Prirodni_nauki_5_alb

BETI S.TRAJKOVA VESNA BILJANOVA MILADINOVA

SHKENCAT NATYRORE PËR KLASËN E V TË ARSIMIT FILLOR NËNTËVJEÇAR

Shkup, 2010

Autorë: Beti S. Trajkova Vesna Veljanova Miladonova Recensentë: Blagoja Veljanovski - kryetar Julija Petrovska - anëtare Lena Deljova - anëtare Lektor i botimit në maqedonisht: Aneta Josifovska Përkthyes: Xhemali Beluli Redaktim profesional: doc. dr. Ejup Ajdini Lektor i botimit në shqip: Abdulla Mehmeti Përgatitja kompjuterike: Martin Gievski Përgatitja për shtyp - redaktim: Martin Gievski Botues: Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë Shtyp: Qendra Grafike shpkpv, Shkup Tirazhi: 8.000 Me vendim të ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë nr. 22-2324/1 datë 21.04.2010 lejohet përdorimi i këtij libri.

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје 373.3.016:502 (075.2) = 163.3 ТРАЈКОВА, Бети С. Природни науки за V одделение за основно деветгодишно образование / Бети С. Трајкова, Весна Велјанова Миладинова. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010.

- 135 стр. : илустр. ; 30 см Поважни зборови и поими: стр.134-135 ISBN 978-608-4575-98-6 1. Велјанова Миладинова, Весна[автор] COBISS.MK-ID 84082954

K AP A P I T UL ULLI

1

NATYRA DHE SHKENCAT NATYRORE

Shkencat natyrore:: biologjia, fizika, kimia dhe gjeografi fia fizike, në një pjesë të madhe kanë lëndë dë të përbashkët të studimit. dimit. shMe studimin e ligjshmërive, proceseve,, dukurive, natyrës së gjallë dhe jo të gjallë, do të njoftohesh se e pse themi që planeti Tokë okë antë. është planet i veçantë.

Bota rreth nesh quhet natyrë, të cilën e studjojnë shkencat natyrore. Shkencëtarët, shpesh parashtrojnë pyetje për atë që e vëzhgojnë dhe me njohuritë e tyre arrijnë deri te përgjigjet për ato. Ky proces i parashtrimit dhe i përgjigjeve në pyetjet, në shkencë quhet hulumtim.

4

PËRMBAJTJET MËSIMORE

1

SHKENCAT NATYRORE

2

VEPRIMET PËR HULUMTIMIN E NATYRËS

5

AKTIVITETET HYRËSE Aktivitetet fillestare Si t’i Si t’i shfrytëzosh shfry hfry hf r tëzo zosh sh h bimët? bimët im mët ët?

Bimët Bim Bi më ët janë jan ja në ë gjithandej: gjithan an nde d j:: në në parqe, p rq pa rqe qe, e, oborre, obo o borr bo rre, rr e, në në shkëmbinj, sh hkëmb kë ëmb m in nj,j, në ë shtëpi, ssh htëp ht htëp pi, por porr edhe edh he në ë tavolinë, tavvo ollilinë inë, në in në pjatat p at pj atat tat a me me ushqim. usshq hqim im.. A i shfrytëzon shfr sh fryt fr ytëz yt ëzon ëz on o n bimët b bim imët edhe im ed dh he për pë ër diçka d çk di çka a tjetër, tjet tjtjet etër ër, përveçse pë ërvveç e se e për përr ushq us shq qim? im m? ushqim?

1. Pë 1.

Përr py p pyet pyetjen, yettje jen, n shkëmbe sh hk këm ëm mbe be e mendime men ndi dime ime m me me shokun shok sh okkun tënd tën ënd të b bankës a kë an k s dhe dh he përpiloje përp pë pililoj oje oj e listën lilist ssttën n e krejt kkre rejt re ejjtt asaj asa aj që që e sshfrytëzon hfrryt ytëz ëzzon o gjatë gja g ja attë ë ditës, ditës ittës ës, e që q kanë kanë prejardhje p ejjar pr ardh dhje je prej pre ej b bi bimëve mëve më ve e 2.. Kr 2 K Krah Krahasoje rah a as asojje listën asoj lilist stën të ën n tënde tën ënde de e me me listat lliist ist stat att e nxënësve nxënë xënë xë n sve svve të t tjtjer tjerë errë të ë kklasës. lasë la sës. ës..

3. Në bazë 3. baz azzë të ë listës, listë isstë tës, s, nga s, nga revistat rev evis i ta is tatt dhe dhe gazetat dh ga gaze aze eta tatt e vjet vj vjetra e ra et r gjej gjej je fotografi foto fo to togr ogr ga afifi.

4. Në 4. ë klasë, kla asë së,, bëni bën bë nii zgjedhjen zgjed gjjed g e hj hjen en e fotografi ffot o og ot gra r fifive ve më më interein inte ntte ere esant sa sante nte nt e dhe d e nga dh ng ga ato ato at o përgatitni përg pë r at atiittni poster. pos ostte oste er. r.

5. Me Mend Mendo nd do në mënyrë m mën ënyr yrë ë kritike: kritik krit kr ittik ike: e: Kërko Kërrko Kër ko të të dhëna dhën dh ëna për pë ër pr prod prodhimet rod dhi hime mett me e origjinë ori o rigj ri gjin gj në bimore b bim imo mor ore para para pa a afër afë ër 100 10 1 00 vjetësh, vjet vj ettëssh, h që që sot so ot bëhen bë b ëhe ëhe en nga ng plastmasa, plastm pl asstm tmassa, a, çeliku çel elik i u ose ik osse nga n ng ga ndonjë ndo nd onjjë on ë metal met etal al tjetër. ttje jetë je etër. r.

6

Plani për mësim Ngjashmëritë Ng gjja ash shmë më ërriittë ëd dhe he d he dallimet allliime al m t mes mes bimëve me bimëve bi më m ëve v dhe dhe e shtazëve sh httaz taz azë ëve ëv Planin P Pl lan lan aniin anin n për për mësim mës ësiim m bëre bër b ërre me m palosjen pallos osje jen e letrës, letttrrëss, si le si ndihmë ndi d hm më që që të të mund mund ta ta shpreshp sh prre e-hish hi h ish s se se çka ç a din çk diin për pë ër bimët bimë bi mëtt dhe më dh d he shtazët, s ta sh azë zët, t, çka çka a dëshiron dës ëshi h ro ron on të t dish dish issh për p r ato pë atto dhe dhe çka dh ç a ke çk më m mësu ësu suar bashkë b bas ashk hkë me hk e nxënësit n nxë xën xënë xë në ësi s t tjerë. ë. ë. mësuar

Flet Fl etën tën ë e letrës llet etrë rë ës palose pa p alo lose se e për përr së së gjati. gja gj gjat atti.

Fletën

Fletën Fl Flet ën e palosur, pal alos ossurr, sërish o s ri së r sh sh palose pal alos ose os e në ë dy dy pjesë. pjjes esë.

Fletën

Drejtoje Dr D rej ejtto oje je flfle e etën të ën dh dhe e pr prej preje e e për ej pë ër së ë gjati gja atiti në në vendet vendet vend ve ndet et e palosura, pal alo osurra, os osur a, si si në ë vizatim. vviiz izati izat attim im. Në Në çdo çd o fushë ffu ush shë shkruaji sh hkr krua uajjii fjalët, fjalë ja alët, ët, si si në ë vizatim. viz i attim i .

është plani Ky ë Ky sh s htë të p la lani ani i yt yt për pë ër mësim më ësiim P Pa Para ra a sse e ta a llexosh exxos o h tekstin t ks te kstitiin në ë këtë këtë ëtë kapitull, ët kapi kapi ka p tu ull, lll, në ë fushën fus ush hë ën e majtë ma majt ajtjtë të ë planit p pla lani la ani nt sh shkruaje hkr krua krua uaje je krejtë kkre re ejtj ë atë a ë që at ë din din in për përr bimët, bim mët ët, kurse kurs ku rsse në n fushën fu usshë hën e djathtë, hën dja dj atht at htë, htë, ë, për p pë ër ër sh shtazët. hta tazë z t. t. K Kra Krahasoje raha ha haso aso oje j planin p pla lani la nin ni in tënd t nd të nd me me planet plan pl a ett e nxënësve an nxënë xë ënë ëssvve tjerë, tjjer erë, ë, dhe dhe he pastaj, pas asta aj,j, në nën ën fushat ffu ush shat a e prera at pre p rera r shkruaji ra shkkru ruaji aji cilësitë aj cilë ci ilë ësitë siitë ë (ngjashmëritë ((ng ng n gja jash sh hmë mëritë ritë ri ë dhe dhe he dallimet) d dal alli al lliime met)) mes mes bimëve bi b im më ëve ve dhe dhe shtazëve. sht h az azëv ëve. e.

7

Përmbajta 1

SHKENCAT NATYRORE Derisa lexon Do të mësosh: • t’i kuptosh nocionet: shkenca natyrore: fizika,kimia,biologjia, gjeografia • ç’është lënda e studimit e çdo shkence natyrore dhe lidhshmëria e tyre • ta kuptosh zbatimin e shkencave natyrore në jetën e përditshme Do të zbulosh pse është me rëndësi me ndihmën e shkencave natyrore, njerëzit shumë moti e kanë studjuar natyrën që ta kuptojnë atë. Ata kanë grumbulluar shumë njohuri që i shërbejnë shoqërisë njerëzore që më mirë ta organizojë jetën.

Do të përkujtohesh se natyra përbëhet nga pjesa e gjallë dhe jo e gjallë, që janë të lidhura dhe gjithnjë u nënshtrohen ndryshimeve ku natyra e gjallë përshtatet që të mbijetojë.

Ç’është natyra?

Bota rreth nesh quhet natyrë. Ajo përbëhet nga pjesa e gjallë dhe jo e gjallë. Në natyrën jo të gjallë bëjnë pjesë: uji, ajri, shkëmbinjtë dhe pjesët përbëse të tyre. Në natyrën e gjallë bëjnë pjesë: mikroorganizmat, bimët, shtazët dhe njeriu. Për dallim nga natyra jo e gjallë, organizmat në natyrën e gjallë ushqehen, shumohen, pranojnë porosi nga vendbanimi dhe lëvizin.

Njerëzit, që ta kuptojnë natyrën, e studjojnë atë me ndihmën e shkencave natyrore. Gjatë hulumtimeve shumëvjeçare të natyrës, nga një numër i madh i shkencëtarëve, është grumbulluar pasuri e madhe e të dhënave për ligjshmëritë në natyrë. Kjo dituri mund t’u shërbejë të gjithë njerëzve që t’i kuptojnë dukuritë natyrore dhe më mirë ta organizojnë jetën e tyre. Që më lehtë të mund të gjenden të dhënat për natyrën, por edhe që të mos hulumtohet një problem që tani më është hulumtuar, kjo dituri është vendosur në shkenca të veçanta natyrore: biologji, kimi, fizikë dhe gjeografi.

• Biologjia i studjon organizmat e gjalla në rrethin e vet.

Do shfrytëzosh fjalë të reja: • shkencat natyrore • biologjia • kimia • fizika • gjeografia

8

bota shtazore

bota bimore

• Kimia e studjon përbërjen dhe proceset e materieve në natyrë

materiet kimike

diamanti

• Fizika i studjon ligjshmëritë dhe proceset në natyrë.

prerja e makinës centralet me erë

• Gjeografia, në pjesën e gjeografisë fizike e studjon formën, dukuritë natyrore dhe ndryshimet në Tokë.

format e relievit

planeti Tokë

9

Pse mësohen shkencat natyrore?

Duhet ta dish se shkencat natyrore nuk i studjojnë vetëm shkencëtarët, por edhe shumë njerëz të tjerë. Njerëzit i zbatojnë njohuritë për natyrën që kushtet t’i bëjnë më të mira: • të bëjnë matje të ndryshme të hapësirës, masës, kohës, sasisë së nxehtësisë, dritës, shpejtësisë së lëvizjes dhe shumë punë të tjera; • të gjejnë rezerva të xeheve, t’i nxjerrin dhe t’i përpunojnë si materiale të nevojshme; • të krijojnë materiale të reja për të prodhuar produkte të nevojshme; • të ndërtojnë vendbanime të sigurta, shtëpi dhe ndërtesa, ku do të jetojnë dhe qëndrojnë; • të ndërtojnë rrugë, ura, hekurudha, tunele, nëpër të cilat në mënyrë të sigurt do të udhëtohet dhe do të barten mallra të ndryshme; • të konstruktojnë makina dhe të ndërtojnë fabrika ku do të prodhohen produkte të duhura; • të mirëmbajnë ferma ku do të kultivojnë bimë dhe kafshë për nevojat e veta; • të përpunojnë dhe prodhojnë ushqim për nevojat e veta dhe për nevojat e kafshëve që i mbajnë; • të zbulojnë dhe prodhojnë barna për ta mbajtur shëndetn e tyre, si dhe shëndetin e të tjerëve; • ta bëjnë nxemjen dhe ndriçimin e hapësirave ku jetojnë; • të kujdesen për ruajtjen e mjedisit të shëndoshë dhe të pastër natyror, si dhe t’i plotësojnë shumë nevoja të tjera për jetesën e tyre.

stacion meteorologjik

vendbanim bashkëkohor

prodhime ushqimore

prodhimtaria bujqësore

Që t’i kryejnë këto veprime të rëndësishme për mbijetesën dhe jetën e bashkësisë njerëzore, njerëzit në tërë botën mësojnë se si të bëhën teknikë dhe inxhinierë të mirë të minierave, të ndërtimtarisë, kimisë, makinerisë, elektroteknikës, bujqësisë, pylltarisë, motra medicinale, mjekë, shoferë, marinarë dhe pilotë.

10

Provoje a dish!

Mundohu të numërosh edhe profesione të tjera ku zbatohen njohuritë nga shkencat natyrore.

Pasqyra e përmbajtjes 1 Përfundime • bota rreth nesh quhet natyrë; • shkencat natyrore e studjonë botën rreth nesh, si dhe mënyrat e të kuptuarit të saj; • të dhëna për natyrën nxjerim nga shkencat e veçanta natyrore: biologjia, kimia, fizika dhe gjeografia; • që t’i përmirësojnë kushtet për jetë, njerëzit, njohuritë e tyre për natyrën i zbatojnë në shumë profesione të tyre; Kontrolloji njohuritë: 1. Cilat shkenca natyrore duhet t’i njohin njerëzit që punojnë si: inxhiner ndërtimtarie, motër medicinale, teknik për prodhimin e plastmasës, arsimtar i fizikës, teknik i kozmetikës, shofer?

2. Njeriu natyrën e shfrytëon në mënyra të ndryshme.

Disa herë, ai këtë e bën në mënyrë të tepruar dhe pa arsye.

• Si e shfrytëzon ti ujin?

• Trego shembuj të shfrytëzimit të tepruar të rrymës elektrike.

• Trego shëmbuj të kursimit të nxehtësisë.

Zbatoje njohurinë: • Vizatoje diagramin dhe në rrethet shkruaj shembujt që i di të sjelljes negative dhe pozitive të njerëzve ndaj natyrës.

Shembuj për sjellje pozitive ndaj natyrës

Shembuj për NATYRA sjellje negative ndaj natyrës

11

Përmbajta 2

VEPRIMET NË STUDIMIN E NATYRËS Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i kuptosh vprimet në hulumtimet shkencore natyrore; • të përpilosh plan të hulumtimit; • të vëzhgosh, të parashikosh dhe të shënosh ndryshime që do t’i përshkruash dhe shpjegosh; • të bësh matjen e madhësive fizike; • të përpilosh dhe lexosh tabela dhe grafik me të dhëna.

Shkencat natyrore janë shkenca eksperimentuese Para disa qindra vjetësh, hulumtuesit i kanë studjuar dukuritë natyrore dhe botën e gjallë, kryesisht me anë të vëzhgimit.

Sot, shkencëtarët, këto hulumtime i bëjnë në natyrë dhe në laboratoret e veta me anë të eksperimenteve, me ndihmën e shqisave të tyre, por edhe me shumë aparate dhe instrumente të ndërlikuara. Shkencëtarët, në mes vete i shkëmbejnë rezultatet nga hulumtimet e tyre, më të cilën gjë kontribuojnë që më shpejtë të zbulohen ligjshmëritë në natyrë dhe në botën e gjallë. Rezultatet e këtyre studimeve zbatohen në fusha të ndryshme të jetës së njeriut. Hulumtimet kontribuojnë për zhvillimin e tërë planetit. Studimet në të gjitha shkencat natyrore i bëjnë shkencëtarët që janë të specializuar për hulumtime shkencore.

Do të zbulosh se pse është me rëndësi: Që ta zbulosh të vërtetën shkencore duhet t’i shfrytëzosh veprimet: vëzhgim, parashtrim i pyetjes, parashtrimi i hipotezës, eksperimentim, përfundim.

Do të përkujtohesh: Se lëndët dhe dukuritë natyrore, tani më i ke vëzhguar, ke bërë matje të gjatësisë, masës, kohës dhe i ke shënuar të dhënat.

Do shfrytëzosh fjalë të reja: • metoda shkencore • eksperimentimi • hulumtimi Fëmijët bëjnë hulumtime me bimët

12

Hulumtimi paraqet vargun e aktiviteteve të planifikuara dhe të përgatitura, që të arrihet deri te e vërteta shkencore.

Si të hulumtosh Që t’i mësosh me sukses përmbajtjet nga shkencat natyrore duhet t’i hulumtosh dhe dhe t’i vërtetosh informatat dhe të dhënat e reja.

Që të fillosh me një hulumtim të caktuar duhet t’i mësosh mënyrat se si t’i mbledhësh dhe t’i shfrytëzosh të dhënat dhe informatat. Së pari, duhet të hetosh dhe të zgjedhësh diçka interesante, të mësohesh të vëzhgosh, të bëjsh matje, t’i shënosh të dhënat nga vëzhgimi dhe ta bëjshë krahasimin me të dhënat që tani më i ke. Pastaj, të dhënat duhet t’i bartish në tabelë, sipas vlerave të matura, që do të ndihmojë t’i hetosh dallimet e tyre dhe për t’i analizuar rezultatet nga hulumtimi. Gjatë hulumtimit të natyrës, shumë shpesh do të duhet të bësh eksperiment. Eksperimenti është proces natyror të cilin e ke planifikuar dhe e ke zhvilluar në klasë. Normalish, ky proces zhvillohet në natyrë. Pastaj do të vëzhgosh, do të bësh matje dhe do t’i shënosh të dhënat. Të dhënat nga eksperimenti janë shumë të rëndësishme sepse mundësojnë që me përsëritjen e eksperimentit më saktë të maten dhe të vërehen fazat dhe thelbi i një dukurie, ose procesi të caktuar. Për hulumtimin tënd duhet të bëjsh plan të hulumtimit dhe të parashikosh me çka, kur, si dhe me cilin do të punosh? Është me rëndësi të veçantë të aftësohesh që të punosh në grupin hulumtues me nxënësit e tjerë, sepse vetëm kështu hulumtimi do të ketë begati të ideve të reja, të pasura dhe të freskëta.

13

Metoda shkencore Hulumtimi gjithnjë bazohet në përdorimin e metodës shkencore, ku janë të planifikuara veprimet dhe aktivitetet më efikase, që janë të vendosura në një rend të caktuar, që të lehtësohet zbulimi i të vërtetës shkencore. Megjithatë, pasi të kesh fituar përvojë më të madhe, do të hetosh se në hulumtimi nuk është i domosdoshëm që tu përmbahesh të gjitha veprimeve dhe hapave që janë përshkruar këtu.

Metoda shkencore fillon me vëzhgim: kur do të hetosh diçka interesante, objekt ose ngjarje, do ta pyesësh veten: ç’është ajo? Çka është duke ndodhur? Pse ajo është atje? A mund të vëzhgosh dhe të hetosh dukuri dhe gjëra interesante? Ndoshta shikon nëpër dritare se a bie shi ose vetëm je duke e dëgjuar rënien e shiut në dritare. Në këtë rast i shfrytëyon shqisat e tua. Por disa hulumtime janë më të ndërlikuara dhe për ato duhet të përdoren mjete të ndryshme (laps, fletore, vizore, peshore, gotë e graduar, llupë ose aparate (mikroskop). Vëzhgimet e mjedisit rreth nesh, shpesh parashtrojnë pyetje të reja.

Hapi i ardhshëm është, të mendosh për shpjegimin e mundshëm. Duhet të fillosh të parashtrosh pyetje dhe të japësh përgjigje për problemin që tani më e hulumton. Më së miri është nëse i shkruan pyetjet, si dhe përgjigjet që i jep. Përgjigja më e mundshme në mesin e tyre, në realitet është hipoteza e jote.

Hipoteza është pohimi (mendimi) i thjeshtë, për të cilin mendon se është më i sakti dhe duhet ta vërtetosh. Si shembull mund të shërbejë hipoteza: bimët rriten dhe zhvillohen vetëm nëse rregullisht ujiten.

Këtë parashikim do ta vërtetosh me më shumë prova (eksperimente). Nëse parashikimi tregohet i saktë, atëherë edhe hipoteza është e saktë, dhe ti do të mund të sjellësh përfundim. Pastaj, bëre paraqitjen nga hulumtimi, ku shkurtimisht do ta përshkruash, shpjegosh dhe do ta vizatosh rrjedhën, rezultatet dhe përfundimet nga hulumtimi i yt. Në këtë mënyrë do të arrish në zbulimet e tua të reja dhe me sukses do ta zgjidhish problemin.

Në esencë, veprimet (hapat) në hulumtim janë: • vëzhgimi; • parashtrimi i pyetjes; • parashtrimi i hipotezës; • përfundimi (që e vërteton ose e mohon hipotezën).

Krejt veprimet tjera janë plotësuese dhe nuk është e nevojshme që t’i përmbajë çdo hulumtim.

14

Pasqyra e përmbajtjes 2 Përfundime: • natyra studjohet me hulumtime. Hulumtimi është vargu i aktiviteteve të planifikuara dhe të përgatitura që të arrihet te e vërteta shkencore; • hulumtimi përbëhet nga këto veprime: vëzhgimi, parashtrimi i pyetjes, parashtrimi i hipotezës, eksperimentimi dhe përfundimi; • metoda shkencore i përmban veprimet e hulumtimit, pajisjet dhe aparatet e ndryshme.

Kontrolloji njohuritë: 1. Tregoji veprimet kryesore në hulumtim.

2. Bëje planin për shfrytëzimin e ujit për nevoja personale (për shembull, për mbajtjen e higjienës personale dhe për pije) gjatë një dite.

Mendo si do ta bësh matjen e sasisë së ujit të harxhuar.

Zbatoji njohuritë: • Mendo se sa ujë mund të kursesh çdo ditë për nevojat e tua.

• Për kursimin e ujit (që është edhe problem botëror) duhet të bisedosh me shokët.

15

K AP A P I T UL ULLI

2

PLANETI TOKË Historia e Tokës Që të mund ta përcaktojnë zhvillimin historik histo ori rikk të planetit p pla lane la ne etit t tonë, tonë to ë, në ë 150 vitet e fundit punëtorët pun nët ëtor orët ët shkencorë sshk hke hk enco enc en corë ë me me shumë shum sh um më kujdes kujd kujd ku jdes i kanë kkan anë ë studjuar stud dju juar a shkëmbinjtë shkkëm ëmbi binj bi njtë nj të e Tokës të Tok okës ëss dhe dh he mbeturinat m e mb etturin uriin ur nat e bimëve nat bimëv ë e dhe ëv dhe shtazëve sht sh hta tazë zëve ë nga e kaluara. kal alua uara ra. Toka ra To oka ka është ësh s të krijuar kkri r juar ri ju uar para par ara 4600 4600 46 00 0 milionë millio ionë në vjetësh, si një njjë pjesë pjes esë shumë es shum sh umë um ë e vogël v gë vo ël e sistemit sist si istem stem st emiitt diellor.Në d die iell ie elllorr.N Në atë attë a kohë, kohë ë, ajo ajjo nuk nu n uk e ka a pasur pas p assurr pamjen asur pam mje en e sotme. sotm sotm so me e.. Shkëmbinjtë, S Shk hkkë h hkëm ëm mbi mbi binj njtë jtë të uji dhe të, e ajri deri në pamjen e sotme. ajjri r janë jan në krijuar krijijijua kr uarr gradualisht ua grad gr ad a dua uallisht li Toka, si pjesë e sistemit diellor është httë ga planet aktiv. Që nga krijimi ajo gjithnjë ndryshon: në peri-udha më të gjata ose më të shkurta kohore kontinentett lëvizin, shkëmbinjtë të ë transformohen, klima ma ndryshon dhe paraqaq qiten lloje të ndryshme hm me të botës bimore dhe he e shtazore.

16

Krijimi K ij Kr ijimii i Tokës iji Tokë To kës s Ekzistojnë Ekzistoj o në më ë shumë sh shum hum më mendime mend me ndim nd ime im e të t ndryshme ndr n drrys yshm hme hm e për p r krijimin pë krijijim krij imin im min ne Sistemit Sist Si s em st miti diellor die i llllor o dhe dhe Tokës.

Tokës okkës ës.. Në kohën kkoh ohën oh ë e krijimit ën kkri riijijimi rij m t të ë Diellit, Die iell ellllitt, si si yll, yll,, nga ng ng ga një një mjegull m eg mj egul ulll me gazëra, ul gaz azzë ërra, a pluhur plu uhur hu ur dhe dhe shkëmbinj, dh sh hkë këmb mbin biin nj,j janë ja an në krijuar krrijju ua ar edhe edhe he edhe ed dh he nëntë në ënt ntë planetet, planet plan pl anet an etet et, në et ë mesin mesin esin es in e të të cilave cciila lave ve e ka ka qenë qe enë ë edhe edh d e Toka.

Toka To ka a. Toka Toka To ka dhe dhe he planetet pla l ne ete tet tjera tet tjjerra gradualisht tjer grad gr a ua aliish sht janë janë ë ftohur fto ohu hurr dhe dh d he janë jja anë në ngurtësuar ng gur u të tësuar su uarr deri deri eri sa er a është ësh shtë ë fituar tua uarr pamja pamj pa mja mj a e sotme. sotm so tme tme. e..

Menjëherë Me M enj enj njëh ëh ë her erë pas erë pas krijimit, pa kkrriji im mit, itt, ajo a o ka aj ka qenë qen enë ë në ë gjendje gje jend end n je të të zjarrtë, zjarrt zj arrrt rë ë,, me me materje matte ma erj rje të ë lëngët, lën ëngë ët,, që që gradualisht grrad grad adua ualliisht sh ht është ësht ës htë ftohur fto ft oh hurr dhe dhe h për pë ërr një një jë periudhë pe eri ru ud dhë hë të të gjatë gja gj attë kohore kko oho hore e është ësh s të të krijuar krriijju ua arr korja korja orja or j e fortë for ortë ortë ë dhe dh he ee ngurtë. ngur ng urtë urtë ë.

Jeta Je J eta eta ta në në Tokë To T okë ë Kushtet Ku K ush shte et e volitshme vo olliits t hm hme e natyrore naty na t ro ty rore re e kanë kan a ë mundësuar mund mu dësua ësua ës ar që që në në Tokë To T okë k të ë paraqiten par araq aqiitte aq en n llojet llo loje oje j t e para pa ara a të të gjalla, gjjal g jal alla la a, që që para para arra 3500 3500 35 00 milionë m mililio illio onë në vjetësh, vje vj ettës ë h h,, kurse kurrse s bimët bim b im imët mëtt më më të të ndërlikara ndë dërl rlikar ikkar ara dhe ara dh he shtazët ssh hta tazë ët paraqiten p ra pa r qite qiitte en en shumë shum sh shum u ë më m vonë. vvon o ë. on ë Njeriu Nje j ri riu u është ësht ës htë paraqitur para pa aqi q tu tur pas pa as një një periudhe nj peri pe riud ri udhe ud he e të të gjatë gjjat g atë nga ng ga paraqitja p ra pa raqi qitjtjtja qi ja e llojeve lllloj ojev oj jev e e të ë para par ara a të t gjalla, gja allllla, a pasi a, pas a i që ë Toka T Tok okka oka e ka ka fituar tua ar këtë këtë kë ë pamje pa am mje je me me kushtet ku ush shte tet e volitshme v lil tshm vo ts shm hme e atmosferike. attmo m sffer erik ikke. e

PËRMBAJTJET MËSIMORE

1

FORMA DHE MADHËSIA E TOKËS

2

SFERAT E TOKËS

3

SISTEMI DIELLOR

4

ROTACIONI I TOKËS

5

R EVOLUCIONI I T OKËS REVOLUCIONI TOKËS

6

B REZAT E N XEHTËSISË BREZAT NXEHTËSISË

17

AKTIVITETET HYRËSE Hulumtimet fillestare Pse themi Pse th hem emii se Toka Tok oka është ës sht h ë planet i veçantë veç e antë ë në ë Sistemin Sist Si stem tem e in diellor? ?

Për Pë krijimin k ijjim kr imin n e Tokës,, si planet pla lane net në ne net n Sistemin diellor, diel di e lor, ekzistojnë ekzi ek z st stoj ojnë ë më më shumë ë supozime, supozzime me, që tek punëtorët punët ë or ët o ët sh hke k nc nco orë ë njihen njih nj hen si hipoteza. hipoteza za. a Tani Ta më ë u njohe njoh o e se se Toka ka shkencorë ëssht htë ë krijuar k ijua kr ar kur janë ë krijuarr edhe ed dhe planetet plan net e et tjera tje era a të të është Sistemit S st Si s emit diellor. die i llor or.

1. Me M ars arsimtarin, simtarin, shkëmb shkëmbe be mendime be men endim diime përr supozisup upoz oziishkencore mett shk me kencore e për krijimin krrijjim min in e Diellit Die D ellit dhe dhe planpla p la aneteve. etev et eve. e Krahasoji 2. Krah has asoji mendimet me end ndim met e tua tua ua me me nxënësit nxënës ësitit tjerë ës tje jerë rë për për dallimet dallim da met e Tokës Tok T okës ok ës dhe dhe he planetëve pla ane n tëve e të të tjerë. tjtjer erë. ë.

3. Në një një ë flfle etë e ettë shënoji shë hë jii ato hënoji ato karakteristika karrak akteristtik ika që Tokën bëjnë e bë ëjn j ë planet pla pl ane et të të veçantë. ve eça ç n nttë. ë 4 Me 4.

M Mend Mendo end n o në ë mënyrë mënyr yrë yr ë kritike: kritik kr krit ike: A thua nxehtësia nxeh nx e tësia a dield eldi llore lo ore re dhe dhe uji ujij janë jan anë faktorët fakttor orë ët e vetëm që që kanë kanë ë kontribuar tri tr ibua ar për pë ër ndryshimin ndrysshim sh min e pamjess së sipërfaqes s së T Tokës okëss dhe për ok për zhvillimin zhv h illimin e botës botë bo tëss bimore dhe shtazore? shta sh tazore re?

18

Plani për mësim Ng shmë Ngjashmëritë Ngjash mëri ritë të d dhe h d he dallimet a li al lim met në me ë mes mes të të Tokës To okë kës s dhe dhe dh e planetëve p anetëve pl e të tjerë Bëje Bë je planin pla plani nin n për për mësim, mësi më s m, si m me me ndihmën ndih nd dihmë m n e letrës le etr trës ë së ës s palosur, pa alo losu sur, r që të tregosh tregosh h çka a di për Tokë To kën n si s planet pla anet dhe dhe për pë ër madhësinë madhës dh hë ëssin inë ë dhe dh he elementet elemen el ente tet që e përbëjnë përbë bëjnë ë Tokën Sistemin dielllor. lo r. Ç ka ad dës ëshi h ro ron të dish dis ish h për pë ër ato atto dhe dh he çka çka ke çk ke mësuar mës ësua uar bashkë me me nxënësit nxxënësitt tjerë? Çka dëshiron

F let etën ën n e letrës le ettrë ës palose p lo pa lose për pë ër së së gjati gjjjat atti Fletën

Fl n e palusur, pal a us usur ur,, sërish sëri së rish sh palose p Fletën në dyy pjesë.

Drejto oje j fletën dhe prit ite për p r së gjatiti në pë në vendet vend ve ndet et e palosura pal p a ossura si s në ë vizatim. v zatim. vi Drejtoje prite Në çdo fushë hë shkruaji fjalët si në vizatim. vizatim m.

Ky është ës shtë plani sh pla p la ani ni i y ytt pë përr më m mësim ësiim Para se se ta ta llexosh exos exo osh tekstin teks ksstit n në katë katë të kapitull, kapi ka pittu tullll, ll, në ë fushën ffus ushë us hë ën e majtë majtjtj ë të ma ë planit pla lani niit shkruaji shkrua u ji të ua të gjitha gjitha it ate ate e që i din diin për për Tokën pë T kë To kën si planet, kurse kën kur ursse se në ë fushën fu ush shën ën e djathtë djat atht thtë për për Sistemin Sist stem emin diellor. em die ellor llor.. Krahasoje Krah Kr ahas asoj oje e planin tënd tën nd me planett e nxënësve n ën nx ënës ë ve të tje tjerë, erë ë, e pa pastaj, astaj a , në nën ën fushat fu at e prera pre era shkruaji shk h ruaji karakteristikat hk k ra ka akt kter eris istikat kryesore krye yeso ore e për për Tokën Tok kën dhe d e Sistemin dh Sist Si stem e in n diellor. die d iellor.

19

Përmbajtja 1

FORMA DHE MADHËSIA E TOKËS Deri sa lexon Do të mësosh: • ta njohësh formën jo të rregullt sferike të Tokës; • t’i shpjegosh faktet për formën e Tokës; • madhësinë e sipërfaqes së saj.

Forma e rrumbullakët e Tokës Në shekullin 21, më askush nuk dyshon se si duket planeti Tokë dhe sa është madhësia e saj. Nga shumë fotografi të bëra të Tokës mund të shihet se ajo i gjason topit.

Do të zbulosh pse është me rëndësi Tokën e quajnë planeti i kaltër, në formë elipsoide, sepse çdo pikë e saj nuk është në largësi të njëjtë nga qendra e saj.

Do të përkujtohesh për kushtet natyrore dhe për botën bimore dhe shtazore në Tokë.

Do t’i shfrytëzosh fjalët e reja: • planet • satelit natyror • Hëna • ylli • globi • harta gjeografike • elipsoid • Dielli • Sistemi diellor • forma elipsoide

20

Dëshmitë për formën e Tokës • Udhëtimi i Fernando Magelanit Detari dhe hulumtuesi portugez, në vitin 1519, me 5 anije është nisur prej limanit spanjol Sen Lukar. Duke lundruar në perendim të Oqeanit Atlantik, ka patur sukses që ta gjejë ngushticën detare, në pjesën më jugore të tokës amerikane, që i lidh dy hapësira të mëdha detare. Duke e vazhduar lundrimin në drejtimin e njëjtë, por në perëndim, njëra nga anijet e tij, në vitin 1521 arriti në limanin e njëjtë spanjol, por nga ana lindore..

AMERIKA VERIORE

EVROPA

AZIA

SPANJA

AFRIKA

FILIPINET

AMERIKA JUGORE AUSTRALIA

NGUSHTICA E MAGELANIT

Mëso më tepër për këtë udhëtim detar.

Me siguri të inter eson se çka ndodhu r me këtë detar?

ani

Fernando Magel

21

• Kozmonauti Jurij Gagarin Kozmonauti rus, Jurij Gagarin, në vitin 1961, me anijen kozmike Vostok u rrotullua rreth Tokës për 108 minuta.

Ai është njeriu i parë, i cili e ka parë formën sferike të Tokës nga lartësia më e madhe. Në vitin 1929, një aeroplan pa njerëz është rrotulluar rreth Tokës për 21 ditë dhe ka sjellur fotografi për pamjen e saj.

Jurij Gagarin

Forma e rrumbullakët e sipërfaqes detare Forma e rrumbullakët e sipërfaqes detare, që moti na dëshmon se Toka nuk është me sipërfaqe të rrafshtë, siç kanë menduar dikur njerëzit. Nëse e heton një anije që afrohet në detin e hapur, së pari do ta vëresh vetëm trarin, pastaj ballin e anijes, kuvertën dhe në fund pjesën e prapme.

Forma elipsoide e Tokës Nga matjet dhe nga faktet e shumta shkencore është vërtetuar se Toka ka formë elipsoide, sepse të gjitha pikat nuk nuk kanë largësi të njëjtë nga qendra e saj. Në pjesët e skajshme veriore dhe jugore ajo është e shtypur, kurse në pjesën e mesme pak e zgjeruar.

sipërfaqja e rrumbullakët detare

Madhësia e Tokës Sot, saktësisht dihet se Toka ka një sipërfaqe prej 510 milionë km2. Nga kjo sipërfaqe e përgjithshme e Tokës, 2/3 ose 361 milionë km2 është ujë dhe 1/3 ose 149 milionë km2 është tokë.

forma elipsoide e Tokës

22

Pasqyra e përmbajtjes 1 Përfundime • nga numri i madh i fotografive shohim se Toka ka formë përafërsisht të rrumbullakët; • ekspedita e detarit spanjol, Fernando Magelan, nga udhtimi i tij vërteton se Toka ka formë të rrumbullakët jo të rregullt; • Jurij Gagarini, në vitin 1961, nga anija kozmike Vostok, i pari e ka parë Tokën nga një lartësi më të madhe; • Toka ka një sipërfaqe prej 510 milionë kilometra katrorë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Njerëzit në të kaluarën, si e kanë menduar Tokën?

2. Çfarë forme ka planeti ynë?

3. Ku ka shmangie nga forma e rregullt?

4. Cilat janë faktet për formën dhe pamjen e Tokës?

5. Sa është sipërfaqja e Tokës?

6. Sa ujë e sa tokë ka në planetin tonë?

Zbatoji njohuritë: • Në hartën gjeografike të botës, demonstroje udhëtimin detar të Fernando Magelanit.

• Punoje modelin e Tokës sipas zgjedjes tënde.

• Që ta vërtetosh saktësinë për rrumbullakësinë e sipërfaqes detare, në liqen ose det vëzhgoje anijen duke u afruar.

23

Përmbajtja 2

SFERAT E TOKËS Deri sa lexon Do të mësosh: • ta njohësh Tokën si planet; • t’i numrosh elementet që i ka Toka; • ta përshkruash brendine e saj; • të shpjegosh për ndarjen e shtresave – sferave.

Çfarë ka në planetin Tokë?

Toka është planet ku më tepër dominojnë shkëmbinjtë. Pjesa më e madhe tyre është e mbuluar me ujëra të oqeaneve, deteve dhe liqeneve. Shkëmbinjtë dhe uji i deteve janë të rrehuar me ajër. Për shkak të ujit dhe ajrit, Toka dallohet nga planetet tjera të Sistemit diellor.

Do të zbulosh pse është me rëndësi Toka është një nga planetët e vogël të Sistemit diellor.

Prej sipërfaqes së Tokës, nga brendia, ajo është e ndarë në tri sfera (shtresa) që janë me trashësi dhe përbërje të ndryshme.

Do të përkujtohesh Për dukuritë natyrore në Tokë dhe për sipërfaqen tokësore që e punojnë njerëzit.

Do t’i shfrytëzosh fjalët e reja: • sferat e Tokës • oqeanet • elementet e Tokës • shkalla • korja e Tokës • mbështjellësi i bërthamës • bërthama e Tokës

24

Sipërfaqe e vjetër shkëmbore në Tokë

Sa e njohim brendinë e Tokës?

Deri tani, njeriu ka arritur ta studiojë Tokën në thellësi vetëm deri në 15 kilometra, në pjesën tokësore dhe oqeane.

Megjithatë, ai ka vërtetuar se në thellësi temperatura gradualisht rritet, me të cilën gjë dëshmohet se në thellësinë e Tokës ka temperatura shumë të larta.

Ndarja në shtresa e brendisë së Tokës Hulumtimet shkencore të brendisë së Tokës kanë treguar se ajo është e ndarë në tri pjesë. Në sipërfaqen e Tokës gjendet korja tokësore, nën të mbështjellësi i bërthamës tokësore dhe në qendër gjendet bërthama.

Korja e Tokës njihet edhe me emrin lëvorja tokësore.

Ndërtimi i brendshëm i Tokës

Sa janë të mëdha shtresat në brendinë e Tokës?

Korja e Tokës ka trashësi të ndryshme. Në kontinente është 20 deri 25 km. kurse në oqeane 8 dhe 10 km.

Në pjesën më të madhe të brendisë së Tokës, krahasuar me vëllimin e saj, deri në thellësi prej 2900 km. shtrihet mbështjellësi i bërthamës.

Nga thellësi deri më 6700 km. gjendet bërthama e Tokës.

25

Pasqyra e përmbajtjes 2 Përfundime: • me ajrin dhe ujin Toka dallohet nga planetet tjera në Sistemin diellor; • në çdo 30 metra, në brendi të Tokës, temperatura ngritet për një shkallë; • Toka është hulumtuar në thellësi deri 15 km.; • në brendi Toka është e ndarë në tri shtresa.

Kontrolloji njohuritë: 1. Çka ka më tepër në sipërfaqen e Tokës?

2. Çfarë temeperature ka në brendi?

3. Numroji shtresat në brendinë e Tokës?

4. Ku është më e hollë korja e Tokës?

Zbatoji njohuritë: • Dimrit, gjatë vizitës së shpellës më të afërt do të hetosh se në shpellë temperaturat janë shumë më të larta se jashtë.

• Me ndihmën e brumit me ngjyrna të ndritshme, bashkë me shokun tënd, bëni model të prerjes së brendisë së Tokës.

• Mendoni, ndoshta do të keni ide më të mirë.

26

Përmbajtja 3

SISTEMI DIELLOR Deri sa lexon Do të mësosh: • se Dielli është ylli më i afërt i yni; • ta vlerësosh ndikimin e Diellit për jetën dhe pamjen e planetit tonë; • t’i dallosh planetët sipas pozitës dhe madhësisë së tyre; • të shpjegosh për trupat e tjerë të Sistemit diellor.

Dielli është ylli i ynë më i afërt Në hapësirën e pafundme kozmike, Dielli është yll me madhësi të mesme. Nga të gjitha yjet, Dielli është më afër Tokës.

Nga shkaku se paraqet top të zjarrtë, ai rrezaton sasi të madhe të dritës dhe nxehtësisë. Një pjesë e vogël e nxehtësisë dhe e dritës dëpërton deri në sipërfaqen e Tokës, gjegjësisht e nxeh dhe e ndriçon ajrin mbi të.

Do të zbulosh pse është me rëndësi se Sistemin diellor e përbëjnë Dielli si yll, planetët tjerë, në mesin e të cilëve edhe Toka, satelitët natyrorë, meteorët, kometat, asteroidët, pluhuri kozmik, etj.

Do të përkujtohesh Për horizontin, vijën e horizontit dhe qiellin.

Do t’i shfrytëzosh fjalët e reja: • meteor • meteorit • kometë • asteroid • teleskop

Prerja e ndërtimit të brendshëm të Diellit

Familja diellore Nga Toka, me ndihmën e teleskopëve të mëdhenj, duket qartë se Dielli është në mes, kurse tërë trupat e tjerë qiellorë, më të vegjël se ai, qarkullojnë ose lëvizin në afërsinë e tij nga shkaku i forcës së madhe tërheqëse të Diellit.

27

Planetët diellorë Rreth Diellit, në largësi të ndryshme nga ai, sillen tetë planetët: Merkuri, Venera, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Si planet i jashtëm llogarritet planeti Pluton, për të cilin deri vonë mendohej se edhe ai është pjesë e Familjes diellore.

Sistemi diellor Kometa

Satelitët natyrorë Te pjesa më e madhe e planetëve, pos Merkurit dhe Venerës, qarkullojnë satelitë natyrorë me rrugë saktësisht të caktuar. Më shumë satelitë natyrorë ka Saturni (23), Jupiteri (16) dhe Urani (15). Toka ka një satelit natyror, Hënën.

Trupat tjerë qiellorë Në sistemin diellor paraqiten edhe meteorët, në formë të gurëve më të mëdhenj ose shkëmbinjve, pastaj kometat në formë të topave të gaztë dhe asteroidët, si pjesë të shkëputur nga ndonjë planet ose satelit natyror.

28

Meteori

Saturni

Jupiteri

Pasqyra e përmbajtjes 3 Përfundime • Dielli është ylli i ynë më i afërt; • jeta në Tokë varet nga drita dhe nxehtësia diellore; • krejt trupat qiellorë qarkullojnë rreth Diellit; • rreth Diellit qarkullojnë tetë planete; • Saturni, Jupiteri dhe Urani kanë më shumë satelitë natyrorë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Pse yjet tjerë i shohim si trupa shumë të vegjël të ndritshëm qiellorë?

2. Çka nënkupton me termin familja diellore?

3. Numëroji planetët e Sitemit diellor?

4. Cili planet me radhë është Toka?

5. Shpjego se pos planetëve, cilët trupa qiellorë paraqiten në qiell?

6. Cilët planete kanë numër më të madh të satelitëve natyrorë?

7. Përshkruaji meteorët dhe kometat?

Zbatoji njohuritë: • Në netët e kthjellëta, vëzhgoje qiellin që t’i dallosh trupat qiellorë me të cilët je njohur në këtë përmbajtje.

• Me ndihmën e teleskopit, vëzhgoje qiellin dhe në letër ose në kartuç hartoje skicën për renditjen e disa trupave qiellorë, më të mëdhenj dhe më të dallueshëm.

• Në grup, bashkë me shokët e tu, nga materiali i ndryshëm që e keni në disponim, mundohuni ta bëni maketën e Sistemit diellor. Mendoni, se ky aktivitet nuk do t’ju paraqitet si problem.

29

Përmbajtja 4

ROTACIONI I TOKËS Deri sa lexon Do të mësosh: • të shpjegosh pse njerëzit në Tokë nuk mund ta hetojnë lëvizjen e saj; • ta njohësh lëvizjen e Tokës rreth boshtit të vet të paramenduar; • ta përshkruash sa zgjat rotacioni tokësor; • të aftësohesh t’i sqarosh pasojat nga lëvizja e Tokës.

Pse nuk e vërejmë rrotullimin e Tokës?

Njerëzit nuk e vërejnë rrotullimin e Tokës, sepse edhe ne lëvizim me shpejtësi të njëjtë si rrotullohen objektet që na rrethojnë. Kjo ndodh edhe kur udhëtojmë me tren, automobil ose aeroplan. veriu perëndimi

Do të zbulosh çka është me rëndësi Toka është planet që gjithnjë është në lëvizje. Si edhe trupat e tjerë qiellorë, ajo rrotullohet rreth boshtit të saj të paramenduar në drejtimin prej perendimit kah lindja.

Do të përkujtohesh Për pozitën e Tokës në Sistemin diellor dhe rrotullimin e planetëve rreth Diellit.

Do t’i shfrytëzosh fjalët e reja: • rotacion • lëvizja ditore • boshti i paramenduar • galaktika • Ekuatori • polet

lindja

jugu

Toka është në lëvizje të përhershme Si thamë, Toka është në gjendje të lëvizjes së përhershme.

Ajo rrotullohet rreth boshtit të vet të paramenduar, por njëkohësisht, bashkë me Diellin dhe planetët tjerë rrotullohet rreth qendrës së galaktikës tonë.

poli i veriut

poli i veriut

30

Rotacioni i Tokës Rrotullimi i Tokës rreth boshtit të vet të paramenduar, prej perëndimit kah lindja, quhet lëvizja ditore ose rotacioni tokësor. Kjo lëvizje zgjat 24 orë, ose një ditë e një natë.

Nga terasa e shtëpisë tënde, në netët e kthjellta, vëzhgoje disa orë qiellin. A do të vëresh ndryshime në pozitën e yjeve?

Pasojat nga rotacioni tokësor Lëvizja e këtillë sjell ndryshimin e ditës dhe të natës, varësisht nga ajo se cila anë e Tokës është e kthyer nga Dielli. Çdo pikë e sipërfaqes tokësore, gjatë kohës prej 24 orëve, vetëm njëherë do të jetë në pozitë kundruall Diellit.

Atëherë themi se Dielli është më lartë, gjegjësisht në zenit mbi Tokën..

Mbaje në mend!

Toka rrotullohet në drejtimin prej perëndimit kah lindja, në drejtimin e kundërt të lëvizjes së akrepave të orës.

31

Pasqyra e përmbajtjes 4 Përfundime • nuk e vërejmë rrotullimin e Tokës, sepse edhe ne rrotullohemi bashkë me te; • Toka është në gjendje të lëvizjes së përhershme; • për 24 orë, Toka bën një rrotullim rreth boshtit të vet të paramenduar; • rotacioni tokësor shkakton ndërrimet e ditës dhe të natës.

Kontrolloji njohuritë: 1. Çfarë është rotacioni tokësor?

2. Pse është i rëndësishëm boshti i paramenduar?

3. Sa zgjat rotacioni tokësor?

4. Në çfarë drejtimi lëviz Toka?

5. Në cilën anë të Tokës do të jetë natë?

6. Si quhet pozita kur rrezet e Diellit bien me kënd të drejtë, pingul, në sipërfaqen e Tokës?

Zbatoji njohuritë: • Nga terasa e shtëpisë tënde, në netët e kthjellta, vëzhgoje disa orë qiellin. A do të vëresh ndryshime në pozitën e yjeve?

• Me ndihmën e llampës së xhepit, letrës së errët, shiritit ngjitës dhe globit, bën eksperiment. Llampën mbështille me letër dhe ngjite me shiritin ngjitës.

Ndize llampën. Tani drita nuk do të shpërndahet. Drejtoje dritën kah ekuatori i globit, më pastaj edhe nga pjesët tjera.

32

Përmbajtja 5

REVOLUCIONI I TOKËS Deri sa lexon Do të mësosh: • ta njohësh lëvizjen vjetore si revolucion tokësor; • të aftësohesh ta përshkruash rrugën e Tokës rreth Diellit; • t’i shpjegosh pasojat nga revolucioni i Tokës; • t’i shpjegosh ndryshimet e stinëve me fjalët tua.

Çka është revolucioni i Tokës?

Lëvizja e Tokës rreth Diellit quhet lëvizja vjetore, ose revolucioni tokësor. Toka për periudhën prej 365 ditë dhe afërsisht 6 orë, rrotullohet një herë rreth Diellit, nëpër rrugën elipsoide, e cila quhet orbita ose ekliptika. Orbita është e gjatë afër 940 milionë kilometra, kurse këndi në mes të boshtit të imagjinuar të Tokës dhe orbitës çdoherë është 66 shkallë dhe 33 minuta (66033’).

Do të zbulosh çka është me rëndësi Brenda një viti, Toka në orbitën e vet bën një rrotullim rreth Diellit.

Do të përkujtohesh Për pozitën e planetëve në Sistemin diellor, dhe që krejt trupat lëvizin.

Do t’i shfrytëzosh fjalët e reja: • revolucion • lëvizja vjetore • dita më e gjatë • dita më e shkurtë • sa dita-nata • orbita • ekliptika • astronomia

Rrjedhojat nga revolucioni tokësor Në periudhën prej një viti, Toka e ndryshon pozitën e vet ndaj Diellit, sepse rrezet e Diellit në mënyrë jo të njëjtë i ndriçojnë dhe i nxehin pjesët e Tokës.

Nga ky shkak vjen deri në: • kohëzgjatjen jo të njëjtë të ditës dhe të natës; • ndërrimin e stinëve; • paraqitjen e më shumë brezave të nxehtësisë.

33

Kohëzgjatja jo e njëjtë e ditës dhe e natës Gjatë ditës, Dielli në dukje lëviz nëpër hapësirën qiellore. Gjatë dimrit është ulët mbi horizont, rrezet e diellit bien nën kënd të pjerrët, nxemja është e vogël dhe dita zgjatë shkurt. Verës, Dielli është lartë në horizont, rrezet bien nën kënd të drejtë, nxemja është më e madhe dhe dita zgjat më tepër.

21 mars

Mbaje në mend!

Rrezet e Diellit ndërmjet shmangies veriore dhe jugore bien nën kënd të madh, kurse kah polet nën kënd të vogël.

pranvera

dimri

22 qershor

22 dhjetor vera

vjeshta

23 shtator

Ndërrimet e stinëve Stinët e vitit dallohen nga kohëzgjatja e ndryshme e ditës dhe e natës dhe nga temperaturat e ndryshme të ajrit.

Vera Pranvera

Pranvera (21 mars, vjeshta 23 shtator)) Rrezet e Diellit bien me kënd të drejtë në Ekuator.

Gjysmërrethi verior dhe jugor janë të ndriçuar një lloj. Dita dhe nata kanë kohëzgjatje të njëjtë. Në këto data paraqitet gjatësia e njëjtë pranverore dhe vjeshtore e ditës dhe e natës.

Vera (22 qershor) Rrezet e diellit më tepër e ndriçojnë rrethin verior, gjegjësisht gjysmërrethi verior është më shumë i ndriçuar. Dita zgjat 16 orë , temperaturat janë të larta, kurse në Polin e veriut është dita polare.

Dimri (22 dhjetor) Rrezet e diellit më shumë e ndriçojnë rrethin jugor, gjegjësisht gjysmërrethin jugor. Në gjysmërrethin jugor të Tokës është verë dhe dita zgjatë 16 orë. Te ne është dimër dhe dita zgjat vetëm 8 orë. Poli i veriut ka ditë polare, kurse ai jugor natë polare.

34

Dimri Vjeshta

Pasqyra e përmbajtjes 5 Përfundime: • lëvizja vjetore e Tokës quhet edhe Revolucioni tokësor; • revolucioni tokësor zgjat 365 ditë dhe 6 orë; • Toka rreth Diellit rrotullohet më rrugën e quajtu orbitë; • rrjedhojat e revolucionit tokësor janë: kohëzgjatja jo e njëjtë e ditës dhe e natës, ndërrimi i stinëve dhe paraqitja e më shumë brezave të nxehtësisë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Çfarë është revolucioni tokësor?

2. Sa zgjat revolucioni tokësor?

3. Çka është orbita ose ekliptika?

4. Në polin verior të Tokës kur është dita më e gjatë?

5. Në cilat data paraqiten kohëzgjatjet e njëjta pranverore dhe vjeshtore të ditës dhe të natës?

6. Kur fillon vera në gjysmërrethin jugor?

7. Kur vjen deri në paraqitjen e netëve polarë në gjysmërrethin verior?

8. Caktoje dallimin në mes të vitit diellor dhe atij kalendarik.

Zbatoji njohuritë: • Çka do të thotë kur thuash se ke 11 vjet, 6 muaj e 10 ditë? Si e matim kohën? Pse matet ashtu? Paraardhësit tonë nuk kanë pasur orë, ata i kanë shfrytëzuar ndryshimet në natyrë.

Mundohu të shpjegosh se cilat dukuri përcaktojnë periudha të caktuara kohore.

35

Përmbajtja 6

BREZAT E NXEHTËSISË Deri sa lexon Do të mësosh: • ta shpjegosh ngrohjen jo të barabartë të pjesëve të sipërfaqes tokësore; • ta dallosh shpërndarjen e brezave të nxehtësisë; • ta përshkruash hapësirën ku shtrihen brezat e nxehtësisë; • t’i shpjegosh karakteristikat e brezave të nxehtësisë.

Ndriçimi dhe ngrohja e Tokës Rrezet e Diellit që dëpërtojnë deri në sipërfaqen e Tokës kanë kënde të ndryshme të rënies. Në pjesën më të madhe të vitit bien me kënd më të madh rreth Ekuatorit dhe rrethinave, ku edhe ngrohja është më e madhe. Si shkohet kah polet, këndi i rënies është gjithnjë më i vogël, e me këtë edhe vet ngrohja e Tokës zvogëlohet.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Ndriçimi dhe ngrohja e ndryshme e pjesëve të Tokës është shkak për paraqitjen e më shumë brezave të nxehtësisë.

Do të përkujtohesh Se si rrezet e diellit i ngrohin pjesët e sipërfaqes tokësore.

Ku nxemja e Tokës është më e madhe e ku më e vogël.

lindja e diellit

Do t’i shfrytëzosh fjalët e reja: • hapësira gjeografike • rrathët polarë • brezi i nxehtë • brezi mesatar • brezi i ftohtë • netët polare

perëndimi i diellit

36

Paraqitja e më shumë brezave të nxehtësisë Për shkak të ndriçimit dhe ngrohjes jo të barabartë të Tokës, në sipërfaqen e saj paraqiten: një brez i nxehtë, dy me nxehtësi mesatare dhe dy breza të ftohtë.

90° brezi i ftohtë verior 66°33’

rrethi polar verior brezi verior me nxehtësi të mesme rrethi verior

brezi i nxehtë

0°

rrethi jugor

23°27’

ekuator

pyje ekuatoriale

23°27’

brezi jugor me nxehtësi të mesme 66°33’

rrethi polar jugor brezi i ftohtë jugor 90° shkretëtirë

Brezi i nxehtë Në hapësirën gjeografike rreth ekuatorit, në veri deri në rrethin verior, dhe në jug deri në rrethin jugor, shtrihet brezi i nxehtë. Në këtë hapësirë, në pjesën më të madhe të vitit rrezet e diellit bien nën kënd të drejtë, dhe nga ky shkak paraqiten temperatura të larta të ajrit. savana Ultësira e Amazonisë

37

Brezi mesatar verior dhe jugor Në veri dhe në jug të rretheve, rrezet e diellit bien me kënde gjithnjë e më të vogla, kështu që nxehtësia zvogëlohet. Në mesditë Dielli është më ulët në horizont dhe me këtë temperaturat janë më të ulëta, në krahasim me brezin e nxehtë. Kushtet e këtilla natyrore paraqiten deri në rrethin verior dhe jugor, deri ku edhe shtrihen këto dy breza mesatarë.

Shkupi

Krahina alpike

Pellagonia

Brezi i ftohtë verior dhe jugor Në hapësirën në veri dhe jug të rrathëve polarë, deri në pikën më veriore dhe më jugore të Tokës (polet), shtrihen brezat e ftohtë. Atje rrezet e diellit bien në kënd shumë të vogël, ose fare nuk bien në kohën e netëve polare. Temperaturat janë shumë të ulta, kushtet për jetë janë të rënda, kështu që atje ka shumë pak banorë.

krahinë veriore polare

38

tundra

Pasqyra e përmbajtjes 6 Përfundime: • rrezet e diellit bëjnë ngrohjen e ndryshme të pjesëve të Tokës; • ngrohjen më të madhe Dielli e bën rreth Ekuadorit; • në Tokë paraqiten pesë breza të nxehtësisë: brezi i nxehtë, dy breza të mesëm dhe dy breza të ftohtë; • kushte më të mira për jetë kanë njerëzit në brezat e mesëm, kurse më të rënda në brezat e ftohtë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Në çka dallohen brezat e nxehtësisë?

2. Sa breza të nxehtësisë ka në Tokë?

3. Emërtoji brezat e nxehtësisë dhe shpjegoji se ku shtrihen?

4. Në cilin brez të nxehtësisë janë kushtet më të volitshme për jetën e njerëzve?

5. Në cilin brez ka më pak lloje të bimëve dhe shtazëve?

6. Po ta kishe rastin të zgjedhësh, ku kishe dashur të jetosh dhe shpjegoje pse?

Zbatoji njohuritë: • Punoje maketën në formë të Tokës me kufijtë e brezave të nxehtësisë.

Në vendet përkatëse ngjit nga tri fotografi që janë karakteristike për brezin e nxehtësisë.

• Bëre krahasimin e brezave në veri dhe në jug të brezit të nxehtë. Nëse ka dallime cilat janë ato?

39

KAPITULLI

3

MATERIA DHE ENERGJIA NË TOKË

Çka Çk a është ësht ës ësht htë ë materia? ma m ateria? ?

Nëse shikon rreth rrretth vetess do do të të shohësh sho ohë oh ëssh shumë ë gjësende gjës gj ëse ende ende en d me madhësi, ngjyra n jyra dhe ng dh he forma he ffor orma or ma a të ë ndryshme. ndryyshme. Materiet dalndry nd dalllohen me pre ekj kje e, sipas sipa as pamjes, pam amje je es, s, zërit, zëritt, erës. erës. Të gjitha a ato ato prekje, janë ndërtuar ndërtua ar nga nga lloje lloj oje të oj ë ndryshme ndr d ys yshm me të ë materies. materies. s. Nga Nga ga mamand dërtuar: trupi trupi i yt, yt, t libri lib ib bri yt, yt, po po edhe ed dhe e ajri. a ajjri.i Materia Mat ater eria ia a teria janë ndërtuar: ë ës htë gjithk kun nd në hapësirë, hapëssir i ë, mund mun und të t lëvizë lëv ëviz ëv izë dhe d e të ndrydh n ndr drydr y yështë gjithkund nd n e energjisë. en nergjisë ne ë. Energjia E errgjia En a është është aftësia për ër shojë nën ndikimin të kry ryer er p pu unë. un ë. kryer punë.

Në natyrë, materia paraqitet në forma ttë ë ën ndryshme, të cilat n nën ndikimin e energjisë së ë omund të transformohen nga një lloj në lloj viz tjetër. Energjia e lëviz materien.

40

PËRMBAJTJET MËSIMORE

1

VETITË E LLOJEVE TË NDRYSHME TË MATERIEVE

2

VETIA A MATERIEVE PËR TA PËRÇUAR NXEHTËSINË DHE ELEKTRICITETIN

3

NDRYSHIMET E MATERIEVE NËN NDIKIMIN E AJRIT, UJIT DHE NXEHJES

4

ENERGJIA DHE FORMAT E ENERGJISË

5

DRITA DHE SPEKTRI I NGJYRAVE

6

B URIMET DHE FORMAT E E NBURIMET ENE RGJISË SË DRITËS ERGJISË

7

B URIMET DHE DHE FORMAT FORMAT E E NBURIMET ENE RGJISË T ERMIK KE ERGJISË TERMIKE

8

B URIMET DHE DHE FORMAT FORMAT E E NBURIMET ENER RGJISË E LEKTRIK KE ERGJISË ELEKTRIKE

9

T RANSFORMIMI D HE R UAJTJA TRANSFORMIMI DHE RUAJTJA EE NERGJISË ENERGJISË 41

AKTIVITETET HYRËSE Hulumtimet fillestare Parashtroje hipotezën: Materia Ma ate teri ria ri a ka masë masë dhe vëllim.

Eksperimento, vëzhgo v zhgo dhe vë he bën bën matje: mat atje je:: 1. Ma Masa sa e materies materie t i s (topit (ttop pit për për tenis) tten enis is)) mund mund ta ta matish me peshojë, pesho h jë j , në grame.

2. Sh Shkr krua uajj sa është ësh shtë të i rëndë rrën ëndë dë topi ttop opii i tenisit. teni te nisi sitt.

Shkruaj 3. Vëllimin Vëllim min n e materies m mat ater erie iess (topit (top (t opitit të të tenisit) teni te nisi sit) t) mund m mun und d ta matish me ndihmën e gotës ku janë gravuar vleratt në në mililitra m lillilitra (numra). mi 4. Mbushe gotën me ujë ujë dhe dhe lexo lexo sa mililitra ka.

Shkruaje atë numër.

5. Lëshoje topin në gotë. got otë. ë. Lexoje Lexoje vlerën dhe shkruaje numrin.

6. Sille përfundimin për masën dhe vëllimin e g gj ë ave që i hulumtove. ër gjërave

42

Plani për mësim Bëje planin planiin për mësim mësi s m me e palimin pal a im imin in e letrës llet etrë rëss si ndihmë, ndi n dihm hmë, ë, që që t’i t’ti hulumtosh hu ulu lumt mtos o h ndryos ndry nd ry-shimet e gjendjes së s materieve. mat a erieve.

Në fl fle e etën tën të n e le letr letrës trës tr ës sv vizato i at iz ato tabelë si në vizatim.

ngurtë, Në rreshtin e parë shkruaj: shk kru uaj a : gjendja gjen gj endj dja a e ng ngur urtë të, lëng, gaz. gjendja e ngurtë

lëng

gaz

Në tabelë Në tabelë shkruaji sendet që kanë gjendje gjen e dj en dje përkatëse si në vizatim.

gjendja e ngurtë

lëng

gaz

Ky është plani i yt për mësim. Pasi ta lexosh tekstin në mësimin e parë, plotësoje tabelën ashtu si është përshkruar.

43

Përmbajtja 1

VETITË E MATERIEVE TË LLOJEVE TË NDRYSHME Deri sa lexon Do të mësosh: • të japësh shembuj për materie të ndryshme në natyrë; • t’i numërosh vetitë e materieve (pamja, gjendja agregate); • t’i dallosh materiet sipas gjendjes agregate dhe strukturës së jashtme (si pluhur, kristalore, me kokriza) etj.

• të numërosh shembuj për tretshmërinë e materieve të ndryshme.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Me njohjen e vetive të materieve të ndryshme do të mundësh drejtë t’i shfrytëzosh materiet për përdorimin e përditshëm.

Do të përkujtohesh Se krejt ajo që na rrethon është e ndërtuar nga materia që ka masë dhe vëllim.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • materia • vetitë • gjendja agregate (e ngurtë, e lëngët, e gaztë) • tretshmëria

44

Materia Të gjitha gjësëndet me të cilat jemi të rrethuar janë ndërtuar nga materia, pavarësisht nga ajo se a janë natyrale ose artificiale. Për shembull, nga materia është e ndërtuar banka, libri, lapsi dhe ajri rreth nesh.

Materiet e llojeve të ndryshme kanë veti të përbashkëta: • Materia ka masë të cilën mund ta masësh me peshojë.

• Materia zë pjesë të caktuar në hapësirë – ka vëllim.

Me ndihmën e shqisave, çdokush mund të tregojë disa gjësende dhe vetitë e veçanta të tyre: pamjen, gjendjen, formën, ngjyrën, erën, shijen, tretshmërinë, tejdukshmërinë, etj.

Materia natyrore haset në lloje të ndryshme: ujë, ajër, gur, rërë, tokë, xehe, naftë, qymyr, lavë vullkanike, organizma të gjallë, etj. Llojet e ndryshme të materieve natyrore njeriu i përpunon, i kombinon dhe nga ato krijon materie artificiale: qelq, materiale plastike, materiale nga druri, metali, etj. Për të krijuar sa më shumë lloje të ndryshme të sendeve të nevojshme, njeriu i shfrytëzon dituritë për vetitë e ndryshme të materieve.

uji në gjendje agregate të ngurtë

lava vullkanike

Gjendja agregate e materieve Një nga mënyrat për dallimin dhe grupimin e llojeve të materieve është gjendja e tyre.

Gjendja në të cilën materia paraqitet në natyrë quhet gjendja agregate. Uji, si edhe shumica e materieve, mund të paraqitet në gjendje të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.

Në natyrë materiet paraqiten në të tria gjendjet agregate.

Numri më i madh i sendeve rreth teje janë në gjendje të ngurtë: libra, fletore, banka, kutia dhe karriget. Materiet në gjendje të ngurtë kanë formë të përhershme dhe vëllim. Vëllimi është hapësira që e zë materia. Materia në gjendje të ngurtë mund të ketë strukturë të ndryshme të jashtme: si pluhur, kristalore, si kokrriza, etj.

45

Gjendja e lëngët e materieve (ose lëngu) ka vëllim të përhershëm dhe nuk ka formë të përhershme, por formën e merr sipas enës ku gjendet. Lëngje janë uji, vaji, lëngjet, shamponi, qumështi, etj. Kur futet në gotë qumështi e merr formën e gotës. Nëse lëngu nuk shtihet në enë, ai derdhet, nuk ka formë të përhershme. Masa e lëngut ngel e njëjtë.

Materiet në gjendje të gaztë janë gjithkund rreth nesh – ky është ajri. Më shumë gazra janë të padukshëm. Ajri përbëhet nga gazra që janë të domosdoshëm për jetë. Gazrat nuk kanë formë të përhershme e as vëllim të përhershëm. Çfarë ndodh kur e fryn tullumbacen? Gazi e merr formën e tullumbaces. Në atmosferë, gazrat përhapen lirshëm.

Tretshmëria Disa materie janë të tretshme në ujë: kripa, mielli, sheqeri, uthulla, lëngu i frutave, soda bikarbonat, etj. Materiet e tretura në ujë krijojnë tretësirë.

Kontrolloji dituritë?

Në çfarë gjendje agregate është avulli i ujit?

Disa materie nuk janë të tretshme në ujë: shkëmbi, rëra, vaji, hekuri, alumini, etj.

46

Pasqyra e përmbajtjes 1 Përfundime • Materiet e llojeve të ndryshme kanë veti të njëjta: masë dhe vëllim.

• Gjendja agregate e materieve varet nga rradhitja e atomeve në ato.

• Materiet në gjendje të ngurtë kanë formë dhe vëllim të përhershëm.

• Materiet në gjendje të lëngët kanë vëllim të përhershëm, por nuk kanë formë të përhershme.

• Materiet në gjendje të gaztë nuk kanë formë të përhershme dhe as vëllim të përhershëm.

• Materiet e tretura në ujë krijojnë tretësirë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Me çfatë materie mbushet jastëku i automobilit gjatë ndeshjes dhe si është e mundur kjo?

2. Numëroji disa sende që janë në gjendje agregate të ngurtë.

3. Numëroji disa lëngje që mund të treten.

4. Numëroji disa materie të ngurta dhe të lëngta që mund të përzihen.

Zbatoji njohuritë: • Kopjoje diagramin dhe në fushat e zbrazëta shkruaj se çfarë vëllimi dhe forme kanë sendet në gjendje të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.

Gjendja e lëngët •

vëllimi

• •

forma

•

• • •

Gjendja e ngurtë

vëllimi forma

• •

vëllimi

•

forma

•

Gjendja e gaztë

47

Përmbajtja 2

VETITË E MATERIEVE QË PËRÇOJNË NXEHTËSI DHE ELEKTRICITET Deri sa lexon Do të mësosh: • të japësh shembuj për materie të ndryshme në natyrë që e përçojnë nxehtësinë dhe elektricitetin; • ta bësh dallimin e nxehtësisë, temperaturës dhe temperaturës së vlimit; • ta kuptosh çfarë është magneti dhe gjilpëra magnetike.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Vetitë e materieve: përçimi i nxehtësisë, temperatura e vlimit, përçimi i elektricitetit dhe vetitë magnetike janë me rëndësi në përpunimin e materialeve dhe në përpunimin e makinave dhe mjeteve në industri dhe në degët e tjera ekonomike.

Do të përkujtohesh Se nxehtësia dhe elektriciteti janë lloje të energjisë.

Do shfrytëzosh fjalë të reja: • nxehtësia • energjia • temperatura e vlimit • izolatori • vetia magnetike

48

Përçueshmëria e nxehtësisë Nëse e mban gotën me çaj të nxehtë, nxehtësia prej gotës lëviz kah duart, sepse gota është më e nxhtë se duart e tua. Duart e tua nxehen. Nëse në çajin e nxehtë vë akull, nxehtësia kalon prej çajit të nxehtë në copëne akullit që do të shkrihet, kurse çaji i yt do të ftohet. Nxehtësia është një lloj energjie, e cila çdoherë bartet në një drejtim: prej sendit më të nxehtë në atë më të ftohtë. Materiet kanë veti që ta përçojnë nxehtësinë prej sendit që është më i nxehtë në atë që është më i ftohtë.

Nxehtësia dhe temperatura Temperatura është shkalla e nxemjes së një sendi (trupi) dhe shprehet me shkallët e Celziusit (°C). Temperatura matet me ndihmën e termometrit. Nxehtësia është energji që rrjedh ndërmjet dy sendeve që kanë temperatura të ndryshme.

Kontrolloje diturinë?

Krahaso: shpjegoje dallimin ndërmjet temperaturës dhe nxehtësisë?

Temperatura e vlimit Me nxemje, materiet e ngurta treten, në temperaturë të caktuar vlojnë (kalojnë në gjendje agregate të lëngët), e nëse edhe më tej nxehen, lëngu avullohet dhe shndërrohet në gaz. Në temperatura të ndryshme, çdo materie i ndërron gjendjet agregate. Temperatura e vlimit është e ndryshme për materie të ndryshme dhe për çdo materie paraqet veti të veçantë. Uji i pastër vlon në temperaturë prej 100° C. Uji i njelmët fillon të vlojë në temperaturë më të ulët se uji i pastër, por gjithashtu edhe ngrin në temperatura më të ulëta se uji i pastër.

Balonat mbushen me ajër të nxehtë.

Ajri i nxehtë në balona është më i lehtë nga ajri i ftohtë rreth tyre, prandaj ato ngjiten në lartësi.

°C. Uji i pastër vlon në temperaturë 100 të 1400°C. ësh urit hek së irjes shkr Temperatura e

P Përçueshmëria e elektriciitetit Disa materie, si bakri, hekuri, etj., e përçojnë mirë elektricitetin. Kjo veti e tyre me të madhe shfrytëzohet për bartjen e energjisë elektrike. Nga telat e bakrit janë bërë kabllot elektrike të largpërçuesve, por edhe ato nëpër shtëpi, shkolla dhe ndërtesa.

49

Materiet që kanë veti më pak të shprehur për përçimin e elektricitetit quhen izolatorë (shembull: materiet plastike). Me izolatorë mbështillen telat e bakrit, që njerëzit të mbrohen nga kontakti elektrik ose nga rreziqet prej zjarrit. Feni për tharrjene të flokëve, ventilatori dhe aparatet e tjera elektrike i kanë mirë të izoluara kabllot me të cilat furnizohen me energji elektrike.

Vetia magnetike Me siguri e ke pyetur veten, përse disa sende dekorative mund t’i ,,ngjesësh” për frigoriferi dhe nën to të lësh letër me porosi të shkruar. Këto sende në pjesën e prapme kanë të ngjitur copë metali që ka veti të padukshme, veti magnetike.

Ç’është magneti?

Kur do t’i afrosh dy thupra magnetike, do të vëresh si ato afrohen, ose refuzohen njëra nga tjetra. Magneti mund t’i lëvizë disa gjëra edhe pa i prekur. Kjo forcë që i tërheq, ose i largon dy magnete, quhet forca magnetike. Magnet është çdo send që ka forcë magnetike.

er et i përhertë magnet ë htë Magnetiti ësh shëm natyror që përmban hekur.

Hulumto se cilët sende mund t’i tërheqë magneti!

Magneti i ka dy pole: verior dhe jugor. Poli verior i magnetit çdo herë kthehet nga veriu gjeografik i Tokës, kurse ai i jugut kah jugu. Materiet me veti magnetike shfrytëzohen për përpunimin e gjilpërës magnetike. Gjilpëra magneti shërben për prodhimin e instrumentit të quajtur busull. Në busull është gjilpëra magnetike që lëviz lirshëm dhe çdo herë vendoset në drejtimin veri-jug, kështu që shërben për orientim në hapësirë.

50

Pasqyra e përmbajtjes 2 Përfundime: • materiet kanë veti që ta përçojnë nxehtësinë prej sendit që është më i nxehtë kah ai që është më i ftohtë; • temperatura është shkalla e nxemjes së një sendi (trupi) dhe shprehet me shkallë të Celziusit (0C); • nxehtësia është energjia që rrjedh nga dy gjësende që kanë temperatura të ndryshme; • temperatura e vlimit është e ndryshme për materie të ndryshme dhe për çdo materie paraqet veti të veçantë; • disa materie e bëjnë përçimin e mirë të elektricitetit: bakri, hekuri, etj.; • magneti mund të ndikojë në disa materie edhe pa i prekur. Kjo forcë që i tërheq, ose i largon materiet prej magnetit, quhet forcë magnetike.

Kontrolloji njohuritë: 1. Çka ndodh kur në mes veti preken sendet më të ngrohta dhe më të ftohta?

2. Si quhet instrumenti për matjen e temperaturës?

3. Sa është temperatura e vlimit të ujit?

4. Magneti a mund të ndikojë në të gjitha materiet?

Zbatoji njohurit: 1. Pse njerëzit e nxehin ajrin me të cilin i mbushin balonat për të fluturuar?

2. Si do të kursesh kohë dhe energji elektrike kur zihen patatet?

3. Si mund të shfrytëzohet uji i njelmët kundër ngrirjes në jetën e përditëshme?

51

Përmbajtja 3

NDRYSHIMET E MATERIEVE NËN NDIKIMIN E AJRIT, UJIT DHE NXEHJES Deri sa lexon Do të mësosh: • sipas ngjyrës t’i njohësh metalet: bakrin, hekurin, aluminin, arin, argjendin; • t’i përshkruash ndryshimet e materieve gjatë nxehjes, djegies, qëndrimit në ajër dhe nën ndikimin e ujit; • të kuptosh se gjatë djegies nga një materie fitohet lloj tjetër i materies; • të japësh shembuj për ndryshkje të metaleve që ndryshken.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Se disa ndryshime të materieve të ndryshme nuk i ndërrojnë vetitë kryesore të tyre, por disa ndryshime të tjera, krejtësisht i ndërrojnë vetitë e materieve.

Ndryshimet e materies Në jetën e përditshme, njerëzit bëjnë ndryshime të shumta të materieve për të prodhuar mjete që u nevojiten. Ndryshimet më të thjeshta ua ndërrojnë formën dhe madhësinë e materieve natyrore. Me futjen e ujit dhe me përzierje, nga glina prodhohen enë për qëllime të ndryshme, por megjithatë ato i kanë vetitë e glinës.

Copa e glinës e ka ndryshuar C formën dhe madhësinë, por i ka mbajtur të gjitha vetitë tjera.

Do të përkujtohesh Nëse një copë druri e pret në pjesë më të imta-ato përsëri do t’i kenë vetitë e drurit, por nëse digjen do të fitosh vetëm hi.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • metal • bakër • hekur • alumin • ar • argjend • ndryshkje

52

Sado që të imtësohet, druri i ruan vetitë e veta.

Gjatë gatuarjes së bukës, ndryshimet e materieve janë shumë të mëdha. Mielli, uji, kripa dhe tharmi janë përbërësit e brumit që piqet dhe fitohet buka. Buka ka veti krejtësisht të tjera nga materiet nga të cilat gatuhet.

Në temperatura të larta materiet ndizen dhe digjen. Në këtë rast, gjendja, pamja dhe vetitë e tjera ndryshojnë shumë. Gjatë ndezjes së shkrepëses, ndryshimet janë të mëdha dhe të dukshme, kurse gjatë djegies së drurit lirohet tym dhe krijohet hiri.

lë ët dj të lëngët, Gjersa qelqi i ngrohur është në gjendje e. ndryshm të sende bëhen nga ai

53

Metalet Metalet janë materie që janë përçues të mirë të nxehtësisë dhe të elektricitetit. Metale janë: bakri, hekuri, alumini, ari, argjendi, etj. Kur metalet janë të përpunuara e reflektojnë dritën, gjë e cila u jep pamje shkëlqyese. Kur janë mjaftë të nxehur, ato mund të përzihen dhe fitohen materie me veti të reja. Çdonjëri prej tyre mund të dallohet sipas ngjyrës, por edhe sipas qëllimit të përdorimit.

• Ari dhe argjendi janë metale të buta dhe elastike, prej të cilëve që moti përpunohen stoli dhe monedha me vlerë (para).

• Bakri është metal i butë, nga i cili punohen tela që shfrytëzohen në kabllot për përçimin e energjisë elektrike.

• Hekuri është metal i fortë që shfrytëzohet për ndërtime të forta: shtylla, ndërtesa, ura, stadiume, etj.

• Nga alumini prodhohen dyer, dritare, fasada, enë, foli, etj.

Ndryshkja Nën ndikimin e ajrit dhe të lagështisë, metalet e ndryshojnë ngjyrën. Me siguri tani më e dini se hekuri, nën ndikimin e ajrit ndryshket, dhe fiton ngjyrë të kuqërremtë. Sipërfaqja i rënohet dhe këto rënime quhen ndryshk.

a ndryshken në urta h kurt d t e hek S det Sen ë ,,ngjyrën e tojn fi dhe e rfaq sipë ndryshkut”.

54

( l b kë t (puldit të bakërt j e sendit Sipërfaqja ajrin me kontakt lazi i bakërt), në fiton ngjyrë të gjelbër.

Me qëndrimin në ajër, sipërfaqja e sendeve prej argjendi nxihet dhe bëhet e zbehtë.

Pasqyra e përmbajtjes 3 Përfundime: • ndryshimet më të rëndomta e ndërrojnë formën dhe madhësinë e materieve natyrore (futja e ujit në glinë, copëtimi i drurit, etj.).

• ndërrimet më të mëdha të materieve ndodhin kur ato ndizen dhe digjen në temperatura të larta, kurse gjendja, pamja dhe vetitë e tjera ndryshojnë shumë.

• metalet janë materie që janë përçues të mirë të nxehtësisë dhe elektricitetit. Ato janë bakri, hekuri, alumini, ari, argjendi. Kanë ngjyrë dhe përdorim të ndryshëm.

• nën ndikimin e ajrit dhe të lagështisë, metalet e ndryshojnë ngjyrën, por edhe vetitë e tjera. Hekuri ndryshket.

Kontrolloji njohuritë: 1. Numëroji disa ndryshime të thjeshta të materieve, kur ato e ndërrojnë pamjen dhe madhësinë.

2. Numëroji disa nga ndryshimet e materieve, kur ato nxehen dhe digjen.

3. Cilat veti të materieve ndërrohen nën ndikimin e flakës?

4. Tregoji vetitë e metaleve që i njeh.

5. Tregoji ndryshimet e disa metaleve nën ndikimin e lagështisë dhe të ajrit.

Zbatoji njohuritë: • Në diagramin e vizatuar në fletore, futi të dhënat që i ke të njohura.

Metalet vetitë

Bakri vetitë

Hekuri vetitë

Ari vetitë

Argjendi vetitë

Alumini vetitë

55

Përmbajtja 4

BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i tregosh burimet e energjisë në natyrë (dielli, ajri, uji, materiet organike); • t’i përshkruash format në të cilat paraqitet energjia (drita, nxehtësia, zëri, elektriciteti).

Ç’është energjia? Çka mendon kur dëgjon se dikush ka shumë energji? Ndoshta mendon në punën e lodhshme të sportistit në terrenet sportive për basketboll ose futboll. Ndoshta mendon në bateritë që e shtyjnë të punojë aparati i yt mp3.

• Energjia është e pranishme çdoherë kur kryhet punë.

• Energjia është aftësi që të kryhet ndonjë punë.

• Energjia ndikon që materia të lëviz, të rritet ose të ndryshojë.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Energjia është aftësia për të kryer punë. Energjia shkakton ndryshime te materiet. Dielli është burimi më i madh i energjisë në Tokë.

Do të përkujtohesh Se materia paraqitet në gjendje të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • energji

Që të mbi b jetojnë në mjedisin e vet, pinguinët çdo ditë shfrytëzojnë energji.

56

Energjia mundëson lëvizje Me siguri ke vërejtur shumë shembuj kur energjia shfrytëzohet që të kryhet lëvizja. Kur futbolisti i bie topit, energjia lëviz prej lojtarit ritit kah topi. Topi lëviz dhe shkon në vend tjetër tër

Kur notuesi noton nëpër ujë, ai shfrytëzon energji prej një vendi në vendin tjetër.

Energjia shkakton ndryshime në materie Energjia mund të shkaktojë ndryshime të mëdha tek sendet dhe organizmat. Copa e akullit shkrihet kur fiton energji nga ajri i nxehtë. Ajo e ndërron gjendjen, prej gjendjes së ngurtë në të lëngët, kurse disa veti të saja ndryshojnë.

Me një prekje të lehtë me gisht, të gjitha dominot do të lëvizin

Kur ajri merr energji nxehtësie (termike), ai bymehet dhe e ngre balonin në lartësi.

Kur druri digjet, nga zjarri lirohet energjia e nxehtësisë. Druri ndryshon nga zjarri dhe në fund krijon tym, gazëra dhe hi.

57

Energjia shkakton rritjen e organizmave të gjalla.

Krejt organizmave që të rriten u duhet energji, kurse atë e fitojnë prej ushqimit. Shtazëve u duhet energji që të lëvizin dhe të rriten.

Organizmat e gjallë nuk mund të jetojnë pa energji.

Kontrolloji dituritë?

Si mund të ndikojë energjia në objektet?

Trego shembuj!

Mendo në mënyrë kritike A mund të kryhet punë pa energji?

Si pinguinët e shfrytëzojnë energjinë?

Cilat janë format e energjisë?

Ekzistojnë forma të ndryshme të energjisë.

Disa prej këtyre formave janë: energjia termike, kimike, elektrike dhe mekanike.

Energjia termike Koftori dhe qiriu lëshojnë energji termike.

Ti, energjinë termike e ndiejsh kur ke ndjenjë se ke nxehtësi. Një mjet i nxehur e lëshon nxehtësinë kur energjia nga ai mjet bartet në një mjet tjetër më të ftohtë.

Energjia kimike Energjia kimike është energji e rruajtur në materie. Energjia kimike e benzinës shfrytëzohet për t’i vënë në lëvizje automobilat nëpër rrugë. Energji kimike ka edhe në ushqimin që e hamë dhe i ndihmon trupit që të rritet dhe të ngel i nxehtë. Po ashtu edhe në bateritë ka energji kimike. Kjo energji kimike shfrytëzohet për startimin e video-lojës ose të fotoaparatit.

58

Energjia elektrike Energjia elektrike është edhe një formë e energjisë. Çdo aparat që ka lidhje elektrike punon me energji elektrike. Televizori, kompjuteri, makina për larjen e teshave dhe aparati për tharjen e flokëve, janë vetëm disa aparate që e shfrytëzojnë energjinë elektrike.

Energjia mekanike Energjia në materien që është në lëvizje quhet energji mekanike.

Era që fryn në sipërfaqen e Tokës ka energji mekanike. Uji që lëviz në rrjedhën e një lumi ka energji mekanike. Kur vozitësh biçikletë, për të lëvizur prej një vendi në vendin tjetër, shfrytëzon energji mekanike.

Pasqyra e përmbajtjes 4 Përfundime: • energjia shkakton ndryshime në materie dhe mundëson lëvizje; • ekzistojnë shumë forma të ndryshme të energjisë (termike, kimike, elektrike, mekanike); • kur e shfrytëzojmë energjinë, ajo nuk humbet, por vetëm e ndryshon formën e saj në një formë tjetër të energjisë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Trego shembuj për ndryshime të materieve që shkaktohen nga nxemja?

2. Trego se çka ndosh me ajrin kur ai nxehet?

3. Për cilat nevoja të organizmit, ai e shfrytëzon energjinë nga ushqimi?

4. Në çfarë energjie tranformohet energjia kimike e benzinës në automobil?

5. Trego disa aparate të shtëpisë tënde që punojnë me energji elektrike?

59

Përmbajtja 5

DRITA DHE SPEKTRI I NGYRAVE Deri sa lexon Do të mësosh: • çfarë është drita dhe si përhapet; • t’i njohësh llojet e ndryshme të dritës dhe si shfrytëzohen; • ta kuptosh përthyerjen dhe thithjen e dritës.

Ç’është drita?

Kur e shikon veten në pasqyrë, qelq, ujë ose në sipërfaqe tjetër të shndritshme, mund ta shohësh figurën tënde. Pse ndodh kjo? Si e mundëson drita këtë? Drita është formë e energjisë – energjisë së dritës. Kur drita e ndriçon një objekt, një pjesë e saj reflektohet ose thehet. Kjo dritë e përthyer e ndryshon drejtimin dhe vazhdon të lëvizë në vijë të drejtë.

Do të zbulosh çka është me rëndësi T’i njohësh vetitë e dritës dhe shfrytëzimin e saj.

Do të përkujtohesh Se Dielli është burimi natyror i dritës.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • drita (energjia e dritës) • drita e dukshme • drita e padukshme • përthyerja e dritës • thithja e dritës

Prej qiellit të kaltërt deri te kullosa e gjelbërt dhe dielli i artë, ti jeton në botën e ngjyrosur.

• Çfarë është ngjyra?

• Pse i shohim ngjyrat?

• Që t’i kuptosh ngjyrat, së pari duhet të keshë njohuri për dritën.

Drita, në sipërfaqen e Tokës vjen nga Dielli në formë të rrezeve të dritës (valëve). Dielli është burimi kryesor i dritës në Tokë.

Drita është e përbërë nga pjesa e dukshme dhe e padukshme 60

Drita e dukshme Rrezet e ngjyrosura të energjisë së dritës mund t’i shohim.

Dritën që mund ta shohim quhet drita e dukshme. Drita e qiririt dhe drita e aparatit për fotografim janë drita të dukshme. Çdo gjë që shikon është dritë e dukshme. Drita e dukshme është vetëm pjesë e energjisë së dritës që mund ta shohim si ngjyra të ylberit. spektri i ngjyrave fotografi rëntgeni

Drita e padukshme Të gjitha llojet e tjera të energjisë së dritës janë të padukshme, por i shfrytëzojmë: • për incizimin e eshtrave dhe të dhëmbëve; • për të përgatitur ushqim në shporetin me mikrovalë; • për bartjen e sinjaleve të celularëve, të radioaparateve dhe televizorit; • në kaloriferët për ngrohjen e banesave; • nga një pjesë e dritës së padukshme verës mbrohemi nga djegiet e lëkurës.

Zgjidhe problemin: Imagjino se nga rënia e ke lënduar gjurin tënd. Si do ta kuptosh a e ke të thyer?

Si lëviz drita?

Të gjitha pjesët e energjisë së dritës lëvizin njëlloj. Gjithnjë lëvizin në vijë të drejtë. Drita e dukshme e fanarit ose llambës lëviz në vijë të drejtë. Edhe drita e padukshme, siç është në shporetin me mikrovalë, po ashtu lëviz në vijë të drejtë. Edhe energjia e dritës nga Dielli udhëton miliona kilometra në vijë të drejtë..

fanari

61

Përthyerja e dritës A ke luajtur ndonjë herë tenis? Pasi i bie topit për toke, ai kërcen së larti. Drita sillet shumë ngjashëm si topi i tenisit. Kur drita bie në një sipërfaqe ose objekt, ajo përthehet në ndrejtim tjetër, por sërish vazhdon të lëvizë në vijë të drejtë. Ky reflektim i rrezeve të dritës nga sipërfaqja e objekteve quhet përthyerje e dritës.

Kontrolloji njohuritë?

Si mund ta shohësh veten nëse nuk ke pasqyre?

Mendo në mënyrë kritike A është e mundur të shihet në errësirë?

Shpjego!

Çka ndodh kur drita bie në sipërfaqe jo të rrafshët?

Për dallim nga pasqyra e lëmuar, në pasqyrën me sipërfaqe të gërvishtur figura nuk është e qartë. Pse? Kur drita bie në sipërfaqe jo të lëmuar, rrezet thyhen në drejtime të ndryshme, sërish në vija të drejta. Për këtë shkak edhe nuk fitohet figura e qartë. Këtë mund ta shohësh në sipërfaqen jo të qetë të liqenit. Nëse uji valëzohet nuk krijohen figura të qarta të objekteve.

Kjo ndodh nga shaku se drita përthyhet në shumë drejtime të ndryshme.

62

Sipërfaqet e lëmuara e të shkëlqyera e thyejnë thuaja tërë dritën që bie në ato.

Këto sipërfaqe shfrytëzohen si pasqyrë. Drita nga ato thehet në një drejtim dhe e krijon figurën e qartë të objektit.

Mendo në mënyrë kritike A e ke parë ndonjëherë figurën tënde në pishinën me ujë?

Pse uji në pishinë mund të veprojë si pasqyrë? in:: bl min dhe proble Zgjidh Nëse planifikohet ndërtimi i ndërtesës, në fasadën e së cilës do të pasqyrohet qielli, çfarë materiali do të duhet të përdoret?

Pasqyra e përmbajtjes 5 Përfundime: • drita është formë e energjisë që buron nga burimi natyror – Dielli; • drita, të cilën mund ta shohim quhet drita e dukshme – spekrti i ngjyrave, kurse pjesët e dritës së padukshme, kryesisht i shfrytëzojmë; • drita gjithnjë lëviz në vijë të drejtë; • reflektimi i rrezeve të dritës nga sipërfaqja e objekteve quhet përthyerja e dritës; • nga sipërfaqja e lëmuar – pasqyra, rrezet e dritës përthyhen në një drejtim dhe figura është e qartë; • nga sipërfaqja jo e rrafshët, rrezet e dritës përthyhen në drejtime të ndryshme, kështu që fitohet figura e paqartë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Në çfarë vije gjithnjë lëviz drita?

2. Numëro shembuj të burimeve të dritës së dukshme?

3. Trego se pse verës, në mesditë, rekomandohet që mos të dilet në diell?

4. Trego se për cilat aktivitete njerëzit e shfrytëzojnë dritën e padukshme?

5. Cila veti e dritës shfrytëzohet kur shikohemi në pasqyrë?

Zbatoji njohuritë: • Kopjoje diagramin në fletore dhe plotësoji fushat për shfrytëzimin e pjesëve të padukshme të energjisë së dritës.

Drita e dukshme

e padukshme

63

Përmbajtja 6

BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË SË DRITËS

Deri sa lexon Do të mësosh: • të kuptosh se si shohim; • të kuptosh se çka është hija dhe si krijohet; • ta kuptosh përthyerjen e dritës; • të kuptosh se si ruhet drita.

Si shohim?

A e din se drita kthehet prej objekteve, hyn në sytë e tu dhe ti e sheh figurën e objektit. Në sy, drita hyn nëpër bebzën e syrit.

Bebza zvogëlohet kur drita është e fortë dhe zgjerohet kur drita është e dobët. Me ndryshimin e madhësisë së bebzës, syri e kontrollon se sa dritë hyn në të. Në tru krijohet fotografia e objektit të cilin e shohim.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Shfrytëzimi i energjisë së Diellit e mundëson jetën në Tokë.

Do të përkujtohesh Se drita është lloj i energjisë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • energjia e dritës • përthyerja e dritës • spektri i ngjyrave • hija • ora me rërë

Mendo në mënyrë kritike Kontrolloji njohuritë? Pse është me rëndësi ndrySi drita e thyer shimi i madhësisë së bebzës? mundëson që të shohim?

Pse i sheh ngjyrat?

A e ke parë ndonjëherë ylberin. Te ylberi me siguri i ke parë shiritat me ngjyra të ndryshme.

64

Ylber mund të krijojmë kur dritën e rëndomtë të bardhë e lëshojmë nëpër mjetin e quajtur prizëm. Prizmi është mjet special që dritën e bardhë e ndan në ngjyrat përbërëse. Pikat e ujit në mjegullën në qiell mund të veprojnë si prizmi dhe ta ndajnë dritën diellore, në këtë mënyrë edhe e shohim ylberin. Ylberi ka ngjyrna të ndryshme. Kjo ndodh kështu sepse drita e bardhë përbëhet nga ngjyrna të ndryshme: e kuqe, ngjyra e portokalltë, e verdhë, e gjelbër, e kaltër dhe vjollcë. Këto ngjyra quhen spektri i ngjyrave.

Kur drita e bardhë bie në një objekt, disa ngjyra të dritës thithen në të. Disa ngjyra të dritës reflektohen. Nëse shikon në atë objekt, disa rreze nga drita e reflektuar hyjnë në bebzat e tua. Ti e sheh objektin si ngjyrë të kësaj drite të reflektuar.

Drita e bardhë që bie në mollën e gjelbër është e përbërë nga ngjyra të ndryshme.

Molla e gjelbër i thith krejt ngjyrat, pos ngjyrës së gjelbër. Molla e reflekton dritën e gjelbër pastaj ajo hyn në sytë e tu dhe ti mollën e sheh si të gjelbër. Diçka krejt tjetër ndodh kur ngjyra e njëjtë e bardhë bie në mollën e kuqe që i thith krejt ngjyrat dhe të kuqen e reflekton. Ngjyra e kuqe e reflektuar hyn në sytë e tu. Prandaj mollën e sheh si të kuqe.

Hijet Energjia e dritës ndikon ndryshe në materie të ndryshme. Disa materie e ndalin energjinë e dritës dhe krijohen hijet. Disa materie e lëshojnë energjinë e dritës dhe ajo lehtë kalon nëpër ato.

Mendo në mënyrë kritike Pse bananen e sheh si të verdhë?

Kontrolloji njohuritë? Çfarë ndodh kur drita e bardhë kalon nëpër prizëm?

Si krijohen hijet?

Si do të ngelësh i thatë në ditën me shi? Do të rrish nën çadrën e hapur, deri sa pikat e shiut bien në të. Pikat do të rëshqasin nëpër anët e saj por nuk do të arrijnë te ti.

Hija, gjithnjë krijohet Hija k ij h t në ë anën ë e kundërt k të burimit të dritës

65

Materiet e patejdukshme sillen njëlloj si te shëmbulli me çadrën, por ndaj energjisë së dritës.

Poashtu, materiet e patejdukshme e pengojnë kalimin e energjisë së dritës nëpër to. Nga shkaku se rruga e dritës është e ndaluar, krijohet hija (hapësira e errët). Trupat dhe mjetet e patejdukshme, siç është muri me tulla, druri, qeni ose trupi i yt, nuk e lejojnë kalimin e dritës dhe kanë hije. Hijet krijohen në anën e kundërt të burimit të dritës. Ne nuk mund të shohim se çfarë ka pas materieve jo të tejdukshme. Mbaje në mend, ti i sheh mjetet nga të cilat reflektohet drita dhe ka hyrë në syrin tënd. Sendet e patejdukshme e ndalin dritën, kështu që nuk mund t’i shohim objektet pas atyre materieve.

Njohuritë për hijet, njerëzit që moti i kanë shfrytëzuar për ta bërë orën e diellit.

Ajo vihet në vend të hapur dhe njerëzit e shfrytëzojnë sepse ka shumë përparësi: punon me energjinë diellore që është pa pagesë, është e sakte dhe zakonisht është dekorative.

Ushtrim:

ora e diellit

66

Nga kartoni preje një rreth prej 20 cm , me vija ndaje në 12 fusha të njëjta dhe në çdo vijë shkruaji numrat së pari 12-6 e pastaj 3-9. Në mes tyre shkruaji edhe numrat e tjerë, si te çdo orë. Në mesin e kartonit ngjite një thupër të drejtë me gjatësi 8-10 cm. Nëse koha është me diell, orën nxire jashtë në hapësirë, gjeje ku është jugu dhe orën vëre në atë pozitë që numri 12 të jetë në anën e jugut. Hija e thuprës do të bie në numrin që e tregon se sa është ora.

Në të njëjtën mënyrë mund të bëshë orë diellore nga thupra e drejtë që vertikalisht do e vëshë në rërën e plazhit në kohën kur rrezitesh.Por së pari duhet ta caktosh kah është ana jugore gjeografike.

Përthyerja e dritës Rrezet e diellit e ndërrojnë drejtimin e levizjes – përthyhen në sipërfaqen kufitare në mes të dy materieve, për shembull, ajrit dhe ujit. Prandaj edhe pjesët e objektit në ujë duken sikur të thyera.

Kontrolloji njohuritë?

Në çka gjasojnë hijet?

Mendo në mënyrë kritike

Pse materiet e patejdukshme e pengojnë pamjen e mjeteve pas tyre?

përthyerja e dritës

Pasqyra e përmbajtjes 6 Përfundim: • syri i pranon vetëm rrezet e reflektuara të dritës; • me ndryshimin e madhësisë së bebzës së syrit, syri kontrollon se sa dritë hynë në të; • spektri i ngjyrave është i përbërë nga ngjyra të ndryshme: e kuqe, portokalle, e verdhë, e gjelbër e kaltër dhe manushaqe; • gjethi e kthen ngjyrën e gjelbër, pastaj ajo dëpërton në sy dhe në këtë mënyrë gjethin e shohim si të gjelbër; • materiet jo të tejdukshme e ndalin kalimin e energjisë së dritës nëpër to. Ngase rruga e dritës është e penguar, krijohet hija (hapësira e errët); • rrezet e diellit përthyhen në sipërfaqen kufitare në mes të dy materieve, për shembull, ajrit dhe lëngut.

Kontrolloji njohuritë: 1. Cilat rreze të dritës hyjnë në bebzën e syrit?

2. Si e kontrollon syri se sa dritë do të hyjë në të?

3. Pse një lule e shohim si të kuqe?

4. Cilat materie krijojnë hije?

5. Çfarë forme ka hija e njeriut?

6. Pse mjeti i futur në ujë duket sikur është i thyer?

Zbatoji njohuritë: • Vizato se si do ta bëje orën e diellit. Mundohu ta bësh.

67

Përmbajtja 7

BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË TERMIKE (TË NXEHTËSISË) Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i numërosh burimet e energjisë termike; • ta kuptosh rëndësinë dhe përdorimin e energjisë termike.

Aktiviteti dhe energjia Për krejt aktivitetet e tua shfrytëzon energji: për lëvizjen tënde, por edhe për punën në kompjuter ose vozitjes me autobus. Burimi më i rëndësishëm i energjisë në Tokë është Dielli, i cili siguron dritë dhe nxehtësi. Energjia është aftësi e materies që të kryej punë ose ndryshime. Energjia termike gjithnjë lëviz në drejtim prej trupit më të nxehtë kah trupi më i ftohtë.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Energjia termike duhet të shfrytëzohet në mënyrë të drejtë për qëllime të ndryshme.

Do të përkujtohesh Se nxehtësia është energji termike që bartet prej objektit më të nxehtë në atë më të ftohtë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • energjia termike • nxehtësia • termometri • përçuesit • izolatorët

68 8

drita e diellit

Burimet e energjisë termike Burimi më i rëndësishëm i energjisë termike në Tokë është Dielli. Si burime të rëndësishme të energjisë termike njerëzit i shfrytëzojne dhe lëndët djegëse natyrore: thëngjillin, naftën dhe gazin natyror. Gjatë djegies së lëndëve djegëse lirohet energji e mjaftueshme që të punojnë makina të ndryshme, por lirohet edhe energji termike që shfrytëzohet për ngrohje, si dhe dritë që shfrytëzohet për ndriçim.

Pos kësaj, energjia termike lirohet edhe prej bërthamës së Tokës, ku materia është e zjarrtë. Kjo mund të shihet kur ndodh erupsioni i vullkanit dhe masa e zjarrtë – llava del në sipërfaqen e Tokës. Po ashtu, prej bërthamës së Tokës nxehet edhe uji. Në vendet ku burojnë ujërat e nxehtë janë ndërtuar banjat. erupsioni i vullkanit

Nxehtësia dhe ndryshimet në temperaturë Kur në gotë do e vëshë copën e akullit, uji do të bëhet më i ftohtë, sepse energjia termike prej ujit që është më i ngrohtë lëviz kah copa e akullit që është më e ftohtë. Lëvizja e energjisë termike prej një gjësendi me temperaturë më të lartë në atë me temperaturë më të ulët gjuhet nxehtësi. Shkalla e nxehjes së sendeve është temperatura dhe ajo matet me termometër. platforma e naftës

Termometri Termometri, më së shpeshti përbëhet nga një gyp i hollë me një lëng të kuq. Kur temperatura e lëngut rritet, lëngu bymehet dhe vëllimi i tij rritet. Në këtë rast, lartësie e lëngut në gyp rritet. Kur temperatura e lëngut zvogëlohet, lëngu mblidhet. Në këtë rast edhe lartësia e lëngut në gyp zvogëlohet. Numrat në të dy anët e gypit e tregojnë temperaturën me shkallë Celzius.

termometri

Pjata me supën e xehtë në tavolinë është më e nxehtë se ajri rreth saj. Në këtë rast, energjia termike bartet prej supës së nxehtë në ajrin përreth dhe temperatura e ajrit rritet. Energjia termike e supës zvogëlohet dhe temperatura e supës bie.

Përderisa energjia termike vazhdon të lëviz prej supës në ajër, ajri bëhet më i nxehtë, kurse supa bëhet më e ftohtë. supa e nxehtë

69

Barazimi i temperaturës Të imagjinojmë se e kemi matur temperaturën e supës dhe të ajrit deri sa supa është ftohur.

Pas një kohe, temperatura e supës dhe e ajrit barazohen, bëhen të njëjta dhe më nuk ndryshojnë. Energjia termike gjithnjë lëviz prej sendit më të ngrohtë në atë më të ftohtin, derisa të arrihet temperatura e njëjtë e tyre. Atëherë, mes këtyre sendeve nuk ka dallim të temperaturave dhe më nuk do të bëhet bartja e energjisë termike. Temperatura e të dy sendeve ngel e përhershme.

Përçimi i nxehtësisë – përçuesit e nxehtësisë Përçimi i nxehtësisë është veti e të gjitha materieve.

Megjithatë, energjia termike, te disa materie lëviz më shpejtë se sa te tjerat. Për shembull, energjia termike lëviz nëpër bakër më se 15.000 herë më shpejt se sa nëpër ajër. Materiet nëpët të cilat energjia termike lëviz shpejt quhen përçues. Zakonisht, materiet e ngurta janë përçues më të mirë se sa lëngjet dhe gazërat. Metalet janë përçuesit më të mirë, prandaj edhe enët për gatim, zakonisht punohen nga metali. Në tabelë janë dhënë disa materie që janë përçuese të mira të nxehtësisë.

Nëpër lëngje dhe gazëra energjia termike lëviz më ngadalë se sa nëpë materiet në gjendje të ngurtë.

Përçimi i nxehtësisë nëpër lëngje dhe gazëra bëhet me lëvizjen e tyre (rrymimi).

Përçues Argjendi Bakri Alumini Hekuri

Izolatorë ajri stiropori lesh xhami druri

Çfarë ndodh kur një trup merr nxehtësi?

Kur trupi është i nxehur, ai pranon energji termike dhe i rritet temperatura. Nëse materia pranon energji të mjaftueshme termike, atëherë i ndërrohet gjendja agregate.

Ndërrimi i gjendjes agregate të çokollatës nën ndikimin e nxehtësisë.

70

Dordoleci

Ngrohja e materieve të ngurta Sasia e energjisë termike që do të shkaktojë ndërrimin e gjendjes agregate te materiet e veçanta është e ndryshme. Kur materia në gjendje agregate të ngurtë pranon energji termike, ajo fillon të shkrihet – kthehet në lëng. Çokollata dhe akullorja shkrihen pasi të pranojnë sasi të vogël të energjisë termike. Në thellësinë e Tokës, shkëmbinjtë shkrihen për shkak të sasisë së madhe të energjisë termike. Lava e vullkaneve i shkrin shkëmbinjtë nën sipërfaqen e Tokës.

lava

Kur materia në gjendje të lëngët pranon energji termike, ajo fillon të avullohet dhe të shndërrohet në gaz. Për shembull, uji avullohet prej teshave të lagura kur janë të varura në tel për tharrje. Uji i lëngët i teshave merr energji termike nga Dielli dhe kalon në gjendje të gaztë – avull uji.

Gjersa uji shndërrohet në avull uji, teshat teren.

ura Golden Gejt në mjegull

Çfarë ndodh kur materia e humb energjinë?

Kur lëngu e humb energjinë termike, do të ngrijë dhe do ta ndërrojë gjendjen agregate në të ngurtë. Uji i pastër ngrin në zero gradë celsius (00C). Kur gazi e humb energjinë termike, ai dendësohet dhe kalon në gjendje agregate të lëngët. Për shembull, në mëngjesin e ftohtë, në objekte paraqiten pika të imëta uji – vesa. Kjo ndodh kur avulli i ujit në ajër vjen në kontakt me objektet e ftohta dhe e humb energjinë termike.

Në këtë rast, avulli i ujit shndërrohet në pika vese.

uji në gjendje të ngurtë agregate – akulli

71

Çfarë është izolimi?

Të gjitha materiet kanë aftësi të ndryshme për përçimin e nxehtësisë. Prandaj, dallojmë materie që janë përçues të mirë të nxehtësisë dhe materie që janë përçues të dobët ose izolatorë.

Metalet janë përçues të mirë të nxehtësisë. Ato e pranojnë dhe në mënyrë të njëtrajtshme e lëshojnë nxehtësinë. Izolatorët janë materie që e pranojnë, por në mënyrë jo të njëtratjshme e lirojnë. Druri është shembull për izolator. Izolimi përdoret gjithnjë kur duhet të pengohet lirimi i nxehtësisë. Izolimi i gjësendeve bëhet me mbështjellëse nga materia që është përçues i dobët i nxehtësisë – izolator. Përkujtohuni në dritaret dhe në muret e ndërtesave. Në ditët e ftohta, izolimi në mure e mba nxehtësinë brenda. Në të njëjtën mënyrë edhe termosi e mban për një kohë më të gjatë temperaturën e duhur të lëngut. termosi

Konrolloji njohuritë? het Si mund që në termos lëngu tëiudmba të hë i ftohtë ose i nxehtë për një per caktuar kohore?

Mendo në mënyrë kritike Shpjego pse është me rëndësi që të izolohen ndërtesat në viset me klimë të htë dhe të ftohtë. Prej çfarë materialinxe ndërtohen muret? Pse?

montimi i izolimit

Pasqyra e përmbajtjes 7 Përfundime: • nxehtësia është lëvizja e energjisë termike dhe bazohet në dallimin e temperaturës së dy materieve; • energjia termike lëviz nga objekti me temperaturë më të lartë në objektin me temperaturë më të ulët; • kur temeperaturat barazohen, lëvizja e nergjisë termike ndërpritet; • përçues të nxehtësisë janë materiet që e thithin nxehtësinë dhe në mënyrë të njëtrajtshme e lëshojnë; • izolatorët janë materie që e thithin nxehtësinë dhe në mënyrë jo të njëtrajtshme e lëshojnë Kontrolloji njohuritë: 1. Çfarë është nxehtësia?

2. Në çfarë drejtimi lëviz nxehtësia dhe deri kur?

3. Cilat materie janë përçues?

4. Trego disa materie – izolator?

Zbatoji njohuritë: • Përshkruaj ose vizato si do ta kishe izoluar shtëpinë ose banesën tënde. Mendo se çfarë materiali do të kishe përdorur.

72

Përmbajtja 8

BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË ELEKTRIKE Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i përshkruash burimet e energjisë elektrike; • ta kuptosh përdorimin e energjisë elektrike; • ta kuptosh rëndësinë e energjisë elektrike në jetën tënde.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Energjia elektrike është një nga format më të dobishme të enegjisë në botën e sotme.

Energjia elektrike Me siguri e ke parë ndriçimin e rrufesë në kohë të keqe. A ke vizituar ngjarje sportive gjatë natës, të ndriçuar me reflektorë? Nëse është e vërtetë, atëherë e ke parë energjinë elektrike në veprim. Në shtëpi, energjia elektrike e mundëson ndriçimin, punën e shporetit elektrik dhe të kompjuterit, larjen e teshave. Por ç’është rryma elektrike? Përgjigja nuk është e lehtë. Energjia elektrike është rezultat i vetisë së materjeve për ta përçuar energjinë elektrike.

Shkupi – natën

Do të përkujtohesh Se disa materie janë përçues të mirë të energjisë elektrike, kurse disa janë përçues të dobët.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • energjia elektrike • teli • kabllo • qarku elektrik • ndërprerësi • siguresa

Rryma elekttrike ik kka ffuqii që natën ta ndriçojë shtëpinë dhe vendin tënd

Kjo është e mundur falë aftësisë për mbushje elektrike që është veti e materieve, siç janë: pamja, ngjyra, dhe vetitë e tjera të materies.Materia mund të ketë ngarkesë pozitive (shënohet me +) dhe negative (shënohet me -). Ngarkesat pozitive tërhiqen me ato negative por edhe shtyhen, rafuzohen mes vete.

73

Ç’është shkarkimi elektrik?

Kur në dhomë ecish duke i zvaritur këmbët për qilimi dhe e prek dorezën metalike të derës, ka mundësi të ndjesh dridhje të lehtë elektrike. Kur ecish nëpër qilim, ngarkesa elektrike i tij kalon nëpër trupin tënd.Trupi elektrizohet me elektricitet negativ. Gjatë prekjes se dorezës metalike, ngarkesa negative lëviz prej trupit tënd kah doreza. Nga shkarkimi i mbushjeve do të fitosh një goditje të vogël. Shkarkimi elektrik është lëvizje e ngarkesave – elektricitetit nga një mjet ose trup në trupin tjetër.

Elektriciteti Rrufeja

Rrufeja Rrufeja është shembull i shkarkimit të fortë elektrik në mjegulla, kur koha është me furtunë. Rrufeja mund të ndodh mes reve dhe tokës, mes dy reve, ose mes dy pjesëve me mbushje të kundërta të një reje. Për një herësh, ngarkesat negative të reve lëshohen mbi tokë, e cila është pozitivisht e elektrizuar. Gjersa ngarkesat pozitive lëvizin në ajër, krijohet shkëndija të cilën e shohim si rrufe.

Këshilla si të mbrohesh nga rrufeja • gjej strehim në ndërtesë, automobil ose në kamion. pikën më • nëse je larg nga çfarëdo lloj strehimoreje, atëherë shko në lartë të ulët dhe ulu poshtë. Rrufeja, zakonisht bie në objektin më të të mjedisit. bie në • nëse je në ujë, menjëherë duhet të dalësh. Rrufeja shpesh pishina, liqene dhe në mjete e trupa në ujë.

Përçuesit dhe izolatorët Tani më e din se mund të marrësh goditje elektrike nga dorëza metalike. Nëse së pari e prek pjesën e drunjtë të derës do ta evitosh rënien e pakëndshme. Pse? Metali është përçues i elektricitetit. Përçues janë materiet nëpër të cilat shkarkimi elektrik lëviz me lëhtësi. Shkarkimi i elektricitetit prej trupit tënd në dorezë është shumë i shpejtë, prandaj trupi e ndjen si goditje. Metalet, siç janë bakri dhe argjendi janë përçues të mirë.

74

Kabllot elektrike janë të punuara nga metali dhe të mbështjellura me izolatorë nga goma ose plasmasa. Druri është izolator. Izolatorë janë materie nëpër të cilat elektriciteti rrjedh rëndë.

Gjatë prekjes së derës së drunjtë, elektriciteti shumë ngadalë lëviz nëpër sipërfaqen e derës. Prandaj, shkarkimi ngadalësohet dhe nuk ndjehet. Pos drurit edhe goma si dhe plastmasa dhe qelqi janë izolatorë të mirë.

Kabllot elektrike e përçojn pë j ë rrymën ë në ë largësi të madhe.

Kontrolloji njohuritë? i në mes të Ku është dallimlat orëve? izo dhe ve përçues

Mbështjellësi plastik i telave tela është ë htë izolator që i mbron njerëzit dhe shtazët nga goditja elektrike.

Ç’është rryma elektrike?

Tani më e din se kur ngarkesat elektrike lëvizin mund të krijohet elektricitet dhe të bëhet shkarkim. Rryma elektrike është rrjedhje e pandërprerë e ngarkesave elektrike. Rryma elektrike rrjedh vetëm nëpër qark të mbyllur, përmes përçuesve – telave.

Rryma elektrike është ndryshe nga ngarkesat e palëvizshme, të cilat qëndrojnë në një vend. Rryma elektrike krijohet nga ngarkesat në lëvizje, si që rrjedh uji në lum.

Menddo në mënyrë kritike Si i mbrojnë elektricistët dorëzat izoluese?

Bateria

Ndërprerësi

Poçi elektrik

Ndërprerësi e mbyll qarkun dhe poçi bën dritë

75

Shfrytëzimi i rrymës elektrike Si do të dukej jeta e jote pa energji elektrike? Si do të përgatitej ushqimi dhe si do të laheshin teshat? A mund ta shfrytëzosh kompjuterin, ose të shikosh film? Si këto aparate e shfrytëzojnë energjinë elektrike?

Pajisje elektrike

Si shfrytëzohet energjia elektrike?

Njerëzit janë të varur nga energjia elektrike me të cilën ndriçohen hapësirat, përgatitet ushqimi, me ndihmën e saj punojnë kompjuterët, etj. Qarqet elektrike e bartin energjinë që e shfrytëzojnë njerëzit. Aparatet elektrike këtë energji e shndërrojnë në lloj tjetër të energjisë: nxehtësi, dritë dhe lëvizje.

Hulumtim Aparatet, si e shfrytëzojnë energjinë elektrike?

Qëllimi Që të kryejnë punë, aparatet elektrike, energjinë elektrike e shndërrojnë në lloj tjetër të energjisë. Hulumto se në çfarë lloji energjie e shndërrojnë energjinë elektrike aparatet në shtëpinë tënde.

Ecuria Hulumto:Kontrolloje se çfarë aparatesh elektrike keni në shtëpi. A keni ventilator, toster, poçe? Bëre listën e aparateve që shfrytëzojnë energji elektrike.

Hulumto:Kontrolloje se çfarë aparatesh elektrike keni në shtëpi. A keni ventilator, toster, poçe? Bëre listën e aparateve që shfrytëzojnë energji elektrike.

Përfundo: Aparatet, në ç‛mënyrë e shfrytëzojnë energjinë elektrike?

Hulumto më tej: Cilët aparate prodhojnë më shumë se një lloj energjie?

Reflektorët Reflekto rët në stadium stadi shfrytëz hf të ojnë j ë energjiji elektrike. Në to energjia elektrike shndërrohet në dritë.

76

Pasqyra e përmbajtjes 8 Përfundime: • materia e përçon energjinë elektrike që mund të ketë ngarkesë elektrike pozitive (+) dhe negative (-); • shkarkesa elektrike është lëvizje e ngarkesave prej një sendi ose trupi në tjetër send ose trup, siç është për shembull rrufeja; • përçuesit janë materie nëpër të cilat shkerkesa e rrymës lëviz me lehtësi. Izolatorët janë materie nëpët të cilët elektriciteti rrjedh rëndë; • rryma elektrike është rrjedhja e pandërprerë e ngarkesave elektrike; • energjia elektrike mund të transformohet në forma të tjera të energjisë, si për shembull: dritë, nxehtësi dhe lëvizje.

Kontrolloji njohuritë: 1. Bëre listën e aparateve në shtëpinë tënde që punojnë me rrymë elektrike.

2. Trego si do të ishe mbrojtur nga rrufeja gjatë motit të keq.

3. Trego disa materie përçuese dhe disa izolatorë të rrymës elektrike.

Zbatoji njohuritë: • Mendo për disa punë që mund t’i bësh në shtëpinë tënde, me qëllim që të kursesh rrymë. Për këtë bisedo me shokët e klasës.

77

Përmbajtja 9

TRANSFORMIMI DHE RUAJTJA E ENERGJISË

Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i përshkruash burimet kryesore të energjisë dhe transformimin e saj në forma të tjera; • ta kuptosh shfrytëzimin e energjisë së ruajtur; • ta kuptosh rëndësinë e bartjes dhe të kursimit të të gjitha llojeve të energjisë.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Se burimet më të shfrytëzuara të energjisë janë të kufizuara, kurse burimet e ripërtrishme janë të pasosura.

Do të përkujtohesh Se energjinë çdokush duhet ta shfrytëzojë drejtë dhe duke e kursyer.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • turbina • transformatori • automobili hibrid

78

Burimet e energjisë në Tokë Dielli është burimi kryesor i energjisë në Tokë. Energjia diellore udhëton me miliona kilometra nëpër kozmos, në formë të rrezeve të dritës. Kur rrezet e diellit e godasin materien, ajo fiton energji dhe aftësi për të kryer punë.

Energjia diellore duket si dritë, kurse ndjehet si nxehtësi.

Energjia diellore

Valët e detit

Dielli dhe qarkullimi i ujit Me miliarda vite, Toka ka sasi të njëjtë të ujit. Në natyrë, uji i njëjtë qarkullon dhe gjithnjë përsëri përdoret. Dielli siguron energji që të ndërrohet gjendja e ngurtë e e borës dhe e akullit në ujë të rrjedhshëm. Kështu mundësohet që të ketë ujë të rrjedhshëm në oqeane, liqene dhe lumenj, që avullohet dhe avulli i ujit bëhet pjesë e ajrit. Avulli i ujit në ajër ftohet, sërish kthehet në gjendje të lëngët dhe formon mjegull. Mjegulla është e rëndë dhe uji bie sërish në tokë në formë të shiut, breshërit ose borës.

Kontrolloji njohuritë?

Në ç’mënyrë energjia diellore e ndryshon materien?

Mendo në mënyrë kritike Nëse gotën me ujë e le në diell, pas disa ditëve gota do të jetë e zbrazët. Çka e shkakton këtë ndryshim?

Transformimi i energjisë diellore Më shumë forma të energjisë në Tokë fillojnë si energji nga Dielli. Bimët, energjinë diellore e transformojnë në energji kimike, që të krijojnë ushqim. Ky ushqim u shërben për rritje. Kur shtazët ushqehen me bimë, një pjesë e kësaj energjie kalon në trupin e tyre. Me këtë energji shtazët lëvizin, rriten dhe shumohen.

Energjia diellore e nxeh ajrin në Tokë në mënyrë jo të barabartë, që shkakton rrymim të ajrit ose erë. Ajri ka energji mekanike. Ajo energji shfrytëzohet për t’i vënë në lëvizje fletët e mullinjve të erës, ose anijet me vela. Era e lëviz dhe e rrotullon nëpër ajër fluturaken prej letre. Në të kaluarën, njerëzit e kanë shfrytëzuar erën për bluarjen e drithit dhe për pompat për ujë.

Sot, energjia e erës i lëviz gjeneratorët (makinat) për prodhimin e energjisë elektrike.

Centrale me erë

Kontrolloji njohuritë?

Në çfarë mënyre energjia diellore e ndryshon materien?

Mendo në mënyrë kritike Si shfrytëzohet energjia diellore?

Ushqimi

Cilët janë burimet e energjisë së ruajtur?

Energjia kimike është e ruajtur në ushqim, lëndët djegëse dhe në bateri. Lëndët djegëse natyrore (benzina, thëngjilli dhe druri) gjatë djegies lirojnë energji. Nga energjia e ruajtur kimike varen shumë veprimtari të njerëzve: nxemja e banesave, puna e makinave në fabrika, lëvizja e automobilave, aeroplanëve dhe trenave. Edhe trupi i ynë, energjinë kimike nga ushqimi e shfrytëzon që të lëviz, të rritet dhe ta mbajë nxehtësinë.

Lëndë djegëse për makina

79 Bateri për makinë

Si bëhet transformimi i energjisë së ruajtur?

Shumë makina të ndryshme, energjinë e ruajtur e transformojnë në energji lëvizëse. Koftori me gaz ose nxehësja, energjinë e ruajtur në gazin natyror e transformojnë në energji termike. Kur e bënë kurdisjen e lodrës për fëmijë, ingranazhi në të e ruan energjinë mekanike. Kur e liron atë energjia lirohet dhe lodra fillon të lëvizë.

Për t’i vënë në lëvizje rrotat dhe për të lëvizur, motori i automobilit e transformon energjinë kimike të ruajtur në benzinë. Një pjesë nga energjia e ruajtur mund të shkaktojë nxehje të automobilit. Prandaj, automobilat kanë sistem për ftohje të motorit.

Organizmat e gjalla, energjinë e ruajtur kimike, nga ushqimi e transformojnë në energji lëvizëse dhe energji termike. Kur luan ose vrapon, trupi i yt e shfrytëzon energjinë e ruajtur në ushqim që të rritet dhe të ngel i fortë dhe i shëndoshë. Kur lëviz shumë shpejtë, do të fillosh të ndiesh nxehtësi dhe do të djersitesh.

Njerëzit djersiten që të bëhet ftohja e trupit të tyre.

Kontrolloji njohuritë?

Si e shfrytëzon trupi yt energjinë e ruajtur kimike?

nxjerrja e thëngjillit

Burimet energjetike të përtëritshme dhe të papërtëritshme Njerëzit shfrytëzojnë shumë energji për lëvizjen e automobilave, ngrohjen e banesave, për punën e përditshme të shumë makinave.

Burimet e energjisë, siç janë thëngjilli ose nafta, janë të kufizuara, sepse me shfrytëzimin e tyre ato digjen dhe nuk ripërtrihen, zhduken.

Burimet tjera të energjisë janë të ripërtritshme, që do të thotë se ato mund të shfrytëzohen pa ndërprerë. Disa burime të ripërtritshme të energjisë janë: dielli, era, uji dhe burimet termale.

Energjia diellore Во сончевите ќелии, сончевата енергија се претвора во електрична енергија.

80 kolektorë solarë

Energjia e erës Turbinat e erës janë makina që e shfrytëzojnë energjinë e erës dhe prodhojnë energji elektrike.

Hidrocentral

Energjia e ujit Rrjedhja e ujit në lumenj i rrotullon turbinat ku prodhohet energjia elektrike.

Energjia e burimeve termale Uji i nxehtë nga burimet krijon avull që i rrotullon turbinat, kurse ato prodhojnë energji elektrike.

Nikolla Teslla është njëri nga shkenëtarët më të mëdhej që e ka studiuar elektricitetin dhe ka bërë qindra zbulime për prodhimin, transformimin dhe ruajtjen e saj. Në mesin e tyre është gjeneratori i rrymës elektrike, mjeti që prodhon rrymë dhe transformatori – aparati për transformimin e sigurt të rrymës, me qëllim të përçimit së saj në largësi, me humbje më të vogla të energjisë.

Nikolla Teslla

Pasqyra e përmbajtjes 8 Përfundime: • bimët e transformojnë energjinë diellore në energji kimike të ushqimit; • energjia diellore shkakton rrymim të ajrit-erë, që ka energji mekanike; • në gjenerator, energjia e erës transformohet në energji elektrike; • energjia kimike është e ruajtur në materiet, si në: ushqim, lëndë djegëse dhe në bateri; • makinat, energjinë e ruajtur e transformojnë në energji lëvizëse; • burimet e energjisë, siç janë thëngjilli ose nafta, nuk ripërtrihen, ato zhduken; • burimet ripërtrirëse të energjisë janë: dielli, uji, era dhe burimet termale; • kur kryhet punë, energjia duhet të kursehet.

Kontrolloji njohuritë:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Si Dielli e shkakton krijimin e energjisë kimike?

Përshkruaje qarkullimin e ujit nën ndikimin e energjisë diellore?

Si quhet energjia e erës dhe për çfarë përdoret sot?

Si quhen makinat ku prodhohet energjia elektrike nga era?

Cilat burime mund të ripërtrihen? Cila lëndë është e ripërtrishme?

Pse energjia duhet të kursehet?

81

KAPITULLI

4

ORIENTIMI NË TOKË

N Ne vo ojja ap ër orientim ori o rien ri enti tim Nevoja për N er Nj eriu iu,, çdoherë iu çdoh çd oh her erë ë duhet duhe du hett ta dijë he dijijë ë në në çfarë çfa f rë ë vendi vven endi en d gjendet, di gjend je end ndet det et,, sepse se seps eps p e Njeriu, sh hum më ak ktitivi vite ete e të të tij tiij ja jjanë në ë të të lidhura lilidh dh hur u a me orientimin ori o r en ri e tit mi min n në në hapësirë, hap pës ësir ësir irë, ë, shumë aktivitete s do si d mo moss kur kur ai a është ësh shtë të ë në në ndonjë ndon nd on një j lëvizje. llëv ëviz ëv izzje je.. sidomos

Të orientohemi në hapësirë do të thotë të ta caktojmë pozitën ën e vendit, ose të objektit ektit në sipërfaqen e tokës. kës.

82

C Ca ktim kt imii i vendndodhjes im vend ve ndnd nd ndod o hj od h es es Caktimi V Ve ndnd nd ndod nd o hj od hja a e një njjë objekti obje ob bje jekktti ose o e njeriu, os njerriu iu,, përcaktohet pë ërc rcak a to ak tohe hett në raport he rap apor ort or rt Vendndodhja me e vven endq en dqën dq ëndr ën drim dr imin im in n, që që më ë lehtë leh e të ë dhe dh he e më më së s shpeshti shp hpes esht es htti arrihet arri ar rihe ri hett he vendqëndrimin, m caktimin ccak akktitimi m n e anëve mi a ëv an ëve e të botës. bot b ottës ës. Kjo Kjo Kj jo mund mu m und und n të të arrihet a ri ar rihe hett edhe he e he ed h me me me ndih nd ihmë m n e disa më disa mjeteve mje ete teve ve dhe dhe e të të objekteve obje ob jekt k ev e e të ë njohura njo johu hura r dhe ra dhe e të të ndihmën më m ëdh ha: a busollës, bus usol ollë ol llë ës, hartës, ha arrtë ës, s, orës, orë ës, s, Diellit, Die ellllititt, Yllit Yllilit Yl Ylli it polar, p la po lar, r, etj. r, etjtj.. mëdha:

PËRMBAJTJET MËSIMORE

1

ORIENTIMI NË SIPËRFAQEN E TOKËS

2

PËRPJESËTIMI

3

LLOJET E HARTAVE

4

G JATËSIA D HE G JERËSIA GJATËSIA DHE GJERËSIA G JEOGRAFIKE GJEOGRAFIKE

5

K OHA VENDORE VENDORE DHE DHE ZONAT ZONAT KOHA K OHORE KOHORE

83

AKTIVITETET HYRËSE Hulumtimet fillestare Si n Si në ë më m mënyrë nyrë të drej drejtë jtë ë do d të ëo orientohesh r en ri ento tohe h sh he hn në ë na n natyrë tyrë ty rë d dh e në hartë? dhe 1. Pasi të kesh keshë hë hypur hypu hy p r në lartësinë llar artë tësi siinë në më më të ë afërt afë fërt rt të të shkollës, ose osse të ë shtëpisë, sht htëp ëpis isë, ë, rikujtohu rik ikuj ujto toh hu për hu për ë termat ter erma ma at horizonti horizont ntii dhe nt dh he vija vija e horizontit.

2.. Ca Cak Caktoji ktoj ktoj kt ojii anët anë an ëtt kryesore ë kry ryesore dhe jokryesore jokr krye yeso so ore re të të klasës klas kl asës ëss dhe dh e të t shtëpisë sht htëp ë isë tënde. ëp 3.. Në hartën gjeografike, 3 e lartë lar artë të është ësh ë shtë të veriu, verriu i , poshtë jugu, djathtas lindja, liind ndja ja, majtas ma ajtjtas perëndimi. per erë ën ë ndi dimi mi..

Mbaje M Mb aje në mend, e njëjta gjë g ë vlen gj vlen vl en edhe edh dhe e për për orientimin o or ientimin në në glob.

4 Cakto dy objekte 4. obj bje jekte në natyrë, na naty aty tyrë tyrë r , ose ose në ë hartë, har artë të,, dhe d dh e mundohu mund doh hu ta përcaktosh përca akt ktos osh vendndodhjen ve en nd dnd ndod odhj hjen en e ndërsjellë n nd ë sj ër sjel ellë el lë të të tyre. ty yre.

Mendo mënyrë kritike: 5. M Me end do në në m mën ënyr ën yrë kr k krit rit itik tik ke: Nëse Nës N ëse e rastësisht ra asttës ë isht gjendesh gjen gj ende desh sh vetë vvet etë ë në një një pjesë pje p jesë së malore mal m alor o e të or Republikës R Re epu publ pu blik ikës ës së së Maqedonisë, Maqe Ma qedo doni nisë së,, për së pë ty t të panjohur, kurse me e vete vvet ette e ke k vetëm vvet etëm tëm hartën e Republikës së M Maqedonisë, aqedonisë, celularin dhe orën, a do të mundësh mund n ësh vetë të arrish në vendbanimin më të afërt? afër af fër ërt? t? ?

84

Plani për mësim Zbatim Zbatimi Zbat imii i elementeve elem el e enteve për orientim Planin Plan Pl anin in për për mësim mës m ësim im bëne bën b ëne me ndihmën e palimit të letrës që të mund të tregosh çka çk a di për për përcaktimin për p ërca cakt ktim imin in e anëve anë a nëve të botës, në hartë dhe në natyrë. Të mësosh përr përpjesëtimin pë përp pë rpje jesë sëtitimi min n dhe dhe rolin rolilin ro n e tij tij në n punimin e llojeve të ndryshme të hartave që shërbejnë sshë hërb rbej ejnë në për për orientimin ori rien entitimi min n e njerëzve n er nj erëz ëzve ve në hapësirë.

Flet Fl etën ën n e letrës llet etrë et rëss paloje palo pa lloje j për je për ë së së gjati. gjat gja a i.

Fletën

Fl let etën ën e paluar, pal p alua uar, r, sërish ssër ëris ish sh paloje palo pa oje j në dy pjesë.

Fletën

Drejtoje etën dhe D Dr ejtoje ej je e fle fletë tën n dh d he prite he pritite për pr për së gjati, në vendet ven ende det et e palosura p lo pa losu s ra si su si në vizatim. viz izat atim at i . im Në ë çdo çdo o fushë fus fus ushë hë shkruaji shk hkr kru ruaj ajii fjalët fjjal alët ë si ët s në vizatim.

K sh htë ëp la ani n i yt yt për pë p ër mësim. mësim. Para se ta lexosh tekstin në katë kapitull, Kyy ë është plani në ë fushën fus ushë hë ën e majtë ë të ë planit pla anit shkruaje tërë atë që ë din n për për ër orientimin o ori rien ri entititimin në en hartë dhe në natyrë. ë Në Në fushën e djathtë të planit plan nit përshkruaj për ërsh shkr kkrrua aj se s si si në mund të jetë gjerësia dhe gjatësia gjeografike n ë dy dy pika, pikka, që që tii sipas sip pas d me me planin plan pl plan aniin in zgjedhjes personale do t’i përcaktosh. Krahasoje planin tënd e shokëve të tu.

85

Përmbajtja 1

ORIENTIMI NË SIPËRFAQEN E TOKËS Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i përcaktosh anët e botës në natyrë dhe në hartë; • të orientohesh me ndihmën e busollës, hartës, Yllit Polar dhe të Diellit; • pse është me rëndësi të dish të orientohesh në hapësirë të njohur dhe të panjohur.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Se orientimi është me rëndësi për shkak të udhëtimit, gjegjësisht për realizimin e komunikacionit.

Do të përkujtohesh Caktimi i anëve të botës dhe menyrat tjera të orientimit në hapësirë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • pikëqëndrimi • orientimi • Ylli Polar • Arusha e vogës • busolla • gjilpëra magnetike

86

Caktimi i vendndodhjes në Tokë Vendndodhja e ndonjë njeriu, ose trupi, caktohet në raport me pikëqëndrimin, kurse më lehtë dhe më shpesh arrihet me caktimin e anëve të horizontit. Kjo mund të arrihet edhe me ndihmën e mjeteve për orientim.

veri

veriperëndim

verilindje

perëndim

lindje

jugperëndim

juglindje

jug

Orientimi me ndihmën e Diellit Shumë shpesh njerëzit orientohen me Diellin. Ai dy herë në vit, me 21 mars dhe me 23 shtator, ai lind saktë në lindje dhe perëndon saktë në perëndim. Gjatë ditës, hijet që paraqiten në objekte e ndryshojnë gjatësinë dhe drejtimin. Ajo është më e vogël në orën 13, në drejtim të veriut. Me ndihmën e Diellit dhe të akrepit të orës së dorës mund të caktohet ana jugore e horizontit. Ora vihet në sipërfaqe të rrafshët, akrepi i vogël drejtohet kah Dielli, kurse akrepi i madh kah Dielli. Këndi mesatar i akrepave e tregon anën jugore.

Yjësia Ylli Polar

Orientimi me ndihmën e Yllit Polar Natën, njerëzit më së shpeshti orientohen me Yllin Polar. Ai gjendet në yjësinë e quajtur Arusha e Vogël, që asnjëherë nuk e ndryshon pozitën e vet në qiell.

Busolla Me ndihmën e busollës më thjeshtë dhe më saktë caktohet ana veriore e botës.

Busolla i gjason orës. Përbëhet nga gjilpëra magnetike e ngjyrosur në një anë me të kuqe e në anën tjetër me të bardhë, dhe kutisë ku janë të shënuara anët kryesore dhe jokryesore të horizontit. Kur vihet në sipërfaqe të rrafshët, pas qetësimit të gjilpërës, pjesa e ngjyrosur do të kthehet kah veriu, kurse pjesa e bardhë kah jugu.

Arusha e Vogël

Busolla

Arusha e Madhe

Orientimi me ndihmën e hartës dhe të globit Në të gjitha llojet e hartave veriu është lartë kurse jugu poshtë. Kur jemi të kthyer me fytyrë nga harta, në anën e djathtë është lindja, kurse në anën e majtë perëndimi. Po e njëjta gjë është edhe në globin gjeografik, lartë mbi Ekuador është veriu e poshtë nën Ekuador është jugu. Djathtas meridianit kryesor është lindja, kurse majtas perëndimi.

Myshku te drurët Rrezet e Diellit asnjëherë direkt nuk e ndriçojnë anën veriore të drurëve. Prandaj myshku çdoherë paraqitet në këtë anë.

87

Pasqyra e përmbajtjes 1 Përfundime: • vendndodhja përcaktohet në raport me venqëndrimin dhe anët e botës; • gjatë ditës, njerëzit më së shpeshti orientohen përmes Diellit; • anët e botës, më saktë dhe më thjeshtë caktohen me ndihmën e busollës; • në hartë, gjithnjë, veriu është lartë, kurse jugu poshtë. Shikuar kah harta, djathtas është lindja, kurse majtas perëndimi.

Kontrolloji njohuritë: 1. Vizatoji anët kryesore dhe jokryesore të horizontit.

2. Cilat anë të botës i tregon gjilpëra magnetike e busollës?

3. Si orientohemi me ndihmën e Yllit Polar?

4. Si orientohemi me anë të myshkut?

5. Si caktohen anët e botës në hartë dhe në glob?

Zbatoji njohuritë: • Në pyllin më të afërt, me disa shokë, përcaktojini anët e horizontit dhe drejtimin kah shtëpia dhe shkolla.

• Hulumto si do të lëvizësh në hapësirë me ndihmën e busollës dhe të hartës topografike.

88

Përmbajtja 2

PËRPJESËTIMI Deri sa lexon Do të mësosh: • çfarë tregon përpjesëtimi; • si paraqiten madhësitë natyrore në hartë dhe në glob; • çfarë lloje të përpjesëtimit kemi; • çfarë është përjesëtimi numerik e çfarë përjesëtimi grafik.

Çfarë tregon përpjesëtimi?

Të gjithë e kemi të qartë se Toka, në glob dhe në hartën e botës, më shumë ose më pak është paraqitur në formë të zvogëluar. Përpjesëtimi tregon se sa është zvogëluar madhësia e Tokës. Më saktësisht, tregon se për sa herë është zvogëluar në hartë ose në glob madhësia natyrore. Përpjesëtimi mund të paraqitet numerikisht, me vija ose në formë grafike.

Përpjesëtimi në hartë dhe shkalla e përjesëtimit

Do të zbulosh çka është me rëndësi Përpjesëtimi është një nga elementet më të rëndësishme për punimin e drejtë të hartave.

Do të përkujtohesh Për punimin e planit të klasës tënde dhe të shkollës.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • forma e zvogëluar • harta e botës • përjesëtimi numerik • përpjesëtimi grafik • masa themelore

Plani i vendbanimit

Përpjesëtimi numerik Përpjesëtimi numerik përmes numrave e paraqet se për sa herë një pjesë, ose e tërë bota, është zvogëluar në hartë.

Nëse përpjesëtimi është 1:100.00, kjo do të thotë se një centimetrit në hartë i përgjigjen njëqindmijë centimetra në natyrë, 1000 metrave, ose 1 kilometri. Në hartën e Republikës së Maqedonisë me përpjesëtim 1:1.500.000, një centimetër në hartë, paraqet distancën 15 kilometra në natyrë.

89

R=1:200.000.000

Në hartë e botës me përpjesëtim 1:200.000.000 1 cm = 200.000.000 cm 1 cm = 2.000.000 m 1 cm = 2000 km

Kontrollo vallë di?

Me ndihmën e hartës gjeografike të Republikës së Maqedonisë mate distancën më të shkurtë ndërmjet qyteteve Dibër dhe Berovë.

Përpjesëtimi grafik ose vijor Përpjesëtimi grafik është vija horizontale e ndarë në më shumë pjesë të barabarta. Çdo pjesë e vijës i përgjigjet një gjatësie të caktuar në natyrë, varësisht nga madhësia e përpjesëtimit. Majtas nga zeroja është njësia themelore që mund të jetë e ndarë në dhjetë pjesë më të vogla të barabarta.

10 km

0

1

2

3

4

Mendim kritik Në hartën shkollore ishulli Grenland duket më i madh se Australia Pse është ajo ashtu?

5

6

7

8

9

Me përpjesëtimin grafik shërbehemi në këtë mënyrë: me hapjen e kompasit ose me vizore, nga harta ose nga ndonjë vizatim tjetër, matet gjatësia e largësisë mes dy vendeve. Pastaj me kompas largësia bartet në përpjesëtimin grafik djathtas nga 0 –ja. Numri me të cilin perputhet gjatësia e bartur na tregon se sa është kjo gjatësi në natyrë. Për shembull, nëse hapja e kompasit përputhet me largësinë prej fillimit të përpjesëtimit, duke filluar prej 0 e djathtas deri te shifra 8, atëherë lexohet se largësia në natyrë i përgjigjet 8 kilometrave, nëse njësia themelore tregon 1, atëherë largësia është 1 kilometër.

90

10

Pasqyra e përmbajtjes 2 Përfundime: • përpjesëtimi është element i rëndësishëm për paraqitjen e madhësive natyrore në hartë; • përpjesëtimi mund të jetë numerik ose grafik; • përpjesëtimi numerik tregon se për sa herë janë zvogëluar madhësitë natyrore në hartë ose në glob.

Kontrolloji njohuritë: 1. Çfarë tregon përpjesëtimi?

2. Çfarë lloje të përpjesëtimeve ka?

3. Përshkruaje përpjesëtimin numerik?

4. Si duket përpjesëtimi grafik?

5. Çfarë është njësia themelore?

Zbatoji njohuritë: • Në hartën gjeografike me përpjesëtim 1:25.000.000, largësia mes Shkupit dhe Berlinit është 12 centimetra. Sa është largësia natyrore ndërmjet këtyre dy qyteteve?

Shfrytëzoje hartën e Evropës me përpjesëtim 1:20.000.000 për përcakëtimin e largësive në mes të kryeqyteteve të shteteve

91

Përmbajtja 3

LLOJET E HARTAVE Deri sa lexon Do të mësosh: • si bëhet paraqitja e Tokës, ose e disa pjesëve të saj në glob dhe në hartë; • se harta gjeografike është vizatim i zvogëluar dhe i përgjithësuar në sipërfaqe të rrafshtë; • si ndahen hartat sipas madhësisë së përpjesëtimit dhe përmbajtjes së theksuar të tyre.

Globi dhe hartat gjeografike Globi, si mjet ndihmës, me formën e vet ndoshta në mënyrë më besnike e paraqet Tokën në tërësi. Por, a mundet me një shikim ta shohim tërë sipërfaqen e Tokës, dhe a thua vallë janë paraqitur të gjitha vendet dhe objektet e tjera të rëndësishme?

Këto mangësi mund të plotësohen në hartat gjeografike.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Hartat kanë rëndësi të madhe për disa degë ekonomike, si dhe për mësimin e gjeografisë dhe të shkencave natyrore.

Do të përkujtohesh Për punimin e skicës dhe të planit të klasës tënde dhe të shtëpisë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • harta gjeografike • atllasi • plane • harta topografike • shenja topografike • harta fizike • harta politike • harta ekonomike

92

Harta gjeografike

Globi

Harta gjeografi ke ë është dhe e fik htë ffotografi t fia e zvogëluar ël përgjithësuar e sipërfaqes tokësore, ose e një pjese të saj, e paraqitur në sipërfaqe të rrafshët me përpjestim të caktuar, përmbajtje dhe legjendë. Kur tregohet një pjesë më e vogël e Tokës, saktësia e hartës është më e madhe. Pos hartave gjeografike për mësimin në shkollë, punohen edhe lloje të tjera të hartave që kanë qëllime të tjera. Përmbledhja e më shumë hartave gjeografike quhet atllas.

Ndarja e hartave sipas madhësisë së përpjesëtimit Sipas madhësisë së përpjesëtimit, gjegjësisht sipas asaj se sa pjesë të sipërfaqes së Tokës duam të paraqesim, hartat ndahen në plane, harta topografike dhe harta gjeografike.

Plani

Planet janë harta më të sakta. Punohen në përpjesëtime prej 1:1000 deri në 1:10.000. Këto harta janë me përpjesëtime më të mëdha, sepse me ato paraqiten vendbanimet, shkollat, fabrikat, rrugët, spitalet etj. harta topografike

Hartat topografike punohen në përpjesëtime prej 1:10.000 deri në 1:500.000.

Me këto harta tregohen rajone më të vogla, për shembull: Pellagonia, Pollogu, Ultësira e Ohrit etj. Në to, me ndihmën e shenjave topografike, në mënyrë figurative paraqiten objektet dhe vetitë natyrore të hapësirës.

Hartat gjeografike punohen në përpjesëtime prej 1:500.000 e deri në 1:40.000.000. Në këto harta paraqiten hapësira të mëdha, si shtete, regjione, kontinente ose tërë bota. Për shkak të madhësisë së hapësirës që paraqitet, këtu shënohen objektet natyrore më të mëdha, vendbanimet dhe kufijtë shtetëror. harta gjeografike

Ndarja e hartave sipas përmbajtjes dhe qëllimit Varësisht prej qëllimit pse punohen, disa elemente të hartës theksohen më tepër, Sipas përmbajtjes hartat ndahen në fizike, politike dhe ekonomike. Hartat fizike i theksojnë elementet natyrore, si: relievin, ujërat dhe botën e gjallë. Hartat politike e theksojnë ndarjen politike me vijat kufitare dhe vendbanimet më të mëdha. Hartat ekonomike i paraqesin karakteristikat ekonomike të vendeve dhe aktivitetet e njerëzve në hapësirë.

93

Pasqyra e përmbajtjes 3 Përfundime: • në hartën gjeografike më së miri paraqitet hapësira; • përmbledhja e më shumë hartave quhet atllas; • sipas madhësisë së përpjesëtimit, hartat janë të ndara në tri grupe; • sipas përmbajtjes, hartat ndahen në: fizike, politike dhe ekonomike.

Kontrolloji njohuritë: 1. Si bëhët paraqitja e hapësirës së Tokës?

2. Çfarë është harta gjeografike?

3. Çka paraqet atllasi?

4. Si ndahen hartat sipas madhësisë së përpjesëtimit?

5. Si duken planet dhe hartat topografike?

6. Për cilat harta themi se janë politike?

7. Cilat elemente dominojnë te hartat fizike?

Zbatoji njohuritë: • Krahasoji hartat e Republikës së Maqedonisë që janë në klasë me ato të atllasit. Çfarë dallime do të hetosh?

94

Përmbajtja 4

GJERËSIA DHE GJATËSIA GJEOGRAFIKE Deri sa lexon Do të mësosh: • çfarë është rrjeta hartografike?

• cilat vija quhen paralele?

• ç’janë meridianët dhe cili është meridiani fillestar?

• sa paralele dhe meridiane ka në glob?

• si mund të jetë gjerësia dhe gjatësia gjeografike?

Rrjeta hartografike Për caktimin më të lehtë dhe më të saktë të të vendndodhjes së të gjitha elementeve që paraqiten në glob dhe në gjitha llojet e hartave, punohet rrjeta me vija horizontale dhe vertikale, me largësi të njëjta nga njëra tjetra. Në realitet, këto vija e krijojnë rrjetën hartografike prej paraleleve dhe meridianëve, në shkencë e njohur edhe si rrjeti i koordinatave Rrjeti i koordinatave

Do të zbulosh çka është me rëndësi Rrjeta hartografike është me rëndësi për caktimin e shpejtë dhe të saktë të pozitës gjeografike të vendeve në sipërfaqen tokësore.

Do të përkujtohesh Për formën e Tokës, rotacionin tokësor dhe pasojat nga ai.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • rrjeta hartografike • rrjeta e koordinatave • paralelet • meridianët • gjerësia gjeografike • gjatësia gjeografike • shkalla e paraleleve • shkalla e meridianëve

Paralelet Mësuam se Toka e ka formën e rruzullit, si edhe globi, dhe se për 24 orë Toka njëherë rrotullohet rreth boshtit të vet të paramenduar. Sipas kësaj, krejt pikat në sipërfaqen tokësore përshkruhen me një rreth të plotë. Rrathët e paramenduar të pikave që rrotojnë janë paralel dhe rrijnë paralelisht njëri me tjetrin. Këto vija të imagjinuara quhen paralele. Paralelja më e gjatë është ajo që qëndron në mësin e largësisë së dy poleve, ku Toka është më e gjerë dhe quhet Ekuator. Prej Ekuatorit që është paralelja fillestare dhe shënohet me 00, vijat e imagjinuara në veri dhe në jug janë gjithnjë e më të vogla. Në pole, këto vija të imagjinuara shndërrohen në pika që shënohen me 900. Ekuadori e ndan Tokën në gjysëmsferën veriore dhe jugore.

95

Meridianët Nëse nëpër pikat e Ekuadorit, që në realitet është rreth prej 3600 tërhiqet vijë më e shkurtë që do t’i lidhë të dy polet, do të fitohen vija gjysmërrethore që quhen meridian. Nëpër çdo shkallë të Ekuatorit kalon nga një meridian, që do të thotë se në Tokë ka 360 meridiane. Për meridian kryesor ose fillestar është marrë ai që kalon nëpër paralagjen Grinuiç të Londrës, që shënohet me 00 dhe quhet Meridiani i Grinuiçit. Meridiani i Griniçit me meridianin e kundërt 180, sajojnë një rreth, që Tokën e ndan në gjysmësferën lindore dhe perëndimore.

Grinuiçi

Gjerësia gjeografike Në glob vizatoni meridian në një pikë.

Pastaj në po atë meridian shënojeni largësinë më të vogël të pikës së dhënë me Ekuatorin. Kjo distancë quhet gjerësi gjeografike. Në globin dhe në hartën gjeografike, të gjitha vendet që janë në veri nga Ekuatori kanë gjerësi veriore gjeografike (GJVGJ), kurse vendet që janë në jug të Ekuadorit kanë gjerësi jugore gjeografike (GJJGJ). Distanca prej Ekuatorit kah polet matet me shkallë meridiani prej 00 – 900.

paralele

Gjatësia gjeografike Në glob vizatojeni një distancë prej Meridianit të Grinuiçit deri te një meridian tjetër në lindje ose në perëndim. Kjo distancë nëpër paralele quhet Gjatësia gjeografike. Pra, gjatësia gjeografike caktohet sipas meridianit fillestar dhe mund të jetë gjatësi lindore (GJLGJ) dhe perëndimore (GJPGJ). Gjatësia gjeografike matet me shkallë të njëpasnjëshme, prej 00 – 180°.

96

paralele dhe meridiane

Pasqyra e përmbajtjes 4 Përfundime: • për përcaktimin e drejtë të pozitës gjeografike punohen rrjetet hartografike; • rrathët e imagjinuar të pikave që rrotojnë quhen paralele; • vijat gjysmërrethore që i lidhin polet, kurse e presin Ekuatorin nën kënd të drejtë, quhen meridiane; • gjerësia gjeografike mund të jetë veriore dhe jugore, kurse gjatësia gjeografike lindore dhe perëndimore.

Kontrolloji njohuritë: 1. Ç’është rrjeta hartografike?

2. Cilat vija i quajmë paralele?

3. Çfarë janë meridianët?

4. Cila është paralelja më e madhe?

5. Cili është meridiani fillestar?

6. Në bazë të çkahit përcaktohet gjerësia gjeografike dhe si mund të jetë ajo?

7. Si mund të jetë gjatësia gjeografike?

Zbatoji njohuritë: • Në globin induktues vizatoi paralelet dhe meridianët kryesorë.

• Në hartën gjeografike të Botës caktoje pozitën e Republikës së Maqedonisë.

Projeksione hartografike

97

Përmbajtja 5

KOHA LOKALE DHE ZONAT KOHORE Deri sa lexon Do të mësosh: • me çka janë të lidhura masat themelore kohore?

• ç’është koha vendore ose lokale?

• në sa zona kohore është e ndarë Toka?

• në cilën zonë kohore gjendet Republika e Maqedonisë?

• çfarë është kufiri i datës?

Llogaritja e kohës Me siguri e din se njësitë themelore për llogaritjen e kohës janë: dita, java, muaji dhe viti që janë të lidhura me lëvizjen dhe dukuritë e caktuara të Tokës. Çdo vit i katërt është i brishtë për shkak të gjashtë orëve të revulucionit tokësor. Rendi i caktuar i ditëve, sipas javëve dhe muajve në vit, quhet kalendar.

Do të zbulosh çka është me rëndësi Të dish se çka është koha vendore ose lokale. Çfarë rëndësie kanë zonat kohore dhe kufiri i datës?

me

Do të përkujtohesh Për pasojat nga rotacioni dhe revulucioni, për paralelet, meridianët, gjerësinë dhe gjatësinë gjeografike.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • koha vendore ose lokale • koha diellore • zonat kohore • Grinuiçi • kufiri i datës

98

Koha vendore ose lokale E dimë se Dielli vetëm në dukje lëviz, nga lindjes kah perëndimi. Gjatë ditës, rrezet e diellit bien me kënde të ndryshme në sipërfaqen e tokës. Kur rrezet e diellit bien me kënd të drejtë në ndonjë vend, themi se është mesditë – ora 12. Nëse në vendin ku jetojmë është mesditë, atëherë mesditë është edhe në të gjitha vendet e Tokës që gjenden në meridianin e njëjtë. Prandaj, meridianët i quajmë edhe mesditorë. Çdoherë themi se koha vendore, ose lokale e një vendi është e caktuar me pozitën e atij vendi ndaj Diellit.

Disa popuj kohën vendore e quajnë edhe kohë diellore.

Për shkak të joprakticitetit gjatë udhëtimit kah vendet më të largëta, koha vendore nuk është për përdorim më të gjerë.

Zonat kohore Të gjitha vendet që janë në një meridian kanë kohë të njëjtë lokale. Por, të gjitha vendet që janë në anën tonë lindore e kanë mesditën më herët, kurse vendet që janë në anën tonë perëndimore mesditën e kanë më vonë. Kjo ndodh për shkak të gjoja lëvizjes së Diellit nga lindja në perëndim. Nëse njerëzit i rregullojnë orët sipas kohës së tyre vendore do të vinte deri në huti të madhe. Prandaj, me marrëveshtje ndërkombëtare është caktuar që koha e përbashkët fillestare të jetë koha vendore në Grinuiç. Çdo pikë e Tokës, për shkak të rotacionit, për 24 orë bënë një rreth të plotë prej 3600. Toka është e ndarë në 24 zona kohore. Çdo zonë kohore përfshin 15 meridiane ose 15 gradë gjatësi. Zona e parë kohore gjendet në 7 shkallë dhe 30 minuta në lindje dhe në perëndim të Grinuiçit. Republika e Maqedonisë është në zonën e dytë kohore dhe e ka kohën e Evropës së mesme. Kur në Londër është ora 12, në Shkup ora është 13, në Moskë 14, Tokio 21, kurse në Njujork është ora 7 e mëngjesit.

Kontrolloji njohuritë?

Llogarite se sa është ora në Njujork, nëse në Shkup është ora 17.

Mendo në mënyrë kritike Pse Toka është e ndarë në 24 zona kohore?

Zonat kohore

mesnata

kapërceje një ditë

kapërceje një ditë

Koha që dallohet nga ajo vendore

Ekvator

kufiri i datës

Ekvator

meridiani kufitar

kufiri i datës

përsërite një ditë

paradite pasdite mesdita vendore në Grinuiç

mesnata

përsërite një ditë

Rajoni që e shfrytëzon kohën verore

99

Kufiri i datës Kapiteni i anijes që ka lundruar nëpër Detin botëror vetëm në drejtim të lindjes, në çdo zonë kohore e ka lëvizur orën për një orë përpara. Kur është kthyer në limanin prej ku është nisur ka vërejtur se ka fituar një ditë më shumë.

Që të evitohet kjo huti, vendet janë marrë vesh: meridiani 180 të shpallet kufiri i datës. Nëse udhëtohet prej lindjes kah perëndimi dhe kalohet meridiani 180, shtohet një ditë, gjegjësisht një datë më përpara, por nëse udhëtohet në drejtimin e kundërt, prej perëndimit kah lindja dhe kalohet ky meridian, data e njëjtë përshkruhet përsëri.

100

Pasqyra e përmbajtjes 5 Përfundime: • njësitë themelore të kohës janë të lidhura me pasojat e lëvizjes së Tokës; • koha vendore ose lokale caktohet sipas pozitës së Diellit; • bota është e ndarë në 24 zona kohore. Secila zonë kohore përfshin 15 shkallë meridiani; • Republika e Maqedonisë është në zonën e dytë kohore; • dallimi mes Londrës dhe Shkupit është një orë; • për kufi të datës llogaritet meridiani 180.

Kontrolloji njohuritë: 1. Çfarë është koha vendore ose lokale?

2. Sa hapësirë përfshin një zonë kohore?

3. Sa është dallimi në kohë mes dy vendeve në dy zona kohore nga njëri tjetri?

4. Pse Toka është e ndarë në 24 zona kohore?

5. Cilat shtete gjenden në më shumë zona kohore?

6. Çfarë është kufiri i datës?

7. Ç’do të ndodhë me datën kur do të udhëtohet nga perëndimi në lindje dhe kalohet meridiani 180?

Big Beni në Londër

Zbatoji njohuritë: • Nëse në vendin tonë ora është 12, gjegjësisht mesditë, çka është në atë kohë në Australi e çka në Amerikë?

• Nëse në 150 të GJLGJ është ora 12, sa është ora në 150 të GJPGJ? • Llogarite se sa është koha në Njujork kur në Shkup është ora 20.

Sahat Kulla në Manastir

101

KAPITULLI

5

EKOLOGJIA DHE LLOJLLOJSHMËRIA E BOTËS SË GJALLË Ç’është materia? Ç’ Ç ës shtë ma mate teria? a?

Nëse Në e shiqon shiqo qon n rreth r etth vetes, rr s do do të ë shohësh sho hohësh shumëçka shu hu umëçka çkka me me madhësi, madh ma dhës dh ë i, ngjyra të ndryshme. ngjy j ra dhe dhe e forma f ndryshm nd me Sendet me.

Se end n ett dallohen d dal allo lohe hen n sipas sipass pamjes, si pamjes pamj es,, zërit, Të gjitha zë ërit, erës. T ë gj gjit itha ato to o jjanë jan anë nga a lloje lloje j të ë ndryshme ndrrys yshm hme të materies. mat m ater erie ies. s Nga Nga materia janë ja a ndërtuar: ndë dërt rttua uar: r: njerëzit, nje n erë rëzi zit, librat, t, po po edhe e ajri. ajr jri.i Materia Mat M ater eria ia është ësht ës htë gjithkundi gjithkun ndi në n hapësirë. hapë ha pësi s rë.

Organizmat e gjallë lë ë mund të gjenden kudo në Tokë. Që ttë ë mbijetojnë, u duhen en shumë kushte që u ua a mundëson mjedisii i tyre jetësor. Ekologjia og gjia është shkencë që i studjon lidhjet e or orgarganizmave të gjalla m me e mjedisin jetësor

102

Materia ka masë. massë. ë Masa Mas assa është ësht ës htë njësi njëssi e vlerës së materies në ë objekt. sfungjeri obje ob j kt. Tulla dhe sfungj gjer erii kanë k në madhësi ka madhësi dhe he formë formë ormë ë të të njëjtë. n ëj nj ëjtë të ë.

Por, Porr, Po r, masa m e tullës është ë më e madhe ma adhe dhe se masa dh masa e sfungjerit. sfun sf ungjerititit.

Dallimi Dallllim Da mi qëndron në atë se tulla a përmban përm mba b n më shumë materie mater eriie se er se sfungjeri. sffun ungj gjer eri.i.

PËRMBAJTJET MËSIMORE

1

MJEDISI JETËSOR

2

LLOJLLOJSHMËRIA E BOTËS SË GJALLË

3

TOKA DHE BASHKËSITË JETËSORE NË TOKË

4

UJËRAT NË TOKË DHE BASHKËSITË JETËSORE NË UJË

5

ATMOSFERA A TMOSFERA

6

KOHA

7

KLIMA K LIMA

8

N DRYSHIMI I N ATYRËS M E NDRYSHIMI NATYRËS ME U RBANIZIM URBANIZIM 103

AKTIVITETET HYRËSE Hulumtimet fillestare Si i shfrytëzon bimët? t Bimët janë jan çdokundi çdoku kund nd n di – në n parqe, parrqe q , në kopshte, kop o sh hte te, në ë shkëmbinj, shkë ëmbinj, në në shtëpia, sh httë ëpi pia, a, po edhe ed dhe h në tryezatrye eza z - në pjatat pja ja ata tatt me me ushq us h im. Përveç Përvveç eç se s për ushqim, u hqim us im, a i shfrytëzon shf sh hfryt ytëz ë on bimët bim mët ushqim. ed e dhe he për për diçka diççka tjetër? ttje jetë tër? ? edhe 1 1.. Me shokun ssho hoku ho un e bankës, b n ba nkkës ë , këmbe mendime dhe e bëre bëre e lillistën sttën ën e krejt kkre rejtjtj atyre aty tyre re gjërave gjë g jëra rave v që i shfrytëzon shfr frytëzon gjatë të ë d di ditës tëss dhe të d e që burojnë dh burroj ojnë në nga nga bimët. bim imët ë.

2. Kr K Krahasoje rah ahas ha oj oje e listën lil st stën n tënde tën ë de me me listën liist stën ën e shokëve tjerë tje erë të ë kla klasës. asës. s s.

3. Sipa Sipas p s listës liist stës tës ë tënde, në në gazeta gaz a et eta a dhe dh he revista re evi v st sta a të ë vvjetra vj jet etra a gjej gjje ej fotografi fo otto ogrrafi ogr afi.

4 4.. Në N klasë, kla lasë së, së ë, zgjidhni zgjijidh zg dhn nii fotografi fot o og gra rafifitë të ëm më ë in interesante ntere teresa te ssa ant ant nte dhe dh dh ng nga ga ato ato përgatitni pë ërg rgat rgat atitni poster. ati poste osste er. r.

5. Mendo M në mënyrë mëny më nyrë rë ë kritike: kriti rititke ri e: Kërko K rko Kë ko të të dhëna dhë hëna ën na a për pë ërr pr prodhimet rod odhi hime met bimore biimo more re e para parra më ë se se 100 100 10 0 vjetësh, vvjjet etës ë h, ës h, që që sot bëhen nga ng ga plastika, plas pl a titika ka,, çeliku çeliliku çe çel ku ose ose e nga nga a ndonjë ndo donj një ë metal tjetër.

104

Plani për mësim Ngjashmëritë dhe dallimet dallli limett mes me bimëve bim mëve ve dhe dhe shtazëve shtaz zëve Planin për mësim bëre me Pl me ndihmën ndiihm hmën e letrës letrës së palosjes pal alosjess që q të t mund m nd të tregosh mu treg tr e osh eg çka din çk d n më tepër për bimët di bim imët dhe për ër kafshët, kaffshët, çka dëshiron d sh dë shirron n të dish për ato ato o dhe d çk ka ke mësuar m tje jerë.. jerë çka bashkë me nxënësit tjerë.

Fletën Flet Fl e ën e letrës let etrë trë rës palose palo pa alose se për së gjati. gja

Fllettë F ën n e palosur, palos osurr, sërish sëri së rish s palose në dy pjesë. pjes e ë.

Fletën

Dr Drej ejto ej t je e fle tën dhe prite të prrite p prit te për pë ër së gjati gja jati në vendet vve end n et e palosura si s në në vizatim.Në vizatitim.Në viz vi N Drejtoje etën ççdo çd do fushë fush fu shë shkruaji s krua sh ajii fjalët fja alë l t si në vizatim. viza vi z tim.

është Ky yë ësshtë sh ë plani pla lanii i yt për për mësim. mësi më sim. m Para Par P ara a se e ta ta lexosh le exo x sh h tekstin tekkst s iin n në në katë katë ë kapitull, kapitu ittull, në fushën në ffu ushë hë h ën e majtë majtjtë të planit pla la ani nitt shkruaje shkr sh k uaje e krejt kkre rejtjt atë të ë që që din din për pë p ër bimët bimë bi m t dhe më dh he në ë të të djathtën dja dj athtën ën për përr shtazët. shttaz a ët ët.. Krahasoje Krra Krah ah has asoj oje planin plan pl anin an n tënd ttën ënd me ën e planin pla p la ani nin e shokëve shok sh o ëv ë e të ë tu tu e pastaj, nën në ën fushat f shat e prera fu pre era a shkruaji sh hkkruaj aji vetitë vetititittë ve ë (ngjashmëritë ((ng n ja ng jash shmë hm më ëri ritë të ë dhe dhe he dallimet) d dal a lilime al met) me t)) në në me es të ëb i ëve dhe shtazëve. im sh htazë tazë zëve ve. mes bimëve

105

Përmbajtja 1

MJEDISET JETËSORE Deri sa lexon Do të mësosh: • t’i numërosh karakteristikat e ujit dhe të tokës; • t’i tregosh kushtet për jetë në mjediset jetësore: ujë dhe tokë; • t’i hetosh dallimet e kushteve për jetë në ujë dhe tokë.

Do të zbulosh çka është me rëndësi T’i njohësh kushtet në mjedisin tënd jetësor.

Do të përkujtohesh Në natyrë, bota e gjallë dhe jo e gjallë janë të lidhura dhe u nënshtrohen ndryshimeve të përhershme, të cilave ndryshime, natyra e gjallë u përshtatet që të mbijetojë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • mjedisi jetësor • ekologjia • humusi

106

Natyra e gjallë Organizmat e gjalla, nga rrethi i vet fitojnë çdo gjë që u nevojitet për mbijetesë. Rrethi i tyre – mjedisi jetësor, është krejt ajo që gjendet rreth organizmit të gjallë. Bimët dhe shtazët janë pjesë e natyrës së gjallë. Uji, gurët, ajri, drita e diellit janë pjesë e natyrës jo të gjallë.

natyra e gjallë

natyra jo e gjallë

Ekologjia është shkenca për lidhjen ndërmjet organizmave të gjalla dhe mjedisit jetësor. Që më lehtë ta studiojnë gjendjen dhe ndryshimet në natyrë, shkencëtarët përshkruajnë dy mjedise jetësore: tokësor dhe ujor.Ajri nuk është mjedis i veçantë jetësor, por është pjesë përbërëse edhe e mjedisit jetësor tokësor edhe atij ujor. Në planetin Tokë pjesa tokësore përfshin 30% të sipërfaqes, kurse 70% e sipërfaqes është e mbuluar me ujë.

Mjedisi jetësor tokësor Mjedisi jetësor tokësor, në realitet është i shumëllojshëm dhe në sipërfaqe mund të ketë shkëmbinj, rërë ose tokë. Pjesa pjellore e tokës është ajo sipërfaqësore ose toka punuese. Kjo krijohet nën ndikimin e përhershëm dhe të fuqishëm të diellit, ujit, erës dhe akullit. Në përbërjen e kësaj pjese është edhe humusi që krijohet nga mbeturinat e bimëve dhe të shtazëve. Bimët dhe shtazët shkatërrohen nga mikroorganizmat, kryesisht nga disa bakterie dhe kërpudha. Në brendi të tokës punuese dallohen disa shtresa: shtresa pjellore, shtresa e rrënjëve dhe shtresa e shkëmbinjve të imtësuar. Nën këto shtresa, kryesisht gjenden shkëmbinj të fortë.

Toka ranore

Glina

Në tokë jetojnë shtazë të ndryshme, mikroorganizma dhe rrënjët e bimëve. Varësisht nga përmbajtja, toka mund të jetë e llojllojshme dhe shpesh e përzier, por llojet kryesore të saj janë: toka ranore, glina, toka gëlqerore dhe humusore.

• Toka ranore përbëhet nga kokrat e rrërës që nuk ngjiten njëra me tjetrën. Nëpër to lehtë dëpërton ajri dhe uji, por përmban pak materie ushqyese. Lehtë punohet por nuk është pjellore.

• Glina përmban pjesë të imta që ngjiten njëra me tjetrën, për të cilin shkak edhe është e fortë. Ajri dhe uji rëndë dëpërtojnë. Rëndë punohet dhe nuk është shumë pjellore.

• Toka gëlqerore është krijuar me shkatërrimin e shkëmbinjve gëlqerorë.E lëshon ajrin dhe ujin, por është jopjellore.

• Toka humusore përmban humus, prandaj ëdhe është e errët dhe shkrifët. Uji dhe ajri lehtë dëpërtojnë nëpër të. Punohet lehtë dhe është shumë pjellore.

Gjatë punimit të tokës punuese, në të shtohen plehëra të ndryshëm, varësisht nga përbërja themelore dhe përgatiten përzierje të veçanta që janë të përshtatshme për kultivimin e bimëve të caktuar: grurit, misrit, perimeve, trëndafilave, etj.

107 Humusi

ujërat e njelmët

Mjedisi jetësor ujor E shikuar nga Gjithësia, Toka është botë e kaltër ujore, që e quajmë “Planeti i kaltër”. Mjedisi tokësor ujor përbëhet nga oqeanet, liqenet, kënetat, lumenjtë dhe moçalet. Të gjithë ato dallohen sipas vetive, kurse dallimi më i madh është në përbërjen e kripës, në bazë të cilës kemi: ujë të njelmët (ujë të kripur deti) dhe ujë të ëmbël.

• Ujërat e njelmët përmbajnë shumë kripë. Ujëra të njelmët janë oqeanet dhe detet. Nga të gjithë ujërat në Tokë, sasia më e madhe është ujë i njelmët, ose 97,5%. Rezervat më të mëdha të ujit janë në formë të akullit në Polin e Veriut dhe të Jugut.

• Ujërat e ëmbël nuk përmbajnë kripë. Ato janë të pijshëm, nëse nuk janë të ndotur. Vetëm 2,5% e të gjithë ujërave në Tokë janë me ujë të ëmbël. Këto janë liqenet, kënetat, lumenjtë, përrenjtë dhe moçalet. fundi i detit

ujërat e ëmbël

Vetitë e mjedisit jetësor ujor Pos kripshmërisë, mjedisi jetësor ujor ka edhe disa veti të tjera: thellësia, depërtueshmëria e dritës dhe depërtueshmëria e temperaturës.

Thellësia Thellësia e ujërave në Tokë është e ndryshme.

Thellësia e paraqet largësinë mes sipërfaqes së ujit dhe të fundit të tij. Oqeanet kanë thellësi më të madhe, me mijëra metra. Kënetat mund të jenë të thella disa metra. Pjesa më e madhe e botës së gjallë ujore jeton në afërsi të sipërfaqes.

Drita e diellit dhe dukshmëria Mjedisi jetësor ujor ka ndriçim të ndryshëm. Afër sipërfaqes, dielli ndriçon nëpër ujë dhe ajo është e tejdukshme. Këtu jetojnë bimët e gjelbra dhe algat.

Në thellësitë e mëdha ka gjithnjë e më pak dritë të diellit. Ujërat e thella janë të errëta dhe jo të tejdukshme, në to nuk ka bimësi dhe aty jetojnë shumë pak shtazë.

dukshmëria e ujit të detit

108

Temperatura Temperatura e ujit varet prej dy kushteve: gjerësisë gjeografike dhe thellësisë së ujit. Ujërat që janë afër Ekuatorit ngelin të nxehta gjatë tërë vitit. Në viset mesatare, ujërat gjatë dimrit ftohen. Thellësia e ujit ndikon në temperaturën e tij. Në afërsi të sipërfaqes, uji është më i nxehtë, sepse e nxehin rrezet e diellit. Në ujërat më të thella ka gjithnjë e më pak dritë dhe uji është gjithnjë e më i ftohtë.

Sasitë më të mëdha të ujit në Tokë janë në formë të akullit.

Pasqyra e përmbajtjes 1 Përfundime: • mjedisi jetësor e paraqet krejt atë që e rrethon njeriun e gjallë; • ekologjia është shkenca për lidhmërinë mes organizmave të gjalla dhe mjedisit jetësor; • toka punuese është shtresa sipërfaqësore dhe pjellore e tokës; • humusi krijohet nga mbeturinat e shkatërruara të bimëve dhe shtazëve të ngordhura; • llojet kryesore të tokës janë: toka ranore, glina, toka gëlqerore dhe humusi; • ujërat e njelmët janë oqeanet dhe detet; • ujërat e ëmbël janë: liqenet, kënetat, lumenjtë, përrenjtë dhe moçalet; • vetitë e mjedisit jetësor ujor janë: kripshmëria, thellësia, kalueshmëria e dritës dhe e temperaturës.

Kontrolloji njohuritë: 1. Tregoji të gjitha mjetet dhe materiet që të rrethojnë?

2. Numëroji shtresat e tokës?

3. Cilët janë vetitë e përzierjes së humusit dhe të tokës ranore?

4. Tregoji të gjitha vetitë e ujit në natyrë?

5. Si janë temperaturat e ujit në fundin e liqenit?

Zbatoji njohuritë: • Kopjoje diagramin dhe në fushat e zbrazëta shkruaji të dhënat e kërkuara.

Mjedisi jetësor tokësor toka

ujor ujërat e njelmët:

ujërat e ëmbël

1109

Përmbajtja 2

LLOJLLOJSHMËRIA E BOTËS SË GJALLË Deri sa lexon Do të mësosh: • ta kuptosh llojllojshmërinë e botës së gjallë; • ta kuptosh grupimin e organizmave sipas ndërlikueshmërisë dhe gjinisë; • t’i dallosh përfaqësuesit e mbretërive të ndryshme.

Do të zbulosh pse është me rëndësi të grupohen dhe dallohen organizmat e gjalla.

Mbretëria e organizmave të gjalla Thuaja se të gjitha viset e Tokës janë të banuara me organizma të gjalla që janë të llojllojshme dhe që u janë përshtatur kushteve të vendbanimit të vet. Disa prej tyre jetojnë edhe në viset më të paarritshme dhe në kushte shumë të papërshtatshme. Shkencëtarët konsiderojnë se në Tokë ka mbi 10 milionë lloje të ndryshme të organizmave, të cilat tek duhet të hulumtohen. Që të mund ato të hulumtohen, shkencëtarët kanë krijuar sistem të grupimit të organizmave. Në shkencë, të gjitha organizmat e gjalla janë grupuar në pesë grupe – pesë mbretëri.

• Mbretëria e bakterieve • Mbretëria e shtazëve, parashtazëve dhe e algave • Mbretëria e kërpudhave • Mbretëria e bimëve • Mbretëria e shtazëve

Do të përkujtohesh se je i rrethuar nga shumë bimë dhe shtazë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • lloj • mbretëri

Mbretëria e shtazëve

Grupimi i organizmave nevojitet për hulumtimin dhe të kuptuarit më të lehtë të gjinisë dhe të origjinës së tyre. Grupi më i vogël i ngjashëm i organizmave quhet lloj dhe e ka emrin pëkatës. Macja shtëpiake, për shembull i takon një lloji, qeni i takon një lloji tjetër.

110

Më shumë lloje të ngjashme grupohen në grupe më të mëdha, ato në grupe edhe më të mëdha dhe në fund fitohen grupet më të mëdha – mbretëritë, që përmbajnë numër shumë të madh të llojeve të organizmave. Megjithatë, ti mirë i dallon bimët dhe shtazët. Kjo do të thotë se të gjithë anëtarët e një mbretërie, për shembull, të mbretërisë së shtazëve, kanë disa veçori të përbashkëta që lehtë hetohen.

Bakterie

Mbretëria e bakterieve Bakteriet mund t’i shohim vetëm me zmadhim në mikroskopin optik. Ato janë banorët më të hershëm të Tokës. Jetojnë në ujë, në tokë, në grimcat e pluhurit në ajër, në brendinë e organizmave të tjerë. Disa shkaktojnë sëmundje ngjitëse.

bimë

shtazë

bakterie

Mbretëria e parashtazëve dhe e algave • Parashtazët Mund të shihen me mikroskop. Disa jetojnë në ujë ose në brendinë e organizmave të tjerë.

• Algat Janë organizma të thjeshtë, organet e të cilave u gjasojnë organeve të bimëve (rrënjë, gjethe).

Pjesa më e madhe janë të gjelbër, por ka edhe me ngjyrë kafe, të kuqe dhe me ngjyra të tjera.

Jetojnë në ujë.

algat

111

kërpudha

Mbretëria e kërpudhave Këtu janë grupuar myshqet, kërpudhat, etj. Jetojnë në tokë, në shkëmbinj dhe në trungjet e drurëve.

Mbretëria e bimëve Bimët janë shumë të llojllojshme dhe i banojnë të gjitha viset e Tokës. Ato, me ndihmën e energjisë diellore vetë e krijojnë ushqimin. meduza

kërmilli

drurë – bota bimore

Mbretëria e shtazëve • Shtazët jokurrizore janë të llojllojshme. Ato nuk kanë kurriz, kurse organet i kanë me zhvillim shumë të thjeshtë. Jetojnë në ujë dhe në tokë.

• Shtazët kurrizore janë shtazë me ndërtim më të ndërlikuar. Kanë kurriz dhe organe mirë të zhvilluara. Në kurrizorët hyjnë: peshqit, ujëtokësorët (bretkosa), rrëshqanorët (breshka), shpezët dhe sisorët. Në sisorët hyn edhe njeriu.

tufa e peshqve

breshka lejleku

112

kali majmuni

Pasqyra e përmbajtjes 2 Përfundime: • grupimi i organizmave është i nevojshëm për studimin dhe të kuptuarit më të lehtë të llojit dhe të origjinës së tyre; • grupi më i vogël i organizmave shumë të ngjashëm dhe të afërt quhet lloj dhe e ka emrin e vet; • grupet më të mëdha të krejt organizmave të gjalla janë pesë mbretëritë: bakteriet, parashtazët dhe algat, kërpudhat, bimët dhe shtazët.

Kontrolloji njohuritë: 1. Pse është i nevojshëm grupimi i organizmave të gjalla?

2. Si quhet grupi më i vogël i organizmave?

3. Numëroji pesë mbretëritë?

Zbatoji njohurintë: • Kopjoje diagramin dhe në fushat e zbrazëta shkruaji emrat e pesë mbretërive të organizmave në Tokë dhe numëroji disa përfaqësues të tyre.

113

Përmbajtja 3

TOKA DHE BASHKËSITË JETËSORE TOKËSORE

Deri sa lexon Do të mësosh: • ta bësh lidhjen e vetive të bashkësisë jetësore tokësore me llojin e bashkësive jetësore (livadh, pyll).

Do të zbulosh pse është me rëndësi të mbrohen bashkësitë jetësore dhe vendbanimet e tyre.

Bashkësitë jetësore tokësore Toka dhe shtresa më e lartë e saj, toka punuese, është bashkësi jetësore për shumë bimë dhe shtazë. Bimët dhe shtazët jetojnë në bashkësi jetësore. Bashkësia jetësore përbëhet nga lloje të ndryshme të bimësh dhe shtazësh që e banojnë një hapësirë dhe u janë përshtatur kushteve në atë hapësirë.

Në planetin tonë ka shumë bashkësi të ndryshme jetësore tokësore. Më të mëdhajat janë: bashkësia jetësore e livadheve, e pyjeve dhe e shkretëtirave. Në Republikën e Maqedonisë, nga bashkësitë e mëdhaja janë të përfaqësuara bashkësia jetësore e livadheve dhe ajo e pyjeve.

Do të përkujtohesh se në bashkësinë jetësore tokësore ka kushte të përshtatshme për mbijetesën e shumë bimëve dhe kafshëve.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • bashkësi jetësore • bashkësia jetësore e livadheve • bashkësia jetësore e pyjeve

livadhi

Bashkësia jetësore e livadheve A ke shëtitur ndonjëherë nëpër ,,detin” prej kullose? Ai është i shtruar me kullosë të gjelbër dhe me lule të egra, rreth të cilave lëvizin shtazë të ndryshme të imta: bletë, flutura, karkaleca, etj. Kullosa është strehimore dhe ushqim për shtazët. Kullosat, me rrënjët e tyre të thella e ruajnë tokën nga era dhe nga shirat e rrëmbyeshëm. Nga trungjet e tyre të vdekur krijohet humusi dhe pasurohet toka.

114

salepi

Bimët e livadheve jetojnë gjatë një viti, disa krejtësisht thahen, dhe në pranverën e ardhshme sërish mbijnë nga farat. Të tjerat, në pranverë mbijnë nga kërcylli nëntokësor, që gjatë dimrit kanë qenë nën tokë. luleshqerra

lule qeni

ferrë gomari

•

• •

Nga bimët më të përfaqësuara janë kullosat e ndryshme, por edhe salepi, ferra e gomarit, luleshqerra, lule qeni dhe shumë të tjera.

Nga kërpudhat, në livadhe rriten kërpudhat e fushës e sidomos shampinjoni.

Nga shtazët, në livadhe më shpesh jetojnë: miu i fushës, urithi, skraja e shiut, gjinkalla, mollëkuqja, thëllëza etj. urithi

mollëkuqja

kërpudha karkaleci

fazani

115

Bashkësia jetësore e pyjeve Pyjet janë bashkësi e drunjve dhe e bimëve të tjera më të ulëta dhe e shtazëve të pyllit. Në Republikën e Maqedonisë ka pyje halorë, gjetherënës dhe pyje të përziera, që hasen më së shumti.

Rrugë nëpër pyllin gjetherënës

dushku

bredhi

Në pyjet e përziera rriten këto drurë gjetherënës: dushku, ahu, frashni, shkoza dhe drurët halorë: pisha, bredhi, dëllinja, etj. Pos drurëve këtu rriten edhe shumë bimë të ulëta: lulebora, manushaqja, etj. Në pyjet e përziera hetohen lehtë katër stinët e vitit. Dimrat janë të ftohtë, vera e nxehtë. Toka është e pasur me humus. Me rrënjët e thella drurët e mbajnë lagështinë e tokës.

• Drurët gjetherënës janë: dushku, ahu, shkoza, frashni, plepi, shelgu, etj.

• Drurët gjembajtës janë: pisha, bredhi, dëllinja, etj.

• Shtazët e pyllit janë: kaprolli, dhelpra, derri i egër, ketri, huti, etj.

ahu

pisha

dhelpra

kaprolli

ketri

Banorët e pyllit janë përshtatur për jetesë në kohë dhe kushte të pavolitshme. Disa prej shtazëve të pyjeve të përziera, dimrin e kalojnë duke u ushqyer me ushqimin e rezervuar në strofullat e tyre (ketri). Të tjerët, dimrin e kalojnë në gjumin dimror (miu i pyllit). Gjatë asaj kohe e harxhojnë energjinë nga rezervat dhjamore të trupit të vet.

116 huti

Armiku më i madh i bashkësive jetësore tokësore është zjarri. Ai për një kohë të shkurtër i shkatërron bashkësitë bimore dhe shtazore. Po ashtu, punimi i tokës në livadhe dhe prerja e tepruar e drurëve në pyje, nga ana e njeriut, i shkatërrojnë bashkësitë natyrore jetësore.

zjarr në pyje

pylli i prerë

Pasqyra e përmbajtjes 3 Përfundime: • bashkësia jetësore bërbëhet nga lloje të ndryshme të bimëve dhe shtazëve që e banojnë një hapësirë dhe u janë përshtatur kushteve në atë hapësirë; • në Republikën e Maqedonisë, nga bashkësistë jetësore tokësore janë, ajo e livadheve dhe e pyjeve; • nga bimët në livadhe, më të përfaqësuara janë kullosat e ndryshme, por edhe salepi, ferrë gomari, luledhëmbi, margarita, etj.; • nga shtazët në livadhe, më shpesh jetojnë: miu i fushës, urithi, skraja e shiut, gjinkalla, mollëkuqja, etj.; • në pyjet e përziera rriten drurët gjetherënës: dushku, ahu, frashni, shkoza dhe drurët gjethembajtës: pisha, bredhi, dëllinja, etj.; • shtazët e pyllit janë: kaprolli, dhelpra, derri i egër, ketri, huti, etj.; • bashkësitë natyrore tokësore i shkatërrojnë zjarret, si dhe njeriu me punimin e tepërt të tokës në livadhe dhe me prerjen e drurëve në pyje.

Kontrolloji njohuritë: 1. Cilat bashkësi tokësore hasen te ne?

2. Trego disa bimë dhe shtazë të livadheve?

3. Vizatoje dhe bëre përshkrimin e pyllit më të afërt?

4. Vizatoje dhe bëre përshkrimin e një bime ose shtaze të pyllit që e njeh?

• • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________

Shtazë

Bimë

Zbatoji njohuritë: • Kopjoje diagramin dhe në fushat e zbrazëta shkruaji emrat e bimëve dhe të shtazëve që i ke të j j në pyjet yj tona të përziera. njohura e që jetojnë

• • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________

117

Përmbajtja 4

UJËRAT NË TOKË DHE BASHKËSITË JETËSORE UJORE Deri sa lexon Do të mësosh: • të tregosh shembuj për ujërat (dete, lumenj, përrenj, liqene, këneta); • t’i lidhësh vetitë e mjedisit jetësor ujor me llojin e bashkësive jetësore (të kënetave, të lumenjve, të liqeneve).

Do të përkujtohesh se mjedisi jetësor ujor, bimëve dhe shtazëve ujore u mundëson kushte për jetë.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • bashkësitë jetësore të ujërave të ëmbël • bashkësia jetësore e kënetave • bashkësia jetësore e lumenjve • bashkësia jetësore e liqeneve

118

Pasqyra e ujërave në Tokë Imagjino se e tërë sasia e ujit të Tokës është paraqitur me 100 katrorë që i kemi vizatuar në një katror të madh. Numri më i madh i katrorëve, ose 97 prej tyre e paraqesin ujin e njelmët. Prej gjithë katrorëve, vetëm 3 e paraqesin ujin e ëmbël edhe atë: 2 e paraqesin ujin në formë të akullit, kurse vetëm një e paraqet ujin e rrjedhshëm për pije, përgatitje të ushqimit, larje dhe për nevoja të tjera. Duket qartë se uji është shumë i rëndësishëm dhe duhet të ruhet dhe të kursehet.

uji i ëmbël akulli uji i njelmët

Uji i ëmbël dhe i rrjedhshëm, në të njëjtën kohë është edhe vendjetesa e bashkësive jetësore të ujërave të ëmbël: e lumenjve, e liqeneve dhe e kënetave. lumi

Bashkësitë jetësore të ujërave të ëmbël • Lumi Lumi është uji i rrjedhshëm që e ka burimin e vet, rrjedhën dhe shtratin dhe derdhet në basen më të madh ujor: në liqen, det ose në moçal. Nëse burimi është në lartësi më të madhe mbidetare, uji më shpejt rrjedh në rrjedhën e lartë, kurse më ngadalë kur shtrati i lumit është në ultësira. vidra

pilivesa bretkosa

Në burim dhe në rrjedhën e sipërme të lumit, uji zakonisht është i cekët dhe i pastër, kurse fundi me gurëz. Në rrjedhën e poshtme, uji zakonisht është më i thellë dhe më i turbullt, sepse gjatë rrjedhës uji bart tokë dhe në fund e grumbullon si lym. Prej bimëve, në bregun e lumit hasen barishte të ndryshme dhe drurë (shelgje). trofta

shelgu

119

Liqeni i Ohrit

• Liqeni Liqenet janë ujëra të thella, jo të rrjedhshëm, që gjenden në lugina ose në fushëgropa. Ato mund të jenë natyrorë dhe artificial, kur njerëzit bëjnë ndalimin e lumenjve që të mblidhet uji i tyre. Uji i liqeneve artificial shfrytëzohet për elektrocentrale ose për ujitje. Bashkësia jetësore bimore e liqeneve përfshin shumë lloje: kallame liqeni, barishte, shkurre dhe drurë. Prej shtazëve, në liqene hasen: guacat, gaforret, peshqit, etj.

krapi

mjellma

Patat në kënetë

120

• Këneta Këneta është ujë i mbetur, jo i rrjedhshëm, me thellësi të vogël. Bashkësia jetësore e kënetave përfshin shumë lloje të organizmave, duke filluar nga mikroorganizmat, që jetojnë në ujë, e deri te bretkosat, gjarpërinjtë e ujit dhe shpezët, të cilat bëjnë fole në brigjet e kënetave, ose në drurë dhe shkurre. Në këtë rast duhet të kemi parasysh se me fjalën ,,kënetë” i emërtojmë ujërat e cekëta, të përhershme, ku gjithnjë ka botë të gjallë.

Nga bimët, në këneta janë të përfaqësuar: kallami, barishtet dhe bimët tjera të ngjashme me ato të liqeneve.

Nga shtazët, më të shpeshtë janë: lejlekët, patat, patat e egra dhe rosat.

Pasqyra e përmbajtjes 4 Përfundime: • nga bashkësitë jetësore ujore te ne janë të përfaqësuara, lumenjtë, liqenet dhe kënetat; • në bashkësitë jetësore të lumenjve hasen: barishte, drurë, peshq, zvarranikë, sisorë, insekte, etj.; • në bashkësitë jetësore të liqeneve hasen: kallamë, barishte, guaca, gaforre, peshq, etj.

Kontrolloji njohuritë: 1. Si është e ndarë bashkësia jetësore ujore?

2. Ku gjendet pjesa më e madhe e bashkësisë jetësore ujore?

3. Si ndahet bashkësia jetësore e ujërave të ëmbël?

4. Cilat bimë dhe shtazë jetojnë në ujërat e ëmbla?

Zbatoji njohuritë: • Kopjoje diagramin dhe në fushat e zbrazëta shkruaji shembujt e bimëve dhe të shtazëve në bashkësitë jetësore ujore.

BASHKËSIA JETËSORE E LUMENJVE • • • • • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

BASHKËSIA JETËSORE E LIQENEVE • • • • • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

BASHKËSIA JETËSORE E KËNETAVE • • • • • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

121

Përmbajtja 5

ATMOSFERA Deri sa lexon Do të mësosh: • se shtresa ajrore rreth tokës quhet atmosferë; • për atmosferën që është e përbërë nga më shumë gazëra; • se çfarë rëndësie ka atmosfera për jetën në Tokë; • se atmosfera është e ndarë në katër shtresa ose sfera.

Do të zbulosh pse është me rëndësi Atmosfera kontribuon që Toka të ketë karakteristika të planetit të veçantë në Sistemin Diellor. Atmosfera e mundëson qarkullimin e ujit në natyrë.

Do të përkujtohesh Për atë se si krijohet avulli i ujit dhe dukuria e të rreshurave në Tokë. Sa është rëndësia e oksigjenit për jetën në Tokë?

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • atmosfera • troposfera • stratosfera • jonosfera • ekzosfera • azoti • oksigjeni

122

Ç’është atmosfera?

Planeti Tokë është i mbështjellur me shtresën e ajrit që quhet atmosferë. Shtresa ajrore është me dendësi më të madhe mbi sipërfaqen e Tokës, kurse sa shkohet më tepër në lartësi, ajri bëhet gjithnjë e më i rrallë. Shtresa ajrore mbi sipërfaqen e Tokës është e përbërë nga më shumë gazëra. Më shumë ka azot 78%, oksigjen 21% dhe 1% ka karbon dioksid, avull uji dhe gazëra të tjerë.

atmosfera

TO

ER SF

TR OP

ST

RA

Çfarë rëndësie ka atmosfera për jetën në Tokë?

Atmosfera, ose mbështjellësi ajror, e mbron Tokën nga ngrohja e tepërt gjatë ditës dhe nga ftohja e madhe gjatë natës. Sikur të mos ishte atmosfera, dallimi ndërmjet temperaturës së ditës dhe natës në sipërfaqen e Tokës do të ishte mbi 1600C. Atmosfera mundëson që në Tokë të ketë: ujë, lëvizje të ajrit dhe dukuri të tjera natyrore që janë faktorë për paraqitjen e jetës.

A

ER SF O

A

Kontrolloji njohuritë?

Në cilën shtresë të atmosferës gjendet mbështjellësi i ozonit?

Ndarja e atmosferës Varësisht nga dendësia, përbërja, temperatura dhe trashësia, mbështjellësi ajror është i ndarë në katër shtresa ose sfera: troposfera, stratosfera, jonosfera dhe ekzosfera.

• Troposfera është shtresa më e ulët mbi sipërfaqen e Tokës, në lartësi deri në 12 km. Në këtë shtresë ndodhin krejt dukuritë, proceset dhe kushtet për jetë.

• Stratosfera bërbëhet nga ajri më i rrallë dhe shtrihet në lartësi deri 40 km. Në pjesën e saj të mesme ka shtresë të ozonit, prandaj kjo shtresë quhet edhe ozonosferë.

• Jonosfera dhe ekzosfera quhen sferat e gazërave të rralluar dhe shtrihen në lartësi prej 1000 km.

Mendo në mënyrë kritike Në atmosferë ka jetë vetëm në pjesët e saj më të ulëta ku ka oksigjen të mjaftueshëm.

123

Pasqyra e përmbajtjes 5 Përfundime: • planeti Tokë është i mbështjellur me shtresën ajrore që quhet atmosferë; • nga gazërat në atmosferë më shumë ka: azot, oksigjen dhe karbon dioksid; • atmosfera e mbron Tokën nga ngrohja e tepërt gjatë ditës dhe ftohja e tëpërt gjatë natës; • atmosfera mundëson që të ketë ujë dhe lëvizje të ajrit mbi Tokë; • shtresa më e ulët e atmosferës quhet troposferë; • në pjesën e mesme të jonosferës ka shtresë të gjerë të ozonit.

Kontrolloji njohuritë: • Ç’paraqet atmosfera?

• Cilët gazëra janë më të përfaqësuar në atmosferë?

• Sa është trashësia e atmosferës?

• Sa është lartësia e troposferës?

• Me çfarë përqindje përfaqësohet oksigjeni në troposferë?

• Çka mundëson atmosfera që në Tokë të ketë jetë?

• Ku është i koncentruar ozoni?

• Si quhen shtresat më të larta të atmosferës?

Zbatoji njohuritë: • Gjatë një jave, në drekë dhe në mbrëmje, gjatë paraqitjes së kushteve të ndryshme kohore bëre përshkrimin e atmosferës.

Nga këto shënime hartoje një tregim me shkrim.

124

Përmbajtja 6

MOTI Deri sa lexon Do të mësosh: • për termin moti; • t’i njohësh elementet e motit; • çfarë shkence është meteorologjia; • ç’është temperatura dhe shtypja ajrore; • pse vjen deri te dukuria e erës dhe e të reshurave.

Ç’nënkupton me termin moti?

Moti është gjendja momentale e dukurive atmosferike dhe meteorologjike në një vend të caktuar. Varësisht prej asaj se cila dukuri atmosferike është më e shprehur në momentin kur flitet për motin, njerëzit, më së shpeshti flasin se ai është: i nxehtë, me diell, i ftohtë, me vranësira, me të reshura, i ndryshueshëm, etj. moti me të reshura

Do të zbulosh pse është me rëndësi ta bësh dallimin e termave moti dhe klima dhe si ndodhin dukuritë kohore në natyrë.

Do të përkujtohesh për ngrohjen e ajrit dhe të ujërave.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • moti • temeperatura • lagështia • shtypja ajrore • vranësira • të reshurat • meteorologjia • shkallë celsiusi • hekto paskali

moti pa të reshura

moti me borë

Elemetet e motit Pos gjendjeve të numëruara të përgjithshme kohore, flitet edhe për temperaturën, lagështinë, shtypjen atmosferike të ajrit, vranësirën, erën, fortësinë e ndriçimit të diellit, etj.Këto janë elemente të motit ose elemente meteorologjike.

Meteorologjia është shkenca që i përcjell dukuritë e motit dhe jep parashikime për kohën.

125

Temperatura e ajrit Temperatura është shkalla e ngrohjes së ajrit që matet me shkallë të Celsiusit (°C). Më shpesh, temperatura më të larta ka ajri në sipërfaqen e Tokës. Në çdo 200 metra në lartësi, temperatura e ajrit bie për 1°C. Prandaj në majet e maleve çdoherë ka temperatura më të ulëta se sa në rrëzë të maleve dhe në fushëgropa.

Shtypja e ajrit Lartësia e shtypjes së ajrit varet nga dendësia, temperatura dhe nga lagështia e ajrit. Shtypja e ajrit matet me instrumentin e quajtur barometër dhe shprehet me hekto-paskal (h-Pa). Sa më lartë të ngjitemi në mal, ajri bëhet më i rrallë, kështu që edhe shtypja e ajrit zvogëlohet. Kjo tregon se në sipërfaqen e Tokës ka shtypje më të lartë. Shtypja normale e ajrit është 1013 h-Pa. Çdo shtypje mbi këtë quhet shtypje e lartë, e çdo shtypje nën këtë quhet shtypje e ulët.

Ndryshimet e shpejta të shtypjes shkaktojnë edhe ndryshime të shpejta të motit. barometri

vend me shtypje të lartë ajrore

126

vend me shtypje të ulët ajrore

dëmet e shkaktuara nga era

Paraqitja e erës Lëvizja horizontale e ajrit prej viseve me shtypje të lartë ajrore kah viset me shtypje të ulët ajrore quhet erë. Erërat më të njohura në bote janë: pasatet, antipasatet, erërat perëndimore dhe erërat polare. Në pjesët e Evropës Jugore dhe tek ne, erërat më të njohura janë bura, koshava, juga dhe era e Vardarit. velore

mjegulla

surfuesi në valë

Të reshurat Në natyrë, sipas vendit ku krijohen, paraqiten dy lloje të të reshurave. Të reshurat që krijohen në pjesët më të larta të troposferës, siç janë: shiu, bora dhe breshëri, dhe reshjet që krijohen mbi vetë sipërfaqen e Tokës: akulli, mjegulla, bryma, vesa. Deri në paraqitjen e reshjeve vjen për shkak të ndryshimeve të shpejta të temperaturave dhe të ndryshimit të sasisë së avullit të ujit në ajër. Ajri i nxehtë, si më i lehtë ngjitet mbi ajrin e ftohtë, atje ftohet, avulli i ujit dendësohet dhe së pari formohen mjegullat e pastaj vjen edhe deri në paraqitjen e të reshurave.

akulli

127

Pasqyra e përmbajtjes 6 Përfundime: • moti është gjendja momentale e dukurive atmosferike në një vend; • elementet e motit janë; temperatura, lagështia e ajrit, shtypja atmosferike, vranësira, era dhe forca e shkëlqimit të diellit; • lëvizja horizontale e ajrit quhet erë; • të reshurat mund të jenë në formë të shiut, breshërit, borës, mjegullës dhe brymës.

Kontrolloji njohuritë: 1. Ç’kupton me termin moti?

2. Si bëhet nxehja e ajrit?

3. Si matet temperatura e ajrit?

4. Si krijohen erërat?

5. Kur dhe ku paraqitet më shpesh shtypja e ulët ajrore?

6. Si krijohen erërat dhe cilat erëra i din?

7. Cilat të reshura krijohen mbi sipërfaqen e Tokës dhe në troposferë?

Zbatoji njohuritë: • Shfletoji disa gazeta dhe gjeji parashikimet për motin.

• Preji ato pjesë dhe ngjiti në fletoren tënde. Në shkollë, kontrollo se a thua vallë edhe shokët e tu kanë grumbulluar të dhëna të njëjta për motin siç ke vepruar ti.

128

Përmbajtja 7

KLIMA Deri sa lexon Do të mësosh: • ç’është klima; • si përcillen ndryshimet klimaterike; • prej çfarë varet më shumë klima; • cilat tipe klimaterike paraqiten në brezat e nxehtësisë; • në cilin brez klimaterik ka dallime më të mëdha të tipeve klimaterike.

Ç’është klima?

Kur moti, gjegjësisht elementet e motit ose elementet meteorologjike përcillen, shënohen dhe analizohen për një periudhë më të gjatë kohore mbi një vend ose krahinë, caktohet se si është klima. Përcjellja e elementeve të motit bëhet me instrumente dhe aparate speciale, si : termometër, barometër, shimatës, erëmatës, etj., në stacionet meteorologjike ose përmes satelitëve. moti i keq

Do të zbulosh pse është me rëndësi për klimën, si faktor natyror, që ka ndikim të madh në aktivitetin e njerëzve dhe në zhvillimin e disa degëve ekonomike.

Do të përkujtohesh për termin mot dhe elemente meteorologjike.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • termometri • matësi i shiut • erëmatësi • klima ekuatoriale • klima tropike • klima monsunike • klima mesdhetare • klima subpolare

Shembull për llogaritjen e demperaturës mesatare ditore Ora 7 Ora 14 Ora 21

= = =

5˚С 20˚С 8˚С

33 : 3 = 11˚С – mesatarja ditore

stacioni meteorologjik

129

Prej çka varet më së shumti klima? Çfarë klime do të ketë në një hapësirë, më së shumti varet nga: gjerësia gjeografike, lartësia mbidetare dhe nga madhësia e sipërfaqes tokësore dhe detare. Pjesët që janë afër Ekuatorit kanë klimë më të nxehtë, kurse si shkohet kah polet, klima është gjithnjë më e ftohtë.

Në fushëgropat dhe dhe në viset e ulëta malore, klima është më e nxehtë në krahasim me majet më të larta malore. Toka ngrohet shpejtë, por edhe shpejtë ftohet, në krahasim me detet që ngrohen më vështirë por edhe më ngadalë ftohen. Prandaj gjatë verës mbi tokë ka temperatura më të larta në krahasim me detet. Dimrit ndodh e kundërta sepse mbi dete ka temperatura më të larta. brezi i vapës së nxehtësisë shkretëtira – brezi i vapës së nxehtësisë

Tipat klimaterikë Si rezultat i faktorëve të shumtë, në Tokë paraqiten më shumë tipa klimaterikë.

• Në brezin e vapës (brezin e nxehtë) paraqiten: klima ekuatoriale, tropike, e shkretirës dhe monsunike. Te këto tipa klimaterikë, gjatë vitit, paraqiten temperatura relativisht të larta dhe sasi e madhe e të reshurave.

Përjashtim bën vetëm klima e shkretirës, që karakterizohet me shumë pak të reshura.

• Në brezat mesatarë të nxehtësisë paraqiten klimat: mesdhetare, kontinentale, e mesme, kontinentale dhe e oqeaneve. Varësisht nga stina, tipat e numëruar të klimave, me shmangie të caktuara kanë temperatura dhe reshje mesatare; • Në brezin e ftohtë paraqiten: klima polare dhe subpolare. Të dy tipat e klimës kanë dimra të ftohtë dhe vera të shkurta dhe të freskëta.

Tipat klimaterikë dallohen edhe sipas llojllojshmërisë së bimëve, shtazëve dhe dendësisë së popullsisë. brezi i ftohtë i nxehtësisë

130

Pasqyra e përmbajtjes 7 Përfundime: • klima caktohet me matjen afatgjate të dukurive klimaterike; • elementet e motit maten me aparate dhe instrumente në stacionet meteorologjike; • klima varet nga gjerësia gjeografike, lartësia mbidetare dhe nga madhësia e sipërfaqes tokësore dhe detare; • si rezultat i faktorëve të shumtë klimaterikë, në Tokë paraqiten më shumë tipa klimaterikë.

Kontrolloji njohuritë: 1. Ç’është klima?

2. Nga cilët faktorë natyrorë më së shumti varet tipi i klimës?

3. Me cilat instrumente dhe aparate maten dukuritë e motit?

4. Cilat klima paraqiten në tre brezat e nxehtësisë?

5. Cilat janë karakteristikat e tipave klimaterikë në brezin ekuatorial?

6. Cilat janë karakteristikat e tipave klimaterikë të brezave të ftohtë?

Zbatoji njohuritë: • Bëje tabelën për shënimin e temperaturave të ajrit prej ditës së hënë deri ditën e dielë.

• Futi të dhënat sipas ditëve dhe llogariti temperaturat mesatare mesditore.

• Llogarite temperaturën mesatare javore.

• Çfarë mund të përfundosh me anë të diagramit të punuar të temperaturave, sipas ditëve për një muaj?

131

Përmbajtja 8

NDRYSHIMI I NATYRËS SI PASOJË E URBANIZIMIT Deri sa lexon Do të mësosh: • ç’nënkuptohet me termin urbanizim; • se qytetet paraqesin qendra ekonomike, kulturore, arsimore dhe politike-administrative; • si zhvillimi i shpejtë i qyteteve e ndryshon natyrën; • me cilat probleme ballafaqohen njerëzit në qytetet e mëdha; • për masat e nevojshme për mbrojtjen e natyrës në qytete.

Ç’nënkuptohet me termin urbanizim?

Kur flitet për urbanizimin, mendohet për vendet e banuara – qytetet me numër më të madh të banorëve, me profesione të ndryshme, hapësirë me objekte të ndryshme të rregulluara me plan. Qytetet e mëdha në botë dhe në Republikën e Maqedonisë paraqesin qendra ekonomike, kulturore, arsimore dhe politike – administrative për rrethin më të afërt ose më të largët.

Shkupi

Do të zbulosh pse është me rëndësi Se zhvillimi i shpejtë i qyteteve e shkakton shkatërrimin e natyrës.

Do të përkujtohesh për atë që tani më e ke mësuar nga njohja e mjedisit, për rolin negativ të njeriut në shkatërrimin e natyrës së pastër.

Do të shfrytëzosh fjalë të reja: • urbanizim • qendra politike-administrative • hapësirë banesore • periferi • zhvillimi i planifikuar

132

Si e ndryshon natyrën zhvillimi i shpejtë i qyteteve?

Për shkak të zhvillimit të qyteteve dhe lënien pas dore të fshatrave, paraqitet shpërngulja e madhe e njerëzve prej qyteteve të vogla dhe fshatrave kah qendrat e mëdha. Rritja e madhe dhe jo e planifikuar e popullsisë në qytete, shpesh shkakton shkatërrimin e mjedisit natyror.

Me cilat probleme ballafaqohen njerëzit në qytetet e mëdha?

Për shkak të mungesës së hapësirës banesore, numri i madh i banorëve, shpesh në vetë qytetet dhe në periferitë e tyre, në mënyrë joracionale i shkatërrojnë sipërfaqet kualitative bujqësore. komunikacioni i dendur

Numri i madh i automjeteve, gjegjësisht komunikacioni i dendur, e rrezikojnë mjedisin natyror dhe shkaktojnë një varg pasojash: ndotjen e ajrit, të ujit, të tokës dhe të sipërfaqeve të gjelbra.

para dhe pas paraqitjes se mjegullës

133

Objektet industriale Koncentrimi i objekteve industriale nëpër qytete është shkak i shkatërrimit të natyrës, përmes harxhimit të tepruar të ujit të pastër për pije, që pastaj si ujë i ndotur lëshohet nëpër lumenj. Prej objekteve industriale ndoten: ajri, toka, shkatërohen bimët dhe rrezikohet shëndeti i njerëzve nëpër qytete. fabrikat janë ndotëse të mëdha të ajrit lumi i ndotur

Masat për mbrojtjen e natyrës nëpër qytete Me anë të urbanizimit të drejtë dhe me qëllim të mbrojtjes së natyrës nëpër qytete, gjegjësisht që të mos prishet mjedisi jetësor, njerëzit marrin shumë masa mbrojtëse. Ato janë: respektimi i zhvillimit të planifikuar të vendbanimeve, montimi i filtrave për mbrojtje në fabrika, rregullimi i drejtë i komunikacionit, zgjedhja e drejtë e vendeve për deponitë e qyteteve, rregullimi dhe shtimi e sipërfaqeve me gjelbrime. parqet janë ,,mushkëritë” e mjediseve urbane

kolektori

Kontrolloji njohuritë? Çfarë masash mbrojtëse ndërmerren në vendbanimin tënd për mbrojtjen e mjedisit jetësor?

134

Mendo në mënyrë kritike A thua vallë zhvillimi i madh ekonomik e prish mjedisin urban?

Pasqyra e përmbajtjes 8 Përfundime: • kur flitet për urbanizimin, mendohet në rregullimin e qyteteve; • qytetet e mëdha paraqesin qendra: ekonomike, kulturore, arsimore dhe politike-administrative; • rritja e paplanifikuar e numrit të banorëve në qytete, shpesh shkakton prishje të mjedisit natyror; • nëpër qytete, njerëzit ballafaqohen me këto probleme: ndotjen e ajrit, të ujit dhe shkatërrimin e tokës punuese.

Kontrolloji njohuritë: 1. Ç’nënkupton me termin urbanizim?

2. Çfarë qendrash janë qytetet sipas funksioneve që i kanë?

3. Cilat janë shkaqet e shkatërrimit të natyrës nëpër qytete?

4. Çfarë pasojash shkakton komunikacioni?

5. Si e ndotin natyrën objektet industriale?

6. Me cilat masa mbrojtëse mund ta ruajmë natyrën në qytete?

Zbatoji njohuritë: • Në planin tënd, numëroji objeketet më të mëdha industriale që e ndotin natyrën në vendbanimin tënd.

• Bëje analizën se cili objekt industrial e ka rolin primar në ndotjen e ajrit dhe të ujit.

• Propozo masa mbrojtëse për pengimin e ndotjes së natyrës në vendbanimin tënd.

135

PËRMBAJTJA

KAPITULLI 1 1 2

SHKENCAT NATYRORE VEPRIMET PËR HULUMTIMIN E NATYRËS

KAPITULLI 2 1 2 3 4 5 6

3 4 5 6 7 8 9

8 12

PLANETI TOKË

FORMA DHE MADHËSIA E TOKËS SFERAT E TOKËS SISTEMI DIELLOR ROTACIONI I TOKËS REVOLUCIONI I TOKËS BREZAT E NXEHTËSISË

KAPITULLI 3 1 2

NATYRA DHE SHKENCAT NATYRORE

20 24 27 30 33 36

MATERIA DHE ENERGJIA NË TOKË

VETITË E LLOJEVE TË NDRYSHME TË MATERIEVE VETIA A MATERIEVE PËR TA PËRÇUAR NXEHTËSINË DHE ELEKTRICITETIN NDRYSHIMET E MATERIEVE NËN NDIKIMIN E AJRIT, UJIT DHE ME NXEHJE ENERGJIA DHE FORMAT E ENERGJISË DRITA DHE SPEKTRI I NGJYRAVE BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË SË DRITËS BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË TERMIKE BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISË ELEKTRIKE TRANSFORMIMI DHE RUAJTJA E ENERGJISË

44 48 52 56 60 64 68 73 78

PËRMBAJTJA

KAPITULLI 4 1 2 3 4 5

ORIENTIMI NË SIPËRFAQEN E TOKËS PËRPJESËTIMI LLOJET E HARTAVE GJATËSIA DHE GJERËSIA GJEOGRAFIKE KOHA VENDORE DHE ZONAT KOHORE

KAPITULLI 5

1 2 3 4 5 6 7 8

ORIENTIMI NË TOKË 86 89 92 95 98

EKOLOGJIA DHE LLOJLLOJSHMËRIA E BOTËS SË GJALLË

MJEDISI JETËSOR LLOJLLOJSHMËRIA E BOTËS SË GJALLË TOKA DHE BASHKËSITË JETËSORE NË TOKË UJËRAT NË TOKË DHE BASHKËSITË JETËSORE NË UJË ATMOSFERA MOTI KLIMA NDRYSHIMI I NATYRËS ME URBANIZIM

106 110 114 118 122 125 129 132