Природа

BILJANA KRTOLICA VIOLETA MITOVSKA OLIVERA VELI^KOVSKA

PRIRODA ZA ^ETVRTO ODDELENIE za devetgodi{no osnovno obrazovanie

1

Recenzenti: Pretsedatel: D-r. Nikola Dimitrov ^len: Meri Xekova ^len: Namuk Ku}i Sorabotnk: Anastasija Stojanova: Lektor: Marija Angeleska

2

PO^ITUVAN U^ENIKU! Ovaa godina }e se zapoznae{ so nov predmet ‡ PRIRODA. Za polesno da go nau~i{ materijalot, treba da se podgotvi{ u{te vo po~etokot. ‡ Nabquduvaj ja prirodata, istra`uvaj, so obidi - doka`uvaj, eksperimentiraj, demonstriraj, zemi aktivno u~estvo vo rabotata.

Seto toa zapi{i go vo tetratkata {to }e ja odredi{ za taa cel.

Tetratkata dopolni ja so fotografiite {to }e gi napravi{ ili }e gi najde{‡ taka }e ima{ pojasna slika za ona {to si go istra`uval. ‡ Sobranite materijali od istra`uvawata i rabotnite zada~i iskoristi gi za pravewe oddelenski album na prirodata, album so sliki, ilustracii, zapisi spored temite, i razni zbirki. ‡Aktivno u~estvuvaj vo za~uvuvawe na tvojata `ivotna sredina. ‡Napravete sopstvena gradina (so saksii, ako nemate prostor vo dvorot). Sejte, sadete, odgleduvajte gi rastenijata i nabquduvajte... ‡Nabquduvajte gi `ivotnite {to se vo va{ata neposredna okolina.

Na edna prazna klupa vo u~ilnicata, podredete gi site materijali i, po potreba, koristete gi. Nad klupata stavete naslov PRIRODA. Materijalite, fotografiite i zapisite koristete gi i za drugite predmeti: makedonski ‡za govorni i pismeni ve`bi; likovno obrazovanie‡ za da gi poka`e{ svoite likovni afiniteti; matematika, op{testvo itn.

SRE]NO! Od avtorite

3

TI SI DEL OD GRUPATA

Za da se dojde do vistinski rezultati vo istra`uvaweto po Priroda, najdobro e da se raboti vo grupa ili vo parovi, timski ili so poedine~no istra`uvawe.

Kako ~len na eden tim (grupa ili par), za uspe{na sorabotka vo izvr{uvaweto na postavenata zada~a, va`no e da gi po~ituva{ pravilata za rabota vo grupi i parovi.

Pravila za rabota vo grupi i parovi: ‡Da se po~ituva misleweto na sekogo od grupata; ‡Zada~ite da se podelat spored sposobnostite i interesite na sekoj ~len od grupata; ‡Sekoj ~len e dol`en da ja izvr{i svojata zada~a vo dogovorenoto vreme; ‡Da mu se pomaga na drugarot; ‡Site ~lenovi da se soglasat za eden ~len ‡ voda~ na grupata; Slogata me|u ~lenovite }e dovede do uspeh.

]e nau~i{ kako sam, vo parovi i vo grupi, da dojde{ do zaklu~oci preku sporeduvawe na dobienite rezultati.

Toa e trajno znaewe.

Podgotvi gi slednite materijali za rabota: ]esi, tegli~ki, {i{enca, vaga, linear, pinceta, no`ici, kapalka, se~ilo.

Potrebni ti se i sadovi za zagrevawe, mraz i drugi predmeti, na koi, vo tekot na nastavata, }e ti bide uka`ano.

4

PRIRODA

ZA DA ISTRA@UVA[, TREBA DA ZNAE[ Za uspeh vo istra`uvaweto potrebni se: materijali za istra`uvawe i razvieni setilni organi.

Ti slu{a{ razni glasovi, {umovi, gleda{ sè {to te opkru`uva, mirisa{ prijatni i neprijatni mirisi, razlikuva{ razli~ni vkusovi i znae{ {to si doprel ‡ mazno, rapavo, studeno, toplo. Seto toa ti go ovozmo`uvaat setilata. Setilnite organi, so pomo{ na nervi, se povrzani so korata na golemiot mozok i go izvestuvaat organizmot za promenite i za sè {to se slu~uva vo tvojata okolina.

Ima pet setilni organi: nos ‡ setilo za

miris; jazik ‡ setilo za vkus; oko ‡ setilo za vid; uvo ‡ setilo za sluh; ko`a ‡ setilo za dopir.

Pokraj materijalite za istra`uvawe, koristi gi aktivno i setilnite organi. Uspehot nema da izostane.

5

PRIRODA PRIRODA

Zada~i za dolgoro~no istra`uvawe, vo grupi i poedine~no: 1. Posadete edno rastenie. Posejte nekolku zrna p~enica. Dvete rastenija treba da imaat dovolno hrana, vozduh, son~eva toplina i svetlina!

2. Posadete i posejte isti rastenija kako prvata grupa. Samo, ne gi polevajte so voda!

3. Posadete i posejte isti rastenija kako prvata grupa. Postavete gi na temno mesto!

Meri gi rastenijata so lenijarot edna{ sedmi~no, za da vidi{ kolku porasnale. Broj gi listencata {to izlegle. Sledi gi promenite. Sè zapi{uvaj vo tetratkata.

4. Sledi gi vremenskite promeni i aktivnostite na lu|eto. Bele`i sè vo kalendarot za vremeto!

6

PRIRODA SREDBA SO PRIRODATA

7

PRIRODA [TO E PRIRODA?

Zada~i za istra`uvawe: [to e priroda? ‡Izlezi na pro{etka vo bliskata okolina. Nabquduvaj sî {to e okolu tebe. ‡ Zemi po edna raka zemja od pove}e mesta. Istrij ja vo racete.

Zabele`i ja i bojata na zemjata. So lupa, ubavo razgledaj ja. [to }e zabele`i{ vo nea? Na kraj, stavi ja vo }ese. ‡Zemi nekolku kamen~iwa, razli~ni po boja, forma, golemina i rapavost. Obidi se da gi po~uvstvuva{ vo rakata. Skr{i edno od niv i so lupata pogledaj vo vnatre{nosta. Stavi gi i niv vo }ese. ‡Ako vo tvoja blizina ima reki~ka, izmij gi racete, pomirisaj ja vodata, razgledaj ja, pa od nea stavi vo edno {i{e. ‡Ispravi se i vdi{i od vozduhot {to e okolu tebe. ‡Skini edno gran~e od nekoe rastenie. Pomiluvaj go, mirisni go i stavi go vo }ese. ‡Obidi se da fati{ nekoj bezopasen insekt. Razgledaj go, pogledaj mu gi teloto i krilcata so lupa. Ne e isto koga go gleda{ samo so oko.

Koga }e zavr{i{ stavi go vo tegli~ka.

Nemoj da zaboravi{ i na rastenijata i na `ivotnite {to }e gi sre}ava{. Zabele`i koe kade si go sretnal!

Vo tetratkata zapi{uvaj za sè {to vide, {to dopre, {to slu{na, {to pomirisa, za sè {to po~uvstvuva.

Sredi gi zaklu~ocite. Na ~as sporedi gi podatocite i donesi zaklu~oci!

8

PRIRODA Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Priroda e sè ona {to nè opkru`uva: zemjata, vodata, vozduhot, rastenijata, `ivotnite i ~ovekot.

Zemjata, vodata i vozduhot ne se ra|aat, ne se razvivaat, ne umiraat. Tie ne se `ivi! Zatoa spa|aat vo ne`iva priroda!

Raznite rastenija, `ivotnite i lu|eto se ra|aat, se razvivaat, se hranat, dostignuvaat odredena starost i umiraat.

Tie se `ivi ! Zatoa spa|aat vo `iva priroda. @ivata priroda ‡ rastenijata, `ivotnite i ~ovekot, se zavisni edni od drugi, no tie se zavisni i od ne`ivata priroda. ^ovekot ja menuva prirodata za svoi potrebi: gradi naselbi, pati{ta, fabriki, u~ili{ta i dr. Toa e izmeneta priroda.

Okolinata vo koja ima uslovi za `ivot na nekoe rastenie, `ivotno ili ~ovek, se vika `ivotna sredina.

Vo prirodata ima mesto za site ‡ za lu|eto, za rastenijata i za `ivotnite. Site se del od prirodata ‡ majka!

Ako se saka{ samiot sebe i tie okolu tebe ‡ ~uvaj ja prirodata!

Rabotni zada~i: Od dobienite materijali napravete zbirki od: kam~iwa, vidovi zemja, isu{eni rastenijata, insekti; posadete novi rastenija. Del od ovoj materijal }e go koristi{ koga }e u~i{ za po~va.

Sè stavete vo kat~eto po priroda, a napisite zaka~ete gi na pano.

9

PRIRODA ^OVEKOT I PRIRODATA

Zada~i za istra`uvawe: Kako ~ovekot deluva vrz prirodata?

Preku istra`uvawe: nabquduvawa, spisanija, enciklopedii, internet i drugi izvori; dojdi do odgovorite na slednite pra{awa: Kako ~ovekot se odnesuva kon prirodata?

Kako ja menuva prirodata?

So kakva cel pravi promeni?

Koi se prednostite pri koristeweto na prirodata?

Kako ~ovekot gi koristi prirodnite bogatstva na zemjata?

Koi se prednostite od koristeweto na son~evata energija?

Koi se posledicite od zagadeniot vozduh?

Kako se koristi energijata na veterot?

Za {to se koristi vodata? A nejzinata sila?

Kako ti pridonesuva{ za za~uvuvawe na tvojata sredina?

Rabotni zada~i: 1. Posadi drvo!

2. Soberi gi hartiite i plastikite od tvojot u~ili{en dvor i od tvojata okolina.

Stavi gi vo posebni vre}i i predadi gi za reciklirawe.

3. Na ~asot po likovno izraboti plakat od sobranite plasti~ni {i{iwa i hartija, na tema “ ^uvaj ja prirodata “ !

10

PRIRODA Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Denes Zemjata izgleda sosema poinaku od pred mnogu milioni godini. Razli~nite prirodni pojavi go menuvale izgledot na Zemjata.

Vo toa mnogu pridonel i ~ovekot. ^ovekot tolku ja izmenil prirodata, {to uslovite za `ivot se sosema izmeneti. Vozduhot, vodata i zemji{teto se tolku zagadeni, klimata stanuva sè potopla, a nivoto na vodata vo moriwata e sè povisoka.

Za svoi potrebi ~ovekot gi koristi bogatstvata od zemjata: rudnite bogatstva, zemjinata toplina itn.

Bez son~evata svetlina i toplina na Zemjata ne bi mo`elo da ima `iv svet.

Pokraj toa, ~ovekot so svojata sposobnost da razmisluva ja koristi son~evata energija za zatopluvawe, za rabota na fabri~ki ma{ini, potoa vo avtomobilskata industrija itn. ^ovekot go koristi i vozduhot (veterot) kako energija.

Vodata e, isto taka, izvor na energija {to ~ovekot uspe{no ja koristi.

Sè e vo interes na ~ovekot, i toa e dobro, ako ne se zloupotrebuva negoviot um i ne se zagaduva negovata prirodna sredina i prirodnata sredina na drugite `ivi su{testva.

Dol`nost na sekoj poedinec e da se gri`i za za~uvuvaweto na prirodata.

11

PRIRODA PROMENI VO PRIRODATA VO ESEN

Zada~i za istra`uvawe: Koi promeni vo esen gi zabele`uva{ vo prirodata?

Pred da po~ne{ so istra`uvawe podgotvi si tetratka, kutii i }esi za sobranite listovi, plodovi i semiwa. So sebe imaj go kalendarot vo koj }e gi zabele`i{ promenite na vremeto. Pro~itaj pesni i raskazi vo koi e opi{ana esenta.

Nabquduvaj, istra`uvaj i bele`i gi site promeni {to nastanuvaat vo prirodata okolu tebe. Vo toa }e ti pomognat slednite pra{awa: Kakvi se meteorolo{kite izvestuvawa za vremeto?

So kakva obleka ja zamenuva{ letnata obleka?

Zo{to pticite ja napu{taat svojata prirodna sredina?

Kolku prirodni sredini imaat pticite preselnici?

Koi promeni gi zabele`uva{ na rastenijata? [to rabotat lu|eto vo esen?

Zo{to se slu~uvaat site tie promeni?

Na {to te potsetuva esenta?

Kakvi promeni nastanuvaat koga se menuvaat drugite godi{ni vremiwa?

Rabotni zada~i: Sè ona {to go zabele`a, zapi{i go vo vid na izve{taj.

Sporedi gi tvoite rezultati so rezultatite na drugite ~lenovi od grupata.

Soberi listovi, plodovi, semiwa... i napravi umetni~ki sliki od niv.

Sobraniot materijal i pro{etkite iskoristi gi kako inspiracija za tvorewe na ~asovite po makedonski jazik.

Eksperimentiraj: Zemi eden `olt, suv list i eden zelen list. Zgme~i gi vo sad poedine~no i ka`i do kakov zaklu~ok dojde?

Vo koj list ima sok? [to e su{ewe?

12

PRIRODA

13

PRIRODA

MOITE RASTENIJA PORASNAA

Zada~i za istra`uvawe: Kakvi promeni zabele`a na rastenieto po eden mesec?

Proveri ja prvata zada~a od u~ebnikot!

Vo po~etokot ti be{e dadena zada~a da posadi{ i posee{ rastenija i da go sledi{ nivniot razvoj!

Kakvo rastenie posadi?

Kolku santimetri be{e rastenieto koga go posadi?

Po kolku santimetri raste{e za edna sedmica?

Kolku santimetri porasna za siot ovoj period?

Kolku liv~iwa izrasnaa vo tekot na ovie sedmici?

Koga izleze poseanoto seme?

Kolku porasna za eden mesec? [to pridonese za razvivawe na tvoite rastenija?

Kako napreduvaa rastenijata na koi ne im davavte dovolno voda? [to stana so rastenieto {to nema{e dovolno svetlina i toplina?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Rastenijata se del od `ivata priroda. Kako i site drugi `ivi su{testva vo prirodata i tie ne mo`at da rastat i da se razvivaat bez voda, vozduh i son~eva svetlina i toplina. Rastenijata umiraat.

14

PRIRODA

[TO NAU^IV?

Nau~iv {to e priroda!

Ima `iva i ne`iva priroda.

Nau~iv kako sam da istra`uvam!

Koga istra`uvam treba da koristam i instrumenti .

15

Kako da odgleduvam rastenija.

Kako da gi koristam setilata za vid, sluh, vkus i miris.

Nau~iv kako da se odnesuvam koga rabotam vo grupa.

Kako da se odnesuvam so sobraniot materijal.

MATERИJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

НЕЖИВАТА ПРИРОДА Е СОСТАВЕНА ОД РАЗЛИЧНИ МАТЕРИЈАЛИ

Сега ќе се обидеме да научиме за материјалите во природата .

Задачи за истражување : I група : Во еден сад соберете крупен песок, без траги од земја , а во друг сад – неколку зрна грав ! Од песокот оддели ги покрупните камења. Допри ги , почувствувај ги ! Потоа, земи два стаклени сада со вода . Во едниот стави неколку камчиња, а во другиот неколку зрна грав. Набљудувај и следи неколку дена . Што забележуваш?

II група : Во поголем сад собери и стави различни форми на пластика ( играчки , шишиња , коцки , чаши...) Потоа, секој предмет посебно анализирај го според формата , бојата , цврстината. Спореди ги со некој плод (пр. јаболко) . Какви разлики забележуваш? Дали може пластиката да ја смени формата ? Како ?

III група: Собери стаклени, метални и дрвени предмети. Потоа направи разлика меѓу нив . Спореди стакло со дрво. Дали ќе се скрши стаклото ако го испуштиш од рака ? Дали истото ќе се случи и со дрвото и со металот ? Зошто ? Како дрвото и металот можат да ја сменат формата ?

IV група : Земи две свеќи . Допри ги, почуствувај и види каква форма имаат тие . Какви се по боја? Запали ја само едната свеќа. Што забележуваш? Дали свеќата ќе ја смени формата? Зошто? Можеме ли потоа да направиме друга форма од парафинот? Потоа, земи лист хартија . Дали можеш да ја менуваш формата на хартијата? Што ќе се сучи доколку ја ставиме хартијата врз пламенот од свеќата?

Од задачите за истражување осознавме и научивме за материјалите во природата и за нивните особини– научивме од што се направени и на кој начин можат да ја сменат својата форма .

16

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

Што научивме од истражувањето?

Од претходно направениот опит можеме да заклучиме дека : Камењата ставени во вода ќе останат непроменети, за разлика од гравчињата кои ќе из´ртат и од кои ќе израсне растение .

Парафинот е материјал од кој се формираат свеќите . Ако свеќата ја запалиме, таа ќе почне да се топи и да се намалува . Ќе ги смени својата форма и големина. .

Видовме дека тие не можат да растат, но нивната форма може да се менува.

Неживата природа ја сочинуваат најразлични материјали .

Задачи : 1. Од каков материјал е направен вашиот училишен мебел?

2. Која била твојата најомилена играчка? Од каков материјал е направена? Објасни!

17

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

НЕШТО ПОВЕЌЕ ЗА МАТЕРИЈАЛИТЕ

Стаклото е дел од неживата природа . Tоа е главно топен , изладен песок , но се додаваат и други состојки . Може да биде различно по форма и по боја .

Хартијата се прави од растителни влакна , поточно од стеблото или од листовите на растението . Во минатото хартијата се правела рачно , а сега со машини . Обиди се со помош на енциклопедија да се информираш како се добива хартијата!

Речиси сè може да се направи од пластика . Таа може да се обликува на различни начини . Некои видови пластика се отпорни на топлина .Таа може да се топи и од неа да се прават форми по желба . Стави храна во пластична кутија, затвори ја со капак и остави дел од таа храна во непокриена чинија . За еден ден, што ќе заклучиш ?

Железото е најупотребуваниот метал од сите метали . Тоа е евтино и многу цврсто . Се користи за правење темели на огромни згради и мостови . Се добива од камен што содржи железо . Најголем дел од железото се претвора во челик, кој може да се користи за најразновидни намени . Формата може да се менува со помош на топење на висока температура.

18

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

ОСОБИНИ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ ВО ОКОЛИНАТА

Задачи за истражување : Работа во групи I група : Соберете и донесете предмети со различни површини, како: свила, штоф, глина, памук ластик , сунѓер ...

II група : Соберете и донесете тврди предмети, како : метал , дрво , пластика , стакло ... Секој член од групата нека дојде во контакт со по еден предмет и нека го определи неговиот квалитет , односно каков е предметот ( тврд, мек , рапав ), растеглив, може да се скине ...)

Внимателно разгледај ги сликите ! Какви предмети забележуваш? Кои од нив може да ја сменат формата ? Излези во околината на твоето училиште и собери различни предмети што ќе ги сретнеш .

19

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

ШТО НАУЧИВ? Предметите можат да бидат, тврди, меки, ладни, топли, растегливи, крути , можат лесно да се скинат итн . Но овие предмети, како што дознавме од претходните истражувања, можат да ја сменат формата под влијание на топлината . Ако ја загреваме металната лажица на топлина, таа нема да ја смени формата, но ако ставиме течност во лажицата, таа ќе почне да врие . Одредени метални предмети не ја менуваат формата, туку се само спроводници на топлината.

Во овој случај металот се растопува и станува течен дури не се излади . Во оваа состојба се обликува металот и се постигнуваат саканите форми.

Што ќе се случи со дрвото кога ќе го запалиме ? Дали и тоа ќе ја смени формата ? На кој начин може да добиеме сакана форма од дрво?

Материјалите можат да се видат, да се допрат , имаат облик , заземаат простор .

Работни задачи: 1.Во табелата запиши го името на материјалот, кои предмети се направени него и какви се неговите својства ( тврдо , меко , еластично , крто ) .

Доколку ги загреваме ја менуваат формата , но не сите . Кажи кои ?

картон

Име на материјалот

Предмети

својства

дрво кукла еластично меко

20

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA MATERIJALITE SE MENUVAAT POD VLIJANIE NA TOPLINA I PRITISOK Zada~i za istra`uvawe: Doznaj nekoi osnovni podatoci za materijalite koi se menuvaat pod vlijanie na toplina i pritisok.

Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi enciklopedija i doznaj gi osnovnite podatoci za materijalite {to se menuvaat pod vlijanie na toplina i pritisok.

Osnovni podatoci: Site materijali se menuvaat pod vlijanie na toplinata, vozduhot, vodata i pritisokot ‥ vle~eweto. Nekoi se menuvaat trajno, a nekoi privremeno.

Rabotni zada~i: Vo tvoeto u~ili{te sigurno ima kabinet po fizika ( predmet koj se izu~uva vo sedmo oddelenie). So ostanatite u~enici od tvoeto oddelenie i nastavnikot/ nastavni~kata posetete go kabinetot i izvedete go sledniot opit:

Sledi ja postapkata!

1. Metalno top~e, koe e postaveno na metalen dr`a~, pominuva niz metalen obra~.

2. Zagrevaj go top~eto so pomo{ na zapalena

sve}a. [to zabele`uva{?

Dali top~eto mo`e da pomine niz metalniot obra~? Zo{to?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Tvrdite tela pri zagrevawe se {irat vo site nasoki, a pri ladewe se sobiraat.

21

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

Obidi se povtorno!

1.Isturi vrela voda vo tenka staklena ~a{a. [to }e se slu~i so ~a{ata?

2.Vo tenka staklena ~a{a stavi metalna la`i~ka i potoa stavi vrela voda.

3.[to zabele`a?

Rabotni zada~i: Za sekoja ilustracija posebno, objasni kako materijalite se menuvaat pod dejstvo na golema toplina!

Dolgotrajno istra`uvawe Temperaturite vo tekot na denot i vo tekot na godinata se menuvaat. Obi~no vo leto temperaturite rastat, a vo zima opa|aat.

Pritoa doa|a do zagrevawe, odnosno ladewe. Istra`uvaj!( [to se slu~uva so asfaltot, so `icite za elektri~na energija...Bele`i!)

22

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

Rabotni zada~i: Sledej}i ja sekoja ilustracija posebno, objasni kako materijalite se menuvaat pod vlijanie na pritisok. парафин

hartija

staklo

drvo

Zada~i za istra`uvawe:

1. Previtkaj guma za bri{ewe!

2. Pridvi`i go linijarot nadolu i nagore!

3. Zemi tenki hulahopki i optegni gi! [to zabele`a?

Nabroj i drugi tela {to imaat elasti~ni osobini!

23

drvo

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA ME[AVINI

POTSETI SE! Zemjata e me{avina od golem broj sostojki: humus, kamen, pesok, glina...

Vozduhot e me{avina od kislorod, azot, jagleroden dioksid i vodena parea.

Vodata e naj~estiot rastvora~ vo prirodata. Vo nea se rastvoraat razni materii, koi mo`at da bidat vo cvrsta, gasovita ili vo te~na sostojba.

POTSETI SE! Materijali: drvo kamen staklo plastika hartija kreda parafin

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Ako se pome{aat materijalite, se dobiva me{avina. Me{avinite mo`at da bidat vo cvrsta, vo te~na ili vo gasovita sostojba.

Zada~i za istra`uvawe: 1.Od sostojki vo cvrsta sostojba, kakva me{avina }e dobie{?

Zemi drven sad vo koj }e istol~i{ polovina kreda. Pome{aj ja so pesok!

Istakni {to zabele`a.

2.Vo staklena zdela pome{aj limonov sok so voda i ka`i vo kakva sostojba sesostojkite na smesata, a vo kakva me{avinata? [to }e se slu~i dokolku vo me{avinata dodademe {e}er?

3. Pri poseta na nekoja zanaet~iska rabotilnica pobaraj strugotini od `elezo, drvo, keramika... Pome{aj gi so maslo, vo staklen sad, a potoa istakni {to zabele`a.Opredeli vo kakva sostojba se sostojkite, a vo kakva e me{avinata?

4. Istra`uvaj i so ostanatite materijali! Pravi razli~ni me{avini, pritoa otkrivaj gi nivnite osobini, analiziraj i zaklu~uvaj!

24

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

PRIMENA NA RAZLI^NI MATERIJALI

Sakam da napravam!

Kula od pesok

[to sè mi e potrebno?

siten pesok, modli, drvca, cevki vo razni boi, metalni spajalici, tol~ena bela kreda,pingõ pong top~iwa, sitni kam~iwa, ukrasni sve}i~ki...

Napravi plan za sè {to saka{ da napravi{ sam/ sama.

BIDI KREATIVEN!

25

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

ENERGIJATA GI PRIDVI@UVA OBJEKTITE Задачи за истражување: I група : Обидете се да откриете како е можно човек да дигне автомобил? На кој начин може да го направи тоа?

II група: Земи топка и додавај ја со другарчето! Какви движења правиш кога играш со топка?

III група : Размисли или прочитај во енциклопедиja како се движат возилата ?

.

Задачите за истражување нè доведоа до следниве сознанија:

За сè што правиме во животот потребна е работа , но за да можеме да ја извршиме ние превземаме одредени мерки на претпазливост: се храниме најдобро што можеме, пиеме, спиеме . Со други зборови, за да можеме да извршиме одредена работа, ние собираме енергија. Кога ќе биде потребно, таа енергија ја преобразуваме во работа. Енергијата овозможува да се случуваат работите. Ништо не може да живее, да се движи , да расте или да дава светлина , топлина или звук без енергија. Речиси сета енергија на нашата планета потекнува директно или индиректно од сонцето . Природата ни го дала најважниот извор на светлина – Сонцето .

26

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

Спореди го твојот заклучок со нашите заклучоци! Енергија се нарекува сè она што може да се претвори во работа , или преку својата состојба или преку состојбата на движење. Водата што излегува од бунарот, пружината што се опушта, каменот што паѓа ... имаат енергија. Постојат многу различни видови енергија .

електрична енергија

топлинска енергија

сончева енергија

Луѓето користат различни облици на енергија за да се греат , да возат автомобили или да ги придвижуваат фабричките машини . Сонцето , ветерот и водата се непресушни извори на енергија . Човекот на најразличен начин ја користи светлосната енергија – како што е примерот со дигитронот кој работи на светлина . На кровот од зградите и куќите се местат соларни плочи кои привлекуваат сончева енергија со чија помош се загрева водата во домаќинството . Да се потсетам . Како стигнуваше електричната енергија до нашите домови ?

Работни задачи : 1. Потсети се и напиши како стигнува електричната енергија до домаќинството?

2. Како го затоплувате вашиот дом во зима?

3. Na ~asot po makedonski jazik napi{i sostav “ [tedi ja elektri~nata energija “.

27

Со добра светлина и со помош на двете очи човек може да разликува 10 милиони бои . Сè уште не е создадена машина која може да му биде рамна на човекот .

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

SVETLINA Zada~i za istra`uvawe: Doznaj nekoi osnovni podatoci za сvetlinata!

Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi enciklopedija za prirodata i doznaj gi osnovnite podatoci za son~evata svetlina i toplina.

Osnovni podatoci za Svetlinata Seta svetlina na Zemjata poteknuva od Sonceto. Taa se dvi`i pravoliniski, ne mo`e da gi zaobikoluva predmetite. Zatoa, zad predmetite {to í stojat na patot se sozdavaat temni senki.

Predmetite {to ja propu{taat svetlinata, kako {to e stakloto, gi vikame proyirni. Predmetite niz koi svetlinata ne se probiva gi vikame neproyirni ( drvo, metal, kamen...).

No dali znae{ vo koja grupa spa|a mrazot?

Goleminata na senkata zavisi od: *goleminata na osvetleniot predmet. * me|usebnoto rastojanie na izvorot na svetlina i osvetleniot predmet.

Samostojna rabota Opredeli od {to zavisi goleminata na senkite na prilo`enite ilustracii i. Зa sekoja ilustracija posebno, napi{i izve{taj vo сvojata tetratka, a potoa sporedi go tvojot so izve{taite na ostanatite u~enici od tvoeto oddelenie.

28

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA Pokraj sonceto, koe e priroden izvor na svetlina, ~ovekot napravil i ve{ta~ki izvori na svetlina. Toa se razni sijalici, neonki, halogenki...

Istra`uvaj!

OPIT: Potreben materijal za izveduvawe na opitot: *baterija, *staklena ~a{a, stavena na rabotna masa, *voda, *malku mleko, *pogolem karton, *zatemneta prostorija.

1. Napolni 3/4 od ~a{ata so voda i osvetli ja. Vidi ja senkata.

Vo ~a{ata doturi mleko i povtorno osvetli ja. Zabele`i gi promenite na senkata .

2. Potrgni ja baterijata od ~a{ata. [to se slu~uva so goleminata na senkata?

3. Vrati ja lampata vo po~etnata polo`ba, i ispituvaj kako odale~uvaweto na predmetot vlijae na goleminata na senkata.

NAPRAVI SAM Potrebni ti se: *karton, *no`ici, *moliv ili stap~e.

Od karton ise~i krug, vo sredina napravi dup~e i stavi moliv ili stap~e.

Kartonot postavi go na mesto kade son~evata svetlina }e go dopira preku celiot den.

Nabquduvaj go dvi`eweto na senkata i sekoj ~as obele`uvaj go mestoto na koe se nao|a senkata . Meri ja dol`inata na senkata, i zapi{uvaj . Na krajot }e vidi{ vo koj del od denot senkata e najgolema.

29

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA

Zada~i za istra`uvawe: Doka`i deka vidlivata svetlina sodr`i pove}e boi!

,,DOMA[NO" VINO@ITO Potreben materijal: Ăľ bel karton, bokal voda, pravoagolen plasti~en sad i ogledalo.

1. Napolni go plasti~niot sad so voda. Stavi go na mesto izlo`eno na sonce.

2. Pred sadot so voda, postavi go par~eto bel karton.

3.Stavi go ogledaloto vo vodata, taka {to vrz nego direktno }e pa|a son~eva svetlina.

Pomestuvaj go sè dodeka na kartonot ne se pojavat boite na vino`itoto.

VRTIMU[KA 1. Na par~e bel karton nacrtaj krug i ise~i go. Krugot podeli go na sedum ednakvi delovi.

2. Sekoj del oboj go so edna od boite na vino`itoto, spored dadeniot redosled: `olta, zelena, sina, violetova, indigo, crvena, portokalova.

3.Niz sredinata na krugot protni ~epkalka za zabi.

4.Zavrti go kako vrtimu{ka.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Edna od glavnite osobini na svetlinata e bojata. Koga svetlinata bi bila ~isto bela, svetot bi bil vo crna i bela boja, so nijansi na sivo. No belata svetlina ne e ~ista, taa e smesa na site boi na vino`itoto koi se poznati kako svetlosen spektar. Boite postojat zatoa {to svetlinata se javuva vo forma na branovi, a site branovi nemaat ista dol`ina. Nekoi se podolgi od drugite i nie gi gledame kako crvena boja.Najkratkite gi gledame kako violetova boja. Listot e zelen zatoa {to negovata povr{ina gi vpiva site boi osven zelenata. Crvenoto zname gi vpiva site boi osven crvenata. Predmetite koi{to gi odbivaat site boi se beli.

30

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA TOPLINA

Zada~i za istra`uvawe: Doka`i: Temperaturata ne e isto {to i toplinata?

1.Vo domot ili vo u~ili{nata kujna, so pomo{ na nekoj vozrasen, podgrej go tvojot omilen sendvi~ ili kroasan vo {poret ili vo mikrope~ka.

Koga so vrvovite na prstite ili na usnite }e gi dopre{ sendvi~ot ili kroasanot, zagrevani na razli~ni temperaturi (sendvi~ot na 40 S, a kroasanot na 30 S), dali mo`e{ da proceni{ kolkava e temperaturata?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Toplinata e mnogu zna~ajna za na{iot `ivot. Taa pretstavuva forma na energija, a temperaturata e merka na koli~estvo toplinska energija {to ja sodr`i edna materija ili predmet. Temperaturata se meri precizno (to~no) so pomo{ na naprava Ăľ termometar.

Sporeduvaj, analiziraj i zaklu~uvaj: 1. Koga, kako i kade go upotrebuvame toplomerot?

2. [to sè mo`eme da merime so termometarot?

31

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA Istra`uvaj!

1.OPIT [to ti e potrebno: 천dve pomali saksii, 천 rovka po~va.

1. Napolni gi dvete saksii so po~va.

2. Vo isto vreme postavi gi na opredelenoto mesto 천 prvata saksija postavi ja na sonce, a vtorata pod senka.

3. Po izvesno vreme so pomo{ na termometar izmeri ja temperaturata na po~vata i vo dvete saksii.

Kolkava e temperaturata na po~vata vo saksijata {to be{e postavena na sonce, a kolkava e temperaturata na po~vata vo saksijata {to be{e postavena na senka?

Kolkava e razlikata? Zo{to?

Dolgotrajno istra`uvawe:

32

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA ZVUK

Zada~i za istra`uvawe: Zo{to zvukot e eden od najprisutnite oblici na energija vo sekojdnevniot `ivot?

Ponudeni ti sezvuci od razli~ni izvori.

Razgovaraj za sekoj zvuk posebno: a) prirodni zvuci b) buka od vozila v) buka od govor g) muzi~ki instrumenti

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Sekojdnevno mo`eme da go slu{neme ~ovekoviot govor, da slu{neme muzika od radio, od televizija, ~r~orot na pticite, zvukot na vozilata i ma{inite, {u{kaweto na lisjata, fu~eweto na veterot, `uboreweto na vodata, grmotevicite...Koga zboruvame, pa duri i koga {epotime, glasnite `ici {tose nao|aat vo na{eto grlo treperat.

33

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA [TO NAU^IV? Materijalite mo`at da bidat: tvrdi/meki, elasti~ni / kruti.

So me{awe na materijalite se dobiva me{avina.

Ne`ivata priroda e sostavena od razni materijali.

Nekoi materijali se menuvaat trajno, a nekoi povremeno.

Sonceto e priroden izvor na svetlina,no ~ovekot napravil i ve{ta~ki izvori na svetlina.

Zvukot e eden od najprisutnite oblici na energija vo sekojdnevniot `ivot.

Temperaturata ne e isto {to i toplinata.

34

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM ZEMJATA E AKTIVNA PLANETA

Zada~i za istra`uvawe: Doznaj nekoi osnovni podatoci za Zemjata.

Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi enciklopedija za prirodata i doznaj gi osnovnite podatoci za nastanokot na Zemjata.

Osnovni podatoci za Zemjata Od svojot po~etok, planetata Zemja postojano se menuvala: kontinentite se pomestuvaale; karpite go menuvale svojot izged; klimata se menuvala. Zatoa za Zemjata se veli deka e aktivna, promenliva planeta.

Planetata Zemja bila sozdadena pred 4,6 milijardi godini. Postepeno so godinite se formirala. Se formirale okeanite, pa se pojavuva `ivot, pa is~eznuva eden `ivotinski i rastitelen svet, i se sozdava drug.

Prvobitno Zemjata pretstavuvala usvitena topka sostavena od te~ni karpi. Postepeno temperaturata na zemjinata topka se ladela i na povr{inata se sozdala cvrsta kora.

35

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

NE[TO POVE]E! Nau~nicite smetale deka kontinentite verojatno se svrzani me|u sebe vo eden kontinent {to se narekuva Pangaj.

Pred okolu 190milioni godini, toj kontinent se iskr{il poradi dvi`eweto na zemjinata kora. Negovite delovi sĂŽ u{te se pomestuvaat.

Rabotni zada~a: 1. So pomo{ na globusot otkrij gi kontinentite na na{ata planeta Zemja .

2. Na ~asot po matematika podredi gi planetitepo golemina (rabota so podatoci ) .

Dolgotrajno istra`uvawe: Preku enciklopedii, istra`uvaj i bele`i karakteristiki i zanimlivosti za kontinentot na koj te asociraat prilo`enite ilustracii!

36

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

SOSTAV NA ZEMJATA

Zada~i za istra`uvawe: Doka`i deka od obrabotuvawe!

karpite

e

sozdadena

zemjata

za

Za da se uveri{ vo toa {to e ka`ano za pukaweto na karpite, napravi gi slednite eksperimenti. Ovie eksperimenti se rabotat isklu~ivo na ~as ili po dogovor so grupata i roditeli. Tvoja zada~a }e bide samo da nabquduva{ i da zapi{uva{ vo tetratkata.

1. Napolni edno stakleno {i{ence so voda, do vrv. Zatvori go ubavo i stavi go vo zamrznuva~. Utredenta vidi {to se slu~ilo.

2. Stavi edno par~e kamen da se zagree {to e mo`no pove}e.

Zagreaniot kamen stavi go vo studena voda. Toa treba da se povtori nekolkupati. Zapi{i {to zabele`a. Ka`i dali e to~no toa {to go ka`uvaat nau~nicite?

3. Zemi eden kamen i nekolkupati strkalaj go od viso~ina. [to se slu~i so kamenot?

37

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Osnovni podatoci za postanokot na Zemjata Zemjata e planeta, glavno sostavena od karpi.

Karpite pod dejstvoto na do`dot i na prvite `ivi su{testva, po~nale da se raskr{uvaat.

Rastenija, sli~ni na li{aite

pu{tale koren~iwa vo karpite. Prvite

`ivotni, koi se primitivna forma na crvite, se zalepuvale na karpite. Toa pridonelo da se napravat sitni otvori vo karpite.

Vo toa vreme, temperaturata na vozduhot bila so golemi promeni, denovite `e{ki, a no}ite mnogu ladni. I toa pridonelo da ispukaat karpite. Vodata koja navleguvala vo puknatinite, no}e se smrznuvala i u{te pove}e gi {irela puknatinite. Golemite porojni do`dovi gi oddeluvale karpite i gi trkalale nadolu. Taka trkalaj}i se

sozdavale pogolemi i pomali par~iwa kamewa.

Postepeno od kamewata se sozdaval pesok, a potoa i zemja za obrabotuvawe.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

1. Koga vodata se smrznuva, taa se {iri. Zatoa {i{eto se skr{i.

2. So postojano ladewe i zagrevawe na kamenot, toj ispuka na pove}e par~iwa.

3. Kamenot so trkalawe se odronuva i se rasitnuva.

38

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM PO^VA

Zada~i za istra`uvawe po grupi: Za sekoja zada~a da ima po dve grupi.Sekoja grupa treba da ima po eden vozrasen, koj }e ve vodi i }e vi pomaga vo iznao|aweto na ona {to go barate.

[to e po~va i kakvi vidovi po~vi postojat?

1. Najdi pove}e vidovi zemja (od plodna niva‥ crna zemja; zemja {to ja ima pokraj rekite; `olta i bela zemja). Od site vidovi zemi po edna raka i stavi gi vo posebni }esi!

So lupa razgledaj gi ~esti~kite na site vidovi zemja.

Od site vidovi zemja stavi vo tawir~iwa, zagrej gi i pomirisaj gi, pa napi{i {to si po~uvstvuval.

2. Poseti mesto kade {to ima odroni od karpi i e sozdadena rovka zemja. Razgledaj gi sloevite na zemjata! Slikaj so fotoaparat.

3. Razgovaraj so zemjodelec i doznaj koja zemja e najdobra za obrabotka!

Sobranite podatoci sporedi gi so soodvetnata grupa i podatocite podgotvete gi za ~as.

Site grupig na ~as: a) vo edna ~a{a so voda stavete ednaraka zemja. b) Vo eden sad stavete zemja. Sadot pokrijte go so staklo i zagrejte go. [to zabele`a vo prviot, a {to vo drugiot obid?

39

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Povr{inskiot sloj na zemjata, koj{to e bogat so hranlivi materii i lesno se obrabotuva, se vika po~va.

Eden del od po~vata se obrabotuva, a drugiot del se pasi{tata, livadite i {umite.

Ima pove}e vidovi na po~va: Crnica‥ koga se zagreva ispu{ta miris. Toa se hranlivite materii {to sogoruvaat. Crnicata e rovka, lesno se obrabotuva i e najplodna.

Glinestata po~va nema hranlivi materii i te{ko se obrabotuva. Vodata ja zadr`uva na povr{inata. Za da se podobri treba da se dodava pesokliva po~va i |ubrivo.

Pesoklivata po~va lesno se obrabotuva. Nema hranlivi materii i vodata lesno pominuva niz nea. Za da se napravi plodna, ovaa po~va treba da se prome{a so drugite vidovi po~va.

Vo po~vata ima voda i vozduh.

Zada~i za dolgoro~no istra`uvawe: Istra`uvaj preku enciklopedii i nabquduvaj koi `ivotni i rastenija `iveat na, i vo po~vata, na koi `ivotni i rastenija im e potrebna voda ili sloboden vozdu{en prostor?

40

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

RELJEF Zada~i za istra`uvawe: [to e reljef?

Povtori {to si u~el vo 3-to odd. za orientacija vo prostorot .

Izlezi na pro{etka vo bliskata okolina. Iska~i se na povisoko mesto, za da mo`e{ da nabquduva{ pogolem prostor.

Ponesi: kompas, tetratka, moliv, boi~ki.

Imenuvaj sè {to }e vidi{: rid, rid~e, planina, reka, re~na dolina, pole... Ako imaat ime, zapi{i go i imeto na mestoto.

Zabele`i na koja strana te~e rekata.

Pronajdi na koja strana od u~ili{teto se nao|a{.

So crte` pretstavi sè {to si videl. Vodi smetka za stranite na svetot.

Na kakvo mesto se nao|a tvoeto mesto na `iveewe? (ridesto, planinsko, ramninsko...)

41

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Eve kako edno va{e drugar~e ni ja opi{a negovata bliska okolina: ‥Moeto mesto se nao|a na ramnina. Okolu nego ima rid~iwa, a zad niv ima golema planina. Vo sredinata te~e reka. Dvata dela od moeto selo gi povrzuva eden most.

Do kakov zaklu~ok dojde ti?

Kako se vikaat so edno ime ramninite i viso~inite?

Reljef e izgledot na zemjinata povr{ina. Formite na reljefot gi pravat ramninite, viso~inite i vdlabnatinite ( re~ni korita, klisuri...).

Slobodniot crte`, bez to~ni merewa ,{to go prve{e na nabquduvaweto, se vika skica.

Zemji{teto so pove}e viso~ini (ridovi i rid~iwa) e ridesto zemji{te.

Ako zemji{teto e na planina, toa e planinsko zemji{te.

Zaklu~i sam kako se vika zemji{teto {to e na ramnina?

Koi rastenija najmnogu se odgleduvaat vo tvojata bliska okolina?

Koi `ivotni gi ima najmnogu?

Ako vo bliskata okolina ima{ planina, ka`i koi drvja i `ivotni gi ima vo planinata?

42

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM RELJEF OD PESOK I GLINA

Rabotni zada~i vo grupi: Podelete se na grupi. Sekoja grupa da napravi reljef na bliskata okolina od razli~ni materijali. Koristi ja skicata {to ja napravi. „ grupa: Napravete reljef vo peso~nikot. Potreben materijal: peso~nik so pesok i oznaki so natpisi za ozna~uvawe na mestata. „„ grupa: Napravete reljef od glina. Potreben materijal: glina, plo~a, karton ili daska za postavuvawe na reljefot, vodeni boi~ki, oznaki so natpisi.

Ramninite obojte gi so zelena boja, malite viso~ini so `olta, i kako {to }e prestavuvate pogolema viso~ina, taka }e upotrebuvate sè po kafeava boja. Ako ima sneg na planinata, upotrebete bela boja.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Za da se izraboti reljef potrebno e: da se nabquduva; da se prestavi so crte` (skica) sè {to gleda{ pred sebe; da gi znae{ stranite na svetot i da znae{ da se orietira{ spored niv i spored objektite.

43

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM VOZDUH

Zada~i za istra`uvawe: Kade ima vozduh?

Podelete se vo grupi, izrabotete gi zada~ite i uveri se sam kade sè ima vozduh!

Potseti se na obidite {to gi prave{e za po~vata. Ima li vo po~vata voda? Doka`i (ka`i kako dozna)!

1. Zemi edna kniga i mavtaj si pred lice! Zapi{i {to po~uvstvuva!

2. Obidi se vo sad so voda da stavi{ prazna ~a{a (ili {i{e) prevrtena so otvorot nadolu.

Zapi{i {to zabele`a!

Prazna li e ~a{ata?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

3. Zemi edna ~a{a i vo nea stavi voda. Po~ekaj nekolku minuti. [to zabele`a? Od kade se meur~iwata?

4. Stavi ja rakata pred ustata i izdi{i. [to po~uvstvuva?

Nasekade okolu nas ima vozduh, zatoa koga mavtavme so knigata pred nas osetivme ladewe. Toa e razdvi`uvawe na vozduhot {to e pred nas. ^a{ata ne se polne{e so voda zatoa {to be{e polna so vozduh. Koga ja navalivme, od nea izleze vozduhot, a vleze vodata.

Otkako ja ostavivme da postoi, po stranite na ~a{ata so voda se pojavija meur~iwa. Toa e vozduhot {to bil vo vodata. ^ovekot i `ivotnite vo sebe imaat vozduh.

Zaklu~ok: Vozduhot e nasekade okolu nas.

Za{to ne go osetivme preku setilata? Ne go vidovme, ne go namirisavme, ne go slu{navme i ne go doprevme. Ne znaevme deka e nasekade okolu nas?

Vozduhot e bez boja, bez miris i bez vkus.

44

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

.

ATMOSFERA Zemjinata topka e opkru`ena so vozdu{na obvivka nare~ena

ATMOSFERA. Vozduhot i vodata pravat zemjata da se razlikuva od drugite bliski planeti, bidej}i ovozmo`ile razvoj na `ivot.

Saka{ li da znae{ ne{to pove}e?

Jas znam deka atmosferata {to ja opkru`uva na{ata zemja se prostira na okolu 500 do 600 km. vo viso~ina.

45

PLANETATA ZEJA E PROMENLIV SISTEM

BEZ VOZDUH NEMA @IVOT

Zada~i za istra`uvawe: Vozduhot e neophoden za `ivot!

1. Zatvori gi ustata i nosot! Kolku vreme izdr`a? Zo{to ja otvori ustata?

2. Pod edna tegla stavi nekolku buba~ki. Nabquduvaj {to se slu~uva!

3. So tegla poklopi zapalena sve}a. Nabquduvaj!

4. Razgledaj gi ilustraciite i ka`i za{to astronautite i nurka~ite nosat takva oprema?

Se zapi{i vo tetratkata i sporedi gi rezultatite so drugite.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Bez vozduh ne mo`e da `ivee ni edno `ivo su{testvo.

Ni oganot ne gori bez vozduh.

Astronautite i nurka~ite nosat aparati za vozduh, zatoa {to ne mo`at da izdr`at bez nego.

Ne{to pove}e: Vozduhot , gore vo vselenata e poredok, ima malku kislorod i bez aparati za vozduh astronautite ne bi izdr`ale.

46

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM VODA

Zada~i za istra`uvawe: –Potrebno e pred sebe da ima{ eden globus.

Razgledaj go globusot. Obrni vnimanie na boite so koj e ispolnet globusot!

Za sè {to te interesira razgovaraj so drugar~iwata i so nastavnikot/-~kata.

Pro~itaj {to pi{uva na sinite povr{ini.

Pomo{: kafenata, zelenata i `oltata boja poka`uvaat kopno, a sinata boja poka`uva prostranstva so voda.

47

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Globusot ja pretstavuva planetata Zemja. Spored bojata se zaklu~uva deka zemjinata topka ja so~inuvaat pove}e vodeni od kopneni povr{ini.Vodenite povr{ini se: okeani, moriwa, ezera i reki.

Site vodi na planetata zemja so edno ime se vikaat hidrosfera.

Vodata na zemjata zafa}a dve tretini od celokupnata nejzina povr{ina.

70% od ~ove~koto telo e voda!

KADE U[TE IMA VODA?

Zada~i za istra`uvawe: Kade sè ima voda?

1. Zemi po eden plod ovo{je i zelen~uk. Zgme~i gi i zapi{i {to zabele`a!

2. Zemi gran~iwa i listovi od razni rastenija. Zgme~i gi i nabquduvaj {to se slu~uva.

3. Stisni vo raka edno par~e meso. [to zabele`a?

4. Potseti se na eksperimentite {to gi prave{e za po~vata. [to ima vo po~vata?

5. Stavi staklo pred ustata i izdi{i nekolku pati. [to zabele`a na stakloto?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Voda ima vo po~vata i vo rastenijata.

Vo sostavot na ~ove~koto telo i vo telata na `ivotnite ima golemi koli~ini na voda.

48

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

VODATA E NEOPHODNA ZA @IVOT Koga se postavuva pra{awe, dali ima `ivot na nekoja druga planeta, vtoroto pra{awe e dali ima voda. Zo{to?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci! ^ovekot i `ivotnite ne mo`at bez voda. Vodata slu`i za izgradba na teloto, za rastewe, pomaga vo vareweto na hranata, vo odr`uvawe postojana temperatura na teloto i sl.

Ako hranlivite materii ne se rastvoreni vo voda, rastenijata ne mo`at da ja primat hranata.

Koga e `e{ko, so {to se ladi{?

Koga gubi{ golema koli~ina voda, ti dehidrira{ (gubi{ te~nost). Toga{ ti e potrebna lekarska pomo{.

49

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

SOSTOJBI NA VODATA

Zada~i za istra`uvawe: Vo kakva sostojba se sre}ava vodata?

Prviot obid raboti go na ~as ili pod kontrola na vozrasen. Ti samo nabquduvaj i zapi{uvaj. ‡Zemi eden sad so voda i zagrevaj go do vriewe! [to zabele`a? ‡Vo eden sad nalej voda i stavi go vo zamrznuva~! ‡Edna kocka mraz od zamrznuva~ot, vnesi vo zatoplena prostorija. ‡Vnimavaj na bojata, na vkusot i na mirisot na vodata. Za da go napravi{ toa, treba da ja vkusi{! ‡Bidi trpeliv i vnimavaj {to se slu~uva so vtoriot i so tretiot obid.

50

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Vodata e bez boja, bez miris i bez vkus. Ja ima nasekade i bez nea nema `ivot.

Vo prirodata se sre}avaat iste~ni ( reki) i neiste~ni vodi ( bari, moriwa, nekoi ezera). Vodite od Ohridskoto Ezero istekuvaat preku Crn Drim.

Vodata mo`e da ima tri sostojbi ili formi: te~na, cvrsta (mraz) i

gasovita (vodena parea).

Ne{to pove}e: Na 0 stepeni vodata od te~na, pominuva vo cvrsta sostojba (mraz).

A, na 100 stepeni Celziusovi, vodata od te~na, pominuva vo gasovita sostojba. Ovoj premin od vidliva te~na voda, vo nevidliva vodena parea se vika isparuvawe.

GATANKI 1. Не сум авион , но летам на небото . Не сум река , но сум полн со вода . Што сум ?

2. Што живее во зима , умира во лето и расте со коренот нагоре?

3. Која топка не се одбива ?

51

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM OKEAN ‡ MORE ‡ EZERO

Zada~i za istra`uvawe: Koja e razlikata me|u okean, more, i ezero?

Kakvi `ivotni i rastenija `iveat vo niv? ‡Pogledaj na globusot kade {to e prika`ana vodata! ‡Pro~itaj {to pi{uva na sinite povr{ini.

REKA - IZVOR Do kakov zaklu~ok dojde? ‡Razgledaj ja slikata i sam dojdi do zaklu~ok za toa kakvi `ivotni i rastenija ima vo moriwata , a kakvi vo ezerata i vo barite!

52

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Okeanot e ogromna, postojana povr{ina so solena voda.

Moreto e pomala, postojana povr{ina ispolneta so solena voda, no e vo sklop na okeanot. Pove}e moriwa go pravat okeanot.

Ezerata se golemi prostranstva, no pomali od moriwata, so mirna ili bavnodvi`e~ka voda. Naj~esto vodata vo ezerata, po vkus, boja i miris e ista kako vodata za piewe. Ima kotlinski i planinski ezera. Ako se sozdadeni od prirodata se vikaat prirodni, a ako se sozdadeni od ~ovekot se vikaat ve{ta~ki

ezera. @ivotna sredina na rastitelniot i `ivotinskiot svet Solenata voda od okeanite i moriwata pretstavuva `ivotna sredina za rastitelniot i za `ivotinskiot svet {to `ivee vo niv: (hrana, prostor).

Za slatkovodnite rastenija i `ivotni, `ivotna sredina im e slatkata voda, i zatoa `iveat vo ezerata i rekite. Na nekoi `ivotni i rastenija `ivotna sredina im e zastojanata slatka voda (bara).

Pastrmkata ne mo`e da `ivee vo solena voda.

Solenata voda ne e nejzina `ivotna sredina!

Mo`e li pastrmkata da `ivee vo more, vo solena voda?

53

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

IZVOR I REKA

Zada~i za istra`uvawe po grupi: [to e izvor, a {to reka?

1. Ako vo tvojata blizina ima reka, istra`uvaj od kade doa|a taa!

2. Poseti izvor.

Kako i dosega, koristi gi enciklopediite i znaeweto na vozrasnite.

Zapi{i {to si zabele`al!

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci

Priroden tek na voda {to te~e niz re~no korito, zagradeno so bregovi ( lev i desen breg), se vika reka.

Vodata na rekite doa|a od izvorite i od nadzemni vodi (od topewe na sneg i do`dovi). Rekite igraat golema uloga vo `ivotot na lu|eto. Zatoa, u{te od mnogu odamna `iveali{tata (naselbite) se gradele pokraj reki. So vodata od rekite se navodnuvalo poleto, se koristele za gradewe na vodenici, na hidrocentrali za dobivawe na elektri~na energija i dr.

Otvor na zemjinata povr{ina, od kade {to izleguva podzemnata voda na povr{inata, se vika izvor.

Izvori ima i pod povr{inata na ezerata i moriwata. Izvorot mo`e da bide so mnogu i so pomalku voda. No mo`e da bide i povremen; nekoga{ da ima

voda, a nekoga{ da nema voda. Toa zavisi od rezervite pod gornata povr{ina na zemjata.

54

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

VE^EN MRAZ

Zada~i za istra`uvawe: Kade ima ve~en mraz?

Razgledaj go globusot. Pokraj boite {to gi ozna~uvat kopnoto i vodata, }e zabele`i{ i bela boja.

Razgovaraj so nastavnikot za toa {to poka`uva belata boja na globusot!

Sam dojdi do zaklu~ok kolkavi se tie povr{ini!

Potseti se od istra`uvawata „ Vo kakva sostojba e vodata“.

Razmisli {to zna~at zborovite „ Ve~en mraz“! Razmeni mislewa so drugar~iwata vo oddelenieto.

55

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Mnogu odamna, pred pove}e milioni godini, zemjata bila pod debel sloj na led (mraz). Toj period e nare~en ledeno doba. Mnogu lu|e mislat deka ledenoto doba e minato. I denes, se uverivte na atlasot, ima mesta pod ve~en mraz.

Poslednite godini, zaradi klimatskite promeni po~na pobrzo da se topi mrazot od ozna~enite mesta na globusot. Nau~nicite smetaat deka toa e rezultat od negri`ata na ~ovekot, od brzoto zagaduvawe na vodata i na vozduhot.

Predelite pokrieni so mraz pretstavuvaat `ivotna sredina za nekoi rastenija i `ivotni. @itelite na Grenland sè u{te `iveat vo ledeno doba.

Od topeweto na mrazot se oddeluvaat pogolemi par~iwa mraz, santi, koi plovat po moreto i pretstavuvaat golema opasnost za brodovite {to plovat po moriwata vo blizina na zamrznatite mesta.

Koga vodata od rekite, barite i ezerata bi zamrznuvale od dnoto kon povr{inata, bi se promenila klimata vo svetot, a `iviot svet vo vodata bi izumrel.

Vodata vo rekite, barite i ezerata zamrznuva prvo najgore, pa postepeno odi nadolu.

Antarktik e petiot kontinent na zemjata. Toj e najstuden, najmra~en del od zemjinata topka. Od `ivotinski i od rastitelen svet ima samo najprimitivni su{testva: mov, li{ai. Ima ptici i `ivotni {to se hranat od moreto.

56

Zamrznatata voda se {iri, za edna devetina . Mraz od 9l voda go ispolnuva prostorot na sad za deset litri.

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM PRIRODNI POJAVI

Zada~i za istra`uvawe vo parovi: Koi prirodni pojavi gi zabele`a?

Vo prirodata se sre}avaat mnogu prirodni pojavi. Sekoj den mo`e da se nabquduva tekot na rekite, do`dot, dvi`eweto na Sonceto i Mese~inata, dvi`eweto na vozduhot, grmeweto, svetkaweto itn.

Opredeli {to }e nabquduva{! Spored toa }e podgotvi{ i materijali za proveruvawe i ispituvawe. Primer: Zo{to vodata te~e?

Ako stavi{ voda na ramen prostor, taa }e se razlee, i ostanuva na istoto mesto. Ako stavi{ voda na malku nakoseno mesto, taa }e te~e kon poniskiot del. Zna~i, za vodata da te~e potrebno Ă­ e odredeno nakosuvawe.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Prirodni pojavi se: menuvaweto na godi{nite vremiwa; do`dot, grmotevicite i svetkaweto, zamrznuvaweto, tekot na rekite, dvi`eweto na Mese~inata i na Sonceto vo tekot na denot..

57

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM PRIRODNI POJAVI OBLAK, DO@D, SNEG, GRAD

Zada~i za istra`uvawe: Kako se sozdavaat oblak, do`d, sneg i grad?

Potrebno e da nabavi{: enciklopedii za prirodata; sad so voda za zagrevawe; staklen kapak; }esa so mraz. Eksperimentot go izveduva{ vo u~ili{te ili vo prisustvo na vozrasen ~len od semejstvoto. ‡Pro~itaj kako nastanuvaat ovie prirodni pojavi. Toa {to }e go pro~ita{, preku obidi, proveri dali e vistina. ‡Zagrevaj sad so voda do stepen na vriewe ( da isparuva vodena parea). Pokrij go sadot so staklen, laden kapak. Po kratko vreme podigni go kapakot. ‡Na gorniot del na kapakot stavi }esa so mraz.

Zapi{uvaj sè {to }e zabele`i{. Tvoite istra`uvawa sporedi gi so isra`uvawata na drugite grupi.

58

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Topliot vozduh poln so vlaga, koja isparila od po~vata i vodenite povr{ini na zemjata, se kreva nagore. Koga }e stigne do izvesna viso~ina, vozduhot so vodenata parea se ladi i se zgusnuva.

Oblakot pretstavuva zgustena vodena parea.

Spored toa, na koja viso~ina se stvoreni, oblacite mo`at da bidat niski, sredni i visoki.

Vodenata parea se pretvora vo sitni vodeni kapki. Vodenite kapki se povrzuvaat edna so druga, ote`nuvaat i pa|aat na zemjata kako do`d.

Za vreme na golemi gore{tini, naj~esto proprateni so grmotevici, na zemjata pa|aat ledeni top~iwa.

Gradot nastanuva so zamrznuvawe na vodenite kapki, koi pa|aj}i kon zemjata pominuvaat niz studen vozdu{en bran. Kapkite zamrznuvaat i pa|aat vo forma na top~iwa grad. Mo`e da dojde do slepuvawe na pove}e takvi top~iwa, i toga{ gradot nanesuva golema {teta.

Snegot nastanuva koga vo atmosferata se zamrznuva vodenata parea.

Nastanuvaat mali kristali. Od dvi`eweto na vozduhot kristalite letaat gore‥ dolu, pa se sobiraat i se lepat edna za druga.

Snegulkata e samo zamrznata kapka voda.

Sne`inkite spa|aat vo najubavite {estokraki majstorii na prirodata. Od site snegulki, ne mo`at da se najdat ni dve isti.

Majstorija na prirodata se i {arite {to preku zima se pravat na prozorcite. Toa e vodena parea zalepena na ladnite stakla

59

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

PRIRODNI POJAVI MAGLA, ROSA, SLANA

Zada~i za istra`uvawe: Kako nastanuvaat maglata, rosata i slanata?

Za da dojde{ do odgovori koristi enciklopedii, pobaraj na internet, razgovaraj so vozrasnite oklu tebe.

Podgotvi: ~a{a, voda i mraz.

1. Vo edna suva ~a{a stavi studena voda ( od ladilnik ili so mraz). [to zabele`uva{ na nadvore{niot del od ~a{ata?

2. ^a{ata so vodeni kapki nabrzina stavi ja vo zamrznuva~. Po deset minuti izvadi ja i ka`i {to zabele`a.

Site tvoi sogleduvawa sporedi gi so drugite ~lenovi od grupata ili so ~lenovite od drugite grupi.

60

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Nema nikakva razlika me|u oblacite visoko na neboto i maglata nisko nad zemjata.

Maglata e oblak {to se nao|a blisku do povr{inata na zemjata.

Naj~esto magla ima vo esen, zatoa {to vozduhot od den na den sè pobrgu se ladi. ^esto }e se slu{ne me|u lu|eto: „Padna rosa“. ‡Rosata ne pa|a.

Vozduhot vo sebe sodr`i vodena parea. Potopliot vozduh sodr`i pogolemi koli~ini vodena parea. Koga toj vozduh }e dojde vo dopir so postudena povr{ina‡ rastenija, predmeti‡ vodenata parea {to se nao|ala vo vozduhot ostanuva na tie povr{ini vo forma na kapki. Toa e rosa.

Za da ima rosa treba da ima topol vozduh, poln so vodena parea, i da dojde vo dopir so ladna povr{ina.

Ako pomine mnogu laden vozduh nad rastenijata i predmetite {to imaat vodeni kapki vrz sebe, gi zamrznuva i tie se pretvoraat vo kristali.

Slanata ja so~inuvaat zamrznati kapki rosa, nalepeni na rastenijata i na predmetite.

Slanata im nanesuva golemi {teti na rastenijata vo esen i na ranite rastenija vo prolet.

Prirodnite pojavi: do`d, sneg, magla... {to gi nau~iv, se delo na vodata i vozduhot!

^ie delo se prirodnite pojavi koi gi istra`uvavme?

61

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM POSETA NA METEOROLO[KA STANICA

Zada~i za istra`uvawe: Za {to slu`i meteorolo{kata stanica?

Poseti ja najbliskata meteorolo{ka stanica. Ponesi: tetratka, moliv, blok za skicirawe, po mo`nost i fotoaparat.

Podgotvi si gi pra{awata {to saka{ da im gi postavi{ na meteorolozite.

Ponesi go tvojot kalendar na vremeto {to go vodi{ vo ovoj period.

Sporedi go so nivnite informacii!

Iskoristi go prisustvoto na meteorologot za narednata nastavna edinica: „ Aktivnosti na lu|eto vo zavisnost od promenite na godi{nite vremiwa“. Пra{aj za{to se menuvaat godi{nite vremiwa.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

62

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Vreme e zaedni~ko ime za atmosferskite priliki. Toa mo`e da e: toplo, studeno, vla`no, suvo..., toa sekojdnevno se menuva.

Klima e srednata vremenska sostojba, pratena vo tekot na podolg vremenski period.

Kako znaat meteorolozite, kakvo }e bide vremeto?

Mnogu raboti vlijaat na promenite na vremeto, no najva`ni se Sonceto i vozduhot. Pod vlijanie na Sonceto doa|a do isparuvawe. Se zagreva i vozduhot i nastanuva struewe (dvi`ewe) na vozduhot.

Vo meteorolo{kite stanici ima mnogu aparati koi gi sledat vremenskite promeni vo edna oblast.

Sekoja meteorolo{ka stanica e povrzana so drugite metorolo{ki stanici vo zemjata i vo svetot. Taka se doznava za vremeto po{iroko.

Meteorolozite ispituvaat: vla`nost na vozduhot; sila i pravec na veterot (veterot e dvi`ewe na vozduhot); temperatura na vozduhot i po~vata; i sè drugo {to mo`at da iskoristat za da dojdat do realna meteorolo{ka slika za vremeto, kako i do informacija za brzite i bavnite promeni na klimata na povr{inata na zemjata.

Za menuvaweto na vremeto vlijae: razli~nata zagreanost, vla`nosta i dvi`eweto na vozduhot, a toa pak e povrzano so zagrevaweto na vozduhot od Sonceto.

Koj e vinoven {to vremeto e toplo ili ladno?

63

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

AKTIVNOSTI NA LU\ETO VO ZAVISNOST OD PROMENITE NA VREMETO

Zada~i za istra`uvawe: Koi aktivnosti gi imaat lu|eto vo razli~ni vremenski periodi?

1. Proveri {to si zapi{al za postavenata dolgoro~na zada~a, za aktivnostite na lu|eto vo zavisnost od promenite na vremeto.

2. Od prestojot vo meteorolo{kata stanica, potseti se {to ima{ zapi{ano za promenata na godi{nite vremiwa.

3. Razgovaraj so roditelite, so nekoj zemjodelec i so sto~ar.

64

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Zo{to se menuvaat godi{nite vremiwa?

U{te od mnogu odamna lu|eto si go postavuvale toa pra{awe.

Sigurno ste slu{nale deka zemjinata topka se vrti okolu Sonceto. A dosega nau~ivte i deka site promeni nastanuvaat zaradi zagrevaweto na vozduhot i zemjata od Sonceto. Zna~i, i za promenata na godi{nite vremiwa, pokraj drugite uslovi koi }e gi u~ite vo po pogornite oddelenija, glavna zasluga imaat Sonceto i vozduhot.

Svoite aktivnosti lu|eto sekoga{ gi usoglasuvaat so vremeto.

Vo esen vremeto po~nuva da zaladuva. Toa ni najavuva deka se bli`i zimata.

Lu|eto svoite aktivnosti gi naso~uvaat na: sobirawe na plodovite; esensko orawe i seewe; pravewe na zimnici; pro{etki vo prirodata. Dopolni ti!

Vo zima vremeto e studeno. Zemjata pove}e denovi e pokriena so sneg i mraz. Aktivnostite na lu|eto se pomali na nivite i pasi{tata, no gi pokrivaat i zagrevaat toplite lei; stokata ja hranat vo nivnite `iveali{ta; a slobodnoto vreme go pominuvaat vo priroda, na sneg.

Vo prolet po~nuva da se zatopluva. Lu|eto se podgotvuvaat za proletno orawe, seewe, za rasaduvawe na rasad od toplite lei. Se pravi proletno ~istewe na ku}ite. Slobodnoto vreme se koristi za pro{etki vo prirodata.

Letoto e najtoplo. Ima najmnogu son~evi denovi. Lu|eto rabotat na nivite.

Stokata pase na livadite. Lu|eto se razladuvaat pokraj rekite, ezerata i moriwata.

Lu|eto svoite aktivnosti gi uskladuvaat vo zavisnost od promenite na vremeto.

65

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM

[TO NAU^IV?

Zemjata e promenliva planeta , sostavena od karpi.

Nau~iv za vozduhot, za atmosferata i za vodata.

Povr{inskiot sloj na zemjata se vika po~va.

Znam {to e reljef i znam da go napravam od glina.

Aktivnostite na lu|eto se zavisni od promenite na vremeto.

Bez vozduh i voda nema `ivot.

Nau~iv za prirodnite pojavi: do`d, sneg, slana...

66

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

РАЗЛИКИ МЕЃУ ЖИВАТА И НЕЖИВАТА ПРИРОДА

Активност на учениците: Набqудувај ја сликата внимателно ! Кои карактеристики можеш да ги наведеш за птицата , а кои за роботот ?

Што е живот ?

–Размисли и наведи примери ! Каква е разликaта меѓу камен и растение?

–Земи камен во едната рака и растение во другата . Разгледај ги внимателно и кажи што можеш да забележиш.

Најдобар начин да се разбере поимот живот е да се направи споредба со живо и неживо суштество . Живите суштества вршат разни функции, на пример : Птицата лета, јаде , се размножува , се движи , умира... Каменот останува вечно статичен, ако не се менува однадвор . Роботот е неживо суштество кое, исто така, се движи , се храни ( од енергијата ) , па дури е способен и да произведе нови работи . Но, ако го расклопиме, ќе видиме дека е составен од метал , пластика , завртки и од некои други механички делови . Растението расте и се развива . Каменот останува непроменет . Тој може да ја смени својата форма само под дејство на природните сили .

67

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

СПОРЕДБА НА ЖИВ ПРЕДМЕТ СО ЖИВО СУШТЕСТВО карактеристика сложеност функционирање повторливост надразливост сопствен развој

Нежив предмет многу мала ретко или никакво не не не

Живо суштество многу голема постојано да да да

На Земјата постои жив свет . Него го сочинуваат растенијата , животните и човекот, како најсовршено живо суштество .

Што научив? Постојат разлики меѓу живата и неживата природа . Растенијата, животните и човекот се дел од живата природа . Водата, воздухот, сонцето, реките, почвата, карпите, куќите – сите тие се дел од неживата природа. Но постои и голема поврзаност меѓу живата и неживата природа. Човекот ја ползува неживата природа како животна средина.

~овек , растение ,животни

АКО САКАШ ДА ЗНАЕШ ПОВЕЌЕ ! Еволуција е способност за приспособување кон промените во животната средина , способност на живите суштества да се наоѓаат во подобри или полоши услови во однос на средината . Овие особини тие им ги пренесуваат на своите потомци преку гените . Ген се дефинира како единица на наследен материјал, кој се пренесува од една до друга генерација .

68

Работни задачи: 1. Собери примероци од жива и од нежива природа . Залепи ги во албум.

2. Изработи жива и нежива природа од различни материјали ( зрнести плодови , слики и други видови на материјал)!

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

РАЗЛИКИ МЕЃУ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ

Потсети се !

Во која природа спаѓаат растенијата и животните ? Со што се хранат животните ? Каква храна користат растенијата ? Како се движат животните? Можат ли растенијата да се движат ?

Сигурно се подсетивте дека, како и на животните, и на растенијата им е потребна храна за да опстанат и да растат. Додека животните сами можат да се движат и да ја пронајдат својата храна или да најдат нови области со вегетација , растенијата обично се вкоренети на едно место . Сепак, растенијата можат да прават нешто што животните не можат. Тие можат да создаваат енергија од сончевата топлина . Овој процес се нарекува фотосинтеза . Покрај светлината, на растенијата им се потребни вода и хранливи состојки . Може ли да се замисли животот на човекот без растенија и животни?

Размисли и одговори ! Во погорниот пример видовме дека животните и растенијата се хранат на различен начин . Разгледај ги внимателно сликите и одговори: –Во што се разликуваат растенијата од животните ?

–Како се движат растенијата ?

–Како се движат животните ?

69

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Повеќето животни ја примаат храната преку устата. Животните што живеат на копно го вдишуваат воздухот низ ноздри . Сите животни имаат развиен систем за излачување . Мускулите овозможуваат животното да се движи во порага по храна . Поголем број животни имаат нозе што им помагаат во движењето .

ШТО НАУЧИВ ? Растенија Немаат органи. Не реагираат на дразби. Се движат со промена на положбата . Сами создаваат храна.

Заеднички особини движење исхрана растење дишење

Животни Имаат органи. Реагираат на дразби. Се движат со нозе, одн. со крилја (екстремитети). Бараат храна.

Знаеш ли дека? Животните се приспособиле скоро на сите видови живеалишта, а некои дури целиот свој живот го поминуваат во внатрешноста на телото на други животни! Според условите во кои живеат, постојат многу видови животни !

70

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

КАРАКТЕРИСТИКИ НА ЖИВИТЕ СУШТЕСТВА Задачи за истражување: I група : Одбери едно животно и во вид на извештај запиши ги сите негови карактеристики ( исхрана , движење, размножување , животна средина ).

II група : Набљудувај едно растение, кое успева во твојата околина . Какво е? За колку време ќе порасне? Кои се неговите основни услови за живот?

Зајачето живее во шумата , но може да се чува и во домашни услови . Се храни со растенија (морков , зелка). Се размножува со двајца родители . Украсните цвеќиња во дворовите се засадуваат од семе. Никнуваат за две до три недели, а за да пораснат и да расцветаат потребни им се околу 30 дена . Се засадуваат во пролет . За да растат и да се развиваат потребни им се плодна почва , вода , сончева светлина и топлина . Спореди ги твоите заклучоци со нашите! Температурата , влажноста на воздухот и земјата имаат големо влијание за растењето на растенијата . На пониски температури и без влага тие растат многу бавно или воопшто не растат . Затоа, во областите (пределите) со вечен снег и мраз нема растителен свет , како и во пустините , каде што има само добро прилагодени растенија, како што се кактусите . Животните имаат свое живеалиште . Доколку имаат потреба, тогаш го менуваат . Способноста за движење им овозможува да одат во потрага по храна или да се одбранат од непријателот . Во зависност од живеалиштето тие се движат на разни начини . За тоа им служат деловите на телото ( нозе , крилја, перки ). Многу животни чие тело е покриено со крзно , како што е зајакот, со промена на годишните времиња го менува крзното за што помалку да се забележуваат во околината. Работни задачи: 1. Собери растенија што успеваат во твојот крај, залепи ги во албумот(претходно добро исуши ги) и запиши го нивното име .

71

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

ВЛИЈАНИЕ НА УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВРЗ ЖИВИОТ СВЕТ Задачи за истражување : I група : Искористете ги засадените растенија од првата задача . Едното растение редовно полевајте го со вода, а другото не! Што ќе се случи по две недели ?

II група : Обиди се да фатиш инсекти од околината ( мува, бубамарa, пеперуткаа).Едnиот инсект стави го во сад прекриен со густа мрежа, а другиот во сад на кој нема отвор! Набљудувај ги и кажи што ќе се случи по извесно време!

III група : Во два сада засади неколку зрна грашок! Едниот сад нека остане на собна температура, а другиот стави го на надврешната страна од прозорецот! Што ќе се случи по две недели?

IV група : Искористи две од израснатите растенија од првата задача! Едната саксија нека остане на истото место како и до сега, а другата поклопи ја со кутија ! Што се случува со растението по 1 недела?

растение изложено на природна светлина

редовно полевање со вода

bez вода

растение кое не е во допир со природна светлина

od vnatre{nata strana

72

od nadvore{nata strana

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

До каков заклучок дојде? Првата група дојде до заклучок дека растението кое се полева со вода расте и се развива . Второто растение, на кое не му беше ставано вода, свенало и се исушило. Без вода нема живот . Втората група, која имаше експеримент со инсекти, заклучи дека инсектот што беше во садот без отвор умре, а инсектот што се наоѓаше во садот со мрежниот отвор преживеа затоа што во тој сад постојано струеше воздух (кислород) . Без воздух нема живот . Третата група, која имаше задача да засади грашок, дојде до заклучок дека во саксијата која беше на собна температура изникна растение . Растението во саксијата која беше во ладилникот не израсна . Растенијата бараат топлина за да можат да растат и да се развиваат . Четвртата група, која го изведуваше експериментот со израснатите растенија, дојде до заклучок дека сончевата светлина влијае на растењето и развивањето на растенијата. Растението што имаше доволно светлина растеше и бојата на неговите листови беа со силна , темно зелена боја . За разлика од него, растението кое беше ставено во просторија каде нема сончева светлина, листовите му беа многу тенки и со светло зелена боја.

Условите во животната средина можат да го ограничуваат животот на живите суштества . Во телото на секое живо суштество се случуваат низа хемиски и физички процеси што помагаат да се одржи животот . Водата , воздухот , сончевата светлина и топлина, и почвата претставуваат еден нераскинлив ланец.

73

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Секое живо суштество расте, се развива и се приспособува на различните услови во средината во која живее .

Ако нема вода ќе нема ниту растенија, ниту животни .

Воздухот е потребен за дишење, односно за размена на материи.

Работни задачи : Светлината е една од основните дразби за растенијата затоа што им ја обезбедува потребната енергија за вршење фотосинтеза, односно за создавање храна ..

1. Како растенијата успеале да ги населат сите предели на Земјата со различни услови на живот ?

2. Како се хранат животните , а како растенијата . Објасни !

74

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

НЕОПХОДНОСТ ОД ХРАНА КАКО ИЗВОР НА ЖИВОТ

Да се потсетиме! Растенијата сами ја создаваат храната, за разлика од животните кои мораат сами да си обезбедуваат храна.

Задачи за истражување : ( Работа во парови) 1. Обиди се да пропуштиш еден од оброците! Што ќе почувствуваш?

2. Со што се храни човекот? Каква храна најчесто користи?

3. Каква храна користат растенијата?

4. Што јадат животните? Со своето другарче направи запис за следниве задачи:

75

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Што научивме? Освен водата, воздухот, сончевата светлина и топлината, за да постои живот потребна е и храна . Организмот ја користи храната за вршење на своите животни функции (движење, растење, развивање, размножување). Преку исхраната живите суштества ја обезбедуваат потребната материја за добивање енергија, која пак им е потребна за да го одржуваат својот организам . Витамините се потребни за живот . Нив организмот не може да ги создаде. Тие се внесуваат само преку исхраната .

Животните се хранат со растенија и со живи организми.

Човекот во исхраната користи храна од растително и од животинско потекло.

Спореди го твојот заклучок со нашите заклучоци! Живите суштества се хранат со материи од надворешната средина и ја користат за создавање на своите органи и за вршење на функции. Во природата постојат многу начини за обезбедување храна, од корените на растенијата до устата на животните . Храната претставува извор на животот . Работни задачи : 1. Од претходните активности и истражувања за живите суштества, дојде до некои сознанија.

2. Одбери едно живо суштество и na ~asot po makedonski jazik, во вид на извештај, запиши ги основните услови кои се извор на неговиот живот!

76

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

РАСТЕЊЕ И РАЗМНОЖУВАЊЕ КАЈ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ

Потсети се !

1. Што ни е потребно за да засадиме растение ?

2. Во првата задача, кога вршевме набљудување и истражување, за колку време изникна растението ?

3. Кои се органите на растението ?

Заклучок Од зрно семе израсна убаво растение, кое има корен, стебло и листови.

Има растенија што се размножуваат со поленот од цветот . Тој процес се вика опрашување. Тоа може да се изврши со ветер, преку вода, со помош на инсекти, со помош на човекот и сл. Задачи за истражување: I група: Посети продавница за риби и набљудувај ги рибите во аквариумот! Поразговарај со човекот кој е задолжен да се грижи за нив . Постави му прашања за начинот на исхрана и за размножувањето! Како ја одржуваат природната средина во аквариумот?

II група: Посети живинарска фарма! Набљудувај како се размножуваат кокошките! Со што се хранат? Во какви услови живеат? Разговарај со одговорно лице и запиши ги сите нови информации !

77

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Истражувајќи дојдов до следниве знаења:

Главната улога на животните е продолжување на видот . Рибите се размножуваат на тој начин што рибата (женка) полага неколку илјадници јајца (икри), во периодот од мај до август , и велиме дека рибата се мрести . Во исто време мажјакот ги полева јајцата со бела млеч и настанува нивното оплодување. Тие јајца се полагаат на побезбедни (скриени) места или меѓу растенијата . Од нив потоа се развиваат млади риби . Рибите се хранат со мали животни: ракчиња , црви , пијавици и друго . Во живинарските фарми се полагаат јајца во инкубатор, за разлика од домашните услови, каде на јајцата лежи кокошка наречена квачка. Во инкубаторот температурата е иста како и кога лежи квачката врз јајцата. По 21 ден се изведуваат пилиња. Од пилињата се врши одбирање : понапредните се одвојуваат и се одгледуваат за несилки , а другите за месо . За да не заболи живината – ветеринарите преземаат мерки за уништување на паразитите . За заштита на живината од заразни болести се врши вакцинација .

Направи сам!

Знаеш ли дека: Од икрата на многу риби се прави многу вкусен и скап деликатес, наречен кавијар.

Направи албум во кој ќе собираш и ќе залепиш слики од разни видови на риби и останати домашни животни. Запиши ги нивните имиња !

78

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

НАРУШУВАЊЕ НА ФУНКЦИЈАТА НА ОРГАНИТЕ ПРИ СИЛНИ ВЛИЈАНИЈА

Размисли и одговори!

1. Како дознаваме дека некој го изговара нашето име , или дека некој нè вика?

2. Што чувствуваме на телото во зима кога сме лесно облечени ?

3. Кога стоиме на семафор, како знаеме кога треба да го поминеме пешачкиот премин?

4. Каква е по вкус чоколадата и како тоа го откриваме?

Знам! Кога некој го изговара моето име, или вика по мене, тоа го слушам . Ако во зима се облечам лесно, ќе ми студи . Телото го чувствува ладниот воздух и ниските температури . Кога стојам на семафор, гледам во него и чекам да се запали зеленото светло за да поминам . А кога е запалено црвеното– стојам. Чоколадата ке дознаам каква е по вкус кога ќе ја ставам во устата . Тогаш ќе осетам дека е блага .

Задачи за истражување: ( работа во парови ) 1. Земете една чаша со топла вода ! Ставете ја раката во водата . Што чувствувате ? Потоа земете сад со коцки мраз и допрете ги . Што чувствувате? На крај, ставете две – три коцки мраз во топлата вода . Што забележувате?

79

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Топла вода

Сад со мраз

Мразот почнува да се топи.

Како се чувствуваш кога ќе помирисаш шишенце од парфем? А каков е мирисот кога си во тоалет? Како ќе изреагираш ако во кујната твојата мајка пече лути пиперки ?

Ако исцедиме лимон во устатата, ќе го почувствуваме неговиот вкус со дел од јазикот . Тој е кисел.

Миризбата од парфемот е пријатна , за разлика од миризбата во тоалетот, која е непријатна .

Спореди го твојот заклучок со нашите заклучоци! Сите овие промени ги чувствувате со сетилата за допир (рака) , сo сетилото за мирис (нос) , за вкус (јазик) , за слух (уво) и со сетилото за вид (око) . Мозокот е контролен центар на телото и одговорен е за размислување, за помнење, за говор и за чувствата. Во него се сместени сите сетила. Тој праќа и прима пораки во вид на електрични сигнали до кората на големиот мозок. Телото врши и автоматски активности за кои мозокот не одлучува свесно . Таква е работата на срцето и рефлексните активности. Така на пример, кога со раката ќе допреме нешто врело, сетилата праќаат сигнали до мозокот, па автоматски реагираме и ја тргаме раката од огинот . На таков начин реагираат и останатите сетила, дадени во погорните примери и задачи за истражување.

80

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

СОВЕТИ ЗА НЕГА И ХИГИЕНА НА СЕТИЛНИТЕ ОРГАНИ Чувај ги очите од нечистотија . Не читај и не пишувај на слаба светлина . Не се наведнувај многу над книгата и гледај телевизија од подалеку . Одмарај ги очите на зеленило и чист воздух .

Избегнувај силни звуци и врева. Редовно одржувај хигиена и не ги чепкај ушите со тврд предмет. Не седи во затворени и загадени простории . Избегнувај остри, лути и смрдливи миризби . Одржувај хигиена . Не го чепкај носот со прсти и заштитувај се од настинки .

Штити ја кожата од изгореници, удари , замрзнување i од силни удари . Ако почувствуваш болка на сетилните органи, побарај помош од лекар!

Работни задачи : 1.Potreben materijal: par~e ~okolado.

Zatni go nosot so dva prsta i izedi go ~okoladoto. [to zabele`uva{? Dali ima ~uden vkus? ‡[tom go pu{ti{ nosot, vkusot }e bide ist kako porano.

2. Potreben materijal: stakleno i plasti~no {i{e,oriz, grav. Vo staklenoto {i{e stavi go orizot, a vo pasti~noto stavi go gravot, pa poleka protresuvaj gi.

Koj zvuk e poprijaten?

81

@IVIOT SVET VO PRIRODATA ЗДРАВА ИСХРАНА

Задачи за истражување: Како влијае едноличната храна врз здравјето на човекот ?

1. Во текот на една недела обиди се да внесуваш едноврсна храна!

2. Ќе можеш ли да издржиш цел ден да не вкусиш ништо друго освен овошје?

3. Наредниот ден обиди се со зеленчук!

4. Третиот ден обиди се да јадеш само месо!

5. Сè до седмиот ден постојано, во текот на денот, јади едноврсна храна!

Спреди ги твоите заклучоци со нашите! Човекот, како најсовршено живо суштество, се храни така што сам си обезбедува храна по сопствен избор . Но, при тој избор треба да внимава што и колку јаде! Човековиот организам не е навикнат на еднолична исхрана. За правилен и здрав развој на телото потребно е да се внесува урамнотежена исхрана . На луѓето им е потребна одредена количина храна секој ден, за да се снабдат со енергија. Речиси секоја храна може да обезбеди одредено количество енергија , но нашите тела имаат и други потреби. За да бидеме сигурни дека внесуваме сè што ни е потребно , треба да јадеме најразновидна храна , со точни количини шеќери(јагленохидрати), масти, минерали, протеини, витамини.

82

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Запомни! Храната богата со шеќери (jагленохирати) ни дава енергија . Нив ги има во житните производи, во компирот , оризот и во зрнестата храна . Протеините се потребниПирамида за изградбанаи исхраната обновување на клетките, и за одржување на нашите коски, мускули, крв и здрава кожа . Застапени се во месото, vo рибата, vo јајцата ... Овошјето и зеленчукот содржат енергија и голем број важни витамини и минерали . Може да го јадеме свежо, конзервирано, суво или да пиеме сокови . Млечните производи содржат состојки што ни се потребни за да имаме здрави коски и заби. Честите лекарски прегледи, исто така, се мерило за тоа колку е здрав нашиот организам.

Piramida na zdrava ishrana Одбегнувај ги храната и однесувањето илустрирани на врвот од пирамидата! Одбегнувај да јадеш во ситуации кои те наведуваат да јадеш неконтролирано ( додека гледаш телевизија , додека учиш , кога гледаш натпревар ...) РЕШЕНИЕ: 1. Не ги прескокнувај оброците!

2. Секогаш кога јадеш, седни и користи чинија.

3. Немој постојано нешто да грицкаш (на тој начин не знаеш колку си изел).

4. Ако во текот на денот јадеш нормално , нема да си постојано гладен. Кога не можеш да издржиш, јади овошје!

5. Покрај креветот држи книга, а не храна !

6. По јадењето оди на прошетка !

7. Занимавај се со спорт, оди на прошетки во природата, дружи се!

83

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Ако сакаш да знаеш повеќе

Задача:

Што е ППД ?

1.Самостојно направи неделно мени на исхрана, за да можеш правилно да се храниш!

2. Собери сликички и доврши ја започнатата пирамида, со хранаta која ти ја користиш!

2. Обиди се да најдеш информации од енциклопедии или на интернет страниците, за да дознаеш „Зошто огладнуваме?“ 3. Од понудена разновидна храна на масата , што prvo би одбрал? Зошто?

ППД е „Препорачана доза“. Таа се користи за да се опише количината витамини и минерали , која треба да се јаде секој ден за да се одржи доброто здравје.

Кои минерали им се потребни на луѓето ? Покрај витамините потребни се и минерали, како што се железото за создавање на крвни зрнца и калциумот за здрави коски и заби .

Зошто едни луѓе се подебели од други? Ако со храната внесуваме повеќе енергија отколку што ни е потребно , таа се таложи во вид на маснотии. Сепак, природно луѓето имаат различна форма на телото . Но, и, две личности со многу различна градба може да се сосема здрави .

Сега разбрав ! Кога јадам, телото ја користи храната за да создаде енергија . Но, доколку јадеме повеќе храна отколку што ни е потребно, телото ја складира како vi{ok od masnotii. Луѓето се здебелуваат бидејќи јадат повеќе од потребното, не се движат и не вежбаат доволно.

84

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

ХРАНИ СЕ И ЖИВЕЈ ЗДРАВО Задачи за истражување : I група : Со помош на твоите родители измери си ја телесната температура ! Запиши колку изнесува !

II група : Разговарајте со вашите родители.

–Од каква болест сте биле болни?

–Кој прв ја забележал болеста?

–Каде ве однеле родителите , и од кого побарале помош?

–Што ви препишал лекарот?

–Каде ги купивте лековите?

III група : Посети го твојот заболекар!

–Направи контрола на твоите заби и побарај совет како да ги зачуваш забите здрави .

–Како заболекарот го извршува прегледот на забите ?

–Доколку иматe расипано запче, што превзема заболекарот?

Да се грижиме за нашето здравје, за да не се разболиме!

Споредете ги вашите со нашите заклучоци! Температурата na здрав организам изнесува од 36- 37 степени . Доколку таа се покачи пове}е, тогаш организмот ни сигнализира дека нешто не е во ред со нашето тело . Веднаш треба да побараме помош од лекар . По прегледот лекарот точно знае како треба да постапи и што да ни препише на рецепт за лекови, за да оздравиме побргу. Лековите со рецептот ги земаме од аптека, при што покажуваме и здравствена книшка во која, исто така, се заведени лековите и дијагнозата која ни ја напишал лекарот . За да не дојдеме до заразни и други видови на преносливи болести, потребно е да се грижиме за нашето здравје. Затоа треба: – редовно да одиме на систематски прегледи и редовно да се вакцинираме; – по секој оброк да ги миеме нашите заби; –да јадеме здрава, разновидна и свежа храна; –да јадеме овошје и зеленчук во големи количини; –да одбегнуваме да седиме во непроветрени простории и во простории каде се пуши; –да спортуваме.

85

@IVIOT SVET VO PRIRODATA

Грижи се за своето здравје!

Пред секој оброк измиј си ги рацете со сапун и одржувај ја својата лична хигиена.

Редовно посетувај го својот стоматолог.

Не заборавај слободното време да го поминуваш на чист воздух .

Види што ми направија твоите слатки !

Водата е извор на животот.

Одбегнувај често да јадеш слатки работи и брза храна!

Работни задачи: 1. Запиши едно свое правило за здрав живот!

86

EKOLOGIJA

EKOLOGIJATA E NAUKA ZA PLANETATA ZEMJA Rabota vo grupi:

11

Razgledaj gi slikite vo u~ebnikot! ‡Нa globus, ili na karta, pronajdi ja na{ata dr`ava, a potoa poka`i kade se nao|aat i drugi mesta. ‡Кoja boja najmnogu ja ima na kartata (ili na globusot)? ‡[to mo`e{ da zaklu~i{? ‡Na koja data se odbele`uva Denot na planetata Zemja?

So racete napravi krug. Na toj na~in ja pretstavuva{ formata na planetata Zemja. Potoa glasno izgovori: ,,@iveam na planetata Zemja! ”

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Zemjata ima forma na topka, koja e malku spleskana na polovite. Zaedno so u{te osum planeti i golem broj sateliti, kometi i meteori, kru`i okolu Sonceto.

Na{ata planeta, Zemjata, e petta po golemina od vkupno devette planeti koi se vrtat okolu Sonceto.

Svetlinata i toplinata ja dobiva od Sonceto, isto kako i drugite planeti.Pogolemiot del od povr{inata na Zemjata e pokrien so voda. Ostanatiot del e po~va. Golem prostor ispolnet so vozduh ja opkru`uva Zemjata. Nego go ima nasekade okolu nas.

Zemjata e planeta na koja ima `ivot.

Taa e na{iot dom. Treba da se gri`ime zanea i da ja ~uvame.

EKOLOGIJATA VO SU[TINA E NAUKA ZA RAZVOJOT NA PLANETATA ZEMJA.

87

EKOLOGIJA

Zada~i za istra`uvawe : I grupa : Napravete zbirka od kam~iwa, po~va, i bele`ete gi site podatoci za niv (imeto na predmetot, negovoto poteklo, od kade e zemeno, kakva korist imame od nego).

II grupa : Napravete zbirka od rastenija i bele`ete gi site podatoci za niv (kade `iveat, od kade se zemeni, kako se ~uvaat, korista od niv).

III grupa : Napravete zbirka od `ivotni (insekti), i na ~asot po matematika bele`ete gi site podatoci za niv (kade `iveat, od kade se zemeni, na~in na ~uvawe, korista od niv).

Nabquduvajte gi primerocite pod lupa ili pod mikroskop (ako va{eto u~ili{te ima mokroskop) i bele`ete podatoci so crtawe i so tekst za bojata, za cvetot, za `ilite na listovite, za o~ite, za krilcata na insektite... ‥ zavisno od toa {to nabquduvate.

So u~enicite razgovarajte za slikite i voo~ete gi razlikite! ‥Podatocite od ova istra`uvawe }e gi koristi{ vo natamo{noto izu~uvawe na ekologijata.

88

EKOLOGIJA EKOLOGIJA Rabota vo grupi: Razgledajte gi fotografiite i donesete zaklu~ok (zagaduvawe na vodite, na po~vite, na vozduhot i uni{tuvawe na {umite).

Sekoja grupa neka se prestavi so svoja parola: I grupa‡ za zagaduvaweto na vodata II grupa‡za po~vata III grupa‡za vozduhot IV grupa‡ za uni{tuvaweto na {umite

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot zaklu~ok!

Ekologijata e nauka {to prou~uva kade i kako `iveat `ivite organizmi i gi prou~uva odnosite me|u organizmite i nivnata sredina.

Ekologijata e nauka {to go prou~uva odnosot na ~ovekot kon prirodata i {tetite od zagaduvaweto na ~ovekovata okolina. ^uvaj ja Zemjata moja i tvoja, za{to taa ni daruva, taa nî hrani ‡ bez voda, vozduh i hrana ~ista, `ivotot na{ nema smisla !

89

EKOLOGIJA

PORAKI!

Ne go zagaduvaj vozduhot!

Stop za fabrikite {to ispu{taat ~ad!

Stop za site lu|e {to frlaat otpadoci! nasekade

Stop za industriite {to ispu{taat ne~isti vodi!

Rabotna zada~a: Vo va{eto oddelenie formirajte eko-patroli .

Eko-patrolite se grupi {to }e pribiraat informacii za ekolo{kite naru{uvawa vo mestoto na `iveewe. Sekoja grupa }e ima eko-dnevnik vo koj }e zapi{uva od kade poteknuva zagaduvaweto, koi se zagaduva~ite, kakva {teta nanesuva zagaduvaweto, koi merki se prezemaat za da se spre~i zagaduvaweto.

I patrola : sobira podatoci za sredinata vo koja `ivee (za ~istotata na u~ili{teto i na ulicata ).

II patrola : sobira podatoci za vodite vo mestoto na `iveewe, kako i za vodata za piewe.

III patrola : sobira podatoci za {umite i za akciite za po{umuvawe.

IV patrola : sobira podatoci za zagaduvawe na vozduhot.

90

EKOLOGIJA

POVRZANOSTA ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA

DOKA@I !

Vo prirodata sĂŠ e povrzano i sĂŠ zavisi edno od drugo.

Zada~i za istra`uvawe: 1.Nabquduvaj dekorativno rastenie pri normalni uslovi i pri nedostig na voda!

[to zabele`a?

Zo{to na `ivite organizmi im se potrebni: vozduh, hrana, po~va, sonce i svetlina ?

Koi se nivnite zaedni~ki karakteristiki ?

91

EKOLOGIJA

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

1. Zaedni~ki karakteristiki na site `ivi organizmi se: a) ra|awe b) di{ewe v) voda i hrana g) razmno`uvawe d) umirawe

2. Posebni karakteristiki: rastenija

`ivotni

~ovek ‡ima govor, ‡razum, ‡ispraveno odi, ‡`ivee so drugi lu|e.

‡Se hranat so gotova hrana, so rastenija ili `ivotni‡

‡sami si ja sozdavaat hranata ‡ Proizveduva~i;

Potro{uva~i;

‡ispu{taat kislorod, ‡po boja se zeleni, ‡ne go menuvaat `iveali{te-to.

Potro{uva~i

‡se dvi`at, ‡teloto im e pokrieno so ko`a.

Rastenijata sami ja sozdavaat hranata vo svoite zeleni delovi (listot) i zatoa se nare~eni proizveduva~i. Za da sozdadat hrana potrebni im se son~eva svetlina, voda i jaglerod dioksid, koj go ima vo vozduhot. @ivotnite i ~ovekot se hranat so gotova hrana, pa tie se potro{uva~i.

Rabotni zada~i: Na ~asot po likovno pretstavi `iva i ne`iva priroda!

92

EKOLOGIJA

[TO E @IVOTNA SREDINA? Zada~i za istra`uvawe: „ grupa : Sledete gi uslovite za `ivot vo `ivotna sredina na rastenie. „„ grupa : Sledete gi uslovite za `ivot vo `ivotna sredina na `ivotno.

Istra`uvaj ja povrzanosta na rastenieto ili na `ivotnoto so negovata `ivotna sredina i `iveali{teto.

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot!

Za zajakot `ivotna sredina e {umata, za krtot‡ po~vata, za lu|eto‡gradot, za ribata ‡vodata... @ivotna sredina e okolinata vo koja `ivee edno rastenie, `ivotno ili ~ovek, mestoto kade {to gi nao|a neophodnite uslovi za `ivot ( svetlina , toplina, voda, po~va i vozduh). @ivotna sredina ne e samo `iveali{teto, odnosno domot vo koj nekoj `ivee. Toa e prostorot, okolinata vo koja `ivotnite, rastenijata i ~ovekot se ra|aat, se hranat, rastat, se razmno`uvaat i umiraat.

Sekoe rastenie i `ivotno e prisposobeno na svojata `ivotna sredina. @ivotna sredina na lu|eto e seto ona {to tie go sozdale i {to postoi vo prirodata. ^ovekot se trudi `ivotnata sredina da ja prilagodi na svoite potrebi. Toj se trudi taa da bide privle~na i korisna, a `ivotot da mu bide udoben. Menuvaj}i ja `ivotnata sredina ponekoga{ se zagrozuva `iviot svet vo nea i sopstvenoto zdravje. Toa naj~esto se slu~uva koga lu|eto se trudat da obezbedat pove}e hrana, koga ne vnimavaat kade gradat pati{ta i uni{tuvaat plodna zemja.

Rabotna zada~a: Na ~asot po makedonski jazik opi{i ja tvojata `ivotna sredina !

93

EKOLOGIJA

VODA, PO^VA, VOZDUH

Vodata kako `ivotna sredina Razmisli i istra`uvaj !

1. Ima li `ivot bez voda? ( seti se za zna~eweto na vodata za `iviot svet ).

2. Za kogo vodata e `ivotna sredina ?

3. Razmisli za negativnoto dejstvo na ~ovekot vrz vodata !

Eko-patrolata {to sobira{e podatoci za vodite neka go pro~ita izve{tajot !

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot! .

Bez voda nema `ivot.Taa e `ivotna sredina za ribite, algite i za drugite vodni `ivotni i rastenija. Tie `iveat vo vodata. No ima rastenija i `ivotni {to `iveat pokraj voda: {trkot, vodnata zmija, `abata, trskata...Tie vo vodata di{at, se hranat, rastat, se razmno`uvaat.

Kaj site `ivi organizmi ‥ rastenijata, `ivotnite i ~ovekot– najgolemiot del od teloto se sostoi od voda.

No tie ja gubat vodata. Kako? [to ~uvstvuva{ koga ti nedostasuva voda?

Kako `ivite organizmi ja vnesuvaat vodata ?

Rastenijata voda primaat preku korenot, a ~ovekot i `ivotnite preku hranata i so vnesuvawe te~nosti.

Naj~esti zagaduva~i na vodite se: otpadnite vodi od fabrikite i topilnicite, kanalizacijata od doma}instvata, detergentite za perewe , maslata i drugite otpadni materii. Na toj na~in se uni{tuvaat rastenijata i `ivotnite {to `iveat vo vodata.

So otpad pokraj vodata }e pridoneseme da ne se naru{at uslovite za `ivot vo vodnata sredina i nema da gi uni{time rastenijata i `ivotnite {to `iveat vo nea .

94

EKOLOGIJA PO^VATA KAKO @IVOTNA SREDINA Zada~i za istra`uvawe: 1.Zo{to na rastenijata i `ivotnite im e potrebna po~va?

2. Zo{to mu e potrebna na ~ovekot?

3. Nabroj nekolku rastenija i `ivotni na koi po~vata im e `ivotna sredina !

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{iot!

Po~vata gi sodr`i neophodnite uslovi za `ivot.

Taa e `ivotna sredina za mnogu rastenija, `ivotni, no i za ~ovekot.

Sekoj ~ovek stanuva zagaduva~ ako otpadnite materii ne gi frla na opredelenoto mesto za toa. Pokraj so ovie zagaduva~i, zagaduvawe na po~vata imame i so zgolemena upotreba na ve{ta~ki |ubriva, so otrovnite gasovi od fabri~kite oxaci i drugi industriski otpadoci. Po~vata se zagaduva i pri navodnuvawe so zagadena voda i so uni{tuvawe na {umite.

Aktivnost na u~enicite: Eko-patrolata {to sobira{e podatoci za ~istotata na u~ili{teto i ulicata, neka go pr~ita izve{tajot!

Razgovarajte i donesete zaklu~oci od izve{tajot!

Dogovorete se kakvi akcii }e prezemete za da ja odr`uvate ~ista okolinata vo koja `iveete.

95

EKOLOGIJA

VOZDUHOT KAKO @IVOTNA SREDINA Zada~a za istra`uvawe: Nabquduvaj, istra`uvaj i sporeduvaj podatoci za vozduhot vo priroda i za vozduhot vo naseleno mesto!

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Izgradbata na golem broj fabriki, moderni avtopati, aerodromi, po`arite, otrovnite materii {to se osloboduvaat od |ubreto so raspa|awe na izumrenite `ivotni i rastenija, doveduvaat do zgolemuvawe na zagadenosta na vozduhot.

Zagadeniot vozduh so jaglerod dioksid i razni drugi otrovni gasovi, koga nema veter za da gi raznese ovie otrovni materii, se zadr`uva vo dolnite sloevi na vozduhot vo vid na retka magla, nare~ena smog. Vozduhot koj e zagaden go naru{uva ~ovekovoto zdravje, zdravjeto na rastenijata i zdravjeto na `ivotnite. Od zagadeniot vozduh ~ovekot mo`e da se razboli od razni bolesti na di{nite organi, za{to pri vdi{uvaweto se vnesuvaat pogolemi koli~estva otrovni materii. Ova posebno se slu~uva vo gradovite. Vozduhot mo`e da bide zagaden i vo zatvoreni prostorii. Ako prostorijata vo koja prestojuvame ne se provetruva ~esto mo`e da se pojavi glavobolka i pe~ewe na o~ite.

Site nie treba da se borime protiv zagaduvaweto na vozduhot. Fabrikite i avtomobilite treba da upoterbuvaat filtri. Pro~istuva~i na vozduhot se zelenite listovi, odnosno {umite. Zatoa nie treba: ‡ da gi ~uvame {umite; ‡ da odgleduvame zelenilo; ‡da odime na izlet vo priroda; ‡da gi provetruvame prostoriite, doma i vo u~ili{te.

Rabotni zada~i: ‡Zasadi drvo! U~estvuvaj vo akcii za po{umuvawe kako {te e ,,Den na drvoto”.

96

EKOLOGIJA

@IVEALI[TE Razgledaj gi slikite! Opredeli go `iveali{teto na sekoja slika i opredeli koi rastenija i `ivotni `iveat vo nego!

@iveali{teto e prostor naselen so rastenija i `ivotni. Vo sekoe `iveali{te postojat odredeni uslovi za `ivot, po koi toa se razlikuva od drugite `iveali{ta. Vo edno `iveali{te `iveat onie rastenija i `ivotni {to se prilagodeni na uslovite za `ivot vo nego. Site samoniknati rastenija i divi `ivotni, koi `iveat vo isto prirodno `iveali{te prestavuvaat `ivotna zaednica.

Vidovi `iveali{ta Prirodni `iveali{ta Po~va {uma livada

Voda bara reka ezero

@iveali{ta napraveni od ~ovekot Po~va park niva

Rabotna zada~a: 1. Nabroj drugi `iveali{ta !

97

Voda ribnik

EKOLOGIJA

VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA

Zada~i za istra`uvawe: Razmisli za sli~nostite i razlikite me|u `ivotnite i rastenijata ( ishrana, di{ewe, rastewe i razmno`uvawe).

Kako }e proceni{ dali eden organizam e rastenie ili `ivotno( pr. dab i vrap~e )?

Zabele`i kako se odrazuvaat sezonskite vremenski promeni na rastenijata i na `ivotnite.

Vo koe godi{no vreme ima najmnogu rascvetani rastenija?

Vo tekot na `ivotot organizmite se hranat, sozdavaat hrana, di{at, gi isfrlaat nepotrebnite materii, se razmno`uvaat, rastat i umiraat. Za izvr{uvawe na ovie funkcii tie se vo postojana vrska so svoeto `iveali{te.

Rastenijata i `ivotnite imaat zaedni~ki osobini, no tie se razlikuvaat me|u sebe spored na~inot na ishrana, spored dvi`eweto, di{eweto i spored gradbata na teloto.

Rastenijata gi naseluvaat site `iveali{ta na Zemjata.

Rastenijata sami si ja sozdavaat hranata. Za taa cel, tie preku listovite i zelenite delovi vpivaat son~eva svetlina, jaglerod dioksid od vozduhot, i voda. Ispu{taat kislorod i sozdavaat hrana. Za da dojdat do voda i do son~eva svetlina, vo zavisnost od uslovite na `iveali{teto, rastenijata razvile sposobnost da se prisposobat na razli~ni uslovi. Vo nekoi `iveali{ta ima izobilstvo od voda, a vo drugi ima nedostig na voda. Vo nekoi temperaturite se visoki, a vo drugi‥ niski.

Taka rastenijata, preku gradbata i funkcijata na svoite organi, se prisposobile za `ivot vo svoeto `iveali{te. Vo su{nite predeli listovite na rastenijata se debeli za da mo`at da priberat pove}e voda( kaktus), a na vodnite rastenija (vodna lilija) listovite im se tenki za lesno i brzo da go ispu{taat vi{okot na voda.

98

EKOLOGIJA

Razgledaj gi slikite i donesi zaklu~ok kako `ivotnite se prilagoduvaat vo svoeto `iveali{te, za da dojdat do hrana i da izbegnat da bidat izedeni.

@ivotnite, za razlika od rastenijata, ne ja sozdavaat sami hranata {to im e potrebna. Tie se hranat so gotova hrana, so rastenija ili so `ivotni. Zatoa se nare~eni potro{uva~i. @ivotnite, ne samo so izgledot, tuku i so svoeto odnesuvawe se prilagoduvaat na uslovite vo `iveali{teto.

Orelot ima odli~en vid i od visina mo`e da go vidi plenot, a kanxite mu pomagaat vo lovot. Peperutkite koga }e sletaat na cvetot te{ko se primetuvaat.Krznoto na zajakot sli~no e po boja so negovoto `iveali{te i e mnogu brz, {to mu pomaga da ne stane plen na nekoe `ivotno. Na zmijata bojata na ko`ata Ă­ e sli~na so okolinata i zatoa te{ko mo`e da se primeti.

Rabotni zada~i: Nabroj gi uslovite vo `iveali{tata kon koi se prisposobuvaat rastenijata i `ivotnite!

99

EKOLOGIJA PTICI

Napravi ku}i~ka ili hranilka za ptici!

Taa }e im bide skrivali{te vo tekot na ladnite zimski denovi.

Pogledni gi slikite vo u~ebnikot i vodi se po niv dodeka ja pravi{ ku}i~kata ili hranilkata. Stavi ja tamu kade {to }e im bide korisna.

Istra`uvaj so kakva hrana se hranat pticite vo zima.

Vo prirodata `iveat mnogu ptici.Tie naj~esto pravat gnezda vo koi gi polagaat svoite jajca. Tie se mnogu korisni zatoa {to se hranat so insekti i na toj na~in gi {titat drvjata od niv. Se hranat i so sitni zrna, pa raznesuvaat seme i na toj na~in go potpomagaat razmno`uvaweto na rastenijata. Spored mestoto kade i kako `iveat, tie se delat na : ‡ptici preselnici ( lastovi~ka, slavej~e, {trk), ‡ptici koi ostanuvaat i vo zima ( vrap~e,gulab), ‡ptici {to `iveat pokraj bara ( {trk , ~apja, {atka), ‡grablivici ( orel, jastreb).

hranilka

100

EKOLOGIJA LIVADA

Nabquduvaj ja livadata vo leten i vo zimski period (mo`e da se poslu`i{ i so slikite) i vodi ekolo{ki bele`nik za aktivnosta na `ivotinskiot i na rastitelniot svet vo vrska so ishranata. ‥Koi rastenija i `ivotni `iveat na livada? ‥Kakvi se uslovite za `ivot na livadata? ‥Koj, so {to se hrani?

Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!

Livadata e `iveali{te za trevata i za drugi rastenija na koi stebloto im e malo, meko, so~no i zeleno. Taa e `iveali{te i za mnogu `ivotni i insekti. Ima dovolno toplina, svetlina, voda i plodno zemji{te. Od rastenijata najmnogu ja ima trevata, no ima i detelina, gluvar~e, kamilica, nane, menta-bulki, yvon~iwa... Na livadata rastat i mnogu lekoviti rastenija, kako {to se: ajdu~ka treva, maj~ina du{ica, nane i drugi. Rastitelniot svet na livadata ovozmo`uva opstanok na razni insekti, ptici i drugi sitni `ivotni. Na livadata `iveat mravki, pajaci, peperutki, stonogalki, gluvci. Nea mnogu ~esto ja posetuva zajakot, a i razni vidovi ptici {to se hranat so insekti. Livadite naj~esto se sre}avaat pokraj potocite i rekite. Livadite na koi redovno pase stoka se vikaat pasi{ta. Trevata se kosi. Isu{enata treva se vika seno. Senoto se koristi kako hrana za doma{nite `ivotni vo zima.

101

EKOLOGIJA

Eden od va`nite uslovi za `ivot na rastenijata e toplinata. Vo tekot na zimata rastenijata prestanuvaat da rastat poradi niskite temperaturi.Nekoi umiraat, no prethodno go ostavaat semeto. Vo prolet za rastenijata po~nuva nov `ivot. Se razvivaat listovite na drvjata, a potoa se sozdavaat pupkite, cvetovite i plodovite.

Rabotna zada~a: Opi{i ja livadata !

Koi lekoviti rastenija gi ima na livadata ?

102

EKOLOGIJA ^OVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA ISHRANA

Potseti se!

Koi `ivi su{testva se proizveduva~i, a koi potro{uva~i?

Kako se hranat rastenijata?

Kako i so {to se hranat `ivotnite?

Kako i so {to se hranat lu|eto? Na koja grupa Ă­ pripa|aat tie ?

Vo sekoe `iveali{te postojat odredeni odnosi vo ishranata me|u nejzinite ~lenovi. Toa se vika lanec na ishrana. Lanecot na ishrana naj~esto zapo~nuva so rastenie, bidej}i tie se proizveduva~i na hrana, a so niv potoa se hranat potro{uva~ite.

Rastitelniot i `ivotinskiot svet e me|usebno povrzan. Koga ne bi postoele rastenijata ne bi imalo hrana za `ivotnite.

Sinxiri na ishrana:

Edna od najva`nite vrski na organizmot so negovata `ivotna sredina e hranata.

Hranata mu e potrebna na ~ovekot za da raste, da se razviva i da se dvi`i.

Hranata se obezbeduva od `ivotnata sredina. Zaradi odr`uvawe na zdravjeto, sekoj treba da znae za{to e va`na zdravata ishrana. Vnesuvaweto vo organizmot razli~ni materii se vika ishrana.

103

EKOLOGIJA

@ivotnite i rastenijata se ishranuvaat na sosema razli~ni na~ini. @ivotnite i ~ovekot se hranat so gotova (ve}e sozdadena) hrana, a rastenijata sami ja proizveduvaat hranata. @ivotnite {to se hranat samo so rastenija se vikaat trevojadi. Tie {to se hranat samo so meso se vikaat mesojadi, a ima `ivotni {to se hranat i so rastenija i so meso, pa tie se vikaat se{tojadi. Vo svojata ishrana ~ovekot koristi hrana od rastitelno i od `ivotinsko poteklo.

No, dali hranata {to ja koristime e zdrava?

Rastenijata gi vpivaat otrovite od zagadenata po~va i zaedno so vodata gi raznesuvaat do plodovite. Takvite plodovi se {tetni za ~ovekot.

Po~vata, vozduhot i vodata se zagadeni. Dokolku ~ovekot se ishranuva so hrana koja e zagadena, toga{ i toj mo`e da bide zatruen.

Za da imame zdrav `ivot treba da vnimavame kako se odnesuvame vo svojata sredina. Gradovite, poradi nesovesnite lu|e, stanuvaat `ivotni sredini {to krijat mnogu opasnosti i bolesti.

Rabotni zada~i: Prika`i {ema koga ~ovekot vo svojata ishrana vnesuva zagadena hrana od rastitalno i `ivotinsko poteklo!

104

EKOLOGIJA [TO NAU^IV?

Planetata Zemja e na{iot dom.

Treba da se gri`ime za nea i da ja ~uvame.

Ekologijata e nauka za razvojot na planetata Zemja.Taa prou~uva kade i kako `iveat `ivite organizmi i odnosite me|u organizmite i nivnta sredina.

@ivotna sredina e okolinata vo koja `ivee edno rastenie, `ivotno ili ~ovek, mestoto kade {to gi nao|a neophodnite uslovi za `ivot:

Rastenijata, preku gradbata (izgledot) i funkcijata na svoite organi, se prisposobile za `ivot vo svoeto `iveali{te.

Rastenijata, `ivotnite i ~ovekot zaemno se povrzani preku ishranata. Taa zaemna vrska se narekuva sinxir na ishrana.

@iveali{te e prostor naselen so rastenija i Rastenijata sami ja sozdavaat hranata vo svoite `ivotni. zeleni delovi (listot) i sekoe `iveali{te zatoa se nare~eni proizveduva~i. @ivotnite postojat i ~ovekot se hranat so gotova hrana i tie se potro{uva~i.

105

Livadata e `iveali{te za trevata i za drugi rastenija na koi stebloto im e malo, meko, so~no i zeleno.Taa e `iveali{te i za mnogu `ivotni i insekti.

Livadata ja posetuvaat i mnogu ptici.

MOETO ZNAEWE E BOGATSTVO SAMOPROCENKA NA OBRAZOVNITE POSTIGNUVAWA Dali znae{ ...  {to e priroda i kakva mo`e da bide taa?  kako da istra`uva{?  da gi koristi{ setilata?  {to koristime pri istra`uvawe?  od kakvi materijali e sostavena ne`ivata priroda?  kavi mo`e da bidat materijalite?  kako se dobivaat me{avini?  kako se menuvaat materijalite?  koi se prirodni , a koi ve{ta~ki izvori na svetlina?  koj e najprisuten oblik na energija vo sekojdnevniot `ivot?  zo{to velime deka Zemjata e promenliva planeta?  {to e po~va i kakvi vidovi po~va postojat?  {to e reljef?  {to e vozduh, {to atmosfera, a {to voda ?  koi se neophodni uslovi za `ivot?  koi se prirodni pojavi?  vrz {to vlijaat promenite na vremeto?  koi se karaktersitiki na site `ivi su{testva?  kakva e ulogata na vodata , na vozduhot i na svetlinata za `ivot na site `ivi su{testva?  kako se vika na{ata planeta?  na koja data se odbele`uva denot na planetata Zemja?  {to e ekologija?  da gi nabroi{ `ivotnite sredini ?  {to e `iveali{te?  kakvi `iveali{ta postojat?  kako `ivite su{testva se prilagoduvaat vo `iveali{teto?  koi se proizveduva~i , a koi potro{uva~i ?  {to e ishrana , a {to sinxir na ishrana?

Sekoe krug~e do pra{aweto oboj go vo bojata koja mu odgovara!

da

ne

Dali umee{ ...     

da zasadi{ rastenie? da napravi{ reljef od glina ? da napravi{ vrtele{ka i vrtimu{ka ? da napravi{ hranilka za ptici ? da void{ eko-dnevnik ?

106

taka- taka

SAMOPROCENKA NA VOSPITNITE POSTIGNUVAWA

 Nau~iv da odgleduvam rastenija.

Da

 Dali sekoj den jadam zdrava hrana za pojadok ?

Ne Da

 Znam kako da se odnesuvam so sobraniot materijal od prirodata.

Da 

 Odr`uvam li redovno li~na higiena ?

Ne

Da

Nau~iv kako da se odnesuvam koga rabotam vo grupa.

Da





Ne

 Dali se gri`am za moeto doma{no mileni~e ?

Ne

Da

Ne

 Dali gi hranam pticite koi zimuvaat kaj nas ?

Ne

Da

Ne

 Dali u~estvuvam vo rabotni akcii ?

Dali znam pravilno da se gri`am za svoeto zdravje?

Da Da

Ne

Dali redovno {etam i igram vo priroda ?

Da

Nau~iv da {tedam voda i elektri~na energija?

Da



Ne

 Dali temperatura e isto {to i toplina?

Da

Ne

Ne

Ne

Razmisli i samostojno odgovori spored barawata. Sporedi gi odgovorite so svoite sou~enici.  Kolku porasna tvoeto znaewe ovaa godina ( izbroj gi crvenite krug~iwa i vo svojata tetratka zapi{i )  Шto najdobro znae{ od predmetot PRIRODA ?  Dali ima{e ne{to za {to saka{e pove}e da nau~i{ ?  Dali ti se dopadna predmetot PRIRODA ? da ne taka- taka

107

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI

Vitamini ‡ razni hranlivi sostojki potrebni za pravilen rast i razvoj na `ivite organizmi.

Eksperiment ‡ u~ewe po pat na smisleno izveduvawe na nekoja pojava, pod opredeleni uslovi.

Enciklopedija‡ nau~no delo {to dava sistematski pregled na znaewa ili zbir na podatoci od site oblasti ili od opredelena oblast.

Ikri ‡ jajca od riba.

Inkubator ‡ aparat za ve{ta~ko izveduvawe na piliwa.

Istra`uvawe ‡ otkrivawe na znaewa po pat na eksperimenti.

Ilustracija ‡ (vo po{iroka smisla na zborot) pregledno , slikovito tolkuvawe na ne{tata; ( vo potesna smisla na zborot) slika ili crte` {to se objasnuva so tekst.

Jaglenohidrati ‡{e}eri, koi mu davaat energija na organizmot.

Kometa‡ malo nebesno telo vo forma na magliva yvezda so dolga opa{ka (koja se javuva koga }e se dobli`at do sonceto), {to se dvi`i niz Son~eviot sistem po izrazno elipsovidna pateka.

Meteor ‡ sitno nebesno telo {to navleguva vo atmosferata, se v`e{tuva i seraspa|a; pojava vo atmosferata –vino`ito, utrinsko rumenilo...

Minerali ‡ elementi koi se neohodni vo ishranata na ~ovekot.

Modli ‡ kalapi , sadovi.

Mrestewe ‡ razmno`uvawe na ribite.

Nadrazlivost ‡ reakcija (odgovor na organizmot na nekoe vlijanie).

Neselki ‡ vid na koko{ka {to nese pove}e jajca.

Obra~ ‡ krug.

108

Obrok ‡ odredeno koli~estvo na hrana vo tekot na denot ( pojadok , ru~ek , ve~era).

Proteni ‡ belkovini ( glavna sostojka na `ivite organizmi za pravilen rast i razvoj ).

Precizno ‡ to~no.

Proces ‡ razvitok , napreduvawe, rastewe.

Satelit ‡ nebesno telo {to kru`i vo orbitata okolu nekoja planeta ili okolu drug satelit (na pr. Mese~inata e satelit na Zemjata).

Funkcionirawe ‡ vr{ewe na dejstvo, rabota.

Fotosinteza ‡ proces vo koj `ivite organizmi , pred sî rastenijata, so u~estvo na son~evi zraci, sozdavaat hrana.

109

SODR@INA PRIRODA TI SI DEL OD GRUPATA.............................................................................................................4 ZA DA ISTRA@UVA[ TREBA DA ZNAE[............................................................................5 PRIRODA..............................................................................................................................................6 SREDBA SO PRIRODATA..............................................................................................................7 [TO E PRIRODA?.............................................................................................................................8 ^OVEKOT I PRIRODATA............................................................................................................10 PROMENI VO PRIRODATA VO ESEN....................................................................................12 MOITE RASTENIJA PORASNAA............................................................................................14 [TO NAU^IV?.................................................................................................................................15

MATERIJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA NE@IVATA PRIRODA E SOSTAVENA OD RAZLI^NI MATERIJALI..................16 NE[TO POVE]E ZA MATERIJALITE ..................................................................................18 OSOBINI NA MATERIJALITE VO OKOLINATA ..........................................................19 MATERIJALITE SE MENUVAAT POD VLIJANIE NA TOPLINA I PRITISOK ........21

ME[AVINI.....................................................................................................................................24 PRIMENA NA RAZLI^NI MATERIJALI ........................................................................25 ENERGIJATA GI PRIDVI@UVA OBJEKTITE ...............................................................26 SVETLINA ......................................................................................................................................28 TOPLINA........................................................................................................................................31 ZVUK ...................................................................................................................................................33 [TO NAU^IV? .............................................................................................................................34

PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM ZEMJATA E AKTIVNA PLANETA.........................................................................................35 SOSTAV NA ZEMJATA................................................................................................................37 PO^VA...............................................................................................................................................39 RELJEF...............................................................................................................................................41 RELJEF VO PESOK I GLINA...................................................................................................43 VOZDUH..............................................................................................................................................44 ATMOSFERA ...................................................................................................................................45 BEZ VOZDUH NEMA @IVOT ....................................................................................................46 VODA....................................................................................................................................................47 VODATA E NEOPHODNA ZA @IVOT ...................................................................................49

110

SOSTOJBI NA VODATA ............................................................................................................50 OKEAN ‡ MORE ‡ EZERO ..........................................................................................................52 IZVOR I REKA ..............................................................................................................................54 VE^EN MRAZ ................................................................................................................................55 PRIRODNI POJAVI ..................................................................................................................57 OBLAK, DO@D, SNEG, GRAD.....................................................................................................58 MAGLA, ROSA, SLANA..............................................................................................................60 POSETA NA METEOROLO[KA STANICA .....................................................................62 AKTIVNOSTI NA LU\ETO VO ZAVISNOST OD PROMENITE NAVREMETO ..............64

[TO NAU^IV? ..............................................................................................................................66

@IVIOT SVET VO PRIRODATA RAZLIKITE ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA..............................................67 RAZLIKITE ME\U RASTENIJATA I @IVOTNITE.....................................................69 KARAKTERISTIKI NA @IVITE SU[TESTVA ............................................................71 VLIJANIE NA USLOVITE ZA @IVOT VRZ @IVIOT SVET.....................................72 NEOPHODNOST OD HRANA KAKO IZVOR NA @IVOT...............................................75 RASTEWE I RAZMNO@UVAWE KAJ RASTENIJATA I @IVOTNITE .................77 NARU[UVAWE NA FUNKCIJATA NA ORGANITE PRI SILNI VLIJANIJA ..............79

SOVETI ZA NEGA I HIGIENA NA SETILNITE ORGANI .....................................81 ZDRAVA ISHRANA ......................................................................................................................82 HRANI SE I @IVEJ ZDRAVO .................................................................................................85

EKOLOGIJA EKOLOGIJATA E NAUKA ZA PLANETATA ZEMJA.......................................................87 EKOLOGIJA ....................................................................................................................................89 PORAKI! ..........................................................................................................................................90 POVRZANOSTA ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA .....................................91 [TO E @IVOTNA SREDINA?..................................................................................................93 VODA, PO^VA, VOZDUH ............................................................................................................94 VODATA KAKO @IVOTNA SREDINA.................................................................................94 PO^VATA KAKO @IVOTNA SREDINA ............................................................................95 VOZDUHOT KAKO @IVOTNA SREDINA ..........................................................................96 @IVEALI[TE ..............................................................................................................................97 VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA..............................98 PTICI ............................................................................................................................................100 LIVADA...........................................................................................................................................101

111

^OVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA ISHRANA ........................................................................................................................................103 [TO NAU^IV?...............................................................................................................................105 MOETO ZNAEWE E BOGATSTVO............................................................................................106 SAMOPROCENKA NA VOSPITNITE POSTIGNUVAWA.........................................107 RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI ..................................................................................108 SODR@INA ......................................................................................................................................109

112