makedonski_5

MAKEDONSKI JAZIK ZA PETTO ODDELENIE DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE

Автори: Љубица Севдинска Весна Настоска Рецензенти: Проф. д-р Благица Петковска претседател Митра Цилевска проф. по македонски јазик Билјана Герас проф. по македонски јазик Лектор: Љубица Севдинска Илустратори: Симон Калајџиев Марко Манев Компјутерска обработка: Владимир Младеновски Издавач: Министерство за образование и наука за Република Македонија Печати: Графички центар дооел, Скопје Тираж: 15.500 Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија бр.22-2431/1 од 26.04.2010 година се одобрува употребата на овој учебник CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје 373.3.016:811.163.3 (075.2) СЕВДИНСКА, Љубица Македонски јазик за петто одделение : деветгодишно основно образование / Љубица Севдинска, Весна Настоска . - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010.

- 177 стр. : илустр. во боја ; 24 см ISBN 978-608-006-8 1. Настоска, Весна [автор] COBISS.MK-ID 84091146

SRE]NO, DRAG U^ENIKU! Pomina u{te edno mirno i spokojno leto vo koe u`iva{e.

Stigna na pettata pateka od tvojot nagoren od kon uspehot, kon tvojata sre}na idnina {to ti ja posakuvame site. Stigna na patekata dolga devet meseci!

Nie ti posakuvame i ovaa pateka da ja izodi{ lesno, zanimlivo i uspe{no. Se potrudivme so ovoj u~ebnik da ti go ovozmo`ime toa. Odbravme sodr`ini {to }e go privle~at tvoeto vnimanie i {to }e ja pottiknat tvojata tvore~ka mo}. Nie vo nego te naso~uvame i pottiknuvame, a od tebe o~ekuvame da razmisluva{, da donesuva{ samostojno svoi zaklu~oci, da sozdava{, da otkriva{, da istra`uva{... Da predlaga{, da gi sogleduva{ pri~inite i posledicite, da bara{ re{enija za problemite... A najmnogu od s¢, od tebe se bara da bide{ uporen. Samo taka }e go postigne{ ona {to e tvoja cel. I nikoga{ ne zaboravaj deka sorabotkata so tvojot u~itel i tvoite sou~enici e eden od va`nite uslovi za uspeh.

Avtorite

4

^EKORAM GORDO NA PATEKATA DOLGA DEVET MESECI Kako se ~uvstvuva{e pred da trgne{ na u~ili{te na prviot u~ili{ten den?

Zo{to?

SEPTEMVRISKI NAPEVI Koga septemvri pred pragot u~ili{ten }e ve sretne, so radost }e ve pozlati i lice }e vi svetne.

Septemvri }e znae da se pogri`i za sekoe dete i bezbroj novi drugarstva da splete!

Septemvri, toj mesec ~udesen, zlaten ne zna~i samo prv u~eben ~as.

Septemvri e radost i mil traen spomen za mene, za tebe, za site nas.

Ne plamnuva samo vo detskite gradi vozbuda silna od prviot yvon.

Septemvri namamuva spomeni dragi, zanesuva v detstvo ko najubav son.

I vo denot koga so nasmev na lice brzate site na prviot ~as, znajte deka bezbroj tatkovci i majki ~ekorat v misli i ve sledat vas.

Pa i koga detstvoto }e ostane zad vas i damna pre~ekoren u~ili{ten prag znajte toj septemvri }e ostane v spomen i }e vi bide beskrajno drag!

Gligor Popovski

5

RAZMISLI I ODGOVORI Zo{to septemvri lice }e vi svetne?

Kako septemvri plete drugarstva?

Na kogo mu e traen spomen? ^ii spomeni budi?

Koga vie so radost }e se se}avate na septemvri?

Koe ~uvstvo najsilno go po~uvstvuva vo prviot del od pesnata? A vo vtoriot?

PLAN NA PESNATA Koga }e gi odgovori{ pra{awata }e dobie{ plan na pesnata. Od odgovorite napravete zaedni~ki plan na tablata koj }e go prepi{e{ vo tetratkata.

Za {to se zboruva vo pesnata?

Poetski sliki: 1. [to plete septemvri?

2. [to namamuva septemvri?

3. Na {to vie }e imate spomen?

Poraka: Koi godini najmnogu se pametat?

Osnovno ~uvstvo: ([to ~uvstvuva{ na prviot u~ili{ten den?)

NAU^I DOMA Sekoj od vas treba da nau~i po edna strofa kako {to }e ve opredeli u~itelot. ]e recitirate vo grupi.

Za svojata strofa nacrtaj slika.

6

JAZIKOT KAKO NAJSOVR[ENO SREDSTVO ZA OP[TEWE

RAZGOVARAJTE SO DRUGAR^ETO Kako op{tat, kako komuniciraat me|u sebe gluvonemite deca na prvata slika?

Kako toa go pravat decata od vtorata slika? [to misli{, koi deca polesno }e se razberat - od prvata ili od vtorata slika?

Zo{to taka misli{? Mo`e{ li ti da gi razbere{ gluvonemite deca?

Na koj na~in ti komunicira{ so tvoeto drugar~e?

DOSETI SE I ZAPI[I VO TETRATKATA ZAPOMNI Koj jazik se vika maj~in jazik? Zo{to?

Koj e tvojot maj~in jazik?

Koj stranski jazik ti go izu~uva{ vo u~ili{teto?

Koj drug stranski jazik si go slu{al i bi sakal da go izu~uva{?

Pronajdi na Internet, so pomo{ na povozrasnite, kolku jazici se zboruvaat vo svetot.

VE@BI

Lu|eto me|u sebe op{tat, komuniciraat so najsovr{enoto sredstvo - jazikot.

Jazikot e prirodno sredstvo za me|usebno razbirawe.

OP[TEWE - odr`uvawe na vrska, kontakt so nekogo.

Objasnete ja gornata misla za jazikot so pomo{ na tvojot u~itel.

Narodot rekol deka jazikot e poostar od sabjata. Porazgovarajte so drugar~eto vo koj slu~aj mo`e jazikot da bide poostar od sabjata (sabja - vid oru`je vo forma na zakriven no`).

Pronajdi u{te edna narodna pogovorka za jazikot i objasni kako ja razbira{.

7

ISTRA@I PRED ^ASOT Porazgovaraj so povozrasnite za 8 Septemvri 1991 godina, koga makedonskiot narod preku glasawe se izjasni za samostojna i nezavisna Republika Makedonija. Neka ti gi ka`at svoite se}avawa: - zo{to se glasalo; - kako se glasalo; - koga gi objavile rezultatite; - kakvo bilo raspolo`enieto me|u narodot; - koj ja so~inuval prvata vlada; - koj bil prviot pretsedatel na Republika Makedonija?

Mo`e{ da koristi{ i dopolnitelna literatura.

MOJATA TATKOVINA Na{ata tatkovina e smestena vo Evropa, na Balkanskiot Poluostrov, so ime drevno - staro, ima prekrasna lika, Republika Makedonija se vika. Mnogu pati{ta niz nea vodat, mnogu patnici se zanele od ubavinite krasni i stanale nejzini obo`avateli strasni.

Vo centarot na Balkanot na{ata zemja gi rasposlala ubavinite svoi. I ne znam koga e poubava, vo proletnite ili vo esenskite boi! Na istok na svojata sosetka Bugarija ÂŁ podava raka, a i so drugite da se dru`i saka. Topol nasmev kon jug na Grcija ÂŁ pra}a, pa na zapad kon Albanija pozdrav ispra}a. Na svojot severen sosed Srbija se nasmevnuva i kon Kosovo poglednuva.

Prekrasna si tatkovino mila, sred Balkanot gnezdo {to si svila. Na istok stari gramadni planini te {titat, na zapad mladi visoki planini te zagradile, so zelena {amija od gusti raznovidni {umi kako da se zabradile.

Tivko {umolat gorite i `uborat potocite. Istoriskata prikazna za tvoeto vekovno postoewe na site generacii Vardar bez prestan im ja raska`uva, a za odredeni periodi od tvojot `ivot i do den-dene{en se rasta`uva.

Gordo se vee makedonskoto crveno zname so `olti son~evi zraci dodeka zvukot na dr`avnata himna se razleva niz celiot svet kako prijaten miris na proleten cvet. Denes nad Makedonija gree sonceto na slobodata, sonceto na mirot, me|usebnoto po~ituvawe, razbirawe, tolerancija... Taa e tatkovina mila za site lu|e {to `iveat vo nea i vo nejziniot pregrab na{le zakrila.

A kako se saka tatkovinata?

Se razbira, so rabota, so u~ewe, so predanost iskrena i ~esna, so igra, so pesna ...

A kako se vozvi{uva tatkovinata?

So zapoznavawe na prekrasnite planinski, ramni~arski, krajezerski predeli i mesta, so pro{etka niz nea ~esta.

Qiqana Atanasova 8

ZA TATKOVINATA Objasni ja mestopol`bata na R. Makedonija. Pro~itaj go toj del od rimuvaniot raskaz.

Kako taa se odnesuva kon sosedite?

Kakvi planini ja {titat Makedonija?

Koj go raska`uva nejzinoto vekovno postoewe? Komu toj mu raska`uva?

Pro~itaj go delot vo koj se zboruva za dr`avnite simboli.

Kako se saka tatkovinata? A kako se vozvi{uva?

Kakvo sonce gree nad Makedonija?

SOZDAVAJ Onaka kako {to zboruvate vo va{eto mesto, napi{i pesna od pet stiha (petostih) so naslov Mojot roden kraj. Obidi se vo niv da gi iska`e{ negovite ubavini i tvoite ~uvstva.

Pro~itajte gi va{ite tvorbi.

Mo`ete da si gi razmenite so tvorbi na deca od drugo mesto i preku niv da se zapoznaete so toa mesto.

Taka }e sozdadete novi prijatelstva.

INTERVJU - ISTRA@UVAWE - PANO Napravete intervju so sou~enicite, nastavnicite, roditelite, sosedite, rodninite.

Postavete im go pra{aweto: [to zna~i za vas tatkovinata? Nivnite odgovori mo`ete da gi zapi{ete ili da gi snimite.

Od ova napravete istra`uvawe: Koj kako razmisluva za tatkovinata spored vozrasta?

Sredete gi podatocite i napravete tabeli. Mo`ete da rabotite na kompjuter. ]e vidite kako razmisluvaat razli~ni generacii. Proektot naslovete go RAZLI^NI GENERACII - ISTA QUBOV. Izrabotete pano so najinteresnite i najubavite odgovori, so rezultatite od istra`uvaweto, ilustrirajte go i izlo`ete go na vidno mesto vo u~ili{teto.

9

BIDI ISKREN Kakvi se klupite vo tvojata u~ilnica: novi, ~isti, is~krtani, ispolepeni so gumi za xvakawe?

Pogledni ja tvojata u~ili{na ~anta i opi{i ja vo detali. ^ija ~anta e naj~ista? Zo{to?

[TO LI ZBORUVAAT? - Lele, toa navistina boli! Nemoj! Te molam, ne! Prestani!

- Yvrrr!

- Of, imalo kraj! Ne im e dovolno da me ~krtaat po grbot i {to sum seta so ispolepeni gumi za xvakawe ... A ova! Videte! Stra{no, tuku{to mi vre`a: Ognen i Marija! Kako bo`em toj da gi ~ita porakite na klupata! E, sega navistina mi e dovolno! Sakam, sakam da si zaminam ottuka, edna{ zasekoga{! - spiska klupata.

- I jas! I jas isto bi si zaminala. I toa so kakvo zadovolstvo.

- A ti, koja si pak ti?

- Jas!? Jas sum u~ili{nata ~anta, onaa znae{ ... Poznatata Ognenova ~anta.

Vedna{ {tom }e vleze vo u~ilnicata, toj }e gi izvadi site drebolii od mene, }e me {utne so nogata i ... Ednostavno }e zaboravi na mene, kako da ne postojam. A {to e najstra{no, istata sudbina me ~eka i doma.

- Eh, toa ne e ni{to. Jas ve}e edna nedela imam damki od jogurt na sebe i...

A od mene se {iri takva rea {to site gi zatvoraat nosiwata. Mite me frli na klupata onamu kaj igrali{teto i se vturna da igra fudbal. Ne se doseti deka utrovo me|u site onie raboti {to gi stavi vo mene, go pikna i jogurtot. A site onie vqubenici vo fudbalot edvaj do~ekaa, ta gi ispofrlija site ~anti edna vrz druga na mene ... Mo`e{ da zamisli{ {to se slu~i? ... Fiu, ples i flup! - se po`ali Mitevata ~anta.

- Koj veli fiu? ... Go mrazam odmorot bidej}i koga }e zayvoni, me kr{at na par~enca, se preobrazuvam vo strela i zapo~nuva vistinska vojna. A koga }e padnam na podot, kako po nekoe pravilo nekoj stapnuva na mene. A ti, draga moja, zar nema da se po`ali{?! -re~e kredata.

- Jas, pa jas nemam na {to da se po`alam, kredi~ke slatka. Martin me spasi od negri`a, mi gi izramni u{ite klapu{i i so gumi~ka me izle~i od ~krtanicite...

Od ranite. Jas se gordeam so nego! - se pofali Martinovata ~anta.

- Of, vistina li e? A }e saka{ li ti da mu ka`e{ na Martin da gi izbri{e i ovie stra{ni grafiti? Bidej}i koga podobro }e razmislam, kade da odam? Vo nekoja kancelarija? ]e mi bide zdodevno! Vo nekoja gostilnica? ]e se umirisam!

Vo bolnica? ]e izgledam `alno! [to ima podobro od detskata smea, dovikuvaweto, detskite razgovori? - dofrli u~eni~kata ~anta.

- Da, pa nema ni{to poubavo od detskata pesna! Ne bi mo`ela da izdr`am da bidam ispolneta so nekakvi kancelariski materijali!

- Ili pak da bidam nekakva si kozmeti~ka torbi~ka prepolna so parfemi i pudri!

10

- Zamislete samo, vo nekoj kroja~ki du}an da gi ozna~uvam sekoga{ istite kroevi! - dofrli kredata.

- Vsu{nost, nie site si go sakame u~ili{teto i im prepora~uvame na u~enicite: - Ne vre`uvajte gi vrz nas qubovnite poplaki! Pa i onie drugite!

- Ne tepajte se so nas i ne frlajte n¢ kade bilo!

- Ne lepete gumi za xvakawe po nas!

- Ne ~krtajte!

- Delete ja radosta so nas!

- Ednostavno, sakajte n¢ kako {to nie ve sakame vas!

Sne`ana Kirini}

AJDE DA RAZGOVARAME I vam, mo`ebi, vi se slu~uva ponekoga{ da zalepite po nekoja guma za xvakawe na klupata? Se razbira deka toa ne e vo red. Zo{to?

Razgovarajte so svojata nastavni~ka kako treba da se odr`uva inventarot na u~ili{teto?

Koj obi~no ja pla}a napravenata {teta? U~enicite!? Ako e taka, vredi li da se uni{tuvaat predmetite?

Kolku i na koj na~in vie se gri`ite za klupite, stol~iwata, kredite, za u~ili{niot pribor? Razgovarajte za ova na ~asot!

11

POSTAVI PRA[AWE Na dadenive odgovori postavi pra{awe. Pi{uvaj vo tvojata tetratka.

Razmenete si gi tetratkite so drugar~eto pred tebe i pro~itaj gi negovite pra{awa.

1. Ognen vre`al imiwa na klupata.

2. I u~ili{nata ~anta saka da si zamine.

3. Mitevata ~anta smrdi na skisnat jogurt.

4. Kredata go mrazi odmorot bidej}i toga{ ja kr{at na par~enca.

5. Martinovata ~anta se gordee so Martin.

6. Tie gi sakaat decata i gi molat za qubov.

[EST GRUPI - EDNO CELO Odberete eden od izma~enite predmeti koj vi ostavi najgolem vpe~atok.

Podelete se na {est grupi i sekoja grupa neka ispolni po edna od postavenite zada~i. Pi{uvajte so flomaster vo bojata na zadadenata zada~a.

PRVA GRUPA: Opi{ete ja bojata, formata i goleminata na predmetot {to ste go odbrale.

VTORA GRUPA: Napravete sporedba na {to e sli~en toj predmet. Nabrojte nekolku premeti od koi se razlikuva.

TRETA GRUPA: Na kakvi razmisluvawa te naveduva predmetot koj izbravte da go opi{uvate? ^ETVRTA GRUPA: Obidete se da odredite kako i od {to e sostaven toj predmet.

PETTA GRUPA: Napi{i kako i za {to se koristi predmetot {to go izbravte da go opi{uvate.

[ESTA GRUPA: Izjasni se dali si ZA ili PROTIV uni{tuvawe na predmetite {to ni slu`at. Odbrani go tvoeto mislewe.

Izlo`ete {to ste napi{ale.

Diskutirajte za izlo`enoto.

Na panoto vo u~ilnicata izlo`ete go vaka va{iot trud:

12

SIGNALI I SIMBOLI (ZNACI) KAKO SREDSTVO ZA OP[TEWE

Sekoja slika ima svoja poraka i svoe zna~ewe. Razgovarajte za sekoja slika: {to razbira{ od nea, koja e porakata {to ti ja ispra}a.

Dopi{i vo tvojata tetratka {to pove}e primeri na koi }e se seti{, a slu`at za ispra}awe poraki na lu|eto.

VKLU^I SE VO IGRATA ZAPOMNI Pokraj jazikot kako osnovno sredstvo za op{tewe, lu|eto mo`e da se razbiraat: so sliki, so zvu~ni i svetlosni signali, so dvi`ewa, so mimiki i gestovi (pantomima) i sl.

Organizirajte igra so pantomima vo parovi. Ti na tvoeto drugar~e obidi se so gestovi i mimiki da mu pretstavi{ eden predmet od u~ilnicata ili od bliskata okolina. Tvoeto drugar~e treba da go pogodi predmetot.

Potoa smenete si gi ulogite: tvoeto drugar~e neka opi{uva predmet so gestovi i mimiki, a ti pogoduvaj.

13

POVRZI I NAPI[I Vo tvojata tetratka vo sredinata na stranicata napi{i go zborot TATKOVINA. Okolu nego napi{i gi site zborovi na koi }e se seti{, a misli{ deka mo`at da se povrzat so nego.

SON^EVINA Kolku biseri niz Vardar se ronat, belini ~isti ko detski solzi, so iljada leta, so vekovi yvonat.

Na maj~in jazik, makedonski, gorski, kolku prikazni ti, Vardaru, nosi{.

Niz tvoite vodi, ve~ernici lirski, igrivi pesni, do Egej gi vodi{.

Vo ne`ni struni {arplaninski svirki poslani pesni slavei gi leat.

14

Afion, pamuk, cve}iwa v boi, jagniwa, bo`ur, son~evina belee.

Kolku si li~na, tatkovino moja!

Kolku biseri niz Vardar se ronat!

Belini ~isti ko detski solzi, so iljada leta, so vekovi yvonat, na maj~in jazik.

Makedonski, gorski.

Vol~e Naum~eski

ZNA^EWE NA ZBOROVITE son~evina - svetlinata i toplinata od sonceto; struni - `icite na site `i~eni muzi~ki instrumenti; bo`ur - vid na cve}e koe cveta vo maj. Ima golemi cvetovi, naj~esto crveni; patriot - onoj {to ja saka mnogu svojata tatkovina.

U^AM ZA VIDOT NA PESNATA

OTKRIJ JA SON^EVINATA OD PESNATA Za kogo pee poetot vo ovaa pesna?

Komu mu se obra}a?

Koi ubavini od tatkovinata gi otkriva poetot? Nabroj gi!

Koi se tie biseri {to se ronat niz Vardar na maj~in, makedonski jazik?

Kolku e star makedonskiot jazik?

Najdi go odgovorot vo strofata {to se povtoruva.

[to po~uvstvuva koga ja slu{na pesnata? Nabroj nekolku ~uvstva.

Mo`e{ li da ja preraska`e{ ovaa pesna kako {to preraska`uva{ raskaz, prikazna, basna, drama, film?.. Obidi se! Zo{to ne mo`e{?

LIRSKA PESNA e onaa pesna vo koja poetot gi izleal svoite ~uvstva {to mu gi predizvikala nekoja li~nost, nastan, predmet, pojava. Negovite ~uvstva se prenesuvaat i na ~itatelot.

Samiot se uveri deka lirskite pesni ne mo`e da se preraska`uvaat.

Vo niv nema slu~ki i nastani, nitu likovi - nositeli na dejstvoto.

Koe ~uvstvo {to go predizvika kaj tebe ovaa pesna e najsilno: qubov kon tatkovinata, voshit od nejzinite ubavini, `elba pove}e da nau~am za nea, gordost so mojata tatkovina?

Lirskite pesni vo koi osnovno ~uvstvo e qubovta kon svojata tatkovina se vikaat PATRIOTSKI PESNI. VE@BAJ IZRAZNO RECITIRAWE Doma ~itaj ja glasno pesnata i nau~i ja napamet.

Na sledniot ~as recitiraj ja izrazno. Preku recitiraweto poka`i deka ja saka{ tvojata tatkovina i deka se gordee{ so nea.

Izberete najdobar recitator.

Na koj den mo`e{ da ja recitira{ pesnata pred pogolema publika?

DOSETI SE - ODBERI DRUG NASLOV Koj naslov mo`e{ da £ go dade{ na pesnava namesto †Son~evina#, a da odgovara na sodr`inata?

JAZI^NA ZADA^A Izvle~i gi site pridavki od pesnata i zapi{i gi vo tvojata tetratka.

15

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Objasni ja pogovorkata: Ubaviot zbor `elezni vrati otvora.

Vo tetratkata nacrtaj vakva tabela i popolni ja spored baraweto.

Sporedi ja so tabelata na tvoeto drugar~e.

ubavi zborovi

lo{i zborovi

Koi ,,vol{ebni� zborovi treba postojano da gi upotrebuva{?

LO[I ZBOROVI Vo `ivopisnoto grat~e \uture, eden den so ukaz na najumniot gra|anin, lo{ite zborovi bea piknati vo edna golema plasti~na kesa, odneseni nadvor od gradot i zakopani dlaboko pod zemja.

Lu|eto od gradot \uture se izraduvaa. No, za `al, radosta im be{e kusotrajna. Zatoa {to po negovite ulici, parkovi, igrali{ta, kafeani i domovi po~naa da se slu~uvaat neobi~ni ne{ta. Na primer, eden gospodin potturnat od nevnimatelniot velosipedist se vcrvuva vo liceto i saka da mu se iznarazvika, duri i da go opcue, no kako? Ne znae, ne mo`e, ne umee. Lo{ zbor, od poznati pri~ini, nema ni za lek. ^ovekot celiot zacrvenet, ne znae {to da pravi so sebe, teteravej}i se, si go prodol`uva patot i dolgo vreme vo liceto e takov, crven kako bulka.

I drugi gra|ani po sli~ni neprijatnosti ja do`ivuvaat istata sudbina. Taka {to gradot \uture leka-poleka se pretvora vo `iveali{te na prili~no nervozni gra|ani so zacrveneti lica. Tie se xarat levo-desno ne znaej}i {to da pravat so nevoljata {to go snajde.

Se nema{e kade. Mora{e pod itno lo{ite zborovi da se pobaraat, potoa da se zamolat za pro{ka i nekako da se ubedat da se vratat nazad, vo gradot.

Zatoa grupa ugledni gra|ani na ~elo so ministerot za kultura se upatija kon mestoto kade {to be{e zakopana vre}ata so lo{i zborovi. Tamu ne mo`ea da se snajdat bidej}i mestoto na zakopuvaweto na vre}ata ne be{e obele`ano. Neobi~no be{e toa {to naokolu bea izniknale bezbroj prekrasni cve}iwa. Ima{e tamu narcisi, temjanu{ki, jagliki, zumbuli... Za da ne se vratat so prazni race gra|anite gi zasukaa rakavite i po~naa da go berat cve}eto. No, sekoj skinat cvet reagira{e so glasen izvik, na primer: - Idiotu!

- Stoko!

- Neranimajko eden!

- Manijaku!

Gra|anite voop{to ne se navredija. Naprotiv od radost po~naa da potskoknuvaat i taka so potskoknuvawe prodol`ija da berat cve}iwa. Go nabraa seto cve}e, za da mo`at da se iznaslu{aat lo{i zborovi i radosni {to povtorno gi imaat, se vratija vo gradot.

E, taka si e toa so nekoi vidovi lo{otija. Bog da ~uva.

Van~o Polazarevski 16

DA RAZGOVARAME [to misli{ kade se nao|a gradot \uture?

Zo{to lo{ite zborovi bile zakopani pod zemja?

Kakvi stanale lu|eto otkako gi zakopale lo{ite zborovi? [to re{ile uglednite gra|ani? [to gi iznenadilo koga pristignale na opredelenoto mesto?

Zo{to tie so radost gi berele cve}iwata?

VE@BAJ IZRAZNO ^ITAWE ^itajte go raskazot izrazno eden po drug, po nekolku re~enici. Vnimavajte na to~noto ~itawe, bojata na glasot pri ~itaweto i na va{eto dr`ewe.

17

NAJDI RE[ENIE Razmisli i predlo`i kako mo`ele lu|eto od gradot da si go re{at problemot.

So {to? [to trebalo da napravat koga }e napravele nekoja gre{ka. Koi zborovi trebalo da gi upotrebuvaat?

Koja e porakata na pisatelot {to ti ja ispra}a preku ovoj interesen raskaz?

VE@BA ZA RASKA@UVAWE Zamisli si deka si eden od spomenatite likovi od raskazot. Stavi se vo negova uloga i raska`i go raskazot kako ti da si del od nego. Obidi se na interesen na~in da gi raska`e{ tvoite razmisluvawa, ~uvstva, razgovori.

Za da vi bide pointeresno napi{ete gi ulogite na liv~iwa i sekoj u~enik neka si izvle~e uloga. Na liv~iwata napi{ete gi slednive ulogi: najumniot gra|anin, potturnatiot gospodin, velosipedistot, ministerot za kultura, cve}iwata: narcis, temjanu{ka, jaglika, zumbul.

Otkako }e zavr{ite so raska`uvawe pro~itajte {to ste napi{ale.

SPOREDI I PRETPOSTAVI Sporedi gi lo{ite zborovi od raskazot so onie koi sekojdnevno gi slu{a{. Koi se pogrdi? Koi lo{i zborovi si gi ka`al? Koga si gi upotrebil? Kako }e se ~uvstvuva{ ako nekoj te opomene deka toa {to si go ka`al ne e kulturno i ubavo? Zo{to ne treba da ka`uva{ takvi grdi zborovi?

Pretpostavi deka i nie mo`eme da gi zakopame lo{ite zborovi. [to misli{, kakvo }e ni bide toga{ odnesuvaweto? ]e ima li golema razlika od sega{novo govorewe? Zo{to?

DOMA[NA ZADA^A Obidi se da sostavi{ tekst po analogija (po sli~nost) na dene{niov. Osnovna tema }e ti bidat ubavite zborovi i nivnata upotreba, a s¢ drugo: likovite, vremeto, mestoto, nastanot izmisli gi sam. Trudi se tekstot da bide interesen, nesekojdneven.

18

ZVU^NI I BEZVU^NI SOGLASKI POTSETI SE Glasovite se delat na ........... i ........... .

Pri izgovorot na samoglaskite ....., ....., ....., ..... i ..... vozdu{nata struja slobodno izleguva niz usnata praznina, ne naiduva na prepreki.

Pri izgovorot na ........ vozdu{nata struja naiduva na prepreki vo ustata (zabite, nepceto, jazikot, usnite).

ZAKLU^I VOO^I Po~uvstvuvaj i ti {to se slu~uva so glasnite `ici pri izgovorot na odredeni soglaski.

Stavi go pokazalecot na grklanot (vo nego se nao|aat glasnite `ici) i izgovaraj gi soglaskite P, F, K, S i [. Potoa izgovaraj gi soglaskite Z, B, D, X, @. [to zabele`uva{?

Koga ti treperea glasnite `ici?

ZABELE@I

Ako pri izgovorot na soglaskite treperat glasnite `ici, tie se zvu~ni.

Ako ne treperat pri izgovorot na odredeni soglaski, tie se bezvu~ni.

ZVU^NI soglaski

B

V

G

D

\

@

Z

Y

X

BEZVU^NI soglaski

P

F

K

T

]

[

S

C

^

H

PROVERI SE Od zborovite vo slednava re~enica podredi gi soglaskite po zvu~nost: Deneska nau~iv za podelbata na soglaskite po zvu~nost.

Zvu~ni soglaski se: .............; Bezvu~ni soglaski se: ..............

Koi soglaski se izostaveni od ovaa podelba?

19

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO [to zna~i zborot tu`ibaba?

Poznava{ li nekoe takvo dete? [to pravi toa?

Za {to te potka`ale tebe na u~itelot? Se zasrami li?

POTKA@UVALO Sa{o so nas u~i, drugar treba da e, ama za drugarstvo toj nej}e da znae.

Site deca od nego si imame maka.

Sekoj den i sekogo potka`uva vaka: - U~itelke, Ko~o na stol~e mi sedna!

U~itelke, Vesna kon mene se vedne!

U~itelke, Cveta so moliv me bocna!

A na odmor v~era Dragan~o me klocna!

U~itelke, Pece me udri po glava!

U~itelke, Marko prepka mi stava!

U~itelke, Sowa za raka me {tipna!

Tetratkata Ver~e sega mi ja pipna!

U~itelke, Vera vezden mi se smee!

Sonceto, u~itelke, mi pre~i, me gree!

I s¢ taka Sa{o potka`uva, cimka: U~itelke, ova ... u~itelke, taka ...

Pa re~ete sega - kako nekoj mo`e nego da go saka?!

Bistrica Mirkulovska

VOO^I - ISKA@I SE Kolku drugari ima Sa{o? Zo{to?

Zo{to decata imale maka od nego?

Kakva ocenka po drugarstvo bi mu stavile?

Sa{kovite potka`uvawa pro~itajte gi {tafetno po eden stih. Vnimavajte na tonot na glasot.

Mo`ebi i me|u vas ima vakov Sa{o. Toj samiot }e se prepoznae i }e se zasrami.

20

RAZMISLI Za {to stanuva zbor vo pesnata? [to saka da ni pora~a poetesata?

Koi zborovi se rimuvaat?

Opi{i go Sa{o.

TVORI Zamisli deka Sa{o e tvoj sou~enik. Postojano potka`uva, dosaden e, pla~e, cimoli, ni{to ne mu e pogodeno, nikoj ne go saka i nikoj ne se dru`i so nego. Na odmorite stoi sam, osamen e, a nekoi deca namerno go zadevaat za da go nerviraat. Po edna takva slu~ka tebe ti stanuva `al i saka{ da mu pomogne{ da go smeni svoeto odnesuvawe, da se dru`i so site, da go zasakaat. ]e uspee{ li vo toa? Kako? A ako ne uspee{ {to }e se slu~i?

Napi{i sostav so naslov †Mojot drugar Sa{o# i vo nego pi{uvaj za gornite zamisli.

Dovr{i kako {to }e odlu~i{: ]e go smeni{ Sa{o ili toj }e te smeni tebe? ]e stane dobar ili }e ostane potka`uvalo? [to }e se slu~i so tebe?

Va{ite trudovi }e gi pregleda u~itelot, }e gi oceni i }e go ka`e svoeto mislewe za niv.

21

Koja boja te potsetuva na esenta? Zo{to?

ESEN E Esen e, `olti znamiwa se veat, na ste`nata granka tri skokotki se smeat!

Prvata e kru{a dro~na, vtorata e - kru{a so~na, tretata e - kru{a zrela, - od son~evi zraci vrela.

Koga vetrot }e go {inam, }e potskoknam, }e gi skinam, vo ustata }e gi sadam - od smeata }e ÂŁ gi kradam!

Esen e, `olti znamiwa se veat, na ste`nata granka tri skokotki se smeat!

Stojan Tarapuza

ZNA^EWE NA ZBOROVITE Skokotka - ~uvstvo predizvikano so dopir na ko`ata {to predizvikuva smea.

RAZMISLI I ODGOVORI Zo{to prvata strofa se povtoruva kako posledna? [to se postignuva so povtoruvaweto?

@OLTITE ZNAMIWA NA ESENTA Koj e najsilniot vpe~atok na poetot od esenta?

Koi se tie `olti znamiwa {to se veat?

Gi gleda{ li ti? Kade?

Objasni zo{to kru{ite se skokotki?

Te skokotkaat li tebe koga }e gi zdogleda{ na granka? Zo{to?

22

SRABOTI Nacrtaj ja poetskata slika {to ti ostavi najsilen vpe~atok.

Napi{i nekolku stiha so koi }e go iska`e{ svojot voshit od esenta.

ZNAEWETO ME VODI NAPRED RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Kako ja izrazuva{ svojata simpatija kon nekogo?

Kako se odnesuva{ koga vo oddelenieto }e ja vidi{ tvojata simpatija?

[TO NI DONESE ESENTA Sre}ata ako te saka - i~ da si nema{ maka! ^ovek, baraj}i ne{to, kaj li ne }e pojde. No ona {to si e negovo - samo }e mu dojde!

No, edna pogovorka i vaka n¢ u~i: ,,Od toa {to se pla{i{ najmnogu - toa }e ti se slu~i!# Elena {to ja zapoznav letoska vo Ohrid, dojde vo moeto oddelenie da u~i!

I ajde da ve pra{am: dali treba da se raduvam ili da se pla{am?! Oti koga tolku blisku do mene ja gledam, se ~uvstvuvam nebare vrz e` sedam... Vidot mi se zasenuva, zdivot mi se zema... Kako "{pirtosan# sum, non-stop imam trema!... [to i da storam, ni{to ne mi vredi. Nastavni~kata ja stavi pred mene da sedi... Od mojata do nejzinata klupa ima sal dve-tri pedi!

Denes pravevme pismena ve`ba na tema "[to ni donese esenta#. Nastavni~kata sigurno misle{e na: jabolkata, kalinkite, grozjeto i kru{ite i ba{ £ e gajle na {to mislam jas - koga sum zaquben vo Elena do u{ite! Mnogu mi do{lo mene plodovite na esenta da gi opi{uvam. No, ne rekov ni{to, sal kako produp~en balon po~nav da se "izdi{uvam#. Ne do~ekav "kutrata# taa ni da se dore~e, a od mene kako planinski potok pesna za Elena prote~e...

Koga zavr{iv so pi{uvaweto, nastavni~kata nekako kako da poita.

- Ajde, u~enici, - re~e - koj saka pismenata da ja pro~ita?

Nikoj vo oddelenieto ne krena raka. Sigurno se bea dogovorile taka. Nikoj da {u{ne, da pu{ti glas. ^ekaa da vidat {to }e storam jas. Toga{ nastavni~kata go potkrena glasot: - Ajde junaci - re~e - }e zavr{i ~asot!... [tom nekoj ne saka, neka bide taka... ^inam Vasko, eve, kreva raka...

Procenkata na nastavni~kata ne £ be{e to~na, no koga ve}e me prozva, morav da po~nam...

Kolku }e bide bogata Esenva e najubava, ovaa najnova esen, darovita e i li~na... veruvajte, u{te letoska na edno ubavo devoj~e jas bev sosem svesen! mene mi e sli~na... ¥ blagodaram za jabolkata, za duwite i kru{ite, no sal vo toa devoj~e vquben sum do u{ite...

Izjavuvam pred site i toa - bez `al: site plodovi na esenta nejze bi £ gi dal!

Kiro Donev 23

DA RAZGOVARAME

SOGLEDAJ I ZAKLU^I [to go pravi ovoj raskaz interesen?

Pronajdi desetina rimi od prozniot del na raskazot i zapi{i gi vo tetratkata.

Napi{i gi rimite od poetskiot del na raskazot. [to ti e sme{no vo ovoj raskaz?

Kako bi se odnesuval ti da si na mestoto od Vasko Pikasko? [to bi napravil?

VE@BAJ DOBRO ^ITAWE Pro~itaj go raskazot vo sebe i zamisli si kako treba da go ~ita{ glasno.

Pro~itaj go pred tvoite drugar~iwa.

Odberete najdobar ~ita~.

24

Koj do{ol vo oddelenieto na Vasko Pikasko?

Kako se ~uvstvuval dodeka ja gledal Elena?

Koja bila temata na pismenata ve`ba? [to napi{al Vasko?

POTRUDI SE DOMA Sostavi pesna za tvojata simpatija.

Ako vo va{eto u~ili{te go imate instalirano obrazovniot softver Tul Kid, vo edna od igrite ima bele`nik na koj mo`ete da gi zapi{ete va{ite najubavi pesni. Ukrasete gi stranicite i napravete va{ oddelenski spomenar. Vo ovaa rabota neka vi pomogne va{iot u~itel.

FILM

TEATARSKA PRETSTAVA TEATAR ZA DECA I MLADINCI

Ma~orot v ~izmi Film za p~elata Hari Poter i polukrvniot princ

Devoj~eto so kibrit~iwata Malata Sirena Vasilisa Prekrasna

Vi davame naslovi na nekolku ponovi filmovi i teatarski pretstavi koi se najgledani vo posledno vreme.

1. Podelete se na dve grupi: grupa FILM i grupa TEATAR. Ednata grupa neka odbere film, a vtorata grupa neka odbere koja teatarska pretstava }e ja prosledi. Sekoj ~len od grupata }e dobie zadol`enie na {to posebno da obrne vnimanie pri sledeweto, bidej}i za toa }e treba da raboti. Dokolku za nekoi raboti ne mo`ete soodvetno da se iska`ete, pobarajte pomo{ od u~itelot ili koristete enciklopedii.

2. Plan za rabota: - preraska`i go nastanot; - napi{i gi likovite (glavni i sporedni i akterite {to gi tolkuvaat); - opi{i gi glavnite likovi; - napi{i {to ti ostavi golem vpe~atok od dekorot i nacrtaj nekoj element od nego koj najmnogu ti se dopadna; - objasni kako be{e ureden prostorot; koi predmeti gi zabele`a na nea; zo{to se menuva{e scenata (predmetite) vo tekot na dejstvoto? [to zabele`a: odgovara{e li seto toa so sodr`inata, dejstvoto i likovite? Objasni gi tvoite vpe~atoci za toa; - napi{i za oblekata na artistite: dali odgovara{e na dejstvoto i likovite? Iznesi gi tvoite vpe~atoci za kostimite; - iska`i gi svoite vpe~atoci za muzikata (na {to pottiknuva, kako ja do`ivea, koj ja napi{al, koj ja ispolnuva); - ilustriraj gi najinteresnite sceni; - nacrtaj gi glavnite likovi; - napi{i gi site u~esnici koi u~estvuvale vo realizacijata: re`iser, scenarist, scenograf, kostimograf, kompozitor; - napi{i komentar (kritika) za prosledenoto.

3. Koga }e zavr{ite so rabota poka`ete (prezentirajte) {to ste srabotile.

Napravete kniga na va{ata grupa so va{ite tvorbi.

4. Po prezentacijata razgovarajte so podatoci (diskutirajte) za da gi odbranite va{ite stavovi dali ste ZA ili PROTIV filmot ili teatarot.

25

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Kakvi ~itateli na knigi postojat?

Koj e najgolemiot ~itatel vo tvoeto oddelenie?

Za kakov ~itatel ti se smeta{?

^UDEN ^ITATEL Na edna gluv~e{ka selska svadba eden gradski glu{ec, gost, se falel deka toj vo gradot nikoga{ ne dr`i post.

Zinale gostite od ~udo: Zarem e mo`no, la`e{?!

Seto toa kade go nao|a{ mo`e{ li da ni ka`e{?

Nautro jadam - rekol toj po ~etiri ma~ki vo boja. na ru~ek po dva slona, edna zebra i tri noja.

O, vedna{, - gostinot rekol, sukaj}i go mustakot siv rezervi si imam so toni, }e imam duri sum `iv!

Nave~er, za lesno da spijam, jadam samo po eden kit, redovno si jadam i pijam i postojano sum sit!

Jas `iveam vo biblioteka me|u kni`i{ta red!

I si jadam od ona {to e najslatko na ovoj svet!

Kiro Donev

26

RAZGOVARAME ZA PESNATA Mu veruva{ li na poetot za s¢ {to napi{al vo ovaa pesna? Zo{to?

Zo{to Glu{ecot e ~uden ~itatel? Kako "~ital# vo bibliotekata?

EDNA POINAKVA PESNA [to te iznasmea vo ovaa pesna? Si zamisluva{ li Glu{ec kako jade Slon? Kako }e izgleda Glu{ecot po dva izedeni Slona?!? Kako gi jadel ma~kite - negovite smrtni neprijateli? Mu veruva{ li na poetot? Zo{to?

Zo{to e poinakva ovaa pesna od site drugi vo tvojov u~ebnik?

IZRAZI GO HUMOROT HUMORISTI^NA PESNA Nacrtaj edna slika od pesnata koja{to najmnogu te nasmea.

Raska`i edno tvoe do`ivuvawe vo koe }e vnese{ humor i vedrina.

Nasmej gi tvoite roditeli i drugar~iwa.

Ovaa pesna e polna so humor. Toj kako da izvira od nea. Te smee, te razveseluva, te pravi vedar i raspolo`en.

DOMA[NA ZADA^A Obidi se i ti da napi{e{ humoristi~na pesna. Naslovot i temata opredeli gi sam.

Pro~itaj im ja na tvoite roditeli i tvoite drugar~iwa.

27

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Porazgovaraj so roditelite za tvoite prava.

Napravi grozd od zborovi za poimot MOITE PRAVA. Razgovaraj za niv so drugar~eto od tvojata klupa.

OD DOKUMENTOT (DEKLARACIJATA) ZA PRAVATA NA DECATA

Deteto ima pravo na qubov

Site deca se ednakvi

Pravo na redovna i zdrava hrana

Deteto ima pravo da odi na u~ili{te

Pravo na zdravstvena za{tita

Pravo na igra

Ne smee da se tera da raboti

Ne smee da bide maltretirano

Deteto ne smee da bide `rtva na nasilstvo i vojna

Deteto ne smee da bide seksualno maltretirano

Deteto ima pravo da go iska`e svoeto mislewe

Deteto ima pravo da ja izbere svojata religija

28

Deteto mo`e da se dru`i so kogo saka

Deteto ima pravo na informacii

Posebna za{tita im treba na decata so posebni potrebi

DA RAZGOVARAME Pro~itajte gi naglas izvadocite od Deklaracijata za pravata na decata.

Koi prava ti bea nepoznati?

Porazgovaraj so drugar~eto za pravata na decata.

Podgotvi se za usno iska`uvawe.

Kako bi mu pomognal na nekoe dete na koe mu se skrateni negovite prava?

Dosega zboruvavte za pravata na deteto. No, deteto ima i obvrski.

Navedi nekoja od obvrskite.

Koi obvrski gi ima{ vo semejstvoto?

POTRUDI SE Prosledete nekoj dokumentaren film za toj problem. Mo`ete da pobarate pomo{ od va{ata lokalna (mesna) TV stanica da vi pozajmi dokumentaren film.

Posebna za{tita im treba na decata bez roditeli

Posebna za{tita im treba na decata begalci

Posebna za{tita im treba na decata koi se vo konflikt so zakonot

TVORI Izberi edna od re~enicite za pravata na deteto i ilustriraj ja.

Napravete oddelenska izlo`ba.

Vo tvojata tetratka napi{i kako mo`e{ da mu pomogne{ na devoj~e ili mom~e so posebni potrebi.

ZAPOMNI Svetskiot den na deteto e na 6 Oktomvri, a prvata sedmica od toj mesec e Detska nedela i prva~iwata stanuvaat ~lenovi na Detskata organizacija.

Na SOS telefonot (HRABAR TELEFON) za deca i mladinci 0800 12 222 se prijavuva maltretiraweto i zapostavuvaweto na decata.

Deklaracija e dokument vo koj ne{to javno se ka`uva.

29

GOLEMI POUKI OD MALITE PRIKAZNI MOL^EWETO E ZLATO Ej, @elki{te! - se podbi edna Vrana Ti {to go vle~e{ toj samar so maka, ako saka{ malku ugled i po~it, izlezi, grakaj kako jas {to grakam!

Za onie ko mene - vozvrati @elkata {to ja pikaat glavata vo vratot, no i za tie {to znaat sal da grakaat, jas mislam, Vrano, mol~eweto e zlato!

Risto Dav~evski

IZVLE^I POUKA Za koi lu|e se veli deka samo grakaat kako ~avki?

Koi lu|e se pretstaveni preku `elkata, so koi osobini? Koi se tie {to se podzaskrivaat?

Otkako }e podiskutirate na ~asot za stihuvanata basna, izvle~i pouka vo koi slu~ai mol~eweto e zlato.

Zapi{i ja dobro vo tetratkata i pro~itaj ja pred drugar~iwata.

ME^KATA GO U^I ME^ETO Me~kata go u~i me~eto vaka: "Na gosti la`ica ako ti dadat, kulturno da se odnesuva{ sakam decata so la`ica neka jadat, ti pak da si jade{ so raka!# Miho Atanasovski

RAZMISLI - ZAKLU^I Od kogo si ja slu{nal pogovorkata me~ka od planina ne se u~i?

Komu mu bila upatena? Vo koja situacija? (Mo`ebi i tebe nekoj taka ti rekol?)

Zaklu~i koi lu|e gi narekuvame "me~ki#.

30

ZBIRNI IMENKI

ZABELE@I So koj element od matematika }e gi povrze{ trite elipsi?

Na {to ti li~at?

ZADA^A Obrazuvaj tri re~enici vo koi }e upotrebi{ nekoi od zbirnite imenki dadeni pogore.

ZAPOMNI Zbirnite imenkite ozna~uvaat mno`estvo od isti predmeti koi pretstavuvaat celost.

So edninska forma tie ozna~uvaat mno`estvo, zbir: selanstvo, sve{tenstvo, ~inovni{tvo (kolektiv od ~inovnici), naselenie, svet, narod, stoka, mebel, u~itelstvo...

I ova e va`no da go znae{: Zbirnite imenki ne obrazuvaat mno`ina!

Ne se zbirni imenki: jato, stado, roj, grupa, glutnica, klas... zatoa {to ovie imenki obrazuvaat mno`ina: pet jata, dve stada, mnogu roevi.

31

Vo koi gradovi i sela si bil?

Koi mesta si gi posetil vo zima? Kakvi bea tie?

Na koe ezero si letuval?

PATUVAJ Patuvaj, znaewe zbogatuvaj, zapoznavaj, osoznavaj.

Rodinata n¢ kani da gi poka`e svoite strani.

Vo zima }e patuva{ po tepih bel, kristalna belina }e te obzeme cel, }e ti se ~ini od bajka e del.

Vo prolet patuvaj po mirisni dolini kitni, kraj poliwa {iroki `itni. ]e sretne{ i reka, na patot {to te ~eka.

I poliwa, nivi rodni privle~ni vo leto, esen zima.

I kraj ezero }e sopre{ i taa ubavina da ja vidi{, da ja dopre{.

I s¢ {to }e vidi{ okoto go vpiva, pa Tatkovinata pomila }e ti biva.

Ivanka Manasijevi}

32

RAZMISLI - OBJASNI Na koj vid pesni im pripa|a ovaa pesna spored na~inot na koj e predadena sodr`inata? [to predizvika taa? Kakvi ~uvstva?

Spored osnovnoto ~uvstvo (qubov kon tatkovinata) kakva e ovaa pesna?

Vo koja strofa e opi{ana zimskata ubavina? Pro~itaj ja.

Kade treba da patuva{ naprolet? [to u{te }e te sretne po patot ako patuva{ vo prolet?

Opi{i ja ezerskata ubavina. So {to te pleni? [to misli{: ima li poubava tatkovina od tvojata? Zo{to misli{ taka?

TVORI Vo tvojata tetratka pretstavi ja so slika edna od dadenive misli: - Rodinata n¢ kani na patuvawe.

- Zimska bajka - Proletni pejza`i - Ezerska ubavina - Polni o~i qubov.

Objasni zo{to si nacrtal taka.

VE@BAJ UBAVO PI[UVAWE Vo tetratkata prepi{i ja pesnata najubavo {to mo`e{. Prepi{uvaj vaka: - prvata i vtorata strofa so pe~atni kirilski bukvi; - tretata strofa so rakopisni kirilski bukvi; - ~etvrtata i pettata strofa so pe~atni latinski bukvi; - {estata i sedmata strofa so rakopisni latinski bukvi.

U~itelot }e ja oceni tvojata rabota i sigurno }e te pofali.

33

PRISVOJNI PRIDAVKI

POTSETI SE Prepi{i gi re~enicite vo tetratkata i dopolni {to treba.

Pridavkite se zborovi {to ozna~uvaat kakvo e ne{to, ______ i _______. ]e gi otkrijam pridavkite vo slednava re~enica: Vo u~ili{niot dvor na drvenata klupa sedea nekolku veseli deca.

Opisna pridavka e: ____. ]e izmislam u{te dve.

SOGLEDAJ, ZAKLU^I I DOPOLNI VO TETRATKATA Najtopla e maj~inata pregratka.

Se beleat planinskite vrvovi.

Po gradskite ulici ima golema bu~ava.

U~ili{niot dvor e {irok.

^ija pregratka e najtopla? - maj~ina. Po ~ii ulici ima bu~ava? - gradski. ^ii vrvovi se beleat? _________. ^ij dvor e {irok? - u~ili{niot.

Prisvojnite pridavki ozna~uvaat______________________.

PROVERI SE Na mestoto od sekoja imenka vo zagrada, napi{i ja prisvojnata pridavka {to }e ja obrazuva{ od nea: a) (U~ili{te) zada~a ja napi{av bez niedna gre{ka. b) Vo (grad) park ima mnogu {eta~i. v) Najmnogu gi sakam (baba) kola~iwa. g) (Soba) temperatura vo na{ata u~ilnica iznesuva 22 stepeni.

Izmisli pet re~enici vo koi }e upotrebi{ prisvojni pridavki i zapi{i gi vo tetratkata.

DOMA[NA ZADA^A Od raskazot †[to li zboruvaat# na str. 10 izvle~i gi site prisvojni pridavki zaedno so imenkata koja{to ja pojasnuvaat.

34

BROJNI PRIDAVKI

ODGOVORI NA PRA[AWATA Kolku doma{ni `ivotni ima na slikata? Koe e po red ma~eto?

A petleto? Koe `ivotin~e e prvo? Vo koe oddelenie u~i{?

ZAKLU^I I ZAPOMNI Zborovite {to gi napi{a: vtoro, treto i petto, kako i zborot prvo, se vikaat BROJNI PRIDAVKI. Zaklu~i sam zo{to ovie pridavki se vikaat brojni: pet - petti, petta, petto - petti tri - tret,treta, treto - treti ~etiri - ~etvrti, ~etvrta, ~etvrto - ~etvrti deset - desetti, desetta, desetto - desetti.

V godina }e bidam vo {esto oddelenie.

Desettiot rodenden }e go proslavam doma.

Mila otsustvuva{e na ....... ~as.

UTVRDI Napi{i vo tetratkata od koi vidovi zborovi se obrazuvaat brojnite pridavki i {to ozna~uvaat.

Obrazuvaj brojni pridavki od broevite: osum, {esnaeset, dvaeset, trieset i pet, sedumdeset i sto.

Sekoja brojna pridavka {to ja obrazuva, upotrebi ja vo re~enica.

DOMA[NA ZADA^A Napi{i pet re~enici vo koi }e upotrebi{ po edna ili pove}e brojni pridavki.

35

PODGOTVI SE ZA ^ASOT Kolku godini Makedonija bila pod tursko ropstvo?

Kakov bil `ivotot na lu|eto vo toa vreme? Doznaj koi bile komitite?

ZAPLAKALO E MARIOVO ZA \OR\I SUGARE Zaplakalo e Mariovo, zaplakalo, za toj mi \or|i, \or|i Sugare, - Kade si, \or|i, sega da dojdi{, lele, da dojdi{, od du{manite da n¢ kurtuli{?

Togaj izvikna \or|i Sugare, provikna, od Demir Hisarskite planini: - Slu{am ve narod, narod poroben, lele, poroben, slu{am vi glasoj, glasoj `alosni.

Sega za skoro, jas }e dojdam, }e pristignam, so trieset odbrani mom~iwa, site so kusi manliheri, manliheri, site so nagant revolveri. Kolku mi trgna \or|i Sugare da odi vo toa selo Paralovo, bog da ubie {piunite Paralovci, \or|ija {to mi go predadoa.

- Slu{aj, bre \or|i, slu{aj poslu{aj, ako ti saka{ za da kurtuli{, naka~i gore kaj ~ukarite, kaj manastirot, ako da saka{ ti da kurtuli{.

Togaj se \or|i izlaga, prelaga, naka~i gore kaj ~ukarite, koga }e vidi, {to }e vidi, \or|i Sugare: od site strani \or|i sardisan.

Togaj izvikna \or|i Sugare, provikna, na negovata verna dru`ina: - Klavajte guwi pusii, lele pusii, zo{to se kamen te{ko najduva!

Zgrmea pu{ki, pu{ki askerski, krvavi, seta dru`ina mu ja ubija!

Togaj izvadi nagant revolver \or|i Sugare, samiot krvta si ja prolea, lele prolea, `iv na du{mani ne se predade.

Epska narodna pesna 36

RAZMISLI - ODGOVORI Za koj junak se pee vo pesnava?

Zo{to vo makedonskite epski narodni pesni naj~esto se pee za makite i stradawata na na{iot narod pod turskoto ropstvo?

Od koe mesto go povikale \or|i Sugare da im dojde napomo{?

Vo koe selo oti{ol? Koj go predal? [to se slu~ilo so negovata dru`ina? [to napravil \or|i?

Zo{to junakot si ja proleal svojata krv?

Zo{to zaplakalo Mariovo? Kakva e zagubata na Mariovo?

ZNA^EWE NA ZBOROVITE OD TURSKIOT JAZIK du{mani - neprijateli; kurtuli{ - spasi{; manliheri - vid kusi pu{ki; nagan revolver - vid pi{tol;

~ukari - mesto na planinata polno so kamewa; sardisan - opkolen; pusija - zaseda; asker - vojska, vojnik.

NAPRAVI RAZLIKA Pro~itaj ja pesnata "Son~evina# na str. 14. Vo tetratkata napravi vakva tabela i zapi{i gi site misli {to }e ti dojdat na um dodeka gi ~ita{ dvete pesni.

Objasni koja pesna kaj tebe pobuduva ~uvstva, a koja te tera da raska`uva{.

Diskutirajte za va{ite tabeli.

lirska

epska EPSKA PESNA

NA ^ASOT PO MUZI^KO OBRAZOVANIE Ovaa pesna se pee i mnogu e slu{ana. Pronajdete ja ili pobarajte da vi ja ispee nekoj od povozrasnite, a vie snimete go.

Za pomo{ mo`ete da se obratite i vo va{eto lokalno (mesno) radio da vi ja snimi pesnata.

Nau~ete ja muzikata i ispejte ja pesnata na ~asot po Muzi~ko obrazovanie.

Vo epskite pesni se raska`uva za podvizi na nekoi junaci ili za slu~ki i nastani od minatoto na narodot.

PRODOL@I DOMA Obidi se da ja preraska`e{ pesnata. ]e se iznenadi{ kolku ednostavno se preraska`uva. Koga }e zavr{i{ so preraska`uvawe, obidi se da ja ilustrira{ pesnata.

37

Vo koja biblioteka ~lenuva{?

Kolku knigi ima{ dosega pro~itano?

Potseti se: Od 15 oktomvri do 15 noemvri e Mesec na knigata.

NESRE]NATA KNIGA Vo golemata i prostrana biblioteka ima{e mnogu knigi. Vo nea decata doa|aa ~esto i so posebno zadovolstvo gi razgleduvaa knigite. Odbranite knigi gi zemaa za doma da gi pro~itaat, a pro~itanite gi vra}aa nazad vo bibliotekata.

No samo okolu eden raft so knigi postojano ima{e turkanica. Tamu, spored misleweto na decata, bea najinteresnite knigi.

Samo edna kniga vo toj raft nema{e sre}a. Nea nikoj ne ja bara{e, duri nikoj i ja nema{e prelistano, a ne pak da ja ima pro~itano. Sekoj den koga }e minea decata, si pomisluva{e: †Utre e nov den, mo`ebi nekoj }e me odbere#. No denovite minuvaa, a nea nikoj ne ja poglednuva{e. Vo eden mig si pomisli deka mo`ebi decata ne mo`at da ja zabele`at, pa prijde poblizu, re~isi do rabot na raftot.

No decata i ponatamu minuvaa kraj nea kako da ne postoi. Edna ve~er se rasplaka.

Pla~e{e cela ve~er.

Utredenta koga drugite knigi ve}e bea vrateni i staveni do nea, taa im se obrati nata`eno i im re~e deka zaminuva od bibliotekata.

- No, zo{to? Kade, kade zaminuva{? - ja pra{uvaa knigite.

- Odam da pobaram nekoj koj }e saka da me pro~ita - im odgovori razo~arano.

- Ne odi nadvor sama. Mo`e{ da se izgubi{! Ostani tuka so nas, pobezbedno e - ÂŁ velea knigite zagri`eno. No nesre}nata kniga cvrsto be{e re{ena da zamine. Se lizna niz raftot i izleze nadvor.

A nadvor!? Nadvor nabrzo ÂŁ se zakani edna metla. Mnogu se ispla{i i migum se doseti kako da se spasi. Koga ~ista~ot zamavna so metlata, knigata mu se nasmevna i dvapati mu se pokloni. ^ista~ot se zbuni, pa i toj se pokloni i zamina ostavaj}i ja knigata na trotoarot...

Nesre}nata kniga prodol`i ponatamu, a zad agolot pred nea stoeja dve mangup~iwa.

- Jas sum Baks, a toj e Maks - re~e ednoto od niv.

- A koja si ti grda knigo?

Knigata zaneme od strav.

- Ti sigurno si nekoj 38

uli~en bezdomnik - dodade Baks.

- Jas? Ne, jas... ova... nosam prikazni za vas - tivko re~e knigata.

Tie se nasmeaja glasno i £ rekoa: - Nie ne sakame da ~itame, no od tvoite listovi mo`eme da napravime ubavi top~iwa so koi }e gi zadevame devoj~iwata i }e im gi frlame v kosi - £ odgovori Maks i ja zgrap~i. Saka{e da £ gi istrga listovite naedna{, no ne mo`e{e, pa Baks go prekori: - Budala eden, kini list po list!

Nesre}nata kniga premre od strav, misle{e deka £ do{ol krajot i deka naskoro }e bide rastrgnata. Maks go svrte prviot list i tokmu koga saka{e da go skine, za ple}ite go fati eden seriozen i vidno naluten ~ovek, koj vikna po nego: - Mi go uni{tivte velosipedot! Sega }e ve odvedam kaj roditelite!

Knigata ispadna od negovite race, a mom~iwata se dadoa v beg bez zdiv.

Koga malku se oporavi od {okot, knigata trgna po druga ulica. Tamu sretna edno devoj~ence koe gi vade{e cve}iwata. Knigata ja pozdravi i ja zapra{a: - Dali ti se dopa|am? Dali sum ubava?

- Ne ba{. Koricite ti se sivi, a naslovot Neodgovornost navistina e bez vrska - £ odgovori devoj~eto.

- Ti blagodaram na iskrenosta! No te molam ka`i mi dali bi sakala da me zeme{ v race i malku da me razgleda{? Vo mene ima tolku mnogu prikazni. Sigurno nekoja }e ti se dopadne - i ponatamu uporno pra{uva{e knigata.

Devoj~eto ja zede, ja prelista i ja zapra{a: - Zo{to site tvoi prikazni imaat ist naslov: Neodgovornost 1, Neodgovornost 2, Neodgovornost 3 i taka redum?

- ]e ti stane jasno ako pro~ita{ barem dve prikazni - £ odgovori knigata.

Devoj~eto gi pro~ita prvite dve prikazni i vozbudeno re~e: - Luta sum na devoj~eto {to zaboravilo da gi poleva cve}iwata, pa tie ovenale. Luta sum mu i 39

na mom~eto koe mnogu sakalo da mu kupat ku~e, a koga mu minal merakot prestanalo da se gri`i za nego. Sega gledam deka neodgovornosta e dobar naslov za tie dve prikazni. ]e odam vo dvorot da gi pro~itame prikaznite zaedno so drugite deca.

Devoj~eto ja zede knigata i so nea mina niz nekolku dvorovi. Potoa sedna vo parkot. Mnogu deca so interes ja ~itaa knigata. Taa kru`e{e po celata naselba.

A potoa nekoj se doseti deka treba da ja vrati vo bibliotekata. Tamu ja stavija na raftot od koj neodamna be{e izbegala. No pove}e ne be{e nesre}na bidej}i decata so zadovolstvo ja pozajmuvaa i ja ~itaa. [tefanija Naxen

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Zo{to samo edna kniga bila nesre}na od raftot?

So koja cel nesre}nata kniga pobegnala nadvor?

So kogo s¢ se sretnala nadvor? [to do`iveala?

Koj e prviot ~ita~ na nesre}nata kniga?

Objasni zo{to knigata ne bila ve}e osamena i nesre}na.

PREDLO@I PLAN Pro~itaj go raskazot vo sebe i podeli go na pet logi~ki celini.

Napravi plan so: tema, glavni misli, ideja, vreme i mesto na nastanot.

Idejata }e ja otkrie{ vo ~etvrtata i pettata celina.

Pro~itajte gi planovite i odberete go najdobriot. Nagradete go so rakopleskawe.

RAZMISLI I BIDI ISKREN Ti se slu~ilo li i tebe da presudi{ za nekoja kniga spored naslovot i izgledot na koricite? Koja kniga e taa?

40

GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM STEKNATITE ZNAEWA

JAZIKOT e osnovno sredstvo za komunicirawe me|u lu|eto. Maj~iniot jazik za sekoj ~ovek e najubaviot i najzvu~niot jazik vo svetot. So nego najlesno i najubavo gi izrazuvame na{ite ~uvstva i misli. JAZIKOT za sekoj narod pretstavuva najva`en beleg za raspoznavawe.

KRSTE PETKOV MISIRKOV i BLA@E KONESKI se osnovopolo`nici na makedonskiot standarden jazik. ]e ja zapametam mislata na Krste Misirkov: "Jazikot na eden narod e negovo duhovno nasledstvo i bogatstvo#.

DOPOLNITELNI SREDSTVA ZA RAZBIRAWE (za ispra}awe poraki) se: slikite, zvu~nite signali, razni utvrdeni znaci i simboli, mimiki i gestovi (pantomima).

SOGLASKITE se delat na zvu~ni i bezvu~ni.

Od slednava re~enica vo mojata tetratka }e gi grupiram soglaskite spored zvu~nosta: Jas nikoga{ nema da se otka`am od mojot maj~in jazik. a) Zvu~ni soglaski se: ____; b) Bezvu~ni soglaski se: _____.

ZBIRNITE IMENKI ozna~uvaat ime na mno`estvo od ist vid predmeti ili su{testva. Tie imaat samo edninska forma.

PRISVOJNITE PRIDAVKI ozna~uvaat ~ie e ne{toto.

Od slednava re~enica }e gi prepi{am samo prisvojnite pridavki: Vo blizina na selskite grobi{ta se nao|a{e dedovata vodenica niz koja pominuvaa site planinski potoci.

Od imenkite: zima, u~ili{te, ulica, soobra}aj }e obrazuvam prisvojna pridavka i sekoja od niv }e ja upotrebam vo re~enica.

BROJNITE PRIDAVKI se obrazuvaat od broevite i go ozna~uvaat redot na predmetite i su{testvata. Na slednive pra{awa }e odgovoram usno: Prepoznaj ja brojnata pridavka vo slednava re~enica: Za desetina dena }e go proslavam desettiot rodenden.

Koja brojna pridavka ne e pravilno napi{ana: petti, {estti, devetti?

Od slednive broevi }e obrazuvam brojni pridavki i }e gi zapi{am vo tetratkata: 99, 128, 235.

41

LIRSKA PESNA - gi sodr`i silnite ~uvstva na poetot. Vo nea toj ne ni go raska`uva nastanot, do`ivuvaweto, tuku samo gi prenesuva negovite ~uvstva {to mu gi predizvikal toj nastan, slu~ka ili nekoja li~nost.

PATRIOTSKA PESNA - vid lirska pesna vo koja poetot e pottiknat od ubavinite i istorijata na svojata tatkovina. Osnovnoto ~uvstvo vo nea e qubovta kon tatkovinata - patriotskoto ~uvstvo.

EPSKA PESNA - nasproti lirskite pesni stojat epskite. Vo niv se pee za nastani, slu~ki, podvizi na junaci. Spored toa, vo niv ima dejstvo i likovi - nositeli na dejstvoto. Se raska`uvaat kako prikazna.

Me|u slednive izvadoci od dve narodni pesni }e prepoznam koi stihovi pripa|aat na lirskata, a koi na epskata pesna i usno }e objasnam spored {to gi prepoznav: Se pro~ulo dete Tatuli~e, Razvivaj {umo zelena, se pro~ulo na Demir Kapija, otvori senki {iroki, kaj zaprelo drumoi, klisuri, }e mine Del~ev Vojvoda ta ne dava pile da preleta.

So negovata dru`ina.

Me|u slednive dve strofi }e opredelam koja strofa e izvle~ena od patriotska pesna: Nigde na svetov pod vi{no nebo, Ej, {to mi e mila proletta Pod zlaten son~ev sjaj, so toa pole {iroko, Tolku ubava zemja nema so toa nebo visoko, Ko mojot roden kraj!

So `itata oroseni, So trevite nekoseni.

(Van~o Nikoleski) (Lazo Karovski) BASNA - I minatite u~ebni godini i ovaa pro~ita mnogu basni. I u{te mnogu }e pro~ita{ i od niv mnogu }e nau~i{. Vo niv zboruvaat `ivotnite, no ti ve}e znae{ deka preku niv basnopisecot gi kritikuva lu|eto za nivnite nedostatoci i negativnite karakterni osobini.

Pro~itaj pove}e basni za vreme na zimskoit odmor. Onaa {to najmnogu }e ti se dopadne, obraboti ja vo tvojata tetratka spored nasokite {to }e si gi izbere{ kaj nekoja od basnite vo tvojot u~ebnik.

42

ISTRA@UVAM I DOZNAVAM DOZNAJ - KA@I Ima{ li nekoi rodnini ili prijateli koi `iveat vo stranstvo?

Kolku ~esto se slu{ate po telefon? Kolku ~esto se gledate?

Se dopi{uvate li? Mo`ebi se dopi{uvate preku kompjuter? Kako?

TATKOVOTO PISMO Nekoj zayvoni na vratata od Vesna. Po{tarot ÂŁ podade pismo i si zamina. A devoj~eto vedna{ go prepozna pismoto. Zne{e deka tatko ÂŁ im pi{uva. Toj be{e daleku, mnogu daleku od Vesna i od semejstvoto. A zo{to? Kako? Dolga prikazna.

Devoj~eto nestrplivo go otvori pismoto i glasno po~na da go ~ita: Mila moja Vesna, Znam, sega kaj vas e prolet. A zaedno so proletta doa|a i tvojot rodenden. Tato ne zaborava. I postojano misli na svojata mala }erki~ka. Na tebe i na mama. Ti si dete i ne znae{ za pati{tata na `ivotot. Koga }e bide{ golema, podobro }e gi doznae{ rabotite. Kolku sme podaleku od ona {to ni e najdrago, tolku toa ni e pomilo i poblisko.

Naskoro so ne{to }e te iznenadam. Zasega toa neka bide moja tajna. A iznenaduvaweto neka pri~eka tokmu do rodendenot. Nema da ti go ka`am pred vreme.

No, pokraj nego, veruvam, ti ima{ nekoja `elba za koja ne znam. Zatoa sakam vedna{ da mi javi{ vo pismoto: {to saka{ da ti ispratam? Pobaraj ne{to najubavo. Bidi sigurna deka `elbata }e ti bide ispolneta.

Ti si poslu{na, neli? Siguren sum deka poradi ni{to ne ja zagri`uva{ majka ti. Edno devoj~e kako tebe, za qubov na svoite roditeli, mora da bide poslu{no. I treba da u~i{. Samo taka jas i mama }e bideme u{te pogordi i posre}ni so tebe. A za drugo, nemoj da se gri`i{. Gri`ite neka ni ostanat nam: mene i na mama.

Odgovorot o~ekuvam navreme da go dobijam.

Tebe i mama mnogu ve saka, TATO

43

Vesna nekolkupati go prepro~ita pismoto. I u{te istiot ~as zede list, sedna na masata i zborovite za odgovor na tatkovoto pismo sami potekoa: Mil moj tato, [totuku go dobiv tvoeto pismo. A pred malku se vrativ od u~ili{te. Dodeka da si dojde mama od rabota, }e go napi{am odgovorot. Ako saka ne{to da dopolni vo pismoto, plikot }e bide otvoren.

Ne znae{, tato, kolku radost mi pri~ini tvoeto pismo. No, priznavam, dodeka go ~itav, ne bev hrabra. I bez da sakam, nekolku solzi mi se rastrkalaa po liceto. Zatoa posakav vedna{ da ti napi{am odgovor.

Nie sme dobri. A za mojata poslu{nost, najdobro mama neka ti ka`e. Redovno u~am. Deneska me pofali nastavni~kata na ~asot po matematika. Prva gi re{iv zada~ite vo oddelenieto.

E, sega, mil moj tato, pokraj onoj podarok {to za mojot rodenden go podgotvuva{ kako iznenaduvawe, ostanuva u{te da ti ja ka`am mojata `elba: sakam ti da mi se vrati{ i da bideme site zaedno!

Te saka tvojata }erka VESNA Utredenta devoj~eto otide vo po{tata. Tamu pismoto ramnodu{no go primija i go stavija vo mno{tvoto pratki. Nikoj ne znae{e kolku golema `elba se krie{e vo nego. Nikoj ne zne{e deka zaedno so nego otpatuvaa i nekolku solzi~ki.

Gorjan Petrevski

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Koj e glaven lik na raskazot?

Od kogo Vesna dobila pismo?

Kade bil tatko ÂŁ? [to misli{ zo{to oti{ol v tu|ina?

So {to }e se gordee tatko ÂŁ na Vesna? [to posakala Vesna za rodenden? [to otpatuvalo zaedno so pismoto?

VE@BI ZA IZRAZNO ^ITAWE Pro~itaj go raskazot vo sebe. Zamisli so kakov ton bi gi ~ital zborovite na pisatelot, a so kakov tatkovoto i Vesninoto pismo. Vo pismata ima mnogu ~uvstva koi treba da gi prenese{ preku ~itaweto.

Eden u~enik neka go pro~ita cel raskaz so potrebnoto menuvawe na glasot.

Trojca u~enici neka go ~itaat raskazot: eden - govorot na pisatelot, drug tatkovoto pismo, tret - Vesninoto pismo.

Organizirajte natprevar za najdobro ~itawe.

44

POTSETI SE - SOSTAVI Potseti se kako se pi{uva pismo.

Pismoto ima: - naslov ( Drago drugar~e, Mila mamo, Zdravo Vesna,...)

- voved (Zo{to im pi{uva{ pismo?)

- sodr`ina (Ja objasnuva{ vesta, slu~kata.)

- kraj (Dava{ svoe mislewe i pra}a{ pozdrav.)

Ne zaboravi da go napi{e{ mestoto i datumot na pi{uvaweto. Pi{uvaj ~itko, ubavo, so jasni re~enici.

Sostavi pismo do kogo saka{ (rodnini, prijatel, nepoznato drugar~e), napi{i go na ubava hartija, stavi go vo kovert, adresiraj go, zalepi po{tenska marka i isprati go. Koga }e dobie{ odgovor, prodol`i da se dopi{uva{.

GRUPNA RABOTA Podelete se vo ~etiri grupi: - prvata grupa neka napi{e pismo; - vtorata neka napi{e izvestuvawe za nekoja skore{na poseta; - tretata neka napi{e tekst vo koj }e opi{e do`ivuvawe od nekoj nastan; - ~etvrtata op{irno neka ja preraska`e poslednata lektira.

Odberete koj }e ja prezentira rabotata na va{ata grupa.

Dodeka edna grupa prezentira, drugite vo tabela neka zabele`uvaat kakov e jazikot na srabotenoto, dol`inata na tekstot, sodr`inata, formata na obra}aweto, prezentiraweto.

Najdobra }e bide onaa grupa za koja ste dale najdobro mislewe.

SAMOOCENUVAWE Otkako }e zavr{ite so grupnata rabota, vo tvojata tetratka ili na list odgovori na slednive pra{awa: Ime _______________________ Datum ___________________ Dali sum zadovolen od svojata rabota?

Dali toa e najdobroto {to mo`ev da go napravam?

Dali koristev razli~ni idei?

Mi treba li pomo{?

Mo`am li podobro da srabotam? ]e im go poka`am li srabotenoto na drugi?

DOMA[NA RABOTA Obidi se da go prodol`i{ raskazot. Napi{i {to bi sakal da se slu~i ponatamu i kakov kraj da ima: sre}en ili ta`en.

Pro~itaj ja doma{nata rabota na sledniot ~as.

45

Imate li nov u~enik vo oddelenieto? Ako imate iska`i se kako go prifativte. A ako nemate ka`i kako bi se odnesuval ako dojde nov sou~enik.

NOVI DRUGARKI Vo klasot pristigna novo devoj~e. Go donese i go pretstavi direktorkata, a nastavni~kata mu re~e da sedne na edno prazno mesto vo sredniot red. Decata go zagleduvaa, no i toa niv.

- Da £ posakame dobredojde na Ana - re~e nastavni~kata.

Ana stana i se pokloni. Site se nasmeaja, i taa se nasmevna. Ja pra{aa kade `ivee. Ja ka`a adresata.

- Pa, tamu `iveam jas, - izvika Angela i potskokna od radost.

- Zna~i, mo`ete zaedno da doa|ate na u~ili{te - re~e nastavni~kata.

Na golemiot odmor Angela £ prijde na Ana i £ podade raka. Se pozdravija gledaj}i se v o~i. Potoa razgovaraa za obi~ni ne{ta - kade u~ela dosega Ana, koga se doselile i kogo ima doma. Angela re~e deka taa ima malo brat~e Nikola. Ana re~e deka ima majka, baba i postar brat.

Se vika Petar. So taga ka`a deka e bolen i odi so paterici.

Po ~asovite, nastavni~kata im predlo`i da si odat doma zaedno. Zabele`a deka devoj~iwata se zbli`ile i £ be{e milo.

- Ajde da bideme drugarki, re~e Angela na polovina pat kon doma.

Ana radosno se soglasi.

Kiril Temkov POTRUDI SE DA RAZGOVARAME Kako ja prifatile Ana vo oddelenieto?

So kogo se zbli`ila Ana? [to si ka`ale za semejstvata? [to se dogovorile devoj~iwata?

Razmisli i napravi vakov presek za Ana i Angela.

ANA

ANGELA

zaedni~ki osobini 46

KAKOV DRUGAR SI? Dali tvoite odnosi kon drugarite se vakvi: - bliski ste; - se raduvate koga ste zaedno; - si igrate zaedno; - se gledate mnogu ~esto, duri sekoj den; - si pozajmuvate pari; - me|usebno si pomagate; - odite zaedno na pro{etki; - ne se karate.

Ako za s¢ si odgovoril potvrdno, vie ste vistinski drugari.

RAZMISLI I ODGOVORI Koi se tvoite drugari od: - oddelenieto; - od drugo oddelenie; - od zgradata vo koja `ivee{ ili od maaloto; - od drugiot kraj na gradot.

Na koja vozrast se tvoite drugari: kolku tebe, postari ili pomladi od tebe? [to pravite koga ste zaedno?

Za {to razgovara{ so drugarite? Komu od niv mu gi doveruva{ svoite problemi?

Kako ti pomagaat drugarite?

DECA, ^UVAJTE SI GI DRUGARSTVATA! Ne karajte se so drugarite i ne pravete im lo{o. ]e ostanete bez niv, a toa nema da vi bide prijatno.

Drugar e onoj kogo go ~uvstvuva{ blizok i so kogo se raduva{ da bide{ zaedno.

Nikoj ne treba da se saka samo sebesi. Bidete prijatel so drugite deca, u~ete i igrajte si zaedno.

Spodeluvajte gi ~uvstvata so drugarite, razgovarajte, pomagajte si edni na drugi.

47

MOJATA ASOCIJACIJA Zapi{i vo tetratkata na {to te potsetuvaat (asociraat) ovie dve stisnati dlanki.

Koi lu|e se rakuvaat vaka?

AJDE DA SE SAKAME Zar ne e dobra `elba Vo svetot da nema delba... ^ovek so ~ovek Da se saka. ^ovek na ~ovek Da si podade raka.

Pojakiot pred poslabiot Da ne se pravi va`en, Sekoj da e vesel: Da nema ~ovek ta`en.

Decata vo svetot Da ne znaat za taga Sekoj da se pra{uva [to li be{e laga?

Zar e te{ko da si ~esen I da mine{ `ivot lesen.

Zo{to ni se kavgi, zlobi, Bolki, maki i tegobi?

Ka`ete mi sega ajde Ima li od toa fajde?

Tome Smolarski

48

IZVLE^I OD PESNATA I ZAPI[I Izvle~i od pesnata tri poraki na poetot koi spored tebe se najva`ni.

Napravi vakva tabela vo tetratkata i popolni ja spored barawata: GRDI I LO[I ZBOROVI

UBAVI I TOPLI ZBOROVI

Na krajot pod zborovite nacrtaj ne{to {to }e odgovara na grdite i ne{to {to }e odgovara na ubavite zborovi.

ZAMENI Pokraj sekoj grd zbor napi{i so golemi bukvi drug zbor so sprotivno zna~ewe, mil, topol zbor. Primer: delba - SPLOTENOST; ta`en - ...

RAZMISLI I ODGOVORI Kako bi mo`el ti da pridonese{ da se zaboravat grdite zborovi, a da zavladeat samo ubavite? [to misli{, ~eka li poetot odgovor na site postaveni pra{awa vo pesnata?

Zo{to taka misli{?

Kakva poraka ni ispra}a poetot preku ovaa pesna?

NAPRAVI SPOREDBA I vo raskazot "Lo{i zborovi# na stranica 16 se zboruva za lo{i, grdi zborovi. No, sepak, me|u niv ima razlika.

Otkri ja taa razlika i iznesi go svoeto mislewe.

49

Koi lektiri gi ima{ pro~itano dosega?

Koja ti be{e najinteresna?

Ste go posetile li nekoga{ Saemot na knigata? [to ti ostavi silen vpe~atok od taa poseta?

VO LAVIRINTOT OD LEKTIRI Denes baba mi doma donese dve YVEZDENI PERNI^IWA. - Od kade ti se? - ja pra{av.

- Od Saemot na knigata, se znae...Otvoren e od v~era, a do nedela }e trae!

Poveli, ti zedov i edna MODRI^KA TETRATKA za da si gi bele`i{ vo nea NARODNITE PRIKAZNI OD BALKANSKITE NARODI {to }e ti gi raska`uva dedo ti...

Vedna{ ÂŁ se javiv na MERI POPINS. - Po~na Saemot na knigata, saka{ li da pojdeme? - ja pra{av.

- Znam, no ne mo`am - mi vrati. - Se dogovoriv so PIPI DOLGIOT ^ORAP da pojdeme na rodenden kaj TARO OD ZEMJATA NA PLANINITE... Mo`ebi utre...

Ako saka{, pak - pojdi so ORHAN, toj ve}e sigurno gi ima ras~isteno PAJA@INITE NA KLIMENTINA...

Samo {to sakav da go pobaram, ete ti go PINOKIO javnat vrz crn at so BELA GRIVA. Lele, - mu rekov - mi li~i{ na MALIOT PRINC, ~esen zbor!

A toj: - Ajde sega ne mi raska`uvaj [E]ERNA PRIKAZNA, tuku ka`uvaj: doa|a{ so mene na Saemot ili ne?

- A od kade ti e kowov, PINOKIO? - Mi go pozajmi ITAR PEJO... Veli deka pred sto godini na nego javal i GOCE DEL^EV! - Sega ti - mu velam - mi raska`uva{ EPSKI NARODNI PRIKAZNI, neli?

- Doa|a{ ili ne? - mi podvikna toj, mavtaj}i so nekakov buket vo rakata.

- [to ti e toa?

- MASLINOVI GRAN^IWA! - mi re~e. - ]e gi zasadam vo dvorot na Saemot...

Ta neli e praznik na knigata?!

- Odli~no! - se soglasiv. - Jas }e go zemam ZLATNOTO FENER^E NA LETOTO, vo slu~aj da snema struja, pa da im sveti na posetitelite!

Samo {to izlegovme od dvorot, gi vidovme ROBINZON KRUSO i BELOTO CIGAN^E kako brzaat kon Saemot.

- Da im se pridru`ime! - rekov.

- Ostavi gi, tie se {estooddelenci... Ene gi i SPOMENKA i HAJDI. - Lele, kolku brzaat... ]e gi stigneme duri idnata godina!

Kiro Donev

50

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Za {to se zboruva vo raskazot?

Kakov e ovoj raskaz spored na~inot na koj e predadena sodr`inata? [to te nasmea?

Objasni go naslovot na raskazot.

ZA LEKTIRITE Koi lektiri se spomnuvaat vo raskazot?

Koja od pro~itanite lektiri najmnogu te voodu{evi?

Objasni zo{to.

Koja od spomenatite lektiri ja nema{ pro~itano?

Pozajmi gi od va{ata u~ili{na biblioteka knigite koi se spomnuvaat vo tekstot, a dosega ne si gi pro~ital.

Vodi si dnevnik na pro~itani knigi.

IZRAZI SE SO CRTE@ Obidi se da pretstavi{ so crte` del od raskazot koj ti e najinteresen. Nacrtaj gi likovite koi se spomnuvaat vo nego.

Napravete izlo`ba od va{ite crte`i.

51

PORAZGOVARAJ SO DRUGAR^ETO Kako treba da se odnesuva{ kon knigite, osobeno kon onie koi ne se tvoi? [to pravi{ ako vo nekoja kniga si sretnal ne{to interesno, pa saka{ toj podatok da go zapomni{: - go potcrtuva{ vo knigata; - go prepi{uva{ vo tetratka; - ja fotokopira{ stranicata.

KAKVA BESRAMNOST Nekolku dena pred da pravime testovi vo u~ili{teto, dobro se podgotviv.

Go povtoruvav gradivoto, go utvrduvav nau~enoto, pa pojdov duri i vo bibliotekata za da najdam i nau~am nekoi novi raboti od knigite. Bev re{en da dobijam najvisoka ocenka vo oddelenieto.

No, knigite ne smeeja da se iznesuvaat nadvor od bibliotekata, bidej}i od sekoja kniga postoe{e samo po eden primerok. Toga{ jas se setiv {to da napravam.

Vrtej}i se na site strani i vnimavaj}i da ne me zabele`i nekoj, so moliv go podvlekuvav na stranicite od knigite seto ona {to mi se dopa|a{e, {to me interesira{e i za koe{to mislev deka }e mi bide va`no za testovite.

I posledniot den, zna~i eden den pred testiraweto, dojdov vo bibliotekata so mal notes vo xebot i pak ja pobarav istata taa kniga {to ja ~itav pred toa i vo koja{to bev na{ol i bev potcrtal tolku mnogu novi raboti, edna od druga podobri...

No, ostanav v~udoviden.

Gledav vo listovite, prevrtuvav, no nikako ne mo`ev da se snajdam. Nekoj ja zel po mene i tolku gi be{e ispo~krtal site moi zabele{ki, vnesuvaj}i si svoi, {to ne znaev {to e moe, a {to e negovo!

Ete taka ti e toa koga nekoj so lo{i naviki }e po~ne da {ara po tu|i knigi, pa }e ti gi rasipe planovite i seto toa {to so maka i trud si go srabotil pred nego!

Toa be{e stra{no za mene! Kakva nerazbranost?! Kakva nekultura?!

Kolina Kuba 52

DA RAZGOVARAME Koi knigi gi koristi{ koga se podgotvuva{ za test? Koristi{ li dopolnitelna literatura so pove}e podatoci?

Kako }e postapi{ ako ti treba knigata a ne smee{ da ja iznese{ od bibliotekata? [to misli{: dali na{iov junak e vo pravo koga gi kritikuva drugite za ona {to mu go napravile? Zo{to taka misli{?

Koj e besramen, nekulturen i nerazbran?

POTSETI SE I ODGOVORI [to e biblioteka?

Vo koja biblioteka ~lenuva{?

Za kakvi drugi biblioteki si slu{nal? [to s¢ mo`e{ da pozajmi{ od biblioteka?

Objasni go na~inot na pozajmuvawe na knigi, vesnici i spisanija.

POTRUDI SE I DOZNAJ Postojat sovremeni biblioteki koi se narekuvaat mediateki. Potrudi se i doznaj s¢ {to mo`e{ za niv.

Novootkrienite podatoci prezentiraj gi pred drugar~iwata.

DOMA[NA ZADA^A Vo tetratkata za doma{na rabota raska`i go tekstot vo prvo lice ednina, odnosno kako tebe da ti se slu~ilo seto toa. Izrazi se ubavo i op{irno.

Pro~itaj im na doma{nite {to si napi{al.

53

PELISTERSKI O^I Bitola e grad {to se prostira od dvete strani na rekata Dragor, koja {umoli me|u visokite yidani bregovi. Nad gradot vo dale~inata str~i vo nebesnata sinevina gol, so granitni steni, prepa{en preku sredinata so postojano zeleniot pojas na borovi gori - Pelister. Pelister ima tri vrvovi i stoi kako ve~en stra`ar vo rodnata Pelagonija...

Na Pelister postojat i dve planinski ezera, poznati pod imeto Pelisterski o~i. Za ovie ezera ima legenda {to se raska`uva vo gradot pod Pelister...

Se slu~ilo mnogu odamna. Bratot i sestrata, Jorgo i Flora, pasele ovci na padinite na Baba Planina. Jorgo i Flora bile sre}ni so svoeto stado. Eden den, brat~eto Jorgo se zagubilo vo planinata, a sestra mu Flora go barala na site strani. Solzi i samo solzi. Pla~elo devoj~eto na glas, a od o~ite kako dve izvor~iwa ÂŁ te~ele bistri, nevini detski solzi. Od solzite na Flora vo dvata kratera, oddale~eni nekolku stotina ~ekori eden od drug, se sozdale ubavite planinski ezera - Pelisterski o~i.

Nesre}nata Flora, postojano pla~ela. Od golemata taga po brata si, taa umrela. Pred da izdivne rekla: - Ezerce milo, ubavo, ako nekoga{ go vidi{ mojot brat, re~i mu da se izmie od bistrata planinska voda, od moite solzi, za da go pomiluvam!

Apostol Pop Jovanovski

54

IZBERI EDNA OD ZADA^ITE I IZVR[I JA:

PRO^ITAJ I KA@I Za ~ie nastanuvawe se zboruva vo tekstot {to go slu{navte?

Kade se nao|aat planinskite ezera Pelisterski o~i?

Od {to nastanale ezerata spored tekstot? A spored naukata?

Koi bile Jorgo i Flora? [to se slu~ilo so Jorgo? A so Flora? [to mu rekla Flora na ezerceto?

RAZMISLI I ODGOVORI Zo{to umrela Flora? [to gi povrzuvalo Jorgo i Flora? [to ~uvstvuva{ ti za tvojot brat ili sestra?

Prika`i so slika

Nabroj gi tvoite ~uvstva

Privedi gi zvucite od tekstot

Vrska so mojot `ivot...

ISKA@I SE SPORED BARAWATA Pro~itaj ja legendata nekolku pati. Vo tvojata tetratka nacrtaj vakva tabela i iska`i se spored barawata: - nacrtaj slika za tekstot; - navedi gi ~uvstvata {to kaj tebe gi predizvika ovoj tekst; - privedi gi zvucite {to gi sretna vo tekstot; - povrzi go tekstot so slu~ka od svojot `ivot.

ZNA^EWE NA ZBOROVITE Legenda (predanie) - e tekst vo koj se raska`uva kako nastanalo nekoe mesto, nekoe ezero, reka ili kako ne{to go dobilo svoeto ime.

ISTRA@UVAJ Podelete se vo nekolku grupi i istra`uvajte dali postoi nekoja legenda povrzana so tvoeto mesto.

Odredete: 1. Koj }e istra`uva?

2. Kako }e istra`uvate (}e razgovarate so postarite, }e ~itate, ...)?

3. Odredete kolku dolgo }e istra`uvate.

4. Kako }e go pretstavite svojot trud (so pi{uvawe, so crtawe, so snimeni iskazi, so pravewe poster)?

5. [to }e napravite so gotoviot trud (}e go objavite vo u~ili{niot vesnik, }e go pratite vo nekoe detsko spisanie, }e go raska`ete vo radioemisija)?

Najdobrata grupa nagradete ja so pofalni zborovi i nasmevki.

55

So koj znak se obele`uva matemati~kata operacija sobirawe, a so koj odzemawe?

Kakvo vreme n¢ o~ekuva ako se o~ekuvaat temperaturi od -3o?

A kakvo od + 35o?

PLUSKO I MINUSKO Zo{to ~etvorka da se lizga kon trojka koga plus trojka i plus ~etvorka nadvi{uvaat odli~na petka.

Minusko zavitkan vo {al se sanka na minus pod nula.

Plusko pak vo letna mai~ka od vrvot na `iviniot stolb po Minuska vika da se soberat site plusovci i site minusovci od razni skali i stepeni, za da se vidi koj pove}e }e skokne od toplo na studeno, od studeno na toplo, minus plus plus minus.

Ako ne zaigraat zaedno site devoj~iwa i deca }e nema ni igra ni pesna.

Radovan Pavlovski

DA RAZGOVARAME ZA PESNATA Za koi znaci se zboruva vo pesnata?

Spored tebe, koja ocenka e podobra 4- ili 3+? Zo{to misli{ taka?

Pro~itaj gi stihovite vo koi znacite se odnesuvaat na ocenkite.

Koga Minusko se sanka zavitkan vo {al?

Zo{to Plusko na vrvot od `iviniot stolb e vo letna mai~ka?

Od koi zemji se plusovcite koi mnogu treba da skoknat od toplo kon studeno?

A od kade doa|aat minusovcite?

Pro~itaj gi stihovite vo koi Plusko i Minusko poka`uvaat temperatura na vremeto.

56

SOGLEDAJ Pesnata nema strofi. Donesi svoj zaklu~ok vo vrska so toa.

Pronajdi gi rimuvanite zborovi.

Kolku sliki mo`e{ da nacrta{ za sodr`inata na pesnata?

Vo pesnata ima samo dva interpunkciski znaka. Kade u{te ti bi stavil interpunkciski znaci? Koi znaci ti bi gi stavil?

Po {to gi razlikuva{ i gi razdeluva{ slikite edna od druga?

Objasni gi poslednite ~etiri stiha. [to misli{, na {to se odnesuvaat: na u~ili{teto, na drugarstvoto, na mirot vo svetot?

OBIDI SE Obidi se planot na pesnata da go pretstavi{ so sliki namesto so zborovi: Za {to se zboruva vo pesnata: Poetski sliki: Poraka: Odberete najinteresno nacrtan plan.

DOZNAJ Potrudi se i doznaj koja bila najniskata i najvisokata temperatura izmerena dosega vo tvoeto mesto. Koga bila izmerena taa temperatura?

Za da dobiete to~na informacija, mo`ete da se obratite vo najbliskata meteorolo{ka stanica ili da gi pra{ate povozrasnite od vas.

DOMA[NA RABOTA Prepi{i ja pesnata so latinski bukvi.

Ilustriraj go onoj del koj tebe ti e najinteresen.

57

POKAZNI ZAMENKI POTSETI SE [to ozna~uvaat zamenkite?

Nabroj gi li~nite zamenki. Zo{to se vikaat li~ni?

Napi{i edna re~enica vo koja }e ja upotrebi{ li~nata zamenka tie.

VOO^I, ZAKLU^I I PRIMENI GO NAU^ENOTO Onaa ptica izleta od na{ata jabolknica.

Ovie ptici gi spasiv od studot i gladot.

So zamenkite onaa i ovie se poka`uva na pticite. Zamenkite so koi gi poso~uvame su{testvata i predmetite se vikaat ........

Tie deca se vistinski drugari.

David gi nacrta ...... sliki.

Onoj sun|er e na{. ...... kniga e mnogu interesna.

Razgledaj ja tabelava vo koja se dadeni site pokazni zamenki: MNO@INA ZA SITE RODOVI

EDNINA

MA[KI ROD

@ENSKI ROD

SREDEN ROD

OVOJ

OVAA

OVA

ONOJ

ONAA

ONA

TOJ

TAA

TOA

OVIE

ONIE

TIE

SOGLEDAJ JA RAZLIKATA Toj ~ita.

- Toj vo ovaa re~enica e li~na zamenka.

Toj ~ovek ~ita.

- Toj vo ovaa re~enica e pokazna zamenka.

Objasni koga zamenkite TOJ, TAA, TOA, TIE vo re~enicata e pokazna, a koga e li~na zamenka.

PRIMENI GO NAU^ENOTO Pri prepi{uvaweto na re~enicite vpi{i ja soodvetnata pokazna zamenka pred sekoja imenka: 1. _____ esen be{e mnogu plodna.

2. Decata gi sakaat ______ jabolka.

3. _____ ~ovek e mojot ~i~ko.

4. Baba mi go splete _____ {al.

58

SEGA[NO VREME POTSETI SE {to si nau~il za glagolite vo treto i ~etvrto oddelenie.

Ka`i mu na drugar~eto do tebe.

ISPRAVI GI GRE[KITE Prepi{i go pravilno sledniov tekst: Mojot najdobar drugar se vikaat Darko. Toj se mnogu dobar i dru`equbiv.

Sekoga{ mi pomagam koga mi e potrebna pomo{. Jas mnogu go saka{. So nego redovno odat na ko{arka. Nie dvajcata mnogu go saka sportot.

VOO^I So koi vidovi zborovi e napravena zbrkata vo ovoj tekst?

Vo {to ja sogleduva{ gre{kata kaj glagolite?

Vo koe vreme se vr{i dejstvoto ozna~eno so site glagoli vo tekstot?

PREPI[I I DOPOLNI VO TVOJATA TETRATKA Sega{no vreme ozna~uva dejstvo {to se vr{i ____, vo momentot dodeka zboruvame za nego.

Nie na ovoj ~as u~ime za sega{no vreme. (Koga u~ime?)

Jas vnimatelno ____. ([to pravam jas sega?)

U~itelot ni objasnuva jasno i razbirlivo. (Koga ni objasnuva u~itelot?)

Go pra{uvame_________ za ona {to ne go razbirame.

ZAPOMNI Glagolite ja menuvaat svojata forma, zna~i se menuvaat po broj (ednina i mno`ina) i po lice (prvo, vtoro, treto).

VE@BI Izmenuvaj go glagolot sviri vo site lica, ednina i mno`ina.

Sostavi tri re~enici so glagoli vo sega{no vreme.

Zabele`i ja promenata na glagolite vo sega{no vreme po lice i po broj, dadena vo tabelata.

EDNINA

MNO@INA

1 lice - jas CRTAM

1 lice - nie CRTAME

2 lice - ti CRTA[

2 lice - vie CRTATE

3 lice toj, taa, toa CRTA

3 lice - tie CRTAAT

59

UTVRDI GO NAU^ENOTO Izvle~i gi glagolite od sega{no vreme od sledniov tekst i napi{i gi vo tetratkata: Osven drvjata, vo {umite ima i mnogu {umski plodovi koi dobro mo`at da n¢ zasladat, ama i golemo koli~estvo na vitamini da ni podarat.

Site znaeme deka za podobruvawe na krvta, borovinkite, malinite i kapinite se "car# - od prirodata dar.

So sekoj od slednive glagoli: izmisluva, ka~uva, vozi, bere, odi, yida, sadi, formiraj re~enica. Potrudi se glagolite da bidat vo razli~ni lica, vo ednina i mno`ina.

BRZ KVIZ Vo sega{no vreme se: a) igraa, spie{e, jadev; b) igra, spijat, jadam; g) sakav, dojde, }e nosi.

Site se vo mno`ina: a) u~i, slu{aat, pa|a; b) spieme, vikate, peat; v) mo`am, saka, znaeme.

Ne se vo ednina: a) broime, u~at, odite; b) se krie, stoi{, krevam; v) mirisa; lie, se smeam.

DOMA[NA ZADA^A Napi{i kratok sostav vo koj }e go opi{e{ tvojot raboten den. Potrudi se vo nego site glagoli da ti bidat vo sega{no vreme. Za da bide{ uspe{en vo toa, sledi go sledniov plan: - utrinskite podgotovki za na u~ili{te; - u~ili{nite ~asovi i drugite aktivnosti vo nego; - vra}aweto doma, ru~ekot, dru`eweto so doma{nite; - podgotovka na zada~ite za naredniot den; - tvoite slobodni aktivnosti i legnuvawe.

60

PODGOTVI SE PRED ^ASOT Site nie pominuvame niz nekolku periodi vo `ivotot: ra|awe, detstvo, mladost, zrelost i starost. Vie ste sega na preminot me|u detstvoto i mladosta. Po~nuvate da ~uvstvuvate i da zabele`uvate odredeni promeni kaj sebe i kaj drugite.

Potrudi se i doznaj: Kako se vika periodot vo koj vleguvate?

So koi promeni treba da se sretnete?

Za da doznae{, mo`e{ da porazgovara{ so roditelite, so u~itelot ili da pro~ita{ vo nekoja od mnogute enciklopedii.

PUBERTET Ognen, od site slatki, najmnogu ja saka{e tortata. Postojano saka{e majka mu da mu pravi torta. Koga be{e pomal, na rodendenite {to gi slave{e, majka mu mu prave{e torta, i toga{ Ognen leta{e od radost i postojano okolu tortata se vrtka{e: za mig }e go izlapa{e par~eto {to majka mu }e mu go otse~e{e, a gi sobira{e i par~iwata {to }e preostanea od negovite drugari.

Koga porasna, koga zavr{i osmo oddelenie, majka mu prestana da mu go slavi rodendenot. A so toa zavr{ija i tortite.

Ognen sega postojano ja pra{uva{e majka mu koga povtorno }e mu napravi torta, a taa mu vele{e: - Koga }e ima povod ...

- Koga }e ima povod? - ja pra{uva{e toj.

- Koga }e ti dojde pubertetot ... - mu odgovara{e taa.

Ognen so nestrplivost ~eka{e da mu dojde pubertetot. ^eka{e taka so meseci i odvreme-navreme ja pra{uva{e majka si: - Dojde li pubertetot ...?

Taa }e go zagleda{e i }e mu re~e{e: - Ne, ne e u{te dojden ...

I pak, po izvesno vreme nestrplivo Ognen }e ja pra{a{e: - Dojde li pubertetot?

- U{te ne ... - mu vele{e majka mu. - U{te malku ...

I taka, ~ekaj}i go Ognen pubertetot, pomina skoro cela godina. I najposle eden den majka mu mu re~e: - Sinko, deneska }e 61

ti napravam torta ... - Ti dojde pubertetot...

Ognen se razveseli, no i qubopitno ja pogledna majka si. Ima{e slu{nato za toj zbor, no ne znae{e {to vsu{nost toa zna~i. Ja pra{a majka si: - [to e toa pubertet?

Taa se nasmevna, go pogali po glavata i so prstot mu go dopre mozol~eto {to mu be{e izlezeno na ~eloto: - Eve, ova e, sinko, pubertet ... - mu re~e. - Eve, se javi ...

Ognen se za~udi. Str~na na ogledaloto da si go vidi pubertetot. Go pipka{e so prstot crvenoto mozol~e izbieno na ko`ata kako zrno le}a, kako mala jagotka.

Go pofa}a{e i s¢ pove}e se vozbuduva{e.

Sedna na masata i jade{e lakomo od tortata. Jadea i site negovi doma i go slavea pubertetot na Ognen.

Otkako se zasiti jadej}i od tortata, Ognen so vozbuda istr~a oddoma i otide da ja pobara svojata soklasni~ka Mara so koja se dru`e{e i so koja {etaa po korzo.

Ja najde i ÂŁ go poka`a mozol~eto na ~eloto i ÂŁ re~e: - Vidi ... Pubertet ...

Taa go pogledna i se nasmevna: - I jas go imam ... - mu re~e i mu go poka`a mozol~eto na obrav~eto koe be{e izlezeno kako cvet~e.

Si gi pipkaa so prstite, si gi pofa}aa mozol~iwata, poleka, ne`no, kako da pofa}aa ne`ni, {totuku rascuteni cvet~iwa.

Jovan Strezovski

VOO^I I ODGOVORI Koj e glaven lik vo raskazot? [to sakal najmnogu Ognen?

Koga prestanale da mu go slavat rodendenot?

Koga }e ja dobie slednata torta?

Kolku vreme ~ekal da dojde pubertetot?

Po {to majka mu go prepoznala pubertetot?

Komu mu go poka`al pubertetot?

SOSTAVI PLAN NA RASKAZOT Pro~itaj go raskazot, podeli go na logi~ki celini i sostavi plan.

Najubaviot plan zapi{ete go na tablata.

BIDI ISKREN So kogo si razgovaral za tvoite promeni?

Se srami{ li da razgovara{ so nekogo za pubertetot? Zo{to?

Si go zabele`al li pubertetot na tvoeto lice? A kaj drugite?

Za Ognen i Mara pubertet se mozol~iwata koi im izbile na liceto. [to e za tebe pubertet? Objasni kako ti go razbira{ pubertetot?

62

VE@BI ZA RASKA@UVAWE

Vnimatelno nabquduvaj ja nizata od sliki. Razmisli za {to se zboruva vo niv.

Potrudi se da sostavi{ interesna prikazna i da ja raska`e{ vo tetratkata.

Prikaznata treba da ima voved, zaplet i rasplet. Mo`e{ da dodade{ i ne{to izmisleno (imiwa na likovite, nivnite ~uvstva, misli i razgovori, opisi ...).

Pro~itajte {to ste napi{ale.

Zamisli si deka si lekar, pilot, artist, sportist ... Odberi nekoja od ponudenite profesii ili nekoja druga {to tebe ti se dopa|a i raska`i nekoe interesno do`ivuvawe povrzano so nea. Prethodno napravi plan ili skica po koja }e raska`uva{!

Sigurno si bil svedok ili u~esnik vo nekoja sme{na slu~ka. Obidi se da raska`e{ sme{na slu~ka (od u~ili{teto, od doma, na pazar, na teatar, na lekar ili od drugo mesto). Raska`uvaweto treba da bide sme{no, a toa }e go postigne{ so neobi~ni sporedbi, so neobi~en tek na nastanot koj treba da iznenadi. Toa najdobro }e go postigne{ ako se {eguva{ na svoja smetka.

Zamisli si deka si: cvet, rosa, do`dovna kapka, samovila, zagubena igra~ka, kukla, kniga... [to mo`e da ti se slu~i? [to mo`e{ da do`ivee{? So kogo bi se zdru`il? Raska`i prikazna za toa.

Pro~itajte ja skaznata "Devoj~eto i dvanaesette meseci# na str. 67. Eden u~enik neka ja raska`e, a drug neka ja preraska`e skaznata. Vie nema da znaete koj }e raska`uva, koj }e preraska`uva. Dodeka tie govorat, vie bele`ete gi razlikite koi ste gi voo~ile vo na~inot na nivnoto interpretirawe i spored niv }e opredelite koj raska`uval, a koj preraska`uval.

63

Nekolku minuti nabquduvaj ja slikata bez da trepne{. Zamisli deka vleguva{ vo nea, ja do`ivuva{, raska`uva{ za nea. Raska`i kako e vo toj prostor, {to ima tamu, {to ~uvstvuva{, {to dopira{. [to }e bide ako taa slika o`ivee? [to }e raska`uvaat nejzinite likovi?

VE@BI NIZ IGRI PRIKAZNA SO PRE^KI Se igra taka {to eden ja zapo~nuva prikaznata, drug dodava zbor, a raska`uva~ot ja prodol`uva prikaznata, no taka {to vo slednata re~enica go vklopuva dadeniot zbor.

KAMENOT [TO ZBORUVA - PRIKAZNA [TAFETA Eden u~enik, so nekolku re~enici, zapo~nuva prikazna. Drug }e prodol`i, no raska`uvaweto da ima smisla. Taka, eden po drug, mo`ete da sostavite va{a prikazna. Temata odberete ja sami.

RASIPAN TELEFON Pet u~enika izleguvaat od u~ilnicata. Drugite slu{aat kratka prikazna. Eden izleguva nadvor i mu ja {epka prikaznata na eden od petminata. Toj mu ja {epka na sledniot itn. Potoa, tie {to se nadvor, eden po eden vleguvaat vnatre i ja raska`uvaat svojata verzija na prikaznata. Ocenete koj }e raska`e najsli~no so originalot.

JAS, MINISTEROT...

Zamisli deka si pratenik, minister ili sudija. Raska`i nekoja slu~ka od tvoeto rabotno mesto ili {to raboti{. Naslovot na tvojot sostav mo`e da bide: "Jas vo parlamentot#, "Jas vo sudot#, "Jas vo vladata#.

64

PODARI QUBOV PORAZGOVARAJ SO DRUGAR^ETO Zo{to go saka{ snegot?

Koi sne`ni igri ti se omileni?

SNEG Snegot {to padna vo {umata i poleto, {epoti: "Se raduvam {to sre}no se rodiv i {to nosam meko ime SNEG. Nikoga{ ne bile poubavi i po~isti {umata i poleto! Od najmale~kata suva trevka do najgolemoto po~ituvano drvo - s¢ e ukraseno so beli svetulki {to svetat pod srame`livoto Sonce.

Zelenite borovi i elki gi napraviv princovi od prekrasnite beli skazni i ne mrdnuvaat za da ne me sronat.

Esenskiot `olt kilim od sronatite krevki lisja go pretvoriv vo topol i bel kako mleko ko`uv, {to gi topli nozete na najmnogubrojnite {umski `iteli drvjata.

Stanovite na {umskite `ivotni im gi zaviv so beli ~ar{afi, za da ne mo`e palaviot Severko da im vleze vo toplite sobi.

So Mese~inata cela no} se smeeme vo igrata na zaja~iwata. Ta`en sum koga vie volkot na padinata ili koga }e me isprska smrtno pogodenata diva sviwa od lovecot. Mi doa|a da zapla~am za sneveselenoto oko na srnata i nevnimatelnoto igrawe na sojkata niz moite beli venci po grankite.

Crnite ugari po poleto me skokotkaat so prstite od grutkite i zatoa ne mo`am ramno da gi pokrijam.

Gi toplam nikulcite na poseanite esenski `ita, no s¢ mi se ~ini deka me bockaat so nekakvi ostri igli~ki.

Najmek sum vo livadite, za{to tie mi prika`uvaat meki pesni~ki i topli prikazni za cve}iwa i peperutki. [umskoto poto~e ne`no se lizga pod moite stakleni ~evli~ki, {to mi gi podari ubaviot Mrasko.

Moeto spokojstvo go naru{uva samo palaviot vetar... ]e mu tekne i... od rit~iwata me sobira i me frla vo dol~iwata - prosto da se zadu{am!

Zar ima nekoj pobel, po~ist i posre}en od mene na ovoj ubav, {irok svet?# Jordan Dobreski

65

PRONAJDI GI PRI^INITE Snegot vo {umata e sre}en. Za toa ima mnogu pri~ini. No ima i nekolku pri~ini poradi koi e nesre}en.

Pronajdi gi vo tekstot i zapi{i gi vo tetratkata vo vakva tabela.

OPI[I Zamisli si deka si ti sneg vo nekoj grad. Opi{i kako se ~uvstvuva{ od tvojata gradska sostojba. Pi{uvaj po ovoj plan: - moite ~uvstva; - raska{aven so sol po ulicite; - natrupan i izvalkan po trotoarite; - sobran vo kamioni; zabranetite igri na decata - prokolnat od vozrasnite i devoj~iwata (skr{eni prozorci, razbu{aveni kosi, turnati kapi, voznemireni patnici vo avtobusite).

66

SNEGOT E SRE]EN

SNEGOT E NESRE]EN

NAPRAVI SPOREDBA Kakov e snegot vo gradot?

Zo{to ne e sre}en?

Kade ti bi mo`el slobodno da u`iva{ vo sne`nite igri?

Objasni zo{to.

JAZI^NA VE@BA Vo vakva tabela {to }e ja nacrta{ vo tvojata tetratka vnesi gi site pridavki od raskazot.

Opisni pridavki

Prisvojni pridavki

MINATO VREME Podvle~i gi glagolite vo sledniov izvadok od romanot za deca "Pipi Dolgiot ^orap# od Astrid Lindgren: Na periferijata od Maliot Grad se prostira{e stara, zapu{tena gradina. Vo gradinata ima{e ku}a vo koja `ivee{e Pipi Dolgiot ^orap. Taa ima{e devet godini i vo ku}ata `ivee{e sama. Nema{e roditeli.

Si ja pro~ital li knigata za Pipi Dolgiot ^orap? Vo koe vreme `iveela Pipi vo Maliot Grad? Kolku godini imala? Koe vreme go ozna~uvaat glagolite od tekstot i pra{awata?

PREPI[I VO TETRATKA I DOPOLNI

MINATO VREME

V~era kaj nas dojdoa mnogu gosti.

U~itelkata vleze v u~ilnica.

Vo dvorot napravivme Sne{ko.

dojdoa vleze napravivme

Minato vreme ozna~uva dejstvo {to se ............ vo ............

PROMENA NA GLAGOLOT PO LICE I BROJ Ednina 1 lice - jas u~ev 2 lice - ti u~e{e 3 lice - toj, taa, toa u~e{e

Mno`ina 1 lice - nie u~evme 2 lice - vie u~evte 3 lice - tie u~ea

Spored gorniot primer usno izmenuvaj gi glagolite: ~ita, pee, kupuva, broi.

IZBERI SI ZADA^A Napi{i tri re~enici vo koi }e upotrebi{ glagoli vo minato vreme.

Prepi{i gi slednive re~enici taka {to glagolite od sega{no vreme }e gi preobrazi{ vo minato vreme: a) Baba plete kapa. b) Decata spijat. v) Vie u~ite redovno.

Prepi{i gi slednive glagoli (sekoj glagol vo eden red): igraa, ~itame, nosam, kupivme, nau~iv, zboruvavte, crta{, spijat. Pokraj sekoj glagol napi{i koe vreme go ozna~uva, koe lice i broj.

67

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Koj mesec tebe ti e omilen? Objasni zo{to.

Koj mesec ne go saka{? Zo{to?

Koj mesec spored tebe e najdare`liv? [to daruva toj?

A koj e najskr`av? Zo{to?

Pro~itaj mu na drugar~eto {to si napi{al. Razmenete gi mislewata.

DEVOJ^ETO I DVANAESETTE MESECI Edna ve~er si sedela vo dvorot edna majka, so }erka si, oble~ena ubavo, a pokraj nea stoela nejzinata pastorka, ta`na, slabi~ka i partalava. Koga se stemnilo, majkata ÂŁ rekla na pastorkata: - Odi, ~umo, da donese{ od izvorot voda, ta da ne se vrati{!

Devoj~eto poslu{no zelo dve stomni i trgnalo vo no}ta kon izvorot. Koga stignalo do nego, gleda ~udo: okolu izvorot sedele edinaeset ma`i, edni visoki, drugi niski, treti stari, site naredeni vo krug na edno trkalo. Tuka bila i edna baba. Devoj~eto, ispla{eno i so trepet, im pri{lo i tivko im reklo: - Dobrove~er, dobri lu|e!

Starata baba se namurtila, vedna{ ja otvorila ustata i ja pra{ala: - Nie sme, devoj~e, dvanaesette meseci. Ajde ka`i, koi meseci se poubavi, a koi lo{i vo godinata?

- Zlatna babo - odgovorilo devoj~eto - site meseci se od ubavi poubavi...Nema lo{ mesec vo godinata!

- Aj napolni voda i odi si, zlatno devoj~e - rekla babata. - Da si blagosloveno i od sekoj zbor od ustata da ti pa|a po eden zlatnik.

Devoj~eto se vratilo so vodata kaj ma{teata, a nejze jad ja fatilo koga videla deka pri sekoj zbor od ustata ÂŁ pa|a po edna zlatna para.

Utreve~erta pak si sedele vo dvorot majkata, }erkata i pastorkata. Koga se stemnilo, majkata ÂŁ rekla na }erkata: - Pojdi, ~edo, sega ti po voda. Belki }e se vrati{ i ti so zlatna usta. ]erkata gi zela dvete stomni i po{la vo no}ta kon izvorot. Koga stignala, gleda ~udo: pak okolu izvorot sedele 68

edinaesette ma`i i edna baba, naredeni vo krug na edno trkalo. Ispla{ena, }erkata se stapisala ta ne rekla ni dobrove~er.

Toga{ otvorila usta babata, ja pra{ala: - Nie sme, devoj~e, dvanaesette meseci. Ajde ka`i, koi meseci se poubavi, a koi lo{i vo godinata?

- Pa i malite deca znaat koi meseci se polo{i odgovorilo devoj~eto. - Edna{ januari i fevruari se najlo{i, a Marta e najluda, so trista umi{ta!

- Aj napolni voda i odi si, zlobno devoj~e - mu rekla babata. - Na sekoj zbor od ustata da ti izleguvaat zmiul~iwa!

Koga }erkata se vratila doma, edno prozboruvawe - od ustata po~nale da ÂŁ izleguvaat zmiul~iwa.

Majkata, besna, izbezumena, po~nala da vika i da ja tepa svojata pastorka.

A zlatnoto devoj~e, od {to ja molelo so milni zborovi, se zasipalo vo blesokot na iljadnicite zlatnici {to mu pa|ale od ustata.

Narodna prikazna

RAZGOVARAME ZA BAJKATA [to e neobi~no vo ovaa bajka? Kako se pretstaveni mesecite?

Dvete sestri mnogu se razlikuvale me|u sebe: kakva bila ednata, a kakva drugata?

Zo{to mesecite ednata ja nagradile, a drugata ja kaznile?

Zo{to prikaznava ja narekuvame bajka?

Seti se na nekoja bajka {to si ja ~ital od Bra}ata Grim ili Hans Kristijan Andersen.

Objasni so svoi zborovi {to e bajka.

VOO^I Koi likovi vo ovaa bajka se nestvarni?

Koj e glaven lik vo bajkata? Opi{i go negoviot nadvore{en izgled.

Nabroj gi osobinite na glavniot lik.

Koi slu~ki se fantasti~ni, odnosno ne se slu~uvaat vo stvarnosta?

69

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Razgovaraj so drugar~eto kako ja razbira{ pogovorkata So itrina mo`e{ da ulovi{ i lav, a so sila ne mo`e{ ni {tur~e.

KOMARECOT I PAJAKOT Komarecot cela no} letal naokolu baraj}i `rtvi za da gi bocne i da se napie krv. Vzori, {tom se pojavila prvata son~eva svetlina, toj se vratil vo najtemniot agol od ku}ata i se pritail na yidot za da go prespie denot i da se odmori. Od dolgoto letawe go bolele krilcata, go bolela i {mukalkata i se ~uvstvuval premoren.

Vo blizinata na mestoto kade {to spiel komarecot se doselil pajak.

Gi optegnal svoite ni{ki od yid do yid, preku celiot agol, i isplel tenka gusta mre`a.

Otkako mre`ata bila gotova, pajakot legnal na edniot kraj i ~ekal.

Na komarecot mu bilo krivo {to ne smee da se otpu{ti za{to taka bi padnal. Koga videl kolku udobno si spie pajakot na svojata mre`a, mu rekol: - Blaze si ti koga ima{ tolku meka i udobna postela. A jas pak vezden kle~am na yidov i vnimavam da ne padnam. Vistina li e deka tvojata mre`a e tolku meka {to na nea mo`e{ najdobro da se odmori{?

- Vistina e - potvrdil pajakot. - Dojdi i samiot uveri se kolku e meka. A i jas ubavo }e te pokrijam so moive ni{ki i }e te zani{am za da zaspie{ pobrzo.

I za da mu doka`e kolku e mre`ata meka, nekolku pati skoknal po nea.

Lekoverniot komarec im poveruval na slatkite zborovi na pajakot. Umorno se proyevnal i se spu{til na mre`ata. Legnal na nea, gi sklopil krilcata, gi zatvoril o~ite i zaspal. A pajakot go zavitkal vo svilenite ni{ki i potoa go izel.

Komarecot zaboravil deka ne treba da se veruva vo s¢ {to nekoj }e ka`e.

Melegari 70

DA RAZGOVARAME Za {to zboruva basnata?

Koi likovi gi zapozna?

Kakov e Komarecot? A Pajakot?

Koja e porakata na basnata?

Ka`i so svoi zborovi {to e basna.

OD @IVOTOT Zo{to ne treba da veruva{ vo s¢ {to nekoj }e ti ka`e? Ti se slu~ilo li da poveruva{ vo nekoja laga za svojot drugar, iako znae{ deka toa ne e taka?

Kako se po~uvstvuva potoa?

Kakvo mislewe ima{ za lu|eto koi namerno ja iskrivuvaat vistinata?

Kako se odrazuva toa na lu|eto na koi se odnesuva lagata?

ISKA@I SE SPORED BARAWATA Napravi vakva tabela vo tetratkata i popolni ja.

Prika`i so slika

Nabroj gi tvoite ~uvstva

Privedi gi zvucite od tekstot

Vrska so mojot `ivot...

Objasni {to si napi{al.

TVORI Obidi se da sostavi{ sostav po pogovorkata LESNO E DA SE KUPI KAPA, AMA NE I UM.

PRODOL@I DOMA Op{irno preraska`i ja basnata. Mo`e{ da dodade{ i novi likovi.

71

Napravi grozd od zborovi na temata Bo`i}.

NO] KOGA PA\AA YVEZDITE Ve~erta otkako mama }e go prinese{e kravaj~eto so pari~e, zelnikot so praz i sarmata gri`livo naredena - glav~e do glav~e, orevite, kostenite, urmite, grav~eto-tav~e, jas sekoga{ izbrzuvav pred dada i bate im go ~estitav praznikot im baknuvav raka na dedo i baba, na mama i tate.

I dodeka site si ~estitaa i mojata mudrost ja falea vo mene site svetulki na radosta se palea.

Sre}ata me pliska{e kako palavo bran~e dodeka gledav so zanes kako gori, kako iskri i se izvi{uva plamenot na badnikovoto gran~e.

I ~ekav, eh, ~ekav so trepet ne {to }e mi donese Dedo Mraz vo vre}ata, tuku komu }e mu padne pari~eto vo lep~eto - sre}ata?!

Vo toa pari~e, ~inev, e sobrana seta ubavina, seta radost vo godinata i napredokot vo domot i rodot vo poleto i vo tetratkite - petkite. ^inev, toa pari~e od Badnik }e ni gi re{i problemite }e ni gi izramni smetkite.

I dodeka vetrot gi sipe{e {tedro snegulkite i dodeka tie neumorno vo dvorot se plastea moite detski `elbi rastea i dozvoluvav sre}ata so topla raka po yvezdeni pateki da me vodi s¢ dodeka ne go ~uev vosklikot na dedo: "Hristos se rodi!# Toga{ rascvetuva{e neboto nad mene i yvezdi se ronea vo sobata, vrz elkata, vo dvorot i odeknuva{e zborot: "Vajstina se rodi!# Makedonka Jan~evska 72

DA RAZGOVARAME ZA PESNATA Za koj praznik se pee vo pesnata? [to ima postaveno na trpezata?

Kako poetesata im go ~estitala praznikot na postarite? [to ~ekala so trepet? Zo{to? [to ka`uval dedoto potoa? Kade si gi slu{nal tie zborovi?

Koe e osnovnoto ~uvstvo vo pesnata?

Zabele`uva{ deka stihovite ne se grupirani vo strofi. Donesi svoj zaklu~ok.

ISKA@I SE Pro~itajte ja pesnata nekolkupati izrazno. Taa izobiluva so mnogu sliki, boi, zvuci, ~uvstva. Obidi se vo vakva tabela da go prenese{ ona {to go po~uvstvuva:

Prika`i so slika

Nabroj gi tvoite ~uvstva

Privedi gi zvucite od tekstot

Vrska so mojot `ivot...

73

VE@BA ZA PISMENO IZRAZUVAWE Vo tvojata tetratka raska`i nekoj nastan {to si go do`iveal za vreme na badnikovata ve~era ili za Bo`i}. Pri toa vnimatelno opi{i go tvojot sve~eno ukrasen dom, veselata atmosfera, trpezata, obi~aite {to se neguvaat kaj vas.

Vnimavaj tvojot trud da ima voveden del, glaven del (nastanot) i zavr{en del (poukata).

NAU^I I UPOTREBI Sigurno znae{ koledarski pesni~ki koi gi pee{ koga odi{ na Kolede.

Nau~i ja i ovaa: Koledica, medenica, i po nea Vasilica, edna{ mi e vo godina, kako cve}e vo gradina, Kolede,babo, Kolede daj mi babo kola~e.

Osven za Nova godina ~estitki se pra}aat i za Bo`i}. Nivnata sodr`ina e porazli~na od novogodi{nite. Vo dene{novo moderno vreme Bo`i}na ~estitka mo`e{ da prati{ preku SMS-poraka od mobilen telefon ili preku e-mail.

SPODELI JA RADOSTA Bo`i}nite praznici nosat golema radost vo sekoe semejstvo. No ne zaboravaj da ja spodeli{ radosta so onie {to go nemaat toa - so decata bez roditeli.

Podgotvi edna kutija so site ubavi raboti {to gi napravila tvojata majka, nekoja kniga ili igra~ka od pove}eto {to gi ima{ i podari gi vo domot za deca bez roditeli.

Pokani nekoe tvoe drugar~e od druga veroispovest da bide tvoj gostin.

74

DECATA PODARUVAAT NAJISKRENA QUBOV

Andrej Mukaetov 5-2 odd., OU "Petar Pop Arsov#, Skopje

RAZMENETE GO MISLEWETO Kako ja do`ivuvaat i ja razbiraat qubovta va{ite drugar~iwa?

Zo{to Iva pora~uva da ja neguvate qubovta? Kako se neguva?

Kako se podaruva qubovta?

Kakva imenka e zborot qubov?

Mo`e li taa da se podari vo ubavo spakuvan paket?

Vo {to ja zabele`uva{ qubovta na crte`ot na va{eto drugar~e?

Pretpostavi {to bi mo`elo da ima vo kutijata so crvena pandelka.

Mo`ebi vo nea se krie qubovta?

75

IDNO VREME PREPI[I gi i DOPOLNI gi re~enicite 1. Sno{ti Goce ____________ film. ({to prave{e?)

2. Goce ____________ film. ({to pravi?)

3. Goce utre _____________ film. ({to }e pravi?)

vo tetratkata Glagolot e vo ______ vreme.

Glagolot e vo ______ vreme.

Glagolot e vo idno vreme.

SOGLEDAJ, ZAKLU^I I ODGOVORI NA PRA[AWATA (vo tetratkata) IDNO VREME V sabota }e odam kaj baba i dedo.

Ova leto }e odime na more.

Utreve~er ti }e zaspie{ rano.

Moite drugari }e igraat ko{arka.

Koga }e se vr{i dejstvoto iska`ano so glagolite vo re~enicite?

Koe zbor~e go zabele`uva{ vo site glagoli?

Zapi{i dobro vo tetratkata kakvo dejstvo ozna~uva idno vreme i po koe zbor~e mnogu lesno }e go prepoznava{.

ZABELE@I JA PROMENATA NA GLAGOLOT PO LICE I BROJ Ednina 1 lice - jas }e igram 2 lice - ti }e igra{ 3 lice - toj, taa, toa }e igra

Mno`ina 1 lice - nie }e igrame 2 lice - vie }e igrate 3 lice - tie }e igraat

Spored gorniot primer usno izmenuvaj gi glagolite: ~ita, pee, kupuva, broi.

VE@BI Izmenuvaj go glagolot tr~a vo idno vreme, vo site lica - ednina i mno`ina.

Od basnata "Komarecot i pajakot# na str. 70 prepi{i gi prvite tri re~enici taka {to vremeto na glagolot }e go promeni{ vo idno.

Doseti se koe zbor~e treba da go dodade{ pred sekoj glagol za da bide vo idno vreme? Prepi{i gi re~enicite, no pritoa dodaj go zbor~eto {to }e go promeni glagolot od ........ vo idno vreme: Mojot dedo odgleduva najubavi jabolka i slivi.

Goce i Jana igraat na selskoto igrali{te.

Nie sekoj den odime zaedno na u~ili{te.

76

NEZASLU@ENIOT PODAROK Be{e toa eden den pred Nova godina. Dolgite ulici na gradot, gradinite, grankite na drvjata, pokrivite na ku}ite i s¢ naokolu be{e oble~eno vo belo.

Snegot pa|a{e tiho dodeka belite snegulki prilegaa na beli peperutki. Niz ulicite, prodavnicite i pred {arenite izlozi be{e prepolno so lu|e.

Gradskite avtomobili zaminuvaat i doa|aat od razli~ni pravci. Pristignuva eden crven avtomobil i pominuva bavno niz glavnata ulica. Zad nego odat mnogu avtobusi. I od drugata strana na patot se protega dolga kolona avtomobili. Bez prestan doa|aat i zaminuvaat od gradot.

Grupa de~iwa se zatskrile zad edna zgrada i se ga|aat so grutki sneg. Tie gi ga|aat i minuva~ite na ulicata. Edniot od niv frla edna grutka kon prozorecot na gradskoto vozilo. Kraj prozorecot {to ne se zatvora{e dobro stoe{e eden ma` so dve paket~iwa v race. Grutkata neo~ekuvano go pogodi. Mu padnaa paket~iwata i toj ofna bolno. Voza~ot go zapre avtobusot. Deteto potr~a i pobegna kon zgradite od sosednata ulica. Zaludno potr~a edno mom~e po nego. ^ovekot {to go pogodi grutkata sneg sleze na tretata postojka. Toa be{e tatkoto na Zani. Dr`ej}i go ednoto oko so raka stigna doma neraspolo`en. Pred ku}ata go pre~ekaa soprugata i }erka mu [presa. Koga go vide [presa tatka si, potr~a da go pregrne, no zastana skameneta: tatko £ be{e mnogu seriozen i so raka go dr`e{e okoto.

- Tato, zo{to go dr`i{ okoto so raka?

- Edno lo{o dete me pogodi so grutka sneg dodeka se vozev so avtobus - £ re~e tatko £ odej}i kon ogledaloto za da go vidi povredenoto oko.

- No koe be{e toa dete? - zapra{a majka £ na [presa.

- Ne znam, pobegna kako strela. Ima i takvi deca - re~e tatkoto razluten.

Dodeka razgovaraa, pristigna i Zani. Toj den ne zamina na u~ili{te za{to u~itelkata poradi ka{laweto go ima{e oslobodeno od nastavata. [tom go vide tatka si kako go dr`i okoto so raka, se stapisa. Saka{e ne{to da ka`e, no ne uspea ni{to da izusti.

- Sine, zo{to si zbunet? Dojdi kaj tato da ti go dadam novogodi{noto podaro~e - mu re~e tatkoto dr`ej}i se za okoto. Ja otvori ednata kutija i od nea izvadi edna male~ka harmonika.

Zani trgna kon tatka si i vo momentot koga ja podade rakata da go zeme podarokot po~naa da mu se trkalaat solzi po liceto. Rakata mu ostana podadena napred i stoe{e taka nasolzen bez da re~e nitu zbor.

Majka mu se dobli`i da go te{i: - Ne pla~i, sine, zo{to pla~e{? Zarem ne ti se dopa|a podarokot?

- Podarokot, po-da-ro-kot e ubav, mo...{ne ubav. Ne go sakam... Ne go zaslu`uvam... jas sum lo{! - re~e pla~ej}i.

Tatkoto mnogu se iznenadi od negovoto odnesuvawe. I [presa stoe{e kako skameneta so drugoto paket~e v race. Majka mu be{e iznenadena oti ne mo`e{e da sfati zo{to Zani namesto da se raduva pla~e.

No Zani ne prestanuva{e da pla~e. Go gleda{e tatka si vo nozete. Nema{e hrabrost da go pogledne v lice. Lipaj}i re~e: - Prosti mi, tate... Jas ne go zaslu`uvam podarokot... Dvete paket~iwa daj £ gi na [presa! Jas te pogodiv so grutkata sneg. Sum go pogodil tatka si... - i po~na 77

u{te poneute{no da pla~e.

Site ja doznaa gre{kata na Zani. Sega mu stana polesno. Tatko mu vozdivna dlaboko i mu se obrati na sinot: - Zine, sine! Kolku pati sum ti rekol: Ne odnesuvaj se kako uli~ar i kako lo{o dete. Ete {to mo`e da stori dete koe ne razmisluva dobro: za malku }e go ostave{e so edno oko sopstveniot tatko. No podobro {to me udri mene otkolku nekoj drug. Prestani, nemoj da pla~e{ i ova neka ti bide prv i posleden pat.

Zani go zede novogodi{niot podarok - male~kata harmonika. No, nitu taa no}, nitu narednata, dve nedeli ne ja dopre so race. Podocna namesto da frla grutki sneg, ja zema{e harmonikata i se u~e{e da sviri. Po izvesno vreme se nau~i da sviri mnogu pesni i melodii, no samo {to }e ja zeme{e harmonikata v race, se potsetuva{e na gre{kata {to ja be{e storil toj den koga go dobi podarokot i koga iskreno se pokaja za storenata gre{ka.

Fejzi Bojku

78

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Objasni zo{to raskazot nosi vakov naslov.

Koga i kade se odigral nastanot vo ovoj raskaz?

Kakva golema gre{ka napravil Zani?

Zo{to pla~el Zani i ne sakal da go zeme podarokot od tatko mu? [to ~uvstvuval?

ODBRANI GO SVOJOT STAV Organizirajte razgovor (diskusija) vo koja }e utvrdite dali samo Zani e vinoven za negovata lo{a postapka. Ako ve}e bil bolen, zo{to bil nadvor i oti{ol tolku daleku od ku}ata? Zaklu~i: kade go udril so sneg tatko mu, pred kolku postojki? Koj e odgovoren za negovoto otsustvo od domot? Kolku i vozrasnite {to pominuvale pokraj niv snosat del od vinata za opasnata igra na decata?

BONTON NA PARALELKATA Napi{ete pet pravila za igrata so sne`ni topki.

Istaknete gi na vidno mesto vo u~ilnicata.

PRIDR@UVAJTE SE ZA PRAVILATA!

SOZDAVAJ DOMA Raska`i edno tvoe sli~no do`ivuvawe koga si se pokajal za gre{kata. Kako se izvini? Daj mu naslov na sostavot "Se pokajav za storenata gre{ka#. Ako saka{, daj mu drug naslov.

Naredniot ~as ~itajte gi sostavite i diskutirajte za niv.

ZAPOMNI: Tatkoto, Zani, majkata i sestrata se likovi vo ovoj raskaz.

Ona {to tie go govorat se vika govor na likovite.

- Pro~itaj {to veli tatkoto. A {to veli Zani?

Na po~etokot na raskazot pisatelot ja opi{uva prednovogodi{nata atmosfera vo gradot. Toa se vika govor na pisatelot. So takov govor sekoga{ n¢ zapoznava so likovite, mestoto na nastanot, vremeto koga se slu~il nastanot, ni sozdava slika za sodr`inata.

- Pro~itaj go govorot na pisatelot.

79

RAZMENI GO MISLEWETO SO DRUGAR^ETO Kakva promena o~ekuva{ da ti se slu~i vo Novata godina?

Koj treba da ja napravi taa promena vo tvojot `ivot?

Od kogo o~ekuva{ da ti donese petki?

SRE]NA NOVA ]e ni bide sre}na i bogata ako dobro gi zasukame rakavite, ako dobro gi razbistrime glavite, ako sekoj den so zloto se borime, ako barem ne{to, barem malku stvorime. ]e ni bide sre}na i dobra ako za dobro so dobro vratime, ako se zbli`ime, ako se sjatime, ako vo gradite sili smogneme da se prifatime, da si pomogneme. ]e ni bide sre}na i mirna ako skaranite mirno gi smirime, ako razbirawe gradime i {irime, ako gi rascvetame ku}ite, gradinite i ako gi vselime vo niv dobrinite. ]e ni bide sre}na i vesela ako znaeme veselo da zapeeme, ako umeeme da se nasmeeme, ako na ~ovek ~ove~ki mu prijdeme ako umeeme lu|e da bideme. ]e ni bide sre}na sekoja Nova godina {to ja ~ekame i {to doa|a ako sme zadovolni od Starata {to ja ispra}ame, {to proa|a.

Gligor Popovski

80

SRABOTI SAMOSTOJNO - PRONAJDI VO PESNATA Vo ovaa pesna go nema Dedo Mraz {to ti gi ispolnuva{e `elbite dodeka ti be{e mal. Ti ve}e porasna, stana popameten i zatoa poetot ti se obra}a na poinakov na~in. ^itaj ja pesnata strofa po strofa i otkrivaj {to treba da napravi{ za da ti bide sre}na godinata nova.

Odgovorite zapi{uvaj gi vo tetratkata.

1. Kolku uslovi poetot iznel vo pesnata za da ni bide sre}na i bogata novata godina? Spored koj zbor gi prepozna?

2. Koj e najva`niot uslov spored tebe za da bideme uspe{ni? Prepi{i go stihot so koj{to }e go potkrepi{ tvoeto mislewe.

3. Objasni so svoi zborovi kako go razbira{ stihot "ako umeeme lu|e da bideme#? Kako se odnesuvaat vistinskite lu|e?

4. Ako ti se ~ini deka nekoj uslov ti ne mo`e{ da go ispolni{, napi{i go i objasni zo{to ti ne bi mo`el da go ispolni{.

SORABOTUVAJ Nau~i ja napamet strofata {to }e si ja izbere{ i recitirajte ja pesnata {tafetno (neka zapo~ne drugar~eto {to ja nau~ilo prvata strofa).

Odbetere pet najva`ni uslovi {to treba da gi ostvarite vo novata godina za da vi bide uspe{na.

Napi{ete gi na pogolem hamer {to }e go istaknete na vidno mesto vo u~ilnicata.

Neka ve potsetuva sekoj den na va{ite obvrski.

81

VE@BI ZA OPI[UVAWE SLIKA Nabquduvaj ja vnimatelno slikata. Razgovarajte za likovite i nastanot koj se nasetuva. Opi{ete ja slikata. Vnimavajte na redot na opi{uvaweto.

PREDMET Podelete se na tri grupi i rabotete ja zada~ata.

1. Opi{i predmet (materijalot od koj e napraven, bojata, formata, detali, goleminata, koja mu e namenata, za {to slu`i, sli~nost so drugi predmeti).

Koga }e zavr{i{ nacrtaj go predmetot.

2. Zabele`i razlika pome|u sli~nite predmeti Ova se stolici. Tie se sli~ni, no sepak razli~ni. Voo~i gi detalite i opi{i gi.

3. Zabele`i sli~nosti me|u razli~ni pojavi Tablata i televizorot se razli~ni predmeti. No imaat i sli~nosti.

- Rabotete vo grupi, a potoa vodete polemika: sekoja grupa neka gi brani svoite stavovi.

OMILENO @IVOTNO Nabquduvaj go tvoeto omileno `ivotno i zabele`i go negoviot izgled, goleminata, bojata, izgledot na oddelnite delovi od teloto, dvi`ewata, kako jade, spie, se luti, se gali, kakvo e koga e gladno, kako igra so drugi `ivotni, kako reagira koga }e te vidi. Seto toa opi{i go pismeno.

DO@IVUVAWE Mo`e{ da opi{e{ tvoe do`ivuvawe ili na nekoj lik od tvojata omilena lektira.

Sledi go slobodniot tek na mislite, ne ~ekaj u~itelot da ti postavuva pra{awa.

OPI[UVAWE PROSTOR Zamisli deka stoi{ kraj prozorec i ja nabquduva{ tvojata ulica. Opi{i {to gleda{ niz prozorecot.

OPI[UVAWE NA POJAVI Nabquduvaj koga vrne do`d i duva veter. Zabele`i gi detalite i opi{i {to si videl. Koristi drugi zborovi namesto vrne do`d (romori, sipe, lie, istura, kape) i duva veter (sviri, zaviva, nosi, urla, miluva, zdivuva, re`e, se~e, kam{ikuva).

82

TEST - JAZIK (Raboti vo tetratkata!)

1. Spored toa dali glasnite `ici treperat ili ne treperat pri izgovorot na soglaskite, tie se delat na ___________ i bezvu~ni.

2. Pre~krtaj gi dvete soglaski koi ne pripa|aat vo slednava niza: G @ M V D P X B \ Y 3. Vo slednava re~enica }e gi podvle~am zbirnite imenki: Na saemot za mebel ima{e mnogu qubopiten svet.

4. Od broevite 4 i 5 }e obrazuvam brojni pridavki: ____________ i ____________.

5. Vo re~enicata: Nova godina e prviot zimski praznik na koj najmnogu mu se raduvam opisna pridavka e _____________, prisvojna pridavka e ______________, brojna pridavka e _____________.

6. Od slednive re~enici glagolite }e gi grupiram spored vremeto: Celo vreme mislev kako }e go preplivam Vardar.

Se vle~ka{ kako da }e odi{ na svadba.

Sonceto yirna od zad oblacite i povtorno se skri.

MINATO VREME

SEGA[NO VREME

IDNO VREME

7. Vo slednive re~enici }e gi podvle~am samo pokaznite zamenki: (Vnimavaj na li~nite zamenki!)

1. Toj nikako ne saka{e da dojde kaj nas.

2. Toa dete e najdobroto vo na{eto oddelenie.

3. V~era se vozev so onaa sanka.

4. Tie napravija najgolem sne{ko.

5. Poglednete go onoj ~ovek!

83

VE@BI ZA ZIMSKIOT RASPUST (Raboti vo tetratkata!)

SOSTAVI 1. Od dadenive rimuvani parovi sostavi kusa pesni~ka za zimskiot odmor: ide - bide; son - yvon; leka meka; sanka - Danka; pak - prag.

2. Od dadenive zborovi - kus raskaz: drugari, park, igra, sneg, elki, vrap~e, mrazulec, skr{eno krilce, solzi, sram, kaewe, le~ewe, let, radost.

TOLKUVAJ

PREPOZNAJ Koj vid zborovi ti se pretstavuvaat?

1. Kolku godini ima{, po kolku jabolka jade{ i po kolku ~asa u~i{ dnevno, nie im ka`uvame na site {to te znaat i se vikame _________.

2. Nie sme mnogu vredni, rabotime sekoga{ - sega, vo minatoto i vo idnina. _____________ 3. Okolu tebe bezbroj predmeti, `ivotni, lu|e... Ne{to ~uvstvuva{, zamisluva{...

Nie ti go ka`uvame nivnoto ime. ________________.

4. A kakvi se, kolkavi se, ~ii se, od {to se?.. Za da ti objasnime tuka sme nie _______________.

Za sekoja pogovorka porazgovaraj so tvoite roditeli, a potoa napi{i vo tetratkata kako ja razbira{: - Ako baba la`e, trap ne la`e.

GRUPIRAJ - Baraj za da najde{, sakaj za da ti dadat, tropaj za da ti otvorat.

Ovie, babi, sonce, vezat, onoj, - Dvapati meri, edna{ se~i. visoka, volneni, }e jademe, - Edna lastovica ne pravi prolet. otide, osma, skopsko, radost, - Lete laduva - zime gladuva. analiza, pi{uvaa.

- Koj rano rani, dve sre}i grabi.

1. Op{ti imenki ______________.

2. Apstraktni imenki _________.

PRONAJDI 3. Pokazni zamenki ___________.

4. Sega{no vreme _____________.

1. Zbor so isto ili sli~no zna~ewe: 5. Minato vreme ______________.

Livada _____________ 6. Idno vreme ________________.

Pat ______________ 8. Opisna pridavka ___________.

Ku}a _____________ 9. Materijalna pridavka ______.

2. Zbor so sprotivno zna~ewe: 10. Prisvojna pridavka _______.

Bolest _________ 11. Brojna pridavka __________.

No} _________ 12. Vo mno`ina se _____________ Star __________ _______________________________.

84

Kade raboti tvojata majka? [to raboti?

Kako im pominuva denot na nevrabotenite `eni?

PRIJATELOT SO PARI NE SE KUPUVA

MRZLIVATA SOPRUGA Si bila edna mrzliva `ena. Ma`ot ÂŁ posakal ko{ula za da se promeni, a taa ne mu davala.

- Oti vaka, `eno, ne mi dava{ ko{ula za da se promenam? - ÂŁ rekol ma`ot.

- Vo{kite }e me izedat.

- More, ami kaj da najdam, ma`u, - mu rekla - koga nemam ni za tebe ni za mene.

- Ami zo{to da nema{, mori `eno? Kako imaat site `eni, taka da ima{ i ti.

- Dejdi ma`u, dejdi doma}ine, ami zo{to si budala? More, ami kaj imam vreme jas da ti tkaam platno, tiki da go belam, ta posle ko{ula da ti {ijam. Ami koj den da rabotam, i jas ne znam. Seki den rabota imam; sekoj ponedelnik mesam posen zelnik, vtornik - pototolnik, sreda }e ja vrzam za greda, ~etvrtok nevrtok, petok - mioglaec, sabota }e odam na pazar, vo nedela }e sedam na porta.

Eve bre, doma}ine, ovie se dnite, ka`i sega vo koj den da tkaam platno za da ti napravam ko{ula, ta koga nemam prazen den; saka{ - nej}e{, bez ko{ula }e si odi{.

Makedonska narodna prikazna RAZMISLI - ODGOVORI [to pravela od ponedelnik do nedela mrzlivata `ena? Pro~itaj glasno!

Kolku dena imala vistinska rabota? A drugite so {to gi ispolnuvala? [to misli{ za nejzinoto opravduvawe?

Poznava{ nekoja `ena kako mrzlivata sopruga? Kakvo mislewe ima{ za nea?

Koi lu|e gi ismeva narodniot raska`uva~ preku ovaa prikazna?

ZNA^EWE NA ZBOROVITE OD NARODNIOT JAZIK dejdi - ej; tiki - zna~i; nevrtok - den koga ne se vrti vreteno, ne se prede; mioglaec den koga se mie glavata.

IZRAZI SE PISMENO Zamisli deka si ma`ot na mrzlivata sopruga i preraska`i ja narodnata prikazna. Potrudi se na humoristi~en na~in da si go pretstavi{ `ivotot so takva `ena. Pro~itaj {to si napi{al i nasmej gi drugar~iwata.

85

Porazgovaraj so drugar~eto do tebe {to znae{ za muslimanskiot praznik Bajram.

NASEKADE PRAZNIK Vo ovie bajramski migovi Se nasmevnuva liceto na muslimanot, Denes ima praznik islamskiot svet ^itaat Kuran i u~at ezani.

So gordost go isprativme Ramazanot poln so izobilstva So ibadet i zikr kon Boga Pominuvaat denovite od godinata.

Seta priroda na nejzin na~in Go vozvi{uva vistinskiot bog Mese~inata sveti, Sonceto sjae, Slavi zemjata, slavi i neboto.

Vo sekoja muslimanska ku}a Se pru`a sofrata na Bajramot Bratot go pozdravuva svojot brat Sre}en Bajram, za mnogu godini.

Narodna pesna

Zna~ewe na zborovite {to se upotrebuvaat vo muslimanskata religija Kuran - svetoto pismo kaj muslimanite. (Biblijata za hristijanite.)

Ramazan - period od eden mesec pred praznikot Bajram vo kogo sekoj musliman treba da se odnesuva spored bo`jite pravila: da se vozdr`uva od lo{i postapki, od hrana i voda od zori do zajdisonce. ezan - povikot za molitva {to se slu{a od xamijata; ibadet - postapki na lu|eto spored bo`jite zakoni; zikr - obra}awe kon Bog, molitva.

86

PRO^ITAJ, RAZMISLI, ODGOVORI So koe ~uvstvo e ispolnet sekoj musliman? [to go ispolnuva so golema radost negovoto srce?

Kako se slavi praznikot Bajram?

Objasni kako go razbira{ stihot "slavi zemjata, slavi i neboto#.

SPOREDI Napravi sporedba so prazni~nata atmosfera opi{ana vo ovaa pesna i pesnata "No} koga pa|aa yvezdite# na str. 72.

Nacrtaj vakva tabela vo tvojata tetratka. Vo levata kolona se dadeni op{tite pravila pri proslavata na dvata Bajrama. Vo sekoja kolona vnesi go ona {to e isto ili razli~no pri proslavata na bo`i}nite praznici.

Na krajot napravi sporedba i zaklu~i: [to e isto, a {to razli~no pri proslavata na najgolemite praznici kaj hristijanite i muslimanite.

PRAVILA ZA PROSLAVA NA BAJRAM KAJ MUSLIMANITE

PRAVILA ZA PROSLAVA NA BO@I] KAJ HRISTIJANITE

Sekoj musliman se podgotvuva {to podobro da go pre~eka Bajram spored svoite mo`nosti.

Nave~er na Bajram xamiite se osvetleni so mnogu svetilki.

Vo xamija sekoj odi ~ist i oble~en vo prazni~ni ali{ta.

Po vra}aweto od xamija sekoj sekomu mu go ~estita Bajram.

Na praznikot se podgotvuva bogat semeen ru~ek.

Za vreme na trite prazni~ni dena se posetuvaat rodninite i prijatelite.

Sekoj musliman dava svoj prilog za siromasite za da mo`at i tie dostojno da go proslavat praznikot.

87

POTSETI SE Veruvame deka dosega si go pro~ital romanot za deca "Goce Del~ev# od Van~o Nikoleski. [to znae{ za Goce Del~ev?

Zapi{i so dve re~enici.

SE POJAVIL ^UDEN ^OVEK Ako te nanese patot kon staro Skopje, s¢ ubavo vidi i razgledaj... samo nemoj edno da zaboravi{!

Od levata strana na bujnata i penliva reka Vardar e staroto skopsko Kale.

Nekoga{ tuka imalo visoki i golemi kuli. Kulite bile opa{ani so debeli i jaki yidovi. Na `eleznite porti od kulite stoel stroen i ubav stra`ar. Vo racete dr`el bojno dolgo kopje. Na pojasot mu svetkala kako zmija ostrata sabja.

Vremeto, so svoite ve~ni zabi, go grizelo i go ronelo Kaleto...

Deneska gi nema visokite kuli, go nema stra`arot so ostrata sabja i bojnoto kopje.

Do Kaleto e crkvata Sveti Spas. Vo nea lu|eto ne palat od vosok `olti sve}i, popovite ne ~itaat molitvi od crnite is~adeni debeli knigi.

A narod: ma`i, `eni, deca, mladi nevesti, podgrbaveni babi~ki, starci so bastuni - pak ja posetuvaat crkvata.

Ti {to misli{? [to e toa {to gi vle~e srcata na lu|eto da odat vo crkvata?

Kakva e taa vol{ebna sila {to gi privlekla lu|eto?

88

Tuka, srede vo crkvata, vo oreov sandak, izre`an so razni {ari, le`i eden vojvoda. Do nego e i negovata pu{ka, pu{ka maliherka. Toj vojvoda ÂŁ pora~uval na gorata: "Goro le, goro zelena, posteli senka debela, prigotvi voda studena!# I gorata go slu{a{e.

Toj vojvodata im pora~uva{e na pa{ite: Mirno da miruvaat i zulum da ne ~inat...Pa{ite go slu{aa...Sultanot vo Carigrad be{e zagri`en...

Toj vele{e: - Koj }e go fati `iv ili }e go ubie, }e mu dadam iljada zlatni liri.

A pak toj, pak gajle nema{e. Koj }e go pra{a{e koja e negovata majka, toj }e odgovara{e: - Mojata majka e zemjata makedonska. Rod i rodnina mi e zgovorna dru`ina. @enata mi e pu{kata maliherka, a decata mi se drobnite fi{eci...

Sultanot izdal stroga naredba do celata vojska i policija: "@iv da se fati ili da se ubie!# Na site strani po nego bile organizirani poteri. No, ete, ni{to ne pomognalo: ne pomognale ni poterite, ni naredbite, ni ucenata vo zlatni liri... ...............

So Turcite kafe pie{e, so niv pu{e{e tutun, so niv patuva{e. A Turcite?

Tie na site strani ispra}aa poteri i tokmu nego go baraa! Go baraa pod drvo i pod kamen, da go fatat ili ubijat... [irum turskoto carstvo se be{e prenesla novinata: "Se pojavi ~uden ~ovek!# A koj be{e toj ~uden ~ovek?

Toj be{e Goce Del~ev, makedonski legendaren vojvoda, vojvoda nad site vojvodi, du{ata na Vnatre{nata makedonska revolucioinerna organizacija.

Za toj ~uden ~ovek ja napi{av ovaa kniga. Kako toa toj go prave{e, zo{to go prave{e, }e razbere{ od ovaa kniga.

VAN~O NIKOLESKI (Izvadok od romanot za deca "Goce Del~ev#)

ZNA^EWE NA ZBOROVITE zulum - nasilstvo, teror pu{ka maliherka - vid kusa pu{ka zgovorna dru`ina - slo`na dru`ina liri - turski pari potera - organizirana akcija da se pronajde nekoj drobni - sitni 89

ZADLABO^I SE Za kogo Goce bil ~uden ~ovek? Zo{to bil ~uden? [to pretstavuval za makedonskiot narod?

Objasni kako ja razbira{ negovata misla: "Mojata majka e zemjata makedonska. Rod i rodnina mi e zgovorna dru`ina. @enata mi e pu{kata maliherka, a decata mi se drobnite fi{eci...# Objasni kako ja razbira{ mislata na pisatelot: "Vremeto so svoite ve~ni zabi go grizelo i go ronelo Kaleto...#

ZAPOMNI: Roman e golemo literaturno delo vo koe se raska`uvaat i se opi{uvaat nastani koi opfa}aat podolg vremenski period. Vo romanot se sretnuvaat mnogu likovi. Postojat romani za deca i romani za vozrasni.

Romanite za deca naj~esto obrabotuvaat temi od `ivotot na decata, a glavnite likovi se deca.

Vo nekoi romani, kakov {to e i romanot za deca "Goce Del~ev#, opi{ani se istoriski nastani i zna~ajni li~nosti od istorijata na eden narod. No tie se opi{ani na jazik i na~in razbirliv za decata.

Koi romani za deca dosega si gi pro~ital? [to ti bilo najinteresno vo niv?

So koi likovi si se sretnal vo niv?

DODATNI ZADA^I Prosledete nekoj dokumentaren film za Goce Del~ev i nau~ete pove}e za nego.

Posetete ja crkvata Sveti Spas vo Skopje vo ~ij dvor e negoviot grob.

Pronajdete legendi ili narodni pesni vo koi makedonskiot narod so golema qubov i po~it go za~uval likot i deloto na Goce Del~ev.

Na ~asot po Muzi~ko obrazovanie ispejte edna narodna pesna za Goce Del~ev.

90

VIDOVI RE^ENICI SPORED SOSTAVOT Prepi{i i sraboti vo tetratkata:

PROSTA RE^ENICA

SLO@ENA RE^ENICA

1. Dame ~ita.

2. Dame ~ita kniga.

3. Na{ata u~itelka vleze vo u~ilnicata.

4. Vo na{eto semejstvo site redovno ~itaat knigi i vesnici.

1. Stanav, se podgotviv i otidov na u~ili{te.

2. Koga se vrativ od u~ili{te, ja srediv dnevnata soba.

3. Site zasadivme po edno drvce, gi poleavme cve}iwata, go sobravme |ubreto i zadovolni si otidovme doma.

Po kolku glagoli ima vo sekoja re~enica? Podvle~i gi!

Podvle~i gi i prebroj gi glagolite vo sekoja re~enica!

Zaklu~i Prosta re~enica e onaa vo koja ima samo eden _____________

Slo`ena re~enica e onaa vo koja ima dva ili pove}e ____________.

PROVERI SE Grupiraj gi prostite i slo`enite re~enici od sledniov izvadok od raskazot "Prijatelstvo# od Zdravko Omerza: Jumbo be{e golem slon. @ivee{e vo zoolo{ka gradina, iako negoviot tatko `iveel slobodno vo Afrika. Sekoj den kaj Jumbo doa|a{e eden ma~or. Se vrte{e i {eta{e okolu negovite noze. Slonot ~estopati so surlata go kreva{e visoko i go stave{e na svojot grb. Taka zapo~na nivnoto prijatelstvo.

Napi{i vo tetratkata po dve prosti i slo`eni re~enici.

PRODOL@I DOMA Od slednive prosti re~enici obrazuvaj slo`eni taka {to }e dodade{ po eden glagol. Sledi go prviot primer.

1. Nena pravi sok. ___ Nena pravi sok za da gi poslu`i drugarkite.

2. Majka mi se vrati od rabota.

3. Utrovo stanav rano.

4. Drugarite odat zaedno na pro{etka.

91

PROSTA RE^ENICA

PROSTA RE^ENICA SAMO SO PODMET I PRIROK

PROSTA RE^ENICA SO PODMET, PRIROK I NEOPHODNI RE^ENI^NI ^LENOVI

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

4.

5.

U~enikot u~i.

Pticata pee.

Sowa ~ita.

Decata spijat.

Nie }e u~ime.

U~enikot redovno u~i.

Pticata veselo pee na granka.

Sowa mnogu ~ita knigi.

Decata spijat vo toplite kreveti.

Nie }e u~ime popladne.

SOGLEDAJ Od kolku ~lena se sostaveni re~enicite vo levata kolona? Od kolku vo desnata?

Kako se vikaat glavnite ~lenovi vo re~enicata?

Osven podmet i prirok, vo re~enicite od desnata kolona ima i drugi ~lenovi na re~enicata od koi doznavame pove}e za glagolskoto dejstvo.

Odgovori na slednive pra{awa vo tetratkata: - Od koj ~len na re~enicata doznava{ kako u~i u~enikot?

- Kako pee pticata? Kade pee?

- [to ~ita Sowa?

- Kolku ~ita?

- Koga }e u~ime?

ZAKLU^I, ZAPOMNI I PREPI[I (vo tetratkata) 1. Prostata re~enica mo`e da bide iska`ana samo so ....... i prirok.

2. Prostata re~enica mo`e da bide iska`ana so podmet, ....... i drugi ~lenovi {to go pojasnuvaat dejstvoto na glagolot.

(Za niv pove}e }e u~i{ vo pogornite oddelenija!)

92

ODBERI SI ZADA^A - PROVERI GO NAU^ENOTO Pro{iri gi slednive prosti re~enici iska`ani samo so podmet i prirok.

Pri prepi{uvaweto vo sekoja re~enica dodaj po eden ili pove}e neophodni ~lenovi na re~enicata koi go pojasnuvaat dejstvoto na glagolot (za vreme, za na~in, za mesto, za koli~ina).

1. Jana pi{uva. (Jana pi{uva pismo na dedo ÂŁ).

2. Yidarot yida.

3. Decata igraat.

4. Ma~orot dreme.

Prepi{i gi slednive prosti re~enici i podvle~i gi neophodnite ~lenovi na re~enicata {to go pojasnuvaat prirokot.

1. Na drvoto pticata napravi gnezdo.

2. Vo nego izvede tri pilenca.

3. Tie sre}no rastea vo svojot dom.

4. Toga{ pod drvoto naide ma~ka so tri ma~iwa.

5. Tie veselo skokaa okolu nea.

Dopolni ja sekoja re~enica so odgovorot na pra{aweto {to ti e postaveno kraj nea. Taka }e gi dobie{ neophodnite ~lenovi vo re~enicata {to }e ti pojasnat vo kakva okolnost se vr{i glagolskoto dejstvo ili koj ({to) go trpi glagolskoto dejstvo. (Pi{uvaj vo tetratkata!)

Milica plete _____. ([to plete?)

Majka mi ______ pravi kola~iwa. (Kako pravi?)

Decata igraat _______. (Kade igraat?)

Nie _____ sakame _____. (Koga i {to sakame?)

PREPI[I I POVRZI Veterot duva Bebeto spie Goran tr~a Tawa vleze U~enicite sadat

v u~ilnica. po ku~eto. cela no}. cve}iwa. vo krevet~eto.

PRODOL@I DOMA Prepi{i gi prvite pet re~enici od izvadokot "Se pojavil ~uden ~ovek# na stranica 88. Potoa podvle~i gi site neophodni ~lenovi na re~enicata {to go pojasnuvaat prirokot.

93

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Naviva{ li za nekoj klub? Za koj?

Kakov e toj klub: sportski, muzi~ki ili nekakov drug klub?

Po {to se razlikuva klubot za koj naviva{ od drugite klubovi?

Razmisli, a potoa porazgovaraj za toa so drugarot do tebe.

HARI POTER I ODAJATA NA TAJNITE - Voldemort mi prenel ne{to svoe? - pra{a Hari iznenaden.

- Taka izgleda.

- Toga{ jas navistina treba{e da bidam me|u Sliterinite? - re~e Hari o~ajni~ki gledaj}i go Dumbledor vo o~i. Oddelenskiot {e{ir predosetil sliterinska mo} vo mene, pa me ...

- Smestil kaj Grifindor - mirno re~e Dumbledor.

- Slu{ajte, Hari. Vie slu~ajno imate mnogu osobini koi Salazar Sliterin najmnogu gi cenel kaj u~enicite koi sam gi odbiral. Negoviot sopstven, mnogu redok dar, snaodlivosta, re{itelnosta, poznatata negri`a za pravilata - dodade, a musta}ite povtorno mu zatreperija. - Pa sepak, {e{irot ve smestil me|u Grifindorite. A vie sekako znaete zo{to taka napravil.

- Toj me smesti me|u Grifindorite - odgovori Hari so skr{en glas - samo zatoa {to jas go zamoliv da ne me pra}a kaj Sliterinite...

- To~no - potvrdi Dumbledor - Po toa vie mnogu se razlikuvate od Tom Ridli. Na{iot sopstven izbor, Hari, najdobro poka`uva {to sme, mnogu pove}e od na{ite sposobnosti.

Hari zaprepasten sede{e vo foteljata. - Ako ba{ sakate dokaz deka navistina pripa|ate na Grifindorite, vi predlagam ova podobro da go razgledate.

Dumbledor se navedna nad stolot za pi{uvawe na profesorkata Mek- Gonagal, go dofati krvaviot srebren me~ i mu go podade na Hari. Hari go svrte vo rakata me~ot na koj bleskaa rubinite. Potoa, pod dr{kata, go pro~ita izgraviranoto ime i prezime: Godrik Grifindor.

- Samo vistinskiot Grifindor, mo`el da go izvle~e toj me~ od {e{irot Hari.

Za moment dvajcata zamol~ea. Potoa Dumbledor otvori edna fioka od stolot i izvadi pero i mastilo za pi{uvawe.

- Sega vi e najva`no da se najadete i da se naspiete. Vi prepora~uvam da odite dolu na gozbata, a jas }e napi{am pismo za Azkaban... da ni se vrati na{iot lovo~uvar. Moram da sostavam oglas za Dnevniot prorok za nov profesor za Odbrana od temnite sili. Nekako brzo gi tro{ime, neli?

Xoan K. Rouling (Izvadok od romanot "Hari Poter i odajata na tajnite#) 94

DA RAZGOVARAME Hogvarts e u~ili{te za vol{ebnici. Oddelenskiot {e{ir, koj sekoj u~enik }e go stavi na glavata, odreduva dali nekoj }e pripa|a na Grifindorite ili na Sliterinite.

Pronajdete go vo tekstot delot od koj doznavame koi osobini na u~enicite, pripadnici na Sliterinite, najmnogu se cenat.

Porazgovarajte za sekoja osobina.

Zo{to oddelenskiot {e{ir go smestil Hari me|u Grifindorite? [to misli za toa profesorot Dumbledor?

Hari zboruva so skr{en glas kako da go pogodil grom. [to misli{, kako se ~uvstvuva onoj koj taka zboruva?

SOZDAVAJ So drugarot odglumi go razgovorot me|u profesorot Dumbledor i Hari Poter.

Ne zaboravaj prethodno da porazgovara{ za likovite.

Vo tvojata tetratka napravi lista na svoite sposobnosti. Razmisli kako gi koristi{ niv. Na primer: Moite sposobnosti

Pozitivno

Negativno

posilen sum od drugite

gi {titam poslabite

se tepam so site

brzo i to~no smetam

baram pove}e zada~i, im pomagam na drugite

mamam na karti, go zbunuvam prodava~ot na pazar

lesno se izrazuvam

gi ureduvam yidniot i oddelenskiot vesnik, im pomagam na ostanatite vo pi{uvawe i govorewe

im upa|am na drugite vo zbor, im se smeam na drugite koga gi ~itaat svoite trudovi ili koga zboruvaat

PRONAJDI Za avanturite na Hari Poter pisatelkata ima napi{ano sedum prodol`enija, od koi za pet ima snimeno filmovi. Mo`ebi nekoja od knigite si ja pro~ital, ili si gledal nekoj od filmovite. Potrudi se i doznaj gi naslovite na site prodol`enija na knigite i na filmovite.

Najdi nekoja od niv, pro~itaj ja i pozajmi mu ja tvoeto drugar~e i toa da ja pro~ita.

Pozajmete gi filmovite so Hari Poter, prosledete gi i razgovarajte za sodr`inata, scenografijata, kostimite i efektite koi gi pravat interesni vakvite filmovi.

95

RAZMISLI Od {to ili od kogo se pla{i{ ti?

Razmenete gi svoite razmisluvawa so tvoeto drugar~e.

OD [TO SE PLA[I STRAVOT Se pla{am od mrak, od stravot se pla{am i s¢ se pra{am na koj li znak kade da begam, i zo{to se stegam, se tresam, se yveram i zo{to sekoga{ i pak i pak - so Bo{ko se meram?

A koj e stravot?

I {to e toj?

Yver li so brada, so grozni zabi i stra{ni o~i?

Ima li broj na ~evli, na kapa i dali samo za ru~ek lapa dve ku}i, park i eden most?

Dali e junak?

Dali e prost?

Mi veli Bo{ko: "^ekaj vaka.

Pra{aj me od {to se pla{i toj?

Kaj e - go slu{a{? So zabi {traka!

Pa {tom se krie od site na{i, zna~i i toj, bre, od nas se pla{i!# Otsega ~ekoram sigurno, pravo, za sekoj strav i jas se pra{am!

So noga ve}e }e go tresnam, ko vlakno od rakavot }e go stresnam, pa }e mu ka`am: "Odi, bre, ru~aj!# I }e ja spra{tam, }e mu ja letnam za sekoj slu~aj...

Tome Arsovski

96

RAZGOVARAME ZA PESNATA Vo prvata strofa edno dete ka`uva deka se pla{i od mrakot i od stravot.

Najdi gi stihovite vo koi opi{uva {to mu se slu~uva koga se pla{i! [to misli{ ti za Bo{ko, deteto so koe se meri pla{liviot "junak#?

Pro~itaj ja tretata strofa za da go oformi{ svoeto mislewe za Bo{ko.

Pro~itaj ja ~etvrtata strofa i objasni kakva promena nastanala kaj pla{livoto dete. Sporedi go deteto od prvata strofa i istoto dete od poslednata strofa. Kakva promena nastanala kaj nego? [to misli{ ti - koj mu pomognal da ne se pla{i pove}e?

KREIRAJ Nacrtaj go likot na ispla{enoto dete spored opisot vo prvata strofa i likot na istoto dete spored opisot vo ~etvrtata strofa.

Kako saka{ da izgleda{ ti: kako prviot ili kako vtoriot lik? Zo{to?

IZRAZI SE Vo tvojata tetratka napi{i gi svoite stravovi i objasni kako mo`e{ da go sovlada{ sekoj strav! Razgovarajte so drugar~eto i zaedni~ki barajte re{enie.

97

FEVRUARI Ja znaete li narodnata pesni~ka {to po~nuva vaka: †Se~ko se~e, Marta dere, April nosi, Maj prodava...# Ete, toj se~ko sum jas, fevruari, najmaloto od dvanaesette deca na majkata - godina. Mnogumina mislat deka sum lo{, apliv, se~liv. Zar e vistina toa? Ah, ne, ne e sosem taka! Jas li sum vinoven {ti mi odredile da `iveam tokmu vo ona vreme koga po zemjata {etaat vetri{ta i viulici?

No jas po malku podmirisnuvam i na prolet. Ne vi objasnuvam zo{to i kako. ]e vi ispeam edna pesni~ka i vie sami }e se setite: ^udno ~udo, de~iwa u{te stoi snegot, a glej, beli yvon~iwa niknale na bregot!

Yvonat, peat veselo - nie sme koki~iwa, radost sme za site mom~iwa, momi~iwa... [tom Sne{ko }e ja slu{ne ovaa pesna, po~nuva da pla~e. Sne{ko pla~e, a decata se raduvaat!

Vidoe Podgorec

RAZGOVARAME ZA TEKSTOT Od koj del od pesni~kata ti otkriva{ zo{to fevruari po malku podmirisuva na prolet? Objasni zo{to.

Zo{to pla~e Sne{ko koga }e ja slu{ne pesni~kata na Se~ko za koki~iwata?

Zo{to se raduvaat decata?

Zo{to vtoriot mesec od godinata - fevruari za sebe veli deka e najmaloto dete na majkata - godina? [to se slu~uva na Zemjata koga vladee fevruari? Kakvo e toga{ vremeto?

Pokraj internacionalnoto ime fevruari, vo tekstov go sretna i narodnoto ime za nego - se~ko.

Fevruari od narodot dobil u{te dve imiwa: maliot i kusiot Zaklu~i zo{to se vika se~ko, a zo{to kusiot i maliot?

IZRAZI SE Nau~i ja napamet vtorata pesni~ka od tekstot i na naredniot ~as recitiraj ja pred tvoite drugar~iwa. Sekoe drugar~e nagradi go so aplauz.

98

RAZGOVARAJTE Stavete gi racete pred sebe i poglednete dali se ~isti.

Kolku pati dnevo gi mie{ racete? Koga?

Zo{to treba redovno da gi mie{ racete?

Koi zarazni bolesti se dobivaat poradi ne~istotija?

^ISTOTATA E POLOVINA ZDRAVJE Lica: u~enikot Dan~o, majkata i tatkoto (Vo kujna majkata prigotvuva jadewe. Dan~o vleguva celiot zazbivtan, ja ostava ~antata so knigi i vika na set glas.)

DAN^O: Mamo, gladen sum, daj mi da jadam!

MAJKATA: Prvin treba da re~e{ dobar den kako sekoe dobro dete ... i ... ne e ubavo tolku silno da vika{.

DAN^O: Izvini, mamo, zaboraviv. Stomakot mi stanal kako re{eto, koj }e misli na dobar den. Daj mi da jadam!

99

MAJKATA: Eh, Dan~o sine, ne ~ini taka.

DAN^O: Ti, mamo, ne si fudbaler i ne znae{ kolku sum izmoren. A denes na natprevarot dvapati mi stavija sopka, siot prav go sobrav na nozete i racete.

MAJKATA: Toga{ prvin izmij se, pa potoa sedni da jade{. Ru~ekot e ve}e gotov.

DAN^O (za sebe): Ete ti sega! Jas, {to se imam skarano so sapunot i so vodata i ne sakam so o~i da gi vidam - }e moram da se izmijam. (kon majka si) Mamo, mo`e i vaka da jadam, ni{to ne mi pre~i {to sum malku ne~ist vo racete.

MAJKATA: Site bolesti se dobivaat preku ne~istotijata, preku zaraznite mikrobi i bacili.

DAN^O: Jas sum tolku gladen {to bi izel i slon, a pak tie mikrobi i bacili }e gi lapnam kako ~okolada.

(Vo me|uvreme vleguva tatkoto, gi pozdravuva i ja ostava ko`nata lekarska ~anta.)

MAJKATA: Kako e v bolnica, {to ima novo?

TATKOTO: Lo{i raboti... ]e vi raska`am s¢, samo prvin da gi izmijam racete.

(Dan~o za toa vreme sednuva na masata.)

DAN^O (kon publikata): Za tate ne e ~udo {to ja pretpo~ita ~istotata. Toj e lekar. A jas se pra{uvam zo{to treba sekoga{ da bidam ~ist? I vaka ni{to ne mi fali.

(Tatkoto se vra}a i sednuva na masata za jadewe.)

TATKOTO (kon majkata i Dan~o): Deneska v bolnica primivme mnogu deca. Vo edno u~ili{te se pojavila `oltica. I toa poradi ne~istotijata na oddelni u~enici.

Tie ja prenele bolesta i `olticata se ra{irila kaj mnogumina.

(Majkata za toa vreme ja postavuva masata i im stava vo ~iniite od jadeweto.)

DAN^O (ispla{eno): [to veli{, tate, poradi ne~istotijata se pojavila `oltica?

TATKOTO: Da, sine, u~ili{teto e zatvoreno, a u~enicite se primeni v bolnica.

(Tatkoto i majkata po~nuvaat da jadat, a Dan~o sedi zamislen na masata.)

MAJKATA: Ajde, sine, jadi, }e ti se oladi jadeweto!

DAN^O: Lele, a jas za malku }e jadev so ne~isti race. (stanuva brgu od stol~eto) Odam da gi izmijam ubavo racete.

TATKOTO: Taka treba, sine, i zapomni dobro deka ~istotata e polovina zdravje.

DAN^O: Imate pravo, dragi roditeli, nikoga{ pove}e nema da bidam ne~ist. (odi da se izmie...)

Nenad Xambazov

DA SE POTSETIME Zo{to ovoj tekst e dramski? Spored {to vedna{ go prepozna?

100

DA RAZGOVARAME Koi lica (ulogi) gi sretna vo tekstot? [to pobaral Dan~o od majka mu?

Kakov se vratil od u~ili{te?

So kogo bil skaran? [to misli{ - zo{to?

Pro~itaj go delot kade {to objasnuva za kavgata so sapunot. [to napravil tatkoto koga vlegol doma? [to im raska`al?

Zo{to se zamislil Dan~o? [to napravil?

Objasni kako ja razbira{ mislata †^istotata e polovina zdravje#.

VE@BAJ DRAMSKO ^ITAWE Podelete se po lica (ulogi) i dramatizirajte go tekstot. Potrudete se verno da gi prenesete likovite. Odberete u~enik koj }e gi ~ita objasnuvawata na pisatelot i koj }e vi ja nagovesti sekoja sledna scena.

PREDLO@I PLAN I dramskiot tekst mo`e da se podeli na raska`uva~ki celini.

Vsu{nost promenata na scenite ti gi poka`uva celinite.

Pro~itaj go tekstot vo sebe i podeli go na celini. Obidi se da napravi{ plan no taka {to za naslov na sekoj del }e upotrebi{ samo pridavka i imenka.

IZRAZI SE PISMENO DOMA Raska`ete go dramskiot tekst spored dadeniov plan: 1. Valkaniot Dan~o 2. Bolnite u~enici 3. Ispla{eniot mrzlivko

101

SLO@ENA RE^ENICA

POTSETI SE I PREPOZNAJ Koi re~enici se prosti? A koi slo`eni?

Prepoznaj koi od dadenive pogovorki se iska`ani so slo`eni re~enici.

Vo niv so moliv~e podvle~i gi glagolite: Dobriot zbor `elezni vrati otvora.

Koj rano rani, dve sre}i grabi.

Frli zad tebe za da najde{ pred tebe.

S¢ {to leta ne se jade.

Kaj {to motika ne kopa, grozje ne se ra|a.

Jazikot se~e poostro od sabjata.

SOSTAVI Od trite prosti re~enici sostavi vo tvojata tetratka edna slo`ena re~enica.

Prva grupa: Vtora grupa: Kako kukavicite koristat Kako lu|eto im pomagaat na pticite? drugi roditeli? za da ja skrie izmamata, im pravat ku}i~ki za prezimuvawe, `enkata vadi edno od jajcata vo lu|eto im davaat hrana na pticite, gnezdoto, i formiraat dru{tva za za{tita. go snesuva jajceto vo tu|oto gnezdo.

PRIMENI GO NAU^ENOTO Prepi{i gi re~enicite. Do sekoja re~enica napi{i kakva e po sostav i usno obrazlo`i spored {to go donese zaklu~okot.

Legna i zaspa.

Marija so penkala vo razli~ni boi gi zapi{uva vo svojot telefonski imenik broevite na site sou~enici.

BRZ KVIZ Koja re~enica e prosta? a) vo koja ima dva zbora; b) vo koja ima eden podmet; v) vo koja ima eden prirok.

102

Koja re~enica ne e prosta? a) Site izlegoa nadvor. b) Izlegov da se pro{etam. v) Nie redovno slu{ame rok.

Slo`ena e? a) Nau~iv, pa izlegov. b) Sa{o jade jabolko. v) Denes sum sre}en.

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Nekoj ti ukral ne{to. Se somneva{ vo nekogo. [to }e napravi{?

EMIL I DETEKTIVITE Emil, sinot na siroma{nata frizerka Ti{bajn, patuva so voz kaj svojata baba vo Berlin da £ odnese pari koi £ se potrebni za `iveewe. Vo kupeto se zapoznava so eden gospodin so tvrd {e{ir. Izmorenoto mom~e cvrsto zaspa. Koga se razbudi go nema{e gospodinot, ama i parite. [to }e £ ka`e na baba mu? Na majka mu? Sepak pristignuva pomo{: zapoznava mom~iwa so koi organizira potera po kradecot. Koga toj }e vleze vo taksi, tie vleguvaat vo slednoto. *** Avtomobilot trgna preku ulicata i zabrza po drugiot avtomobil.

- [to se slu~ilo? - pra{a voza~ot.

- Ah, ~oveku, toj ne{to ni drpna, ama }e mu ja svarime ~orbata - re~e Gustav.

- Ama toa da ostane me|u nas, razbravte li?

- Kako sakate - odgovori voza~ot i zapra{a: - A imate li pari?

- A za kakvi n¢ smetate? - vikna Profesorot so prekor vo glasot.

- De, de - promrmori ~ovekot.

- Vnimavaj, negoviot broj e A 3733 - go predupredi Emil.

103

- Ne mu se dobli`uvaj premnogu na kradecot - re~e Krumbigl.

- Vo red - promrmori voza~ot.

Taka odea po ulicata, pa preku plo{tadot. Nekolku lu|e zastanaa na trotoarot, se vrtea po avtomobilot i ÂŁ se smeeja na sme{nata dru`ina.

- Kleknete! - pro{epoti Gustav i mom~iwata se strkalaa po podot eden preku drug kako zelki.

- [to se slu~ilo? - pra{a Profesorot.

- Vo Luterovata ulica sveti crvenoto svetlo! Mora vedna{ da zastaneme. I tie }e zastanat.

Dvata avtomobila zastanaa ~ekaj}i da se zapali zelenoto svetlo na semaforot. Nikoj ne mo`e{e da zabele`i deka edniot avtomobil e poln. Mom~iwata dobro se sokrija. Voza~ot se svrte, sfati i se nasmea.

- Samo vozewevo da ne trae predolgo - re~e Profesorot i pogledna kon taksimetarot. - Ovaa {ega ve}e ~ini osumnaeset feninzi.

Vozeweto brzo zavr{i. Prviot avtomobil zastana pred hotelot Krajd. ^ovekot so tvrdiot {e{ir izleze, plati i is~ezna vo hotelot.

- Gustav, po nego! - vikna nervozno Profesorot - ako hotelot ima dva izleza }e ni kidne. - Gustav is~ezna.

Toga{ izlegoa i drugite. Emil plati. Profesorot gi povede svoite lu|e niz vratata koja vode{e vo golem dvor zad kinoto.

- ]e bide sre}a ako kradecot ostane vo hotelot - re~e Emil. - Ovoj dvor e pogoden za sledewe.

- Ovoj e na{ - re~e Gustav. - Otsednal vo hotelov. Se ka~i vo liftot. Drug izlez nema. Ako ne ni izbega preku pokrivot, sigurno e na{.

- Dali e Krumbigl na stra`a? - pra{a Profesorot.

- Se razbira, ~oveku!

Toga{ Mitncvaj postariot zema pari~ka, se str~a vo kafeanata i mu se javi na maliot Dinstag.

- Alo, Dinstag? Lozinka Emil! Ovde e Mitncvaj senior. ^ovekot e vo hotelot Krajd. Nie stra`arime vo dvorot pozadi kinoto, kaj leviot izlez.

- Vi treba li pomo{? Te{ko li be{e dosega?

- Ne, ne. Kradecot zede taksi, nie isto, i s¢ po nego dodeka ne izleze. Zede soba i sega e gore. Sigurno yirka pod krevetot za da ne go sledi nekoj.

- Vo koja soba e?

- Ne znaeme, ama }e doznaeme.

- Kolku bi sakal da sum so vas. Koga }e dobieme zada~a da pi{uvame sostav, }e pi{uvam za ova.

- Ti se javi li nekoj drug?

- Ne, nikoj. Da pobudali ~ovek.

- Ajde, zdravo!

- Vi posakuvam uspeh, prijateli. [to sakav... A da, lozinka Emil!

Mitncvaj go zatvori telefonot i se vrati vo dvorot na dol`nost. Ve}e be{e osum ~asot. Profesorot otide da ja proveri stra`ata.

Erih Kestner (Izvadok od romanot "Emil i detektivite#) 104

DA RAZGOVARAME Koi likovi u~estvuvaat vo poterata?

Po {to go prepoznavaat kradecot?

Poterata {to ja organizirale mom~iwata li~i na potera vo nekoj film.

Doka`i go toa so primeri od izvadokot. [to zna~i toa deka mom~iwata }e mu svarat ~orba na kradecot?

Koja e temata na ovoj izvadok? [to preovladuva vo tekstov: opis, dijalog ili monolog?

ZAMISLI I DOVR[I Ti se dopa|a li ovaa sodr`ina? Zamisli {to }e bide ponatamu?

Raska`i {to }e se slu~i. Mo`ete da smislite razli~ni prodol`etoci.

Otkako }e gi islu{ate site, odberete najinteresno raska`uvawe.

DOZNAJ POVE]E Ako saka{ da doznae{ {to navistina se slu~ilo, pobaraj go romanot "Emil i detektivite# od Erih Kestner i pro~itaj go. ]e ti se dopadne.

VE@BA ZA PRERASKA@UVAWE Op{irno preraska`i ja sodr`inata ili fabulata na izvadokot spored potsetnicive koi nie ti gi nudime: - Emil gi gubi parite vo vozot; - Mom~iwata go sledat taksito vo koe e kradecot; - Lu|eto ÂŁ se smeat na sme{nata dru`ina; - Taksito zastanuva i kradecot odi vo hotel; - Gustav go sledi kradecot vo hotel; - Mitncvaj mu telefonira na Dinstag; - Mitncvaj se vra}a kaj dru`inata.

Razmeni ja tetratkata so drugarot do tebe i pro~itajte {to ste napi{ale.

SOZDAVAJ Zamisli deka ti si glavniot lik. Napi{i mu pismo na tvojot prijatel i opi{i mu ja najinteresnata slu~ka.

105

PRETHODNI AKTIVNOSTI Pronajdi ja basnata "[turecot i mravkite# od Lafonten i potseti se na nejzinata sodr`ina.

Ako si vo mo`nost donesi ja knigata so basni na u~ili{te i porazgovaraj so drugar~eto za basnata. Razgledajte gi ilustraciite.

[TURECOT I MRAVKITE Niz poleto celo leto {tur~o pesna {ire{e od utrina do ve~er pee{e i svire{e.

No, nabrgu vo poleto se naseli esen, s¢ popari luta slana i zaduva veter besen.

Se upla{i {tur~o toga{, pa poita spas da bara.

Kaj mravkata doma pojde - prijatelka svoja stara.

- Ti se molam, prijatelke, {tur~o mravkata ja moli.

- Daj mi malku `itni zrna, stomakov me boli!

Duva veter, magla nosi, do`d istura, te~e, mravkata nad pragot yirna i na {tur~eto mu re~e: - Prijatele, ti letovo kaj gi mina dnite?

- Vo poleto svirev, peev, gi veselev site!

- [tom si peel i si svirel sred letnata `ega, veselniku, sakan moj, odi igraj sega.

Gligor Popovski 106

SOGLEDAJ Kako e napi{ana basnata?

Koja forma na basni pove}e ti se dopadna? Objasni zo{to.

Kakvi lu|e se pretstaveni preku [turecot? Poznava{ takvi?

Zo{to Mravkata go izbrkala [turecot? Kakvi lu|e se pretstaveni preku nejziniot lik?

Koj lik pove}e ti se dopa|a? Zo{to?

IZVLE^I POUKA Sekoja basna ima pouka. [to te pou~uva tebe ovaa basna?

Koja od dadenive pogovorki najmnogu odgovara na basnava: [to si poseal, toa }e `nee{.

Xabe raboti, xabe ne sedi.

POTSETI SE Koj lete laduva, zime gladuva.

VOO^I I ISKA@I SE Kolku strofi ima basnata?

Pro~itaj gi rimuvanite zborovi.

Pro~itaj ja strofata koja ti ostavi najsilen vpe~atok, a potoa obidi se da ja pretstavi{ so slika.

Basnata e kusa kni`evna tvorba napi{ana vo proza ili vo stihovi.

Vo nea preku likovi na `ivotni, rastenija ili predmeti se ismejuvaat ~ove~kite mani ili karakterni nedostatoci. Bidej}i basnite se kusi, izrazuvaweto vo niv naj~esto e vo dijalog.

Basnata e neguvana od site narodi.

Najpoznati basnopisci se: Ezop, Lesing, Lafonten, Tolstoj, Krilov i Fedar. Od makedonskite basnopisci najpoznati se: Bo{ko Sma}oski, Miho Atanasovski, Kiro Donev, Risto Dav~evski, Aleksandar Kujunxiski, Van~o Polazarevski i drugi.

SOZDAVAJ Napravi izmena na basnata. Mo`e{ da izbere{ eden od predlozite koj nie ti gi nudime ili sozdaj nov po tvoja zamisla: a) [turecot svirel ama i vredno rabotel. b) Mravkata go primila veselnikot vo svojot dom.

Spored izbraniot predlog napi{i nova basna. Obidi se vo stihovi.

Pro~itaj im ja na tvoite roditeli i slu{ni go nivnoto mislewe.

107

ISTI ZBOROVI SO RAZLI^NO ZNA^EWE

PRO^ITAJ VNIMATELNO I VOO^I POTSETI SE Vo ~etvrto oddelenie nau~i deka za eden poim mo`e da se upotrebat pove}e razli~ni zborovi.

Ka`i nekolku primeri.

Tatko mi e glava na semejstvoto.

Tvojata glava e polna so znaewe.

Ja pro~itav prvata glava od lektirata.

V~era si kupiv blok broj 5.

Ver~e `ivee vo zgrada 1, blok broj 5.

Na{ata ku}a e yidana so betonski blokovi.

Vo sreda imame blok-~asovi.

ZAPOMNI Vo na{iot jazik eden ist zbor mo`e da se upotrebi so razli~ni zna~ewa.

BLOK

za crtawe del od zgrada grade`en materijal dva spoeni ~asa

GLAVA

del od teloto del od kniga najodgovorniot ~len na semejstvoto

PRIMENI GO NAU^ENOTO Daj mu ime na sekoj poim od slikite i upotrebi gi vo re~enici vo koi }e imaat razli~no zna~ewe:

Objasni go zna~eweto na zborot lipa vo dvete re~enici: Goran pie ~aj od lipa.

Goran s¢ u{te lipa.

Napi{i gi site zna~ewa na zborot krilo za koi }e se seti{.

108

MOJOT USPEH - MOJOT SIGUREN OD KINISALA MOMA @ELKA Kinisala moma `elka da mi odi na orawe

Oj sudija, ti kadija, krivo sedi, pravo sudi:

da mi odi na orawe, da mi nosi sladok ru~ek,

Jas si odev na orawe i si nosev sladok ru~ek,

sladok ru~ek topenica, topenica, ma{tenica.

me presrete e`e mom~e toj me butna, me pobutna,

Ja presretna e`e mom~e, toj ja butna, ja pobutna,

mi isturi sladok ru~ek topenica, ma{tenica.

£ isturi sladok ru~ek, sladok ru~ek topenica.

[to £ veli sudijata, {to £ veli kadijata:

Se naluti `elka moma, mi otide kaj sudija:

Toj e mom~e se zadeva, Ti si moma, sedi doma!

Makedonska narodna pesna

ISTRA@I GO ZNA^EWETO NA ZBOROVITE Zaedno so drugar~eto objasnete go zna~eweto na slednive zborovi: kinisala, topenica, ma{tenica, kadija, se zadeva. Pobarajte pomo{ i od va{ata u~itelka.

GO OTKRIVAM HUMOROT VO PESNATA Pretpostavi vo koe vreme e sozdadena ovaa narodna pesna. [to te nasmea vo pesnata? Opi{i so svoi zborovi.

Pro~itaj gi stihovite {to najmnogu te nasmeaja.

Opi{i ja taa slika kako si ja pretstavuva{.

OCENI I PRESUDI [to misli{ ti, dali sudijata donel pravilna presuda? Objasni zo{to taka misli{.

Zamisli deka sega i ti si sudija.

Kakva presuda }e donese{?

Obrazlo`i ja tvojata presuda.

ZAKLU^I I POVRZI Na koj vid pesni pripa|a ovaa pesna spored na~inot na koj{to e predadena sodr`inata?

So koja druga pesna od ovoj u~ebnik }e ja povrze{? Zo{to?

109

OD DOMA[NATA RABOTA Pro~itaj mu gi na drugar~eto pette misli za majkata.

Prepi{i ja od drugar~eto mislata {to ti se dopadna.

^IJA MAJKA E NAJGOLEMA Na drvoto pticata napravi gnezdo. Vo nego izvede tri pilenca. Tie sre}no rastea vo svojot dom.

- Kolku e golema na{ava majka! - re~e prvoto. - I kolku se gri`i za nas za da n¢ nahrani.

- Nikoj ne e posilen od nea! - se javi vtoroto. - Koj bi mo`el da ja pobedi!?

- Bez nea }e umreme od glad... - se oglasi tretoto. - Navistina na{ava majka e najmo}na. A i ova drvo e na{ za{titnik.

Toga{ pod drvoto naide ma~ka so tri ma~iwa. Tie veselo skokaa okolu nea.

Rastr~uvaa niz trevite. Gi gonea peperugite. Edno od niv posaka duri i da se iska~i na drvoto.

- Nemoj, ne bidi palavo, mo`e{ da se povredi{... - go predupredi drvoto. A }e gi ispla{i{ i pilencata! Nema da te pu{tam da se iska~i{ do gnezdoto.

- Slezi dolu, dete moe... - prifati majkata. - Ima pravo drvoto...

Ma~kata ode{e napred i vnimava{e na sekoja opasnost. Ne saka{e da gi pu{ti sami ma~iwata. Barem ne dodeka se mali.

- Na{ava majka nikoj ne mo`e da ja pobedi! - re~e edno od niv.

- Taa od ni{to i od nikogo ne se pla{i.

- I jas se ~uvstvuvam bezbedno kraj nea! - se pridru`i vtoroto. Znam deka nikoga{ nema da n¢ ostavi sami.

- Kako majka mi nema niedna druga... ne ostana dol`no i tretoto. Taa e edinstvena na svetot...

Drvoto slu{a{e, slu{a{e i se sme{ka{e. †Majkite se silni zatoa {to za{tituvaat so svojata qubov...#, si pomisli drvoto. †Koj i da e drug na mestoto od pilencata i ma~iwata, istoto }e si go misli za svojata majka...# Gorjan Petrevski

110

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Zo{to se sre}ni trite pilenca vo gnezdoto na drvoto?

Kako se gri`i za niv nivnata majka?

A kako ma~kata se gri`i za svoite ma~iwa?

Kako drvoto poka`uva gri`a i za pilencata i za ma~iwata?

RAZMISLI I ODGOVORI "Kako majka mi nema niedna druga... Taa e edinstvena na svetot!# [to misli{, koe dete bi reklo vaka za svojata majka?

Objasni ja mislata na drvoto: "Majkite se silni zatoa {to za{tituvaat so svojata qubov#

PRAVOPISNA VE@BA Pronajdi gi vo raskazot i prepi{i gi vo tvojata tetratka direktniot govor na pilencata i ma~iwata. Na mesto crta stavaj navodnici. No vnimavaj na crtata so koja e oddelen govorot na pisatelot.

ODBERI I ISKA@I SE Napi{i pesna za tvojata majka.

Napi{i ÂŁ pismo vo koe }e ja iska`e{ tvojata qubov kon nea.

Napi{i go posledniot razgovor so tvojata majka. Ne zaboravaj na pravopisnite znaci kaj direktniot govor.

Nacrtaj go nejziniot portret, a pod nego nekolku ubavi misli za nea vo koi }e ja iska`e{ tvojata qubov kon nea.

Odberi go na~inot i povodot za da ÂŁ go predade{ tvojot podarok. Bidi siguren deka taa }e bide mnogu sre}na i tvojot podarok }e go ~uva kako najdrag od site ostanati.

111

MALO I GOLEMO

MALO

ra~e, ra~ence

nose, nosule

GOLEMO

ku}i~ka

ma~e, ma~ence

ra~i{te

ku}i{te

nosi{te

ma~i{te

PREPI[I I DOPOLNI Zborovite vo leviot pravoagolnik ozna~uvaat ime na ne{to malo ili milo Zborovite od desniot pravoagolnik ozna~uvaat ime na ne{to _____________ Usno dovr{i gi re~enicite: Koga gi izgovaram zborovite: detence, cvet~e, lep~e, mami~ka, soncence... ~uvstvuvam ..............

Koga gi izgovaram zborovite: ra~i{te, ku}i{te, ma`i{te, klupi{te, nosi{te, muvi{te... ~uvstvuvam ..............

PRIMENI GO NAU^ENOTO Vo tetratkata odgovori na sledniva barawa: 1. Pokraj sekoja imenka dopi{i u{te po dve nejzini formi so koi }e ozna~i{ ne`en odnos kon niv ili deka se mali. treva - trevi~ka, trev~e drvo - ______, ________ cvet - _______, _______ kamen - _____, ________ sonce - ______, _______ grnec - ______, ________ vetar - ______, _______ ~e{ma - _____, ________ 112

2. Napi{i tri re~enici vo koi }e upotrebi{ nekoi od zborovite {to gi napi{a pogore.

3. Pokraj sekoja imenka napi{i ja nejzinata forma {to ozna~uva ne{to golemo ili grdo. kow - ______ drvo - ______ grad - ______ ku~e - ______ rid - _______ metla - _____ tava - ______ baba - ______

Prodol`i doma vo tetratkata za doma{na rabota: 1. Pre~krtaj gi zborovite koi ne pripa|aat vo dadenite grupi zborovi.

SMALENO kap~e, prst, e`e, no`i{te, slon ververi~ka, fustan~e, riba, ezerce, gumi{te, uli~ka, srce.

ZGOLEMENO topka, zaj~i{te, e`i{te, glava o~iwa, o~i{ta, gumi~ka, stap, osi{te, nokti{te, u~ilnica.

2. Vo sledniov tekst na mestoto od praznite linii napi{i gi imenkite {to ozna~uvaat ne{to smaleno ili zgolemeno.

Jas i moeto __________ Ive otidovme vo na{eto malo ___________ da vozime so (brat)

(park)

na{ite velosipedi. Samo {to stignavme, na neboto se pojavi edno golemo i temno _______________ . Go pokri toploto ____________ . Se podgotvuva{e da se isturi (oblak)

(sonce)

golem do`d. No nie ne sakavme vedna{ da se vratime. Se dogovorivme da svrtime po edno _______________ vo parkot dodeka ne n¢ zafatil do`dot. No zaduva edno (krug)

stra{no ______________ , pa moravme da mu ja letneme doma. (veter)

113

[to zna~i zborot ekologija? [to e toa ekolo{ka svest?

Ima{ li ti ekolo{ka svest?

EKO-AKCIJA Iva i Sveto se upatija kon u~ili{teto nosej}i po edno cve}e vo saksija. So toa sakaa da pridonesat za uspe{nosta na martovskata u~ili{na eko-akcija.

- Iva, mnogu mi se dopa|a tvoevo cve}e. Gledam rascvetalo, prolet e ve}e! se raduva{e Sveto na prekrasniot violetov cvet od jaglikata.

- Navistina e ubavo, no i tvoeto cve}e ne e podaleku. Se gleda deka go neguvala ve{ta raka!

- Da, majka mi so qubov odgleduva raznovidni cve}iwa vo dvorot i mnogu gi saka. Ako nekoj skine cvet od gradinata, o~igledno ÂŁ e maka. Veli deka cve}iwata se ukras na prirodata i ne treba da se kinat, a vo na{ata gradina se zagleduvaat site lu|e {to po ulicata minat.

Taka so razgovor pristignaa vo u~ili{niot dvor, no koga se razvrtea so pogledite naokolu, ostanaa bez zbor. Sekoe dete vo rakata nose{e saksija so nekakov cvet, ama naokolu niz trevata nasekade ima{e smet.

- Sveto, pogledni! Zar ova ne e grda slika i sram za sekoj od nas? A za zagaduvaweto zboruvame re~isi sekoj ~as. Pred nekoj den so u~itelkite napravivme akcija i go is~istivme u~ili{niot dvor, neli? Kako mo`e{e za dva-tri dena olku otpad povtorno vo nego da se vseli?

- Ete i jas se ~udam, ova postojano se povtoruva! Ne vredat ni{to na{ite eko-patroli, nitu pak dobro osmislenite eko-paroli. Mislam deka sekoj treba da razvie ekolo{ka svest i za~uvuvaweto na `ivotnata sredina da mu pretstavuva zadovolstvo i ~est.

- To~no, i jas se soglasuvam so tvoeto tvrdewe i mislam deka svojot odnos sprema prirodata treba da go smeni celata na{a nacija. Gledam deka re~isi site dvorovi ni se solidno uredeni i ~isti, a ulicite po koi "sletuvaat# najlon }esiwa - nalikuvaat na pisti. Od domovite i vizbite s¢ {to e nepotrebno go isfrlame, ama za `al, kade {to }e stasame go frlame. Mnogu od frlenite predmeti mo`at da se prenamenat ili za recikla`a da se namenat. No, site nie se pravime kako da ne znaeme kade da gi stavime. Taka vo kontejnerite za stara hartija se{to mo`e da se najde, samo ne hartija. E, toa e nesovesna rabota i ~ove~ka sramota!

114

- I {to vredi sevo ova cve}e {to denes go nosime ako trevata ne ja is~istime i ne ja iskosime!? - promrmore Sveto pomirisuvaj}i go cvetot.

No, toa go znaeja site vo u~ili{teto i ve}e ima{e plan za rabota. Po~naa da doa|aat i mnogu roditeli za{to be{e sabota. Za nekolku ~asa zaedno otpadocite gi sobraa, trevata ja iskosija i so voda ja narosija. Decata pak, gi zasadija cve}iwata pokraj patekata od po~etok do kraj. Odedna{ siot prostor dobi prekrasen sjaj.

Nasekade se slu{a{e vesela pesna i smea. Ubav proleten miris ja zameni neprijatnata rea. Neli e poubavo vaka?

A da vi ka`am pravo, da se `ivee vo otpad ne e zdravo. Ova sigurno i na drugo mesto ste go pro~itale. Zapomnete i ne pravete gi istite gre{ki. Posledicite od zagaduvaweto na planetata Zemja za celiot `iv svet se katastrofalno te{ki.

Qiqana Atanasova DA RAZGOVARAME Zo{to Iva i Sveto nosele cve}e?

Kakva grda slika gi pre~ekala vo dvorot na u~ili{teto?

Zo{to imalo mnogu otpad i pokraj toa {to dvorot bil is~isten pred nekoj den?

Koj im pomagal vo sabotnata akcija na u~enicite?

Kako izgledal u~ili{niot dvor po akcijata?

NAU^IV ZA EKOLOGIJATA Pro~itaj go vnimatelno razgovorot me|u Iva i Sveto i zapi{i pet raboti {to gi nau~i za ekologijata i ekolo{kata svest.

1. Ne~istata okolina e sram za sekoj poedinec.

2. Sekoj treba da razviva ekolo{ka svest. (Prodol`i sam!)

VE@BAJ DOBRO ^ITAWE Pro~itajte go tekstot redosledno. Podelete go na delovi. ^itaj vo sebe i zamisli si kako so glasot }e gi pretstavi{ Iva i Sveto. ^itajte po ulogi. Odberete i ~ita~ za govorot na pisatelot.

IZVESTUVAWE Napi{i izvestuvawe kako go obele`avte vo tvoeto u~ili{te Denot na ekologijata.

115

DIREKTEN I INDIREKTEN GOVOR DIREKTEN GOVOR 1. Mama me pra{a: †Ja ~ita{ li knigata?# 2. Kire re~e: †Site dojdoa navreme#.

3. Nina tivko mi {epna: †Vnimavaj, te gleda u~itelkata!#

INDIREKTEN GOVOR 1. Mama me pra{a dali ja ~itam knigata.

2. Kire re~e deka site do{le navreme.

3. Nina tivko mi {epna da vnimavam za{to me gleda u~itelkata.

Razgledaj gi re~enicite vo dvete koloni i razmenete si gi mislewata so drugar~eto od klupata za slednive pra{awa: Koja e razlikata me|u re~enicite od levata i desnata kolona? (Zabele`i dali ima razlika vo sodr`inata na re~enicite!) ^ii zborovi se napi{ani vo navodnici?

Kako se iska`ani istite misli vo re~enicite od desnata kolona? Zo{to nema vo niv navodnici?

ZAKLU^I I PREPI[I (vo tetratkata) To~noto naveduvawe na tu|ite misli se vika _______ govor.

Site radosno izvikaa: †Utre }e odime na teatar!# Koga tu|ite misli gi prenesuvame so svoi zborovi, toga{ upotrebuvame indirekten govor.

Site radosno izvikaa deka utre }e odat na teatar.

PRIMENI GO NAU^ENOTO Slednive re~enici napi{ani vo direkten govor preobrazi gi vo indirekten: †Ovaa e mojata topka#, mi re~e Goce. †Vnimavaj na interpunkciskite znaci!# - me predupredi u~itelkata.

Bate re~e: †Mamo, odam na plivawe#.

Indirektniot govor vo slednive re~enici pretvori go vo direkten.

Pritoa vnimavaj na interpunkciskite znaci: dvete to~ki i navodnicite: U~itelkata n¢ pra{a koja ideja najmnogu ni se dopadna.

Dame ja pra{a Temjana vo kolku ~asot }e odi na trening.

Jas zasrameno rekov deka napraviv golema gre{ka.

116

INTERPUNKCISKI ZNACI KAJ DIREKTNIOT GOVOR: DVE TO^KI, CRTA I NAVODNICI

POTSETI SE Kako se vika to~noto naveduvawe na tu|ite zborovi?

Koj govor e indirekten?

SRABOTI SAMOSTOJNO So moliv~e stavi gi interpunkciskite znaci vo slednava re~enica za da go obele`i{ direktniot govor: Maja mi predlo`i Popladne dojdi kaj nas.

SOGLEDAJ, ZAPOMNI, PRIMENUVAJ Direktniot govor vo re~enicata mo`e da se napi{e na tri na~ini: Zborovi na raska`uva~ot: P^ELI^KATA RE^E:

Direkten govor: "UBAV E OVOJ CVET, IMA MNOGU POLEN#

Direkten govor: Zborovi na raska`uva~ot: "UBAV E OVOJ CVET, IMA MNOGU POLEN# - RE^E P^ELI^KATA. Direkten govor: "UBAV E OVOJ CVET#

-

Zborovi na raska`uva~ot: RE^E P^ELI^KATA -

Direkten govor: "IMA MNOGU POLEN#.

PRIMENI GO NAU^ENOTO NAU^I POVE]E Na krajot od re~enicata vo direktniot govor prvo se pi{uva pra{alnik, izvi~nik ili tri to~ki, a potoa se zatvoraat navodnicite. Koga re~enicata zavr{uva so to~ka, se pi{uvaat prvo navodnicite, a potoa to~kata.

Nastavni~kata n¢ pra{a koja ideja najmnogu ni se dopadna. Preobrazi ja ovaa re~enica od indirekten vo direkten govor. Primeni gi trite na~ini. Neka ti poslu`at gornite primeri.

Vnimavaj na navodnicite, dvete to~ki i crtata (tire).

Prepi{i go sledniov tekst i stavi gi soodvetnite interpunkciski znaci: Damjan ja pra{a Temjana Vo kolku }e odi{ na trening Vo pet ~asot i petnaeset minuti mu odgovori taa Mene }e me nosi tatko mi so avtomobilot re~e Damjan mo`e da dojde{ so nas.

117

BIDI ISKREN Potseti se na minatiot Veligden i iskreno ka`i mu na drugar~eto do tebe: - Kolku vapsani jajca iskr{i?

- U`iva{e li vo kr{eweto?

- Mame{e so drveno jajce?

- Komu mu prizna deka ima{ drveno jajce?

[ESTIOT ^LEN Vlatko od petto-4 re~e: - Sekoja u~ili{na dru`ina e sostavena od pet ~lena!

- Zo{to tokmu pet? ]e pobrza da pra{a Bla{ko...

- Ne pra{uvam tuku }e odgovaram za petka! - ne izdr`a qubopitniot Bla{ko. - Brojot na ~lenovite treba da bide neparen. Vo slu~aj koga za ne{to se glasa.

Tri sprema dva za ova ili za toa...

Pet~lenata dru`ina od petto-4 be{e vedna{ sostavena. Vlatko, Bla{ko kako negov prv drugar, Mi{e kako soset~e na Bla{ko, i bra}ata - bliznaci Kirko i Spirko, koi se nerazdelni.

118

Eden proleten den Vlatko gi potseti: - Dru`ino, nabli`uva praznikot Veligden! Predlagam da organizirame edno veselo natkr{uvawe na vapcani veligdenski jajca. Pobednikot }e dobie - {to }e dobie, Bla{ko?

- Kraj~e od mojata v~era{na kifla so marmalad! - se po{eguva qubopitnikot, a potoa seriozno dodade: - Nema nagradi, va`no e da se u~estvuva. Odberete si edno jajce, dozvoleni se site boi i {ari. ]e se kr{ime po principot "podobriot e sleden!# Iskr{enite jajca se lupat na lice mesto, se posoluvaat, se dava sekomu po par~ence...

Qup~o, koj go prislu{nuva{e nivniot razgovor, pra{a: - Dali mo`e i jas da u~estvuvam?

- Ne, samo na{ata petorka! - mu odgovori Vlatko. - No, mo`e{ da nabquduva{ od publikata. Vo ~etvrtok na vtoriot odmor.

Bliznakot Kirko ponese krupno jajce od misirka, rizikuvaj}i da bide diskvalifikuvan. Bliznakot Spirko se vooru`a so edno {ilesto zeleno jajce, za koe veruva{e deka ima najcvrsta lu{pa {to }e im odolee na site udari, ozgora i strani~no. "Uh, samo da pobedam#, se nadeva{e toj.

Osamna dolgoo~ekuvaniot ~etvrtok. Po~na veligdenskoto natkr{uvawe!

U~estvuvaa samo petmina natprevaruva~i, drugite se publika. ^uk-~uk! Prvo pukna jajceto vo rakata na Vlatko. Pobednikot od ovoj duel, Mi{e, sega se natkr{uva so Bla{ko. Site napregnato o~ekuvaat, Mi{e zamavnuva... ~uk-~uk! "Oooo!# vikna Il~o od publikata. "Istovremeno puknaa dvete jajca!# - Kirko i Spirko, tie se posledni! - gi najavi Vlatko, ronej}i par~enca lu{pi od svoeto raspukano crveno jajce.

- Misirkino jajce, takvo imam! - re~e Kirko.

- Ne mi pre~i, brat~e! - se soglasi Spirko. ^uk-~uk, i ~udo! Koko{kinoto jajce se poka`a pocvrsto! Spirko tuku{to se podgotvuva{e da se proglasi sebesi za "veligdenski vitez#, koga mu prijde Qup~o.

- Mo`e li i jas da se natprevaruvam? Imam edno crveno vapcano jajce...

- Ajde! [ampionot ne se pla{i od nikogo! - ko~operno re~e Spirko. Go dr`i jajceto vo dlankata, a ozgora, me|u palecot i pokazalecot, mu ostavil kru`no kapa~e vrz koe treba da ~ukne jajceto od Qup~o. Site o~ekuvaat, nekoi se oblo`uvaat. Qup~o se dvoumi. Se premisluva. Kako da se bori so sebesi, da ka`e ili da premol~i. Sepak se re{i da ka`e: - Ne mo`am da bidam izmamnik! Imam drveno jajce, toa ne bi bilo fer.

Lesno }e pobedev, no ne sakam taka. Ne e ~esno. Se sramam {to voop{to go ponesov ova drveno jajce. No, sega }e go frlam. Site da vidat!

Qup~o otide do kantata za otpadoci, vo agolot na u~ilnicata, i go spu{ti vo nea drvenoto jajce. Be{e crveno vapcano, nikoj od oko ne bi otkril deka e drveno.

U~enicite aplaudiraa. Duri i pobednikot Spirko. A Vlatko se dobli`i do Qup~o i toplo mu re~e: - Ti si {estiot ~len na na{ata dru`ina! Bravo i zdravo!

Se rakuvaa. Iskr{enite veligdenski jajca bea vkusna oddelenska u`inka.

Sekomu po drugarsko par~ence!

Velko Nedelkovski 119

SOSTAVI PLAN NA RASKAZOT Pro~itajte go raskazot i podelete go na pet logi~ki (raska`uva~ki) celini.

Sostavi plan po redosledot koj ti go nudime. Odgovorite na pra{awata }e ti pomognat vo sostavuvaweto na planot: Tema: (Za {to ili za kogo se zboruva vo raskazot?)

Glavni misli: 1. [to sostavile u~enicite od petto-4?

2. [to se dogovorile da organiziraat za Veligden?

3. Kako te~ele podgotovkite za natprevarot?

4. Koj pobedil?

5. Zo{to Qup~o stanal {estiot ~len na dru`inata?

Vreme na nastanot: (Koga se slu~ila slu~kata?)

Mesto na nastanot: (Kade se slu~il nastanot?)

Poraka: ([to treba da ima vo srcata na site lu|e?)

PRONAJDI I PREPI[I Prepi{i go delot od poslednata celina vo koj e opi{ana vnatre{nata borba na Qup~o i negovoto priznanie.

Prepi{i go delot od poslednata celina vo koj e opi{an voshitot na Qup~evite sou~enici za negovata postapka.

Pi{uvaj na latinica!

POTRUDETE SE Podelete se vo grupi po trojca. Pro~itajte go raskazot vnimatelno i potrudete se zaedni~ki vo tetratkite da napravite vakov prikaz na ovoj raskaz. Mo`ete da pi{uvate na listovi koi potoa }e gi istaknete na panoto vo u~ilnicata.

Re~enica _____________________________________________________________ (Za {to se zboruva vo tekstot?)

Misla, izreka _______________________________________________________ (Se objasnuva najva`noto od raskazot.)

Eden zbor ___________________________________________________________ (Najva`niot zbor od raskazot {to ja objasnuva sodr`inata.)

Simbol ili slika (Pretstavi ja sodr`inata vo edna slika.)

Boja ________________________________________________________________ (So koja boja }e gi pretstavi{ ~uvstvata od raskazot?)

Dopolni: Edna od najdobrite raboti vo raskazot e ________________________ ([to sfatil glavniot lik?)

120

Pro~itaj nekoj raskaz za Itar Pejo.

Po {to go prepoznava{ negoviot lik?

Kogo naj~esto go naditruval?

MAGARETO [TO JADELO GRAV Vo eden zimski den nekoj selanec se vra}al od pazar v selo i bil re~isi premrznat od studot. Na patot na{ol edna meana koja se nao|ala vo nekoe pogolemo selo. Bilo ve}e pladne, a selanecot bil gladen, pa re{il da ru~a vo meana i da se stopli. Go vrzal magareto pred meanata i vlegol. Tamu videl nasobrani lu|e od seloto koi go zafatile seto mesto okolu ogni{teto. Selanecot smislil {ega so koja }e gi natera selanite, {to sedele kraj ogni{teto, da izlezat nadvor.

Stoej}i do vratata mu viknal na meanxijata glasno: - Meanxi, daj mi edna porcija grav, a druga porcija odnesi mu na moeto magare {to e vrzano nadvor pred meanata.

Nasobranite selani, badijalxii, gi naostrile u{ite i nekoj od niv mu rekol: - Ami, magare }e jadelo grav?!

- E, moevo magare jade grav. Ako ne veruvate pojdete so meanxijata i }e se uverite.

Meanxijata mu donesol edna porcija grav i trgnal da mu nosi porcija grav i na magareto. Trgnale po nego site selani i go oslobodile mestoto okolu ogni{teto. Toga{ itriot selanec si sednal na toplo mesto kraj ogni{teto i po~nal da si go jade nara~aniot grav.

Makedonska narodna prikazna DA RAZGOVARAME ZA PRIKAZNATA [to pobaral itriot selanec od meanxijata? Zo{to? [to misli{: te{ko mu bilo da gi naditri selanite? Zo{to misli{ taka?

Ova e makedonska narodna prikazna. Objasni so svoi zborovi {to znae{ za makedonskite narodni prikazni?

IZRAZI SE PISMENO Stavi se vo uloga na itriot selanec i preraska`i ja prikaznata interesno i sme{no za da go privle~e{ vnimanieto na slu{atelite. So nekolku re~enici dopolni go krajot na prikaznata.

PROSLEDI DOMA Na nekolku nacionalni televizii se emituvaat makedonski narodni prikazni. Prosledete dve od razli~ni televizii i raska`ete gi vo va{ite tetratki za doma{na rabota. Pro~itajte gi pred drugar~iwata.

121

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Poznava{ li nekoe dete invalid? Se dru`i{ li so nego?

Invalidite se ograni~eni vo dvi`eweto. Dali mestoto kade {to `ivee{ e prilagodeno za invalidizirani lica?

Porazgovaraj za toa so parot od klupata.

KOPNE@ Qup~o, potpiraj}i se na patericite, }e stane{e od krevetot, }e dojde{e do prozorecot, prave{e ptici od hartija, go otvora{e prozorecot i gi frla{e nadvor.

Qup~o `ivee{e na desettiot kat od visokata kula i pticite od hartija dolgo vreme kru`ea niz vozduhot dodeka se spu{tea i zaprea na zemjata.

Za ovie meseci otkako le`i bolen i ne mo`e da odi podaleku od sobata, nafrla edno ~udo ptici.

Pticite koi bea i golemi i mali, vo zavisnost od hartijata {to ja ima{e, pa|aa i vo dvorot od zgradata i na ulicata i na pokrivite od poniskite ku}i i na avtomobilite parkirani na parkirali{teto kraj zgradata i na drvjata vo dvorot i park~eto. Od daleku zali~uvaa na vistinski beli i {areni ptici.

I eden den, gledaj}i od koj kat izletuvaat pticite, i niz koj prozorec, lu|eto se iska~ija vo stanot na Qup~o, tropnaa na vratata, im otvori lekarot koj vo toj moment be{e dojden kaj Qup~o da napravi vizita i da mu gi dade potrebnite lekovi, i tie po~naa da vikaat po Qup~o gledaj}i go kako dr`i v raka nekolku napraveni ptici za da gi frli niz prozorecot.

- A, ti li si toj {to gi frla{ ovie kni`i{ta, {to ni pravi{ |ubre po katovite i dvorot? [to |avol te tera ova da go pravi{? Ako te vidat i drugite deca, i ako trgnat po tvojot primer, }e n¢ zatrupaat so knixi{ta...

Qup~o, ispla{en, se sobira{e vo krevetot.

Pticite gi krie{e zad grbot.

Lekarot gi pogledna razlutenite lu|e i im re~e: - Smirete se ...

Poleka... Ne se toa kni`i{ta... Toa se ptici ...

- Neka se {to sakaat ... - vikaa lu|eto. Zo{to gi frla? Zo{to ni pravi |ubre?

122

- @elbata go tera toa da go pravi ... - im re~e lekarot.

- Ama kakva `elba! - vikaa lu|eto. - [to ni e nam gajle ... Da ne go vidime pove}e.

- ^ekajte da vi objasnam ... - gi uspokojuva{e lekarot. - Deteto e vo takva situacija {to taa negova `elba e i pove}e od toa ... Kopne` ... Da, kopne` ...

- Kakva situacija, kakov kopne` ... - go gledaa lu|eto lekarot. A toj poleka, so smireni zborovi im re~e: - Deteto ima paraliza ... Prikovano e da le`i v krevet ... Kaj takvi bolni se javuva `elba da ja nadminat bolesta ... A koga ne mo`at, se javuva kaj niv fantazija da imaat krilja, da letaat kako ptica ... Razbirate...Preku pticite se zamisluva sebe si kako leta. Preku ovie ptici {to gi frla...

Lu|eto go gledaa lekarot skameneti, nemi. So so`aliv pogled go gledaa Qup~a koj zad grb gi dr`e{e pticite kako najskapo ne{to na svetot, kako ne{to {to e del od nego.

Lu|eto pro{epotija: - @alime ... - i poleka, nazade~ki, se povlekoa.

Pticite {to prodol`ija da pa|aat na drvjata vo dvorot, navistina li~ea na vistinski ptici.

Jovan Strezovski

DA RAZGOVARAME Za {to kopneel bolniot Qup~o? Od koja bolest boleduva?

Preku koja edinstvena negova igra go izrazuval negoviot kopne`?

Komu mu pre~ele pticite od hartija? Kako izreagirale?

Kako se ~uvstvuval Qup~o koga lu|eto do{le vo negoviot dom?

Kako se ~uvstvuvale lu|eto otkako razbrale kakov problem imal Qup~o?

OBJASNI Objasni kako ja sfa}a{ `elbata na Qup~o da pu{ta ptici od hartija.

Objasni go zborot kopne` so svoi zborovi onaka kako {to ti go sfa}a{.

PRO^ITAJ I PREPI[I Pro~itaj gi zborovite na lekarot so koi toj im se obratil na lu|eto.

Prepi{i gi vo tvojata tetratka.

TVORI Zamisli deka si eden od lu|eto koi naluteno vlegle kaj Qup~o. Raska`i go raskazot od toa stojali{te. Naslovot neka bide "KAKO SE POSRAMOTIV#.

Pri raska`uvaweto iska`i gi emociite. Pro~itaj {to si napi{al.

Najubaviot trud nagradete go so rakopleskawe.

123

Porazgovaraj so drugar~eto za insektite i pticite. [to ti e posebno interesno vo nivnoto odnesuvawe?

POLSKO U^ILI[TE Godi{no vreme, mesec, den v sjaj Od slamka i od kal da svie gnezdo - raj ^edoto da go podgotvi za let vo svojot roden kraj Od kade nau~ila ovaa ptica tolku `edno?

Vo polskoto u~ili{te u~ela vredno.

Crven, sin, violetov, `olt cvet po cvet Vrednata p~ela gi posetuva v let Od kade gi znae pati{tata na ovoj svet Nadolnici, ugornici, brda, potoci beskone~no?

Vo polskoto u~ili{te u~ela vredno.

Pajakot, male~ka buba~ka so gordost sjae Na }erka si ~eiz da tkae Ovaa kineska tantela {to ja znae Na koj |er|ef go vezela ve{to?

Vo polskoto u~ili{te u~ela vredno.

Ali Akba{

GO ZBOGATUVAM RE^NIKOT ~eiz - spremata {to ja donesuva nevestata kaj ma`ot; |er|ef -trkalezna ramka na koja se raspnuva platnoto {to se veze.

RAZMISLI I OBJASNI Postoi li polsko u~ili{te vo koe pticite i insektite go u~at toa {to mnogu ve{to go pravat?

Navistina, koj gi u~i taka ve{to i ume{no da opstojuvaat vo sredinata?

124

RAZGOVARAME ZA LIRSKATA PESNA Komu mu se voshituva poetot vo ovaa pesna?

Pro~itaj ja prvata strofa.

Objasni koi sposobnosti i ve{tini na pticata go voshituvaat poetot. [to znae da pravi p~elata?

A pajakot? [to sporedil poetot so kineska tantela?

IZVESTUVAWE POTSETI SE Minatata godina u~e{e za izvestuvawe i sigurno si napi{al izvestuvawe za posetena teatarska pretstava, muzej, izlo`ba ili nekoe slu~uvawe vo u~ili{teto. Razgovarajte za toa.

POSETETE Organizirajte se i posetete ja baletskata pretstava "Doktor Ofboli# vo Makedonskata opera i balet vo Skopje. Toa e eden od najubavite baleti za deca koj pleni so igrata, muzikata i sodr`inata.

Pri kupuvawe na biletot sekoj }e dobie flaer na koj se ispe~ateni najva`nite podatoci za baletot. Pro~itaj go i so~uvaj go.

Ako ne ste vo mo`nost da ja izvedete ovaa poseta, obidete se da najdete TV-snimka na ovaa pretstava. Gledajte ja zaedno i u`ivajte.

Dodeka ja sledi{ pretstavata vnimatelno nabquduvaj kako e uredena scenata, kako se oble~eni baletskite umetnici (kostimografijata), dekorot. Slu{aj ja muzikata i sledi gi dvi`ewata na baletskite umetnici koi }e te vodat vo nastanite. Zapamete gi likovite.

RABOTI PO SLEDNIOV PLAN Koga }e se vrati{ v u~ili{te, sredi gi vpe~atocite i napi{i izvestuvawe po sledniov plan: KOJ - (Koj trgna za Skopje? So {to trgna?)

[TO - ([to da prosledite, za {to }e izvestuvate?)

KOGA - (vremeto na trgnuvaweto, ~asot na pretstavata) KADE - (mestoto na posetata - grad, institucija) KAKO - iska`i gi svoite li~ni vpe~atoci od pretstavata ZAKLU^OK Najinteresnite izve{tai pro~itajte gi preku razglasnata stanica vo va{eto u~ili{te, pratete gi do va{iot lokalen (mesen) vesnik koj ima rubrika za deca, ili vo nekoe detsko spisanie.

Nemate mo`nost da posetite teatarska pretstava vo tvoeto mesto na `iveewe ili vo najbliskiot grad kade {to ima teatar? Napi{i izvestuvawe za koja bilo posetena institucija vo tvoeto mesto na `iveewe (lokalna TV ili radiostanica, redakcija na vesnik, muzej, mesna zaednica, op{tina, fabrika). I vo tvoeto u~ili{te se slu~uvaat interesni nastani (priredbi,ekskurzii, eko-akcii, kviz-natprevari, sportski natprevari, izlo`bi, literaturni ~itawa i sli~no).

125

GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM ZNAEWATA PROSTA RE^ENICA - vo nea ima samo eden glagol.

SLO@ENA RE^ENICA - vo nea ima dva i pove}e glagoli, odnosno sostavena e od dve i pove}e prosti re~enici.

PROSTATA RE^ENICA mo`e da bide iska`ana: a) samo od podmet i prirok i b) od podmet, prirok i dodatoci na podmetot i prirokot.

DIREKTEN GOVOR - e govorot od drugo lice prenesen onaka kako {to e izgovoren.

Vo nego ni{to ne dodavame i ne odzemame.

INDIREKTEN GOVOR - e govorot od drugo lice prenesen so svoi zborovi.

ISTI ZBOROVI, NO SO RAZLI^NO ZNA^EWE - vo na{iot jazik eden ist zbor vo dve re~enici mo`e da ima razli~no zna~ewe.

NE[TO E MALI ILI GOLEMO - i toga{ koristime posebni formi na zborovite.

ROMAN - golema tvorba vo proza so pove}e likovi i pove}e slu~ki i nastani.

DETSKI ROMAN - glavnite likovi se deca i temata e od detskiot `ivot.

No ima isklu~oci.

Odgovorite na slednite pra{awa }e gi zapi{uvam vo tetratkata.

Napravile lastovi~kite proletta gnezdo pod streata na edna selska ku}a.

Im se izvele de~iwa, gi odgledale i esenta site si zaminale.

Prosta re~enica e ______________, prirok e ______, podmet e ______, dodatoci na prirokot se _______________.

Slo`ena re~enica e _____________, priroci se __________, podmet e ______. ]e gi prepi{am dvete imenki so koi e ozna~eno ne{to malo i milo. Od niv }e izvedam novi zborovi koi istite ne{ta }e gi ozna~at kako mnogu golemi. [to e imenkata gnezdo vo slednava re~enica vo sporedba so imenkata gnezdo vo gorenavedenata re~enica? Imaat li isto zna~ewe?

Nivnata ku}a be{e gnezdo na peja~i.

126

DOSETI SE

IDNINATA NA PLANETATA ZAVISI I OD MENE

Koi proletni cve}iwa gi znae{?

Nabrojuvajte so drugar~eto i zapi{uvajte gi imiwata vo tetratkata.

Koj znae pove}e imiwa?

CARICA - JAGLIKA Taa ja kiti planinata naprolet.

Gran~e - lastar~e. @ilavo, silno.

So kruna: grst cvetni liv~iwa na vrvot.

Vistinska carica vo carstvoto bilno!

Kako jaglika ja znaeme site.

Kako `olto buket~e od trevjeto blika.

No i ova neka ne ve ~udi: i petoprst taa se vika.

"Dali ja saka{?# - ako nekoj me pra{a, kako da mu ka`am kolku ja cenam?

Ne samo so dva prsta na rakata krenati za nea e malku i pet prsti ako krenam!

Aleksandar Kujunxiski

RAZGOVARAME ZA PESNATA [to dozna ti od pesnata za proletnoto cve}e jaglika?

Si videl li ti vo priroda jaglika?

Vo koja strofa poetot dava opis na jaglikata. Objasni go so svoi zborovi.

Pod koe drugo ime e poznata kaj narodot? Spored {to taa go dobila toa ime?

Zaklu~i od poslednata strofa kolku poetot ja saka i ceni jaglikata.

ZADA^I Nau~i ja pesnata napamet i recitiraj ja izrazno.

Opi{i edno proletno cve}e {to e karakteristi~no za tvojot kraj.

Napi{i gi i drugite imiwa za nego, dokolku gi ima.

127

DI[EWE NA AUSPUH

Eden tip, taka so siva {apka i debela siva cigara vo racete mi se iznarazvika za ni{to. Dodeka se snajdov u{ite mi bea polni so vakvi re~enici: Kakvi ~isti vozdusi i drugi trakatanci?! Toa e nazadno, zaostanato kako `elka vo trka-zbrka na pet iljadi. Kakvi pejza`i i zelenila vo boja, ajde, ajde! [to ima da se vidi i do`ivee. S¢ e videno i fino opi{ano vo knigi... a ako ne{to ne ti e jasno zamoli si go kompjuterot, s¢ }e ti objasni.

Da se vidi, pa da se vidi! [to ima da se vidi! Pa onie koga yirkaat od vozot...? Malku im e prvata i poslednata stanica, nenasitni edni. S¢ ne{to im fali. A jas znam im fali samo malku brzina za da vlezat ve}e edna{ vo dvaeset i prviot vek. A ~istiot vozduh?! Ofkame nebare nekoj se ofajdil od nego. ^ist vozduh e polovina vojna. Toj samo ja zovriva krvta, budi vo ~oveka `elba za karanica i tepa~ka. Ete, poglednete vo istorijata vo vremeto na toj ~ist vozduh. Krv do kolena, vojna do vojna. Nemale druga rabota, natepaj se ~ist vozduh i posle izlezi na u{te po~ist vozduh i mavaj, rasturaj s¢ dokraj.

Zatoa, a vide auspuh xitni mu se, grabni go za da ne ti go grabnat i di{i. I u`ivaj. Preseli gi roditelite, rodninite i prijatelite vo blizina na @elezarnica, Cementarnica, Rafinerija za nafta, nekoja hemiska industrija... {to i da bilo. ^eli~i si go zdravjeto i stanuvaj telo za dvaeset i prviot vek. Navreme, oti posle }e bide docna.

Ne izleguvaj od liftot, a ne pak od avtomobilot. Neka pe{a~at potencijalnite samoubijci. Svesti si se na vreme, ~oveku. Patem potseti se na na{ite najgolemi uspesi: uni{tuvawe na potocite, rekite, ezerata, moriwata, nivite, planinite, saksiite i ona pod noktite. Promoviraweto na Negovoto Veli~estvo SMOG Siviot vo vrvno bo`estvo e vo tek.

Van~o Polazarevski

128

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Veruvame deka pravilno ja razbra porakata na ovoj raskaz. Ka`i kako ja razbra? [to ni pora~uva pisatelot preku nego?

Koga e napi{an ovoj raskaz?

Nabroj gi site negativni pojavi {to gi kritikuva pisatelot?

Koj e vinoven za s¢ {to e uni{teno, zagadeno i nepravilno izgradeno na na{ava planeta?

Potseti se na raskazot †Lo{i zborovi# od istiot avtor na str. 16. [to zabele`uva{? [to e zaedni~ko vo dvata raskazi?

PREDVIDI [to mo`e da £ se slu~i na na{ava planeta ako i ponatamu ne vodime gri`a za okolinata vo koja `iveeme i prirodata {to ne opkru`uva.

[TO MO@AM JAS Vo vakva tabela {to }e ja nacrta{ vo tvojata tetratka, napi{i gi razmisluvawata za tvoite postapki so koi bi mo`el da pridonese{ za za~uvuvawe na ~ista i zdrava okolina.

MO@AM SAM DA NAPRAVAM

MO@AM ZAEDNO SO DRUGITE

129

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Kakva sodr`ina o~ekuva{ vo bajka so naslov "Malata samovila#?

Pro~itaj ja bajkata po delovi. Prvo pro~itaj go prviot del, zastani i predvidi go tekot na dejstvoto.

MALATA SAMOVILA Si bile kral i kralica i imale sin edinec.

Koga porasnal, site lu|e od kralstvoto go proslavuvale negovoto polnoletstvo. Zamocite blesnale od zlato, srebro, skapoceni kamewa i iljadnici sve}i. Ve~erta zaigrale oro najli~nite devojki i samo vo nego gledale.

Na polno} gostite se razoti{le. Mese~inata svetela kako den. Na princot ne mu se spielo i oti{ol vo lipovata {umi~ka. Zamisleniot princ poleka se {etal po mekata trevi~ka. Koga izlegol na livadata zdogledal mala samovila oble~ena vo sjaen fustan izvezen so zlato. Dolgata kosa ÂŁ bila spu{tena na ple}ite, a na glavata ÂŁ bleskala kruna ukrasena so skapoceni kamewa. Bila mnogu mala. Za~udeniot princ zastanal i se zagledal vo nea, a taa progovorila so yvonliv glas: - Moj ubav princu! I jas bev povikana na tvojata proslava, ama ne dojdov da zaigram vo oroto bidej}i sum olku male~ka. Zatoa sega, na sjajnava mese~ina koja za mene e son~ev sjaj, dlaboko ti se poklonuvam.

Taa mnogu mu se dopadnala na princot. Voop{to ne se ispla{il od ovaa no}na pojava, tuku ÂŁ pri{ol i ja fatil za rakata. Taa se izmolknala i is~eznala. Vo raka mu ostanala nejzinata rakavica koja edvaj ja navlekol na maliot prst. Nata`en se vratil vo zamokot i nikomu ne ka`al ni{to.

1. PAUZA [to misli{ deka }e se slu~i?

So koi dokazi raspolaga{?

Slednata no} povtorno oti{ol tamu. Odel po belata mese~ina i ja baral malata samovila. Nea nikade ja nemalo. Na`alen, ja izvadil rakavi~kata od pazuvite i ja baknal. Pred nego se pojavila samovilata. Princot se izraduval i srceto mu zaigralo. Dolgo se {etale po mese~inata i razgovarale. Princot se za~udil 130

koga zabele`al deka taa raste dodeka zboruva so nego. Koga se razdelile bila dvapati pogolema, a rakavi~kata £ bila pretesna.

- Zemi ja i ~uvaj ja kako amanet - rekla i is~eznala.

- ]e ja nosam na srceto - rekol princot.

Sekoja no} se sostanuvale na nivnoto mesto. Preku den princot bil ta`en.

Vo mislite mu se vgnezdila malata samovila i s¢ pove}e se zaqubuval vo nea.

A taa sekoja no} s¢ pove}e rastela. Na devettata no}, osvetlena so polna mese~ina, veselo go do~ekala i zagukala: 2. PAUZA [to misli{ deka }e se slu~i?

So koi dokazi raspolaga{?

[to navistina se slu~ilo?

- Jas }e doa|am s¢ dodeka ima mese~ina.

- A ne, mila moja! Jas ne mo`am da `iveam bez tebe. Ti mora{ da bide{ moja kralica.

- Mil moj - rekla taa - }e bidam tvoja ako me saka{ samo mene.

- Zasekoga{, zasekoga{! - vikal princot bez razmisluvawe - i samo tebe, a drugite nema ni da gi poglednam.

- Dobro! No zapameti {to ti velam: }e bidam tvoja samo dodeka go dr`i{ dadeniot zbor.

Po tri dena napravile svadba. Site se voshituvale na ubavinata na samovilata. @iveele sre}no sedum godini. Toga{ po~inal stariot kral. Naredeni pokraj sandakot, mrtovecot go ~uvale najubavite `eni od zemjata. Me|u niv bila i edna devojka so crvena kosa i crni o~i. So o~ite postojano go sledela princot. Toj go zabele`al toa. Koga povorkata trgnala kon grobi{tata, tri pati poglednal vo devojkata dr`ej}i ja svojata `ena za raka.

Odedna{ `ena mu se sopnala na fustanot i za malku }e padnela.

3. PAUZA [to misli{ deka }e se slu~i?

So koi dokazi raspolaga{?

[to navistina se slu~ilo?

- Au, pogledni fustanot mi e predolg! - viknala princezata. Princot ne ni zabele`al deka taa se smalila. Koga go zakopale kralot, ubavicata pominala pokraj nego, a toj podglednuval vo nea. Ne videl deka `ena mu e s¢ pomala. Koga stasale pod starata lipa, taa potpolno is~eznala.

Princot se o`enil so devojkata. So nea ni tri dena ne `iveel sre}no.

131

Postojano barala ne{to. Koga ne ÂŁ ja ispolnuval `elbata pla~ela, se karala so nego, go navreduvala. Koga mu zdodealo, ja izbrkal.

Duri sega videl {to napravil. Pla~el i vozdivnuval za malata samovila.

Sekoja no} sedel pod starata lipa, ja vikal i ja ~ekal svojata samovila. ^ekaj}i ostarel, a taa nikoga{ ne se vratila.

Slovene~ka narodna bajka

DA RAZGOVARAME Gre{e{e li vo predviduvaweto na tekot na slu~uvawata? Zo{to?

Koga pogodi {to }e se slu~i? [to gi popre~uva{e tvoite predviduvawa?

SOZDAJ Na slednoto pra{awe odgovori taka {to }e najde{ dve tvrdewa koi odat vo prilog na potvrdniot odgovor DA i dve tvrdewa koi odat vo prilog na odre~niot odgovor NE: Dali malata samovila dobro postapila {to pove}e ne se vratila?

Nactraj vakva tabela vo tvojata tetratka i zapi{i gi tvoite tvrdewa.

DA

NE

Dopolni ja tabelata so tvrdewata na drugar~eto od tvojata klupa.

Grupirajte se vo grupi po ~etvorica, razmenete gi odgovorite, razgovarajte i povtorno pro{iri ja tvojata tabela. Vie sega raspravavte.

Bidi vo onaa grupa ( DA ili NE) za koja si se opredelil.

Vo slednite 7-8 minuti vo va{ata grupa napravete popis na site dokazi za va{eto opredeluvawe. Raspravaj za svoite tvrdewa.

Koga gi slu{na tu|ite mislewa, go smeni li svoeto? Objasni go odgovorot.

Otkako }e se opredeli{ za grupata koja odgovara na tvoite stavovi zaedni~kite tvrdewa zapi{ete gi vo edna pogolema tabela i raspravajte (polemizirajte) so drugata grupa. Potrudete se da gi odbranite svoite ubeduvawa.

Ilustrirajte gi va{ite tvrdewa vo forma na strip i demonstrirajte go.

Porazenata grupa neka ÂŁ ~estita na pobedni~kata taka {to }e ÂŁ go podari stripot.

132

Napi{i {to te raduva vo april?

Pro~itaj mu na drugar~eto.

APRIL April e mlad kowanik {to galopira niz zeleni livadi.

April e mlada nasmeana prodava~ka na cve}iwa.

April e najveseliot proleten svira~.

Ju`niot vetar so vla`na krpa gi bri{e damkite od sinoto lice na neboto nasmevkata Aprilova da bide po{iroka.

April e {aren proleten avtobus za koj ne se potrebni asfaltirani i poplo~eni pati{ta. Toj doa|a od topliot jug i donesuva lisja i cve}iwa, ptici i p~eli.

April e najgolemiot la`go na svetot (no samo eden den!)

- Pogledni nagore, leta slon! Ne e izmislica, ne e ni son!

A po tebe yvoni vedra smea: †Apri-li-li-li!# Vo april cvetovite slavat pobeda.

Pred golemata armija od jasmin, rozi, sinoli~ki, momini solzi, jagliki... ~ekori najvisokata topola so zeleno zname vo racete.

April e p~elar i cve}ar, ov~ar i ora~...

April e najgolemiot prijatel na bosonogoto detstvo.

Vidoe Podgorec VOO^I, PREPI[I, DOPOLNI Prepi{i gi vo tetratkata {este re~enici vo koi pisatelot mesecot april go prika`al kako li~nost so razni profesii i osobini.

Koja ti ostavi najsilen vpe~atok? Objasni zo{to.

Pronajdi ja re~enicata vo koja pisatelot gi nabrojuva aprilskite cve}iwa, no ne uspeal da gi nabroi site. Prepi{i ja i namesto trite to~ki dopi{i u{te nekolku vidovi cve}iwa {to cvetaat vo april.

I pretposlednata re~enica pisatelot ja zavr{il so pravopisniot znak tri to~ki.

Toa zna~i deka mislata ne e dovr{ena. Dovr{i ja taka {to }e nabroi{ u{te nekolku zanimawa na mesecot april.

OBJASNI I OPI[I Zo{to pisatelot go narekuva mesecot april: p~elar, cve}ar, ov~ar i ora~?

Objasni ja poslednata misla.

Opi{i ja slikata predadena so ~etvrtata re~enica.

ODBERI DRUG NASLOV Razmisli kakov drug naslov mo`e{ da ÂŁ dade{ na ovaa prekrasna literaturna tvorba. Zapi{i go vo tetratkata.

Odberete nekolku najubavi naslovi 133

GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE IMIWA NA DR@AVI, NIVNI @ITELI, NARODI, GRADOVI, SELA, OBLASTI I NIVNITE @ITELI DR@AVI, KONTINENTI

@ITELI na dr`avi i kontinenti

Makedonija

Makedonci

Amerika

Amerikanci

Evropa

Evropeec Evropejci

Srbija

Srbi

Azija

Aziec Azijka Azijci

Afrika

Afrikanec Afrikanka

^e{ka i ^ehija

^esi

NARODI

Makedonec Makedonka Makedonci Albanec Albanka Albanci Francuzin Francuzinka Francuzi Srbin Srbinka Srbi

GRADOVI sela, oblasti

Ohrid Ki~evo

Ko~ani

Debar

Kinez Kineska Kinezi Bugarin Bugarka Bugari

Mariovo (oblast)

^eh ^ehinka ^esi

Laktiwe (selo)

Male{evo (oblast)

@ITELI na gradovi, sela, oblasti

ohri|anec ohri|anka ohri|ani ki~evec ki~evka ki~evci ko~anec ko~anka ko~anci debranec debranka debrani Mariovec Mariovka Mariovci Male{evec Male{evka Male{evci laktinec laktinka laktinci

ZAPOMNI Prisvojnite pridavki izvedeni od ovie imenki se pi{uvaat so mala po~etna bukva.

Najmnogu kupuvam makedonski proizvodi. Site balkanski narodi se na{i prijateli. Najvkusno e bitolskoto mleko. Vo mariovskite sela ima malku lu|e. Na evropskiot kontinent `iveat razni narodi.

PRODOL@I Napi{i vo tvojata tetratka pove}e re~enici vo koi }e upotrebi{ nekoi imiwa na dr`avi, kontinenti, narodi, sela, gradovi, `iteli na gradovi.

134

GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE NA PRAZNICI ^IE IME E NAPI[ANO SO BROJ (CIFRA) Praznici, praznici!..

Eh, kolku se raduvam na praznicite. Toga{ sme doma ili odime nekade zaedno. Za 1 Maj bevme vo poseta na baba i dedo na selo. Baba s¢ u{te ja ~uva mojata ~estitka za 8 Mart na vitrinata i na site ja poka`uva. Kaj niv odime i za drugite dr`avni praznici: 2 Avgust, 8 Septemvri, 11 Oktomvri. A baba i dedo zadol`itelno ni doa|aat za na{ata doma{na slava, Sveti Nikola. Ponekoga{ ostanuvaat i za Nova godina. A jas tolku sakam da ostanat i za Badnik i Bo`ik, a potoa da odime zaedno na selo. Toga{ sum najsre}en.

ZABELE@I ZAKLU^I SAM ^ii imiwa se napi{ani so zadebeleni bukvi?

Koj zbor e so golema po~etna bukva vo imiwata na praznicite napi{ani so cifra?

Kako poinaku mo`e da se napi{at tie praznici? Napi{i gi: Prvi maj, i ostanatite praznici od gorniot tekst

Ako prviot del od imeto na praznikot e napi{an so cifra, sledniot zbor zapo~nuva so golema bukva.

1 Maj, 8 Mart, 2 Avgust, 8 Septemvri, 11 Oktomvri, 23 Oktomvri.

POTSETI SE Imiwata na praznicite se pi{uvaat so golema po~etna bukva: Veligden, \ur|ovden, Ilinden, Pro~ka, Bajram, Bo`ik (Bo`i}), Badnik, Vasilica itn.

Ako imeto na praznikot e sostaveno od dva zbora, so golema bukva se pi{uva samo prviot zbor: Nova godina, Prvi maj, Osmi septemvri, Edinaesetti oktomvri. No ako vtoriot zbor e sopstvena imenka, toga{ dvata zbora se pi{uvaat so golema bukva: Sveti Nikola, Golema Bogorodica, Mala Bogorodica, Sveti \or|ija, Sveta Petka...

PRIMENI Napi{i deset re~enici vo koi }e gi upotrebi{ imiwata na deset praznici.

Pet neka bidat imiwa na praznici so cifri.

135

Napi{i vo tetratkata koga ti bilo najte{ko po nekoja napravena gre{ka.

Pro~itaj mu na drugar~eto.

GOLGETER Bane Ivanovski od petto-4 ima dve prezimiwa: Bane Ivanovski-Golgeterot!

Da e nekoj grd prekar, sigurno bi negoduval. No, ovoj go do`ivuva pove}e kako sportska titula. Zatoa {to najdobro se snao|a pred golot na protivni~kata ekipa, sekoga{ koga igra fudbal. Nepogre{livo postignuva golovi od najrazli~ni pozicii, so noga i so glava.

Tokmu poradi toa, na vtoriot odmor mu prijde sou~enikot Rade so predlog: - Bane, dali bi nastapil za na{ata u~ili{na reprezentacija? Proletta podrani, pa na poljankata me|u novogradbite odr`uvame turnir vo mal fudbal. Ti bi bil na{eto tajno zasiluvawe!

- Mo`e! - se soglasi Bane. - Za edno ~okolado so le{nik na poluvremeto!

- Mnogu si voobrazen, kako da nastapuva{ za "Lacio#! - se smurti Rade. - Seriozno, doa|a{ ili ne?

- Doa|am, ona so ~okoladoto be{e {ega.

I navistina dojde. Igrali{teto be{e obi~na poljanka, no ima{e golovi so vistinski stativi i pre~ka. Bane zabele`a: - U{te da kupite fudbalska mre`a zad golot, ne vi e ramen stadion!

Samo {to po~na natprevarot, Bane gi poka`a svoite golgeterski kvaliteti. Ekipata vo koja gostuva{e, po negova zasluga, nabrzo povede so tri sprema nula. Rade e presre}en, a Bane dribla, centrira, bie kon protivni~kiot golman. No koga silovito ja udri topkata od eden sloboden udar, taa poleta visoko, visoko... i se slu{na edno prodol`itelno "cangrrr#!

- Va{iot top~ija go skr{i prozorecot na vtoriot kat! - ispla{eno civna edno od decata.

- Da, a sega molskavi~no }e si odam! - snaodlivo re~e Bane. - Vas neka ve obvinat za {tetata, {to mi e gri`a! Mene duri ne me ni poznavaat, `iveam vo druga naselba! ^ao, klinci! Imate vie xeparlak da go platite prozorecot!

Rade be{e neprijatno iznenaden. Ostana so podzinata usta. O, kakov bil ovoj Bane?! Fudbalska yvezda, a izbega kako obi~en pla{livec! [epotot pote~e od edno do drugo detsko uvo. Ve}e utredenta polovina od petto-4 Bane Golgeterot go oslovuvaa so "Bane Pla{livecot#! Toj dva dena se koleba{e {to da stori, a dve no}i spie{e so nespokojni soni{ta. Na tretiot den mu re~e na svojot tatko: - Tato, sakam da razgovarame kako ma`i! Mi treba xeparlakot za cela nedela, naedna{! Imam eden dolg!

- O, mojot sin ve}e se zadol`uva! - se nasmevna tatko mu, no mu dade pogolema suma pari. So niv Bane otide vo naselbata na Rade. Ja pronajde poljankata.

136

Gleda{e nagore i odredi kade be{e skr{eniot prozorec. Se iska~i i zayvoni.

Srame`livo ka`a koj e i {to stori pred nekolku dena. Sega se kae, se izvinuva i dojden e da ja plati {tetata! ^ovekot {to izleze pred vrata, re~e: - Toa e ~esno, mom~ence! No jas ve}e go zameniv prozorecot! Ti prostiv, vi prostiv...

Bane go ostavi kovertot so parite nazemi i so tr~awe se spu{ti po skalite.

Se ~uvstvuva{e lesno i poletno. Mu padna tovar od grbot.

Ah, toj u~eni~ki {epot kolku e brz! Ve}e utredenta celo petto-4 pak mu ja vrati sportskata titula: Bane Golgeterot!

Velko Nedelkovski

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT Kade se slu~il glavniot nastan vo ovoj raskaz?

Koj e glavniot lik vo nego? Po {to e poznat me|u svoite sou~enici?

Kako postapil Bane koga nenamerno go skr{il prozorecot?

Zo{to ne ja opravduva{ negovata postapka?

No kako se ~uvstvuval otkako pobegnal kako kukavica?

Kako ja ispravil svojata gre{ka? Zo{to sega te voodu{evi Bane?

PRERASKA@I PO PLANOT Napravi plan na raskazot, a potoa preraska`i go usno.

NA ^ASOT PO TEHNI^KO OBRAZOVANIE Napravete edno golemo pano na koe }e gi vnesete va{ite imiwa i sekoj neka si napi{e vo koi slobodni aktivnosti u~estvuva vo u~ili{teto i nadvor od nego. Pokraj imeto sekoj neka se nacrta sebesi vo onaa aktivnost {to ja saka najmnogu. Na pr.: kako fudbaler, ko{arkar, balerina, peja~/ka, karatist/ka, crta~...

Istaknete go panoto na vidno mesto vo u~ilnicata.

IZRAZI SE PISMENO Ti si Bane. Raska`i {to ti se slu~uva{e narednite dva dena otkako pobegna od nastanot. Opi{i gi tvoite nemirni no}i poradi ne~istata sovest i kako go podnesuva{e noviot prekar "Bane Pla{livecot#. Povrzi ja tvojata odluka da ja plati{ {tetata so ovaa izreka: NAJDOBAR LEK ZA SMIRUVAWE E ^ISTATA SOVEST.

137

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Napi{i {to znae{ za zagaduvaweto na na{ata ZNAM SAKAM DA ZNAM planeta?

Razmeni go misleweto so tvoite drugar~iwa.

Napi{i {to u{te bi sakal da doznae{ i porazgovaraj so drugar~iwata.

Zapi{ete gi va{ite mislewa vo vakva tabela: Pro~itaj go tekstot"22 April - Den na planetata Zemja#, no taka {to pri ~itaweto so znakot "+# }e gi odbele`i{ tvrdewata koi ti se poznati, so "?# tvrdewata za koi ne si siguren, a so "-# ona {to ti otkriva nekoi novi i nepoznati fakti.

22 APRIL - DEN NA PLANETATA ZEMJA [to s¢ pominala planetata Zemja od po~etokot do denes vo tekot na nejzinoto geolo{ko minato i vo postanuvaweto na `ivotot na nea, vo golem del s¢ u{te e nepoznato. Navistina, naukata se trudi da go osoznae toj pat na oblikuvaweto na Zemjata i postanokot na `iviot svet na nea, no i pokraj golemiot trud na nau~nicite golema temnina pokriva dobar del od toj nau~en pat.

Kon krajot na 19 i vo tekot na 20 vek Zemjata pominuva sosema podrugo iskustvo vo svojot razvoen pat. Neo~ekuvani i neprirodni promeni ja zafatija ne samo povr{inata na na{ata Zemja, tuku i nejzinata atmosfera i vnatre{nost. Brziot razvoj na industrijata i s¢ pogolemata potreba za energija se pri~ina za ispu{tawe na pogolemi koli~ini na otrovni smesi vo atmosferata, i s¢ pogolemoto iskoristuvawe na fosilnoto gorivo od dlabo~inata na Zemjata.

Procesot na civilizaciskiot napredok prosto gi "smete# pra{umite. Dr`avite vo koi s¢ u{te se so~uvani pra{umite voobi~aeno se siroma{ni dr`avi. A sega pred tie siroma{ni dr`avi se postavuva te{ka zada~a - da gi za~uvaat tie pra{umi bidej}i tie se belite drobovi na na{ata planeta. Toa zna~i da se otka138

`at od materijalnata korist koja ja nosi iskoristuvaweto na pra{umite. Me|utoa vo tie odnosi se slu~uvaat nekoi zanimlivi pojavi. Bogatite dr`avi nastojuvaat po niski ceni da gi otkupat drvata od posiroma{nite za da si gi za~uvaat {umite vo nivnite dr`avi koi nemilosrdno re~isi gi uni{tile. Vo isto vreme razni zdru`enija za za{tita na prirodata koi se formirani od bogatite dr`avi, im nudat nekakva pomo{ na siroma{nite dr`avi da go za~uvaat ona {to e kaj niv oddamna uni{teno. Ne{to sli~no se slu~uva i vo drugi oblasti, na primer vo za{titata na mo~uri{tata, moriwata.

Kade e vo seto toa na{ata tatkovina? Po tvrdewata na na{ite stru~waci za na{ite {umi na primer, mo`e da se zaklu~i deka tie se prirodni i vo nekoi delovi sli~ni na prvobitnite golemi pra{umi. Od druga strana postojano se slu{aat kritiki od razni organizacii deka na{ite {umi neracionalno se iskoristuvaat. A kade e vsu{nost vistinata, te{ko e da se ka`e. Me|utoa edno e sigurno, najgolemite zagaduvawa koi gi uni{tuvaat na{ite {umi doa|aat od na{ite sosedni zemji koi imaa porazviena industrija.

Ante Pelivan

DA RAZGOVARAME

NAU^IV

S¢ ona {to si go ozna~il so znakot "-# napi{i go vo vakva tabela: Sporedi ja tvojata tabela so tabelata na drugarot do tebe.

Razovarajte so nastavnikot za delovite koi ste gi ozna~ile so "?#.

Postavi pra{awa na koi saka{ da dobie{ odgovor.

POTRUDI SE I DOZNAJ Prosledi na TV dokumentarna emisija za zagaduvaweto na planetata Zemja. Vakvi emisii naj~esto ima na programite Discovery chanel, National geographic.

Vodi bele{ki za toa {to si go gledal ili snimi ja emisijata za da ja gledata zaedno na u~ili{te.

Dosta podatoci mo`ete da najdete i vo sovremenite enciklopedii koi obiluvaat so fakti i fotografii. Najinteresnite podatoci fotokopirajte gi i za~uvajte gi.

SOZDAVAJ Napravete EKO-plakat koj }e gi pottikne i drugite da razmisluvaat za Zemjata.

Ne zaboravete deka plakatot treba da bide interesen. Iskoristete gi podatocite od dokumentarnite emisii i od enciklopediite. [to bi mo`el ~ovekot da napravi za spas na planetata Zemja? Iska`i go svoeto mislewe vo sostav koj }e go napi{e{ doma. Mo`e{ da pobara{ mislewe od vozrasnite i da sporedi{ kako razmisluvaat dve generacii.

139

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Znae{ li kako si go dobil svoeto ime?

Ti se slu~ilo li da go proceni{ nekogo samo po negovoto ime? [to misli{, kakov e nekoj koj se vika Pipi Dolgiot ^orap?

PIPI DOLGIOT ^ORAP Vo zapu{tenata ku}a na krajot od gradot se doseli neobi~no devetgodi{no devoj~e po ime Pipi Dolgiot ^orap. @ivee{e bez roditeli, so kowot i majmun~eto. Vo sosednata ku}a `iveeja sestrata i bratot Anika i Tomi, "normalni# i "ubavo vospitani deca#. Anika i Tomi bea kaj svojata baba, a koga se vratija se iznenadija kako izgleda nivnata nova sosetka. Taa im raska`uva{e za svojot `ivot, posebno za tatko £, a takvi neobi~ni prikazni Anika i Tomi nikoga{ ne slu{nale. Zatoa smetaa deka Pipi Dolgiot ^orap izmisluva i la`e. Kako samo }e se iznenadat koga }e doznaat deka prikaznite na Pipi se vistinski. *** Vo toj mig se otvori vratata na "Pipinovec# i ottamu istr~a malo devoj~e.

Toa be{e naj~udnoto devoj~e koe Anika i Tomi nekoga{ go be{e videle. Toa be{e Pipi Dolgiot ^orap, koja trgnala na svojata utrinska pro{etka.

Eve, kakva be{e: Nejzinata kosa ima{e boja na morkov i £ be{e spletena vo dve cvrsti pletenki koi £ stoeja pravo otstrana. Nosot £ li~e{e na kompir i celiot be{e i{aran so damki od sonceto. Ima{e {iroka usta so zdravi, beli zabi. I fustanot £ be{e ~uden. Pipi sama si go so{ila.

Be{e modar, a ovde-onde vmetnala i par~iwa od crven tekstil. Na svoite dolgi, tenki noze navlekla dolgi ~orapi i toa edniot kafeav, a drugiot crn.

Ima{e i crni ~evli koi bea dvapati podolgi od nejzinite stapala. Niv £ gi kupil tatko £ u{te vo Ju`na Amerika, i zatoa £ bea golemi, za da ne £ se smalat koga }e porasne. Pipi nikoga{ ne saka{e da obue drugi ~evli. No sepak, na Anika i Tomi, naj~udno im be{e majmun~eto koe sede{e na rameto na ova neobi~no devoj~e. Majmun~eto be{e od vidot nare~en morska ma~ka, oble~eno vo modri pantaloni i `olto kaput~e, so slameno {e{ir~e na glavata.

Pipi se klate{e po ulicata odej}i so ednata noga po trotoarot, a so drugata po kolovozot. Tomi i Anika gledaa vo nea. Za ~as, eve ja - se vra}a{e, ama ovoj pat odej}i nanazad, za da ne mora da se vrti koga }e se vra}a doma. Koga stigna do Tomi i Anika, zastana. Decata se gledaa i mol~ea. Na krajot Tomi prozbore: 140

- Zo{to ode{e nanazad?

- Zo{to odev nanazad? - pra{a Pipi. - Pa zarem nie ne `iveeme vo slobodna zemja? Zarem ~ovek ne mo`e da odi onaka kako {to saka? Da znae{, vo Egipet site lu|e odat taka i nikomu toa ne mu se ~ini ~udno.

- A od kade znae{? - prodol`i Tomi. - Da ne si bila vo Egipet?

- Sekako deka sum bila. Sum ja propatuvala celata Zemjina topka i sum videla mnogu po~udni raboti. [to bi rekol ako po~nam da odam na race kako {to odat lu|eto vo Indokina.

- E, sega la`e{! - vikna Tomi.

Pipi se zamisli za moment.

- Da, ima{ pravo, la`am - re~e ta`no.

- Ne e ubavo da la`e{ - re~e Anika.

- Da, da, la`eweto e mnogu grdo - re~e Pipi u{te pota`no. - Ama znae{, mi se slu~uva toa da go zaboravam. Pa {to mo`e{ da o~ekuva{ od dete ~ija majka e angel, a tatko kral na domorodci koj cel `ivot plovel po moriwata? Postojano da ja ka`uva vistinata? Vo Turakalama nema nitu eden koj ja zboruva vistinata. Tamu la`at po cel den. Zatoa, ako ponekoga{ izla`am, morate da mi prostite, bidej}i predolgo sum `iveela tamu. Pa sepak, mo`eme da staneme prijateli, neli?

- Sekako! - re~e Tomi i si pomisli deka ovoj den nema da bide eden od onie dosadni denovi.

- A zo{to da ne pojaduvate kaj mene? - pra{a Pipi.

- Pa zo{to da ne! - prifati Tomi. - Ajde!

- Najprvo moram da ve zapoznaam so Nilson - re~e Pipi. Majmun~eto go simna {e{irot i se pozdravi kako {to treba.

Vlegoa vo gradinata na vilata "Pipinovec# . Odea po patekata pokraj koja se izdignuvaa stari stebla obrasnati so mov. Na terasata stoe{e kow. - Zo{to go ~uva{ kowot na terasata? - pra{a Tomi.

- Eh, - razmisluva{e Pipi, - vo kujnata mi pre~i, a vo sobata ne mi se dopa|a.

141

Tomi i Anika vlegoa vo ku}ata. Be{e nesuredeno. Pla{livo se vrtea okolu sebe. No be{e o~igledno deka vo ku}ata go nema tatkoto, a u{te pomalku majkata.

Toga{, malku ispla{eno, Anika pra{a: - Stvarno `ivee{ sosema sama?

- Nikako, so mene se Nilson i kowot! - re~e Pipi.

- Da, ama nema{ li majka i tatko?

- Nemam! - otse~no odgovori Pipi.

- Pa koj ti ka`uva koga mora{ da odi{ na spiewe?- pra{a Anika.

- Sama. Najprvin toa si go ka`uvam normalno, pa potoa malku postrogo. A ako i toa ne pomogne toga{ ima i malku }otek, jasno e, zar ne?

Na Tomi i Anika ne im be{e ba{ jasno, ama im zvu~e{e sosema dobro.

Astrid Lindgren (Izvadok od romanot "Pipi Dolgiot ^orap#)

DA RAZGOVARAME Ti se dopa|a li Pipi Dolgiot ^orap? Zo{to?

Pro~itaj kako izgleda Pipi. [to e neobi~no vo nejziniot izgled i odnesuvawe?

Mo`e li navistina devetgodi{no devoj~e da `ivee bez roditeli?

Vo {to bi sakal da bide{ sli~en na Pipi Dolgiot ^orap? [to u{te bi sakal da znae{ za nea?

Koi romani dosega si gi pro~ital? [to ti bilo najinteresno vo niv?

So koi likovi si se sretnal vo niv?

SOZDAVAJ Opi{i go tvoeto druga~e na {to po{egovit na~in.

Pro~itajte go delot koga se sretnuvaat Tomi i Anika so Pipi. Obidete se taa sredba da ja izvedete vo va{eto oddelenie. Potrudete se da gi imitirate nivnite izrazi na licata i na~inot na govorewe. Osven toa morate da bidete i soodvetno oble~eni za da ja dolovite atmosferata na sredbata.

PONATAMO[NI AKTIVNOSTI Pozajmi go od biblioteka romanot "Pipi Dolgiot ^orap# od Astrid Lindgren.

Pro~itaj go i zapoznaj se so neobi~nite avanturi na Pipi, Tomi i Anika. Veruvame deka mnogu }e ti se dopadne.

Za ovoj roman e snimen i igran film. Potrudete se i pobarajte go vo videoteka.

Mo`ete zaedni~ki da go gledate na u~ili{te i da gi do`iveete avanturite na Pipi.

142

RAZMISLI - NAPI[I Napravi sonce od najubavite zborovi.

Nacrtaj vo tetratkata vakov krug i oboj go so sina boja. Vo sekoe kruk~e napi{i gi zborovite na koi }e se seti{, a so koi se sporeduvaat decata.

BEZ DECATA

DETE

Bez decata `ivotot e ta`en, Kako denot esenski vla`en.

Decata se ptici {to ni peat, Kako sonce so qubov n¢ great NAJGOLEMA RADOST Site deca na svetot se isti, Poto~iwa `uborlivi, ~isti.

Razigrani, ko yvezdi~ki sjajni, Raspeani, so najne`ni tajni.

Decata se ko snegulki sne`ni, Peperutki razletani, ne`ni.

Decata se ukras na prirodata, Decata se svetli ko slobodata.

Decata se poli~ni od cvetot, So decata poubav e svetot.

Decata se svetli lampioni, Vo dobrina svetski {ampioni.

Decata se sportisti i tvorci Najgolemi vo svetot mirotvorci.

NAJSVETLA YVEZDA

NAJNE@NA PESNA

Nenad Xambazov

RAZGOVARAME ZA LIRSKATA PESNA [to pobudi kaj tebe ovaa prekrasna pesna? [to gi predizvika tie ~uvstva kaj tebe?

So {to poetot gi sporeduva decata? Odberi i pro~itaj dve sporedbi.

Sporedi gi sporedbite od tvoeto sonce. Koi od niv gi sretna vo pesnata?

Zo{to decata se svetski {ampioni vo dobrinata i najgolemi mirotvorci?

Dopolni ja pesnata so u{te dva stiha {to }e gi izmisli{.

Nau~i napamet desetina stihovi koi sam }e si gi odbere{. Recitiraj gi pred tvoite bliski i pred tvoite drugar~iwa.

143

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Objasni ja izrekata: Sekoj e kova~ na svojata sre}a. [to ti e potrebno za da bide{ sre}en?

KO[ULATA NA SRE]NIOT ^OVEK Kralot imal sin i go sakal kako o~ite. A princot bil postojano nezadovolen. Celi denovi pominuval na balkonot gledaj}i vo dale~inata.

- [to ti nedostasuva? - go pra{al kralot. - [to ti e?

- Ne znam, tatko, ni samiot ne znam.

- Da ne si zaquben? Ako saka{ nekoja devojka, samo ka`i, i jas }e ti ja dadam za `ena, pa ~ija saka neka e.

- Ne, tatko, ne sum zaquben.

Kralot se obidel da go razveseli: teatri, balovi, muzika, ama ni{to, i od princovoto lice sekoj den malku po malku se gubela rozovata boja.

Kralot razglasil i od site strani na svetot do{le naju~eni lu|e za da mu pomognat.Tie go videle princot, razmislile i rekle: - Viso~estvo, eve {to treba da napravite: pobarajte ~ovek koj e sre}en vo s¢ i za s¢ i smenete ja ko{ulata na va{iot sin so negovata.

U{te istiot den kralot ispratil svoi podanici niz svetot da go najdat sre}niot ~ovek. Mu dovele nekoj sve{tenik.

- Dali si sre}en? - go pra{al kralot. - Sum, va{e viso~estvo!

- A saka{ li da stane{ moj vladika? - Ah, kamo sre}a, viso~estvo!

- Zaminuvaj! Gubi se ottuka! Baram sre}en ~ovek i zadovolen so svojata sudbina, a ne nekoj koj saka da `ivee ovde.

Vo sosedstvoto `iveel nekoj drug kral za koj mu rekle deka e ba{ sre}en i zadovolen: imal ubava i dobra `ena, deca, zemjata mu `iveela vo mir. Poln so nade`, kralot pratil glasnici da mu ja pobaraat ko{ulata.

Sosedot gi primil, i: - Da, da ni{to ne mi fali, ama zlo e nekoj koj ima tolku dobra da mora da umre i s¢ da ostavi. Toa me pla{i i ne mo`am da spijam! - i ... glasnicite se vratile.

Za da se smiri, kralot oti{ol na lov. Pogodil zajak. Kralot potr~al po nego. Sred poleto slu{nal glas na ~ovek koj peel nekoja narodna pesna.

Kralot si pomislil: "Toj {to vaka pee, mora da e sre}en# pa sledej}i ja pesnata navlegol vo edno lozje i videl mom~e kako peej}i raboti.

- Dobar den, viso~estvo pozdravilo toa - [to vaka rano v pole?

- Mislam deka si sre}en.

Saka{ li da dojde{ so mene na dvorot? ]e mi bide{ prijatel.

144

- Ha,ha, viso~estvo, blagodaram, no ne mi pa|a na um.

- Ama zo{to, taka ubavo mom~e...

- Ne, ne vi velam. Vaka mi e dobro, sre}en sum i to~ka.

"Najposle, eden sre}en ~ovek# si pomislil kralot.

- Mom~e, slu{aj, mora{ da mi napravi{ usluga. - Ako mo`am, od s¢ srce viso~estvo.

- Blagosloveno mom~e, }e ti dadam s¢ {to saka{, samo daj mi, daj mi...

- [to viso~estvo?

- Mojot sin }e umre. Samo ti mo`e{ da go spasi{. Dojdi vamu, po~ekaj! - go zgrabil i po~nal da mu go soblekuva paltoto. Odedna{ zastanal obeshrabren.

Sre}niot ~ovek nemal ko{ula.

Italo Kalvino RAZGOVARAME ZA PRIKAZNATA [to pravel po celi denovi nezadovolniot princ? [to mu sovetuvale sovetnicite na kralot? Kogo kralot go pra{al dali e sre}en? [to mu odgovorile? Kako mom~eto go poka`uvalo svoeto zadovolstvo?

Pro~itaj.

Zamisli ja prikaznata ponatamu.

Stanal li zadovolen ~ovek nezadovolniot princ?

DONESI SVOJ ZAKLU^OK Princot imal s¢, no ne bil sre}en.

Zo{to ne bil sre}en?

Mom~eto od lozjeto nemalo ni ko{ula, a bilo mnogu sre}no.

Zo{to?

Obidi se da ja opredeli{ porakata na prikaznata. Izberi eden od ponudenite odgovori i objasni go: - bogatiot ~ovek e zadovolen ~ovek; - zadovolniot ~ovek e bogat ~ovek.

PODGOTVI SE ZA DISKUSIJA Vo tabela zapi{i po nekolku pri~ini vo kolonata DA i vo kolonata NE. DA NE _______________ ^ovek mo`e da ___________________ _______________ bide sre}en iako ___________________ _______________ ne e bogat ___________________ Objasnete gi va{ite pri~ini i soslu{ajte gi drugite. Odlu~i se: mo`e ili ne mo`e ~ovek da bide sre}en. Naredete se taka {to tie koi se za DA }e zastanat levo, a tie za NE - desno.

Sekoja grupa da napravi izbor na najsilnite dokazi za da gi odbrani svoite mislewa (stavovi). Po grupnata diskusija sledi odbrana so rasprava (polemika) vo koja }e iznesete pove}e mislewa ZA ili PROTIV.

DESETMINUTEN SOSTAV Za deset minuti sostavi sostav vo vid na odgovor na pra{awata: [to e sre}a?

Kako mo`e{ da proveri{ ne~ija sre}a? Misli{ li deka si sre}en? Zo{to?

145

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Seti se na tvojata posledna kavga i odgovori na pra{awata: Zo{to do{lo do nea? Koj u~estvuval vo kavgata? Kakov bil rezultatot od nea? [to bilo sme{no ili pou~no vo taa kavga? Razmeni go misleweto so parot do tebe.

JAZOVECOT I ZAJAKOT Odele jazovecot i zajakot niz {umata i zdogledale par~e meso.

- Jas go najdov! - viknal jazovecot.

- Ne, tuku jas! - izvikal zajakot.

- Jas prv go vidov! - se razlutil jazovecot.

- Ne, jas prv go vidov! - tvrdel zajakot. Dolgo taka se raspravale, nikako ne mo`ele da se razberat, pa jazovecot na krajot rekol: - Da odime kaj lisicata pa taa neka presudi. - Koga lisicata gi soslu{ala jazovecot i zajakot, rekla: - Toa par~e meso treba da se podeli na dva ednakvi dela: edniot del treba da go zeme jazovecot, a drugiot zajakot.

I lisicata go podelila par~eto na dva dela.

- Delot na zajakot e pogolem! - primetil jazovecot.

- Eve, }e go izramnam - rekla lisicata i griznala od zajakoviot del.

- Sega jazovecot ima pogolem del! - izvikal zajakot.

- Eve, i negoviot del malku }e go namalam.

I lisicata griznala i od drugoto par~e. Toga{ se poka`alo deka zajakoviot del e pogolem, pa lisicata morala da odgrize i od nego. Taka taa gi ramnela par~iwata meso s¢ dodeka ne gi izela.

Navistina, lakomite i inaet~iite sekoga{ se vo zaguba.

Narodna basna

DA RAZGOVARAME Zo{to se karale Jazovecot i Zajakot?

Dali Lisicata bila dobar pregovara~ i sudija? Najdi pri~ini i za potvrden odgovor DA i za odre~en odgovor NE. Objasni ja poukata: "Lakomite i inaet~iite sekoga{ se vo zaguba.# Pro~itajte ja basnata po ulogi.

Zamisli si drug kraj na basnata, taka {to tie }e go re{at sporot bez Lisicata.

Navedi pove}e mo`nosti za takvo re{enie i sporedi ja tvojata rabota so rabotata na tvojot par.

146

JAS MO@AM MNOGU UBAVO E VO MAJ Ubavo e vetrec da te gali ubavo e da {eta{ niz cvetni sali, da di{e{ dlaboko so ra{ireni gradi da gi gleda{ na drvjata zelenite bradi.

Ubavo e da se vnese{ vo skaznata na zabrzanata reka.

Ubavo e da go pozdravi{ utroto so nasmevka presna da napi{e{ pesna za nekoja Vesna.

I {to e bitno, i {to e bitno ubavo e na glavata da stavi{ ven~e kitno.

Petko Domazetovski

[TO E UBAVO VO MAJ? [to te voshiti i te razveseli vo pesnata? Kolku proletni sliki si zamisluva{?

Koja ti e najubava? Objasni ja so svoi zborovi. Zamisli se ti so cvetno ven~e na glavata. Od koi majski cve}iwa e spleteno?

OBJASNI Koi se cvetnite sali niz koi sakame site da {etame?

Za kakvi bradi na drvjata pee poetot?

Kakva skazna raska`uva zabrzanata reka?

Zo{to vetrot za poetot e "vetrec#? Napi{i gi i drugite zborovi koi ozna~uvaat ne{to malo i milo od istata imenka. A kako }e go nare~e{ vetrot koga e silen, studen, stra{en?

ZADA^A Obidi se da napi{e{ i ti pesni~ka za proletta.

147

POTSETI SE Na 4 maj 1903 god. vo seloto Banica zagina Goce Del~ev.

Koj e toj i kakvo zna~ewe ima vo makedonskata istorija?

GORO LE GORO Goro le goro, strejo ajdu~ka, goro le, sestro komitska, zo{to le goro, taka za{ume, ju taja doba nikoja?

Dal' mi te, junak, goro, namina so stara verna dru`ina il' mi te nekoj prok'lna za vekovni~ki vremiwa?

- Nitu me nekoj prok'lna za vekovni~ki vremiwa, nitu mi junak namina so stara verna dru`ina, tuku me kur{um proniza, tuku mi Del~ev zagina...

I zatoj taka za{umev ju taja doba nikoja.

Makedonska narodna pesna

RAZGOVARAME ZA PESNATA Zo{to ovaa pesna e nare~ena narodna?

Koj gi izmisluval narodnite pesni vo minatoto? ^ija smrt ja oplakuva narodot vo ovaa pesna?

Kako gorata ja izrazuva tagata po golemiot makedonski junak?

Kolkava e bolkata na gorata za zagubata na Goce Del~ev?

So {to ja sporeduva bolkata za negovata smrt? ^ija bolka e predadena preku bolkata na gorata? Koj vistinski taguval za golemiot junak?

148

POVRZI Koi drugi narodni pesni si gi u~el ili si gi ~ital za Goce Del~ev?

A koi avtorski dela napi{ani za nego (raskazi, romani) si gi pro~ital?

Pronajdi i vo tvojov u~ebnik tekst inspiriran od svetliot lik na Goce Del~ev.

NARODEN - STANDARDEN JAZIK Vo pesnava }e sretne{ pove}e formi na zborovite od narodniot jazik.

Prepi{i gi vo tetratkata, a do niv napi{i ja nivnata pravilna forma.

Sledi gi primerive: strejo - streo; ju - vo

PRODOL@I NA ^ASOT PO LIKOVNO OBRAZOVANIE Nacrtaj kako ja zamisluva{ borbata so turskiot asker vo koja smrtno ranet pa|a golemiot makedonski sin Goce Del~ev.

Napravete izlo`ba od va{ite najdobri crte`i.

149

RAZMENI GO MISLEWETO Koe e tvoeto omileno jadewe? [to misli{ za brzata hrana (fast food)?

Koga bi mo`el da bira{ me|u hamburger i pica i polneti piperki i boranija, {to bi izbral?

Se slu~uva li da te teraat da jade{ so sila? Raska`i ni: koga se slu~ilo, koj te teral, {to trebalo da jade{, zo{to ne si sakal da jade{?

SITE MAJKI SE TAKVI Deneska Milko e neraspolo`en - }e zapla~e. Da go bocne{ - }e zasolzi.

Eh, Milko, Milko! Eh, dete - {eremete! Pak li ne{to lo{o ti se slu~ilo, pak li ne{to te iznerviralo, te naobla~ilo, `elbite od srce ti gi propadilo?! Taka si mislam i samo go gledam.

Me gleda i toj. Me gleda i - op! Ja otvora ustata, ja ra{iruva ko u~eni~ka ~anta i se oglasuva: - Dedo, jas pove}e ne sakam da jadam! Ne sakam, navistina!

- Ne jadi ako ne saka{! Jadeweto e te{ka i mnogu zdodevna rabota... Od xvakawe mo`e ustata da ti se premori, jazikot da ti se isten~i, zabite da ti se istapat...

- Mo`e, dedo, mo`e... S¢ mo`e da mi se slu~i! Osobeno...

- Osobeno ako zadreme{ dodeka jade{, dodeka xvaka{!

- No, dedo, zo{to mama veli deka dete {to ne jade ne mo`e ni da porasne?!

- Toa {to taa go veli e to~no, no va`i samo za decata {to sakaat da porasnat. A za deca...

- No, dedo, jas sakam da porasnam, sakam, navistina!

- E, ako saka{, toga{ treba ne{to i da jade{. Za{to, kako {to znae{, od vozduh ne se `ivee, ne se raste!

- Ama, dedo, kako da jadam koga ne mi se jade, koga usta ne mi se otvora!

- Ne si gladen, zatoa.

- Ne sum, navistina! No {to deka koga mama toa ne go sfa}a... Koga postojano s¢ samo mi dava ne{to da jadam, da pijam... Kako da sum nekoj xin, a ne dete so malo uste i stoma~e...

- Ne o~ajuvaj! Site majki se takvi, site sakaat decata {to pobrgu da im porasnat za da stanat vredni i sposobni, za da mo`at samite da se gri`at za sebe...

Stojan Tarapuza 150

DA RAZGOVARAME Zo{to Milko bil neraspolo`en? [to mo`elo da mu se slu~i od te{koto xvakawe?

Koe dete rasne? [to ne sfa}ala majka mu na Milko? [to sakala taa?

ZNA^EWE NA ZBOROVITE {eremete - itro, |avolesto; propadilo - izbrkalo.

POTRUDI SE Pro~itaj go raskazot i podeli go na raska`uva~ki celini. Vo tetratkata sostavi plan so tema, glavni misli, poraka.

Pro~itajte gi celinite, odberete najubavi glavni misli i zapi{ete zaedni~ki plan na tablata.

VE@BAJ DRAMSKO ^ITAWE Podelete se po ulogi i ve`bajte dramsko ~itawe. Za sekoe ~itawe izberete po trojca ~ita~i: za govorot na pisatelot i za govorot na likovite (dedoto i Milko).

Najdobrata grupa nagradete ja so rakopleskawe.

NASOKI ZA DOMA[NA RABOTA Razmisli i daj svoe mislewe za slednive pra{awa: 1. Za da se bide zdrav i pravilno da funkcionira organizmot potrebno e da se jade raznovidna hrana. [to zna~i toa?

2. Kolku obroci dnevno mu se potrebni na va{iot organizam za pravilen razvoj?

3. Kolku se va`ni ovo{jeto i zelen~ukot vo ishranata? Jade{ li ti redovno ovo{je i zelen~uk? Koe ovo{je i zelen~uk naj~esto go jade{? Nabroj gi!

4. [to podrazbira{ pod zdrava hrana?

Odgovorite na pra{awava, napi{i gi vo tetratkata za doma{na rabota.

151

OTKRIJ JA DOMA[NATA LISTA NA JADEWA Nabroj koi s¢ jadewa se gotvat vo va{ata doma{na kujna. Koj e glavniot gotva~? Od {to se sostoi tvojata pomo{ vo kujnata?

GOTVA^OT METODIJA Kaj sosedot Metodija s¢ mirisa na mirodija!

Toj e gotva~ ~esno {to slu`i, po cel den okolu rernata kru`i!

Kromidi se~ka, kompiri pr`i, kolku gotva~ki rekordi dr`i!

Pred ovaa bela gotva~ka stava i {poretite vednat glava.

Za na{iot gotva~ ima morkovi, piliwa, piperki, salati, a za site gosti od red supi, ~orbi, pire od domati!

Pa duri i gula{i razni s¢, samo ne ~inii prazni!

Vasil Mukaetov

RAZMISLI I OBJASNI Zo{to {poretite vednat glava pred gotva~ot Metodija? Kakov gotva~ e toj?

Vo kakva boja e gotvarskata rabotna obleka? [to misli{, zo{to oblekata e vo takva boja?

Objasni gi stihovite od pettata strofa.

Koi se tvoite omileni jadewa?

Zo{to treba da jade{ redovno sve`i salati i ovo{je?

Pronajdi gi rimuvanite zborovi vo pesnata.

152

POKA@I [to znae{ da si podgotvi{ sam?

Povikaj go tvoeto drugar~e na gosti i iznenadi go so tvojot specijalitet.

Razmenete si po edna recepta so drugar~eto od klupata.

Kako }e nau~i{ da gotvi{?

IZRAZI SE PISMENO

PRIDRU@I SE Dogovorete se so tvojot u~itel da organizirate proda`na izlo`ba vo va{eto u~ili{te. So pomo{ na tvojata majka, tatko ili baba podgotvi gi tvoite omileni kola~iwa, pala~inki, krofni, salati ili sli~no. So sobranite sredstva posetete teatarska pretstava, cirkus, bazen, kino, muzej ili organizirajte sabotna u~ili{na zabava so lotarija. Mo`e{ i ti da predlo`i{ kako najracionalno da gi iskoristite tie sredstva.

Napi{i sostav so naslov: "Na{iot nedelen ru~ek#. Ako saka{ mo`e{ na sostavot da mu dade{ i drug naslov.

Opi{i kako izgleda podgotovkata na nedelniot ru~ek koga ste site zaedno.

Pridr`uvaj se na sledniov plan: - koj u~estvuva i so {to vo podgotovkata; - koi se va{ite omileni nedelni jadewa; - koj i kako ja servira masata; - atmosferata na ru~ekot; - raskrevaweto na masata i mieweto na sadovite posle ru~ekot.

Ne zaboravaj da go istakne{ tvoeto u~estvo vo podgotovkata na ru~ekot.

Pro~itaj kako tvojata drugarka Nuki go opi{ala nedelniot ru~ek so nejzinoto semejstvo. Kako taa pomaga? [to ja raduva najmnogu?

NA[IOT NEDELEN RU^EK Nedelno pretpladne. Site sme doma. Mama e glavnata vo kujnata. Tato nekolkupati odi na pazar i vo prodavnica. Treba da donese s¢ {to e potrebno za nedelniot ru~ek. Mama veli deka treba s¢ da e sve`o i zdravo. Dodeka mama go podgotvuva ru~ekot, jas ja mestam masata. Go postilam beliot ~ar{af, a vrz nego gi stavam moite omileni rozovi ~a{i, ~iniite so rozevi cvetovi i ubaviot pribor. Masata zali~uva na cvetna alea. Stignuvaat i prekrasnite jadewa: salata od rendan morkov i crvena zelka, pile{ka supa so najubavi knedli {to gi pravi mama. Eve go i spana}ot - so~en i zelen mami so topliot miris. S¢ e ubavo na nea, no najubavo e toa {to sme zaedno, se {eguvame, se smeeme. Sre}ni sme za{to sme zaedno. Najsre}na sum jas.

Ete zo{to tolku mnogu gi sakam nedelite.

Nuki Osman, u~eni~ka od V-5 oddelenie OU "Hristo Uzunov# - Ohrid 153

BIDI ISKREN Si mu pomislil li nekomu ne{to lo{o? A si mu napravil li?

Za kakov se smeta{: za dobar ili lo{? Zo{to? [to mislat drugar~iwata za tebe: dobar si ili zloben?

VOLKOT I VERVERI^KATA Skokaj}i od granka na granka, Ververi~kata padnala tokmu pred zaspaniot Volk. Toj ripnal i posakal da ja lapne. Taa po~nala da go moli: - Volku, te molam, pu{ti me!

Volkot ÂŁ rekol: - Dobro, }e te pu{tam, samo ka`i mi zo{to vie Ververi~kite ste tolku veseli?

Mene sekoga{ mi e zdodevno, a vie gore na grankite si skokate i vezden si igrate.

Ververi~kata mu rekla: - Pu{ti me da se ka~am na drvoto i ottamu }e ti ka`am.

Volkot ja pu{til, a taa se ka~ila na grankite od drvoto i mu rekla: - Tebe ti e zdodevno Volku, za{to si lo{ i zloben. Lo{otilakot ti go ispolnil srceto, a nie sme veseli, za{to sme dobri i nikomu zlo nitu mu mislime nitu mu pravime.

Ezop DA RAZGOVARAME Koi likovi gi sretna vo basnata?

Kakov e Volkot? A Ververi~kata? Koi lu|e se opi{ani preku niv?

Ima li basnava pouka? Koja e poukata?

Preraska`i ja basnata poop{irno. Mo`e{ da dodade{ i novi likovi i da smisli{ novi dijalozi.

TVORI Objasni ja pogovorkata Glupavosta i zlobata rastat na isto drvo.

Obidi se sam da napi{e{ basna vo koja pouka }e bide gornata pogovorka.

Pro~itaj im ja tvojata basna na drugar~iwata i zamoli gi da ti dadat kritika za nea. Kritikata primi ja dobronamerno!

154

SKRATENICI Jas u~am vo OU "Aleksandar Urdarevski# vo s. Sandevo, Skopsko. Imam 11 god. Sekojdnevno pe{a~am po 3 km za da stignam do moeto u~ili{te.

Moite roditeli se zanimavaat so odgleduvawe na gradinarski kulturi. Sekoja godina tie proizveduvaat po 500 kg piperki za ajvar. Ovaa godina majka mi podgotvi 40 kg ajvar i 120 l sokovi od ovo{kite vo na{ata gradina.

SAM ZAKLU^I Zo{to gi vikame skratenici zborovite obele`eni so crvena boja? [to se postignuva so nivnata upotreba?

PREPI[I, DOPOLNI, ZAPOMNI I PRIMENUVAJ

1. Skratenicite za merkite sekoga{ se pi{uvaat bez to~ka: g - gram; dm - desimetar; hl - hektolitar; mm - milimetar.

2. Skratenici koi se pi{uvaat so to~ka: g. - gospodin; gr. - grad; t.e. - to est; itn. - i taka natamu; br. - broj; i dr. - i drugo; str. - stranica; na pr. - na primer; prof. - profesor.

3. Skratenici koi se pi{uvaat so crti~ka: d-r - doktor; m-r - magister; g-|a - gospo|a; g-ca - gospo|ica.

4. Skratenici koi se pi{uvaat so golemi bukvi bez to~ka: ARM - Armija na Republika Makedonija; MTV - _______.

SAD - Soedineti Amerikanski Dr`avi; IK - Izvr{en komitet; ASNOM - _________.

PRO^ITAJ I NAPI[I VO TETRATKATA s. - selo god. - _________ den. - _________ ul. - __________

l - _________ km - _____________ m - __________ kg - ______________

OU - ____________________________ RM - ___________________________ MANU - _________________________ PTT - ___________________________

155

NABQUDUVAJ VO PARALELKATA I POVRZI Koga se vcrvuvaat u{ite? Si zabele`al li kaj nekoi od tvoite drugar~iwa vcrveneti u{i? Od {to se vcrvile?

Koga ti se vcrvuvaat u{ite?

Razmenete si gi mislewata so drugar~eto.

CRVENI U[I Vlade i Nade se vra}aat od u~ili{te. Vlade, kako sekoga{, yvoni na site yvon~iwa po katovite. S¢ dodeka ne dojde do svojot stan. Toj toa go pravi mo{ne ve{to. Nikoj dosega ne go fatil. Za{to, {tom }e zayvoni, vedna{ tr~a ugore. Koga vratite }e se otvorat, toj e ve}e na pogorniot kat. I Nade mora da tr~a zaedno so nego.

Ne e ubavo toa {to go pravi{! - go ukoruva taa. - Kako bi ti bilo so tebe nekoj taka da se poigruva?!...

Nade e vo pravo, za{to mo`ebi nekoj od niv e prinuden i od postela da stane, srede jadewe ili rabota, a pred vrata da ne najde nikogo. Zatoa lutinata im e sosema opravdana.

156

I denes Vlade yvoni na site stanovi od prviot kat. I tokmu koga se str~na za nagore, ~i~ko Milan go fati za u{i.

- Ti li si toa, gulap~e? Taka zna~i, a? Sekoj den vaka si se zabavuva{, neli? Polovina ~as te ~ekam pred vratata, nikakvecu nieden! - i ~i~ko Milan s¢ pove}e i posilno go vle~e tu za ednoto, tu za drugoto uvo. - Obidi se u{te edna{, pa duri toga{ ubavo }e ti poka`am!

Vlade v zemja da propadne. Ne mo`e usta da otvori. So navednata glava, posramen, vleze vo svojot stan.

- [to stanalo toa so tvoite u{i, sine? - izvika majka mu. - Nadvor bezdrugo e mo{ne studeno {tom u{ite ti se tolku crveni. Te{ko mene, ne ti ja dadov volnenata kapa {to ti gi pokriva...

Vlade ni{to ne zboruva. Obrazite mu se vcrvija kako u{ite. So molba gleda vo Nade. No taa ne go predade.

Samo ja svrte glavata, za da ne vidi majka £ kako se smee.

Nada Zekmanova - Jakimova

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT [to o~ekuva{e da se slu~i?

Zo{to ja opravduva{ postapkata na ~i~ko Milan?

Kako }e postape{e tvojot tatko da be{e na mestoto na ~i~ko Milan?

A ti, kako }e postapi{?

Kakvo mislewe ima{ za Nade? Misli{ li deka Nade treba{e da £ ka`e na nivnata majka zo{to mu se crveni u{ite na Vlade? Zo{to taka misli{? [to nau~i od ovoj raskaz?

ORGANIZIRAJTE RASPRAVA Podelete se vo dve grupi. Ednata grupa neka ja napa|a Nade zatoa {to ne £ ka`ala na majka im za odnesuvaweto na Vlade, a drugata neka ja brani.

ODBERI SI ZADA^A Napravi plan na raskazot so tri naslovi i preraska`i go vo tvojata tetratka.

Ti bidi Vlade i raska`i {to ti se slu~i. Kako se po~uvstvuva koga ~i~ko Milan ti gi istegna u{ite? Se pokaja li za gre{kata? Najdi na~in da mu se izvini{ na ~i~ko Milan.

Ti bidi Nade i raska`i {to mu se slu~i toj den na tvojot brat Vlade. Odlu~i dali }e ja zapoznae{ va{ata majka so nepristojnoto odnesuvawe na tvojot brat.

157

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO Kade si videl galeb?

Nacrtaj galeb vo tvojata tetratka!

So koja boja }e go oboi{?

Poka`i mu go crte`ot na drugar~eto.

PRIKAZNA ZA GALEBOT AR^IBALD Galebot Ar~ibald, dragi moi, kako {to se veli, go zagubil kompasot i namesto da leta nad vodite na golemoto more, stignal vo Prespa. Svrtel edno kruk~e nad ezero, ja izmeril Braj~inska Reka, go yirnal Ote{evo, svrtel kaj Stewe i... mestoto mu se videlo ubavo - poubavo zdravje. Da, da, dragi moi, re{il da ostane.

Trebalo da vidi {to ima i vo ezeroto. I videl!.. Probal desetina nivi~ki belvici, ne bile kako morskite ribi, ama bile ribi...

Na tretiot den go posetil i ostrovot. Se zapoznal so pelikanite i...

Bilo taka, ne deka ne bilo, ama koga gi zapoznal ribarite i koga videl kolku go po~ituvaat, re{il da ostane i da `ivee vo Prespa.

Po nekoja nedela nemalo ~ovek {to ne go znael Ar~ibald. Mo`el da vleze vo sekoja ku}a. Vo Nakolec pojaduval belvici, vo Ezerani ru~al krap, a vo Kowsko ve~eral, me{ano mrenki so klen.

Ama, dragi moi, kako i kaj lu|eto, taka i kaj nego se pojavila `elba da si ima drugarka, da ima so kogo da `ivee, da deli i arno i lo{o.

Po~nal da ja poka`uva tagata, da... I ne samo toj {to bil ta`en, ta`ni bile i ribarite i decata i babite... Site se pra{uvale kade da mu najdat drugarka. Pi{uvale pisma, dr`ele sostanoci, raspravale nadolgo i na{iroko...

Sostanoci dr`ele i lastovi~kite koi sekoe utro go nadletuvale ezeroto za da si gi izmijat licata i da kasnat po nekoja mu{i~ka. More, rabotata stignala do-

158

tamu, ta i trite ~apji {to `iveele vo Nakole~ko Blato sostan~ele i vo saboti i vo nedeli.

Se slu~ilo taka, tri lastovi~ki letnale i trgnale na Ar~ibald da mu najdat drugarka. Trgnale... Na desettiot den, dragi moi, od kaj Malo Ezero ne{to kako da zabelealo. Ej, duri i ezeroto se raduvalo na doa|aweto na noviot `itel na Prespa. Tr~ale bran~iwata, se raduvale kormoranite i pelikanite... Takov pre~ek Prespa ne videla. Ar~ibald od sre}a pla~el.

Toa leto, dragi moi, na ostrovot Golem Grad gostinkata si napravila gnezdo, probala od nivi~kite belvici i go pribrala Ar~ibald.

Ako odite vo Prespa ova leto, }e vidite mnogu galebi. Samo kolku da znaete, site tie se edno semejstvo. Na nekoi Ar~ibald im e tatko, na drugi dedo, a velat ima i desetina pravnuci.

Navistina, ne ve la`am!

Vlado Dimovski

RAZGOVARAME ZA PRIKAZNATA [to ti se dopadna najmnogu vo ovaa prikazna? [to e vistinito vo nea?

A vo {to ne veruva{?

Si letuval li nekoga{ na Prespansko Ezero ili na drugo na{e ezero?

Opi{i gi galebite kako ve{to lovat ribi letaj}i nad vodata?

Pisatelot ka`uva deka galebot Ar~ibald zalutal od nekoe more. Za koi moriwa ti si slu{nal ili si gi videl?

PRONAJDI Pronajdi gi vo prikaznata site imenki {to ozna~uvaat imiwa na geografski poimi i napi{i gi vo tetratkata.

IZRAZI SE Dogovorete se so tvoeto drugar~e koj {to da napravi. Edniot od vas neka mu ja preraska`e prikaznava na drugiot i pritoa neka zamisli deka e o~evidec na s¢ {to se slu~uvalo na Prespanskoto Ezero.

Drugiot, otkako }e ja ~ue, neka ja preraska`e prikaznava.

159

U{te kolku dena ima do krajot na u~ebnata godina? Saka{ li da zavr{i? [to ~uvstvuva{ na posledniot u~ili{ten den? A na posledniot ~as?

Na tablata napravete vakva tabela i vo nea zapi{ete go va{eto mislewe ZA ili PROTIV krajot na u~ebnata godina.

ZA

PROTIV

POSLEDEN ^AS Gi sobra starata samovila na posleden ~as vo u~ili{teto site samovil~iwa od {umata.

Tie, se razbira, ne sedea mirno kako porano, za{to edvaj ~ekaa da zavr{i ~asot i u~ebnata godina i da se razletaat nadvor vo {umata, pa da gi zapo~nat letnite ludorii. Taa im re~e: - Deca, bidete mirni!

Denes za posleden pat }e proveram {to ste nau~ile i da vi gi dadam svidetelstvata. A potoa }e se vidime duri naesen.

Se soglasuvate, neli?

- Se soglasuvame! - viknaa samovil~iwata ednoglasno.

- Dobro - re~e u~itelkata.

- Koj }e mi ka`e koi drvja i grmu{ki prvi rascutuvaat naprolet vo {umata?

Site samovil~iwa krenaa raka i vikaa: - Jas u~itelke, jas u~itelke!

Prvoto u~eni~e {to go krena re~e: - Vo {umata najprvo rascutuva drenot so sitni ubavi `olti cvet~iwa.

- Vedna{ po nego rascutuva i glogot so beli cvet~iwa kako sne`inki na bockavite gran~iwa - re~e drugo samovil~e.

160

A potoa site, nestrplivi da ka`at, po~naa da se nadvikuvaat: - Rascutuva i bagremot i mirisa ~udesno! Rascutuva i diviot trendafil so ubavi rozovi cvetovi. Pu{taat piskul~iwa dabovite {to podocna }e stanat `eladi, a elkite i borovite se zakituvaat so zeleni vrv~iwa {to podocna }e stanat {i{arki.

- Bravo, - re~e u~itelkata - no zboruvajte edno po edno. Navistina ubavo ste nau~ile. A sega sleduva edno pote{ko pra{awe: Koi polski cve}iwa cutat po borovite?

Site vo hor odgovorija: - Pod borovite ne cutat nikakvi polski cve}iwa i ne raste treva, za{to borovite ronat bocki i {i{arki! Polskite cve}iwa cutat po livadite, i toa lilava majkina du{i~ka, `olt kantarion, beli margaritki, sini planinski yvon~iwa!

161

- E navistina ste umni i ubavo ste nau~ile - re~e taa zadovolno. - A sega slednoto pra{awe: Kakvi boi imaat peperugite nad livadite?

- Ima beli, `olti, sini, kafeavi - odgovorija samovil~iwata.

- I {areni, u~itelke! - se izvika edno samovil~e.

- [arenoto ne e boja. Razmisli malku so glavi~kata! [arenoto e sostaveno od pove}e boi - odgovori u~itelkata.

Drugite samovil~iwa se smeeja, a toa {to zgre{i srame`livo navedna glava.

- Dobro, dobro, sekoj mo`e malku da zgre{i. A sega najte{koto pra{awe: Ka`ete mi koi buba~ki ka`uvaat deka e ve}e leto vo poleto?

- [turcite, u~itelke! Tie po cela no} svirat i peat za letoto, a dewe spijat. A `e`epe~iwata po cel den crcorat - `e`e-pe~e, `e`e-pe~e, za{to e mnogu `e{ko.

- Jas navistina se gordeam so vas bidej}e s¢ ste nau~ile. Zatoa site }e minete so odli~en uspeh.

- Uraa, uraa! - se razvikaa malite i stana eden takov urnebes {to od nivnite vikotnici za malku }e padne{e tavanot.

- Mir, mir! - svika strogo u~itelkata. - Ajde sega ubavo da se pozdravime i da se razdelime.

Site po red dojdoa kaj nea, ja gu{kaa, a taa im gi podava{e nivnite svidetelstva.

- ]e se vidime pak naesen, mili moi, koga }e po~ne novata u~ebna godina re~e u~itelkata vozbudeno.

Poslednoto samovil~e £ podari buket raznobojno polsko cve}e.

- Ova e od imeto na site u~enici, mila u~itelke - re~e toa.

I vo gradot u~enicite go minuvaa posledniot ~as so svojata u~itelka. I, na krajot, i tie se gu{kaa i se pozdravuvaa so nea pred letniot raspust. Poslednoto u~eni~e £ podari buket crveni rozi.

- Ova e od imeto na site u~enici, mila u~itelke - re~e toa.

Po s¢ izgleda deka u~itelkite i u~enicite i vo {umata i vo gradot se ednakvi.

A ednakvi se i poslednite ~asovi od u~ebnata godina.

Slavka Maneva

VOO^I - SPOREDI U~itelkata na samovil~iwata bila mnogu zadovolna od nivnoto znaewe. Kako pominavte vie na ~asovite po povtoruvawe? Znaevte kolku niv? Sporedi go zadovolstvoto na starata samovila so zadovolstvoto na va{ata u~itelka.

Kako odgovarate vie na postavenite pra{awa? Vo eden glas?

Samovil~iwata ja gu{kale svojata u~itelka. Kako vie se razdeluvate so va{ata u~itelka?

Napravi sporedba me|u u~itelkite i u~enicite vo {umata i vo gradot?

162

IZBERI ZADA^A Pro~itaj gi zada~ite koi ti se ponudeni. Izberi edna i sraboti ja.

1. Pri~ina - posledica - Sekoja pri~ina ima svoja posledica. Vo raskazot nekolku pri~ini dovele do posledici. Napravi vakva tabela vo tvojata tetratka, razmisli i popolni ja: PRI^INA

POSLEDICA odgovaraat vo hor

mnogu znaewe gu{kawe buket qubov

2. Sozdavaj - Pro~itaj go raskazot vo sebe, a potoa slobodno preraska`i go. Mo`e{ da gi pro{iri{ postoe~kite delovi, da vnese{ sopstven beleg, da dodade{ novi misli, no seto toa da ne ja smeni smislata na raskazot.

- Pro~itaj {to si napi{al i pobaraj mislewe za tvojot trud.

3. Plan na raskazot - Pro~itaj go raskazot, podeli go na raska`uva~ki celini i napravi analiza.

4. Prepi{i - Prepi{i gi najubavite odgovori na samovil~iwata so latinski bukvi.

5. Jazik - Napravi vakva tabela i popolni ja so zborovi od raskazot: Imenki konkretni

apstraktni

Glagoli sega{no vreme

minato vreme

Pridavki idno vreme

prisvojni

brojni

Zamenki li~ni

pokazni

Koga }e zavr{i{ so edna zada~a, ako ima{ vreme , mo`e{ da sraboti{ i druga. Potoa samiot oceni se za izvr{enata rabota na sledniov na~in: Ime _______________________ Datum ___________________ Dali sum zadovolen od svojata rabota?

Dali toa e najdobroto {to mo`ev da go napravam?

Dali koristev razli~ni idei?

Mi treba li pomo{?

Mo`am li podobro da srabotam? ]e im go poka`am li srabotenoto na drugi?

163

GODI[EN TEST (Raboti vo tetratkata!)

JAZIK

1.Otkrij gi i ispravi gi ~etirite pravopisni gre{ki vo re~enicata: Site makedonci se gordi na ohridskoto ezero i negovite ubavini.

LITERATURA

1. ]e gi dopolnam slednive iskazi: a) Pesnata koja izobiluva so ~uvstva na poetot se vika _________________. b) Ako sodr`inata na pesnata e predadena niz humor, taa e _______ 2. Podeli gi na slogovi zborovite: _________. gre{ka, ezero, Makedonci, otkrij v) Vo epskite pesni se pee za ____________________________________ ___________________________________ ____________________________________.

3. ]e izvr{am analiza na slednava g) Romanot e golema raska`uva~ka re~enica: tvorba vo koja ____________________ Ovaa godina osvoivme vtoro mesto na ____________________________________. gradskiot natprevar. a) po sostav e _________________.

2. ]e gi zaokru`am romanite za b) prirok e ____________________. deca: v) izostaveniot podmet glasi ______. a) Modri~ka tetratka, B. Sma}oski g) prisvojna pridavka e ____________. b) Pipi Dolgiot ^orap, A. Lindgren d) vtoro e _______________________. v) Maslinovi gran~iwa, G. Popovski |) ovaa e _________________________. g) Beloto Cigan~e, V. Podgorec d) Spomenka, G. Petrevski 4. Slednive zborovi }e gi napi{am so skratenici: doktor, profesor, 3. Da napi{am tekst po analogija kilogram, selo, i taka natamu. podrazbiram: ____________________________________ a) da go pro{iram tekstot; b) da go prodol`am tekstot; 5. Od prostava re~enica }e obrav) da sozdadam nov sli~en na zuvam slo`ena: Dojde toploto leto. drug tekst. ___________________________________ ___________________________________ 4. Tema vo edno literaturno delo e: a) porakata {to ni ja ispra}a avtorot 6. ]e ja de{ifriram slednava re~e- b) predmetot {to se obrabotuva; nica: S3na 5ra ima vr1 vnuk. ___________________________________.

164

GO PRELISTUVAM MOJOT U^EBNIK I DOBRO ZAPOMNIV (]e rabotam vo tetratkata!)

]e napi{am tri naslovi na raskazi svest: 1. ____________________________________, 2. ____________________________________, 3. ____________________________________,

koi kaj mene ja probudija ekolo{kata avtor _________________________; avtor _________________________; avtor _________________________.

Dvete humoristi~ni makedonski narodni prikazni vo koi se ismeva mrzelivosta i glupavosta kaj lu|eto se: a) ____________________________________________________; b) ____________________________________________________. ]e opredelam {to e zaedni~ko za slednive pesni: "^uden ~itatel# od Kiro Donev (str. 26) i narodnata pesna "Kinisala moma `elka# (str. 109) Dvete pesni se ______________________________________. ]e gi zaokru`am opredelbite {to ÂŁ odgovaraat na pesnata "Son~evina# od poetot Vol~e Naum~evski, na stranica 14: a) epska pesna b) lirska pesna v) patriotska pesna g) opisna pesna d) humoristi~na pesna

Golemi pouki za `ivotot i odnosite me|u lu|eto nao|am vo malite literaturni tvorbi vo koi zboruvaat `ivotnite: a) bajki b) basni v) prikazni za `ivotnite g) lirski pesni

]e navedam naslovi na dve bajki od mojot u~ebnik: 1. __________________________________________________ 2. __________________________________________________ ]e navedam naslovi na tri romani za deca: 1. __________________________________________________ 2. __________________________________________________ 3. __________________________________________________

165

]E POBARAM I ]E PRO^ITAM Arsovski Tome (1928, Kosovska Mitrovica - 2007, Skopje). Zbirki pesni: "Sme{ni i prevrteni pesni# i "Disko-{turec#. Romani: "Patuvawe vo Taxetakomo#, "Zena, }erka na yvezdite#, "Dedo Mraz i feferoni#(komedija za deca), "Marko Krale i Feferona# i "Darko Foksi spidi Gonzales#(veseli scenski igri za deca).

Atanasovski Miho (1934, Skopje). Poet, raska`uva~, romansier i dramski avtor. Knigi raskazi: "Marko Novinarko#, "Golemiot junak#; romani za deca: "Ku{i~kata so belata {amija#, "bambila od drugiot svet#, "Koga se sakavme so Tinka#; pieskata "Tajnata na edno pismo#.

Bojku Fejzi (1937, s. Vele{ta, Stru{ko). Poet, raska`uva~ i preveduva~ od albanskata zaednica vo R. Makedonija. Knigi: "Septemvri na edno detstvo#, "Boite na moeto nebo#, "Beli peperutki#.

Dav~evski Risto (1934, s. Dolni Disan, Kavadare~ko - 2006, Skopje). Poetski knigi: "Do`dovni kapki#, "Soneti za mama# i "Izedeni prognozi#. Basni: "Va`no e drugite {to }e re~at#, "Sobir na vranite#, "Ma~ori na pana|ur#(radiodrami), "Vesela scena#(edno~inki), "Avanturite na Dedo Mraz#(skazna).

Domazetovski Petko (1935, s. Jablanica, Stru{ko - 2003, Struga). Poet, raska`uva~, antologi~ar, publicist i folklorist. Kniga raskazi: "Pozdrav na proletta#.

Donev Kiro (1942, s. Monospitovo, Strumi~ko). Poet, raska`uva~, romansier, satiri~ar-humorist, dramski avtor i preveduva~. Romani: "[enko#, "Manastirski yvona#, "Zbrkana skazna#, "Kinder kva~ka#, "Dalaverite na Dobre Lo{iot#, "Vnukot na majorot i drugi; raskazite: "Da se zapoznaeme#, "Stra`ari na mirot#, "Naduenka#, "[arena krienka# i dr.

Jan~evska Makedonka, poet za deca. Rodena e vo Gradsko, 1940 godina. Knigi poezija: "Godinata moja i tvoja#, "Svetot va{ me|u A-[#, "[umska bolnica#, "Yvezdeno nebo#, "Monista za |erdan~e# i dr.

Kestner Erih, (1899 - 1974), poznat germanski pisatel za deca. Najpoznati negovi dela mu se: "Dvojnata Lota#, "Emil i detektivite#, "Ton~ek i To~kica#, "Ma~orot vo ~izmi# i mnogu drugi.

166

Kujunxiski Aleksandar (1946, Peh~evo). Pisatel za deca. Basni: "Osilki#, "Dobrite xinovi#, "Predgorje#; pesni: "Pijano vino`ito#, "Od edna do sto i edna#, "Denes praznuvame#, "Sre}na Nova godina# i mnogu drugi; raskazi: "@arko planinarko#, "Na tema, na tema#, "Vo livadite na detstvoto#.

Lindgren Astrid (1907 - 2002), {vedska pisatelka za deca. Delata ÂŁ se prevedeni na osumdeset jazici. Najpoznati nejzini dela se: "Pipi Dolgiot ^orap#, "Mio, moj Mio#, "Karlson na pokrivot#, pove}e knigi za Emil od Leneberg i mnogu drugi.

Maneva Slavka (1934, Skopje - 2010, Skopje). Knigi raskazi: "Sviripile#, "Kliment Ohridski#, "Kiril Pej~inovi}#, "Gotvarski skazni#, "Od dedo Markovoto torbule#, skazni: "Xixa#, "Kam~eto na sakaweto#, "Vol{ebniot lift#, "Vino`itoto {to pee#, "Yvezdeni perni~iwa#, slikovnicata: "Prikazni bez kraj#.

Naum~eski Vol~e (1916, Prilep - 1980, Skopje). Poezija: "Viorno zname#, "Son~eva solza#, "Posleden let#, "Pozlateni lisja#, "Sedumdeset cvetovi#, "Svetulki#, "Igra na mirisot# i drugi.

Nedelkovski Velko (1946, Skopje). Raska`uva~, romansier, dramski pisatel. Zbirki raskazi: "Leb za tate#, "Kako raste Pen~o#, "Zapisi kraj ogni{teto#; romani: "Zbuneti godini#, "Vtora smena#, "De`urna prikazna# i drugi; drami: "Den za begstvo#, "Na na{ na~in# (TV-dramska serija), "Bibisek od Kramaonija# i drugi.

Nikoleski Van~o (1912, s. Crvena Voda, Ohridsko - 1980, Ohrid). Gi napi{al slednive poetski knigi za deca: "Makedon~e#, "[kolsko yvon~e#, "Prva radost#, "Babino vretence#, "Tatkovina#, "Moeto selo#, "Stanko spanko# i drugi. Poemite: "Mice#, "^etirinaeset iljadi oslepeni#; romanot: "Goce Del~ev#.

Petrevski Gorjan (1951, s. Mrenoga, Demirhisarsko). Zbirka raskazi: "Rano dojde qubovta#, "Proletni do`dovi#; pesni vo proza: "Tatkovata prva qubov# i pove}e romani.

Podgorec Vidoe (1934, s. Kole{ino, Strumi~ko - 1997, Skopje). Stihozbirki za deca: "Tiho doa|aat soni{tata#. "Srebrena {kolka#, "Nad lulkata#, "Vesela azbuka#, "Iljada cvetovi#, "Vo Soluna gro{ somuna#, "Lu{pi od mese~ina#, "[arena ptica#, "^udesna {uma#, "Sto sonca# (gatanki), "Monista od rosa#. Zbirki raskazi za deca: "Topli gnezda#, "Nespokojno detstvo#, "[umskiot razbojnik#, "Deca pod pe~urki#, "^udesno patuvawe#, "Dve solzi~ki#, "[areni brodovi#, "Pirinskiot car#, "Patuvaweto na Dobrilo#, "Yvezdeni zborovi#, "Izgubenoto carstvo# i mnogu drugi.

167

Popovski Gligor (1928, s. Budinarci, Berovsko - 2007, Skopje). Objaveni knigi: †Bajka za deteto Vilen#; raskazi: †Drvar~e#, †Dale~en svet#, †Bilo edno dete#, †Skazni za Vozovija#, †Biljana#, †Razgovori za soobra}ajot#; poezija: †Rosica#, †Skazna za najjunakot#, †^ovek so ~ovek#; romani za deca: †Planino, ubavino#, †U~itelkata#, †Drugata strana# i drugi.

Polazarevski Van~o (1951, Gostivar). Pisatel za deca, humorist. Knigi: "Se{tologija# (piesi za deca), "Bu{avi{te# (poezija za deca), "Xemper-drvo# (raskazi za deca), "Foka vo fioka# (brzozborki) i drugi.

Rouling Xoan K. (1965), angliska pisatelka {to se proslavi vo celiot svet so serijata romani za mladiot ma|ioni~ar Hari Poter.

Sma}oski Bo{ko (1938, s. Modri~, Debarsko - 1998, Skopje). Avtor na knigata raskazi: "Eden bagrem i ~etiri deca#; poezijata i lirski zapisi: "Modri~ka tetratka#; romanite: "Golemi i mali#, "Cve}e od devetiot rid#, "Kako koga se otkinuva jabolko#, "Julski dnevnik#.

Strezovski Jovan (1931, s. Podgorci, Stru{ko). Poet, raska`uva~, romansier, preveduva~. Knigi: "Svetulki# (poezija), "Posledniot fi{ek# (raskazi), "Dru`inata "Bratsko steblo# (roman), "Saatot kukavica#, "Koj i zo{to# (gatanki), "Zeleni o~ila# (raskazi za deca).

Tarapuza Stojan (1933, Zletovo). Objavil mnogu zbirki poezija od koi }e gi nabroime: "Grejni sonce#, "Polno kaj~e `elbi#, "Dambara, dumbara#, "O~iwa poto~iwa#, "So dva ata po dva pata#, "Zlatici-krilatici#, "Brzalki bez vrzalki# (brzozborki), "Moe tvoe-pogodi {to e# (gatanki vo stihovi), "Yunica paunica#, "Zborovi po dvorovi#, "[arki-`arki#, "Cvetulki so svetulki#, "Zenici yvezdenici# i drugi.

Xambazov Nenad (1943, Belgrad, Srbija). Pova`ni stihozbirki: "Modernata meca#, "Slonot odi na igranka#, "Zagubenoto me~e#, "Palavoto zaj~e#, "Skokaj detence#, "Nosovi i {tosovi#, "Da nema vojna#, "Bolnoto `ap~e#.

168

OD NEPOZNATITE ZBOROVI OFORMIVME RE^NIK AMANET - zavet; doveruvawe na ~uvawe ili izvr{uvawe na ne{to AMBAR - drven sandak za `ito i bra{no ATMOSFERA (okolu Zemjata) - vozdu{na obvivka okolu Zemjata ATMOSFERA (doma{na) - situacija, raspolo`enie vo edna sredina BAREM - se izrazuva nekoe ograni~uvawe (Barem sega dojdi) BEZBEDNO - sigurno, bez opasnosti BELVICA - riba od vidot na pastrmkata BELKI (vo narodniot jazik) - mo`ebi BLAGOSLOVENO - blagotvorno, korisno BLESOK - silna svetlina, sjaj BOG - gospodar i sozdatel na svetot spored religijata BO@ESTVO - su{testva so svojstva na bog, so natprirodni odliki BONTON - pravila za ubavo odnesuvawe BULKA - vid polsko cve}e so golemi crveni cvetovi, div afion VAJSTINA - mnogu star zbor za "vistina# (vo crkovniot jazik) VGNEZDILA (se) - udobno se namesti; so preneseno zna~ewe: se vre`a VE^ERNICI - yvezdi {to se javuvaat prvi vo ve~erta VIZITA - poseta VITEZ - srednovekoven voin, kowanik VOOBRAZEN - va`en, naduen; se zamisluva ne{to {to ne e VOZBUDENO - so zasileni ~uvstva VOZVI[UVA - mu dava najgolema va`nost, moralno go izdiga VOO^I - sogledaj, zabele`i, stani svesen za ne{to VOSKLIK - glas so koj se izrazuva vozbuda, iznenadenost VSU[NOST - vo su{ina, navistina V^UDOVIDEN - premnogu iznenaden GALOPIRA - se dvi`i mnogu brzo; pravi ne{to mnogu brzo GEOLO[KO (minato) - od vremeto na postanokot na Zemjata GOZBA - sve~en ru~ek ili ve~era; bogato i izobilno jadewe GOLGETER - igra~ {to dava mnogu golovi GRAMADNI - mnogu golemi GRANITNI - od granit, mnogu cvrst kamen sli~en na mermer 169

DAROVITA - talentirana, nadarena DETEKTIV - taen agent; lice {to istra`uva kriminalni dela DREVNO - {to postoelo vo dale~noto minato; prastaro @RTVUVA - se li{uva, se otka`uva od ne{to ZABRADILE (se) - zavrzale {amija pod bradata ZADEVAME - predizvikuvame nekogo so zaka~ki, voznemiruvame ZAKRILA - za{tita ZANEME - prestana da zboruva, kako da e nem ZANES - preterano voodoo{evuvawe, voshit ZASENUVA - pravi senka ZASUKAA - zavitkaa, podignaa ZA[TITNIK - onoj {to te {titi od nekogo ili ne{to ZGRAP^I - cvrsto go grabna ZDROBENA - iskr{ena na sitni delovi ZJAPATE - uporno gledate ZLOBA - posakuvawe nekomu da mu se slu~i ne{to lo{o YVERAM (se) - gledam dolgo, vtren~eno, napadno YVONLIV (glas) - prijaten glas, zvu~en, jasen kako yvon IZDIVNA - izdi{i edna{, so eden zdiv; umre IZMOLKNALA (se) - nezabele`ano se izvlekla ILUSTRACIJA - slikovit dodatok {to go pojasnuva tekstot (crte`, slika, grafikon, tabela...)

INFORMACIJA - podatok za nekoj fakt, soop{tenie, izvestuvawe ISLAMSKI - {to pripa|a na islamot, na muslimanskata vera ISTRA@UVA^ - toj {to vr{i istra`uvawe, otkriva novi raboti I^ (turcizam ) - ni{to, nikolku, voop{to KITNI (poliwa) - nakiteni KLUB - zdru`enie, dru{tvo KOPNE@ - mnogu golema `elba {to ne n¢ napu{ta KO@UV - gorna obleka izrabotena od ko`a, a odnatre so volna KOLOVOZ - delot od ulicata po kogo pominuvaat vozilata KOMPAS - naprava so magnetna igla {to sekoga{ poka`uva sever KRAVAJ^E - malo lep~e KRASNI - li~ni, mnogu ubavi KREATIVNO (~itawe) - tvore~ko, interesno, poinakvo od obi~noto KREIRAJ - tvori, sozdavaj, vnesi vo tvorbata ne{to svoe 170

LAVIRINT - slo`ena gradba, nepregledno mesto so mnogu isprepleteni hodnici ili uli~ki; te{ko se doa|a doizlezot LATICA - eden list od cvetot LEGENDA - predanie za `ivotot na nekoj ~ovek ili za neobi~en nastan LEKTIRA - odbrana literatura {to se ~ita za opredelen period LIPAJ]I - so silno, glasno i neute{no pla~ewe LIRIKA - poezija vo koja se izrazeni li~nite, intimnite ~uvstva na poetot; vo nea ima mnogu ne`nost i toplina LIRSKI - {to e ispolnet so ~uvstva, emocii LOVO^UVAR - ~ovekot {to gi ~uva `ivotnite od lovokradci LOGI^KA - {to ima smisla, razumnost LOZINKA - dogovoren znak, taen zbor {to slu`i za raspoznavawe LOTARIJA - igra na sre}a so izvlekuvawe na numerirani lozovi QUBOPITNO - so interes za novi znaewa MANGUP/^E - toj {to e palav, itar, snaodliv, skitnik, bezrabotnik MATURANT - u~enik vo zavr{na godina od srednoto obrazovanie MA]EA - `ena na tatkoto {to ne gi rodila decata, tuku gi zateknala MEDIATEKA - biblioteka vo koja del od knigite se snimeni na CD i istite mo`e da se ~itaat vo bibliotekata ME\A - linija {to razdeluva dve nivi ili dva imota; granica METEOROLOGIJA - nauka za vremenskite pojavi i promeni MIGUM - za mig, za ~as MIRODIJA - trevka ili za~in {to se dodava vo jadeweto MNO[TVO - golem broj, golemo koli~estvo od ne{to MOV - rastenie {to raste na severnata strana na korata od drvjata MODAR - nijansa na sinata boja MOLE@LIVO - so molben glas MOLSKAVI^NO - brzo kako molwa MOMI^KA (vo nekoi zapadni govori) - devojka MUDROST - golema pamet, dosetlivost MUSLIMAN - pripadnik na muslimanskata religija NADMINE - da se izbori so ne{to, da mu odolee NAIZMENI^NO - se slu~uva povremeno vo opredelen ritam NAJRACIONALNO - najkorisno, najrazumno NAMAMUVA - privlekuva 171

NAPEVI - melodii, pesni {to se peat NEBARE - kako da, kako da e NEVOLA - maka, nesre}a, golema te{kotija NERANIMAJKO - lo{, ne~esen, rasipan ~ovek NERACIONALNO - nerazumno, neekonomi~no, neobmisleno NOTES - bele`nik, mala tetratka OBO@AVATELI - lica {to obo`avaat nekogo, qubiteli, privrzanici OVEN - ma`jakot na ovcata OGLAS - soop{tenie istaknato na vidno mesto OKUPACIJA - osvojuvawe, zazemawe tu|a teritorija OPCU - go izrazi svoeto nezadovolstvo so vulgarni zborovi OSOZNAVAJ - stanuvaj svesen za ne{to OFAJDIL (se) (turcizam) - dobil nekakva korist PADINA - plitka dolinka me|u dva brega PALAVO - nemirno, besno PARALIZA - bolest {to doveduva do nesposobnost za dvi`ewe PASTORKA - zateknata }erka na ma`ot PARTIZANI - borec, u~esnik vo Narodnoosloboditelnata borba za vreme na Vtorata svetska vojna vo Jugoslavija PERIOD - vremenski razdel vo koj se slu~uva ne{to; vreme od - do PLAMNUVA - po~nuva da gori odedna{; nenadejno do`ivuva silno ~uvstvo PLAN - skica, opredelen red za pretstavuvawe; zamisla, namera za izvr{uvawe na nekoja rabota PLOT - ograda od prepleteni pra~ki PLO^NIK - trotoar, osobeno poplo~en so plo~ki POVOD - pottik da se prezeme ne{to POKAJA (se) - si ja prizna gre{kata i izrazi `alewe POLJANKA - po{iroko ramno zemji{te so niska treva POLNOLETSTVO - vozrast koga se dobivaat spored zakon site prava i dol`nosti POSTOJKA - patna stanica POTERA - grupa {to goni nekogo za da go fati POTKA@UVALO - onoj {to potka`uva, {to kodo{i PRA[UMA - gusto obrasnat i neprooden predel vo tropskite oblasti PREGRAB - pregratka, pregrnuvawe; ne{to {to mo`e da se nosi naedna{ so dvete race 172

PREDANIE - usno prenesuvawe od koleno na koleno na nastani od minatoto, istorijata, `ivotno iskustvo PREDANOST - vernost, privrzanost PREMRE - po~uvstvuva golem strav, pripadna PRESIPNAT - zasipnat PRESTAN - prekin, zastoj.

PRIKOVANO - vko~aneto, nepodvi`no PRINC - sinot na kralot, carot, vladetelot PROPADILO - izbrkalo PROROK - ~ovek {to ja pretska`uva idninata PROSTRANA - {iroka PRO[KA - prostuvawe PUBERTET - polovo zreewe na ~ovekot, premin od detstvo vo mlade{ka doba RAMNODU[NO - bez ~uvstva RASPRAVA - diskusija za odredena tema RASPRAVIJA - karanica RAFT - polica REDUM - so red REKORDI - najgolem uspeh postignat vo ne{to, obi~no vo sportot REPREZENTACIJA - izbrani pretstavnici, najdobri od najdobrite RODINA - tatkovina, zemjata vo koja si se rodil RONKA - tro{ka, sitno del~e od ne{to, obi~no od leb SAEM - masovno izlo`uvawe na stoka, proizvodi (Saem na knigata) SANTA MRAZ - ogromno telo od mraz {to plovi po okeanite SIMPATIJA - li~nost {to ni se dopa|a pove}e od drugite SIPE[E - obilno istura{e SKAMENETI - zdrveni, zbuneti, ne reagiraat nikako SNEVESELENO - bez veselba, ta`no SOVR[EN - bez nieden nedostatok, bez gre{ka SOJKA - vid ptica-pevica SOFRA - trpeza, masa SPLOTENOST - edinstvenost, slo`nost SPOKOJSTVO - mir SPRA[TI - odedna{ brzo izbega STAV - svoe mislewe STAVA - telo, dr`ewe 173

STAPISA (se) - se zdrvi, se uko~i STOLB - vertikalna potpora; val~est trup od kamen, drvo ili metal STOMNA - zemjen sad za voda TEGOBI - te`ini na du{ata, maki, stradawa TEST - proverka na znaewata TETERAVEJ]I (se) - ni{aj}i (se) TITULA - obele`je {to stoi pokraj imeto, za stepenot na nau~nata polo`ba (profesor, doktor, magister i sl.) ili po~esna polo`ba vo op{testvoto (grof, baron, vitez) TOLERANCIJA - strplivost, popustlivost, podnoslivost na tu|ite mislewa TOLPA - mno{tvo narod TRAKATANCI - nepotrebni, neva`ni predmeti, drangulii TREPET - vozbuda TURNIR - sportsko natprevaruvawe so pogolem broj u~esnici UGAR - neizorana niva UKAZ - naredba, odluka na {efot na dr`avata ili na vladata UKORUVA - osuduva ne~ija postapka FAJDE - korist, dobivka HIMNA - sve~ena pesna CIVILIZACISKI (napredok) - {to pripa|a na civilizacijata, na visokiot stepen na razvoj na op{testvoto CIMKA - pla~e so prigu{en glas CIRKUS - scena so akrobatski i gimnasti~ki priredbi vo koi u~estvuvaat lu|e i `ivotni ^ESTITAWE - izrazuvawe dobra `elba, poraka ^UMA - te{ka zarazna bolest, kolera XARAT (se) - vtren~eno gledaat vo nekogo ili ne{to XITNI - frli [LEM - metalna kapa za za{tita na glavata na vojnici, rudari i sl.

[TAFETNO (~itawe) - ~itawe po delovi: naredniot prodol`uva tamu kade {to zastanal prethodniot [TEDRO - izobilno, dare`livo [TRAKA - ispu{ta ostar neprekinat zvuk 174

SODR@INA ^EKORAM GORDO NA PATEKATA DOLGA DEVET MESECI SEPTEMVRISKI NAPEVI (Gligor Popovski)............................................................ 5 JAZIKOT KAKO NAJSOVR[ENO SREDSTVO ZA OP[TEWE................................... 7 MOJATA TATKOVINA (Qiqana Atanasova)................................................................ 8 [TO LI ZBORUVAAT? (Sne`ana Kirini})................................................................ 10 SIGNALI I SIMBOLI (ZNACI) KAKO SREDSTVO ZA OP[TEWE....................... 13 SON^EVINA (Vol~e Naum~eski) lirska i patriotska pesna................................. 14 LO[I ZBOROVI (Van~o Polazarevski).................................................................... 16 ZVU^NI I BEZVU^NI SOGLASKI.............................................................................. 19 POTKA@UVALO (Bistrica Mirkulovska)................................................................. 20 ESEN E (Stojan Tarapuza)............................................................................................ 22

ZNAEWETO ME VODI NAPRED [TO NI DONESE ESENTA (Kiro Donev)................................................................... 23 FILM - TEATARSKA PRETSTAVA.............................................................................. 25 ^UDEN ^ITATEL (Kiro Donev) humoristi~na pesna................................................ 26 OD DOKUMENTOT (DEKLARACIJATA) ZA PRAVATA NA DECATA.......................... 28 GOLEMI POUKI OD MALITE PRIKAZNI................................................................. 30 ZBIRNI IMENKI......................................................................................................... 31 PATUVAJ (Ivanka Manasijevi}).................................................................................. 32 PRISVOJNI PRIDAVKI.............................................................................................. 34 BROJNI PRIDAVKI..................................................................................................... 35 ZAPLAKALO E MARIOVO ZA \OR\I SUGARE (epska narodna pesna).................. 36 NESRE]NATA KNIGA ([tefanija Naxen)................................................................. 38 GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM STEKNATITE ZNAEWA............................... 41

ISTRA@UVAM I DOZNAVAM TATKOVOTO PISMO (Gorjan Petrevski).................................................................. 43 NOVI DRUGARKI (Kiril Temkov).............................................................................. 46 AJDE DA SE SAKAME (Tome Smolarski)................................................................... 48 VO LAVIRINTOT OD LEKTIRI (Kiro Donev)........................................................... 50 KAKVA BESRAMNOST (Kolina Kuba) biblioteka.................................................... 52 PELISTERSKI O^I (Apostol Pop Jovanovski) ...................................................... 54 PLUSKO I MINUSKO (Radovan Pavlovski)............................................................. 56 POKAZNI ZAMENKI..................................................................................................... 58 SEGA[NO VREME......................................................................................................... 59 175

PUBERTET (Jovan Strezovski)................................................................................... 61 VE@BI ZA RASKA@UVAWE....................................................................................... 63

PODARI QUBOV SNEG (Jordan Dobreski)..............................................................................................

MINATO VREME...........................................................................................................

DEVOJ^ETO I DVANAESETTE MESECI (Narodna prikazna)................................

KOMARECOT I PAJAKOT (Melegari)........................................................................

NO] KOGA PA\AA YVEZDITE (Makedonka Jan~evska)............................................

DECATA PODARUVAAT NAJISKRENA QUBOV.........................................................

GLAGOLI VO IDNO VREME.........................................................................................

NEZASLU@ENIOT PODAROK (Fejzi Bojku) - govor na pisatelot i govor na likovite......................................................................................................

SRE]NA NOVA (Gligor Popovski)..............................................................................

VE@BI ZA OPI[UVAWE............................................................................................

TEST - JAZIK...............................................................................................................

VE@BI ZA ZIMSKIOT RASPUST.............................................................................

65 67 68 70 72 75 76 77 80 82 83 84

PRIJATELOT SO PARI NE SE KUPUVA MRZLIVATA SOPRUGA (Makedonska narodna prikazna)........................................ 85 NASEKADE PRAZNIK (Narodna pesna) obi~ai......................................................... 86 SE POJAVIL ^UDEN ^OVEK (Van~o Nikoleski) - roman za deca......................... 88 VIDOVI RE^ENICI SPORED SOSTAVOT................................................................ 91 PROSTA RE^ENICA..................................................................................................... 92 HARI POTER I ODAJATA NA TAJNITE (Xoan K. Rouling)...................................... 94 OD [TO SE PLA[I STRAVOT (Tome Arsovski)...................................................... 96 FEVRUARI (Vidoe Podgorec)..................................................................................... 98 ^ISTOTATA E POLOVINA ZDRAVJE (Nenad Xambazov)......................................... 99 SLO@ENA RE^ENICA............................................................................................... 102 EMIL I DETEKTIVITE (Erih Kestner)................................................................... 103 [TURECOT I MRAVKITE (Gligor Popovski) - basna............................................ 106

MOJOT USPEH - MOJOT SIGUREN OD VO IDNINATA KINISALA MOMA @ELKA (Makedonska narodna pesna)...................................... 109 ^IJA MAJKA E NAJGOLEMA (Gorjan Petrevski)..................................................... 110 MALO I GOLEMO........................................................................................................ 112 EKO - AKCIJA (Qiqana Atanasova)....................................................................... 114 DIREKTEN I INDIREKTEN GOVOR......................................................................... 116 176

INTERPUNKCISKI ZNACI KAJ DIREKTNIOT GOVOR: DVE TO^KI, TIRE I NAVODNICI........................................................................... 117 [ESTIOT ^LEN (Velko Nedelkovski).................................................................... 118 MAGARETO [TO JADELO GRAV (Makedonska narodna prikazna)........................ 121 KOPNE@ (Jovan Strezovski)..................................................................................... 122 POLSKO U^ILI[TE (Ali Akba{)............................................................................ 124 IZVESTUVAWE - (baletska - teatarska pretstava)............................................. 125 GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM STEKNATITE ZNAEWA.............................. 126

IDNINATA NA PLANETATA ZAVISI I OD MENE CARICA - JAGLIKA (Aleksandar Kujunxiski)........................................................ 127 DI[EWE NA AUSPUH (Van~o Polazarevski)......................................................... 128 MALATA SAMOVILA (Slovene~ka narodna bajka)................................................. 130 APRIL (Vidoe Podgorec)........................................................................................... 133 GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE IMIWA NA DR@AVI, NIVNI @ITELI, NARODI, GRADOVI, SELA, OBLASTI I NIVNITE @ITELI................................................................................................. 134 GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE NA PRAZNICI ^IE IME E NAPI[ANO SO BROJ (CIFRA)................................................................................ 135 GOLGETER (Velko Nedelkovski).............................................................................. 136 22 APRIL - DEN NA PLANETATA ZEMJA (Ante Pelivan).................................... 138 PIPI DOLGIOT ^ORAP (Astrid Lindgren)............................................................ 140 BEZ DECATA (Nenad Xambazov)................................................................................ 143 KO[ULATA NA SRE]NIOT ^OVEK (Italo Kalvino)............................................ 144 JAZOVECOT I ZAJAKOT (Narodna basna)............................................................... 146

JAS MO@AM MNOGU UBAVO E VO MAJ (Petko Domazetovski)................................................................. 147 GORO LE GORO (Makedonska narodna pesna)......................................................... 148 SITE MAJKI SE TAKVI (Stojan Tarapuza)............................................................. 150 GOTVA^OT METODIJA (Vasil Mukaetov)................................................................ 152 VOLKOT I VERVERI^KATA (Ezop)........................................................................... 154 SKRATENICI.............................................................................................................. 155 CRVENI U[I (Nada Zekmanova - Jakimova).......................................................... 156 PRIKAZNA ZA GALEBOT AR^IBALD (Vlado Dimovski)........................................ 158 POSLEDEN ^AS (Slavka Maneva)............................................................................ 160 GODI[EN TEST.......................................................................................................... 164 GO PRELISTUVAM MOJOT U^EBNIK...................................................................... 165 ]E POBARAM I ]E PRO^ITAM ............................................................................... 166 OD NEPOZNATITE ZBOROVI OFORMIVME RE^NIK ......................................... 169 177