ose muzika. Programi Windows Movie Maker startohet me: START →All Programms →Windows Movie Maker

WINDOWS

Domethënia e pjesëve më të rëndësishme të dritares janë: 1. Futja e video, audio dhe fajlleve grafike të cilat do të shfrytëzohen si elemente për krijimin e video fajllit të ri, 2. Rregullimi i elementeve në video fajll (radhitja, kohëzgjatja, zgjedhja e animacioneve, efekteve të kalimit etj.) 3. Ruajtja e video fajllit me zgjedhje të vendit. 4. Paraqitja e fajlleve të futur dhe efekteve të zgjedhura me hapat (1) dhe (2) të cilat do të shfrytëzohen në krijimin e video fajllit (video klipe, audio fajlle, fotografi, efekte vizuale, animacione etj). 5. Pjesë në të cilën radhiten elementet (me klik – tërheq – lësho) prej të cilëve do të përbëhet video fajlli. Në këtë pjesë mund të paraqitet: • Rrjedha kohore e video fajllit dhe gjithë elementeve të tij ose • Elementet e video fajllit në radhitje të paraqitjes,

Buton për ndryshimin e pasqyrës

Elementet video sipas radhitjes të pasqyrës

Fajlet foto dhe video Efektet e tranzisionit Zëra nga fajlet video

MULTIMEDIA

NOCIONI PËR MULTIMEDIEN

Tubgatjeta Tubgatjeta

titulli

Pasqyra kohore të elementeve video

foto

Efekti i tranzicionit

video 1

video 2

Zërat ose muzikë e shtuar Tekst i shtuar me fajlin video

6. Ekrani për paraqitjen e video klipit. Që të bëni fotografi nga paraqitja momentale e video fajllit në ekranin (1) mjafton të klikoni në pullën e ekranit (2), e pastaj të zgjidhni emrin dhe vendin për fotografinë (3).

WINDOWS

Pas memorimit të video fajllit të ri, ai mund të shikohet me ndonjë video plejer. LINUX MULTIMEDIA NË LINUX Ubuntu është sistem Linux desktop i orientuar, përpos të tjerave ai është dedikuar edhe për shfrytëzues të rëndomtë të cilët çdo ditë ballafaqohen me të dhëna multimediale. Këtu bëjnë pjesë “zëri dhe video” nga menyja Aplikacione. INTENSITETI I ZËRIT

MULTIMEDIA

MULTIMEDIA NË LINUX

Aplikacioni “Fuqia e zërit” përdoret për kontrollimin e intensitetit të zërit që fitohet nga kompjuteri. Me të mund të mbikëqyret baraspesha e intensitetit, elementet e posaçme (pajisje) që japin zë, intensiteti i altoparlantit të majtë dhe të djathtë, duke përfshirë edhe shkyçje të tërësishme të zërit. Ky aplikacion paraqitet në formë të apletit, prandaj gjatë gjendjes iniciale të Ubuntu, ikona që ka formë të dëgjuesit, gjendet në anën e djathtë të panelit të sipërm.

LINUX

MULTIMEDIA

Me klik të dyfishtë hapet aplikacioni për rregullimin e intensitetit të zërit. Në fotografi vërehen më tepër rrëshqitës prej të cilave rrëshqitësi Master i referohet zërit kryesor dalës. Vërehen edhe elemente të tjera, respektivisht pajisje që gjenden në kompjuter (hyrje vijore, CD, mikrofon), prandaj nëpërmjet këtij aplikacioni mund të rregullohet intensiteti i secilit element veçmas.

DËGJIMI I AUDIO CD-VE Audio CD-të përmbajnë shënime zanore (deri 74 minuta në CD disk standard) në formë të këngëve të veçanta. Disa sekonda pas vendosjes së diskut në pajisjen CD, në sipërfaqen punuese do të paraqitet ikona “Audio disk” dhe do të aktivizohet aplikacioni Sound Juicer.. Në pjesën e epërme të dritares gjenden titulli i diskut, interpretuesi, zhanri i muzikës dhe kohëzgjatja. Në listën e poshtme janë dhënë këngët (shënimet zanore) të cilat gjinden në disk dhe me futjen e CD diskut të gjitha janë të selektuara. Kjo do të thotë se të gjitha do të dëgjohen (një nga një). Nëse ndonjë këngë është e deselektuar, atëherë kur do të vije radha ajo do të lëshohet, do të kapërcehet. Butoni LËSHO shërben për kapërcimin e përmbajtjes së diskut.

100

LINUX LËSHIMI I AUDIO FAJLLEVE

Audio fajllet përmbajnë shënim zanor dhe më së shpeshti kanë prapashtesën waw, ogg ose mp3. Mënyra më e lehtë për hapjen e audio fajllit bëhet më klik të dyfishtë në ikonën e tij (nëpërmjet Nautilus-it). Nëse fajlli është në formatin ogg, për reproduktimin e tij nuk nevojiten kurrfarë kodekë. Ai do të hapet nëpërmjet shikuesit Totem, program i cili kryesisht është i dedikuar për video shënime, por i hap edhe audio shënimet. Shikuesi Totem mund të aktivizohet me urdhrin: Aplikacione → Zë dhe Video → Lëshues i filmave.

MULTIMEDIA

Në pjesën qendrore (që në fotografi është e zezë me lara), paraqitet animacioni i cili lëviz në lidhje me zërin që reprodukohet në moment. Poshtë gjenden kontrollet për lëshim, pauzim, kalim në shënim të mëparshëm ose të ardhshëm. Rrëshqitësi Koha paraqet kohën e audio fajllit dhe paraqet pozitën momentale të shënimit të lëshuar. Shfrytëzuesi me lëvizjen e këtij rrëshqitësi (në të majtë dhe në të djathtë) mund ta kthejë mbrapa ose të ecë para nëpër shënim. Nga ana e djathtë gjendet “Shiriti anësor” ku shfrytëzuesi mund të shtojë dhe largojë këngë, si dhe ta incizojë play listën. Një numër i madh i audio fajlleve, janë të incizuara në formatin MP3, prandaj këtu është përshkruar edhe instalimi i kodekëve (CODEC) për reprodukimin e shënimeve MP3. Mënyra më e lehtë e instalimit të kodekëve është instalimi automatik me ndihmën e Ubuntu. Që të aktivizohet instalimi mjafton të klikohet dy herë në ndonjërën nga MP3 këngët.

101

LINUX

Pas kësaj do të hapet shikuesi Totem i cili do të provojë ta lëshojë këngën. Mirëpo kodekët nuk janë të instaluar dhe do të paraqitet pyetja nga fotografia, në të cilën shfrytëzuesi përgjigjet. Pyetja është: A dëshiron Ubuntu t'i kërkojë kodekët e nevojshëm.

Që të realizohet kërkimi, kompjuteri duhet të jetë i kyçur në Internet. Kërkimi zgjat prej disa sekondash deri në disa minuta.

Pas gjetjes, kodekët do të paraqiten. Instalo kodekë multimediale

MULTIMEDIA

Kodek

Ndihme

Shfrytëzuesi i selekton kodekët, por njëkohësisht për shkak të rregullave juridike, ai duhet t'i pranojë edhe kushtet për instalimin e tyre.

102

LINUX

Pas vërtetimit klikohet në pullën Instalo. Pasi që në sistemin operativ duhet të bëhen ndryshimet sistemore, instalimin e kodekëve mund ta bëjë vetëm administratori i cili duhet ta fusë fjalëkalimin e vet.

MULTIMEDIA

Pas kësaj fillon marrja e fajlleve të instaluara dhe menjëherë pason instalimi automatik i kodekëve. Pasi që kodekët do të instalohen, Totem shikuesi vazhdon ta reprodukojë MP3 këngën. Softueri i instaluar i cili u instalua, përveç kodekëve për audio shënime, përmban edhe kodekë për video shënime. Totem shikuesi ofron vetëm funksionalitete themelore të lëshimit të muzikës, prandaj nëse shfrytëzuesi ka shumë këngë dhe i nevojitet organizimi i fajlleve dhe menaxhimi i tyre më i lehtë, Ubuntu e ofron lëshuesin e muzikës Ritamboks. Ikona e tij mund të gjendet në menynë Aplikacione→Zë dhe Video. Pamja e këtij aplikacioni është e dhënë në fotografi.

103

LINUX

Në pjesën e epërme të aplikacionit gjenden kontrollet për lëshimin e muzikës, kontrollet për përsëritjen e listës dhe zgjedhjen e rastësishme të këngës së ardhshme. Nga ana e majtë gjendet biblioteka e cila është e ndarë në disa kategori, play- lista të shfrytëzuesit dhe pajisjet plotësuese që përmbajnë këngë (sikur pajisja CD). Shfrytëzuesi ka mundësi të shtojë direktoriumet të tëra me këngë, në vend që t'i shtojë këngët një nga një. Ajo bëhet me urdhër: muzika → Importo direktorium. Pas importimit, Ritamboksi kërkon në internetin gjetjen e informatave plotësuese për interpretuesin dhe albumin e këngëve, në mes të cilave është edhe mbështjellësi i albumit. Sipas të dhënave të fituara, Ritamboksi i grupon këngët në lidhje me interpretuesin dhe albumin.

MULTIMEDIA

LËSHIMI I RADIOS

Internet radio është mënyra më e re e përhapjes së radio mediumit nëpërmjet internetit. Kjo mënyrë e transmetimit u mundëson shfrytëzuesve t'i dëgjojnë radio stacionet e tyre anekënd botës. Për lëshimin e radios nëpërmjet Internetit shfrytëzohet programi Ritamboks i cili shërben edhe për dëgjimin e audio fajlleve. Në pjesën e bibliotekës së Ritamboksit ekziston lista Radio nëpërmjet së cilës shfrytëzuesi mund t'i rregullojë radio stacionet të cilët transmetohen nëpërmjet Internetit.

104

LINUX

MULTIMEDIA

Për shtimin e stacionit të ri në listë thirret urdhri: Muzika - New Internet Radion Station, ose klik i djathtë në hapësirën e zbrazët të listës dhe zgjedhjen e “New Internet Radion Station”. Do të hapet dialogu për futjen e ueb adresës së radios. Radiot mund të shtohen edhe me shtimin e plejlistës që përmban më shumë radio. Në fotografi është shfaqur veb faqja e Shoutcast (shoutcast.com). Në këtë veb faqe shfrytëzuesit mund të zgjedhin radio stacionin sipas shumë kritereve. Pastaj klikohet në linkun Tune it dhe radioja mund të dëgjohet.

105

LINUX LËSHIMI I DVD VIDEOS

Edhe pse DVD disqet mund të përmbajnë edhe të dhëna, qëllimi i tyre kryesor është të përmbajnë video shënim disaorësh. Totem shikuesi paraqet shikues standard dhe plotësisht funksional të DVD videos, por edhe të llojeve tjera të video shënimeve. Startimi i tij është shumë i lehtë. Me vetë futjen e DVD diskut kyçet shikuesi dhe automatikisht fillon reproduktimi i video shënimit. Kontrollet standarde që shërbenin për menaxhimin me zë takohen edhe këtu. Në menynë Pamje gjendet nënmenyja Proporcioni, prej ku vendoset raporti i anëve të videos dhe nën menysë Përkthim, prej ku shfrytëzuesi e zgjedh përkthimin e filmit nëse ai e ka. Totemi ka mundësi ta incizojë fotografinë e DVD filmit e cila paraqitet në moment. Kjo bëhet me urdhrin: Rregullo - fotografo ekranin, me ç‘rast hapet dialogu ku shfrytëzuesi zgjedh se ku do të ruhet fotografia.

MULTIMEDIA

LËSHIMI I VIDEO FAJLLEVE

Sikur që ekzistojnë shumë audio formate, ashtu ekzistojnë edhe numër i madh i video formateve. Video fajlli mund të hapet nëpërmjet Nautilusit, me klik të dyfishtë mbi ikonën e tij. Në fotografi paraqitet video fajlli i kompresuar me prapashtesën avi dhe dy përkthime të filmit me prapashtesën sub.

106

LINUX

Nëse aktivizohet filmi, Totemi kërkon përkthimin që ka emër të njëjtë me avi fajllin. Kështu, në këtë rast do të kyçet përkthimi Troy.sub.

Ja Hektori.

INCIZIMI I AUDIO CD-së

MULTIMEDIA

Programi Serpentine shërben për incizim në audio CD. Ai gjendet në menynë: Aplikaciove – zë dhe video, megjithatë ai mund të aktivizohet automatikisht nëse shfrytëzuesi fut CD të zbrazët dhe pastaj e zgjedh opsionin krijo audio CD. Që të krijohet audio CD, shfrytëzuesi duhet të zgjedhë audio fajlle (ogg, mp3, ose format tjetër), të cilat do të incizohen në CD, me kohëzgjatje prej 74 minutash. Shtimi i audio fajlleve mund të zhvillohet në dy mënyra: me shtim të rëndomtë të fajlleve një nga një (pulla-Shto), ose shtim të plejlistës me këngë (e përpunuar në Ritamboks ose ndonjë program tjetër).

107

LINUX

Me urdhrin Edit → Preferenci vendosen parametrat e incizimit:

Pas vendosjes së kushteve për incizim, nga dritarja kryesore klikohet në pullën Zapisi na disk me ç‘rast incizimi do të fillojë.

MULTIMEDIA PYETJE

PYETJE Nocion për multimedia 1. Çka janë programet kompjuterike multimediale? 2. Çka mund të jetë përmbajtja e fajllit zanor? 3. Cili është emri tjetër i fajllit zanor? 4. Çka është kompresioni i fajllit? 5. Pse është e nevojshme të kompresohen audio dhe video fajllet? 6. Nëse një film është kompresuar në dy mënyra dhe gjatë mënyrës së parë zë vend në DVD kurse gjatë mënyrës së dytë zë vend në CD, cili film do të jetë me kualitet më të mirë? Pse? 7. Numëro disa formate të audio dhe video fajlleve?

108

8. Cilat janë formate shumë të popullarizuara për kompresimin e audio dhe video fajlleve? 9. Çka mundësojnë programet e Media plejerëve? 10. Numëro emra të programeve të njohura të Media Plejerëve! 11. Çka është programi kodek (CODEC)? 12. Numëro emra të kodek programeve të njohura? Programe për multimedia incizues i zërit, kontrolli i zërit 1. Kyçe mikrofonin (pajisje për futjen e të dhënave zanore në kompjuter) në portën përkatëse të kartelës zanore. 2. Fillo programin për incizim të zërit dhe përpiqu të krijosh fajll të shkurtër zanor me atë që do të incizosh të folurit tënd në të cilin prezantohesh: me emrin dhe mbiemrin tënd, klasën, shkollën etj. 3. Memoroje fajllin e krijuar zanor në follderin Zëra me emrin Tung. 4. Përpiqu ta vendosësh zërin të rrjedhë në kahje të kundërt, më shpejt, më ngadalë, t’ia shtosh ehon. 5. Ai ndryshim i fajllit i cili më së shumti të pëlqen incizoje në follderin tënd me emrin Tung_ndryshimi. 6. Përpiqu t'i bashkosh fajllet, Tung dhe Tung_ndryshimi në një fajll me emrin TeBashkuar. 7. Incizoje fajllin e ri me emrin TeBashkuar. 8. Dëgjoje!

PYETJE

Programi për punë me video 1. Përpiqu të krijosh video klip të fotografive me vendosjen e efekteve gjatë kalimit nëpër fotografi të ndryshme, efektit të animacionit në fotografi, tekstit në fillim dhe në fund të video klipit dhe / ose në ndonjë nga fotografitë - koment. Vendos muzikë në prapavijë! Memoroje fajllin si video fajll dhe “lëshoje” me ndonjë program Media plejer.

MULTIMEDIA

Audio – video plejer 1. Lësho muzikë ose shiko ndonjë video klip. 2. Përpiqu ta shkyçësh dhe pastaj përsëri ta kyçësh zërin. 3. Me ndihmën e arsimtarit përpiqu t'i shndërrosh audio fajllet nga ndonjë CD muzikor në formatin .mp3 dhe pastaj t'i lëshosh pa CD në kompjuter.

109

INTERNET Paramendoni miliona kompjuterë, në të gjitha anët e botës, të lidhur ndërmjet veti në mënyra të ndryshme, që komunikojnë dhe shkëmbejnë informata. Ky është rrejti Internet!

INTERNET 110

INTERNET 111

RRJETET KOMPJUTERİKE Rrjeti kompjuterik është grup i dy apo më tepër kompjuterëve të lidhur. Kompjuterët e lidhur në rrjet mund të gjinden në distancë më të madhe apo më të vogël të ndërsjellë dhe të jenë të lidhur me pajisje të ndryshme –me apo pa tela. LLOJET E RRJETEVE KOMPJUTERIKE

Llojet themelore të rrjeteve kompjuterike sipas distancës së ndërsjellë të kompjuterëve të lidhur janë: • Rrjet kompjuterik lokal (LAN –Local Area Network). • Rrjet kompjuterik global (WAN – Wide Area Network). RRJET KOMPJUTERIK LOKAL

Rrjeti LAN i lidh kompjuterët që gjinden në largësi të vogël reciproke. Shembull për rrjet lokal kompjuterik janë kompjuterët e lidhur në një klasë, zyrë, ndërtesë etj.

INTERNETI RRJETET KOMJUTERIKE

MUNDËSITË E RRJETIT LOKAL KOMPJUTERIK

Kompjuterët e lidhur mund t'i shfrytëzojnë bashkërisht pajisjet harduerike, si shtypësin, skanerin, etj., mund t'i shkëmbejnë programet dhe fajllet etj. Për shembull: Shtypësin apo skanerin e lidhur për një kompjuter, mund t'i shfrytëzojnë për shtypje dhe skenim të gjithë kompjuterët e tjerë edhe pse nuk janë drejtpërdrejt të lidhur me ta. Të dhënat dhe programet mund të përcillen prej njërit kompjuter në tjetrin pa shfrytëzimin e CD-së apo memories USB. Shfrytëzuesi i lidhur në rrjetin lokal, në secilin kompjuter, nëse ka leje, mund të përcaktoj cilat pajisje apo follderë në kompjuterin e tij do të japin qasje për shfrytëzim apo shfletim kompjuterëve të tjerë të rrjetit. Shfrytëzuesi mund edhe të mos lejojë asgjë nga kompjuteri i tij të shihet apo shfrytëzohet nga kompjuterët e tjerë të rrjetit. Shfrytëzuesi mund të bëjë një follder i kompjuterit të tij të shihet (ndahet) nga kompjuterët e tjerë dhe sipas nevojës dhe marrëveshjes nëpërmjet atij follderi të shkëmbejë programe dhe fajlla me kompjuterët e tjerë të rrjetit.

112

WINDOWS Në Windows kompjuterët e lidhur në rrjetin lokal dhe pajisjet dhe follderët që ndahen mund të shihen dhe shfrytëzohen me zgjedhjen e ikonës My Network Places nga Desktopi apo nga menyja Start. LINUX Nga menyja Vende Rrjet bëhet qasja deri te kompjuterët dhe pajisje në rrjet që i ndajnë resurset e veta.

PAJISJET PËR LIDHJEN E KOMPJUTERËVE NË RRJET

Për lidhje në rrjetin lokal secili kompjuter i lidhur në rrjet duhet të ketë kartelën e vet të rrjetit. Pajisja që mundëson dhe organizon përcjelljen e të dhënave ndërmjet kompjuterëve në rrjetin lokal quhet suiç (switch). Te rrjetet më të vogla lokale suiçi mund të jetë pjesë e pajisjes ruter (router). Ruteri është pajisje e cila mundëson një rrjet lokal të lidhet me rrjetet tjetra (për shembull, me rrjetet e tjera lokale apo Internet).

RRJETI GLOBAL KOMPJUTERIK -WAN

Paramendoni miliona kompjuterë në të gjitha anët e botës të lidhur në mënyra të ndryshme, të cilët komunikojnë dhe shkëmbejnë informata. Ky është rrjeti Internet! Interneti është rrjeti më i madh WAN në botë dhe prandaj e quajnë edhe rrjeti botëror kompjuterik. Mund ta paramendojmë si rrjet i rrjeteve kompjuterike të të gjithë botës.

113

INTERNETI

RRJETET KOMJUTERIKE

Rrjeti WAN lidh kompjuterë që gjenden në largësi të mëdha gjeografike. Për shembull, në një shtet, në shtetet e ndryshme apo kontinente. Rrjeti WAN mund të paramendohet si rrjeti prej LAN dhe WAN rrjeteve në largësi të mëdha gjeografike. Pajisje për lidhje në rrjetin WAN janë: Kabllo transoqeanike, satelite, linjat telefonike etj. Rrjeti më i madh WAN në botë quhet Internet.

FUNKSIONIMI I INTERNETIT INTERNET ADRESA NË SECILIN KOMPJUTER TË INTERNETIT

Secili kompjuter që të jetë i lidhur në Internet medoemos duhet ta ketë adresën e vet. Ajo quhet Internet adresa dhe shënohet me shkurtesën IP (Aj Pi). Me këtë adresë kompjuteri mund të gjendet dhe t'i marrë të dhënat e nevojshme nga Interneti, e në të njëjtën kohë edhe t'i dërgoj të dhënat e veta kompjuterëve të tjerë në Internet. Sikur që secili kompjuter i lidhur në Internet duhet ta ketë Internet adresën e vet, ashtu edhe secili fajll i vendosur për shfletim në ndonjë kompjuter në Internet (tekst, fotografi, video klip, muzikë etj.) duhet ta ketë adresën e vet që quhet ueb adresa apo URL (Uniform Resourse Locator).

INTERNETI FUNKSIONIMI I INTERNETIT

MËNYRAT E LIDHJES NË INTERNET

Që kompjuteri të lidhet në Internet nevojitet një firmë që do ta mundësojë lidhjen. Firmat që mundësojnë lidhjen në Internet quhen Provajder të Internet shërbimit (ISP). Te ne, për shembull, të tilla janë firmat MtNet, OnNet etj. Lidhja mund të bëhet në disa mënyra të ndryshme: • Me linjën fikse telefonike ο Dial Up, ο ISDN ο ADSL. • Me televizion: ο Kabllor ο Satelitor • Pa tela (wireless) (WiFi, WADSL, WiMAX). • Me telefoni mobile (GPRS, EDGE, 3G). Secila prej këtyre mënyrave të lidhjes shfrytëzon pajisje të ndryshme (linjat telefonike, modem, satelite, kabllo, adapter pa tel etj.) prej të cilave varet shpejtësia e përcjelljes së të dhënave, çmimi, mundësitë etj. Secili shfrytëzues mund ta zgjedhë atë mënyrë të lidhjes e cila më së shumti i përgjigjet.

114

SHËRBIMET E INTERNETIT

Të gjitha mundësitë që i ofron Interneti për biseda, shkëmbim të porosive, informata, blerje, zbritjen e fotografive, muzikë, video klipe etj., quhen shërbime të Internetit. Shërbimet punojnë nëpërmjet kompjuterëve të lidhur në Internet që quhen serverë. Kompjuterët e lidhur në Internet që i shfrytëzojnë mundësitë e Internetit quhen klientë. Ngjashëm si në qendrën tregtare ku një pjesë e njerëzve ofrojnë shërbime ndërsa pjesa tjetër më e madhe i shfrytëzojnë ato, për shembull, parkingu, shitore për prodhime të ndryshme, posta, banka, kinosalla, sallone për zbukurim, etj. Disa prej shërbimeve të Internetit janë: • WWW (World Wide Web). Shërbim për vendosjen e ueb sajteve të veta dhe për shfletim të ueb sajteve të tjera. • Search Engines (makina për kërkim). Shërbim për gjetjen e informatave të nevojshme në Internet.

• E-mail. Shërbim për pranimin dhe dërgimine postës elektronike.

FUNKSIONIMI I INTERNETIT

• Komunikimi interaktiv. Shërbim për komunikim tekstual, të zërit (audio) dhe vizual (video) ndërmjet njerëzve që gjinden njëkohësisht në Internet. Komunikimi realizohet nëpërmjet programeve të ndryshme si mIRC, Yahoo Messenger, ICQ, Skype etj.

INTERNETI

• E-commerce. Shërbim onllajn për blerje dhe shitje të prodhimeve të ndryshme dhe për kryerje të shërbimeve të ndryshme

115

• Bankimi elektronik. Shërbim për kontrollimin e llogarisë bankiere, pagimi i faturave dhe ngjashëm • Download. Shërbimet e ndryshme për zbritjen e të dhënave nga rrjeti (fotografi, muzikë, video klipe, filma etj) • Upload. Shërbime të ndryshme për dërgimin e të dhënave në rrjet.

INTERNETI UEB FAQJA DHE UEB SAJT

RREGULLAT E SJELLJES NË INTERNET Shfrytëzuesit e Internetit duhet të dinë që: • Nuk janë çdo herë të sakta dhe të sigurta ueb sajtet apo përmbajtjet e vendosura në Internet • Nuk janë çdo herë të besueshëm të gjithë njerëzit që komunikojnë në Internet. Nëse je shfrytëzues i Internetit që të sigurohesh nga ngjarjet e padëshiruara dhe pakëndshme përmbaju këshillave vijuese: të të pakëndshme përmbaju këshillave vijuese: • Për të gjitha situatat në të cilat nuk je i sigurt si të veprosh kërko këshillën e dikujt që i beson dhe që i di mirë përparësitë, por edhe grackat e Internetit (prindi, arsimtari) • Askujt mos i zbulo fjalëkalimet që i përdor në Internet pasi që mund të keqpërdoren. Për shembull, dikush mund ta lexojë, shkruajë apo dërgojë postën elektronike në emrin tënd apo të bisedojë në Internet në emrin tënd dhe të të bëjë pjesëmarrës në situata të pa lakmuara. • Mos fut të dhënat dhe e-mail adresën tënde në ueb sajte të panjohura dhe mos iu përgjigj e-mail porosive të panjohura meqenëse mund të jesh i “sulmuar” nga reklamat apo viruse. • Asnjëherë mos e fut në Internet numrin e kartelës së kreditit të prindërve të tu, për të blerë apo porositur diçka, pa lejen dhe këshillën e prindërve. • Mbahu i panjohur për bashkëbiseduesit e panjohur pasi që edhe njerëzit më qëllimkeq mund të shtiren si të dashur, të mirë, si fëmijë apo tinejxher. • Mos i jep të dhënat personale të tua apo të anëtarëve të familjes sate (emrin dhe mbiemrin, adresën, telefonin apo fotografinë) bashkëbisedueseve të panjohur në Internet. Bisedo çiltër për qëndrimet dhe mendimet e tua, por mos e zbulo identitetin tënd.

116

• Nëse ke vendosur të takohesh me dikë që e ke njoftuar në Internet le të jetë ai vend publik. Asnjëherë nuk mund të dish çka është e vërtetë nga marrëveshja në Internet. Mos shko vetë, menjëherë largohu, paraqitu në telefon dhe kërko ndihmë nëse ndjen se diçka nuk është në rregull ose diçka nuk të pëlqen. • Gjatë bisedimit në Internet mos përdor fjalë fyese dhe të turpshme.

UNË JAM...

• Tekstin gjatë bisedimit mos e shkruaj me shkronja të mëdha. Kjo është njëlloj sikur të bërtasësh. • Më shumë informata në lidhje me këtë mund t'i gjesh në sajtin www.crisp. org.mk

UEB FAQJA DHE UEB SAJT

UEB SAJT

Ueb sajt është koleksion i një apo më tepër ueb faqeve të vendosura në Internet. Ueb faqet e Ueb sajtit janë të organizuara në formë të drurit (hierarkike) prej follderëve dhe nënfollderëve.

117

INTERNETI

Ueb faqja është dokument i vendosur në Internet për shfletim. Ueb dokumentet kanë prapashtesë .htm apo .html. Ueb faqet kanë përmbajtje që është kombinim i teksteve, fotografive, zërit dhe video. Shërbimi për vendosjen dhe shfletimin e ueb faqeve është WWW (World Wide Web) dhe është shërbim më i popullarizuar në Internet.

UEB FAQJA DHE UEB SAJT

UEB FAQJA

FAQJA FILLESTARE

Secili ueb sajt ka faqen e vet fillestare. Faqja fillestare e Ueb sajtit quhet Home page. Zakonisht kjo faqe i tregon shfrytëzuesit çka mund të gjendet në Ueb sajt –ngjashëm me përmbajtjen në fillim të librit. ADRESA

Internet

Klient

Ueb srever

Ueb sajt Ueb faqe

Secila faqe e ueb sajtit që të hapet duhet të ketë adresën e vetme (URL). Shfrytëzuesi zakonisht e hap faqen fillestare të ueb sajtit. Ja shembuj që na tregojnë se si mund të duket shënimi i ueb adresave të disa ueb faqeve: http://mk.wikipedia.org http://www.cartoonnetwork.com ose http://www.cartoonnetwork.com/games/dexterlabs.html http://www.masterint.mk Mund të vërehet se ueb adresat përbëhen nga disa pjesësh. Këto pjesë kanë domethënien e vet. Nga pjesët e ueb adresës mund të kuptojmë se kujt i takon ueb faqja, cilit tip të firmës apo organizatës, në cilin shtet është hostuar ueb sajti etj.

INTERNETI UEB FAQJA DHE UEB SAJT

DOMETHËNIA E PJESËVE TË UEB ADRESAVE

• http:// është shkurtesa e protokollit (rregullës) për shkëmbimin e ueb faqeve. • www, mk janë shkurtesat e emrit të ueb serverit. • cartoonnetwork, wikipedia, а1, antenna5… janë emrat e sajteve. • Shkurtesat e tipit të sajtit janë: Com –komercial, Biz- biznes, Net –për shërbimet e rrjetit, Gov –të institucionit qeveritar Org –të organizatës joqeveritare Edu –të institucionit arsimor, Mil –të institucionit ushtarak, e të tjerë • Shkurtesat për shtete ku janë vendosur ueb sajtet janë: Mk –Maqedoni, it-itali, bg –Bugari, hr –Kroaci. • /games/dexterlabs.html –rruga e follderëve dhe nënfollderëve -vendi i faqes në drurin e sajtit dhe ueb faqja (dexterlabs.html).

118

LINQET

Për lëvizje prej njërës faqe në faqen tjetër të ueb sajtit të njëjtë apo në faqen tjetër të ueb sajteve të tjerë, shfrytëzohen vende të shënuara në përmbajtjen e ueb faqeve që quhen linqe. Linqet mund të jenë tekstuale dhe grafike Linqet tekstuale mund të jenë fjalë të nënvizuara, fjalë me ngjyrë të ndryshme nga ngjyra e tekstit tjetër në ueb faqe, tekstet e organizuara në listë. Linqet grafike mund të jenë fotografi, butona etj. Linqet dallohen edhe nga ajo se kanë ngjyrë të ndryshme nga teksti tjetër, janë të nënvizuara apo kursori e ndryshon pamjen duke u vendosur mbi to (për shembull, prej shigjetës në dorë me gisht të drejtuar). PUBLIKIMI DHE HOSTIMI I UEB SAJTIT

Pronarët e ueb sajtit sot janë njerëzit e rëndomtë, shkolla, firma, organizata, institucione etj. Ueb faqet bëhen dhe radhiten në ueb sajt me ndihmën e programeve speciale. Ueb sajti krijohet në një kompjuter, ndërsa ruhet në kompjuterin tjetër. Kompjuteri në të cilin ruhet ueb sajti që të jetë i qasshëm për shfletim në Internet quhet ueb server apo host. Nëpërmjet atij ueb sajti është i qasshëm për shfrytëzuesit e Internetit nga cilado anë e botës 24 orë në ditë. Përcjellja e përmbajtjes së ueb sajtit nga kompjuteri ku është bërë, në kompjuterin ku ruhet, quhet publikim i ueb sajtit. Ndarja e hapësirës për ueb sajt në ndonjë ueb server quhet hostimi i ueb sajtit. Firmat që janë provajderë të Internet shërbimit (MtNet, OnNet etj.) shpesh bëjnë edhe hostimin e ueb sajteve.

UEB SHFLETUESI

INTERNETI

UEB FAQJA DHE UEB SAJT

Programi për hapje, shfletim dhe lëvizje nëpër ueb faqe të ndryshme të ueb sajteve quhet ueb shfletues (Web browser). Lëvizja (navigimi) nëpër ueb faqe të ndryshme në Internet në mënyrë të popullarizuar quhet “surfim” në Internet. Ueb faqja në ueb shfletues hapet me shkruarjen e adresës së saj në fushën speciale për adresa.

119

UEB SHFLETUS TË NJOHUR

Ekziston numër i madh i ueb shfletuesve, por më të njohur janë: Mozilla Firefox, Microsoft Internet Explorer, Opera dhe Safari. Në një kompjuter mund të ketë të instaluar disa ueb shfletues të ndryshëm. Shfrytëzuesi mund të zgjedhë me cilin prej tyre do të punojë apo t’i shfrytëzojë njëkohësisht. Gjatë startimit të ueb shfletuesit, ueb faqja e parë që paraqitet quhet Home Page apo faqja fillestare. ELEMENTE TË UEB SHFLETUESVE

INTERNETI UEB FAQJA DHE UEB SAJT

Ueb shfletuesit të paraqitur më lartë më shumë janë të ngjashëm se që dallohen ndërmjet veti. Disa vende të përbashkëta të rëndësishme për shfrytëzuesin gjatë punës me këto programe janë:

1. Shiriti për emrin e ueb sajtit të paraqitur dhe emrin e ueb shfletuesit. 2. Menyja për punë me ueb faqen e paraqitur në ueb shfletues Me urdhrat në File mund të hapen gjuhëzat, të ruhet apo shtypet ueb faqja e paraqitur etj. Me urdhrat në View mund të zgjidhen veglat që do të paraqiten në shiritin me vegla, të zumohet pamja e ueb faqes etj. Me urdhrat Bookmarks (Favorites) mund të krijohen listat e adresave të ueb faqeve të cilat shfrytëzuesi përsëri dëshiron t’i vizitojë. Në këtë mënyrë nuk duhet t’i mbaj në mend, e as t’i shënojë, por thjesht nga bookmark-u do t’i zgjedh me klik. Me urdhrat History mund të krijohet lista e ueb faqeve të vizituara në periudhë, për shembull, të javës së kaluar, muajit, etj.

120

3. Veglat e punës me ueb faqen e paraqitur në ueb shfletues. Disa nga vegla më shpesh të përdorura janë;

1. Back –kthen në faqen e vizituar paraprakisht. 2. Forward – kthen në faqen nga e cila shfrytëzuesi është kthyer në faqen paraprake. 3. Stop –e ndërpret leximin e ueb faqes nëse, për shembull, leximi shkon shumë ngadalë etj. 4. Reload apo Refresh –e “mbush” përsëri faqen e njëjtë pasi që përpjekja e parë ishte e pasuksesshme, është kryer shumë ngadalë apo nuk ka mbaruar plotësisht. 5. Home –e paraqet faqen e parë në ueb shfletues. 4. Fusha për futjen e adresës së ueb faqes. Adresa futet me tastierë me përmbajtje angleze. 5. Lista për zgjedhjen e adresës së ueb faqes paraprakisht të vizituar. Me futjen e adresës faqja fillon të mbushet pas shtypjes së tastit Enter të tastierës. Gjatë futjes së ueb adresës në ueb shfletues nuk është me rëndësi se a do të shkruhet me shkronja të mëdha apo të vogla. http://www.ohrid.org.mk = HTTP://WWW.OHRID.ORG.MK

8. Pjesa për paraqitjen e përmbajtjes së ueb faqes 9. Gjuhëzat në të cilat janë të hapura ueb faqet e ndryshme në dritaren e njëjtë të ueb shfletuesit. Në kohë të caktuar mund të jetë aktiv dhe të shfletohet ueb faqja në një tab (gjuhëz).

121

INTERNETI

7. Treguesi i gjendjes është fushë në formë të drejtkëndëshit e cila mbushet gradualisht me katrorë të vegjël dhe kështu mund të ndiqet deri ku është mbushja e ueb faqes së dëshiruar në ueb shfletues.

UEB FAQJA DHE UEB SAJT

6. Treguesi për qasjen e ueb faqes me adresën e futur. Treguesi është fotografi e animuar (dritarja që valon, shigjeta që rrotullohet në rreth etj.). Kur është aktiv kjo d.m.th. se ueb shfletuesi përpiqet t’i qaset kompjuterit në të cilin gjendet ueb faqja.

UEB KËRKUESIT Në WWW ka miliona ueb faqe me përmbajtje të ndryshme. Që të gjendet adresa e ueb faqes që përmban informata të nevojshme shfrytëzohen shërbimet gratis të Internetit që quhen Makina për kërkim (Search Engine). Shfrytëzimi i tyre është nëpërmjet Ueb faqeve. UEB KËRKUESIT E NJOHUR

Makinat e sotshme më të njohura dhe më të përdorura për kërkim, janë: • Google • Mund të përdoret duke e vizituar faqen www.google.com. E kanë krijuar Lari Pejxh dhe Sergej Brin në Universitetin e Stenfordit në Amerikë në vitin 1998. Emri Google rrjedh nga fjala googol, që në matematikë simbolizon 1 pas të cilit pasojnë 100 zero. • Yahoo! Mund të shfrytëzohet duke e vizituar ueb faqen search.yahoo.com. • MSN Mund të shfrytëzohet duke e vizituar ueb faqen www.msn.com. • Ask.com Mund të shfrytëzohet duke e vizituar ueb faqen www.ask.com. Këto makina për kërkim ofrojnë mundësi të kërkimit të ueb faqeve, fotografive, hartave apo video klipeve me përmbajtje të caktuar.

INTERNETI UEB KËRKUESIT

MËNYRAT E KËRKIMIT

Ekzistojnë dy mënyra të kërkimit, kërkim sipas kategorive (temave) dhe kërkim sipas fjalëve kyçe. Pothuajse të gjitha makinat për kërkim i ofrojnë që të dy mënyrat e kërkimit. • Kërkimi sipas kategorive (regjistrave) Kategoritë janë lëmë e interesit, si për shembull: arsimi, shkenca, zbavitja, sporti, shëndetësia, shopingu etj. Kur kërkohet diçka sipas kategorisë nevojitet që nga lista e kategorive të ofruara të zgjidhet kategoria në të cilën i takon ajo çka neve na intereson apo kategoria mund të shënohet në fushën e kërkimit. Pastaj mund të paraqiten nënkategoritë apo lista e adresave të ueb faqeve me përmbajtjet e temës së kërkuar.

122

Nga faqja search.yahoo.com zgjidhet kërkimi sipas kategorisë regjistrit) – (1). Tema e kërkuar (për shembull –kompjuterët) shkruhet në fushën (2) dhe për kërkim shtypet në butonin (3). Apo nga (4) zgjidhet kategoria të cilës i takon tema e kërkuar, sajti etj.

Kategori dhe nënkategori te zgjedhura

Nënkategori të tjera

Ueb faqe me përmbajtje nga tema e interesit.

123

INTERNETI

• Kërkimi sipas fjalëve kyçe Kërkimi sipas fjalëve kyçe mundëson gjetjen e informatave të nevojshme me shkruarjen e fjalës kyçe apo fjalisë. Fjala kyçe është fjalë që përshkruan nocionin që kërkohet. Për shembull, fjala ‘Elephant” është fjalë kyçe që na dërgon te ueb faqet të cilat e përmbajnë atë fjalë. Ato ueb faqe mund të jenë për shtazën elefant, por mund të jenë edhe për filma, restorante etj të cilat në ueb faqen e vet e përdorin atë fjalë.

UEB KËRKUESIT

Ueb faqe të temës të kërkuar

Kur kërkohet sipas fjalës kyçe është e nevojshme: • Zgjedhja e saktë e fjalës që përshkruan nocionin që kërkohet, • Kur përdoren më shumë se një fjalë kyçe, fjala më e rëndësishme shkruhet e para, • Fjalët kyçe duhet të shkruhen drejt pasi që nga kjo varet rezultati i fituar i kërkimit. Kërkuesi më i njohur sipas fjalës kyçe është Google me adresë www.google.com.

Çfarë kërkohet?

Fjala kyçe

DOMETHËNIA E REZULTATEVE TË PARAQITURA TË KËRKIMIT

INTERNETI UEB KËRKUESIT

Si rezultat i kërkimit fitohet lista e ueb adresave që përmbajnë nocionin që kërkohet në formë siç e kërkon shfrytëzuesi (tekst, fotografi, video etj.). Gjasa më e madhe për gjetjen e përmbajtjeve të kërkuara është te njëzetë ueb faqet e para nga lista e fituar pas kërkimit.

124

Përmbajtja e rezultateve të fituara nga kërkimi është: 1. Secili rezultat nga lista e paraqet titullin e ueb faqes, nëse ekziston. Me klikim në titull hapet faqja. 2. Nën titull vijojnë disa rreshta të parë nga teksti i faqes të cilat shpesh ndihmojnë të vendosim a ka faqja atë që kërkojmë apo jo. 3. Pastaj vijon ueb adresa e faqes. 4. Në fund e shkruan madhësinë e faqes ose fotografinë në bajta. PUNA ME FOTOGRAFI (OBJEKTE) TË UEB FAQES

Kopjimi apo regjistrimi i fotografisë nga ueb faqja bëhet me klikim të djathtë mbi fotografinë e ueb faqes. Pas kësaj hapet menyja nga e cila zgjidhet “Copy Image”. Fotografia e kopjuar me paste mund të vendoset në dokumentin tjetër. Regjistrimi i fotografisë nga ueb faqja bëhet me klikim të djathtë mbi fotografinë e ueb faqes. Pas kësaj nga menyja zgjidhet “Save Picture As”. Pastaj zgjidhet vendi për memorimin e fotografisë. DETYRË

INTERNETI

UEB KËRKUESIT

Me kërkuesin Google përpiqu: • Të kuptosh cili është kryeqyteti i ndonjë shteti në botë, • Të gjesh fotografi të flamurit të shtetit dhe kryeqytetit, • Të gjesh fotografi të këngëtarëve të njohur, aktorëve apo personazheve të filmave të vizatuara. • Krijo follder të ri me emër Fotografi dhe memoro disa prej fotografive me madhësi mbi 50KB.

125

PORTALI Portal është ueb sajt i centralizuar. Ai në një vend vendos –lajme, forume, postë elektronike, kërkim, vegla të ndryshme dhe ueb shërbime tjera. Portale më të njohura janë YAHOO, GOOGLE, dhe MSN. Shpesh portalet përpunohen për një lëmi të caktuar, firmë apo organizatë. Në portal mund të lajmërohen me emrin e vet shfrytëzues dhe fjalëkalim shfrytëzuesit e ndryshëm të regjistruar që t’i qasen shërbimeve të caktuara që ofron portali. PORTALI I SHKOLLAVE FILLORE DHE TË MESME

A dëshironi të kuptoni diç më tepër për shkollat tjera në Maqedoni, të njoftoheni me nxënësit e tyre, të shihni si dhe çka punojnë ata, t’u tregoni çka dhe si punoni ju, të jeni në rrjedhë dhe të merrni pjesë në aktivitete dhe projekte që realizohen në arsim? Portali me ueb adresën www.schools.edu.mk është vend i vërtetë për këtë! Është përpunuar për nevojat e shkollave fillore dhe të mesme të Maqedonisë. Përmban lajme, forume, vegla, linqe dhe shërbime tjera të lidhura me arsimin. Mund ta shfrytëzojnë arsimtarët, nxënësit, prindërit e tyre dhe gjithë ata që dëshirojnë të informohen dhe të marrin pjesë në aktivitete të arsimit. Portali mund të shfrytëzohet në gjuhën shqipe apo në gjuhën maqedonase

INTERNETI POSTËN ELEKTRONIKE

PËRSHKRIMI DHE SHFRYTËZIMI I PORTALIT

1 Në faqen fillestare të portalit me adresë www. schools.edu.mk gjenden informata më të reja, më interesante dhe më të rëndësishme për ngjarjet e lidhura me shkollat –projekte, aktivitete, marrëveshje, propozime, mendime etj Në faqen fillestare gjendet edhe lista me linqe të faqeve tjera të cilat ofrojnë mundësitë e ndryshme për shfrytëzuesin e portalit:

126

Ministria e Arsimit dhe Shkencës

Portali i shkollave fillore dhe të mesme

Fillimi Shkollat Klasët Arsimtarët Prindërit Prindërit Forumi E-posta Ueb mjetet E- ditari E-kurse Kalendari

Kërko

Doracaku për ndihmë dhe përkrahje.

Lexo më shumë

2. Linku na shpie te lista e shkollave fillore dhe të mesme të Maqedonisë me informatë për adresën e tyre, numrin telefonik, e-mail adresë dhe link të ueb faqes së tyre nëse e kanë.

Në këtë mënyrë, shkollat shumë thjeshtë mund të kuptojnë për njëra tjetrën, të komunikojnë, shkëmbejnë përvojat apo të caktojnë vizita të përbashkëta, projekte etj. 3, 4, 5 janë linqe të faqeve që ofrojnë përmbajtje informative të ndarë sipas temës për nxënësit, arsimtarët dhe prindërit. 6. Link te faqja me forume për nxënësit dhe prindërit. Nxënësit dhe prindërit kanë mundësi të bisedojnë dhe ta shprehin mendimin e tyre në temat e ndryshme të ofruara ose vetë të hapin temë për diskutim dhe komente. 7. Link për krijimin apo kontrollin e postës elektronike. Krijimi i adresës elektronike është kusht për regjistrim si shfrytëzues i ndonjë shërbimi të portalit. 8. Është link me veglën për krijimin e ueb sajtit MAMBO. Me këtë vegël shkollat munden thjesht dhe shpejtë të krijojnë ueb sajt të shkollës së vet.

127

INTERNETI

9. Në momentin kur u hartua ky libër, linku me ditarin elektronik ishte në fazën e krijimit. 10. Link me on-llajn kurse të lëndëve të ndryshme mësimore. Momentalisht ka dy linqe –me on-llajn përmbajtje arsimore nga Informatika dhe kimia. 11. Kalendari është link me lajme të radhitura në mënyrë kronologjike (kohore) nga arsimi.

POSTËN ELEKTRONIKE

Sh.F. “Shën Qirili dhe Metodij”-Shkup

12. Lidhjet e dobishme është link me listën e adresave të ueb faqeve të lidhura apo me rëndësi për arsimin. 13. Vizitorët e regjistruar dhe shfrytëzuesit e portalit munden me futjen e emrit të tyre të shfrytëzuesit dhe fjalëkalimit të përdorin ndonjërin prej shërbimeve të portalit: postën elektronike, veglën Mambo për ndryshimet në ueb sajtin e krijuar, lajmet etj. 14. Portali ofron mundësi për kërkim sipas fjalës kyçe të përmbajtjeve të vendosura në ueb apo në portal.

INTERNETI POSTËN ELEKTRONIKE

Shumë më tepër për portalin do të zbuloni vetë. Përdoreni portalin, pasurojeni me propozimet tuaja, ide, përmbajtje të ngjarjeve në shkollën tuaj. Ftoni edhe prindërit tuaj ta shohin dhe ta përdorin. Së bashku mund të bëjmë që shumë shkolla të bëhen vende më të bukura dhe më të këndshme për mësim, shoqërim dhe argëtim.

DETYRË • Hape e-mail adresën tënde në faqen e Portalit. • Përpiqu të kërkosh informata në portal me ndihmën e fjalëve kyçe.

128

PROGRAMET E DËMSHME KOMPJUTERIKE

129

INTERNETI

Dëmi që bëhet nga disa viruse është i parëndësishëm. Për shembull, befas në ekran paraqiten disa porosi të pakëndshme apo fotografi, restartohet kompjuteri etj. Por dëmi i disave mund të jetë i madh. Për shembull, kompjuteri mund të ngadalësohet, memoria e kompjuterit mund të plotësohet me të dhënat e panevojshme, mund të zhduken apo të riemërohen dhe zhvendosen fajllat e rëndësishëm etj. Viruset mund t’i kenë edhe fajllat e memoruara në disketë, USB, CD apo DVD. Viruset mund t’i përmbajnë fajllat nga faqet e Internetit të cilat i hap në kompjuterin tënd (fotografi, muzikë, video klipe). Porositë elektronike me fajllat e ngjitura në to po ashtu shpesh përmbajnë viruse. Sipas mënyrës se si përcillen dhe bëjnë dëm programet e dëmshme kompjuterike mund të jenë: viruse, krimba, kuajt e Trojës dhe spiunë. Edhe pse kanë emër të ndryshëm zakonisht të gjithë thirren me një emër virus.

POSTËN ELEKTRONIKE

A keni dëgjuar për viruse? Ato janë organizma shumë të vegjël të cilat pa dijeninë e njeriut hyjnë në trupin e tij, e marrin kontrollin mbi punën e qelizave, e me këtë edhe mbi organe të caktuara, shumohen dhe përcillen nga organi në organ dhe nga njeriu në njeri. Viruset kompjuterike janë shumë të ngjashme por nga ana tjetër edhe shumë dallohen. Viruset kompjuterike janë programe të dëmshme dhe të padëshiruara të cilat pa dijeninë dhe dëshirën e shfrytëzuesit “hyjnë” ne kompjuterin e tij. Programet e dëmshme kompjuterike janë të shkruara nga programues qëllimkeq por të mençur. Ato me këto programe dëshirojnë t’u shkaktojnë probleme dhe dëme njerëzve gjatë punës së tyre normale dhe të përditshme në kompjuter.

VIRUSET

Programi – virusi bartet duke u ngjitur për ndonjë fajll–nikoqir dhe fillon të veprojë kur shfrytëzuesi e hap apo shfrytëzon fajllin. Viruset vetëkopjohen, ngjiten për fajllat e tjerë dhe në këtë mënyrë zgjerohen dhe përcillen nëpër kompjuter. Viruset më së shpeshti përcillen gjatë shkëmbimit të të dhënave prej njërit kompjuter në tjetrin me CD, DVD apo USB.

KRIMBAT

Krimbat (Worms) janë programe të cilat, sikurse viruset, vetëkopjohen dhe zgjerohen, por për t’u aktivizuar dhe vepruar nuk iu nevojitet fajlli–nikoqir në të cilin do të hyjnë. Ato nuk ngjiten për fajllat ekzistues por vet startohen, e shpesh edhe vet krijojnë fajlla në të cilat fshihen dhe nëpërmjet të cilëve “shëtisin” nëpër kompjuter dhe rrjetin Internet. Krimbat zakonisht ngjiten për porositë elektronike që dërgohen me Internet dhe mund të vetëdërgohen në të gjitha adresa që i gjejnë në adresarin e shfrytëzuesit.

INTERNETI POSTËN ELEKTRONIKE

KUAJT E TROJËS –TROJANËT

Këto programe të dëmshme e kanë marrë emrin e tyre sipas Trojanëve të cilët kanë besuar që kali gjigant i lënë nga grekët para portave të qytetit ka qenë dhuratë për lidhjen e paqes pas viteve të gjata të luftës së ndërsjellë. Ata, të lumtur e kanë pranuar dhuratën dhe e kanë futur brenda mureve të qytetit. Por brenda në kalë kanë qenë të fshehur ushtarët grekë, të cilët e kanë pritur natën për të dalë nga kali dhe për t’i hapur portat e qytetit me qëllim që të hyjnë edhe ushtarët e tjerë. Kështu kanë pasur sukses ta pushtojnë qytetin dhe t’i mundin trojanët. Në këtë mënyrë punojnë edhe programet kuajt e Trojës. Shfrytëzuesi shpesh mendon që nga Interneti zbret ndonjë këngë gratis apo mbrojtës të ekranit (screen saver) apo star-

130

ton program interesant, e me atë në të vërtetë e lëshon trojanin në kompjuter ku ai mund ta fillojë veprimin e vet të dëmshëm. SPIUNËT

Spiunët (Spywares) janë programe të cilat kur të gjenden në kompjuterin e dikujt fillojnë regjistrimin e punës së shfrytëzuesit të tij: prej ueb faqeve të cilat i viziton e deri te të dhënat të cilat i fut – për shembull, numrin e kartelave paguese, informatat për njerëzit me të cilët komunikon etj. Të gjitha këto programi – spiun e dërgon në ndonjë firmë për marketing, reklamë apo mund të abuzohen numrat e kartelave paguese. Spiunët zakonisht prezantohen si programe që do t’i pëlqejnë shfrytëzuesit dhe ai shpesh vetë i “zbret” nga Interneti dhe i instalon në kompjuterin e tij. PROGRAMI ANTIVIRUS

131

INTERNETI

Kjo mund të jetë fshirja, dezinfektimi, izolimi apo injorimi i programit të dëmshëm kompjuterik. Viruset e reja kompjuterike krijohen çdo ditë. Që programi antivirus të jetë mbrojtje e sigurt nga viruset kompjuterike ai duhet rregullisht të përtërihet (update). Përtërimi është procedurë për informimin e programit antivirus për viruset më të reja. Përtërimi bëhet nëpërmjet ueb faqes së firmës së programit antivirus.

POSTËN ELEKTRONIKE

Programet antivirus janë programe të cilat e kontrollojnë infektimin e fajllave kompjuterike nga viruset dhe e mbrojnë kompjuterin nga infektimet me viruset e reja. Ato e paralajmërojnë shfrytëzuesin e kompjuterit për ekzistimin e programit të dëmshëm në kompjuter me çka shfrytëzuesi duhet të zgjedhë çka do të bëjë.

Programet antivirus blihen në mënyrë si edhe të gjitha programe tjera kompjuterike, e disa prej tyre janë edhe gratis. Programet e njohura antivirus janë: AVG, Norton Antivirus, McAfee, BitDefender, Panda, Kaspersky etj.

SHFRYTËZIMI I PROGRAMIT ANTIVIRUS

Më së thjeshti, programi i instaluar antivirus shfrytëzohet me zgjedhjen e tij nga menyja që paraqitet me klik të djathtë mbi pajisjen e memories, follder apo fajll që duhet të kontrollohet nga infektimi me programe të dëmshme. MBROJTJA PREVENTIVE NGA VIRUSET KOMPJUTERIKE

Këto janë disa këshilla që mund të ndihmojnë në evitimin e infektimit të kompjuterit tuaj nga viruset: • Shfrytëzoni çdo herë program të përtërirë antivirus të instaluar në kompjuter, • Çdo herë kontrolloni pajisjet e memorieve me të cilat është punuar në kompjuterët e tjerë para se t’i shfrytëzoni në kompjuterin tuaj. • Zbritni dhe hapni fajlle dhe programe vetëm nga ueb faqet e sigurta, • Mos i hapni fajllat e ngjitur për porositë elektronike që ju duken të dyshimta apo janë nga dërguesi i panjohur.

Dhe për në fund mbaj ndër mend: KRIJIMI I PROGRAMEVE TË DËMSHME DHE PËRHAPJA E TYRE ËSHTË E PALIGJSHME DHE DËNOHET pasi që kjo është mënyrë për shkatërrim, vjedhje apo spiunim të pronës

INTERNETI POSTËN ELEKTRONIKE

së huaj dhe rrezikohet e drejta për intimitet në punë me të dhënat e veta.

132

POSTA ELEKTRONIKE Posta elektronike (e-mail) është shërbim i Internetit i cili mundëson shkëmbimin e porosive elektronike ndërmjet shfrytëzuesve të postës elektronike në Internet. Për dallim nga udhëtimi i letrës klasike që zgjat me ditë, udhëtimi i postës elektronike zakonisht zgjat disa sekonda. Postën elektronike mund ta shfrytëzojë secili që ka qasje në kompjuter të lidhur në Internet. Nëpërmjet postës elektronike mundet shpejt dhe thjeshtë të dërgohen porositë tekstuale, fotografitë, dokumente muzikë, video klipe, programe etj. Që të mund të shfrytëzohet posta elektronike, secili shfrytëzues duhet të ketë adresën elektronike të vet. Për secilën adresë elektronike ndahet kutia elektronike. Kutia elektronike (e-mail box) është hapësirë në hard diskun e kompjuterit e-mail server, në të cilin ruhen porositë elektronike të shfrytëzuesit. E-mail serveri është kompjuter i lidhur në Internet i cili pranon dhe dërgon porositë elektronike të shfrytëzuesve të postës elektronike.

133

INTERNETI

Ekzistojnë tre lloje të postës elektronike: klient bazuar, ueb bazuar (webmail) dhe e kombinuar (i shfrytëzon të dy lloje). Te posta elektronike klient bazuar leximi dhe dërgimi i porosive elektronike bëhet nëpërmjet programit special –email klient. Disa prej këtyre programeve vijën me sistemet operative. Për shembull: Outlook Express, MacOS Mail, ndërsa të tjerë mund të blihen apo të fitohen gratis dhe të instalohen në mënyrë plotësuese, për shembull: Eudora, Mozilla Thunderbird etj. Te posta elektronike ueb bazuar leximi dhe dërgimi i porosive bëhet nëpërmjet ueb faqes së mail serverit. E-mail shërbimet më të njohura që mundësojnë krijimin dhe shfrytëzimin e postës elektronike ueb bazuar nëpërmjet ueb faqeve të veta janë: • Yahoo! Mail, mail.yahoo.com, • Gmail (në Google), gmail.google.com, • Hotmail (në Microsoft), www.hotmail.com apo www.windowslive.com.

POSTËN ELEKTRONIKE

MËNYRA E PUNËS ME POSTËN ELEKTRONIKE

INTERNETI REGJISTRIMI I SHFRYTËZUESIT NË POSTËN ELEKTRONIKE

ADRESA ELEKTRONIKE PËR SHFRYTËZIMIN E POSTËS ELEKTRONIKE

Që të mund të shfrytëzohet posta elektronike, secili shfrytëzues duhet të ketë adresën elektronike të vet. E-mail adresën e zgjedh shfrytëzuesi, ndërsa atë e miraton e-mail serveri. Porosia elektronike mund të përmbajë informata të rëndësishme dhe të besueshme prandaj është shumë me rëndësi shfrytëzuesi i postës elektronike të ketë qasje të sigurt në sëndukun e vet elektronik. Sigurinë e qasjes në sëndukun elektronik e mundëson fjalëkalimi. Fjalëkalimi është e dhënë të cilën duhet ta dijë vetëm shfrytëzuesi. Ajo paraqet një lloj çelës të sëndukut të tij elektronik. Nëse nuk do të kishte ekzistuar fjalëkalimi atëherë secili që di adresën e shfrytëzuesit mund ta abuzojë postën e tij, ta lexojë, fshijë apo të dërgojë porosi në emër të tij etj. E-mail adresa përbëhet prej dy pjesëve: emri i shfrytëzuesit dhe emri i e-mail serverit. Këto dy pjesë janë të ndara me shenjën @ (”at” e cila lexohet et, e quajnë edhe majmun). Emrin e shfrytëzuesit e zgjedh shfrytëzuesi gjatë krijimit të e-mail adresës nëse është i lirë (nëse nuk është zgjedhur më nga ndonjë shfrytëzues tjetër i mail –serverit të njëjtë). Emri pas majmunit është emri i e-mail serverit nëpërmjet të cilit kryhet posta elektronike e shfrytëzuesit. Për shembull, në e-mail adresën miftar-miftari@mt.net.mk emri i shfrytëzuesit është miftar-miftari, ndërsa emri i serverit është mt.net.mk. Gjatë punës me postën elektronike e-mail adresat me shkronja të mëdha dhe të vogla janë të njëjta. Për shembull: njomza@hotmail.com=NJOMZA@HOTMAIL.COM. Në fjalëkalim bëhet dallim ndërmjet shkronjave të mëdha dhe të vogla. Për shembull: emIL123≠emil123 REGJISTRIMI I SHFRYTËZUESIT NË POSTËN ELEKTRONIKE

lajmërim i përdoruesit të regjistruar

Regjistrimi i përodruesit të ri.

E-mail adresë të re të ueb bazuar, shfrytëzuesi mund ta hap nëpërmjet faqes së e-mail serverit të zgjedhur (për shembull Google me adresë mail.google.com). nga faqja duhet të zgjidhet butoni me shenjë sign Up, Register etj.

134

135

INTERNETI

REGJISTRIMI I SHFRYTËZUESIT NË POSTËN ELEKTRONIKE

Pas kësaj është e nevojshme të plotësohet formulari i paraqitur sipas udhëzimeve për plotësim. Ja si duket formulari për regjistrim të shfrytëzuesit të ri nëpërmjet Google. 1. Futja e Emrit. 2. Futja e Mbiemrit. 3. Zgjedhja e emrit të lirë të shfrytëzuesit. 4. Futja e fjalëkalimit prej më së paku 8 shenjave. Fjalëkalimi nuk duhet të përmbajë të dhëna personale dhe më së miri është të jetë kombinim i shkronjave të vogla edhe të mëdha, shenjave speciale dhe numrave. Në fjalëkalim bëhet dallimi ndërmjet shkronjave të vogla dhe të mëdha (case sensitive) 5. Rishkruarja e fjalëkalimit. 6. Zgjedhja e pyetjes sekrete në të cilën duhet të përgjigjet në rast të harrimit të fjalëkalimit. 7. Futja e përgjigjes së pyetjes sekrete. 8. Zgjedhja e shtetit nga lista e ofruar që hapet me klik në shigjetën e djathtë. 9. Futja e shenjave nga fotografia. 10. Me klikim në buton konfirmohet pëlqimi për shfrytëzimin e postës elektronike sipas kushteve të përcaktuara nga faqja Google. Nëse të dhënat janë futur drejt dhe nëse emri i zgjedhur për shfrytëzues është i lirë atëherë për disa sekonda shfrytëzuesi ka e-mail adresë të vet e cila menjëherë mund të shfrytëzohet. Shfrytëzuesi i regjistruar që të punojë me postën e vet elektronike duhet të lajmërohet në ueb faqe nëpërmjet të cilës është regjistruar. Kjo bëhet kur në faqen e e-mail serverit futet emri i shfrytëzuesit (1) dhe fjalëkalimi (2) dhe zgjidhet butoni (3) i cili mund të jetë i shënuar me “Sign in”, “Log in”, Gëzim “Log on” etj. Pas kësaj hapet dritarja për punë me postën elektronike dhe sëndukun e ndarë elektronik.

DETYRË • Hape e-mail adresën tënde nëpërmjet faqes GOOGLE me adresë mail.google.com. • Kliko në butonin “Sign up for Gmail" dhe ndiqi udhëzimet.

SËNDUKU ELEKTRONIK DHE PUNA ME POROSINË ELEKTRONIKE

INTERNETI SËNDUKU ELEKTRONIK DHE PUNA ME POROSINË ELEKTRONIKE

SËNDUKU ELEKTRONIK

Sënduku elektronik është vend në të cilin në follderë të ndryshëm janë radhitur të gjitha porositë që i pranon dhe dërgon shfrytëzuesi. Pothuajse secili sënduk elektronik pa marrë parasysh llojin e postës elektronike ka këto pjesë vijuese (1): argon@gmail.com

• Inbox –sënduku për porositë e pranuara. • Sent Mail (Outbox) – sënduku për kopje të porosive të dërguara. • Drafts – porositë e filluara, por të pambaruara dhe të padërguara. • • • • • • Spam (Junk, Bulk) –sënduk për porosi nga persona apo firma të panjohur, në formë të reklamave, porosive të pahijshme etj. Porositë spam mund të përmbajnë shpallje, reklama, letra zinxhirore, alarme të rrejshme për virus, peticione etj., dhe më së shpeshti dërgohen te numri i madh i njerëzve njëkohësisht. • Trash (Deleted) – shporta ku përkohësisht ruhen porositë e fshira etj. argon@gmail.com

136

Me klik në (2) –Contats (Adresses) –hapet dritarja –adresar në të cilin futen e-mail adresat e reja apo zgjidhen e-mail adresat të futura të njerëzve të njohur të shfrytëzuesit të postës elektronike. Me klik në butonin (3) hapet dritarja për krijimin e postës së re elektronike. Në pjesën (4) shfrytëzuesi i postës elektronike merr informatë për hapësirën e lirë të sëndukut të tij elektronik. Pas kryerjes së punës me postën elektronike shfrytëzuesi duhet të çlajmërohet me zgjedhje të butonit (5) që mund të ketë shenjë”Sign out”, “Log out”, “Log off ” etj.

PUNA ME POSTËN ELEKTRONIKE

Puna me porositë e pranuar

Porositë e pranuara gjinden në pjesën e sëndukut elektronik të shënuar me Inbox. Me klik në Inbox në dritare paraqiten porositë e pranuara. Përmbajtja e secilës porosi të pranuar paraqitet me klik në të.

Tubgatjeta Zana, njomza@gmail.com

Tubgatjeta Zana,

njomza@gmail.com njomza

tubgatjeta Zana

INTERNETI

Tubgatjeta Zana, A është koha e mirë. Më dërgo foto!

SËNDUKU ELEKTRONIK DHE PUNA ME POROSINË ELEKTRONIKE

Aktivitete të rëndomta me postën elektronike janë: • Puna me porosinë e pranuar • Krijimi i porosisë së re.

Njomza

137

Pas pranimit të porosisë shfrytëzuesi mundet me zgjedhjen e butonit: 1. Reply –të dërgojë përgjigje në adresën e dërguesit të porosisë. 2. Forward –ta dërgojmë tej porosinë e pranuar në adresa të shfrytëzuesve të tjerë. 3. Spam –ta vendosë porosinë në sënduk të porosive të padëshiruara dhe të dyshimta. 4. Delete –ta fshij porosinë nga sënduku elektronik. 5. Print –ta shtyp porosinë.

INTERNETI SËNDUKU ELEKTRONIK DHE PUNA ME POROSINË ELEKTRONIKE

Krijimi i porosisë elektronike

Porosia e re krijohet me zgjedhje të butonit “compose Mail”, pas çka hapet dritarja për krijimin e porosisë me pjesët vijuese: 1. Fusha për futjen e adresës së pranuesit të postës elektronike. Mund të futen disa adresa të ndara me presje. 2. Titull i shkurtë i porosisë. 3. Përmbajtja e porosisë. 4. Butoni për hapjen e dritares për ngjitjen e fajllit në porosi. 5. Butoni për dërgimin e porosisë. 6. Anulimi i dërgimit të porosisë. zana

zana zana@gmail.com

Njomza@manjar.com.mk

Si je?

Tubgatjeta Njomza, Si është në Ohër? A është koha e mirë. A ka bujë në plazhet? Më dërgo foto! Zana

138

DETYRË Lajmërohu me emrin tënd të shfrytëzuesit dhe fjalëkalim në ueb faqen e postës tënde elektronike. 1. Krijo porosi të re tekstuale. 2. Tema e porosisë le të jetë:Tungjatjeta, si jeni”. 3. Dërgojua porosinë disa shokëve të klasës me futjen e adresës së tyre në fushën To dhe arsimtarit adresën e të cilit do ta shënosh në fushën Cc. Në fushën To shkruhen adresat e pranuesve për të cilët porosia është dedikuar, ndërsa në fushën Cc shkruhet adresa e pranuesve të cilët duhet të dinë për përmbajtjen e porosisë 4. Pas kësaj çlajmërohu nga sënduku elektronik me “Sign out”. 5. Pastaj përsëri lajmërohu dhe kontrollo nëse në sëndukun tënd elektronik ka arritur porosia e ndonjë shoku. 6. Lexoje dhe përgjigju me Reply.

PYETJE

139

PYETJE

1. Rrjeti kompjuterik përbëhet prej: • Të gjitha kompjuterëve të një shteti • Dy apo më shumë kompjuterë të lidhur mes veti. • Disa kompjuterë jo të lidhur të vendosur në një hapësirë. 2. Rrjetet kompjuterike mund të jenë të vogla apo të mëdha sipas: • Numrit të kompjuterëve të lidhur në mes veti. • Largësisë reciproke të kompjuterëve të lidhur, • Madhësisë së kabllove me të cilat janë të lidhura. 3. Rrjeti kompjuterik lokal -i vogël lidhë kompjuterët: • Të vegjël sipas dimensionit –laptope, • Në largësi të vogël reciproke (1 hapësirë, dy hapësira fqinje, 1 ndërtesë etj.), • Që gjinden në qytete më të vogla fqinje. 4. Pajisja për lidhjen e kompjuterit në rrjetin lokal që duhet të instalohet në anën e pasme shtëpizës quhet: • Ruter, • Kartelë e rrjetit, • Kartela grafike.

INTERNETI

Rrjetet kompjuterikë

5. Pse kemi nevojë t’i lidhim kompjuterët në rrjetin lokal kompjuterik? 6. A keni në shkollën tuaj rrjetin lokal kompjuterik? 7. Në cilën mënyrë e përdorni rrjetin lokal kompjuterik të shkollës/ kabinetit të informatikës? 8. Çka është rrjeti global kompjuterik (WAN)? Funksionimi i Internetit 1. Si quhet rrjeti më i madh WAN në botë? 2. Adresa e secilit kompjuter të lidhur në Internet shënohet me shkurtesën: • ISDN. • IP, • PC. 3. Adresa e secilit dokument të vendosur për shfletim në Internet shënohet me shkurtesa: • URL, • USB, • WWW 4. Provajderët e Internet shërbimit janë firma të cilat • Mundësojnë lidhjen e kompjuterëve në Internet, • Shesin kompjuterë, • I rregullojnë kompjuterët. 5. Numëro mënyrat e lidhjes në Internet! 6. Numëro shërbimet më të njohura dhe më të shfrytëzuara të Internetit! 7. Cilit shërbim të Internetit i drejtohet shkurtesa WWW 8. Cilat kompjuterë të rrjetit Internet i thërrasim Internet serverë e cilat Internet klientë?

INTERNETI PYETJE

Rregullat për sjellje në Internet 1. A është Interneti çdo herë vend i sigurt për informim, argëtim, bisedë dhe shkëmbim të informatave? Pse? 2. A janë përmbajtjet e ueb sajteve çdo herë të sakta dhe të kontrolluara? 3. A duhet të japësh shumë informata personale në Internet gjatë bisedës me të huajt? 4. A duhet t’i njohësh dhe t’u përmbahesh rregullave për sjellje në Internet? 5. Cilat janë rregullat për mirësjellje në Internet? 6. Cilat janë rregullat për mirësjellje gjatë punës me postën elektronike?

140

Ueb faqja dhe ueb sajti 1. Çka është ueb faqja? 2. Çka është ueb sajti? 3. Çka është faqja fillestare e ueb sajtit? 4. Si gjendet ueb faqja e nevojshme e vendosur ne Internet? 5. A ka dallim ndërmjet dy adresave të njëjta prej të cilave njëra është e shkruar me shkronja të vogla e tjetra me shkronja të mëdha? 6. Si quhen pjesët e ueb adresës të ndarë ndërmjet veti me pikë: 7. Nënbashkësitë, 8. Domene, 9. Blloqe 10. Çka mund të kuptojmë për ueb faqen nga ueb adresa e saj? Ueb shfletuesit 1. Si quhen programe për shfletimin e ueb faqeve? 2. Numëro emrat e programeve më të njohura për shfletimin e ueb faqes! 3. A mundet në një kompjuter të ketë disa programe për shfletimin e ueb faqeve? 4. A munden të përdoren paralelisht programe të ndryshme për shfletimin e ueb faqeve? 5. Cilat janë vegla të dritares së secilit ueb shfletues për lëvizje dhe punë me ueb faqe? 6. Çka mundëson vegla History? 7. Çka mundëson vegla Favorites (Bookmarks)? 8. Për çka shërben fusha address? 9. Çka janë treguesit e qasjes në ueb faqe, e çka treguesit e gjendjes? Ueb kërkuesit

PYETJE

INTERNETI

1. A ekziston mënyra për gjetjen e ueb faqeve, fotografive, video klipeve etj. Me përmbajtje të caktuar të vendosura në Internet? 2. Cilat janë makinat më të popullarizuara për kërkim në Internet?

141

3. Cilat janë adresa të ueb faqeve nëpërmjet të cilave makinat për kërkim i ofrojnë shërbimet e veta? 4. Si kërkohet sipas kategorisë? 5. Si kërkohet sipas fjalës kyçe? 6. Cilat janë rregullat për zgjedhjen e fjalës kyçe? 7. Si janë të radhitura rezultatet e kërkimit që i jep makina për kërkim? 8. Çka paraqitet në rezultatet e fituara nga kërkimi? Portal 1. 2. 3. 4.

Çka është portali? Cilat janë portale më të njohura të vendosura në Internet? Me çfarë qëllimi është përpunuar portali me adresë www.schools.edu.mk? çfarë informata dhe cilat shërbime i ofron ky portal?

Programet e dëmshme kompjuterike

INTERNETI PYETJE

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Çka është virusi kompjuterik? Sëmundja e kompjuterit, Program i krijuar për të bërë dëmtim të kompjuterit të dikujt, Gabim harduerik që i dëmton të dhënat. Çfarë dëme mund të bëjnë në kompjuter programet e dëmshme kompjuterike? Numëro llojet e programeve të dëmshme kompjuterike. Si “infektohet’ kompjuteri me programet e dëmshme kompjuterike? A duhet të lihen programet e dëmshme kompjuterike në kompjuterin që punojmë? Pse? 9. Cili është dallimi ndërmjet programeve të dëmshme kompjuterike viruse dhe krimba? 10. Pse një lloj i programeve të dëmshme kompjuterike quhet Kali i Trojës? 11. Si veprojnë në kompjuter programet e dëmshme kompjuterike të quajtura spiunë? 12. Kush të paralajmëron për ekzistimin e programit të dëmshëm kompjuterik? 13. Alarmi në formë të zërit të fortë, 14. Programi antivirus, 15. Shoku 16. Çka është programi kompjuterik antivirus?

142

17. Çka bën programi antivirus? 18. I shkatërron të gjitha fajllat e kompjuterit për të cilat dyshohet se janë të infektuara, 19. I ndalon qasjen shfrytëzuesve të tjerë në kompjuterin tënd, 20. I kontrollon fajllat dhe e-mail ataçmentet në kompjuterin tënd nga ekzistimi i viruseve dhe i mënjanon apo izolon ato që do t’i zbulojë. 21. Cilat prej këshillave vijuese janë të këqija për mbrojtje nga dëmtuesit kompjuterik? • Shfrytëzo program kompjuterik i cili disponon me informata për njohjen dhe zbulimin e programeve më të reja të dëmshme, • Mos i lejo të tjerëve të shfrytëzojnë pajisje të memories në kompjuterin tënd, • Zbrit fajlla vetëm nga ueb faqe të sigurta dhe të njohura, • Hapi të gjitha e-mail porosi që të duken interesante, 22. Diçka je duke punuar në kompjuterin e shokut tënd. Që ta mbarosh në shtëpi, në kompjuterin tënd punën e filluar, shoku ta jep disketën në të cilën e ruan atë që ke punuar tek ai. Kur në shtëpi në kompjuterin tënd e hap disketën, programi yt antivirus të tregon që ajo ka virus. Çka do të bësh? • Me ndihmën e programit antivirus do ta mënjanosh virusin nga disketa,? • Me ndihmën e programit antivirus do ta mënjanosh virusin nga disketa dhe do t’i tregosh shokut tënd që kompjuteri i tij ka virus, • Me ndihmën e programit antivirus do ta mënjanosh virusin nga disketa dhe do t’i tregosh shokut tënd që kompjuteri i tij ka virus dhe do t’i ofrosh programin tënd antivirus për ta mënjanuar, • Nuk do të bësh asgjë, me siguri virusi nuk do të bëjë asnjë dëm.

143

PYETJE

1. Çka u mundëson shfrytëzuesve shërbimi i postës elektronike? 2. Cilat janë përparësitë e postës elektronike në lidhje me postën klasike? 3. Çka është adresa elektronike? 4. Çka është sënduku elektronik? 5. Çka është e-mail serveri? 6. Kush mundet ta shfrytëzojë postën elektronike? 7. Çfarë të dhënash mund të shkëmbehen nëpërmjet postës elektronike? 8. Çfarë lloj i postës elektronike është posta elektronike e ueb bazuar? 9. Prej cilave dy pjesë përbëhet e-mail adresa? 10. Çka është fjalëkalimi i e-mail adresës?

INTERNETI

Posta elektronike

INTERNETI PYETJE

11. A është fjalëkalimi e dhënë sekrete? Pse? 12. A ekziston dallimi në mes të shkronjave të mëdha dhe të vogla në fjalëkalim? 13. A ekziston dallimi në mes shkronjave të mëdha dhe të vogla në emrin e shfrytëzuesit të postës elektronike? 14. Prej cilave pjesë përbëhet sënduku elektronik? 15. Pas pranimit të porosisë elektronike në sëndukun elektronik çka mundet të bëjë pranuesi me porosinë? 16. Cilat lloje të dërgimit të porosive të reja elektronike janë të mundur gjatë punës me postën elektronike? 17. Çka është spam?

144

145

BAZAT E VIZATIMIT Vizatime, piktura, fotografi, animacione janë çdokund përreth nesh. Na e bëjnë jetën më të larmishme, më argëtuese dhe më të bukur, na i ofrojnë dhe bëjnë gjërat më të qarta dhe më të kuptueshme. Pjesa më e madhe e grafikës rreth nesh është e krijuar apo e zbukuruar me ndihmën e kompjuterit.

BAZAT E VIZATIMIT 146

BAZAT E VIZATIMIT

147

GRAFIKA KOMPJUTERIKE Vizatime, piktura, fotografi, animacione janë çdokund përreth nesh. Janë në televizion, panelet reklamuese, gazeta, enciklopedi, ueb faqe, libra etj. Na e bëjnë jetën me të larmishme, më argëtuese dhe më të bukur, na i ofrojnë dhe bëjnë gjërat më të qarta dhe më të kuptueshme siç thotë edhe fjala e urtë kineze: “një fotografi vlen sa njëmijë fjalë”. Pjesa më e madhe e grafikës rreth nesh është e krijuar apo e zbukuruar me ndihmën e kompjuterit. Fotografi të vizatuara apo përpunuara me kompjuter quhen grafika kompjuterike

BAZAT E VIZATIMIT GRAFIKA KOMPJUTERIKE

PROGRAME PËR PUNË ME GRAFIKË Për krijimin dhe punën me grafikën kompjuterike shfrytëzohen programe grafike apo editorët grafik. Njerëzit mund të punojnë me programe grafike për nevoja të ndryshme, profesionalisht, si hobi apo për argëtim. Këto programe i ofrojnë shfrytëzuesve numër të madh të veglave për punë nëpërmjet të cilave i mundësojnë liri të shprehjes së ideve dhe kreativitet. Në to pa shpenzuar fletë, pa shpërndarë ngjyra, pa mprehur ngjyra dhe pa bërë çrregullim, mund të vizatojnë sa të dëshirojnë ose të ndryshojnë vizatimet apo fotografitë me efekte të ndryshme interesante. Më e mira e këtyre programeve është se ato lehtë i “falin” dhe korrigjojnë gabimet e padëshiruara gjatë vizatimit dhe lejojnë mijëra herë të fshihet dhe korrigjohet në to pa u “ankuar” fare apo “holluar” si fleta e rëndomtë

148

LLOJET E GRAFIKËS KOMPJUTERIKE GRAFIKA 2D DHE 3D

Grafika kompjuterike mund të jetë 2D – dy dimensionale apo 3D –tre dimensionale. Fotografitë tre dimensionale kanë hije dhe efekte që i bëjnë ato reale, për dallim nga fotografitë dy dimensionale. Më së miri kjo shihet në fotografitë vijuese:

Grafika kompjuterike mund të jetë: • Grafika e bitmapuar dhe • Grafika vektoriale. Ekziston dallim i rëndësishëm ndërmjet këtyre dy llojeve të grafikës. Secili tip ka përparësitë dhe mangësitë e veta. GRAFIKA E BITMAPUAR

GRAFIKA KOMPJUTERIKE BAZAT E VIZATIMIT

Fotografitë e bitmapuara mund të paramendohen si hartë me pika. Numri i pikave mund të jetë me qindra, mijëra apo miliona. Pikat prej të cilave përbëhet fotografia janë të dukshme vetëm nëse fotografia është e zmadhuar. Secila pikë e fotografisë ka pozitë dhe ngjyrë plotësisht të përcaktuar. Numri i pikave në sipërfaqe njësi me të cilat është krijuar fotografia quhet rezolucioni grafik i fotografisë. PËRPARËSITË E GRAFIKËS SË BITMAPUAR Ngjyra e secilës pikë të fotografisë mund të ndryshohet dhe në atë mënyrë mund të krijohet, ndryshohet apo korrigjohet në mënyrë shumë precize pamja e fotografisë së bit mapuar.

149

MANGËSITË E GRAFIKËS SË BITMAPUAR

Ajo që është më e vështirë është zvogëlimi dhe zmadhimi i fotografisë. Kur fotografia zvogëlohet “nxirret” një pjesë e pikave dhe në atë mënyrë zvogëlohen dimensionet e saj. Nëse fotografinë e njëjtë dëshironi përsëri të zmadhoni do të mungojnë pikat e “mënjanuara” dhe fotografia nuk mundet të “kthehet” më në pamjen e mëparshme. Që të zmadhohen dimensionet disa nga pikat ekzistuese dyfishohen. Në këtë mënyrë fotografia do të turbullohet, gjegjësisht fitohet fotografi me kualitet më të dobët. Programe për punë me grafikë të bit mapuar janë: MS Paint, KolourPaint, Adobe Photoshop, Gimp, Corel Photo Paint etj. Fajllat e krijuara në këto programe zakonisht janë të tipit jpg, bmp, gif, png, tiff etj GRAFIKA VEKTORIALE Fotografitë vektoriale janë të krijuara nga numri i madh i pikave, vijave dhe shumëkëndëshave. Ato janë të krijuara nga numri i madh i objekteve të paraqitura matematikisht të cilat pastaj mund të përpunohen në mënyra të ndryshme. MANGËSITË E GRAFIKËS VEKTORIALE

Ndryshimi i pamjes së fotografive vektoriale bëhet më rëndë pasi që është vështirë të ndryshohet pamja e numrit të madh të objekteve.

BAZAT E VIZATIMIT NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR VIZATIM

PËRPARËSITË E GRAFIKËS VEKTORIALE

Fotografitë vektoriale mundet me lehtësi të zmadhohen dhe zvogëlohen pa humbur nga kualiteti i tyre. Programe për punë me grafikë vektoriale janë Adobe Illustrator, CorelDraw, Adobe Flash etj. Fajllat e krijuara në këto programe kanë prapashtesë wmf, ai, cdr, fla. NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR VIZATIM Në këtë pjesë do të njihemi me programin e thjeshtë grafik, i cili mundëson krijimin e fotografive me vizatim dhe ngjyrosje me ndihmën e veglave dhe ngjyrave të ndryshme. Veglat dhe ngjyrat e ndryshme zgjidhen dhe shfrytëzohen me ndihmën e mausit, e ndonjëherë edhe me tastierë. Fotografitë mund të bëhen më interesante me përdorimin e efekteve të ndryshme (kopjim, prerja, rrotullimi, puna me vegla speciale etj.).

150

PROGRAMI PËR VIZATIM Në Windows, programi i thjeshtë për punë me grafikë është Paint. Programi i këtillë ngjashëm në Linux është ColorPaint. Që të dy programet kanë pamje të ngjashme dhe funksionalitete të njëjta. Në këto programe mund të vizatohet, të hapen dhe ndryshohen fotografi të gatshme “të zbritura” nga Interneti, ato të fotografuara me aparat digjital etj. Mundësitë e programeve janë pjesë edhe të programeve më të ndërlikuara grafike. Prandaj, nëse i mësoni ato mundet më lehtë t’i kuptoni dhe më shpejtë të mësoni t’i shfrytëzoni programet më të ndërlikuara grafike për krijimin dhe rregullimin e fotografive. PAINT Programi Paint është pjesë e sistemit Operativ Microsoft Windows. Startohet me zgjedhje të Start Programs Accessories Paint.

NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR VIZATIM BAZAT E VIZATIMIT

KOLOURPAINT

Programi KolourPaint startohet nëpërmjet Aplikacione  Grafika  KolourPaint. Dritarja kryesore e aplikacionit është dhënë në fotografi.

Pjesët më të rëndësishme të programit të paraqitur në dritare janë 1. Menyja 2. Shiriti i veglave. 3. Paleta me ngjyra. 4. Pjesa për vizatim

151

PALETA ME NGJYRA (COLOR BOX)

Nga paleta me ngjyra zgjidhet ngjyra me të cilën do të punohet me ndonjë vegël. Ngjyra e zgjedhur paraqitet majtas nga shiriti me ngjyra në njërin katror. Në katrorin (1) paraqitet ngjyra e cila zgjidhet nga paleta dhe përdoret me klik të majtë të mausit. Në katrorin (2) paraqitet ngjyra e cila zgjidhet nga paleta dhe përdoret me klik të djathtë të mausit. Ajo është ngjyra e prapavijës në të cilën vizatohet. Nëse, për shembull, zgjidhni veglën laps, me tërheqje nëpër prapavijë me klik të majtë të mausit do të vizatohet vija e kaltër, ndërsa me tast të djathtë e verdhë. Gjatë startimit të programit ngjyra në katrorin (1) është e zezë, ndërsa në (2) e bardhë. SHIRITI ME VEGLA (TOOLBOX)

Pamja e veglave është dhënë në fotografi:

BAZAT E VIZATIMIT NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR VIZATIM

PAINT

152

KOLOURPAINT

Shiritat mund të vendosen edhe në pozitë tjetër të dritares lart, poshtë, majtas, djathtas, duke i klikuar dhe tërhequr me maus.

153

NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR VIZATIM BAZAT E VIZATIMIT

Sipas funksionit veglat mund të ndahen në mënyrë vijuese: 1. vegla për selektim të një pjese të fotografisë me dorë të lirë, 2. vegla për selektim të një pjese të fotografisë në formë të drejtkëndëshit, 3. goma, 4. kova për ngjyrosje të sipërfaqeve të mbyllura 5. pipeta për marrjen e ngjyrës nga vizatimi, 6. thjerrë për zmadhimin e gjithë fotografisë apo të pjesëve të saj, 7. laps për vizatimin me dorë të lirë, 8. brusha për vizatim me dorë të lirë 9. vegla për spërkatje të ngjyrës me rreze të ndryshme të spërkatjes, 10. Vegla për shkruarjen e tekstit (me madhësi të zgjedhur, font, stil dhe ngjyrë), 11. Veglat për vizatimin e formave të rregullta gjeometrike (drejtëza, vijë e lakuar. Drejtkëndësh, shumëkëndësh, elipsa dhe drejtkëndësh të rrumbullakuar), 12. dhe 13 paraqiten gjatë përdorimit të veglave (1), (2) dhe (10) që të zgjidhet puna me prapavijë (12) apo pa prapavijë (13), 14. vegla për zgjedhje të trashësisë së vijës, paraqitet gjatë shfrytëzimit të veglës për vizatimin e drejtëzës dhe vijës së lakuar, 15. vegla për zgjedhje të mënyrës së vizatimit (me kornizë pa prapavijë, me kornizë me prapavijë, pa kornizë me prapavijë), paraqitet gjatë shfrytëzimit të veglave për vizatimin e drejtkëndëshit, shumëkëndëshit, elipsës dhe shumëkëndëshit të rrumbullakuar, 16. vegla për zgjedhje të formës dhe trashësisë së brushës, paraqitet gjatë shfrytëzimit të brushës, 17. Vegla për zgjedhje të trashësisë, paraqitet gjatë shfrytëzimit të gomës 18. goma për fshirjen e ngjyrës së caktuar.

BAZAT E VIZATIMIT VIZATIMI ME DORË TË LIRË DHE VIZATIMI ME FORMË TË RREGULLT GJEOMETRIKE

MENYJA PËR PUNË ME DOKUMENTE (VIZATIME)

Menyja e programit File përmban urdhra për punë me dokument –hapja e dokumentit të ri, ruajtja e tij, vështrim para shtypjes, shtypja, zgjedhja e parametrave të faqes, vendosja e vizatimit si prapavijë në sistemin operativ, dalja nga programi etj. Menyja edit me urdhra të saj mundëson prerjen, kopjimin, fshirjen dhe vendosjen e pjesëve të selektuara të vizatimit, anulimin apo kthimin e lëvizjeve gjatë vizatimit. Menyja View me urdhrat e veta mundëson ndryshimin e pamjes së dritares së punës me kyçje apo shkyçje të shiritave me vegla, ndryshimin e pamjes së gjithë vizatimit apo të pjesëve të selektuara të tij me zumimin e tyre etj. Menyja Image mundëson transformime gjeometrike të gjithë vizatimit apo të pjesëve të tij, invertimin e ngjyrave etj. Menyja Colors mundëson ndryshimin e ngjyrave në paletë. VIZATIMI ME DORË TË LIRË DHE VIZATIMI ME FORMË TË RREGULLT GJEOMETRIKE VIZATIMI ME DORË TË LIRË Veglat për vizatim me dorë të lirë janë brusha dhe lapsi. Për brushën mund të zgjidhet forma dhe trashësia. Përpiqu të vizatosh mollë dhe krimb me dorë të lirë me shfrytëzimin e këtyre veglave! Hapi 1

Hapi 2

Hapi 3

154

Vizato me brushë. Zgjedh formë të rrumbullakët dhe madhësinë mesatare. Vizato mollë, e pastaj ngjyrose. Vija e mollës duhet të jetë e mbyllur ashtu që të mos “derdhet” ngjyra. Pastaj vizato krimb me formën e njëjtë të brushës, por zmadhoje deri në trashësi të dëshiruar. Me madhësi mesatare të brushës dhe ngjyrë të zezë vizato dy pika si sy të krimbit. Mollën e kafshuar mund ta fitosh nëse fshin një pjesë të saj me ndihmën e gomës. Ruaje vizatimin në follderin tënd të vizatimeve me emrin ‘molla”. Cilën prapashtesë programi ia shoqëron fajllit.

VIZATIMI ME VEGLA ME FORMË TË RREGULLT GJEOMETRIKE

Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Hapi 4

Vizato 2 drejtkëndësha. Vizato vijat e shtyllës së semaforit. Vizato tre forma të rrethit - dritët e semaforit Ngjyrose semaforin me zgjedhje të ngjyrës, kovës dhe klik të majtë në sipërfaqen e mbyllur që duhet të ngjyroset. Ruaje vizatimin në follderin tënd për vizatime me emrin “Semafor”. VIZATIM I FORMAVE TË RREGULLTA GJEOMETRIKE

A patët sukses të vizatoni rrathë të rregullt për dritat e semaforit? Që të vizatoni rrethin e rregullt e jo elipsën dhe katrorin e jo drejtkëndëshin veproni në mënyrë vijuese: - Zgjedh veglën për vizatimin e formës së nevojshme - Shtypeni tastin Shift dhe vizatoni me klik të majtë të mausit.

155

VIZATIMI ME DORË TË LIRË DHE VIZATIMI ME FORMË TË RREGULLT GJEOMETRIKE BAZAT E VIZATIMIT

Veglat për vizatimin e formave të rregullta gjeometrike janë veglat drejtkëndësh, shumëkëndësh, elipsa dhe drejtkëndësh i rrumbullakuar. Për secilën vegël mund të zgjidhet trashësia e vijës me të cilën vizatohen format. Përpiqu me ndihmën e këtyre veglave të vizatosh semafor si në fotografi! Për vizatimin e vizatimit të ri hapet fajlli i ri me urdhrin nga menyja File New. Zgjedh trashësi mesatare të vijës për vizatimin e formave gjeometrike!

KORRIGJIMI I FOTOGRAFISË SË GATSHME KORIGJIMET ME GOMË

Më së shpeshti korrigjimet në vizatim bëhen me gomë. Goma me madhësi të zgjedhur, kur shfrytëzohet me klik të majtë, në vendin e fshirë e lë ngjyrën e prapavijës. Me gomë mundet njëra ngjyrë e prapavijës të fshihet me tjetrën. Kjo bëhet në mënyrë vijuese: PAINT Ngjyra e cila duhet të fshihet zgjidhet me klik të majtë dhe ajo do të paraqitet në katrorin e sipërm, ndërsa ngjyra e re zgjidhet për ngjyrë të prapavijës me klik të djathtë dhe do të paraqitet në katrorin e poshtëm. Pastaj zgjidhet vegla –goma me trashësi përkatëse. Me klik të djathtë tërhiqet mbi sipërfaqen me ngjyrë që duhet të ndryshohet.

Goma e fshin ngjyrën portokall me të verdhë me klikimin e djathtë

BAZAT E VIZATIMIT KORRIGJIMI I FOTOGRAFISË SË GATSHME

KOLOURPAINT Zgjidhet vegla (18). Ngjyra që duhet të fshihet zgjidhet me klik të majtë, ndërsa ngjyra me të cilën dihet të zëvendësohet zgjidhet me klik të djathtë. Me këtë fshihet vetëm ngjyra e zgjedhur e fotografisë, ndërsa pjesët tjera mbesin të pandryshuara. KORRIGJIMET PRECIZE

Korrigjimet precize të Pjesë të Pjesë e zmadhuar korigjuara. pjesëve të vizatimit bëhen Pjesë për koregijim me zumim (zmadhim) të pjesëve që korrigjohen me ndihmën e zmadhuesit (nëpërmjet menysë View  Zoom). Për korrigjimin e pjesës së zmadhuar mund të shfrytëzohet cilado vegël. Korrigjime shumë precize të vizatimit mund të bëhen nëse fotografia zmadhohet disa herë. Atëherë mund ta ndryshoni ngjyrën e secilës pikë me zgjedhjen e gomës, brushës apo lapsit me dimensione më të vogla.

156

BLLOQE DHE PUNA ME BLLOQE Pjesët e fotografisë që zgjidhen me veglat për selektim quhen blloqe. Blloqet mund të zhvendosen, fshihen, kopjohen, prehen, rrotullohen në rrafshin horizontal apo vertikal, rrotullohen rreth vetes për kënd të caktuar, zgjaten, shkurtohen, zmadhohen, zvogëlohen etj. Në këtë mënyrë me kombinime të ndryshme mund të bëhen efekte interesante.

SELEKTIMI I BLLOQEVE

Selektimi me dorë të lirë është zakonisht i nevojshëm për zgjedhjen e një pjese të fotografisë rreth së cilës nuk mund të përshkruhet drejtkëndëshi. Vizatoni vijë të lakuar rreth objektit.

bllok i selektuar

Për selektim në formë të drejtkëndëshit paramendohet drejtkëndëshi rreth bllokut, vendoset në njërin prej kulmeve të paramenduara dhe tërhiqet në drejtim të kulmit të kundërt të paramenduar.

Kur punohet me blloqe duhet të kujdesemi për ngjyrën e prapavijës. Nëse ngjyrën e sipërfaqes për vizatim e paramendojmë për çarçaf me ngjyrë të caktuar, atëherë prapavija është tavolina në të cilën është vendosur ai çarçaf. Nëse prehet një pjesë e çarçafit do të paraqitet ngjyra e tavolinës. Ngjyra e prapavijës zgjidhet me klik të djathtë të mausit në ngjyrën e paletës me ngjyra.

BLLOQE DHE PUNA ME BLLOQE BAZAT E VIZATIMIT

BLLOQET DHE NGJYRA E PRAPAVIJËS

Presim një pjesë të fotos

Shtresa është e kalter

ZHVENDOSJA E BLLOKUT

Blloku mund të bartet prej njërit vend të fotografisë në tjetrin me aktivitetin e mausit, klik të majtë -tërheq-lësho në vendin e ri.

157

FSHIRJA E BLLOKUT

Fshirja e bllokut bëhet me tastin Delete të tastierës apo me Edit ”Clear Selection’ (Edit ”Delete Selection”) nga menyja. Në fotografinë e mëposhtme është selektuar dielli. Ajo paraqet bllok. Në fotografinë vijuese blloku është fshirë me tastin Delete të tastierës.

PRERJA DHE ZHVENDOSJA E BLLOKUT

BAZAT E VIZATIMIT BLLOQE DHE PUNA ME BLLOQE

Blloku nga fotografia prehet me Edit Cut të menysë apo me kombinimin e tasteve Ctrl+X të tastaturës. Me Edit Paste blloku i prerë vendoset lart majtas në pjesën e dritares për vizatim. Prej atje me klik të majtë -tërheq-lësho bartet në vend të ri. Para prerjes zgjidhet ngjyra e prapavijës e cila do të paraqitet në vendin e bllokut të prerë.

KOPJIMI DHE VENDOSJA E BLLOKUT

Blloku kopjohet me Edit Copy nga menyja apo me kombinimin e tasteve nga tastiera Ctrl+C. Me Edit Paste blloku i prerë blloku i prerë vendoset lart majtas në pjesën e dritares për vizatim. Prej atje me klik të majtë -tërheqlësho bartet në vend të ri. Pasi që njëherë kopjohet blloku ai mund të vendoset me Edit Paste aq herë sa është e nevojshme.

158

DETYRË VIZATIMI I LULES

Ndiqi hapat për të vizatuar lulen si në fotografi (6)

Vizato rreth. Selektoje. Shkyçe prapavijën. Kopjoje bllokun me Edit Copy. Derisa nuk e përfundon lulen përsëriti hapat e mëposhtme. Vendose rrethin e kopjuar me Edit Paste. Vendose në vendin e duhur me klik tërheq-lësho. Kur do të përfundosh edhe me rrethin e fundit, ngjyrose lulen. Ruajeni fajllin në follderin e juaj për vizatime me emrin “Lulja”

DETYRË • Vizato dru me molla dhe gjethe të njëjta në mënyrë vijuese: • Selekto mollën, shkyçe prapavijën, kopjoje dhe vendose në dru me klik të majtë +Ctrl+tërheq. Në këtë mënyrë shpejt dhe lehtë do t’i radhitësh në dru shumë molla dhe gjethe. • Ruaje vizatimin në follderin tënd për vizatime me emrin “druri” • Përpiqu me gomë ta ndryshosh ngjyrën e mollës prej të kuqes në të verdhë. • Çka po ndodh? Ruaji ndryshimet me emrin e ri “Druri1”.

159

DETYRË BAZAT E VIZATIMIT

• • • • • • •

TRANSFORMIMET GJEOMETRIKE ME BLLOQE Me transformim gjeometrik nënkuptojmë ndryshimin gjeometrik të pozitës dhe dimensioneve të pjesëve të fotografisë apo të gjithë fotografisë. Në program mund të kryhen transformimet vijuese gjeometrike: 1. Lëvizje horizontale, 2. Lëvizje vertikale, 3. Rrotullim për kënd 90, 180, 270, 4. Shkurtim vertikal, horizontal dhe vertikal dhe horizontal, 5. Zgjatje vertikale, horizontale dhe vertikale dhe horizontale, 6. Pjerrtësi për kënd të caktuar

PAINT: për kryerjen e këtyre transformimeve gjeometrike shfrytëzohen urdhrat nga menyja e Paint-it: Image → Flip/Rotate dhe Image → Strech/Skew.

BAZAT E VIZATIMIT TRANSFORMIMET GJEOMETRIKE ME BLLOQE

PAINT

KOLOURPAINT

KOLOURPAINT: Në menynë Image janë të vendosura urdhrat për kryerjen e transformimeve të përmendura: Resize/Scale, Flip, Rotate, Sce. Nëpërmjet një shembulli- detyre interesante do të tregojmë si përdoren transformimet gjeometrike gjatë punës me blloqe. Vetëm me ndihmën e një blloku dhe transformimeve gjeometrike mbi të mund të vizatohet fotografi interesante.

160

DETYRË

deri te

1. Vizato gjysmën e zemrës me brushë në formë të rrumbullakët dhe madhësi mesatare. Selekto gjysmën e zemrës dhe shkyçe prapavijën. 2. Me Ctrl –klik i majtë- tërheq –lësho kopjo dhe vendos edhe një gjysmë. 3. Gjysmën e dytë me Image → Flip/Rotate → „Flip Horizontal“ (Image → Flip → Horizontal), rrotulloje në rrafshin horizontal. 4. Bashko të dy gjysmat në zemër. Parregullsitë gjatë bashkimit korrigjo me gomë, laps etj. 5. Selekto zemrën e fituar. 6. opjo dhe vendos edhe një zemër me Ctrl –klik i majtë- tërheq –lësho. 7. Zemrën e dytë zvogëlo për gjysmë me Ctrl –apo nga menyja me Image → Strech/Skew (Image → Resize/Scale) dhe në Strech (Percent) vendose vlerën 50% vertikalisht dhe 50% horizontalisht. 8. Zemrën e zvogëluar me klik- tërheq- lësho vendose në tjetrën. 9. Ngjyrosi. 10. Selekto zemrën e ngjyrosur, kopjoje dhe vendose edhe një. 11. Zemrën e dytë rrotulloje me klik të djathtë - Flip/ Rotate → „Rotate by angle“ → 900(Image →Rotate → 900). 12. Vendosi zemrat si në fotografi. 13. Selekto dy zemra. 14. Kopjoji dhe vendosi edhe një herë me Ctrl –klik i majtë- tërheq –lësho. 15. Fotografinë e dytë rrotulloje për 180. 16. Bashko zemrat që të fitosh pamje përfundimtare Ruaje vizatimin në follderin tënd me emër “Zemra”

161

DETYRË BAZAT E VIZATIMIT

Si prej

PUNA ME TEKST Në fotografi mund të futet edhe tekst. Pas zgjedhjes së veglës për shkruarje duhet të zgjidhet blloku për shkruarje. Hapet menyja për zgjedhje të fontit, madhësisë dhe stilit të shkronjave me të cilat shkruhet. PAINT

Nëse kjo menu nuk shfaqet sigurisht është e mbyllur dhe duhet të hapet në View → Text Toolbar KOLOURPAINT

Ngjyra e shkronjave zgjidhet me klik të majtë në shiritin e ngjyrave. Teksti në një bllok mund të shkruhet vetëm me një ngjyrë. Teksti fshihet dhe ndryshohet derisa blloku për shkrim është aktiv. Kur blloku do të shkyçet (për shembull, me klikim jashtë tij –me qëllim apo pa qëllim) teksti më nuk është tekst por vizatim. Ndryshimet dhe përdorimin e tekstit tani duhet të bëhen si te elementet e vizatuara apo të ngjyrosura të fotografisë.

BAZAT E VIZATIMIT PUNA ME TEKST

DETYRË 1. Vizato një lloj loje me kombinim të vizatimit dhe shkruarjes së tekstit. Zgjedhe veglën për vizatim të shumëkëndëshave dhe përpiqu të vizatosh yll me hapa si në fotografi:

2. Me veglën brusha në formë të rrumbullakët dhe trashësi më të madhe në ngjyrë të kuqe në secilin kulm vendos pikë 3. Zgjedh ngjyrë të zezë me klik të majtë, ngjyrë të bardhë për prapavijë dhe me ndihmën e gomës me klik të djathtë fshije me precizitet vijën e zezë që bashkon kulmet e yllit.

162

4. Me veglën për shkruarje me shkronja të mëdha të alF fabetit cirilik shkruaje fjalën INFORMATIKIË. Shkyçe N I prapavijën. 5. Me veglën për prerje në formë të drejtkëndëshit, nga fjala pre njërën shkronjë pas tjetrës dhe me radhitje të rregullt dhe me klik-tërheq-lësho vendosi shkronjat nëpër kulRMATIKIË met përkatëse të yllit. 6. Zgjedhe veglën për shkruarje, kyçe veglën për punë me prapavijë, zgjedh prapavijë të verdhë dhe ngjyrë të kaltër për shkruarje dhe në alfabetin cirilik shkruaje tekstin: “Connect shkronjat e kompjuterit fjalës dhe të zbuloni se çfarë shtrihet mbi imazhin.” Ruaje fajllin me emër “zvezda”! 7. Pas lidhjes së shkronjave duhet të fitohet fotografia vijuese: F Bashkoji shkronjat e fjalës INFORMATIKË dhe zbulo çfarë fshihet në foto.

F O

I Ë K

I Ë

O K

R M

T I

Ja një lojë interesante për ndonjë shok tëndin më të ri.

Si të pëlqejnë këto fotografi? Nëse ke fotografi të bëra me aparat digjital, mund t’i regjistrosh në kompjuter, t’i hapësh me program dhe t’i ndryshosh në mënyra të ndryshme në varësi nga kreativiteti dhe fantazia jote. Mund t’i përdorësh të gjitha veglat, e posaçërisht do të të ndihmojë zumimi i pjesëve të caktuara për “grimimin” sa më preciz dhe më interesant të fotografive.

163

PUNA ME TEKST BAZAT E VIZATIMIT

PUNA ME FOTOGRAFI TË GATSHME

PYETJE

BAZAT E VIZATIMIT PYETJE

GRAFIKA KOMPJUTERIKE 1. Grafikës kompjuterike i përkasin: • Përmbajtjet tekstuale që shkruhen me ndihmën e programeve kompjuterike, • Vizatimet, fotografitë, grafikët etj që paraqiten dhe përpunohen me programe kompjuterike, • Muzika, zërat dhe fjalimet që dëgjohen në kompjuter. 1. Cilat janë dy lloje të grafikës kompjuterike? 2. Fotografia që mundet të paraqitet si rrjetë e pikave prej të cilave secila pikë ka ngjyrë plotësisht të përcaktuar quhet fotografia e ______________________. 3. Fotografia e vizatuar me ndihmën e numrit të madh të vijave dhe shumëkëndëshave të përshkruar me shprehje matematikore quhet fotografi ___________________________. 4. Ç‘na tregon rezolucioni grafik i fotografisë kompjuterike? 5. Cilat nga shënimet e mëposhtme mund të paraqesin rezolucion grafik të fotografisë kompjuterike: • 450x560, • 234-345, • 1024. 6. A mundet në mënyrë precize të korrigjohet grafika e bit mapuar? Pse? 7. A mundet të ndryshohen lehtë dimensionet e grafikës së bit mapuar? 8. A mundet grafika vektoriale të ndryshohet dhe korrigjohet thjeshtë? Pse? 9. A mundet të ndryshohen lehtë dimensionet e grafikës vektoriale? PROGRAMET PËR VIZATIM 1. Si quhet pjesa e zgjedhur e fotografisë me ndihmën e veglës për selektim: • Drejtkëndësh, • Bllok, • Kornizë 2. Që të prehet pjesa e vizatimit së pari duhet: • Të selektohet blloku, • Të ruhet vizatimi, • Të ngjyroset vizatimi. 3. Urdhri për kopjimin e bllokut është: • Copy, • Paste, • Cut.

164

4. Procedura për kopjimin dhe vendosjen e shpejtë të bllokut është: • Selekto –Ctrl – klik i majtë -tërheq- lësho, • Selekto –klik i majtë -tërheq- lësho, • Ctrl – klik i majtë -tërheq- lësho. 5. Zhvendosja e bllokut prej njërit vend në tjetrin bëhet me: • Selekto –kopjo – lësho, • Selekto –tërheq – lësho, • Selekto –fshi. 6. Urdhri për anulimin e lëvizjes së fundit gjatë vizatimit është: • Copy, • Paste, • Undo. TRANSFORMIMET GJEOMETRIKE ME BLLOQE 1. Numëro transformimet gjeometrike që mund të kryhen me gjithë fotografinë apo bllok në programin për grafikë kompjuterike. 2. Me cilat transformimet gjeometrike në fig.1 mund të fitohet fig.2 • Lëvizje vertikale, • Lëvizje horizontale e pastaj rrotullim për 180, • Rrotullim për 180 e pastaj vërtitje horizontale, • Të gjitha të lartpërmendur.

PYETJE BAZAT E VIZATIMIT

PUNA ME TEKST 3. A mundet për tekstin që futet në programin për vizatim të zgjidhet mbështetja maqedonase, fonti dhe madhësia e fontit? 4. Cilat rregullime të tjera mund të bëhen me tekstin në vizatim gjatë futjes së tij? 5. A është i mundur ndryshimi i tekstit pas mbarimit të futjes së tij në vizatim? Sqaro!

165

DETYRË Fotomontimi është kombinim i fotografive të ndryshme të gatshme dhe/ ose vizatimit.Mendo si mund ta përpunosh fotomontimin si në fotografi!

BAZAT E VIZATIMIT PYETJE

ushqehet2

ushqehet

Udhëzimi për punë • Hapi paralelisht dy dritare të programit për vizatim, • Gjej në Internet fotografi të gatshme apo vizatime! Ruaji në follderin tënd shkollor apo kopjoji drejtpërdrejt në programin për vizatim, • Në njërën dritare hapi dhe puno me fotografi të gatshme ndërsa në dritaren tjetër vizato dhe kopjo fotografitë e gatshme për ta fituar pamjen e dëshiruar. • Fotografive të gatshme mund t’u bësh transformimet gjeometrike.

166

167

TEKST Shumë shpesh shfrytëzuesit e kompjuterit kanë nevojë të punojnë me tekst. Sot shfrytëzuesi mund të zgjedhë ndërmjet numrit të madh të programeve të ndryshme tekstprocesor si: Microsoft Word dhe OpenOffice Writer. Të gjitha këto programe, shfrytëzuesit i ofrojnë vegla të ndryshme me të cilat mund të shkruajë: letër, lutje, shpallje, lajmërim, urim, ftesë, broshurë, libër apo ueb faqe.

TEKST 168

TEKST 169

PROGRAMET TEKST PROCESORË

PAJISJET HARDUERIKE TË KOMPJUTERIT

Programet kompjuterike të shfrytëzuara më së shpeshti janë programet për shkruarjen e tekstit. Sipas mundësive të cilat i ofrojnë shfrytëzuesit, programet për punë me tekst mund të jenë tekst editor për shkruarjen e teksteve të shkurtra dhe tekst procesor për shkruarjen dhe rregullimin e teksteve më të gjata. Sot shfrytëzuesi mund të zgjedhë ndërmjet numrit të madh të programeve të ndryshme tekstprocesor si: Microsoft Office Word, Open Office Writer, Corel WordPerfect, Apple iWork Pages etj. Të gjitha këto programe, shfrytëzuesit i ofrojnë vegla të ndryshme me të cilat mund të shkruaj çdo gjë: prej letrës, lutje, shpallje, lajmërim, urim, ftesë, aplikacion, deri te broshurë, libër apo ueb faqe. Tekst procesorët i kanë të gjitha mundësit e tekst editorëve, por ato mundësojnë edhe formatimin e tekstit. Formatim është procedurë gjatë së cilës rregullohet pamja e tekstit. Rregullimi më së shpeshti bëhet me; zgjedhjen e fontit, stilit, madhësisë, ngjyrës, shkruarjes në kolona dhe rreshta, vendosjen e numërimit, vendosja e kornizave, futja e fotografive dhe objekteve grafike etj.

Fatmir Bellushi Rr. Vrvulica nr. 100 Zelengrad Tel: 123456

Gëzuar Ditëlindjen Fatmir !!!

TEKST

Agoni dhe Jetmiri

170

NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT

DUKJA E DRITARES PUNUESE

WORD

Në mes të tekst procesorëve më të popullarizuar është Microsoft Word. Ky program është pjesë e pakos të programeve për punë zyrash Microsoft Office të firmës Microsoft. Programi Word startohet me Start → All Programs → Microsoft Office → Microsoft Word. Dritarja e punës së Wordit zakonisht është e ndarë në pjesët vijuese

WRITER Në paketën programore Open Office është vendosur tekst procesori Writer. Ky program është tekst procesori standard të më shumë distribucioneve të Linux-it, ndërsa ekziston edhe versioni për Windows identik me atë për Linux-in. Dritarja përbëhet prej elementeve vijuese: Unnamed File

Edit

View

Insert

Format

Table

Tools

Window

Help

Standarde

TEKST

1 Menyja e punës. 2 Shiritat me vegla. 3 Sipërfaqja e punës në të cilën futet teksti. 4 Shiriti i gjendjes për tregimin e të dhënave.

NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT

1 Menyja e punës. 2 Shiritat me vegla për punë në program. 3 Sipërfaqja e punës në të cilën futet teksti. 4 Paneli për punë. 5 Shiriti i gjendjes që tregon pozitën e kursorit në dokument sipas faqes, rresh tit dhe kolonës.

171

SHIRITAT ME VEGLA

Shiritat me vegla janë grupe të veglave dhe kanë emrat e tyre –Standard, Formatting, Frames , Pictures etj. Shiritat mund të kyçen apo të shkyçen nëpërmjet menysë me: View →Тoolbars. Shiritat e rëndomtë me vegla me të cilat edhe ne do të punojmë janë: WORD Punë me dokumente, rregullim, pamje, koregjime

Formatimi i tekstit

butona për hapjen dhe mbylljen e shpejtë e vijave

Punë me tabela dhe korniza

vizatim objektesh dhe shkrim dekorativ

WRITER

TEKST

NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT

Standard Standarde

Duke formatuar Formatimi Standard Standarde

Fotografi Fotografi

Korniza Standard Standarde

Vizatim Vizatim

Disa prej shiritave me vegla kanë buton për kyçjen apo shkyçje të shpejtë të shiritave aktivë. Pozita e shiritave në dritare është e ndryshueshme dhe e zgjedh shfrytëzuesi. URDHËRAT NGA MENYJA PËR PUNË ME DOKUMENT TEKSTUAL

Dokumenti tekstual është fajll i krijuar në tekst procesor. Mund të përbëhet nga një apo më tepër faqe. Prapashtesa e dokumentit të krijuar në Word është .doc ndërsa e dokumentit në Writer është .odt. Në program mundet paralelisht të punohet me disa dokumente.

172

Programi për shkruarjen dhe rregullimin e tekstit ka meny me urdhra që mundësojnë: File -punë me dokument (hapjen e dokumentit të ri, dokumentit ekzistues, ruajtjen, shtypjen, rregullimin e pamjes së fletës etj.) Edit –punë me tekst nëpërmjet selektimit, kopjimit, prerjes, vendosjes, fshirjes, gjetjes së tekstit etj. Insert –futjen e fotografive, diagrameve, numrave të faqeve etj. Format –rregullimin e tekstit Table –punë me paraqitje tabelore të tekstit etj, View –mundësi për aktivizimin e pamjeve të ndryshme të dokumentit tekstual.

TEKST

• Normal – pamja për futjen, rregullimin dhe formatimin e tekstit –pa margjina, numër të faqeve etj. • Web Layout (“ueb pamje”)- pamja e dokumentit kur ai duhet të vendoset si ueb faqe në Internet. • Print Layout (“Pamja e printimit”) –pamja që mundëson të shihet se si do të duket dokumenti si faqe e shtypur. I paraqet margjinat dhe numrin e faqeve. • Outline – Pamja që përdoret për shfletimin e strukturës dhe pjesëve të dokumenteve më të gjatë (tituj, nëntituj, etj. • Reading Layout –Pamja e dokumentit për leximin e dokumentit në ekran.

NJOFTIMI ME PROGRAMIN PËR RREGULLIMIN E TEKSTIT

PAMJET E NDRYSHME TË DOKUMENTIT TEKSTUAL

173

ZMADHIMI DHE ZVOGËLIMI I PAMJES SË ZGJEDHUR

Programi mundëson zmadhimin apo zvogëlimin e pamjes së zgjedhur në ekran. Zmadhimi mundëson që pjesa e caktuar e tekstit të jetë më mirë e dukshme me detajet e veta. Zvogëlimi mundëson të shihet pjesa më e madhe e dokumentit në ekran. Madhësia e pamjes së fletës mundësohet me veglën Zoom nga shiriti Standard apo View Zoom. WRITER

WORD

Zmadhimi dhe zvogëlimi i pasqyrës të dokumentit në ekran

Gjerësia e faqes Optimale E gjithë faqja

TEKST

PROCEDURA DHE HAPAT PËR KRIJIMIN E DOKUMENTIT

PROCEDURA DHE HAPAT PËR KRIJIMIN E DOKUMENTIT Kur shkruhet teksti me programin tekst procesor më së thjeshti fitohet dukja e dëshiruar e tekstit nëse shkohet sipas radhitjes vijuese: 1. futja e tekstit, 2. ditimi i tekstit –korrigjimi i gabimeve, zhvendosja, kopjimi, gjetja dhe zëvendësimi i pjesëve të tekstit dhe në fund, 3. formatimi i tekstit. Shumë shpesh shfrytëzuesit e programit këto tre aktivitete nuk i bëjnë një pas një por njëkohësisht. Me mënyrën e këtillë të punës gjasa është më e madhe me vështirësi të arrihet në dukjen e dëshiruar. Por, megjithatë shfrytëzuesi është ai që zgjedh mënyrën me të cilën do të punojë. Tre tërësi të rëndësishme në tekst me të cilat punohet janë: fjala, rreshti dhe paragrafi. Programi i njeh pjesët e tekstit si FJALË nëse ndërmjet tyre ka vend të zbrazët. LINJA është rresht ku mund të shkruhet. PARAGRAF është pjesë e tekstit pas të cilit është shtypur tasti nga tastiera për kalimin në rresht të ri –Enter. Kur futet teksti, në fund të rreshtit kalimi në rresht të ri është automatik.

174

PROCEDURA PËR PUNIMIN E USHTRIMEVE PRAKTIKE

Mundësitë për shkruarje, editim dhe formatim të tekstit do t’i mësosh me punimin e detyrave praktike. Duhet ta krijosh dokumentin e parë. Dokumentin do ta rregullosh gradualisht derisa nuk e fiton pamjen e dëshiruar. Unë dhe kompjuteri im

Unë dhe kompjuteri im

Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj

Ndryshoji vendet e strofave

Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua.

E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung!

kliki

Ndrysho me

kliki

Turn –off

tung tung!

Unë dhe kompjuteri im

Unë dhe kompjuteri im Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj. Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua.

Unë dhe kompjuteri im

Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj

Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj.

Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua.

E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung!

kliki E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung!

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Zana kliki

kliki

Atë do të bësh në disa hapa: Shkruarja e tekstit Rregullimi i tekstit me zhvendosje dhe korrigjim të gabimeve. Formatimi i tekstit –pozicionimi, zgjedhja e fontit, madhësisë dhe stilit. Zgjedhja e ngjyrës së fontit dhe mënyrës së nënvizimit të pjesëve të tekstit. Markimi i tekstit me zgjedhje të ngjyrës për prapavijë. Vendosja e kornizës së faqes. Futja e fotografisë, ndryshimi i dimensioneve, pozicionim. Vendosja e kornizës rreth fotografisë Vizatimi i objekteve grafike me zgjedhje të ngjyrës dhe trashësisë së vijës, ngjyrosja dhe futja e tekstit.

Në fund të secilës orë duhet ta ruash atë që ke punuar në dokument me emrin “Kenga_kompjuterike” në follderin tënd për tekste. Në dokument punon dhe i regjistron ndryshimet me emër të njëjtë derisa nuk e fiton dukjen finale të dokumentit, kur edhe mundet të shtypet.

175

TEKST

Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua.

kliki

Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj.

PROCEDURA DHE HAPAT PËR KRIJIMIN E DOKUMENTIT

Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj.

Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj

SHKRUARJA E TEKSTIT

Shkruarja e tekstit kryhet në mënyrë të ngjashme si në programin Notepad (Gedit). Shkruarja fillon në vendin në të cilin pulson kursori. Për shkrim përdoren tastet e njohura nga tastiera. DETYRË

Në detyrën e parë duhet të shkruash në programin për rregullimin e tekstit një vjershë simpatike, sipas hapave vijuese: 1. Starto programin 2. Zgjedh mbështetje gjuhësore shqipe për fontin aktiv. 3. Pamja e dokumentit le të jetë me madhësi 100% 4. Fute tekstin e ndonjë vjershe simpatike në kompjuter. Unë dhe kompjuteri im Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj. Informatika është lëndë , Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua.

kliki

5. Ruaje dokumentin në follderin tënd për tekste me emrin “Kenga_kompjuterike” 6. Mbylle dokumentin dhe mbylle programin.

TEKST

SHKRUARJA E TEKSTIT

E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung!

176

NDRYSHIMI DHE KORRIGJIMI I GABIMEVE Ndryshimet dhe korrigjimi i gabimeve në tekst bëhen me aktivitete vijuese: gjetja, fshirja, ndryshimi, prerja, kopjimi dhe zhvendosja e pjesëve të tekstit.

DETYRË Përpiqu ta ndryshosh tekstin e vjershës siç është treguar në fotografi sipas hapave vijuese: 1. Starto programin Word. 2. Hape dokumentin “kenga_kompjuterike”. 3. Ndrysho radhitjen e strofës së dytë me atë të tretë. 4. Selekto strofën e dytë me rreshtin e zbrazët para saj. 5. Preje me Edit Cut (Rregullo Prej). 6. Vendose kursorin në rreshtin e zbrazët pas strofës së tretë. 7. Zgjedh Edit Paste (Rregullo Ngjit) 8. Fjalët “Turn –off ” dhe “baj baj” fshiji dhe shkruaji në alfabetin latin me zgjedhje të mbështetjes angleze të tastaturës 9. Ndryshimet e bëra ruaji me emër të njëjtë “kenga_kompjuterike”

Ndryshoji vendet e strofave Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua. E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung! kliki

Turn –off

Ndrysho me tung tung!

FORMATIMI I TEKSTIT Rregullimi i dukjes së tekstit me zgjedhje të fontit, stilit të fontit, madhësisë, ngjyrës, pozitës së tekstit në lidhje me margjinat etj. quhet formatimi i tekstit. Formatimi i tekstit bëhet me ndihmën e veglave nga shiriti me vegla Formatting (Formatim):

TEKST

WORD

FORMATIMI I TEKSTIT

FORMATIMI ME VEGLA

177

WRITER 1

Formatimi Duke formatuar

Standard

1 2 3 4 5 6

Zgjedhja e fontit, Zgjedhja e madhësisë së fontit, Trashësia e tekstit, Pjerrtësimi i tekstit Nënvizimi i tekstit, Pozicionimi i tekstit: majtas, qendër, djathtas dhe tekst i rrafshuar nga e majta dhe e djathta në lidhje me margjinën e majtë dhe të djathtë. 7 Markimi i tekstit në lidhje me ngjyrën e prapavijës, 8 Zgjedhja e ngjyrës së fontit. FORMATIMI NËPËRMJET URDHËRAVE NGA MENYJA

Formatimi i tekstit bëhet edhe me zgjedhjen e mundësive të radhitura në dritaren që hapet me urdhrin Format →Font 1 2 3 4 5 6 7 8

WORD

Zgjedhja e fontit, Zgjedhja e theksimit (stilit) të fontit, Madhësia e fontit, Ngjyra e fontit, Mënyrat e nënvizimit, Ngjyra për nënvizim, Efektet speciale (hijet, vijat e jashtme etj.) Vështrimi i tekstit pas zgjedhjes së formatimit

FORMATIMI I TEKSTIT

WRITER 1

TEKST

4 8

178

DETYRË Formato tekstin e vjershës si në fotografi: Unë dhe kompjuteri im Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj. Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua. E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung! kliki

1 2 3 4 5

Starto programin. Hape dokumentin “kenga_kompjuterike”. Selekto gjithë tekstin dhe ndrysho fontin nga Times New Roman në Arial. Tekstin e selektuar qendërzoje. Selekto titullin dhe për të zgjedh madhësinë e fontit 20.

TEKST

FORMATIMI I TEKSTIT

6. Nga titulli i selektuar ndrysho të gjitha shkronjat në ato të mëdha, por jo me fshirje por me zgjedhje nga menyja të Format → “Change Case” →UPPERCASE. Trashi shkronjat e titullit. 7. Selekto strofat dhe për to zgjedh madhësinë e fontit 14. Selekto strofën e dytë dhe të katërt dhe trashi shkronjat. 8. Selekto emrin e autorit të vjershës dhe pozicionoje djathtas në fletë. Trashe, zgjedh madhësinë e fontit 10 dhe ndrysho të gjitha shkronjat në të mëdha.

179

DETYRË Hape dokumentin “kenga_kompjuterike” dhe përpiqu ta formatosh tekstin me ngjyrë të ndryshme, nënvizim dhe markim të tiullit dhe tekstit për autorë, si në fotografi. 1. Selekto titullin dhe nga dritarja e Format Font, zgjedh vijën për nënvizim me ngjyrë të kuqe. 2. Pastaj nga titulli selekto fjalë pas fjale dhe zgjedh ngjyrën e fontit. Marko titullin me ngjyrë të verdhë të prapavijës. 3. Selekto strofat një pas një dhe zgjedh ngjyrë të tekstit. 4. Selekto tekstin për autorin dhe zgjedhe vijën për nënvizim. 5. Ruaji ndryshimet.

VENDOSJA E KORNIZËS

TEKST

VENDOSJA E KORNIZËS

Kornizat janë kufizimet që vendosen rreth tekstit të faqes, paragrafit, rreshtit, fjalës, fotografisë dhe objekteve të tjera në dokumentin tekstual. Mund të jenë me vija me ngjyrë, trashësi dhe formë të ndryshme, e mund të jenë edhe korniza të stolisura me simbole interesante.

Kornizat janë shumë praktike kur është i nevojshëm zbukurimi dhe kufizimi i lajmërimeve, reklamave, shpalljeve, ftesave etj. apo kur duhet të veçohet një pjesë e tekstit në lidhje me pjesën tjetër.

180

WORD

Mundësitë për vendosjen e kornizave në Word zgjidhen nga dritarja e Format → Borders and Shading. Në dritare mundësitë janë të ndara në tre kartela: a. Borders –për vendosjen e kornizave rreth një pjese të tekstit, b. Page Border - për vendosjen e kornizave rreth faqes, c. Shading –Zgjedhja e ngjyrës së prapavijës së tekstit të selektuar i cili mundet por jo doemos të jetë në kornizë. PËRSHKRIMI I VEGLAVE TË KARTELËS BORDERS DHE PAGE BORDERS:

1. zgjedhja e kornizës dhe llojit të kornizës, 2. zgjedhja e llojit të vijës për kornizë, 3. zgjedhja e ngjyrës së kornizës, 4. zgjedhja e trashësisë së kornizës, 5. zgjedhja e kornizës së stolisur, 6. parasysh kuadrin e zgjedhur 7. veglat për kyçjen dhe shkyçje të pjesëve të kornizës –majtë, djathtë, lart apo poshtë.

Kartelat A dhe B janë me vegla identike. Dallimi është vetëm në veglën 5 për vendosjen e kornizës së stolisur që është në kartelën B e nuk është në kartelën A.

TEKST

VENDOSJA E KORNIZËS

Përshkrimi i veglave në kartelën Shading: 1. Zgjedhja e ngjyrës për prapavijë të tekstit të selektuar, 2. Zgjedhja e modelit të prapavijës (pika, vija), 3. Vështrim në prapavijën e zgjedhur para se të vendoset në tekst.

181

WRITER

Nëpërmjet dialogut Formato → Faqe → Skaje mund të vendosen kufijtë e faqes. Në këtë dialog vendosen më tepër parametra të kufijve të faqes dhe atë: 1. Radhitja e vijave të cilat do të jenë të vendosura. 2. Stili i vijës. 3. Largësia e vijës nga përmbajtja. 4. Stili i hijes.

DETYRË

VENDOSJA E KORNIZËS

Vendos kornizë në faqe të dokumentit “kenga_kompjuterike” si në fotografi sipas hapave vijuese: 1. Hape dialogun për vendosjen e kufijve të faqes. 2. Krijo kornizë të faqes që të pëlqen. 3. Përpiqu ta shkyçësh anën e majtë dhe të djathtë të kornizës, e pastaj përsëri t’i kthesh.

TEKST

kliki

182

AKTIVITETE ME FOTOGRAFI DHE VIZATIMI I OBJEKTEVE GRAFIKE Tekstet në cilën do temë gjithmonë janë më interesante dhe më tërheqëse për atë që janë të dedikuar nëse në to ka edhe fotografi me të cilat plotësohet dhe theksohet kuptimi i tekstit. VENDOSJA E FOTOGRAFIVE NË DOKUMENTIN TEKSTUAL

Shfrytëzuesi mund të vendosë në dokument fotografi të gatshme nga galeria e programit apo fotografi të veta –të vizatuara në ndonjë program garfik, fotografi nga aparati digjital, Interneti etj. Fotografitë nga follderi i shfrytëzuesit futen me Insert → Picture → “From file” pas çka zgjidhet vendi i fotografisë që duhet të vendoset në dokument. WORD

WRITER

Fotografia e zgjedhur paraqitet në dokument në vendin ku pulson kursori. Para se të futet fotografia kursori duhet të vendoset në vendin ku duhet të paraqitet fotografia. AKTIVITETE ME FOTOGRAFI

Pjesa më e madhe e ndryshimeve të dukjes së fotografisë: rrotullimi, prerja, ndryshimi i ngjyrave, kontrasti i ngjyrave etj. bëhen me veglat e shiritit “Picture toolbars” i cili kyçet me : View → Toolbars → Picture.

183

TEKST

Kompjuter

VENDOSJA E KORNIZËS

Fotografitë mund të ndryshohen në mënyra të ndryshme: sipas dimensionit, ngjyrës, mund të rrotullohen, të vendosen kornizat rreth tyre, të shkruhet rreth tyre apo mbi to etj.

WORD

WRITER Fotografi

Standard

NDRYSHIMI I DIMENSIONEVE TË FOTOGRAFISË

Ndryshimi më i shpeshtë që bëhet në fotografi është ndryshimi i dimensioneve të tyre. Kjo mbërrihet me klik në fotogarfi. Rreth fotografisë paraqiten katrorë të zi të cilët me tërheqje diagonale, horizontale dhe të pjerrët, në të dy kahe, i ndryshojnë dimensionet dhe dukjen e fotografisë.

Në dokumentin Word mund të vizatohen objekte grafike. Vizatohen me zgjedhje të veglave përkatëse për vizatim nga shiriti Drawing. VIZATIMI I OBJEKTEVE GRAFIKE

VENDOSJA E KORNIZËS

Funksioni i veglave të shiritit për vizatim është:

WORD

TEKST

WRITER Vizatim

184

1 6 7

8 9 11

1. vegla për rregullimin e objekteve të vizatuara –radhitja, rrotullimi etj., 2. vegla për selektimin e një apo më tepër objekteve të vizatuara, 3. vegla AutoShapes me meny për vizatimin e objektit sipas formës së gatshme, 4. vegla për vizatimin e vijës së drejtë, 5. vegla për vizatimin e shigjetës, 6. vegla për vizatimin e formate të drejtkëndëshit, 7 vegla për vizatimin e formave ovale, 8. vegla për vizatimin e kornizës për shkruarjen e tekstit, 9. vegla për shkruarjen artistike të tekstit sipas dukjes së ofruar, 10. vegla për vizatimin e diagrameve, 11. shkurtesa për futjen e fotografive nga Clip art, 12. shkurtesa për futjen e fotografive nga fajlli, 13. vegla për zgjedhjen e ngjyrës për prapavijën e objektit të vizatuar, 14. vegla për zgjedhjen e ngjyrës së vijës me të cilën është vizatuar objekti, 15. vegla për zgjedhjen e ngjyrës së tekstit, 16. vegla për zgjedhjen e trashësisë së vijës me të cilën është vizatuar objekti, 17. vegla për zgjedhjen e llojit të vijës me të cilën vizatohet objekti, 18. vegla për vendosjen e shigjetave në vijën e vizatuar, 19. vegla për vendosjen e hijes në objektin e vizatuar, 20. vegla për paraqitjen tredimensionale të objektit të vizatuar. DETYRË Në dokumentin “kenga_kompjuterike” vizato objekte grafike si në fotografi: 1. Vizato një buzagaz dhe vendose nën titullin e vjershës në anën e majtë të fotografisë. 2. Në mënyrë të njëjtë vizato edhe një buzagaz me dimensione më të vogla dhe ven dose mbi fotografinë e monitorit. 3. Vizato shigjetë në mes të buzagazit të parë Unë dhe kompjuteri im dhe fotografisë së kompjuterit. 4. Vizato yll më së poshti në tekst anën e djathtë të fotografisë. 5. Për që të dy buzagaz, shigjetë dhe yll duhet të zgjedhësh trashësinë e vijës dhe ngjyrën. Për buzagazin e parë zgjedh ngjyrë të gjelbër ndërsa për të dytin të verdhë. Për yllin zgjedh ngjyrë të verdhë, ndërsa për shigjetën gjelbër në të verdhë. Zana kliki 6. Shkruaj emrin tënd në yll. 7. Ruaje dokumentin. Informatika është lëndë, Që shumë e dua. Me rregull e mësoj Dhe më shkon mua.

E tash diç për fund Turn –off dhe tung tung!

185

TEKST

Në kompjuterin tim ka lojëra të ndryshme Disa prej tyre për mua janë të rëndësishme. Me maus klikoj dhe klikoj Dhe nga gëzimi këndoj.

VENDOSJA E KORNIZËS

Kam në shtëpi një kompjuter Dhe ai për mua është shumë me vlerë. Tërë ditën para tij në karrige qëndroj Informata kërkoj, mësoj dhe shikoj

NUMËRIMI Numërimi është mënyrë e rregullimit të përmbajtjes në listë. Para përmbajtjes së numëruar në listë mund të vendosen numrat rendor, shkronja apo shenja. Gjatë numërimit mund të jetë me rëndësi numri rendor i përmbajtjes së numëruar apo përmbajtja e numëruar mund të paraqitet me radhitje sipas dëshirës. 1. Nëse numri rendor i përmbajtjes së numëruar nuk është i rëndësishëm atëherë për numërim mund të përdoren shenjat. 2. Nëse numri rendor i përmbajtjes së numëruar është i rëndësishëm atëherë për numërim mund të përdoren numrat apo shenjat. 3. Përmbajtja mund të numërohet me kombinimin e numrave (shkronjave) dhe shenjave. Radhitja e paraqitjes së nxënësve në paraqitjen shkollore Lista e prodhimeve të nevojshme për tortën e çokollatës • • • • •

Recetë për tortën e çokollatës 1 2 3 4

Çokollatë Gjalpë Miell Vezë Sheqer vanilje

5 6 7 8 9

Nxehe furrën në 250 shkallë Thërrmo çokollatën Përzieje çokollatën me gjalpë Përzierjes shtoja edhe vezët dhe një lugë sheqer vanilje Përzierjes shtoja dhe një gotë miell Derdhe përzierjen në tavën për pjekje Pjek rreth 40 minuta Para shërbimit torta le të ftohet Preje tortën në kube.

1 Hapja e paraqitjes Maja Gazmendi 2 Kënga për Shkupin Njomza Agoni Arlindi 3 Loja ritmike Nxënësit e V1 4 Skeç: Zana Merita Gazmendi Arditi 5 Recitimi Bedi Eliesa 6 Mbyllja e paraqitjes

A ju ka ndodhur ndonjëherë të shkruani listë të gjatë me numërim sipas numrave rendor dhe sipas radhitjes alfabetike dhe në fund të vëreni se keni lëshuar ndonjë rresht nga fillimi i listës? Duhet ta përshkruani gjithë listën dhe t’i ndryshoni numrat rendor të rreshtave nga rreshti i lëshuar deri në fund të listës. 1. Njomza 2. Agon 3. Zana 4. Arben 5. Blero

Fatmir

1. Njomza 2. Agon 3. Zana 4. Arben 5. Blero

1. Njomza 2. Agon 2. 3. Zana 3. 4. Arben 4. 5. Blero 5. 6. fatmir

TEKST

NUMËRIMI

NUMËRIMI AUTOMATIK

Prandaj programet mundësojnë zgjidhje shumë të mirë për këtë problem pa përshkruar as edhe një shenjë të listës –numërim automatik. Numërimi automatik mundëson të bëhen listat në të cilat automatikisht vendosen numrat nëpër rreshtat. Në këtë mënyrë mund të bëhen ndryshime në listë me shtimin apo fshirjen e rreshtave, ndërsa numrat rendor çdo herë do të jenë të radhitur.

186

URDHËRAT NGA MENYJA PËR NUMËRIM AUTOMATIK

Ekziston mundësia për numërim automatik me numra, shkronja apo shenja të ndryshme pika, vija, yje etj. numërimi automatik aktivizohet nga menyja me zgjedhje të Format Bullets and Numbering. WORD

WRITER 1

Kartela (1) është për numërim me numra apo shkronja. Kartela (2) është për numërim me shenja. VEGLA PËR NUMËRIM AUTOMATIK

WRITER

Pika dhe numërim

187

TEKST

Në Writer ekziston shiriti “Pikë dhe numërime” me ndihmën e të cilit në mënyrë të lehtë mund të rregullohen dhe formatohen numërimet.

NUMËRIMI

Mënyra më e shpejtë për punë me numërim automatik janë veglat nga shiriti me vegla Formating. Me ndihmën e tyre kyçet apo shkyçet numërimi i një përmbajtjeje të caktuar. WORD

DETYRË

Shkruaj listë të disa nxënësve nga klasa jote si në fotografi:

TEKST

DETYRË

1 Selekto emrat e nxënësve dhe nga shiriti me vegla kyçe numërimin me numra. 2 Në listë të paraqitur si në fotografi fut tre emra të ri në mënyrë vijuese: • Vendose kursorin në fund të emrit pas tëcilit duhet të fusësh emër të ri • Kalo me Enter në rresht të ri. Paraqitet numri rendor i ri për shkruarjen e emrit tëri. Emrat vijuese e zmadhojnë numrin e tyre rendor për një. 3 Ruaje dokumentin në follderin tënd me emër “Regjistri”. 4 Në dokumentin “Regjistri” shkyçe numërimin me numra dhe vendos numërim me shenja –për shembull, me yje. • Selekto emrat me numra rendor. • Shkyçe numërimin nëpërmjet veglës për numërim me numra nga shiriti i veglave • Zgjedh shenjën e dëshiruar për numërim. 5 Ruaje dokumentin me emër ‘Regjistri_ ri”.

188

LISTA E NXËNËSVE NGA KLASA IME Emri dhe mbiemri Fatmir Xhaferi Bekim Shehu Agron Demiri Fitim Latushi Ilir Dervishi Balmir Frashëri Dazan Bushati LISTA E NXËNËSVE NGA KLASA IME Emri dhe mbiemri 1. Fatmir Xhaferi 2. Bekim Shehu 3. Agron Demiri 4. Fitim Latushi 5. Ilir Dervishi 6. Balmir Frashëri 7. Dazan Bushati LISTA E NXËNËSVE NGA KLASA IME Emri dhe mbiemri 1.Fatmir Xhaferi 2. Bekim Shehu 3. Zana Arapi 4. Agron Demiri 5. Njomza Shakiri 6. Fitim Latushi 7. Adem- Ilir Dervishi 8. Mimoza Sejdiu 9. Balmir Frashëri

LISTA E NXËNËSVE NGA KLASA IME Emri dhe mbiemri         

Fatmir Xhaferi Bekim Shehu Zana Arapi Agron Demiri Njomza Shakiri Fitim Latushi Adem- Ilir Dervishi Mimoza Sejdiu Balmir Frashëri

TABELAT

Programet për shkruarje mundësojnë rregullimin e tekstit në tabelë. Në tabelë mund të rregullohen, për shembull, të dhënat personale të nxënësve (emri, mbiemri, klasa, data e lindjes, adresa e shtëpisë etj.), të dhënat për orarin e orëve mësimore etj. Tabelat përbëhet prej rreshtave dhe kolonave. Prerja e rreshtit dhe kolonës është një drejtkëndësh që quhet qeliza e tabelës. kolonat

r r e s h t a t

qeliza

VENDOSJA DHE RREGULLIMI I TABELËS NË DOKUMENTIN TEKSTUAL

Pamja e tabelës mund të rregullohet me zgjedhje të lartësisë dhe gjerësisë të kolonave, vendosjen e vijave kufitare me stil, trashësi dhe ngjyrë të ndryshme, bashkimin dhe ndarjen e qelizave nga tabela, shtimin dhe fshirjen e rreshtave dhe kolonave etj. shkolla

Hana

Jeta

Tungjatjeta

Në programet për punë me tekst tabelat mund të vendosen me vizatim me ndihmën e veglave përkatëse apo nëpërmjet urdhrave nga menyja. Rregullimi i dukjes së tabelave mund të bëhet me ndihmën e veglave nga shiriti përkatës për punë me tabela apo nëpërmjet urdhrave nga menyja për punë me tabela PUNA ME MENYNË PËR TABELA Me tabela punohet nëpërmjet menysë Table (Tabela) WORD

WRITER 1 3 4

TEKST

TABELAT

189

Domethënia e urdhrave të shënuara nga menyja janë: 1 Insert futja e tabelës me zgjedhje e numrit të rreshtave dhe kolonave, 2 Delete –fshirja e gjithë tabelës, rreshtit të selektuar, kolonës së selektuar apo qelizave nga tabela, 3 “Split Cells” –Ndarja e qelizës së zgjedhur në dy apo më tepër qeliza, 4 “Merge Cells” - bashkimi i disa qelizave fqinje në një qelizë etj. PUNA ME VEGLAT E SHIRITIT PËR PUNË ME TABELA

Pjesa më e madhe e urdhrave në këtë meni është paraqitur me vegla të shiritit për vegla “Tables and Borders” (Tabela). Shumë shpejt dhe lehtë krijohet dhe rregullohet dukja e tabelës me veglat e shiritit me vegla.

Tabelë

TEKST

TABELAT

Funksioni i veglave nga ky shirit me vegla është siç vijon: 1. lapsi për vizatim të tabelës me dorë të lirë, 2. goma për fshirje të rreshtave, kolonave apo vijave të vizatuara. 3. Vegla për zgjedhje të llojit të vijave në tabelë, 4. Zgjedhja e trashësisë së vijës, 5. Zgjedhja e ngjyrës së vijës, 6. Zgjedhja e mënyrës së vizatimit të vijës së zgjedhur, 7. Ngjyra e prapavijës së qelizave në tabelë, 8. Zgjedhja e numrit të rreshtave dhe kolonave në tabelë, 9. Bashkimi i rreshtave apo kolonave të selektuara në tabelë, 10. Qeliza e zgjedhur ndahet në numër të zgjedhur të rreshtave dhe kolonave, 11. Rreshtat e zgjedhur rregullohen me gjerësi të njëjtë 12. Kolonat e selektuara rregullohen me gjerësi të njëjtë, 13. Shkruarja vertikale e tekstit në qelizë.

190

DETYRË Krijo tabelë me të dhënat e nxënësve të klasës tënde: Emri dhe mbiemri, ditëlindja dhe e-mail adresa si në fotografi. Fillo si në fotografinë e parë: 1. Zgjedhe fontin Comic Sans Ms me madhësi TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI 12. 2. Me Caps Lock të kyçur në tastierë shkruaj tekstin “TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI”. 3. Lëre një vend të zbrazët dhe në rreshtin TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI vijues fute tabelën me tre kolona dhe një EMRI DHE MBIEMRI DATËLINDJA E-MAIL rresht. Table → Insert → Table: „Number of columns“:3, „Numbers of rows“:1. 4. Në secilën kolonë shkruaje tekstin si në fotografi. TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI • Me Caps Lock të kyçur shkruaje tekstin në EMRI DHE MBIEMRI DATËLINDJA E-MAIL rreshtin e parë të tabelës • Shkyçe Caps Lock –un dhe shkruaji të dhënat e shokëve tu • Kur do t’i fusësh e-mail adresat puno me TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI mbështetje angleze të tastaturës. EMRI DHE MBIEMRI DATËLINDJA E-MAIL 5. Nëse në kolonën me emra ndonjë mbiemër është i gjatë dhe kalon në rresht të ri zgjero kolonën. Vendose kursorin në kufi ndërmjet kolonës së parë dhe të dytë. Me TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI klik të majtë tërheq dhe pas zgjerimit të EMRI DHE MBIEMRI DATËLINDJA E-MAIL nevojshëm –lësho. 6. Kyçe shiritin për punë me tabela. 7. Selekto rreshtin e parë dhe zgjedh ngjyrën e kuqe për tekst. TABELA ME TË DHËNA PËR SHOKËT E MI 8. Selekto kolonë pas kolone dhe zgjedh EMRI DHE MBIEMRI DATËLINDJA E-MAIL ngjyrë përkatëse për prapavijë me veglën nga shiriti me vegla për punë me tabela. 9. Vendos vija në tabelë si në fotografi: • Selekto gjithë tabelën dhe zgjedh vijë të dyfishtë me trashësi 1½ . • Vendose rreth tabelës. Zgjedh vijë të njëfishtë me trashësi 1¼ dhe vendose si vijë të brendshme në tabelë. 10. Ruaje dokumentin me emër ‘Tabela1”. Ardit Bina 20 Shtator 3 Shtator Ermal Mustafa Arbenita Mehmeti 29 Janar

Njomza Xhaferi Eliesa Ahmeti Ardit Bina Ermal Mustafa Arbenita Mehmeti

30 Shtator 25 Maj 20 Shtator 3 Shtator 29 Janar

nomy@hotmail.com Eliesati@yahoo.com

A_bina@freemail.com Nuk ka Nita@yahoo.com

nomy@hotmail.com Eliesati@yahoo.com A_bina@freemail.com Nuk ka Nita@yahoo.com

191

TEKST

30 Shtator 25 Maj

DETYRË

Njomza Xhaferi Eliesa Ahmeti

DETYRË Krijo tabelë për orarin e orëve mësimore si në fotografi

ORARI I ORËVE MËSIMORE

E HËNË

E MARTË

E MËRKURË

E ENJTE

E PREMTE

TEKST

TABELAT

Para se të fillosh me krijimin e tabelës duhet të bësh planin e punës: • Numri i rreshtave në tabelë është 8, ndërsa i kolonave është 6. • Puno me mbështetje shqipe të tastaturës, me font Arial dhe madhësi të fontit 12. • Të gjitha kolonat në tabelë në fillim kanë gjerësi të njëjtë, • Kolona e parë mund të jetë më e ngushtë pasi që në të duhet të shkruhet e dhëna e shkurtër –numri rendor i orës, Ajo duhet të ngushtohet, ndërsa kolonat tjera për shkruarjen e orëve në ditët e caktuara duhet të jenë me gjerësi të njëjtë. • Kur kolona e parë do të ngushtohet e dyta do të zgjerohet. Që gjerësia e pesë kolonave të jetë e barabartë pas ngushtimit të kolonës së parë, zgjidhet vegla përkatëse nga shiriti me vegla. • Ruaje dokumentin në follderin tënd me emër “Tabela2” • Përpiqu të fusësh fotografi dhe ta shkruash tekstin “ORARI I ORËVE MËSIMORE” me ndihmën e veglës për shkruarjen artistike nga shiriti me vegla për vizatim

192

SHTYPJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL Programet për rregullimin e tekstit mundësojnë shtypjen e dokumentit aktiv tekstual. PËRGATITJA PËR SHTYPJE

Zgjedhja e shtypësit Para se të shtypet dokumenti nevojitet të kyçet shtypësi dhe të kontrollohet a ka letër në të. Në një kompjuter mund të jenë të lidhur disa shtypës dhe duhet të zgjidhet shtypësi me të cilin do të punohet. Para se të dërgohet dokumenti për shtypje është e nevojshme të zgjidhen dhe aktivizohen disa nga parametrat e faqes.

SHTYPJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL

Parametrat e faqes Parametrat e faqes janë karakteristikat e faqes si: formati, orientimi i faqes, madhësia e margjinave të faqes etj. Parametrat e faqes në programet për rregullimin e tekstit mund të zgjidhen, vendosen dhe ndryshohen. Zgjedhja e drejtë dhe përkatëse e parametrave të faqes është me rëndësi të posaçme në rastin e përgatitjes së tekstit për shtypje. Domethënia e disa prej parametrave të faqes është siç vijon: • Formati i faqes është madhësia e faqes –gjatësia dhe gjerësia. Ekzistojnë formate të ndryshme të faqes. Për shembull A4, B5 etj. • Orientimi i faqes është pozita e faqes që mund të jetë vertikale (portrait) dhe horizontale (landcape).

TEKST

• Margjinat janë sipërfaqet e bardha rreth tekstit. Në faqe mund të ketë katër margjina –e sipërme, e poshtme, e majtë dhe e djathtë.

193

Parametrat e faqes mund të zgjidhen dhe ndryshohen me urdhrin File → Page Setup. WORD

Në dritaren që hapet në kartelën Margins vendosen madhësitë e margjinave dhe zgjidhet orientimi i faqes. Në kartelën Paper zgjidhet formati i faqes nga lista e formateve të ofruara.

TEKST

SHTYPJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL

WRITER

LLOJET E MUNDSHME TË SHTYPJES SË DOKUMENTIT TEKSTUAL

Kur shtypet dokumenti tekstual sipas zgjedhjes së faqeve janë të mundshme llojet vijuese të shtypjes: - Shtypja e gjithë dokumentit - Shtypja e faqes aktive - Shtypja e të gjitha faqeve të zgjedhura në rang të caktuar (5-23) - Shtypja e faqeve çift apo tek në rangun e zgjedhur - Shtypja e faqeve të zgjedhura nga dokumenti (5, 12, 16, 17, 18, 19, 20 apo 5, 12, 16-19, 20) Për faqet e zgjedhura për shtypje mund të zgjidhet numri i kopjeve

194

SHTYPJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL

Dokumenti dërgohet për t’u shtypur me zgjedhje të File –Print nga menyja. Domethënia e mundësive të dritares është siç vijon: WORD 1.- Zgjedhja e shtypësit 2.- Shtypja e të gjitha faqeve të dokumentit Zgjedhja e rangut të faqeve 3.- Shtypja e faqes në të cilën momentalisht është i vendosur kursori –aktuale 4.- Zgjedhja e faqeve për shtypje 5.- Shtypja e pjesës së selektuar të dokumentit 6.- Zgjedhja e shtypjes së të gjitha faqeve, atyre çifte apo tek në rangun e zgjedhur të faqeve. 7.- Numri i kopjeve nga rangu i zgjedhur i faqeve për shtypje.

TEKST

SHTYPJA E DOKUMENTIT TEKSTUAL

WRITER

195

PYETJE

TEKST

PYETJE 1. Numëro emra të programeve kompjuterike për shkruarjen dhe rregullimin e tekstit! 2. Gjatë futjes së tekstit cilën radhitje të aktiviteteve duhet ta respektojmë ashtu që teksti më së lehti ta fitojë dukjen e dëshiruar. 3. Çka nënkuptojmë me formatimin e tekstit? 4. Gjatë shkruarjes së tekstit në programin për rregullimin e tekstit: 5. Duhet të kemi kujdes në fund të rreshtit që mos të thyhet fjala 6. Kalimi në rreshtin e ri është automatik dhe nuk ka thyerje të fjalëve 7. Cilat janë grupe më të rëndësishme të veglave për punë në programe për rregullimin e tekstit? 8. A mundet paralelisht të punohet me dy dhe më shumë dokumente në programin për rregullimin e tekstit? Pse kjo është e dobishme? 9. Përkujtohu çka ishte alfabeti, fonti, stili dhe madhësia e fontit! 10. Përkujtohu si zgjidhet mbështetja maqedonase! 11. Cilat lloje të pozicionimit të tekstit janë të mundur në programet për rregullimin e tekstit? 12. Në cilat pjesë, përmbajtje dhe objekte të dokumentit tekstual mund të vendoset korniza? 13. Cilat lloje të objekteve grafike mund të vendosen në dokumentin tekstual? 14. Cilat transformime grafike dhe ndryshime mund të bëhen me fotografi të vendosura në dokumentin tekstual? 15. Çka është numërim automatik i tekstit dhe cilat janë përparësitë e tij në lidhje me numërimin klasik? 16. Cilat lloje të numërimit automatik mund të vendosen në tekst? 17. Gjatë vendosjes së tekstit në tabelë cilat karakteristika të tabelës mund të zgjidhen? 18. A do të fshihet tabela nëse fshihet teksti nga të gjitha rreshtat dhe kolonat? 19. A dallohet procedura për formatimin e tekstit në tabelë nga procedura e formatimit të tekstit të zakonshëm 20. Nëse në një kompjuter ka të lidhur më shumë shtypës cila është procedura për shtypjen e dokumentit tekstual 21. Nëse një dokument tekstual ka disa faqe a duhet me doemos të shtypet çdoherë i gjithë dokumenti? Sqaro! 22. A mund të bëhet dallimi ndërmjet faqeve çift dhe tek gjatë shtypjes së dokumentit tekstual? Çka mundëson kjo? 23. Çka është kopje e faqeve?

196

197

FJALOR

FJALOR 198

FJALOR

199

FJALOR I VOGËL PËR DOMETHËNIEN E DISA NOCIONEVE KOMPJUTERIKE DHE SHKURTESAVE

Abakus

Numëratorja e parë me dorë për llogaritje me numra të mëdha. Është bërë nga kinezët 3 000 vjet p.e.r Animacion

Ndryshimi i shpejtë i numrit të madh të fotografive të ngjashme që krijon efekt vizual të lëvizjes.

Grafika e bitmapuar

Mënyra e paraqitjes dhe puna me grafikën kompjuterike me ndarjen e saj në pika –piksel. Bluetooth (blututh)

Mënyra e popullarizuar për lidhjen pa tela të pajisjeve elektronike. Blue laser DVD (blu laser dividi)

Softuer antivirus

Programi kompjuterik për kontrollimin dhe mbrojtjen e kompjuterit nga infektimet me viruset kompjuterike Apple1 (ejpl1)

Modeli i parë -prototip i kompjuterit personal i bërë në Amerikë nga Stiv Xhobs dhe Stiv Voznijak në vitin 1976. Bajt

Sasia e informatës prej 8 bitave Numrat binar

Numrat nga sistemi numerik në të cilën shkruarja e numrave bëhet vetëm me shifra 1 dhe 0.

FJALOR

Bit

Sasia më e vogël e të dhënave të cilën e njeh kompjuteri.

DVD i tipit të ri me kapacitet shumë më të madh të memories se sa DVDtë e rëndomtë. Që të lexohet blue laser DVD duhet të shfrytëzohet pajisja blue laser DVD. BMP (bitmap)

Format grafik nën SO Windows Bcc (blind carbon copy)

Kopja e “verbër” e postës elektronike. Kur dërgohet porosia elektronike deri te personi si bcc porosi, atëherë pranuesit e tjerë të porosisë nuk dinë se personit iu është dërguar porosia e njëjtë në të njëjtën kohë Ueb sajt

Koleksion i një apo më tepër ueb faqeve Ueb faqja

Dokumenti i vendosur për shfletim në internet me format htm apo html.

200

Grafika vektoriale

Mënyra e paraqitjes dhe punës me grafikë kompjuterike me vijat matematikore –vektorë.

Internet

Rrjeti i kompjuterëve të lidhur ndërmjet veti nga të gjitha anët e botës Informatika

Virus

Program kompjuterik i cili e ndërpret dhe e pamundëson punën normale të kompjuterit nëpërmjet aktiviteteve si: paraqitja e porosive të pakëndshme në ekran, dëmtimin e të dhënave nga hard disku, ngadalësimin e kompjuterit etj. Rezolucioni grafik

Numri i pikave në sipërfaqe njësi me të cilat paraqitet grafika kompjuterike DIVx (div iks)

Format i kompresuar për video fajlla nën SO Windows

Shkencë punë me të dhëna me kompjuter Informata

Disa të dhëna logjikisht të lidhur në mes veti Qarku integrues

Pajisja elektronike e cila lidh në vete numër të madh të pjesëve më të vogla elektronike –transistorë JPG

Format grafik shumë i popullarizuar. Numri më i madh i fotografive të vendosura në Internet janë të paraqitura në këtë format ndërsa përdoret edhe te kamerat digjitale

Download (daunload)

Shërbimi i Internetit për zbritjen e të dhënave nga Interneti

Klient

Kompjuteri në rrjet që shfrytëzon shërbimet e ofruara

ENIAC (ENIAK)

IP (aj pi)

Internet adresa e kompjuterit të lidhur në rrjet

Kodek

Program për kompresimin dhe dekompresimin e audio/video fajlleve Kompjuter

Pajisje elektronike për futjen, përpunimin dhe ruajtjen e të dhënave Kursor

Treguesi i lëvizjes së mausit në ekran

201

FJALOR

Shkurtesë e emrit të kompjuterit të parë elektronik të bërë në Amerikë në vitin 1946. Ishte i madh sa fusha e futbollit, ka peshuar 30 tonë, ishte shumë i zhurmshëm dhe për secilën llogaritje të re me dorë lidheshin telat.

Macintosh (Mekintosh)

Kompjuterët personal të firmës Apple MP3 (em pe tre)

Format i kompresuar shumë i popullarizuar për audio fajllat PC (pisi) Kompjuter personal PDA (pedea)

Kompjuter portativ me dimensione të vogla Open source (open sors) programe

Programe të hapura për ndryshime nga shfrytëzuesit programerë

RAM memoria

Memoria kompjuterike për ruajtjen e përkohshme të të dhënave me të cilat punohet në moment ROM memoria

Memoria kompjuterike e regjistruar në fabrikë e cila e para lexohet pas kyçjes së kompjuterit Ruter

Pajisja elektronike e rrjetit e cila mundëson lidhjen e rrjetit kompjuterik me llojin tjetër të rrjetit (internet apo rrjet tjetër) Server

Piksel

Pikë E dhënë

Shenjat, zërat fotografitë etj. të cilat vetëm për vete nuk kanë domethënie dhe kuptim të caktuar Portal

Ueb sajt i centralizuar për zgjedhje dhe shfrytëzim të shërbimeve të ndryshme për vizitorë Gjuha programore

FJALOR

Gjuhë e imagjinuar e urdhrave dhe rregullave për shkruarjen e tyre për bërjen e llojit të veçantë të programeve kompjuterike Publikimi

Përcjellja e përmbajtjeve për ueb sajt nga kompjuteri ku janë krijuar në kompjuterin ku janë hostuar për tu paraqitur në Internet

202

Kompjuter i fuqishëm i cili mundet të shërbej numër të madh të kompjuterëve personal me të dhëna dhe programe Suiç

Pajisje elektronike për rregullimin e shkëmbimit të informatave në rrjetin lokal. Sot zakonisht suiçi është i montuar në ruter Spam

Porosia elektronike zingjirore Upload (apload) Shërbim i Internetit për dërgimin e të dhënave në rrjet URL

Shkurtesë për ueb adresën e secilit dokument të vendosur për shfletim në Internet

Follder

Dosje elektronike për radhitjen e fajlleve

Http

Shkurtesë për protokoll –procedurë dhe rregulla për shkëmbimin e ueb faqeve në Internet

Fajll

Tërësia e të dhënave të ruajtura me emër të njëjtë

Htm dhe html

Format për ueb dokumente të vendosura për shfletim në Internet –ueb faqe

Font

Mënyra e të shkruarit të shkronjave të alfabetit në kompjuter – dorëshkrimi i kompjuterit

Çip

Shiko qark integrues Wi –fi, Wi-max (Vifi, VajMaks)

Forum

“Vend” në Internet për shkëmbimin e informatave në temë të caktuar ndërmjet një grupi njerëzish Haker (Hacker)

Njeriu që është programer i pasionuar dhe i përkushtuar. Ky termin shpesh nga mediumet përdoret gabimisht për t’u përshkruar sjellja e krakerit (cracker). Kraker është person i cili pa leje i sulmon kompjuterët dhe rrjetat me qëllim që të bëjë dëm

Shkurtesa për teknologji për lidhje pa tela të kompjuterëve në Internet WWW (world wide web)

Shënim për shërbim më të popullarizuar të Internetit për shfletimin e ueb faqeve 3G

Shënim për teknologjinë e lidhjes në Internet nëpërmjet telefonisë mobile

Hiperlink Tekst apo fotografi që në vete përmban lidhje me dokument tjetër apo vend në dokument të njëjtë. Lidhja aktivizohet me klikim të mausit.

FJALOR

Hostimi Rezervimi i hapësirës për ueb sajt në kompjuterin që quhet host për paraqitjen e përmbajtjes në ueb sajt të Internetit

203

Autorë:

d-r Sime Arsenovski Universiteti FON – Shkup

Maja Loshanska Todorovska Sh. F. Rajko Zhinzifov – Shkup

Gjorgi Kakashevski Universiteti FON – Shkup

Lekturë dhe korrekturë: Emilija Arsenovska Kopertinë: M-r Marija Veteroska Recensentë: Prof. dr. Dragan Mihajllov Biljana Indova Boban Jakimovski Përkthyes: Pranvera Xhaferi Redaktim profesional: Prof. dr. Aslan Hamiti Lektor i botimit në shqip: M-r Ismail Hamiti Botues: Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë Shtyp: Qendra grafike shpkp, Shkup Tirazhi: 7.700

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје ЛОШАНСКА, Маја Информатика за петто одделение / Маја Лошанска, Ѓорѓи Какашевски, Симе Арсеновски. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2009. - 199 стр. : илустр. ; 30 см ISBN 978-608-4575-24-5 373.3.016:004(075.2)=163.3 COBISS.MK-ID 79198986

204