Prirodni_nauki_5_tur by Ministry of education and sience

Beti S. Traykova Vesna Velyanova Miladinova

DO A B L MLER V.SINIF DOKUZ YILLIK LKOKUL E T M

Üsküp, 2010

DĂźzenleyen: Beti S. Traykova Vesna Velyanova Miladinova LektĂśr: Aneta Yosifovska DĂźzenleyen: Blagoya velyanovski - Ba kan Yuliya Petrova - Ăźye Lena Delyova - Ăźye Makedonca'dan TĂźrkĂ§e'ye Ă§eviri: TĂźlay Seyfulla Dil redaksiyonu: Dr. Fatima Hocin LektĂśr: GĂźlser Klince Bilgisayar tasar m : Martin Ginevski Bas na haz rlamak - yap mc : Martin Ginevski Yay nc : Makedonya Cumhuriyeti E itim ve bilim bakanl Bask : Ă&#x153;skĂźp Dooel Gra k merkezi Tiraj: 800

Makedonya Cumhuriyeti E itim ve bilim bakanl 'n n 26.04.2010 tarihli 22-2404 say l karar yla bu k tab n kullan lmas na izin verilmi tir.

CIP - â&#x20AC;&#x153; . â&#x20AC;? , 373.3.016:502 (075.2) = 163.3 , ! . " V # / ! . , $ . - : $ $ , 2010. - 135 . : . ; 30 " % : .134-135 ISBN 978-608-4575-98-6 1. $ , [ ] COBISS.MK-ID 84082954

Ba l k

1 DO A VE DO A B L MLER

Do a bilimleri: biy-oloji, zik, kimya ve zik co rafyas ,, genelde ortak konular ular ara t rmaktad r. Do a o a kanunlar n , süreçleri, eri, do a olaylar n , canl nl ve e cans z do ay inceleyerleyer-ek, neden Dünya gezeezegeninin özel bir gezegen zegen n oldu unu ö reneceksin. eksin.

Etraf m zdaki ortama do a denir ve do a bilimlerinin inceleme konusudur. Bilim adamlar , seyrettikleri eyler konusunda birçok soru sormaktad rlar ve bilgileri sayesinde bu sorulara yan t bulmaktad rlar. Bu soru sorma ve sorulara yan t bulma sürecine bilimde ara t rma denilmektedir. 4

DERS ÇER KLER

DO A B L MLER

DO AYI NCELEME LEMLER

BA LANGIÇ ETK NL KLER Ba lang ç ara t rmalar Bitkileri nas l kullanmal s n? Bitkiler her yerdedir: parklarda, bahçelerde, kayal&klarda, evlerde, hatta sofram&zda , yemek yedi'imiz tabaklarda. Bitkilerden, besin olarak kullanmak yan&s&ra ba*ka bir *ekilde yararlan&yor musun? 1. Bu konu hakk&nda s&ra arkada*&nla dü*ünce de'i*tir ve bitki esasl& olan ve gün boyunca kulland&'&n her *eyin bir listesini yap. 2. Senin haz&rlad&'&n listeyle, s&n&f arkada*lar&n&n haz&rlad&klar& listeleri k&yasla. 3. Senin listene bakarak, eski gazete ve dergilerden resimler bul. 4. S&n&fta, en ilginç resimleri seçin ve onlardan bir poster haz&rlay&n. 5. Ele tirisel dü ün: 100 y&l kadar önce bitkilerden üretilen *imdi ise plastik, çelik ya da ba*ka bir metalden üretilen ürünlerle ilgili bilgiler bulmaya çal&*.

DERS ÇALI MA PLANI Bitkiler ve hayvanlar aras nda benzerlikler ve farkl l klar Bitkiler ve hayvanlar hakk&nda bildiklerini, onlarla ilgili neleri bilmek istedi'ini ve s&n&f arkada*lar&nla birlikte neler ö'rendi'ini göstermek amac&yla, yard&mc& olarak bir ka'&d& katlayarak ders çal&*ma plan& yap.

Bir ka'&d& uzunlamas&na katla.

Katlam&* oldu'un ka'&d& tekrar ikiye katla.

Ka'&d& düzelt ve resimde gösterdi'i *ekilde, k&r&lan yerde kes. Her bölümde, resimde gösterildi'i gibi, sözleri yaz.

Bu senin ders çal ma plan nd r Bu ba*l&ktaki metinleri okumadan önce, plan&n&n sol bölümünde, bitkiler hakk&nda bütün bildiklerini, sa' bölümde de hayvanlar hakk&nda bütün bildiklerini kaydet. Kendi ders çal&*ma plan&n&, s&n&f arkada*lar&n&n planlar&yla kar*&la*t&r, ondan sonra, kesti'in bölümler alt&nda, bitkiler ve hayvanlar aras&ndaki özellikleri (benzerlikleri ve farkl&l&klar&) yaz. 7

çerik 1

DO A B L MLER Okudukça Bunlar ö reneceksin: • do'a bilimleri: +zik, kimya, biyoloji, co'rafya tan&mlar&n& anlayacaks&n; • her bir do'a biliminin inceleme konusunun ne oldu'unu ve onlar aras&ndaki ba'lant&y&; • do'a bilimlerinin hergünlük ya*amda uygulamalar&n& anlayacaks&n. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Ezelden beri insanlar, do'ay& daha iyi alg&lamak amac&yla do'a bilimleri yard&m&yla onu incelemektedir. <nsan aleminin ya*am&n& daha iyi bir *ekilde düzenlemeye yarayan büyük miktarda bilgi edinilmi*tir. Hat rlayacaks n do'an&n, birbiriyle ba'lant&l& olan canl& ve cans&z bölümlerden olu*tu'unu ve bunlar&n, canl& do'an&n ya*ayabilmesi amac&yla uyum gösterdi'i sürekli de'i*melere maruz kald&'&n&. Yeni sözler kullanacaks n: • do'a bilimleri • biyoloji • kimya • +zik • co'rafya

Do a nedir? Do'a, etraf&m&zda bulunan aleme denir. Canl& ve canl& olmayan bölümden olu*maktad&r. Canl& olmayanlar: su, hava, kayal&klar ve onlar&n içerdi'i bölümleridir. Canl& do'ay&: mikroorganizmalar, bitkiler, hayvanlar ve insalar olu*turmaktad&r. Canl& olmayan do'adan farkl& olarak canl& do'adaki organizmalar beslenir, ço'al&r, ya*ad&klar& yerlerle ileti*imdedirler ve hareket etmektedirler.

Do'ay& daha iyi anlamak için insanlar, do'a bilimleri yard&m&yla do'ay& ara*t&rmaktad&r. Uzun y&llar boyunca do'ay& ara*t&rma sonucunda birçok bilim adam&n&n, do'a kanunlar& konusunda elde etti'i bilgi sayesinde büyük veri hazinesi biriktirilmi*tir. Bu bilgi, bütün insanlara, do'a olaylar&n& anlamak ve kendi ya*amlar&n& daha iyi bir *ekilde düzenlemek amac&yla yarardan olabilmektedir. Do'a hakk&nda bilgilere daha kolay ve basit bir *ekilde ula*&lmas& ve ara*t&r&lm&* bir sorunun tekrardan ara*t&r&lmamas& amac&yla bu bilgiler, özel do'a bilimlerine ayr&lm&*t&r: biyoloji, kimya, +zik ve co'rafya. • Biyoloji, kendi ya*am ortamlar&ndaki canl& organizmalar& ara*t&rmaktad&r.

hayvan alemi

bitki alemi

• Kimya, do'adaki maddelerin içerik ve süreçlerini ara*t&rmaktad&r.

elmas

kimyasallar

• Fizik, do'adaki do'a kanunlar&n& ve süreçlerini ara*t&rmaktad&r.

makina kesimi yel de'irmenleri

• Co rafya, +zik co'rafya bölümünde Dünya’n&n *ekli, do'a olaylar& ve de'i*meleri ara*t&rmaktad&r.

rölyef *ekilleri

Dünya gezegeni

Do a bilimleri neden ara t r l yor? Do'a bilimleri sadece bilim adamlar& taraf&ndan de'il, birçok ba*ka insanlar taraf&ndan da ara*t&r&ld&'&n& bilmen gerekir. <nsanlar, ya*am *artlar&n&n daha iyi olmas& amac&yla do'a hakk&nda bildiklerini uygulamaktad&rlar: • alan, kitle, zaman ile ilgili çe*itli ölçümler yapmak, s&cakl&k ve &*&k miktar&n&, hareket h&z& ve daha birçok *eyi hesaplamak; • maden yedekleri bulmak, onlar& ç&karmak ve gereken maddelere dönü*türerek i*letmek; • gereken ürünleri üretmek amac&yla yeni malzemeler yaratmak; • ya*ayacaklar& ve çal&*acaklar& güvenilir semptler, evler ve binalar in*a etmek; • Güvenli yolculuk yapacaklar& ve çe*itli mallar&n nakli için kullanacaklar& yollar, köprüler, demir yollar&, tüneller in*a etmek; • gereken ürünleri üretecekleri makineler tasarlamak ve fabrikalar in*a etmek; • Kendi ihtiyaçlar& için yeti*tirecekleri bitki ve hayvan çiftlikleri olu*turmak; • kendi ihtiyaçlar& ve yeti*tirdikleri hayvanlar&n ihtiyaçlar& için g&da üretmek ve i*letmek; • kendi sa'l&klar& ve di'er insanlar&n sa'l&klar& için yararl& olacak ilaçlar icad etmek ve üretmek; • ya*ad&klar& yerleri &s&tmak ve &*&kland&rmak; • sa'l&kl& ve temiz do'al çevre için çaba harcamak, kendi ya*amlar& için gerekli di'er ihtiyaçlar& gidermek.

meteoroloji istasyonu

ça'da* sempt

g&da ürünleri

tar&m üretimi

<nsan topluluklar&n&n ya*am& ve kal&m& için önemli olan bu etkinlikleri yerine getirmek amac&yla, dünyadaki bütün insanlar, devaml& okuyup çal&*arak iyi birer maden, in*aat, kimya, makine, elektrik, tar&m ya da orman mühendisleri ve teknisyenleri, hem*ireler, doktorlar, sürücüler, denizciler veya pilotlar olmaya çaba gösteriyorlar. 10

Biliyor musun? Do a bilimlerinin uygulandı ı ba ka meslekler bulmaya çalı .

çerik özeti 1 Özetleme: • Bizi saran çevreye do'a denir; • do'a bilimleri, etraf&m&zdaki alemi ve onu anlamam&z biçimlerini ara*t&rmaktad&r; • özel do'a bilimleri: biyoloji, kimya, +zik ve co'rafyadan, do'a hakk&nda bilgiler toplamaktay&z; • insanlar, ya*am ko*ullar&n& iyile*tirmek amac&yla mesleklerinin bir ço'unda, do'a ile ilgili bilgilerden yararlanmaktalar; Bildiklerini kontrol et: 1. <n*aat mühendisi, hem*ire, tar&mc&, plastik ürünler teknisyeni, +zik ö'retmeni, kozmetik uzman&, sürücü olarak çal&*an ki*iler hangi do'a bilimlerini tan&mal&d&rlar? 2. <nsan, birçok *ekilde do'adan yararlanmaktad&r. Bazen insan bunu a*&r& ve özürlenmeyecek *ekilde yapmaktad&r. • Sen suyu nas&l kullan&yorsun? • Fazladan, gereksiz *ekilde elektrik enerjisi harcama örnekleri ver. • Is& enerjisi tasarrufu örnekleri ver. Bildiklerini uygula: • Diyagram& çiz ve çemberler içerisinde, insanlar&n do'aya kar*& bildi'in olumlu ve olumsuz davran&*lar& örneklerini kaydet.

Do aya kar olumlu davranma örnekleri

Do a

Do aya kar olumsuz davranma örnekleri

çerik 2

DO AYI ARA TIRMA SÜREÇLER Okudukça Bunlar ö reneceksin: • do'abilim ara*t&rmalar& süreçlerini anlamay&; • ara*t&rma plan& haz&rlamay&; • gözetlemeyi, öngörmeyi ve tasvir edece'in ve aç&klayabilece'in de'i*meleri not almay&; • +zik boyutlar&n& ölçmeyi; • tabela ve veri gra+konu haz&rlamay& ve okumay&.

Do a bilimleri, deneysel bilimlerdir Bir kaç yüz y&l öncesinden, ara*t&rmac&lar, genelde gözetleme arac&l&'&yla, do'a olaylar&n& ve canl& alemi ara*t&rm&*t&r. Bugün bilim adamlar&, bu ara*t&rmalar& do'ada ve kendi labaratuvarlar&nda, deneyler, kendi hisleri yard&m& yan&s&ra çok bile*ik enstrüman ve cihazlar arac&l&'&yla yapmaktad&rlar. Bilim adamlar&, kendi ara*t&rmalar&ndan ç&kan sonuçlar& aralar&nda payla*arak do'a ve canl& alem kanunlar&n&n daha h&zl& aç&klanmas&na katk& sunmaktad&rlar. Bu gibi ara*t&rmalardan ç&kan sonuçlar, insan ya*am&n&n çe*itli alanlar&nda uygulanmaktad&r. Ara*t&rmalar, bütün gezegenin geli*mesinin süregenli'ine katk& sunmaktad&r. Bütün do'a bilimlerindeki ara*t&rmalar&, bilim ara*t&rmalar& alan&nda uzman olan bilim adamlar& yapmaktad&r.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n bilimsel bir gerçek ke*fetmek için bu süreçlerden yararlanmal&s&n: gözetleme, soru sorma, hipotez öne sürme, denemeler yapma ve kan&ta varma. Hat rlayacaks n: Do'al nesne ve olaylar& önceden gözetledi'ini, uzunluk, kütle, zaman ölçümleri yapt&'&n& ve bilgileri not etti'ini. Yeni sözler kullanacaks n: • bilim kuram& • deney yapma • ara*t&rma çocuklar bitkilerle ara*t&rma yap&yor

Ara*t&rma, bilimsel bir gerçe'e varmak amac&yla bir dizi planlanm&* ve haz&rlanm&* etkinliklerdir. Nas l ara t rma yapmal s n Do'a bilimleri içeriklerini daha ba*ar&l& bir *ekilde ö'renmen için ara*t&rma yapmal&s&n ve yeni bilgi ve verileri kontrol etmelisin. Belirli bir ara*t&rma ba*latmak için, veri ve bilgileri toplama ve kullanma biçimlerini ö'renmelisin. <lk önce, ilginç bir *ey bulmal& ve seçmelisin, gözetlemeyi, ölçmeyi ve gözetleme verilerini not etmeyi ö'renmelisin ve bunlar& var olan bilgilerle k&yaslamal&s&n. Ondan sonra, ölçülen de'erlere göre verileri tabelalara kaydetmelisin, buysa ara*t&rma sonuçlar&n& analiz etmen için onlar&n farkl&l&klar&n& belirlemende sana yard&mc& olacakt&r. Do'ay& ara*t&rman s&ras&nda, ço'u defa deney yapman gerekecek. Deney, planlad&'&n ve s&n&fta gerçekle*tirdi'in do'al bir süreçtir. Bu süreç, normal olarak, do'ada geli*iyor. Bu s&rada gözetim yapacak, ölçecek ve bilgileri not edeceksin. Deney verileri çok önemlidir çünkü, deneyin tekrarlanmas&yla, belirli olay veya sürecin a*amalar& ve esaslar& belirlenerek daha do'ru ölçümlerin yap&lmas&na olanak sa'lamaktad&r. Yapaca'&n ara*t&rma için ara*t&rma plan& haz&rlamal&s&n ve neyle, ne zaman, nas&l ve kiminle çal&*aca'&n& planlamal&s&n. S&n&f arkada*ar&ndan olu*an ara*t&rma grubuyla çal&*ma yapman özellikle önemlidir çünkü sadece bu *ekilde ara*t&rman&n yeni +kirler kayna'& olacakt&r.

Bilim kuram Ara*t&rma, bilimsel gerçe'in ke*fedilmesinin kolayla*mas& amac&yla belirli s&ralamas& olan etkinlikler ve süreçlerin planland&'& bilimsel kuram&n uygulanmas& temeli üzerinde yap&lmaktad&r. Daha büyük tecrübe kazand&ktan sonra, ara*t&rmalarda, burada aç&klanan bütün süreç ve ad&mlar& izlemenin gerekli olmad&'&n& fark edeceksin. Bilimsel kuram gözetlemeyle ba*lar: ilginç bir*ey fark etti'nde - nesne veya olay, kendi kendine soracaks&n: o nedir, neler oluyor, o neden orada bulunuyor? <lginç olaylar& ve nesneleri gözetleme ve fark etme yetene'ine sahip misin? Belki pencereden, ya'mur ya'd&'&n& görmek için bak&yorsun yada sadece cama vuran ya'mur sesini mi dinliyorsun? Bu s&rada kendi hislerinden yararlan&yorsun. Fakat, baz& ara*tirmalar daha bile*ik olup onlar& yapmak için çe*itli alet (kalem, defter, cetvel, tart&, bardak, mercek) yada cihaz (mikroskop) kullanman gerekecek. Etraf&m&zdaki dünyay& seyretmemiz, ço'u defa yeni sorulara yol açmaktad&r. Bir sonraki ad&m, bu konuda olas& aç&klama üzerine dü*ünmedir. Ara*t&rma yapt&'&n sorun ile ilgili sorular sormal&s&n ve yan&tlar vermelisin. En iyisi sordu'un sorular& ve verdi'in yan&tlar& kaydetmendir. Aralar&ndaki en olas& cevap, esas&nda senin varsay&m&nd&r. Varsay m (hipotez), en do'ru oldu'unu dü*ündü'ün basit bir kan&t (dü*ünce) dir ve onun do'ru oldu'unu kontrol etmelisin. Örnek olarak *u varsay&m al&nabilir: bitkiler sadece devaml suland&'& müddetçe büyür ve geli*ir. Bu öngörmeyi birçok deneyle tazd&klayacaks&n. E'er öngörmen do'ru ç&karsa, o zaman varsay&mda do'rudur, sen de kan&ya varabilirsin. Ondan sonra, senin yapt&'&n ara*t&rman&n ak&*&, sonuçlar& ve kan&tlar& k&saca tasvir edece'in, aç&klayaca'&n ve çizece'in ara*t&rma ile ilgili kayd& haz&rla. Bu *ekilde kendi yeni bulgular&na varacak ve sorunlar& çözmeyi ba*aracaks&n. Esas olarak, ara t rmalarda en önemli i lemler (ad mlar) unlard r: • gözetleme; • soru sorma; • varsay m öne sürme; • deney yapma; • sonuca varma (varsay m do rulayan ya da do rulamayan). Di'er bütün i*lemler ilave olarak yap&labilir ve her ara*t&rmada uygulanmalar& *art de'ildir.

çerik özeti 2 Özetleme: • do'a, ara*t&rmalar arac&l&'&yla incelenir. Ara*t&rma, bilimsel gerçe'e varmak amac&yla planlanm&* ve haz&rlanm&* etkinlikler dizesidir; • ara*t&rma *u i*lemlerden olu*ur: gözetleme, soru sorma, varsay&m öne sürme, deney yapma ve kan&tlama; • bilimsel kuram, ara*t&rma süreçleri, çe*itli alet ve cihazlar& dahil etmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. Ara*t&rmadaki en önemli süreçleri belirt. 2. Bir gün süresince kendi ihtiyaçlar&n için (örne'in özel hijyen ve su içme) su kulan&m& konusunda ara*t&rma plan& haz&rla. Harcad&'&n su miktar&n& nas&l ölçece'ini dü*ün. Bildiklerini uygula: • Kendi ihtiyaçlar&n için ne kadar su tasarruf edece'in konusunu dü*ün? • Su tasarrufu konusunu (ki bu dünyay& yoran bir sorundur!) arkada*lar&nla tart&*mal&s&n.

Ba l k

2 DÜNYA GEZEGEN Dünya Tarihçesi Gezegenimizin tarihi geli*imini belirlemek a amac&yla 150 ma ac& c&yl yla yl a so sson on 15 1 50 y&l süresince bilim adamlar&, ad dam amla lar& r&,, çok r& çok dikkatl& dikk di kkat atltl& l& bir bir *ekilde, *ekkillde de, DünyaDün nya ya-daki kayal&klar& kay ayyal a &kkla ar& ve ve geçmi*ten geçm ge mi* i*te ten n kalan ka alla an bitki bitk bi tk ki ve ve hayvan hay ayva va an kal&nt&lar&n& ka al& l nt nt&l&lar ar&n &n& n& ara*t&rm&*t&r. Dünya, ara ar a*t&r a*t a* t&rm&*t&r. Dünya ya,, büyük büyü bü yükk Güne* yü Gü G üne ne* Sisteminin Sist Si sttem stem e in nin n çok çok ok küçük küç üçük ük bir birr olarak bölümü ola ara rakk 4600 46 600 0 y&l y&l& önce önc n e yarat&lm&*t&r. yya ara r t& t lm m&**t& t&r. &r. r. O zaman, zaman am ma an n n,, *imdiki *imd *i imd dikki görünümünde görü ünü ümü mün nd de de'ilmi*. d ' de 'iilm mi* *. Bugünkü Bu g Bu gü ünk ünkkü görünümü gö g örünü rü ünü nümü ümü ü elde e eld lde ld de edene edene ed ede en kadar kayal&klar, ka aya yal& l&&kl klar ar,, su su ve ve hava hava ha v a*amal& olarak olu*mu*tur. Güne sisteminin bi bir ir bölümü olarak Dünya ny ya dirr. etkin bir gezegendir. Olu umundan berii sürekli de i mektedir: ed dir: k talar yer de i tiriyor, kayal klar kllar ekil de i tiriyor, iklim kllim de i iyor, k sa veya ya a uzun zaman süresinde in nde farkl türlerde bitki ve hayvan meydana na a ç k yor.

Dünayn n Dü ünayn n n Olu umu Olu lu u mu Güne* Sistemi Sistem mi ve Dünyan&n Dün ünya y n& ya n&n n olu*mas& olu ol u*ma u* m s&& ile ile e ilgili ilg lgilili iilli bir bir bi ir çok ç k farkl& ço ffa arkl& rkl& rk l& dü*ünce dü ü*ü ünc n e vard&r. vard&r va rd d&rr. Gazlar, Gazl Ga z ar zl ar, toz toz to oz ve kayal&klardan kkay ayal ay a &kkla al lard rd rda dan olu*an olu u*a *an büyük bü b üyyü üyü ük bir biir bulut b bu ulu ut y&ld&z& y ld y& d&z& &zz& olarak olar ol a ak Güne*in ar Gü ün ne* e*in n olu*mas& olu lu*m u**m ma ass& döneminde, dö önemi ne emi m nd nde, e, Dünayn&n aralar&nda bulundu'u dokuz gezegen de Dü D üna üna nayyn nayn n&n n da da ar a ralar alarr&nda al &n nd da ab bul ullun u ndu du'u ud okuzz g ok okuz ezzeg egen en d e olu*mu*tur. olu* ol u* *m mu u**ttur ur. r. Dünya Düny Dü nya a ve e di'er di'er i'er gezegenler, i' g gez ezzegen egen eg nle ler, bugünkü b bug ugün ug ünkü ün kkü ü görünümü görrün ü üm ümü elde edene yava* e el lde ee dene de en ne e kkadar a ar ad a yyav ava* av a* yyava* avva* a * sso'uyup o' o 'uy u up up yyo'unla*m&*lard&r. o'un o' un nla la*m la*m m&**la ard r &&rr. Yarat&ld&'&nda, Y Yara Ya ara rat& t ld t& d&'&n &' '&n &nda d , Dünya Dü D ünya nya koyu ny koyu u s&v& s&vv& madde madd ma d e *eklinde dd *ekl *e *ekl klin nd de e k&z&*m&* k&z z&**m& m&* durumdaym&*, duru du um md day aym& m&**,, zamanla zam aman an a nla la so'uyarak so' o'uyya arrakk uzun uzu un dönem döne dö em sonra so sonr onr nra ra yüzeyinde yüze yü üze eyyiind nde kat& katt&& ta* kat ka ta* a* kabuk kab bu ukk olu*maya olu lu**m ma ayya ba*lam&*t&r. ba b a*l *a am m&**tt&&r. r. Dünyada Dü üny ya ad da Ya am Ya Ya a am 3500 35 3 500 00 milyon miillyyo on y&l yy&&l önce önce ön e Dünyada Dün nya ada a hüküm hük üküm m süren sü ürren n olumlu olu uml m u do'al do'a do 'all ko*ullar, kko o**u ulllla arr, ilk ili k canl& canl ca nl&& *ekillerin nl *eki *e killller ki llller erin in n olu*mas&n& o olu u*m *mas ass&n &n& mümkün m mk mü mkün kün ün k&lm&*, k&l& m m&&*, * daha da d aha aha ha bile*ik bille* e*ik ik bitki bittki ki ve ve hayvanlar ha ayv y a an nla nla ar çok çço ok y&llar yy&&llllar ar sonra son onra nra a meydana meyyda dana ana a ç&km&*t&r. çç&&km km&* &**tt&&r. r. <ns <<nsan, nssan an,, ililk lk canl& canl canl ca n & *ekillerin *eki *e killller ler e in n meydana mey e da dana a ç&kmas&ndan ç&kkma mas& s&nd dan n çok ço ok uzun uzun uz n süre ssür üre sonra, ür üre sonr so onr nra, a, Dünya a, Dün ünya y olumlu ya ollu um mllu hava havva ha a ko*ullar&na ko o* *ul ulla lar& la r&na r& na sahip sah ahip ip p olduktan olldu o dukt ktan an sonra son onra ra a ortaya orttay aya ç&km&*t&r. aya ç km ç& k &* &*t& tt&&r. r.

DERS ÇER

DÜNYANIN EKL VE BÜYÜKLÜ Ü

DÜNYANIN TABAKALARI

GÜNE S STEM

DÜNYANIN DÖNMES

D ÜNYANIN DEVR M DEVR M DÜNYANIN

S ICAKLIK KU AKLARI KU AKLARI SICAKLIK

Ba lang ç etkinlikleri Ba lang ç ara t rmalar Neden Dünyan n, Güne Sisteminde özel bir gezegen oldu unu söylüyoruz? Güne* Sisteminde bir gezegen olarak Dünyan&n olu*mas& ile ilgili bilim adamlar& aras&nda varsay&m olarak bilinen bir çok bilimsel tahmin vard&r. Dünyan&n, Güne* Sistemindeki di'er gezegenlerle birlikte olu*tu'unu biliyorsun. 1. Güne* ve gezegenlerin olu*mas& ile ilgili var olan bilimsel tahminler konusunda ö'retmeninle dü*ünceni payla*. 2. S&n&f arkada*lar&nla, Dünyan&n di'er gezegenlerle farkl&l&klar& konusunda görü*lerini payla*. 3. Dünyay& özel bir gezegen yapan özellikleri bir ka'&da not et. 4. Ele tirisel dü ün: Dünya yüzeyi *eklinin de'i*mesi ve bitki ve hayvan aleminin geli*mesine tek etmenlerin, Güne* s&cakl&'& ve su muydu?

Ö renme Plan Dünya ve di er gezegenler aras ndaki benzerlikler ve farkl l klar Bir gezegen olarak Dünya ve onun büyüklü'ü hakk&nda ve Güne* Sistemini olu*turan elementler ile ilgili bildiklerini göstermek amac&yla, bir ka'&d& katlayarak ders çal&*ma plan& haz&rla. Bu konuda neler bilmek istiyorsun ve s&n&f arkada*lar&nla birlikte neler ö'rendin? Bir ka'&d& uzunlamas&na katla.

Katlam&* oldu'un ka'&d& tekrar ikiye katla.

Ka'&d& düzelt ve resimde gösterdi'i *ekilde, k&r&lan yerde kes. Her bölümde, resimde gösterildi'i gibi, sözleri yaz.

Bu senin ders çal ma plan d r Bu ba*l&ktaki metinleri okumadan önce, plan&n&n sol bölümünde, gezegen olarak Dünya hakk&nda bütün bildiklerini, sa' bölümde de Güne* Sistemi hakk&nda bütün bildiklerini kaydet. Kendi ders çal&*ma plan&n&, s&n&f arkada*lar&n&n planlar&yla kar*&la*t&r, ondan sonra, kesti'in bölümler alt&nda, Dünya ve Güne* Sistemi ile ilgili en önemli özellikleri yaz.

ÇER K 1

DÜNYANIN EKL VE BÜYÜKLÜ Ü Okudukça Ö reneceksin: • Dünyan&n düzgün olmayan küre *eklini tan&yabilmeyi; • Dünyan&n *ekli ile ilgili kan&tlar& aç&klamay&; • Dünya yüzeyinin büyüklü'ünü.

Dünyan n Küre ekli 21. yüzy&lda hiç kimse Dünyan&n ne *ekilde oldu'u ve onun büyüklü'ü konusunda süphe etmiyor. Dünya ile ilgili yap&lan bir çok foto'raftan, Dünyan&n küreye benzedi'i görülüyor.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Dünyay& mavi gezegen olarak adland&r&yorlar, *ekli de ovaldir çünkü onun her noktas&, onun merkezinden e*it uzakl&kta de'ildir. Hat rlayacaks n Dünya üzerindeki do'al ko*ullar ve bitki ve hayvan aleminin çe*itlili'ini. Yeni sözler kullanacaks n: • gezegen • do'al uydu • ay • y&ld&z • küre • co'rafya haritas& • elipsoid • Güne* • Güne* Sistemi • elipsoid *ekil

Dünyan n ekli ile ilgili kan tlar • Fernando Magelan’ n yolculu u Portekizli denizci ve ara*t&rmac&, 1519 y&l&nda be* gemiyle <spanya’n&n Sen Lukar liman&ndan yola ç&km&*. Atlantik Okyanusu sular&nda bat&ya do'ru yol al&rken, iki büyük su yüzeyini birle*tiren Amerika karas&ndaki en güney bölgesinde bulunan deniz kanal&n& bulmay& ba*arm&*. Ayn& yöne sadece bat&ya do'ru yol almaya devam ederek bir gemisi, 1521 y&l&nda ayn& <spanya liman&na, bu defa do'u yönden var&yor. .

KUZEY AMER KA

AVRUPA

ASYA

spanya

AFR KA

Filipinler

GÜNEY AMER KA AVUSTRALYA

Magelan g ç geçidi

Bu den yolculu hakkında diz aha fazla builgi in. Mutlaka ed b izcinin akibuetbiüseynüki denilendiriyor? ilg-

Fernando Magel

• Kozmonot Yuriy Gagarin Rus kozmonot Yuriy Gagarin, 1961 y&l&nda, Vostok adl& uzay gemisiyle 108 dakikada Dünyay& çevreledi. Dünyan&n küre *eklini daha büyük yükseklikten gören ilk insand&r. 1929 y&l&nda, içinde insan olmayan bir hava gemisi 21 gün zarf&nda Dünya etraf&nda gezmi* ve onun *eklini gösteren foto'ra@ar getirmi*tir.

Yuriy Gagarin

Yuvarlak deniz yüzeyi Deniz yüzeyinin yuvarlak olmas&, geçmi*te insanlar&n dü*ündü'üne ters olarak Dünyan&n düz yüzeyli olmad&'&n& göstermektedir. Aç&k denizde, ufukta yakla*an bir gemi gördü'ünde, ba*tan sadece geminin dire'ini, ondan sonra geminin ön k&sm&n&, sonra güverteyi ve en sonunda geminin arka k&sm&n& göreceksin.

Dünyan n elipsoid ekli Büyük say&da bilimsel kan&t ve ölçümler, Dünyan&n elipsoid *eklinde oldu'unu göstermektedir çünkü yüzeydeki bütün noktalar Dünya merkezinden e*it uzakl&kta de'ildir. Kuzey ve Güney bölümlerinin en uc noktalar&nda biraz bas&k, orta bölümde ise daha yayvand&r.

yuvarlak deniz yüzeyi

Dünyan n Büyüklü ü Bugün tam olarak Dünya yüzeyinin 510 milyon km² oldu'u bilinmektedir. Dünya yüzeyinin toplam&ndan 2/3-i ya da 361 milyon km² su ve 1/3-i ya da 149 milyon km² karad&r.

Dünyan&n elipsoid *ekli

çeri in özeti 1 Özetleme: • bir çok resime dayanarak, Dünyan&n nerdeyse küre *ekilde oldu'unu görüyoruz; • <spanya denizcisi Fernando Magelan’&n ara*t&rma gezisi, Dünyan&n düzgün olmayan küre *eklinde oldu'unu göstermektedir; • Yuriy Gagarin 1961 y&l&nda Vostok Uzay gemisinden daha büyük yükseklikten Dünyay& gören ilk insand&r; • Dünya yüzeyi 510 milyon metre karedir. Bildiklerini kontrol et: 1. Geçmi*te insanlar&n Dünyan&n *ekli hakk&ndaki dü*ünceleri nas&lm&*? 2. Gezegenimizin *ekli nas&ld&r? 3. Tam küre olmayan yerler nereleridir? 4. Dünyan&n *ekli ve görünü*ü ile ilgili kan&tlar hangileridir? 5. Dünyan&n yüzeyi ne kadard&r? 6. Dünyada ne kadar su ve ne kadar kara bulunuyor? Bildiklerini uygula: • Dünya co'rafya haritas&nda, Fernando Magelan’&n deniz yolculu'unu göster. • <stedi'in malzemeden Dünyan&n maketini yap. • Göl veya denizde sana yakla*an bir gemiyi gözetle ve deniz yüzeyinin yuvarlak oldu'u gerçe'ini belirle.

ÇER K 2

DÜNYANIN TABAKALARI Okudukça Ö reneceksin: • Dünyay& Gezegen olarak tan&may&; • Dünyada var olan elementleri s&ralamay&; • Dünyan&n içeri'ini aç&klamay&; • Katmanlar&n – tabakalar&n ay&r&m&n& aç&klamay&.

Dünya gezegeninde neler vard r? Dünya, en çok çe*itli kayalar&n bulundu'u bir gezegendir. Kayalar&n daha büyük bölümü, okyanuslar, denizler ve göllerin suyuyla örtülmü*tür. Kayalar ve deniz suyu havayla çevrelenmi*tir. Hava ve su varl&'& yüzünden Dünya, Güne* Sistemindeki di'er gezegenlerden farkl&d&r. /slika/ Dünyada y&llanm&* kayal&k yüzey

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Dünya, Güne* Sisteminin daha küçük gezegenlerinden biridir. Dünya, yüzeyinden merkezine do'ru, farkl& kal&nl&kta ve farkl& içerikli üç tabakaya (katmana) bölünmü*tür. Hat rlayacaks n Dünyadaki do'al olaylar& ve insanlar&n i*lettikleri Dünya yüzeyini. Yeni sözler kullanacaks n: • Dünyan&n tabakalar& • Okyanuslar • Dünyan&n elementleri • Derece • Dünyan&n kabu'u • Çekirde'in zar& • Dünyan&n çekirde'i

Dünyada y&llanm&* kayal&k yüzey

Dünyan n iç k sm n ne kadar tan yoruz? Bugüne kadar insan, kara be okyanuslarda Dünyan&n içeri'inin 15 km derinli'ine kadar ara*t&rmay& ba*arm&*t&r. Buna ramen insan bilimsel olarak Dünyan&n derinli'inde s&cakl&'&n sürekli artt&'&n& kan&tlam&* ve bununla Dünyan&n merkezinde çok büyük s&cakl&klar&n hüküm sürdü'ü kan&tlanm&*t&r.

Dünyan n içinin katmanlara ay r m Dünyan&n içinin bilimsel ara*t&rmalar&, Dünyan&n merkezine do'ru üç bölüme ayr&ld&'&n& göstermi*tir. Dünyan&n yüzeyinde, Dünyan&n kabu'u bulunur. Onun alt&nda Dünya çekirde'inin zar& bulunuyor ve merkezde Dünyan&n çekirde'i bulunuyor.

Dünyan&n iç yap&s&

Dünya içerisindeki tabakalar ne kadar büyüktür? Dünya kabu'unun kal&nl&'& farkl&d&r. K&talar üzerinde 20 ile 25 km kal&nl&'&nda, okyanuslar üzerinde ise 8 ile 10 km aras&ndad&r. Dünya içinin en büyük bölümünde, onun 2900 km derinli'indeki hacm& ile k&yasland&'&nda, çekirde'in zar& yer almaktad&r. Bu derinlikten 6700 km derinli'e kadar Dünyan&n çekirde'i bulunmaktad&r.

ÇER K ÖZET 2 ÖZETLEME: • Hava ve su varl&'& bak&m&ndan Dünya, di'er gezegenlerden farkl&d&r, • Dünyan&n içine do'ru her 30m da s&cakl&k bir derece için artmaktad&r • Dünya sadece 15 km derinli'ine kadar ara*t&r&lm&*t&r • <çe do'ru Dünya üç tabakaya ayr&lm&*t&r. Bildiklerini kontrol et: 1. Dünya yüzeyinde en çok ne var? 2. Dünya derinliklerinde s&cakl&lar nas&ld&r? 3. Dünya içindeki tabakalar& say? 4. Dünya kabu'u nerede en incedir? Bildiklerini uygula: • K&*&n, ya*ad&'&n yere en yak&n olan bir ma'ray& ziyaret etti'inde, ma'radaki s&cakl&g&n d&*ardakilerden çok daha yüksek oldu'unu fark edeceksin. • Arkada*&nla beraber, farkl& renklerde hamur yard&m&yla Dünyan&n içini gösteren model kesimi yap&n. • Dü*ünün, belki de daha iyi bir +kir akl&n&za gelir.

ÇER K 3

GÜNE S STEM Okudukça Ö reneceksin: • Güne*in bize en yak&n y&ld&z oldu'unu; • Gezegenimizdeki hayat ve gezegenimizin görünü*üne Güne*in etkisini belirlemeyi; • Gezegenleri, bulunduklar& yer ve büyüklü'üne göre tan&may&; • Güne* Sistemindeki di'er gök cisimleri hakk&nda aç&klama yapmay&

Güne bize en yak n olan y ld zd r Sonsuz uzayda, Güne* orta büyüklükte bir y&ld&zd&r. Bütün y&ld&zlardan Güne*, Dünyaya en yak&n olan&d&r. K&z&*m&* bir küre oldu'undan, Güne* büyük miktarda &*&k ve s&cakl&k saçmaktad&r. Küçük bir miktar &*&k ve s&cakl&k Dünya yüzeyine de ula*maktad&r. Dünya üzerindeki havay& &s&t&r ve &*&kland&r&r.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Güne* Sistemini, y&ld&z olarak Güne*, Dünyan&n da aralar&nda bulundu'u gezegenler, do'al uydular, meteorlar, kuyruklu y&ld&zlar, asteroidler, kozmik toz v.b. olu*turdu'unu. Hat rlayacaks n görüntü, görüntü çizgisi, ufuk ve gök. Yeni sözler kullanacaks n: • meteor • meteroid • kuyruklu y&ld&z • asteroid • teleskop

Güne*in iç yap&s&n&n kesimi

Güne ailesi Dev teleskoplar yard&m&yla, Dünyadan, Güne*in ortada bulundu'u, di'er bütün gök cisimlerinin Güne*ten daha küçük olup, Güne*in büyük çekim gücü yüzünden onun etraf&nda dola*t&'& veya yak&nl&'&nda hareket etti'i ayan görünmektedir. 27

Güne in gezegenleri Güne*in etraf&nda, Güne*e farkl& uzakl&klarda sekiz gezegen hareket etmektedir: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Saturn, Uran ve Neptün. D&* gezegen olarak say&lan Plüton’un yak&n zamana kadar Güne* ailesinin bir bölümü oldu'u san&lmaktayd&.

Güne* Sistemi kuyruklu y&ld&z

Do al uydular Merkür ve Venüs hariç, gezegenlarin daha büyük bölümü etraf&nda, tam belirlenmi* yörüngelerde do'al uydular hareket etmektedir. En fazla do'al uydular& olan gezegenler Satürn (23), Jüpiter (16) ve Uran (15)d&r. Dünyan&n bir do'al uydusu vard&r o da Ay’d&r. Di er gök cisimleri Güne* Sisteminde, daha büyük ta* veya kayalar *eklinde meteorlar, gaz toplar& *eklinde kuyruklu y&ld&zlar (kometler)ve baz& gezegen ya da do'al uydudan kopmu* daha küçük k&s&mlar olan asteroidler de görülüyor.

meteorleri

Satürn

Jüpiter

3. çerik özeti Özetleme: • Güne* bize en yak&n olan y&ld&zd&r; • Dünyadaki ya*am Güne*in &*&'& ve s&cakl&'&na ba'l&d&r, • Bütün gök cisimleri Güne* etraf&nda dönmektedir; • Güne* etraf&nda sekiz gezegen hareket etmektedir; • Satürn, Jüpiter ve Uran’&n en çok do'al uydusu vard&r. Bildiklerini kontrol et: 1. Neden di'er y&ld&zlar& çok küçük parlak gök cisimleri olarak görüyoruz? 2. Güne* ailesi deyiminden ne anl&yorsun? 3. Güne* Sistemindeki gezegenler hangileridir? 4. Dünya gezegeni Güne*e yak&nl&k bak&m&ndan hangi s&rada bulunmaktad&r? 5. Gezegenler yan&s&ra, gök yüzünde görülen di'er gök cisimleri hangileridir? 6. Hangi gezegenlerin en çok do'al uydusu vard&r? 7. Meteor ve kuyruklu y&ld&zlar& aç&kla? Bildiklerini kontrol et: • Aç&k hava oldu'unda gök yüzünü ara*t&r ve bu içerikte ad& geçen gök cisimlerini bulmaya çal&*. • Teleskop yard&m&yla gök yüzünü seyret ve ka'&t veya mukkava üzerinde, baz& daha büyük ve tan&nan gök cisimlerinin bulunduklar& yer krokisini çiz. • Arkada*lar&nla birlikte, kolayl&kla ula*abilece'iniz farkl& malzemeden Güne* Sistemi maketi yapmaya çal&*&n. Bu etkinlik size sorun yaratmayacak.

çerik 4

DÜNYANIN DÖNMES Okudukça Ö reneceksin: • Neden insanlar&n, Dünyan&n hareket etti'ini fark etmediklerini aç&klamay& ; • Dünyan&n kendi ekseni etraf&nda hareketini tan&may&; • Dünyan&n kendi ekseni etraf&nda dönmesinin ne kadar sürdü'ünü aç&klamay&; • Dünyan&n bir gün içerisinde hareketinden ç&kan sonuçlar& aç&klamay&. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Dünya, sürekli hareket eden bir gezegendir. Bütün di'er gök cisimleri gibi o da kendi ekseni etraf&nda bat&dan do'uya do'ru dönmektedir. Hat rlayacaks n Güne* Sisteminde Dünyan&n yeri ve Güne* etraf&nda gezegenlerin hareketini. Yeni sözler kullanacaks n: • dönme • günlük hareket • eksen • galaktik • ekvatör • kutuplar • dönence

Dünyan n döndü ünü neden hissetmiyoruz? <nsanlar, Dünyan&n döndü'ünü fark etmezler çünkü biz de, bizi çevreleyen cisimlerin döndü'ü gibi ayn& h&zla hareket ediyoruz. Ayn& olay tren, otomobil veya uçakla yolculuk yapt&'&m&zda da görülüyor. kuzey

bat

do u

güney

Dünya devaml hareket ediyor Belirti'imiz gibi, Dünya devaml& hareket etme durumundad&r. Kendi ekseni etraf&nda döndü'ü gibi ayn& zamanda Güne* ve di'er gezegenlerle birlikte galaksimizin merkezi etraf&nda da dönmektedir.

kuzey kutup

Dünyan n dönmesi Dünyan&n kendi ekseni üzerinde bat&dan do'uya do'ru hareket etmesine günlük hareket ya da Dünyan&n dönmesi denir. Bu dönme 24 saat veya bir gün ile bir gece sürer.

Evinin balkonundan ayan gecelerde gök yüzünü bir kaç saat seyret. Yıldızların yerlerinde bazı de i meler fark edecek misin? Dünyan n dönmesi sonuçlar Bu gibi dönme, Dünyan&n hangi taraf&n&n Güne*e do'ru çevrilmi* oldu'una ba'l& olarak gün ve gecenin de'i*mesini belirlemektedir. Dünya yüzeyinin her noktas&, sadece bir kere olmak üzere, 24 saat içerisinde, Güne*e kar*& bulunma durumundad&r. O zaman Güne*in en yüksekte oldu'unu yada Dünyan&n tepesinde bulundu'unu söylüyoruz.

Hatırla! Dünya batıdan do uya do ru dönmektedir, saat yönünden ters olarak.

çerik özeti 4 Özetleme: • Dünyan&n döndü'ünü fark etmiyoruz çünkü bizde onunla beraber dönüyoruz; • Dünya sürekli hareket halindedir; • Dünya 24 saat içerisinde kendi ekseni etraf&nda bir çember çizmektedir; • Dünyan&n dönmesi, gün ve gecenin de'i*mesine nedendir. Bildiklerini kontrol et: 1. Dünyan&n dönemsi nedir? 2. Dünyan&n ekseni neden önemlidir? 3. Dünyan&n dönme süresi ne kadard&r? 4. Dünya hangi yöne do'ru hareket etmektedir? 5. Dünyan&n hangi taraf&nda gecedir? 6. Güne* &*&nlar&n&n, Dünya yüzeyine dik aç&yla dü*tü'ünde, Güne*in yeri nerdedir? Bildiklerini uygula: • evinin balkonundan ayan gecelerde gök yüzünü bir kaç saat süreyle seyret . Y&ld&zlar&n bulunduklar& yerlerde bir de'i*me fark edecek misin? • El feneri, koyu renk bir ka'&t, yap&*kan bant ve Dünya küresi modeli yard&m&yla bir deney yap. El fenerini ka'&tla sar ve yap&*kan bantla sa'lamla*t&r. El fenerini aç. Bu *ekilde &*&k yay&lmayacak. I*&'&, Dünya küresindeki ekvatore do'ru tut, ondan sonra di'er bölgelere kayd&r.

çerik 5

DÜNYANIN DEVR M Okudukça Ö reneceksin: • y&l boyunca Dünyan&n hareketini, Dünya devrimi olarak bilmeyi; • Dünyan&n Güne* etraf&ndaki yolunu aç&klamay&; • Dünyan&n devriminin yaratt&'& sonuçlar& aç&klamay&; • kendi sözlerinle mevsim de'i*melerini aç&klamay&

Dünya devrimi nedir? Dünyan&n Güne* etraf&ndaki hareketi y&ll&k hareket ya da Dünya devrimi denir. Dünya, 365 gün ve yakla*&k 6 saat süresince, yörünge ya da ekliptik denilen yayvan bir yol çizerek Güne*i bir kere çevrelemektedir. Yörünge yakla*&k 940 milyon kilometre uzunlu'unda olup Dünya ekseni ve yörünge aras&ndaki aç& her zaman 66 derece ve 33 dakikad&r (66º33´).

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Bir takvim y&l& süresince Dünya kendi yörüngesinde Güne* etraf&nda bir çember çizmektedir. Hat rlayacaks n Güne* Sistemindeki gezegenlerin yerini ve bütün cisimlerin hareket etti'ini. Yeni sözler kullanacaks n: • devrim • y&ll&k devinim • gün uzamas& • günün k&salmas& • gün ve gecenin e*it olmas& • yörünge • ekliptik • astronom

Dünya devriminin yaratt sonuçlar Bir y&l süresince Dünya, Güne*e kar*& yerini de'i*tiriyor çünkü Güne* &*&nlar&, e*it olmayan biçimde Dünyadaki yerleri &*&kland&rmakta ve &s&tmaktad&r. Bunun sonucunda: • gün ve gece süreleri aras&nda fark belirmekte; • y&l mevsimleri de'i*iyor • daha çok say&da s&cakl&k ku*aklar& beliriyor. 33

Gün ve gecenin e it olmayan uzunlu u Gündüz iken Güne*in gök yüzünde hareket etti'ini san&yoruz. K&* süresince ufuk üzerinde alçakta görülüyor, &s&tma daha az olup gün k&sa sürmektedir. Yaz&n, Güne* ufukta yüksek görünmektedir, Güne* &*&nlar& dik aç&da dü*mektedir, &s&tma daha büyük olup gün daha uzun sürmektedir. 21 Mart

ilkbahar

k&* dünya ekseni

Hatırla! Güne ı ınları büyük açıda, kuzey ve güney dönence arasında dü mektedir, kutuplara do ru ise küçük açıda dü mektedir.

22 Haziran

22 Aral&k yaz

sonbahar

23 Eylül

Y l boyunca mevsimlerin de i mesi Y&l mevsimleri, gün ve gece uzunluklar&n&n farkl& süresi ve hava s&cakl&klar&n&n farkl&l&'& bak&m&ndan ayr&lmaktad&r.

Yaz ilkbahar

lkbahar (21 Mart, sonbahar 23 Eylül) Güne* &*&nlar& ekvatöre düz aç&da dü*mektedir.Kuzey ve güney yar&m küreler e*it biçimde &*&kland&r&lm&*t&r. Gün ve gece e*it uzunluktad&r. Bu tarihlerde ilkbahar ve sonbahar gün ve gece e*itli'i görülmektedir. Yaz (22 Haziran) Güne* &*&nlar& en fazla kuzey yar&m küreyi &*&kland&rmkatad&r. Gün 16 saat sürüyor, yüksek hava s&cakl&klar& hüküm sürüyor, kuzey kutupta ise kutup günü sürüyor. K (22 Aral k) Güne* &*&nlar& en fazla güney yar&m küreyi &*&kland&rmaktad&r. Dünyan&n güney yar&m küresinde yaz olup gün 16 saat sürmektedir. Bizde ise k&* mevsimi olup gün sadece 8 saat sürmektedir. Kuzey kutupta kutup günü, güney kutupta ise kutup gecesi vard&r.

K&* Sonbahar

çerik özeti 5 Özetleme: • Dünyan&n y&l boyunca hareketine Dünya devrimi denir; • Dünya devrimi 365 gün ve 6 saat sürmektedir; • Dünya, Güne* etraf&nda yörünge denen yol üzerinde dönmektedir; • Dünya devrimi sonuçlar& *unlard&r: gündüz ve gecenin e*it olmayan süreleri, y&l boyunca mevsimlerin de'i*imi ve fazla s&cakl&k ku*aklar&n belirmesi. Bildiklerini kontrol et: 1. Dünya devrimi nedir? 2. Dünya devriminin süresi ne kadard&r? 3. Yörünge ya da ekliptik nedir? 4. Dünyan&n kuzey kutubunda gün ne zaman daha uzundur? 5. Hangi tarihlerde ilkbahar ve sonbaharda gün e*itli'i görülür? 6. Güney yar&m kürede yaz ne zaman ba*l&yor? 7. Kuzey yar&m kürede kutup geceleri olay& ne zaman beliriyor? 8. Güne* ve takvim y&l& aras&ndaki fark& belirle. Bildiklerini uygula: • Ya*&n&n, 11 y&l, 6 ay ve 10 gün oldu'unu söyledi'inde ne demektir. Zaman& nas&l ölçüyoruz? Neden bu *ekilde ölçüyoruz? Atalar&m&z zaman& ölçmek için do'adaki olaylardan yararlanmaktaym&*, onlar&n saatleri yokmu*. Hangi olaylar&n belirli zaman süresini gösterdi'ini aç&klamay& dene.

çerik 6

SICAKLIK KU AKLARI Okudukça Ö reneceksin: • Dünya yüzeyinin baz& bölgelerinin e*it olmayan &s&nmas&n& aç&klamay&; • S&cakl&k ku*aklar&n&n da'&l&m&n& tan&may&; • S&cakl&k ku*aklar&n&n hüküm sürdü'ü alanlar& aç&klamay&; • S&cakl&k ku*aklar&n&n özelliklerini aç&klamay&;

Dünyan n klanmas ve s nmas Dünya yüzeyine temas eden Güne* &*&nlar&n&n farkl& dü*ü* aç&s& vard&r. Y&l&n daha büyük bölümünde, ekvatör ve dönenceler etraf&nda daha büyük aç&yla dü*mektedirler ve burada &s&nma en büyüktür. Kutuplara yakla*&ld&'&nda dü*ü* aç&s& daha çok azalarak bununla Dünyan&n &s&t&lmas& da azalmaktad&r.

Neden önmli oldu unu anlayacaks n Dünya bölgelerinin farkl& &*&kland&r&lmas& ve &s&nmas&, daha çok say&da s&cakl&k ku*aklar&n&n belirmesine nedendir? Hat rlayacaks n Güne* &*&nlar&n&n, Dünya yüzeyindeki bölgeleri nas&l &s&tt&'&n&. Dünyan&n neresinde &s&nma en çok, neresinde ise en azd&r.

Güne*in do'u*u

Yeni sözler kullanacaks n: • co'rafya alan& • kutup çemberleri • s&cak ku*ak • &l&ml& ku*ak • so'uk ku*ak • kutup geceleri

Güne*in bat&*&

S cakl k ku aklar n n olu mas Dünyan&n e*it derecede olmayan &*&klanmas& ve &s&t&lmas& yüzünden, Dünya yüzeyinde: bir s&cak, iki &l&man ve iki so'uk ku*ak belirmektedir. 90° kuzey so'uk ku*ak 66°33’

kuzey kutup çemberi kuzey &l&man ku*ak kuzey dönence

s&cak ku*ak

0°

güney dönence

23°27’

ekvatör

ekvatoriyal orman

23°27’

güney &l&man ku*ak 66°33’

güney kutup çemberi güney so'uk ku*ak 90° çöl

S cak ku ak Co'ra+ alanda ekvatör çevresinde, kuzeyde kuzey dönenceye, güneyde de güney dönenceye kadar s&cak ku*ak görülmektedir. Bu alanda, y&l&n daha büyük bölümünde güne* &*&nlar& dik aç&yla dü*mektedir ve bu yüzden en yüksek hava s&cakl&klar& görülmektedir. Savana Amazon düzlü ü

Kuzey ve güney l man ku ak Dönencelerin kuzey ve güneyinde, Güne* &*&nlar&n&n dü*me aç&s& yava*ça azalmaktad&r ve böylece &s&nma da azalmaktad&r. Ö'le vaktinde Güne* daha alçakta olup, s&cak ku*a'a k&yasen s&cakl&klar daha azd&r. Böyle do'a ko*ullar& kuzey ve güney kutup çemberlerine kadar görülmektedir. <ki &l&man ku*ak da bu bölgelere kadar uzanmaktad&r. Üsküp

Alpler bölgesi

Pelagoniya

Kuzey ve güney so uk ku ak Kutup çemberlerinin kuzey ve güney bölgelerinde, Dünyan&n en uc kuzey ve en uc güney noktalar&na (kutuplar) kadar so'uk ku*aklar yay&lmaktad&r. Buralarda Güne* &*&nlar& çok küçük aç&yla dü*mektedir ya da kutup geceleri süresince Güne* &*&nlar& hiç gelmez. Hava s&cakl&klar& çok dü*ük olup ya*am ko*ullar& çok zordur. Bu yüzden buralarda çok az nüfüs ya*amaktad&r..

kuzey kutup bölgesi

Tundra

çerik özeti 6 Özetleme: • Güne* &*&nlar& Dünyadaki bölgeleri farkl& biçimde &s&tmaktad&r; • Güne* en çok ekvatör etraf&ndaki bölgeyi &s&tmaktad&r; • Dünyada be* s&cakl&k ku*a'& görülmektedir: s&cak, iki &l&man ve iki so'uk ku*ak; • En uygun ya*am ko*ullar& &l&man bölgelerde, en kötü ya*am ko*ullar& ise so'uk ku*aklarda görülmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. S&cakl&k ku*aklar&n&n birbirinden fark& nedir? 2. Dünyada kaç tane s&cakl&k ku*a'& vard&r? 3. S&cakl&k ku*aklar&n& adland&r ve nereye kadar uzand&klar&n& aç&kla? 4. Hangi s&cakl&k ku*a'&nda insanlar için ya*am ko*ullar& en uygundur? 5. Hangi s&cakl&k ku*a'&nda en az bitki ve hayvan türleri görülmektedir? 6. Seçme imkan&n olsa nerede ya*ard&n ve neden? Bildiklerini uygula: • Dünyadaki s&cakl&k ku*aklar&n& ve onlar&n s&n&rlar&n& gösteren bir maket haz&rla. Uygun yerlere, belirli s&cakl&k ku*a'&na uygun üçer adet resim yap&*t&r. • S&cak ku*a'&n kuzeyinde ve güneyindeki ku*aklar aras&nda bir k&yaslama yap. Farklar görülüyor mu ve varsa hangileridir?

Ba l k

3 DÜNYADA MADDE VE ENERJ

Madde nedir? Etraf&na bakt&'&nda, farkl& büyüklükte, renkte ve *ekilde birçok cisim görüyorsun. Bu cisimler dokunu*, *ekil, ses, koku bak&m&ndan birbirinden farkl&d&r. Hepsi farkl& madde türlerinden yap&lm&*t&r. Senin vücudun, senin kitab&n hatta hava bile maddeden olu*mu*tur. Madde alan&n her yerindedir, hareket edebilir ve enerjinin etkisiyle de'i*ebilir. Enerji, i* yapma kabiliyetidir.

Do ada madde çe itli ekilde belirmektedir, enerjinin etkisiyle de bir irr çe itten di er çe ide de dönü ebilmektedir. r. Enerji maddeyi hareket re eket ettirmektedir.

DERS ÇER KLER

DE K TÜRDEN MADDELER N ÖZELL KLER

MADDELER N SICAKLIK VE ELEKTR S TE GEÇ RME ÖZELL KLER

MADDELERDE, HAVA, SU VE ISITMA ETK S YLE DE MELER

ENERJ KAYNAKALRI VE TÜRLER

I IK VE RENK ER D

I IK ENERJ S KAYNAKALRI VE EK LLER

SICAKLIK ENERJ S KAYNAKLARI VE EK LLER

ELEKTR K ENERJ S KAYNAKALRI VE EK LLER

ENERJ DÖNÜ ÜMÜ VE KORUNMASI 41

Ba lang ç etkinlikleri Ba lang ç ara t rmalar Varsay m belirt: Maddenin kütlesi ve hacm vard r. Denemeler yap, gözetle ve ölç: 1. Madde (tenis topu) kütlesini tart&yla, gramlarla tartabilirsin. 2. Tenis topunun ne kadar a'&r oldu'unu kaydet. 3. Maddenin (tenis topu) hacm&n&, üzerinde mililitre de'erlerinin (say&lar) çizilmi* oldu'u bir bardak yard&m&yla ölçebilirsin. 4. Barda'& suyla doldur ve kaç mililitre gösterdi'ini bak ve say&y& kaydet. 5. Qimdi topu barda'&n içine koy. Gösterdi'i de'eri oku ve say&y& kaydet. 6. Ara*t&rma yapt&'&n cisimlerin kütlesi ve hacm& ile ilgili sonuca var.

Çal ma plan Madde durumlar&n&n de'i*melerini incelemek için, yard&mc& olarak bir ka'&d& katlayarak çal ma plan yap. Resimde gösterildi i gibi bir ka t üzerinde tabela çiz

lk s rada: kat durum, s v , gaz, yaz kat durum

s v

gaz

Tabelada, resimde gösterildi'i gibi, uygun durumda olan cisimleri yaz.

kat durum

s v

gaz

Bu senin ders çal&*ma plan&nd&r. <lk ünitedeki metni okuduktan sonra, aç&klanan *ekilde tabelay& doldur.

çerik 1

DE K TÜRDEN MADDELER N ÖZELL KLER Okudukça Ö reneceksin: • do'adaki çe*itli madde örnekeleri göstermeyi; • maddelerin özelliklerini (*ekil, hal); • maddeleri hal ve d&* yap&lar& (toz halinde, kristal, kum biçiminde) bak&m&nda fark etmeyi; • de'i*ik maddelerin eriyikli'i ile ilgili örnekler vermeyi. Neden önemli oldu unu anlayacaks n farkl& maddelerin özelliklerini tan&makla, her günlük ya*am&nda nesneleri do'ru bir *ekilde kullanabileceksin. Hat rlayacaks n etraf&ndaki her *eyin, kütle va hacm& olan maddeden olu*tu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • madde • özellikler • hal (kat&, s&v&, gaz) • erime kabiliyeti

Madde Etraf&m&zda bulunan çok say&daki nesnelerin hepsi, do'al veya yapay *ekilde yarat&l&p yarat&lmad&'& fark& yapmadan, maddeden olu*mu*tur. Örne'in, etraf&nda bulunan masa, kitap, kalem ve hava maddeden olu*mu*tur.

Farkl& çe*itten olan maddelerin ortak özellikleri vard&r: • maddenin, a'&rl&'&n& tart&yla ölçebilece'in kütlesi vard&r. • Madde, alanda belli bir yer tutmaktad&r- maddenin hacm& vard&r. Duyular sayesinde herkes birkaç nesne ve onlara ait özellikleri tan&yabilir: görünüm, hal, *ekil, renk, koku, tad, erime özelli'i, *effa@&'& v.b.

Do al maddeye farkl& türlerde rastlanmaktad&r: su, hava, ta*, kum, toprak, madenler, petrol, kömür, volkan lav&, canl& organizmalar ve daha bir çok *ekiller. Çe*itli türlerdeki do'al maddeleri insan i*letir, onlar& kar&*t&rarak yapma maddeler yaratarak onlardan nesneler üretmektedir: cam, plastik nesneler, tahtadan nesneler, metal nesneler v.b. Gerekli olan daha çok çe*it nesneler yaratmak amac&yla insan, maddenin farkl& özellikleri ile ilgili bilgiden yararlanmaktad&r.

kat halde su

volkan lav

Maddenin hali Madde türlerinin farkl&l&'& ve gruplara ayr&lmas& biçimlerinden biri onun bulundu'u haldir. Do'ada maddenin bulundu'u duruma maddenin hali denir. Birçok di'er maddeler gibi su da do'ada kat , s v ve gaz halinde bulunabilir.

Do ada maddeler üç halde bulunabilirler. Etraf&ndaki bir çok nesne kat haldedir: kitaplar, kalemler, masalar, kutular ve sandalyeler. Kat& haldeki maddelerin daimi ekli ve hacmi vard&r. Hacim, maddenin bir alanda kapsad&'& yerdir. Kat& haldeki maddenin farkl& d yap s olabilir: tozlu, kristal biçiminde, taneli v.b. 45

S v haldeki maddelerin (s&v&lar&n) daimi hacm vard&r fakat daimi ekli yoktur, onlar, bulunduklar& kab&n *eklini almaktad&r. S&v& maddeler: su, s&v& ya', meyve suyu, *ampuan, süt ve di'erleridir. Barda'a döküldü'ünde, süt barda'&n *eklini al&r. E'er s&v& bir kaba ak&t&lmazsa, yay&l&r ve belirli bir *ekli yoktur. S&v&n&n hacm& ayn& kalmaktad&r.

Gaz halindeki maddeler bizim bütün çevremizde bulunmaktad&r- o da havad&r. Gazlar&n ço'u gözle görünmez. Hava, ya*am&m&z için gerekli olan gazlardan olu*maktad&r. Gazlar&n daimi ekli ve daimi hacm yoktur. Balonu *i*irdi'inde ne oluyor? gaz, balonun *eklini almaktad&r. Atmosferde gazlar serbestçe yay&lmaktad&r.

Erime özelli i Baz& maddeler suda eriyebilmektedir: tuz, un, *eker, karbonat tozu ve di'erleri. Suda eriyen maddeler kar&*&mlar olu*turmaktad&r.

Bunu biliyor musun? Su buharı hangi haldedir?

Baz& maddeler suda erimez: kaya, kum, s&v& ya', demir, bak&r, aluminyum ve di'erleri.

çerik özeti 1 Özetleme • Farkl& türden maddelerin ortak özellikleri vard&r: kütle ve hac&m. • Maddelerin bulunduklar& hal, içlerindeki zerrelerin s&ralamas&na ba'l&d&r. • Kat& haldeki maddelerin daimi *ekli ve hacm& vard&r. • S&v& haldeki maddelerin daimi hacm& vard&r fakat daimi *ekilleri yoktur. • Gaz halindeki maddelerin daimi *ekli ve daimi hacm& yoktur. • Suda eriyen maddeler kar&*&mlar olu*turmaktad&r. Bildiklerini kontrol et 1. Kaza durumunda otomobildeki yast&k hangi maddeyle dolmaktad&r ve bu nas&l mümkündür? 2. Kat& halde olan bir kaç nesne söyle? 3. Kar&*abilen birkaç s&v& belirt? 4. Kar&*abilen baz& farkl& kat& ve s&v& maddeler söyle? Bildiklerini uygula • diyagram&n kopyas&n& yap ve bo* alanlarda, kat&, s&v& ve gaz halindeki cisimlerin hac&m ve *ekillerini belirt.

s v hal •

hac m

• •

• ekil

hac m

•

kat hal

ekil

• •

hac m

•

ekil

•

gaz hali

çerik 2

MADDELER N SICAKLIK VE ELEKTR S TE LETME ÖZELL KLER Okudukça Ö reneceksin: • s&cakl&k ve elektrisite yal&tan do'adaki farkl& maddeler örnekleri belirtmeyi; • s&cakl&k, derece ve kaynama derecesini fark etmeyi; • m&knat&s ve m&knat&s ibresinin ne oldu'unu. Neden önemli oldu unu anlayacaks n: maddelerin: s&cakl&k iletme, kaynama derecesi, elektrisite iletkenli'i ve m&knat&s özelliklerinin, maddelerin i*letilmesinde ve endüstri ile di'er sanayi dallar&nda çe*itli makine ve cihaz&n yap&lmas&nda neden önemli oldu'unu anlayacaks&n. Hat rlayacaks n s&cakl&k ve elektrisitenin enerji türleri oldu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • s&cakl&k • enerji • derece • kaynama derecesi • yal&tkan • manyetik özellik

S cakl k iletkenli i S&cak çayla dolu bir bardak tutuyorsan, bardaktaki s&cakl&k ellere do'ru hareket ediyor çünkü bardak senin ellerinden daha s&cakt&r. Senin ellerin &s&n&yor. E'er s&cak çay&n içine bir küp buz koyarsan, s&cakl&k s&cak çaydan buz küpüne geçerek onu eritir di'er taraftan çay so'uyor. S&cakl&k, her zaman bir yöne geçen: daha s&cak olan nesneden daha so'uk olan nesneye do'ru yay&lan bir tür enerjidir. Maddeler, daha s cak olan bir nesneden, daha so uk olan nesneye s cakl geçirme özelliklerine sahiptir.

S cakl k ve derece Derece, bir nesnenin (cismin) s&cakl&k derecesidir ve Selzius derecesi ile gösterilmektedir (ºC). S&cakl&k, termometre yard&m&yla ölçülür. S cakl k, farkl& s&cakl&k derecesi olan iki cisim aras&nda geçen enerjidir.

Bunu biliyor muydun? Kıyasla: derece ve sıcaklık arasındaki farkı açıkla. Kaynama derecesi Is&tmakla, kat& maddeler erir, belirli derecede kaynar (s&v& hale dönü*ürler), daha fazla &s&t&l&rsa, s&v& buharla*&r ve gaza dönü*ür. Her madde farkl& s&cakl&klarda hal de'i*tirmektedir. Kaynama derecesi farkl& maddeler için de'i*iktir ve her madde için ayr& bir özellik ta*&r. Temiz su 100 ºC s&cakl&kta kaynar. Tuzlu su, temiz suya k&yasen daha dü*ük s&cakl&kta kaynamaya ba*lar fakat di'er taraftan temiz suya k&yasen daha dü*ük s&cakl&kta buz tutmaktad&r.

temiz su 100 ºC s&cakl&kta kaynar. Demirin erime derecesi 1400 ºC dir.

or lluyor. ld dolduru l d havayla h l Balonlar s t lm Balonlardaki s&cak hava, onlar&n etraf&ndaki so'uk havadan daha ha+ftir, bu yüzden balonlar daha yükse'e ç&kabiliyor.

E Elektrisite iletkenli i B Baz& maddeler elektrisiteyi daha iyi iletmektedir: bak&r, demir ve di'erleri. Bu maddelerin bu özellikleri, elektrik enerjisinin iletilmesinde büyük ölçüde kullan&lmaktad&r. Yüksek gerilim hatlar&ndaki elektrik kablolar& bak&r tellerden yap&lm&*t&r. Evlerde, okullarda ve bütün di'er binalarda kullan&lan kablolarda bak&r tellerden olu*mu*tur.

Elektrisiteyi daha zay&f *ekilde iletme özelli'i olan maddelere yal&tkan denir (örne'in, plastik maddeler). <nsanlar& elektrik çarpmas&nda veya yang&n tehlikesinden korumak amac&yla bak&r teller yal&tkan maddelerle sar&l&rlar. Saç kurutma makinesinin, ventilatörün ve di'er elektrik cihazlar&n&n, kablolar& güvenilir bir *ekilde yal&t&lm&*t&r.

Manyetik özellik Neden baz& süs e*yas&n& buzdolab& kapa'&na “yap&*t&r&p” onlarla, üzerine bir hat&rlatma veya not yazd&'&n ka'&tlar& koyabildi'ini dü*ünmü*sündür? Bu nesnelerin alt taraf&na, gözle görülmeyen manyetik özelli'i olan bir metal parças& yap&*t&r&lm&*t&r. Manyetik özellik, metal cismin bir taraf&n& di'er metal cisme çekmektedir, di'er taraf& ise itmektedir.

M knat s nedir? <ki m&knat&s çubu'u birbirine yakla*t&r&nca onlar&n ya birbirini çekti'ini ya da itti'ini fark edeceksin. M&knat&s, hiç de'medi'i halde bile baz& cisimleri hareket ettirebilir. <ki m&knat&s& birbirine çeken veya iten güce manyetik güç denir. Manyetik gücü olan her cisim m&knat&st&r.

'al daimi do' Magnetitt, demir içeren do' m&knat&st&r.

M&knat&s&n, hangi cisimleri çekebildi'ini ara*t&r

M&knat&s&n iki kutubu var: kuzey ve güney. M&knat&s&n kuzey kutbu, her zaman Dünyan&n co'ra+ kuzeyine, güney kutbu ise güneye dönmektedir. Manyetik özelli'i olan maddeler, m&knat&s ibresinin yap&lmas&nda kullan&lmaktad&r. Manyetik ibre, pusula aletinin yap&lmas&nda kullan&l&r. Pusulada, serbest hareket eden ve herzaman kuzey- güney yöne do'rulan manyetik ibre bulunmaktad&r. Pusula, yön bulmada yard&mc& olur. 50

çerik özeti 2 Özetleme: • maddelerin, daha s&cak olan cisimden daha so'uk olan cisme s&cakl&k iletme özellikleri vard&r; • s&cakl&k bir cismin (nesnenin) &s&nma derecesini göstermektedir ve Selzius derecesi (ºC) ile belirtilmektedir; • s&cakl&k, farkl& s&cakl&kta olan iki cisim aras&nda akan enerjidir; • farkl& maddelerin kaynama derecesi farkl&d&r ve her madde için ayr& bir özellik ta*&maktad&r; • baz& maddeler elektrisiteyi daha iyi iletmektedir: bak&r, demir v.b. • m&knat&s, dokunmadan bile baz& maddelere etki edebilir. Maddeleri m&knat&sa do'ru çeken ya da iten güce manyetik güç denir. Bildiklerini kontrol et: 1. Daha s&cak ile daha so'uk cisim birbirine de'di'inde ne oluyor? 2. S&cakl&k ölçen alete ne denir? 3. Suyun kaynama derecesi ne kadard&r? 4. M&knat&s her maddeye etki edebilir mi? Bildiklerini uygula: 1. Neden insanlar, uçmak amac&yla kulland&klar& balonlar& *i*irmek için kulland&klar& havay& &s&t&yorlar? 2. Patates kaynat&'&nda ne biçimde zaman ve elektrik enerjisi tasarruf edebilirsin? 3. Günlük hayatta, buzlanmaya kar*& tuzlu su ne biçimde kullan&labilir?

çerik 3

HAVA, SU VE ISITMA ETK S YLE MADDELERDE DE MELER Okudukça Ö reneceksin: • Metalleri, renklerine göre ay&rt etmeyi: bak&r, demir, aluminyum, alt&n, gümü*; • &s&tma, yanma, havayla temas etti'inde ve suyun etkisiyle maddelerdeki de'i*meleri aç&klamay&, • yanma s&ras&nda bir çe*it maddeden ba*ka bir çe*it maddenin elde edildi'ini; • paslanan metallerin paslanma örneklerini vermeyi. Neden önemli oldu unu anlayacaks n farkl& maddelerin baz& de'i*melerinin onlar&n en önemli özelliklerini de'i*tirmedi'ini, baz& de'i*melerin ise maddelerin özelliklerini tamamen de'i*tirdi'ini anlayacaks&n.

Maddelerin de i mesi Günlük ya*amda insanlar, onlara gerekli olan ürünler üretmek amac&yla maddeler üzerinde birçok de'i*meler yapmaktad&rlar. En basit de'i*melerle, do'al maddelerin *ekilleri ve büyüklükleri de'i*tirilmektedir. Su kat&larak ve yo'urularak kilden, çe*itli *ekillerde çanak çömlek üretilmektedir, fakat onlar&n özellikleri kilin özellikleriyle ayn&d&r.

Kil parças& *ekil ve büyüklü'ünü de'i*tirmi*tir, fakat di'er bütün özelliklerini korumu*tur.

Hat rlayacaks n bir parça odunu en ufak parçalara ay&rsan da- onlar&n yine odunun özelliklerini ta*&yaca'&n&, fakat odunu ate*e verip yakarsan, sadece kül elde edece'ini. Yeni sözler kullanacaks n: • metal • bak&r • demir • aluminyum • alt&n • gümü* • paslanma 52

Nekadar küçük parçac&klara ayr&lsa bile odun, kendi özelliklerini korumaktad&r.

Ekmek yap&ld&'&nda, maddelerde büyük de'i*meler görülmektedir. Un, su, tuz ve maya, ekmek hamurunun yap&ld&'& maddelerdir. Hamur pi*irilerek ekmek elde edilir. Ekme'in, yap&ld&'& maddelerden tamamen farkl& özelli'i vard&r.

Yüksek s&cakl&klarda maddeler alev al&r ve yanar. Bu s&rada onlar&n durumu, görünü*ü ve di'er özellikleri büyük de'i*melere u'ramaktad&r. Kibrit çöpünü tutu*turdu'umuzda, büyük de'i*meler meydana gelip gözle görülmektedir, odunum yanmas& s&ras&nda ise duman meydana gelir ve kül olu*ur.

d d ondan di'i de, Is&t&lm&* cam, ancak s&v& duruma geldi'in ktedir. üretilme çe*itli e*yalar

Metaller Metaller, iyi s cakl k ve elektrisite ileten maddelerdir. Onlar da: bak&r, demir, aluminyum, alt&n, gümü* ve di'erleridir. Metaller i*lenildi'i zaman, i*i'i yans&tmaktad&rlar ve bu onlara parlak görünüm vermektedir. Yeterince &s&t&ld&klar&nda, onlar kar&*t&r&labilir ve yeni özellikleri olan maddeler elde edilmektedir. Hepsi renk ve kullan&lma amac& bak&m&ndan farkl& olabilir. • Alt n ve gümü , yumu*ak ve esnek metaller olup, eskiden beri onlardan zinnet ve de'erli paralar yap&lmaktad&r. • Bak r, yumu*ak maden olup ondan, elektrik enerjisinin iletildi'i kablolarda kullan&lan teller üretilmektedir. • Demir, sert bir metal olup in*aatlarda kullan&lmaktad&r: beton arme, kolonlar, binalar, köprüler, stadlar ve di'erleri. • Aluminyumdan kap&, pencere çerçevesi, bina cepheleri, kablar, folyolar v.b. üretilmektedir.

Paslanma Hava ve nem etkisiyle metaller renklerini de'i*tirmektedir. Herhalde biliyorsundur ki demir, havayla temas& etkisiyle paslanarak k&rm&z&ms& renk almaktad&r. Üst yüzeyi butrakl& olup do'ranmaktad&r. Bu do'ranmaya pas denir.

rin yüzeyylerin D iir nesnele Dem “pas rengini ve r lan& pas leri “almaktad&r.

(b k i (bak&r ü i yüzeyi Bak&r bir nesnenin çat&) havayla temas etti'inde, ye*il renk almaktad&r.

Gümü* e*yalar&n yüzeyi, havayla temas etti'inde karar&r ve matla*maktad&r.

çerik özeti 3 Özetleme: • en basit de'i*meler, do'al maddelerin *eklini ve büyüklü'ünü de'i*tirmektedir (kile su eklemek, odunu küçük parçalara do'ramak v.b); • maddeler, yüksek s&cakl&klarda tutu*turulup yak&ld&'&nda daha büyük de'i*meler olagelmektedir, onlar&n durumu, görünü*ü ve özellikleri büyük ölçüde de'i*mektedir; • metaller, s&cakl&k ve elektrisiteyi iyi ileten maddelerdir. Bu metaller: bak&r, demir, aluminyum, alt&n ve gümü*tür. Onlar&n de'i*ik renkleri ve kullanma alanlar& vard&r; • metaller, hava ve nemle temas ettiklerinde, onlar&n etkisiyle renklerini ve di'er özelliklerini de'i*tirirler. Demir paslan&r. Bildiklerini kontrol et: 1. Maddelerin, *eklillerini ve büyüklüklerini de'i*tirdikleri bir kaç basit örnek ver. 2. Maddelerin, &s&t&ld&klar& ve yak&ld&klar& zaman u'rad&klar& baz& de'i*meleri aç&kla. 3. Ate*in etkisiyle maddelerin hangi özellikleri de'i*mektedir? 4. Bildi'in baz& metallerin özelliklerini söyle. 5. Baz& metallerin, nem ve havan&n etkisiyle u'rad&klar& de'i*meleri aç&kla. Bildiklerini uygula: • Defterinde çizmi* oldu'un diyagramda, bildi'in verileri kaydet.

Metaller özellikleri

Bak r özellikleri

Demir özellikleri

Alt n özellikleri

Gümü özellikleri

Aluminyum özellikleri

çerik 4

ENERJ KAYNAKLARI VE EK LLER Okudukça Ö reneceksin: • do'ada enerji kaynaklar&n& aç&klamay& (güne*, hava, su, organik maddeler); • enerjinin belirdi'i *ekilleri aç&klamay& (&*&k, s&cakl&k, ses, elektrisite).

Enerji nedir Bir kimsenin çok enerjisi oldu'unu duydu'unda, ne dü*ünüyorsun? Belki, basketbol sahas& veya futbol stad&nda bir sporcunun yo'un çal&*mas& akl&na gelir. Belkide, senin mp3 cihaz&n& çal&*t&ran pilleri dü*ünüyorsundur. • Enerji, her zaman bir i* yap&ld&'&nda mevcuttur. • Enerji, bir i*in yap&lmas& kabiliyetidir. • Enerji, bir maddenin hareket etmesini, büyümesini veya de'i*mesini olanakl& k&lar.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Enerji, i* yapma yetene'idir. Enerji, maddede de'i*meler yaratmaktad&r. Güne*, Dünyada en büyük enerji kayna'&d&r. Hat rlayacaks n Maddenin, kat&, s&v& ve gaz halinde bulundu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • enerji

Penguenler, kendi ortamlar&nda ya*amlar&n& sürdürebilmek için her gün enerji kullan&rlar.

Enerji, hareketi olanakl k lar Bir hareketin yap&lmas& için enerjinin kullan&ld&'&na dair bir çok örnek fark etmi*sindir herhalde. Futbolcu topu vurdu'unda, enerji oyuncudan topa do'ru hareket eder. Top hareket eder ve ba*ka bir yere ula*&r.

Yüzücü, suda yüzdü'ünde, bir yerden di'er bir yere hareket etmek için enerji sarf eder.

Enerji, maddede de i melere neden olur Enerji, cisimlerde ve organizmalarda büyük de i melere neden olabilir. Bir buz küpü, s&cak havadan enerji al&nca erimeye ba*lar. Buz kat halden s v hale geçer, baz& özellikleri de de'i*melere u'rar.

Ha+f bir parmak dokunu*uyla bütün domino pullar& harekete geçmektedir.

Hava, s cakl k enerjisi ald&'&nda, geni leyerek balonu havaya kald&r&r. Odun yand&'&nda ate*ten &s& enerjisi serbestle*ir. Odun, ate* taraf&ndan de'i*melere u'rar ve sonunda duman, gaz ve kül yarat&r. 57

Enerji, canl organizmalar n büyümesini sa'lar. Büyümeleri için bütün organizmalara enerji gereklidir, bu enerjiyi ise g dadan almaktad&rlar. Hayvanlara, hareket etmeleri ve büyümeleri için enrji gerekir. Canl& organizmalar enerjisiz ya*&yamazlar.

Bunu biliyor muydun? Enerji, bir nesneye nasıl etki edebilir? Bir kaç örnek ver!

Eleútirisel düúünce Enerji olmadan bir i yapılabilir mi? Penguenler enerjiyi nasıl kullanırlar?

Enerji ekilleri hangileridir? Farkl& enerji *ekilleri vard&r. Bu *ekillerden baz&lar&: &s&, kimyasal, elektrik ve mekanik enerjidir.. Is enerjisi Ocak ve mum s enerjisi salmaktad&rlar. Is& enerjisini, sana s&cak geldi'inde hissetmektesin. Is t lm bir cisim ondaki enerji daha so uk bir cisme geçti'inde s&cakl&'& salmaktad&r.

Kimyasal enerji Kimyasal enerji, maddelerde korunan enerjidir. Benzindeki kimyasal enerji, otomobillerin yollarda hareket etmeleri amac&yla kullan&lmaktad&r. Yedi'imiz g&dalarda da kimyasal enerji bulunmaktad&r ve vucudun büyümesi ve s&cak kalmas&na yard&m etmektedir. Ayn& kimyasal enerji pillerde de bulunmaktadir. Bu kimyasal enerji, video oyununu ba*latmak veya foto'raf makinenle çekim yapman için kullan&lmaktad&r. 58

Elektrik enerjisi Elektrik enerjisi de bir enerji *eklidir. Elektrik prizine ba'l& olan her cihaz elektrik enerjisiyle çal&*maktad&r. Televizyon, bilgisayar, çama*& makinesi ve saç kurutma makinesi, elektrik enerjisinden yararlanan bir çok cihazdan sadece bir kaç&d&r.

Mekanik enerji Harekette olan bir maddedeki enerjiye mekanik enerji denir. Dünya yüzeyinde esen rüzgar&n mekanik enerjisi vard&r. Bir nehir boyunca hareket eden suyun mekanik enerjisi vard&r. Bisiklet kulland&'&nda, bir yerden di'er bir yere hareket etmen için mekanik enerji kullan&yorsun.

çerik özeti 4 Özetleme: • enerji, maddelerde de'i*melere neden olup hareketi sa'lamaktad&r; • bir çok farkl& enerji *ekli vard&r (&s&, kimyasal, elektrik, mekanik enerji); • enerjiyi kulland&'&m&zda o kaybolmaz, *eklini ba*ka bir enerji *ekline dönü*türmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. Is&t&lma sonucu baz& maddelerdeki de'i*melerle ilgili örnekler ver. 2. Havan&n &s&t&lmas& s&ras&nda ne oldu'unu aç&kla? 3. Organizma g&dalardaki enerjiyi hangi ihtiyaçlar& için kullanmaktad&r? 4. Otomobildeki benzinin kimyasal enerjisi hangi enerjiye dönü*mektedir? 5. Evinde, elektrik enerjisi ile çal&*an bir kaç cihaz belirt.

çerik 5

I IK VE RENK ER T Okudukça Ö reneceksin: • &*&k nedir ve nas&l yay&l&r; • farkl& &*&k çe*itlerini tan&may& ve onlar& nas&l kullanmay&; • &*&'&n yans&mas&n& ve &s&'&n emilmesini anlamay&.

I k nedir? Aynaya, cama, suya veya ba*ka bir parlak yüzeye bakt&'&nda, kendi siman& görebilirsin. Bu nas&l oluyor? I*&k bunu nas&l sa'layabilir? I k bir enerji eklidir – k enerjisi. I*&k bir cismi ayd&nlatt&'&nda, &*&'&n bir k&sm& yans&maktad&r. Yans yan k yönünü de i tirir ve düz çizgi üzerinde hareket etmeye devam eder.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n &*&'&n özelliklerini tan&may& ve ondan yararlanmay&. Hat rlayacaks n Güne*in, do'al &*&k kayna'& oldu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • &*&k (&*&k enerjisi) • görünen &*&k • görünmeyen &*&k • &*&'&n yans&mas& • &*&'&n emilmesi

Mavi gökten, ye*il otlara ve alt&n Güne*e kadar sen renkli bir dünyada ya*&yorsun. • Renk nedir? • Neden renkleri görüyoruz? • Renkleri anlaman için, önce &*&k hakk&nda bilgin olmal&d&r.

Güne*ten, Dünya yüzeyine &*&k, Güne nlar (dalgalar&) halinde gelmektedir. Güne , Dünyan&n ana k kayna d r. I*&k görünen ve görünmeyen bölümden olu*mu*tur. 60

Görünen k I*&k enerjisinin renkli &*&nlar&n& görebiliyoruz. Görebildi'imiz &*&k, görünen kt r. Mumun &*&'& ve foto'raf makinesinin @a*& görünen &*&klard&r. Görebildi'in her *ey görünen &*&kt&r. Görünen &*&k, görebildi'imiz &*&k enerjisinin sadece bir bölümüdür, örne'in gök ku*a'& renkleri gibi.

renk *eridi röntgen çekimi

Görünmeyen k I*&k enerjisinin bütün di'er bölümleri görünmeyen &*&kt&r, fakat ondan yararlan&yoruz: • kemiklerimizin ve di*lerimizin çekimini yapmak için; • mikrodalga f&r&nda yemek pi*irmek için; • cep telefonlar&, radyo cihazlar& ve televizyon sinyallerinin aktar&lmas& için; • &s&t&c&larda, evlerin &s&t&lmas& için; • görünmeyen &*&'&n bir bölümünden yaz&n, cildimizin yanmas&ndan korunmaktay&z.

Sorunu çöz: Dü tü ünü ve dizini zedeledi ini farz et. Dizinin k r k olup olmad n nas l anlayacaks n?

I k nas l hareket eder? I*&k enerjisinin bütün bölümleri ayn& *ekilde hareket etmektedir: her zaman düz çizgi üzerinde hareket ederler. Deniz fenerinden veya lambadan ç&kan görünen &*&k düz çizgi üzerinde hareket etmektedir. Mikrodalga f&r&ndaki görünmeyen &*&k ta ayn& *ekilde düz çizgi üzerinde hareket etmektedir. Güne*ten gelen Güne* enerjisi bile, alan üzerinde milyonlarca kilometre düz çizgiler üzerinde hareket etmektedir..

deniz feneri

I n yans lmas Hiç tenis oynad&n m&? Tenis topunu yere att&'&nda, top yukar&ya do'ru s&çramaktad&r. I*&k, tenis topuna benzer bir *ekilde hareket etmektedit. I*&k bir yüzeye veya cisme vurdu'unda, yine düz bir çizgi üzerinde hareket ederek ba ka bir yöne yans maktad r. I*&k &*&nlar&n&n cisimlerin yüzeyine çarp&p ba*ka yöne hareket etmesine n yans mas denir.

Bunu biliyor musun? Ayna olmadı ında, kendini nasıl görebilirsin?

Ele tirisel dü ünce Karanlıkta görme imkanı var mıdır? Açıkla!

I k, düz olmayan yüzeye dü tü ünde ne olur? Parlak bir aynaya k&yasen, üstü çizilmi* bir aynada kendimizi iyi göremiyoruz. Neden? I*&k, düz olmayan bir yüzeye dü*tü'ünde, &*&nlar, yine düz bir çizgi üzerinde fakat farkl yönlere yans&maktad&r. Bu yüzden ayan bir *ekil görülemiyor. Bunu, sakin bir göl yüzeyinde görebilisin. E'er su dalgalan&r ve dönemeçler olu*ursa, cisimlerin ayan yans&mas& olu*maz. Bunun nedeni, &*&'&n çok farkl& yönlere yans&mas&d&r. 62

Pürüzü olmayan, parlak yüzeyler, onlara dü*en hemen de bütün &*&'& yans&maktad&rlar. Bu gibi yüzeyler ayna olarak kullan&lmaktad&r. I*&k onlardan bir yönde yans&yarak cismin ayan **eklini göstermektedir.

Ele tirisel dü ünce Kendi yüzüne, suyla dolu bir havuzda baktı ın olmu mudur? Neden havuzdaki su ayna görevini yapabilmektedir? Sorunu çöz: Cephesi, gökyüzünü yans tabilen bir binan n in as planlan rsa, hangi malzeme kullan lmal d r?

çerik özeti 5 Özetleme: • &*&k bir çe*it enerjidir ve onun do'al kayna'& Güne*tir; • görebildi'imiz &*&'a görünür &*&k denir – renk *eritleri, görünmeyen &*&'&n bir bölümünden genelde yararlan&yoruz; • &*&k her zaman düz bir çizgi üzerinde hareket eder; • &*&k &*&nlar&n&n cisimlerin yüzeyinden geri dönmesine &*&'&n yans&mas& denir; • pürüsüz bir yüzeyden – aynadan, &*&k &*&nlar& bir yöne yans&maktad&r ve bu yüzden görüntü ayand&r; • düz olmayan yüzeyden &*&k &*&nlar& farkl& yönlere yans&maktad&r, bu yüzden ayan olmayan görüntü elde edilmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. I*&k her zaman hangi çizgide hareket etmektedir? 2. Görünür &*&k kaynaklar& ile ilgili bir kaç örnek göster. 3. Neden yaz&n, ö'le vakti Güne*e ç&k&lmamas&n&n önerildi'ini aç&kla? 4. <nsanlar&n, hangi etkinlikler için görünmeyen &*&'& kulland&klar&n& aç&kla. 5. Aynaya bakt&'&m&zda &*&'&n hangi özelli'inden yararlan&lmaktad&r? Bildiklerini uygula: • diyagram& defterine kopyala ve &*&k enerjisinin görülmeyen bölümlerinin kullan&lmas& ile ilgili bo*luklar& doldur.

k görünen

görünmeyen

çerik özeti 6

I IK ENERJ S KAYNAKLARI VE EK LLER

Okudukça Ö reneceksin: • nas&l gördü'ümüzü anlayacaks&n, • gölgenin ne oldu'unu ve nas&l olu*tu'unu, • &*&'&n k&r&lmas&n& anlamay&, • &*&'&n nas&l korundu'unu.

Nas l görüyoruz? I*&'&n cisimlerden yans&d&'&n&, senin gözlerine girdi'ini ve o cismin *eklini gördü'ünü biliyorsun. I*&k göze, gözbebe inden giriyor. I*&k kuvvetli oldu'unda gözbebe'i daral&yor, &*&k zay&f oldu'unda gözbebe'i geni*liyor. Gözbebe'i büyüklü'ünün de'i*mesiyle, göz ne kadar &*&k girece'ini kontrol eder. Beyinde, gördü'ümüz cismin gerçek resmi yarat&l&yor.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Güne* enerjisinden yararlanma, Dünyada ya*am& olanakl& k&lar. Hat rlayacaks n &*&'&n bir çe*it enerji oldu'unu Yeni sözler kullanacaks n: • &*&k enerjisi • &*&'&n k&r&lmas& • &*&k *eridi • gölge • güne* saat

Bunu biliyormusun? Yansıyan ı ı ın görmeni nasıl sa lıyor?

Neden renkleri görüyorsun? Sen hiç gökku*a'& gördün mü? Gökku*a'&nda herhalde farkl& renk *eritlerini görmü*sündür.

Ele tirisel dü ün Gözbebe i büyüklü ünün de i mesi neden öenmlidir?

Normal bir beyaz , mercek dedi'imiz cam bir cisim içerisinden geçirirsek gökku*a'& yaratabiliriz. Mercek, beyaz &*&'& içerdi'i renklere ay&ran özel bir nesnedir. Gökteki bulutlarda bulunan su taneleri, mercek görevini yaparak Güne* &*&'&n& renklere ay&rabilirler ve bu *ekilde biz gökku*a'&n& görebiliyoruz. Gökku a n n farkl renkleri vard r. Bunun nedeni beyaz &*&'&n farkl& renklerden olu*mas&d&r: k rm z , turuncu, sar , ye il, mavi ve mor. Bu renklere renk eridi denir.

Beyaz &*&k bir cismin üzerine dü*tü'ünde, &*&'&n baz& renkleri emilmektedir. I*&'&n baz& renkleri yans maktad r. O cisme bakt&'&nda, yans&yan &*&'&n baz& &*&nlar& senin göz bebeklerine giriyor. Sen bu cismi, yans&yan bu &*&'&n rengi olarak görüyorsun.

Ye il elmaya dü*en beyaz &*&k farkl& renklerden olu*mu*tur. Ye il elma, ye il hariç, bütün renkleri emmektedir. Elma, ye il yans t r ondan sonra bu &*&k senin gözlerine giriyor ve sen elmay& ye*il olarak görüyorsun. I*&k k&rm&z& elmaya dü*tü'ünde tamamen farkl& bir *ey oluyor. K rm z elma bütün renkleri emiyor k rm z rengi ise yans t yor. Yans&yan k&rm&z& &*&k senin gözlerine giriyor. Bu yüzden elmay& k rm z olarak görüyorsun. Gölgeler I*&k enerjisi, farkl& maddeler üzerinde de'i*ik etki yarat&r. Baz& maddeler &*&k enerjisini durdurur ve gölgeler olu*tururlar. Di'er maddeler &*&k enerjisini geçiriyor ve &*&k onlar&n içinden kolayl&kla geçer.

Ele tirisel dü ün Neden muzu sarı olarak görüyorsun?

Bunu biliyor musun? Beyaz ı ık merce in içinden geçince ne oluyor?

Gölge her zaman &*&kk kkayna' '&n&n ters taraf&nda olu*uyor.

Gölgeler nas l olu ur? Ya'murlu bir günde nas&l kuru kalabilirsin? Aç&k bir *emsiye alt&nda duruyorsun, ya'mur damlalar& ise *emsiyenin üzerine dü*üyor. Ya'mur damlalar& *emsiyenin üzerinden kay&yor fakat sana ula*m&yor. 65

Qeffaf olmayan maddeler, &*&k enerjisine kar*&, *emsiye örne'ine benzer *ekilde davran&rlar. effaf olmayan maddeler ayn& *ekilde &*&k enerjisinin onlar&n içinden girmesini durdururlar. I*&'&n yolunu engellendi'inden, gölge olu*ur (karanl&k alan). effaf olmayan nesneler ve cisimler, örne'in tu'ladan yap&lm&* duvar, a'aç, köpek veya senin bedenin, içinden geçirmez ve onlar n gölgeleri vard r. Gölgeler, k kayna n n kar taraf nda olu urlar. Biz, *effaf olmayan maddelerin ard&nda nelerin bulundu'unu göremiyoruz. Unutma ki sen, &*&'&n yans&d&'& cisimleri görüyorsun. Qeffaf olmayan maddeler &*&'& durdurur, öyle ki bu maddelerin arkas&ndaki nesneleri göremiyoruz.

Eskiden beri insanlar gölgelerden yararlanarak Güne saatini icad etmi*ler. Güne* saati aç&k alana yerle*tirilir ve insanlar bu saaten bir çok öncülü'ü oldu'u için yararlanmaktad&r: ücretsiz olan Güne* enerjisiyle çal&*maktad&r, dakiktir ve genelde tasar&m& ilginçtir.

Al t rma: Güne* saati

Kartondan 20cm çap nda bir daire kes, çizgilerle 12 e it parçaya böl ve her çizginin yan na önce 12 – 6 ondan sonra 3-9 say lar n yaz. Onlar n aras nda, her saate oldu u gibi di er say lar yaz. Kartonun ortas na, 8-10cm uzunlu unda düz bir odun çubuk yap t r. Hava güne li ise, bu saati aç k alana götür, güney yönün ne tarafta oldu unu belirle ve saati öyle bir konuma yerle tir ki 12 say s güney taraf yla ayn izada olacak. Çubu un gölgesi, saatin kaç oldu unu gösteren say ya dü ecek. Benzer bir ekilde, plajda güne lenirken, düz bir odun sopas n kuma dik bir ekilde bat rarak da Güne saati yapabilirsin. Belirlemen gereken tek ey, co ra güney taraf n ne yönde oldu udur.

I n k r lmas Güne* &*&nlar& hareket yönünü de'i*tiriyor – örne'in hava ve s&v& gibi iki farkl madde aras ndaki s n r alan nda nlar k r l yor. Bu yüzden s&v& içerisindeki nesnenin bölümlerini k&r&lm&* olarak görüyoruz.

Bunu biliyor musun? Gölgeler neye benzer? Ele tirisel dü ün

Neden effaf olmayan maddeler, onların arkasında bulunan cisimlerin görünmesini engelerler?

&*&'&n k&r&lmas&

çerik özeti 6 Özetleme: • göz sadece yans&yan &*&k &*&nlar&n& alg&lamaktad&r; • gözbebe'i büyüklü'ü de'i*mesiyle, göz, içeri'e ne kadar &*&'&n girdi'ini kontrol etmektedir; • &*&k *eridi farkl& renklerden olu*mu*tur: k&rm&z&, turuncu, sar&, ye*il, mavi ve mor; • yaprak ye*il &*&'& yans&t&r, bu &*&k gözlere girer ve bu *ekilde yapra'& ye*il olarak görüyoruz; • *effaf olmayan maddeler içlerinden &*&k enerjisinin geçmesini engelliyorlar. I*&'&n yolu engellendi'inden, gölge olu*ur (karanl&k alan); • Güne* &*&nlar&, iki farkl& madde örne'in hava ve s&v& aras&ndaki s&n&r alan&nda k&r&lmaktad&r. Bildiklerini kontrol et: 1. Hangi &*&k &*&nlar& gözün gözbebe'ine girmektedir? 2. Göz ne *ekilde içine girece'i &*&k miktar&n& kontrol etmektedir? 3. Neden bir çiçe'i k&rm&z& olarak görüyoruz? 4. Hangi maddeler gölge olu*turuyor? 5. <nsan gölgesinin *ekli nas&ld&r? 6. Neden suya bat&r&lm&* bir cisim k&r&lm&* gibi görünüyor? Bildiklerini uygula: • Güne* saati nas&l yapabilece'ini çiz. Güne* saati yapmaya çal&*.

çerik 7

ISI ENERJ S KAYNAKLARI VE EK LLER

Okudukça Öreneceksin: • &s& enerjisi kaynakalr&n& s&ralamay&; • &s& enerjisinin önemini ve kullan&m&n& anlamay&.

Etkinlikler ve enerji Bütün etkinlikleri için enerji sarf ediyorsun: hareket etmen için oldu'u gibi bilgisayarla çal&*man ve ya otobüsle yolculuk yapman için de enerji gereklidir. Dünyada en önemli enerji kayna'& Güne*tir. Güne* &*&k ve &s& sa'lamaktad&r. Enerji, maddenin i* yapmas& ve ya de'i*meler yaratmas& kabiliyetidir. Is& enerjisi her zaman daha s&cak olan cisimden daha so'uk cisim yönünde hareket etmektedir.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n &s& enerjisi farkl& amaçlar için do'ru bir *ekilde kullan&lmal&d&r. Hat rlayacaks n &s&n&n, daha s&cak cisimden daha so'uk olan cisme geçen bir &s& enerjisi oldu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • &s& enerjisi • s&cakl&k • termometre • iletkenler • yal&tkanlar

Güne* &*&'&

Is enerjisi kaynaklar Dünyada en önemli s enerjisi kayna Güne tir. Önmli &s& enerjisi kaynaklar& olarak insanlar farkl& do al yak tlar da kullanmaktad&r: kömür, petrol ve do'al gaz. Yak&tlar&n yanmas& s&ras&nda, çe*itli makinelerin çal&*mas& için gerekli olan yeterince enerji serbestle*mektedir. Ayn& zamanda, &s&nmak için kullan&lan &s& enerjisi ve ayd&nlanmak için kullan&lan &*&k da serbestle*mektedir.

68 8

Yan&s&ra, &s& enerjisi, maddenin k&z&*m&* halde oldu'u Dünyan&n çekirde'inden de serbestle*mektedir. Bunu yanarda' püskürmesi oldu'unda ve k&z&*m&* madde – lav&n yeryüzüne ç&kt&'&nda görebiliyoruz. Ayn& *ekilde Dünya çekirde'inden su da &s&nmaktad&r. S&cak su kaynaklar&n&n bulundu'u yerlerde kapl&calar in*a edilmi*tir. Yanarda' püskürmesi

S cakl k ve s cakl k farkl l klar Suyla dolu bir barda'a bir küp buz koydu'unda su daha so'uk oluyor çünkü &s& enerjisi daha s&cak olan sudan daha so'uk olan buz küpüne do'ru hareket etmektedir. S&cakl&k derecesi daha yüksek olan bir nesneden, s&cakl&k derecesi daha dü*ük olan cisme do'ru s enerjisinin hareketine s cakl k denir. Cisimlerin &s&nma derecesi s cakl kt r ve termometreyle ölçülmektedir. Petrol platformu

Termometre Termometre genelde, içinde k&rm&z& s&v& olan ince cam bir çubuktan olu*maktad&r. S&v&n&n s&cakl&'& artt&'&nda, s&v& geni*ler ve ayn& zamanda hacm& da artmaktad&r. Bu s&rada cam çubuktaki s&v&n&n yüksekli'i artmaktad&r. S&v&n&n s&cakl&'& azald&'&nda, s&v& toplan&yor. Ayn& zamanda cam çubuktaki s&v&n&n yüksekli'i de azal&yor. Cam çubuk yan&nda çizilmi* olan say&lar, s&cakl&'&, Selzius derecesi ile göstermektedir.

termometre

Masa üzerindeki s&cak çorbayla dolu tabak, etraf&ndaki havadan daha s&cakt&r. Bu s&rada, s&cak çorbadaki &s& enerjisi etraftaki havaya aktar&l&r ve hava s&cakl&'& artar. Çorban&n &s& enerjisi azal&r ve çorban&n s&cakl&'& dü*er. Is& enerjisi, çorbadan havaya do'ru hareket etmeye devam ettikçe, hava daha s&cak oluyor, çorba ise so'umaya ba*l&yor. S&cak çorba

E it s cakl n elde edilmesi Çorba so'uyuncaya kadar, çorban&n ve havan&n s&cakl&'&n& ölçtü'ümüzü farz edelim. Bir süre sonra, çorban&n ve havan&n s&cakl&klar& e it oluyor – ayn& s&cakl&kta olup art&k de i miyorlar. Is& enerjisi, sürekli daha s&cak cisimden daha so'uk cisme do'ru, her iki cisim de ayn s cakl a ula ncaya kadar hareket etmektedir. O zaman cisimler aras&nda s&cakl&k fark& yoktur, öyle ki art&k s enerjisi aktar lmas yap lmayacak. <ki cismin s&cakl&'& daimi oluyor.

Is n n iletilmesi – s iletkenleri Is& iletkenli'i bütün maddelerin bir özelli'idir. Is& enerjisi baz& maddelerden, di'erlerine k&yasen daha h&zl& hareket etmektedir. Örne'in, &s& enerjisi havaya k&yasen, bak&rdan 15.000 defadan çok daha h&zl& hareket etmektedir. Is& enerjisinin h&zl& hareket etti'i maddelere iletkenler denir. Kat maddeler, genelde, s&v&lar ve gazlara k&yasen daha iyi iletkenlerdir. Metaller en iyi iletkenlerdir ve bu yüzden yemek pi*irdi'imiz kablar, genelde, metalden yap&lmaktad&r. Tabelada, iyi &s& iletkenleri olan baz& maddeler gösterilmi*tir. S&v&larda ve gazlarda, &s& enerjisi, kat& haldeki maddelere k&yasen daha yava* hareket etmektedir. S&v&lar ve gazlar içinden &s&n&n iletilmesi, onlar&n hareketi ile (ak&m&yla) yap&lmaktad&r.

letkenler Gümü Bak r Aluminyum Demir

Yal tkanlar Hava Strafor Cam pamu u Odun

Bir cisim s cakl k kabul etti inde ne oluyor? Bir cisim &s&yken, &s& enerjisi almaktad&r ve s&cakl&'& artmaktad&r. E'er madde yeterince &s& enerjisi alm&*sa, o zaman onun durumu da de'i*mektedir.

S&cakl&k etkisiyle çukulata halinin de'i*mesi. Kardan adam

Kat maddelerin s nmas Maddelerin halinde de'i*meler yaratacak &s& enerjisi miktar&, farkl& maddeler için farkl&d&r. Kat& haldeki bir madde, &s& enerjisi ald&'&nda erir – s&v& hale dönü*ür. Çukulata ve dondurma, az miktarda &s& enerjisi ald&klar&nda erimeye ba*l&yorlar. Dünya yüzeyi alt&ndaki derinliklerde, büyük miktarda &s& enerjisi yüzünden kayal&klar erimektedir. Yanarda'lardaki lavlar, Dünya yüzeyi alt&ndaki derinliklerde bulunan kayal&klar& eritmektedir.

Lav

S&v& haldeki madde, &s& enerjisi ald&'&nda, buharla*arak gaz haline dönü*mektedir. Örme'in, kurutma ipine as&l& olan &slak bir e*yadaki su buharla*maktad&r. Giyim e*yas&ndaki s&v& su, Güne*ten &s& enerjisi alarak gaz haline – su buhar na dönü*mektedir. S&v& haldeki su su buhar&na dönü*tü'ü sürece, e*ya kuruyor.

Golden Geyt Köprüsü sis içerisinde

Madde enerjisini kaybedince ne oluyor? S v , &s& enerjisini kaybedince donacak ve kat hale dönü*ecek. Temiz su, s&f&r derece Selzius (0ºC) ta donmaktad&r. Gaz, &s& enerjisi kaybedince, yo'unla*arak s v hale geçer. Örne'in, so'uk bir sabah vakti, nesneler üzerinde küçük su tanecikleri – çiy belirmektedir. Bu durum, havadaki su buhar&n&n, so'uk cisimlerle temas& s&ras&nda, &s& enerjisini kaybetti'inde belirmektedir. O zaman su buhar&, çiy damlalar&na dönü*ür.

Kat& halde su – buz çubuklar&

Yal tkanl k (izolasyon) nedir? Bütün maddelerin, farkl& &s& iletme özellikleri vard&r. Bu yüzden, iyi s ileten maddeler ve &s& iletemeyen maddeler ya da yal tkan maddeler vard&r. Metaller, &s&y& iyi ileten maddelerdir. Metaller &s&y& emip e*it *ekilde salmaktad&rlar. Yal&tkanlar, &s&y& emen fakat e*it *ekilde salmayan maddelerdir. Tahta, yal&tkan örne'idir. S&cakl&'&n sal&nmas& engellenmek istedi'inde, herzaman yal&tkanl&k (izolasyon) uygulanmaktad&r. Cisimlerin yal&t&lmas&, s&cakl&'& iyi geçirmeyen madde - izolatör ile sar&lmakla yap&lmaktad&r. Apartmanlardaki pencere ve duvarlarda oldu'u gibi. So'uk günlerde, duvarlardaki izolasyon, s&cakl&'& içerde tutmaktad&r. Buna benzer *ekilde termos, içine koyulan s&v&n&n istenen s&cakl&'&n& daha uzun süre korumaktad&r.

termoslar

<zolasyon dö*eme

Bunu biliyor musun? ki sıvı Belirli süre içerisinde termosta unabilkor ak olar uk nasıl sıcak veya so en lerd dde ma gi iyor? Termos han yapılmı tır? Ele tirisel dü ün Neden binaların sıcak ve so uk iklimde izolasyonu önemli oldu unu Duvarlar hangi malzemedenaçıkla? yapılmaktadır? Neden? çerik özeti 7

Özetleme: • s&cakl&k, &s& enerjisi hareketidir ve iki madde aras&ndaki s&cakl&k fark&ndan kaynaklanmaktad&rlar; • &s& enerjisi, daha s&cak cisimden daha dü*ük s&cakl&ktaki cisme do'ru hareket etmektedir; • cisimler ayn& s&cakl&'a var&nca, &s& enerjisi hareketi tamamlan&yor; • &s& iletkenleri, s&cakl&'& birdenbire ve e*it biçimde saçan maddelerdir; • yal&tkanlar (izolatörler), s&cakl&'& birdenbire fakat e*it olmayan *ekilde salan maddelerdir. Bildiklerini kontrol et: 1. S&cakl&k nedir? 2. S&cakl&k hangi yönde ve ne zamana kadar hareket etmektedir? 3. Hangi maddeler iletkendir? 4. Yal&tkan maddeler hangileridir? Bildiklerini uygula: • Kendi evini veya daireni nas&l izolasyon yapaca'&na anlat veya çiz. Hangi maddeleri kullanabilirsin.

çerik özeti 8

ELEKTR K ENERJ KAYNAKLARI VE EK LLER

Okudukça Ö reneceksin: • elektrik enerjisi kaynaklar&n& aç&klamay&; • elektrik enerjisinden yararlanma biçimlerini anlamay&; • ya*am&nda elektrik enerjisinin önemini anlamay&. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Günümüzde elektrik enerjisini en çok kullan&lan enerji *ekillerinden biridir.

Elektrik enerjisi Herhalde f&rt&na s&ras&nda *im*ek çakmas&n& görmü*sündür. Re@ektörlerle &*&kland&r&lm&* gece oynanan bir spor gösterisine gitmi* misin? O halde elektrik enerjisini eylemde görmü*sündür. Elektrik enerjisi evlerde &*&kland&rmay&, oca'&n ve bilgisayar&n çal&*mas&n&, çama*&rlar&n y&kanmas&n& sa'lamaktad&r. Fakat, elektrik enerjisi nedir? Bu kolay yan&t verilecek bir soru de'ildir. Elektrik enerjisi, maddenin elektrik enerjisini iletme özelli i sonucudur.

Üsküp – gece vakti

Hat rlayacaks n baz& maddelerin elektrik enerjisinin iyi ilettiklerini, baz&lar&n&n ise zay&f ilettiklerini. Yeni sözler kullanacaks n: • elektrik enerjisi • teller • kablolar • elektrik devresi • priz • sigorta

Elektrik enerjisin ji i iin, geceleri evini ve ya*ad&'&n yeri &*&kland&rma gücüne sah

iptir.

Bu, elektrik *arj sayesinde olmaktad&r. Elektrik arj, maddenin *ekli, rengi ve di'er özellikleri gibi bir özelliktir. Maddelerin, pozitiv (+ i*areti ile gösterilmektedir) ve negativ (- i*areti ile gösterilmektedir) elektrik *arj& olabilir. Pozitiv *arjlar negativ *arjlarla birbirini çekmektedir ve ayn& *ekilde birbirlerini itmektedir. 73

Elektrik bo almas nedir? Odandaki hal& üzerinde ayaklar&n& sürükleyerek yürüdü'ünde, kap&n&n metal kolunu dokundu'unda, ha+f bir elektrik çarpmas& hissedebilirsin. Hal& üzerinde yürüdü'ünde, hal&daki elektrik *arj& senin vucuduna geçmektedir. Vucut, negativ elektikle*mi* olur. Metal kolla temas edilince, negativ *arjlar senin vucudundan kap& koluna geçmektedir. Qarjlar&n h&zl& bo*almas& sonucu küçük bir darbe hissedeceksin. Elektrik bo anmas arjlar n hareketidir – bir cisim veya nesneden di'erine geçen elektrisite. Elektrisite Qim*ekler

im ek Qim*ek, f&rt&na s&ras&nda bulutlarda olagelen güçlü elektrik bo*anmas& örne'idir. Qim*ek, bulut ile toprak, iki bulut aras&nda ve ya bir buludun iki z&t elektrik dolgusu olan bölümleri aras&nda meydana gelebilir. Aniden, buluttaki negativ enerji, pozitiv elektikle*mi* topra'&n üzerine dü*mektedir. Negativ elektrisite havada hareket ederken, im ek olarak gördü'ümüz bir k v lc m olu*maktad&r.

im ekten korunman için ö ütler • Apartman, otomobil veya kamyon içerisinde s n. çömel. • Herhangi bir s naktan uzaksan, en alçak yeri bul ve oraya im ek genelde bölgedeki en yüksek nesneye vurmaktad r. havuzlara, • Su içinde bulunuyorsan, hemen ç kmal s n. im ekler genelde göllere ve suda bulunan cisimlere ve nesnelere dü mektedir.

letkenler ve yal tkanlar Kap&n&n metal kolundan elektrik çarpmas& alabilece'ini biliyorsundur. <lk önce kap&n&n tahta bölümünü dokunursan, bu elektrik çarpmas&ndan kaç&nabilirsin. Neden? Metal elektrisite iletkenidir. letkenler, ceryan bo*almas&n&n kolay hareket etti'i maddelerdir. Vucudundaki elektrik bo*anmas&, kap& koluna h&zl& bir *ekilde geçmektedir ve bu yüzden vucudun bunu bir darbe olarak hissetmektedir. Bak r ve gümü gibi metaller iyi iletkenlerdir.

Elektrik kablolar&, lastik veya plastik yal&tkanlarla kaplanm&* metalden yap&lm&*t&r. Odun bir yal&tkand&r. Yal tkanlar (izolatörler), elektrisitenin geçmedi'i maddelerdir. Tahta bir kap& ile temas edildi'inde, elektrisite kap&n&n yüzeyi üzerinde yava* bir *ekilde hareket etmektedir. Bu yüzden, bo*alma yava*lat&lm&* olur ve hissedilmez. Odun ve lastik yan&s&ra plastik ve cam da iyi yal&tkanlard&r. Elektrik kablolar& ceryan& ce bü ük büyük uzakl&klara iletmektedir

Bunu biliyor musun? iletken ile yalıtkan arasında fark nedir?

Teller Teller, plastik yal&tkanla sar&lara l k, k insanlar& ve hayvanlar& elektrik çarpmas&ndan korumaktad&r.

Elektrik ceryan nedir? Elektrik ak&mlar& hareket etti'inde elektrisite yaratabilirler ve bo*alabilirler. Elektrik ceryan& sürekli elektrik ak&m&d&r. Elektrik ceryan& sadece ba'l& (kapal&) iletkenler – teller devresinden geçmektedir. Elektrik ceryan&, sadece bir yerde duran sabit ak&mlardan farkl&d&r. Elektrik cerayn& hareketteki ak&mlardan olu*maktad&r, &rmak ve ya derelerde suyun akt&'& gibi.

Ele tirisel dü ün El Yalıtkan eldivenler, elektrikçileri nasıl korumaktadır?

pil

priz

ampul

Priz devreyi kapat&r ve ampul yan&yor.

Elektrik cerayn n n kullan m Elektrik enerjisi olmadan hayat&n nas&l olurdu? Yemek nas&l pi*er veya e*yalar&n nas&l y&kan&rd&? Bilgisayar& kullanabilir ya da +lm seyredebilir miydin? Bu cihazlar elektrik enerjisinden nas&l yararlan&yor? Elektrikli cihazlar

Elektrik enerjisi nas l kullan l r? <nsanlar elektrik enerjisine ba'&ml&d&r. Elektrik enerjisi alanlar& ayd&nlat&r, elektrik yard&m&yla yemek pi*irilir, bilgisayarlar çal&*&r v.b. Elektrik devreleri, insanlar&n kulland&'& enerjiyi ta*&r. Elektrikli aletler bu enerjiyi ba*ka çe*it enerjiye dönü*türürler: s cakl k, k ve hareket.

Ara t rma Cihazlar elektrik enerjisini nas l kullan r? Amaç Elektrik cihazlar , bir i i yapmak için elektrik enerjisini ba ka bir çe it enerjiye dönü türürler. Evinde bulunan elektrik aletlerinin, elektrik enerjisini hangi tür enerjiye dönü türdüklerini ara t r.

lem

Stadta ki &*&klar elektrik enerjisi ile çal&*&rlar. Bu &*&klarda elektrik enerjisi &*&'a dönü*ür.

Ara t r: Evinde ne tür elektrik cihazlar n n bulundu unu ara t r. Ventilatörünüz, tost makinesi, ampulleriniz var m ? Elektrik enerjisiyle çal an bütün cihazlar n bir listesini yap. S n and r: Her bir cihaz ne tür enerji yarat r? Elektrik enerjisini kullanma biçimine göre benzer olan cihazlar guruplara ay r. Örne in, bir ventilatör ve saç kurutma makinesi hareket yarat rlar. Sonuca var: Elektrik cihazlar , elektrik enerjisini ne biçimde kullan rlar? Ek ara t rma yap: Hangi cihazlar bir kaç tür enerji üretirler?

çerik özeti 8 Özetleme: • madde, pozitiv (+) ve negativ (-) elektri'i olan elektrik enerjisini iletmektedir. • elektrik bo*anmas& , elektrisitenin bir cisim ve ya nesneden di'erine hareketidir. Örne'in *im*ekte oldu'u gibi; • iletkenler, ceryan elektrisitesinin kolay hareket etti'i maddelerdir. Yal&tkanlar (izolatörler), elektrisitenin zor hareket etti'i maddelerdir; • elektrik ceryan&, durmayan elektrisite ak&m&d&r. • elektrik enerjisi ba*ka elektrik *ekillerine dönü*ebilmektedir, örne'in, &*&k, &s& ve hareket. Bildiklerini kontrol et: 1. Elektrik ceryan&yla çal&*an evindeki cihazlar&n listesini yap. 2. F&rt&na s&ras&nda meydana gelen *im*eklerden nas&l korunabilece'ini aç&kla? 3. Elektrik ceryan&n& ileten ve yal&tan bir kaç madde söyle. Bildiklerini uygula: • Evinde, elektrik enerjisinden tasarruf etmek amac&yla neler yapabilece'ini dü*ün. Bu konuda arkada*lar&nla konu*.

çerik 9

ENERJ DÖNÜ ÜMÜ VE KORUNMASI

Okudukça Ö reneceksin: • en önemli enerji kaynaklar&n& aç&klamay& ve enerjinin ba*ka *ekillere dönü*mesini; • korunmu* enerjinin kullan&lmas&n& anlamay&; • bütün enerji çe*itlerinin iletilmesi ve tassarufu konusunun önemini anlamay&; Neden önemli oldu unu anlayacaks n En çok kullan&lan enerji kaynaklar&n&n s&n&rl& oldu'u, dönü*ümlü enerji kaynaklar&n&n ise s&n&rs&z oldu'unu. Hat rlayacaks n Herkes enerjiyi tassaru@u ve do'ru bir *ekilde kullanmas& gerekti'ini. Yeni sözler kullanacaks n: • türbin • transformatör • hibrid otomobil

Dünyada enerji kaynaklar Dünya için en önemli enerji kayna'& Güne*tir. Güne enerjisi, uzayda milyonlarca kilometre &*&k &*&nlar& olarak yolculuk yapmaktad&r. Güne* &*&nlar& maddelere isabet etti'inde, onlar enerji alarak i* yapma kabiliyetine sahip olurlar. Güne* enerjisi k olarak görülür, s cakl k olarak hissedilir.

Güne* enerjisi

Deniz dalgalar&

Güne ve suyun devinimi Dünyada, milyarlarca y&l boyunca ayn& miktarda su bulunuyor. Do'ada ayn& su devaml& devinir ve her zaman yeniden kullan&l&r. Güne*, kar ve buzun kat& halinin s&v& suya dönü*mesi için enerji sa'lamaktad&r. Bu ise okyanuslarda, göl ve &rmaklarda akar sular&n olmas&n& sa'l&yarak bu sular buharla*&r ve su buhar& havan&n bir bölümü oluyor. Havadaki su buhar& so'uyarak yeniden s&v& hale dönü*ür ve bulutlar olu*turur. Bulutlar a'&r olup su tekrar Dünyaya, ya'mur, dolu veya kar *eklinde geri dü*mektedir.

Bunları biliyor musun? Güne* enerjisi hangi biçimlerde maddeyi de'i*tirmektedir?

Ele*tirisel dü ün Güne te bir bardak su bırakırsan, bir kaç gün sonra bardak bo olacak. Bu de i meye neden nedir

Güne enerjisinin dönü mesi Dünyada varolan enerjilerin ço'u, Güne*ten gelen enerji olarak ba*lamaktad&rlar. Bitkiler, besin yaratmak amac&yla, güne enerjisini kimyasal enerjiye dönü*türmektedirler. Bu besin onlara, büyümelerine yard&m eder. Hayvanlar, bitkilerle beslendiklerinde, bu enerjinin bir bölümü onlar&n bünyelerine geçmektedir. Bu enerji sayesinde hayvanlar hareket eder, büyür ve ço'al&rlar. Güne enerjisi, Dünyadaki havay e it biçimde s tmaz, bunun neticesinde de hava ak&mlar& ya da rüzgarlar meydana gelir. Rüzgar, mekanik enerjiye sahiptir. Bu enerji, de'irmen kollar&n&n veya yelkenli gemilerin hareket ettirilmesinde kullan&lmaktad&r. Rüzgar ayn& biçimde ka'&t uçurtmay& da havada hareket ettirir ve döndürür. Geçmi*te insanlar rüzgar enerjisini, bu'day& ö'ütmek ve su pompalar&yla su ç&karmak amac&yla kullanm&*lard&r. Bugün rüzgar enerjisi, elektrik enerjisinin üretilmesinde kullan&lan jeneratörleri (makineleri) hareket ettirmektedir.

yel de'irmenleri

Bunu biliyor musun? Ne biçimde Güne enerjisi maddeyi de i tirmektedir? Ele tirisel dü ün E Güne enerjisi nasıl kullanılır?

g&da

Korunmu enerji kaynaklar hangileridir? Kimyasal enerji maddede korunmu*tur: g&da, yak&tlar, aküler ve pillerde. Do'al yak&tlar (benzin, kömür ve odun) yand&klar& zaman enerji ç&kar&rlar. <nsanlar&n birçok ihtiyaçlar&, korunmu* kimyasal enerjiye ba'l&d&r: evlerin s t lmas , fabrikalardaki makinelerin çal mas , otomobillerin, uçaklar&n ve trenlerin hareket etmesi. Hatta vücudumuz da ald&'& g&dadaki kimyasal enerjiyi, hareket etmek, büyümek ve s&cakl&'&n& koprumak amac&yla kullanmaktad&r. otomobil yak&t&

79 araç aküsü

Korunmu enerji nas l dönü ür? Birçok farkl& makine, korunmu* enerjiyi, hareket enerjisine dönü*türmektedir. Gaz oca ya da &s&tma radiyatörü, do al gazda korunmu* enerjiyi s enerjisine dönü*türmektedir. Bir oyunca'& kurdu'unda, oyuncak içindeki yay, mekanik enerjiyi korumaktad&r. Yay& serbest brakt&'&nda, enerji serbestle*ir ve oyuncak hareket eder. Otomobil motoru, benzinde korunan kimyasal enerjiyi, tekerlekleri hareket ettirip otomobili sürmek için de'i*tirmektedir. Korunmu* enerjinin bir bölümü &s& enerjisine dönü*ür. A*&r& &s&, otomobilin fazla &s&nmas&na neden olabilir. Bu yüzden otomobillerde, motoru so'utmak için, so'utma sistemleri bulunmaktad&r. Canl organizmalar, besinlerdeki korunmu* kimyasal enerjiyi, hareket enerjisine ve s enerjisine dönü*türmektedirler. Oynad&'&nda veya ko*tu'unda, senin vücudun, büyümesi, güçlü kalmas& ve sa'l&kl& olmas& için kulland&'& besinlerde korunan enerjiyi kullanmaktad&r. Çok h&zl& hareket etti'inde, s&cakl&k hissedeceksin ve terlemeye ba*layacaks&n. <nsanlar, vücutlar&n&n so'umas& için terlemektedirler.

kömür madeni

Bunu biliyor musun? Vücudun, korunmu kimyasal enerjiyi nasıl kullanmaktadır? Yenilenmeyen ve yenilenen enerji kaynaklar <nsanlar,m otomobillerin hareket ettirilmesi, evlerin &s&t&lmas&, makinelerin hergünlük çal&*t&r&lmas& için çok enerji sarfetmektedirler. Kömür veya petrol gibi enerji kaynaklar& s n rl d r, çünkü onlar kullan&ld&klar&nda yanarlar ve yenilenmezler, yok olurlar.

Di'er enerji kaynaklar& yenilenen kaynaklard&r, demek ki onlar sürekli kullan&labilir. Yenilenen enerji kaynaklar&ndan baz&lar& *unlard&r: güne*, rüzgar, su ve s&cak su kaynaklar&. Güne enerjisi Güne*in hücrelerinde, güne* enerjisi elektrik enerjisine dönü*mektedir. 80 güne* kolektörleri

Rüzgar enerjisi Rüzgar türbinleri, rüzgar enerjisini istifade eden ve elektrik enerjisi üreten makinelerdir.

hidrosantral

Su enerjisi Irmakta suyun ak&*&, elektrik enerjisi üreten türbinleri döndürmektedir. S cak su kaynaklar Kaynaklardaki s&cak su, türbinleri döndüren buhar yarat&rlar. Türbinler elektrik enerjisi üretmektedirler.

Nikola Tesla, elektrisiteyi ara*t&ran en büyük bilim adamlar&ndan biridir. Elektrik üretimi, dönü*türülmesi ve korunmas& ile ilgili yüzlerce bulu*u vard&r. Bunlar&n aras&nda, ceryan&n olu*turuldu'u cihaz olan elektrik ceryan& jeneratörü ve en az miktarda enerji kayb&yla ceryan&n uzaklara ta*&nmas& için ceryan&n güvenilir bir *ekilde dönü*mesine yarayan transformatörü icad etmi*tir.

Nikola Tesla

çerik özeti 9 Özetleme: • bitkiler Güne* enerjisini besinin kimya enerjisine dönü*türmektedir; • Güne* enerjisi hava ak&m&n& – rüzgar& yarat&r, rüzgar&n mekanik enerjisi vard&r; • rüzgar&n enerjisi, jeneratörde, elektrik enerjisine dönü*ür; • kimyasal enerji maddede korunmu*tur: g&da, yak&tlar ve pillerde; • makineler, korunmu* enerjiyi, hareket enerjisine dönü*türmekteler; • kömür veya petrol gibi enerji kaynaklar& yenilenmez, onlar yok olurlar; • yenilenen enerji kaynakalr&: Güne*, su, rüzgar ve s&cak su kaynaklar&d&r; • i* yap&ld&'&nda enerji tasarruf edilmelidir. Bildiklerini kontrol et: 1. Güne* nas&l kimyasal enerjinin olu*mas&na yard&m eder? 2. Güne* enerjisi etkisiyle suyun devinimini aç&kla. 3. Rüzgar enerjisine ne denir ve bu gün ne için kullan&l&r? 4. Rüzgardan elektrik enerjisinin üretildi'i makinelere ne denir? 5. Hangi yak&tlar yenilenmez? Hangi yak&t yenilenebilir? 6. Neden enerji tasarruf edilmelidir?

Ba l k

4 DÜNYA YÜZEY NDE YÖN BULMA

Y Yö ön bulma bulm bulm bu ma gere i ge ere re i i Yön < sa <n an her h r zaman he zama za ma an nerede ne nere erre ede oldu'unu old old ldu' u'un u' unu un u bilmelidir, biilm mel elid id dir ir,, çünkü çü ünkü nkkü insan iin nsa san n <nsan etkinliklerinin özellikle harekette oldu'unda, alanda ettkinl etki nlik nl ikle leri le rriini nin n ço'u, ço'u ço ' , öz 'u zel e lilikl kle kl e ha areke re eke kett tte tt e ol oldu d 'u du 'und nda, a, a land da oryantasynla orya or yant ntas asyn yn nla a ba'lant&l&d&r. ba' a'la 'la lant n &l&l&d nt &d d&rr.

Bir alanda oryantaasyon için yeryüzeyinde yinde bulunan yer ve cisimsimlerin yerini belirlemememiz gereklidir.

Bulundu u yerin belirlenmesi Bu Bulu lu und ndu u u ye u eri rin in be b liirl re en nme mesi s Birr ci cisim veya bulundu'u B Bi cisi sim si m ve eya y kki*inin i* *in i in in b ulun ul nd du u' 'u u yer, yyer err, en kolay kol o ay ay ve ve en s&k s&k biçimde, dünyan&n yönlerinin belirlenmesi birr bi bi b çimd çi mde, md e, d ünya ün ya an& n&n n yö önl n er erin i in in i b elir el irrle lenm nm messi ya yyard&m&yla r &m rd &m&y &yyla yap&lmaktad&r. Dünya ya ap& p lm lmak akta ak ta ad& d&r. r D r. ünya ün ya a yyönleri, önle ön leri le rii, baz& ba ba az& z& araçlar araçl ra açl çla arr veya a vey e a bilinen b liline bi ne en baz& b z& ba cisimler cisi ci siml m er ml e yard&m&yla yyar arrd&&m& m&yl y a belirlenebilir: yl b lilirl be rlen rl e eb en e ililir irr: pusula, pu usula ula l , haritalar, ha ari rita tala lar, saat, ssaa a t, aa Güne*, v.b. G ne Gü e*, Kuzey Kuz uzey eyy Y&ld&z& Y&l&l&ld& Y d&z& d& z&& vv.b .b. .b b.

DERS ÇER KLER

YERYÜZÜNDE YÖN BULMA

ÖLÇEK

HAR TA TÜRLER

C O RAF GEN L K GEN L K VE VE CO RAF U ZUNLUK UZUNLUK

Y EREL S AAT V EZ AMAN YEREL SAAT VE ZAMAN B ÖLGELER BÖLGELER

Giri etkinlikleri Ba lang ç ara t rmalar Do ada Do o a da d ve haritada d do ru o ru o uo olarak larak lar la rak na nas nas l s l yö s y yön ön bu bula bulabilabi billirs ir irsin? rsi sin? n 1. Okulun vey veya ya evinin evin ev nin yak&nl&'&nda yak ak&n &nl& l&'& '&nd nd da bulunan bulu bu luna lu nan na an bir biir tepeye t&rmand&'&nda, t&rma ma and n &' &'&n & da da, manzara, manz ma n arra, görü* gör g ö ü* ü çizgisi çiz izgi gisi si ve ufukk deyimlerini d yi de yiml mler ler eriin in hat&rla. ini 2. S&n&f&n&n S&n &n&f &n&f &f&n &n&n &n n vve e ev e evinin vin i in ana ve ara yönlerini yönl yö nller erin ni belirle. belilirl be rle. e. 3.. Co'rafya 3 Co' o'ra r fya haritas&nda h ritas&nda kuzey ha kuze z y yön yön yukar&da, yuka yu kar da kar& a, güney a*a'&da, do'u sa' sa' tarafta, ta ara raft fta, a bat& bat at&& yön yö ön de sol tarafta bulunuyor. bulunuyo or. Akl&nda Akl&n &n nda d olsun, olssun un,, ayn& ayn& yönler, yer küresinde de geçerlidir. yö geççerli erlilidi er dir. r. 4. Do'ada Do'ada veya y haritada ya a iki iki nesne nesn ne sne e belirle be b elilirrl rle ve ba'l& ve onlar&n n birbirine bir b irr irbirine ba' a' 'l&& yer yer durumunu durrum mun unu belirlemeye b lirlemeyye çal&*. be ç l&*. ça dü ün: Birr te tesadüf eseri, 5.. Ele tirisel Ele El e ti ti t ri rise s ld se ü ü n:: Bi B tesa sa adü düf es eser eri,i, Makedonya Cumhuriyeti’ sana tan&d&k M Ma kedo ke dony dony do nya aC Cu umh mhur uriiyet iyet iy e i’ n nde de ssan ana a ta tan& n&d& dk olmayan da'l&k bölgede ba*&na olma ol maya yan n bi birr da da'l 'l&k &k b böl ölge gede de ttek ek b a*&na a* kalm&*san, yan&nda sadece kalm ka lm m&* & sa san, n, yyan an&n &nda da d da a sa sade dece de ce Makedonya ce M Cumhuriyeti haritas&, Cumhur riy i et etii ha hari rita ri ta as& s&, ce cep p telefonu ve saat bulunuyorsa, bulu bu unuyorsa, sana en yak&n olan yerle*im yerine n kendi ba*&na ula*may& ba*arabilecek misin? m mi isi sin? n? ?

Ders plan plan Yön bulma Yön bulm bu lma a unsurlar n n u surlar n n uygulanmas un Haritada yönlerini belirleme konusunda bildiklerini gösHari Ha rita tada da ve ve do'ada do'a do 'ada da Dünya D termek term te rmek ek amac&yla, ama a mac& c&yl yla, a, yard&m yyar ard& d&m m olarak o ar ol a ak bir ka'&t parças&n& katlayarak ders çal&*ma plan& plan pl an&& yap. yap. <nsanlar&n <<ns nsan anla lar& r&n n alanda alan al anda da yön yön bulmaya bulmaya yar&yan çe*itli türde haritalar&n yap&lmas&nda yap& ya p&lm lmas as&n &nda da büyük büy üyük ük önemden öne ö nemd mden en olan ola an ölçek ölçe öl ek için de bilgi edin.

Uzunlamas&na Uzun Uz unla ama mas& s&na n bir na bir ka'&t kka' a'&t parças& a'&t par a ça ç s& s katla katla

Katlanm&* Katltlan Ka anm& m&** ka'&d& ka'& ka '&d d& tekrar d& ttek ekra krar ra ar ikiye ikkiyye katla.

Ka'&d& düzlet yerleri uzunlamas&na resimde gösterildi'i K Ka '&d& '& d& d üzle üz lett ve kkatlanan atla at la ana nan ye yerl rleri uzunlam mas& ma s&na na kkes, ess, re esi simd md mde de gö göst ster erilili di d 'i 'i gibi. gibi sözleri gibi gi bi. Her bi. bi Her bölüme, He b lü bö lüme me e, resimde resi resi re simd mde md e oldu'u ol sözl zler zl ler erii yaz. yazz.. ya

Bu B u senin sen nin n çal&*ma çal a &*ma &**m ma a plan&nd&r. pla lan&n nd&r. Bu ba*l&ktaki metni okumadan önce, plan&n soll bölümünde, bölü bö lü ümü münd nde,, haritada nd harittada a ve do'ada yön bulma konusunda konu nu usu s nd nda a bildiklerini bild bi ld diklerini bölümünde, göre belirleyece'in yaz. Plan&n sa' bö ölü ümü münd n e, kendi seçimine gör re bel elirrle el elir eye yece ce e'in ik iiki ki mas&l olabilece'ini aç&kla. noktan&n co'ra+ geni*li'i ve uzunlu'unun mas& &l o ol lab abilecce' abil e'in e'in ini aç aç&k &kkla la la. Kendi plan&n&, s&n&f arkada*lar&n&n plan&yla k&yasla. 85

çerik 1

YERYÜZEY NDE YÖN BULMA Okudukça Ö reneceksin: • do'ada ve haritada Dünya yönlerini belirlemeyi; • Pusula, harita, kuzey y&ld&z& ve Güne*in yard&m&yla yön bulabilmeyi; • Bilinen ve bilinmeyen alanda yön bulmay& bilmenin neden önemli oldu'unu. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Yön bulma, hareket ve yolculuk, yani tra+'in gerçekle*mesi için önemlidir. Hat rlayacaks n: Dünya yönlerinin belirlenmesi ve alanda baz& daha kolay yön bulma yöntemlerini. Yeni sözler kullanacaks n: • bulundu'un yer • yön bulma • Kuzey Y&ld&z& • Küçük Ay& • pusula • m&knat&s ibresi

Yeryüzünde bulunan yerin belirlenmesi Bir ki*i veya cismin bulundu u yer yerin belirlenmesi, en kolay ve en s&k biçimde Dünyan n yönlerinin belirlenmesini arac&l&'&yla yap&lmaktad&r. Bunu, yön bulma araçlar&n&n yard&myla da ba*arabiliriz.

kuzey

kuzeybat&

kuzeydo'u

bat&

do'u

güneybat&

güneydo'u

güney

Güne in yard m yla yön bulma Çok defa insanlar Güne e göre yön bulmaktad&rlar. Güne* y&lda iki kere, 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde tam olarak Do'uda do'ar ve Bat&da batar. Cisimler etraf&nda beliren gölgeler, gün boyunca uzunluklar&n& ve yönlerini de'i*tirmektedirler. Gölge, Kuzey yönünde saat 13.00te en k&sad&r. Güne*in ve kol saatindeki akrep ve yelkovan yard&m&yla Güney yön belirlenebilir. Saat düz bir yüzeye yerle*tirilir, Saatin akrebi Güne*e do'ru yönlendirilir, yelkovan ise 12 say&s&na yerle*tirilir. Akrep ile yelkovan&n orta aç&s& Güney yönünü göstermektedir.

Tak&m Y&ld&z& Kuzey (kutup) Y&ld&z&

Kuzey (Kutup) Y ld z yard m yla yön bulma Gece vakti insanlar genelde Kuzey Y&ld&z& yard&m&yla yön bulmaktad&rlar. Bu Y&ld&z Dünyan&n Kuzey kutbu üzerinde, Küçük Ay& Y&ld&z tak&m&nda bulunmaktad&r ve hiç bir zaman kendi yerini de'i*tirmez.

Küçük Ay&

Pusula

Büyük Ay&

Pusula Pusula yard&m&yla en basit ve en do'ru bir *ekilde Kuzey yön belirlenmektedir. Pusula saate benzemektedir. Pusula, Dünyan&n ana ve yan yönlerinin i*aretlenmi* oldu'u bir yüzeyi olan yuvarlak kutu ve bir taraf& k&rm&z& ve bir taraf& beyaz olan m&knat&s ibresinden olu*mu*tur. Düz bir yüzey üzerine koyuldu'unda, ibrenin titremesi sakinle*ti'inde, ibrenin renkli taraf& kuzeye, beyaz taraf& ise güneye yönelmi* olacakt&r.

Harita ve yer küre yard m yla yön bulma Her çe*it haritada Kuzey yön yukar&da, Güney yön ise a*a'&dad&r. Haritaya do'ru çevrilmi* oldu'umuzda sa' tarafta do'u yön, sol tarafta da bat& bulunuyor. Ayn& *ekilde co'ra+ yer küresinde de ekvatörün üstü Kuzey, alt& ise Güneydir. Ana meridiyenin sa'&nda do'u, solunda da bat& bulunuyor. A aç gövdelerindeki yosunlar Güne* &*&nlar& hiç bir zaman, do'rudan a'açlar&n kuzey tara@ar&na dü*mez. Bu yüzden yosun, her zaman a'açlar&n gövdesinin bu yönünde belirmektedir. 87

çerik özeti 1 Özetleme: • Yer durumu, bulunma yeri ve Dünya yönlerine göre belirlenmektedir; • Gündüz insanlar en çok Güne*e göre yön bulurlar; • En basit ve en do'ru yön bulma yöntemi, pusula yard&m&yla yap&lan&d&r; • Haritalarda her zaman kuzey yukar&da, güney a*a'& bölümdedir. Haritaya dönük oldu'umuzda, sa'da do'u, solda ise bat& bulunuyor. Bildiklerini kontrol et: 1. Dünyan&n ana ve yan yönlerini gösteren resim çiz. 2. Pusuladaki manyetik i'ne Dünyan&n hangi yönlerini göstermektedir? 3. Kutup Y&ld&z& yard&m&yla nas&l yön buluruz? 4. A'aç gövdelerindeki yosunlara göre nas&l yön bulabiliriz? 5. Harita ve yer kürede Dünyan&n yönleri nas&l belirleniyor? Bildiklerini uygula: • Evine en yak&n bir ormanl&kta, bir kaç arkada*&nla birlikte, Dünya yönlerini ve evinin veya okulunun yönünü belirleyin. • Bir alanda pusula ve topograf harita yard&m&yla nas&l hareket edebilece'ini ara*t&r.

çerik 2

ÖLÇEK Okudukça Ö reneceksin: • ölçe'in neyi gösterdi'ini; • harita ve yer kürede do'al büyüklüklerin nas&l gösterildi'ini; • ne tür ölçekler vard&r; • kesir (say&) ölçek nedir, çizgi veya gra+k ölçek nedir.

Ölçek neyi gösterir? Biliyoruz ki Dünya, Dünya küresi ve Dünya haritas&nda, daha az veya daha çok küçültülmü* *ekilde gösterilmi*tir. Ölçek, Dünya büyüklü'ünün ne kadar küçültülmü* oldu'unu göstermektedir. Do'rusu, harita veya Dünya küresinde, do'al büyüklü'ün kaç misli azalt&ld&'&n& göstermektedir. Ölçek, kesir (say ) ve çizgi ya da gra k olarak gösterilebilir.

Harita ölçe'i

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Haritalar&n do'ru çizilmesi için ölçek en önemli unsurlardan biridir. Hat rlayacaks n Kendi s&n&f&n ve okuluna ait plan haz&rlamay&. Yeni sözler kullanacaks n: • küçültülmü* *ekil • Dünya haritas& • kesir (say&) ölçe'i • çizgi (gra+k) ölçek • ana (esas) ölçü

Yerle*im yeri plan&

Kesir (say ) ölçek Kesir ölçek say&larla, bütün Dünya veya Dünyan&n bir bölümünün, haritada kaç misli azalt&lm&* oldu'unu göstermektedir. E'er ölçek 1:100.000 ise, bu demektir ki haritada gösterilen bir santimetre, do'ada yüz bin santimetreye e*ittir, daha do'rusu 1000 metreye ya da 1 kilometreye. Makedonya Cumhuriyeti’nin 1:1.500.000 ölçekli haritas&nda, haritada ki bir santimetre, do'ada 15 kilometrelik mesafeyi göstermektedir. 89

R=1:200.000.000

1:200.000.000 ölçekli Dünya haritas&nda 1 cm = 200.000.000 cm 1 cm = 2.000.000 m 1 cm = 2000 km

Bunu biliyor musun? Makedonya Cumhuriyeti co rafya haritası yardımıyla, Debre ve Berova kentleri arasındaki en kısa mesafeyi ölç.

Çizgi veya gra k ölçek Gra k ölçek, bir çok e*it bölüme ayr&lm&* yatay bir çizgidir. Çizgideki her bir bölüm, ölçe'in büyüklü'üne ba'l& olarak, do'adaki belirli bir uzunlu'a e*ittir. S&f&r&n solunda, daha küçük e*it on bölüme bölünebilen esas ölçü bulunuyor.

10 km

Elel tirisell ddü ün E Okul haritasında, Grönland Adası, Avustralya’dan dah büyük görünüyor. Bu neden a böyledir? 5

Gra k ölçekten *u *ekilde yararlanmaktay&z: pergel veya cetvelle, bir co'rafya haritas& veya ba*ka bir resimden, iki yer aras&ndaki mesafe uzunlu'u ölçülmektedir. Bundan sonra pergelle bu mesafe, gra+k ölçekte s&f&r&n sa'&na aktar&lmaktad&r. Haritadan aktar&lan mesafenin denk geldi'i say&, bu uzunlu'un do'ada ne kadar oldu'unu göstermektedir. Örne'in, e'er pergelin aç&s&, ölçe'in ba*&ndaki 0 &n sa'&ndan sekiz say&s& uzunlu'uyla denk gelirse, o zaman, e'er ana ölçü 1 kilometre gösteriyorsa, do'adaki mesafenin sekiz kilometreye uydu'u okunmaktad&r. 90

çerik özeti 2 Özetleme: • ölçek, do'al büyüklüklerin haritada gösterilmesi için önemli unsurdur; • ölçek, kesir ve gra+k ölçek olabilir; • say& veya kesir ölçe'i, do'al büyüklüklerin harita veya yer küresinde kaç misli küçültüldü'ünü göstermektedir; Bildiklerini kontrol et: 1. Ölçek neyi gösterir? 2. Ne tür ölçekler vard&r? 3. Say& – kesir ölçe'ini aç&kla? 4. Gra+k ölçek ne biçimdedir? 5. Esas ölçü nedir? Bildiklerini uygula: • 1 : 25.000.000 ölçekli co'rafya haritas&nda, Üsküp ile Berlin aras&ndaki mesafe 12 santimetredir. Bu iki *ehir aras&ndaki do'al mesafe ne kadard&r?

1:20.000.000 ölçekli Avrupa haritas&n&, devletlerin ba* kentleri aras&ndaki mesafeyi belirklemek amac&yla kullan.

çerik 3

HAR TA ÇE TLER Okudukça Ö reneceksin: • Dünya veya Dünyan&n baz& bölümlerinin, yer küre ve haritada nas&l gösterildi'ini? • Co'ra+ haritas&n&n, düz bir yüzeye yerle*tirilmi* ve küçültülmü* bir resim oldu'unu; • ölçek büyüklü'ü ve içeriklikleri bak&m&ndan haritalar&n nas&l ayr&ld&'&n&?

Yer küre ve co rafya haritalar Yer küre, yard&mc& gereç olarak kendi *ekliyle belki de en gerçek bir *ekilde Dünyay& bir bütünlük olarak göstermektedir. Fakat bir bak&*la bütün Dünya yüzeyini görebiliyor muyuz ve yer kürede büyük say&da yer ve di'er önemli nesneler gösterilmi* midir? Yer küresinde ki bütün bu eksiklikler, co rafya haritalar nda daha kapsaml& bir biçimde gösterilmi*tir.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Haritalar, baz& sanayi dallar&, co'rafya ve do'a bilimleri dersieri için büyük önem ta*&maktad&rlar. Hat rlayacaks n S&n&f&n ve evinin kroki ve plan&n& haz&rlamay&. Yeni sözler kullanacaks n: • co'rafya haritas& • atlas • planlar • topograf haritas& • topograf i*aretleri • +ziki • siyasi • sanayi

Co'rafya haritas&

Yer küre

Co rafya haritas , bütün yüzeyi it bütü Dünya Dü ü i veya onun bir bölümünün küçültülmü* ve genelle*mi* resmi olup belirli ölçek, içerik ve harita aç klamalar ile düz bir yüzeyde gösterilmi*tir. Dünyan&n daha küçük bir bölümü gösterildi'inde, harita daha do'ru ve daha kapsaml&d&r. Okullarda ders için haz&rlanan cao'rafya haritalar& yan&s&ra, ba*ka amaçlarla çe*itli türde haritalar haz&rlanmaktad&r. Daha fazla co'rafya haritas&, atlas olu*turuyor.

Ölçe in büyüklü üne göre haritalar n ayr lmas Ölçe'in büyüklü'üne göre, daha do'rusu Dünya yüzeyinin ne kadar büyüklükteki bölümünü göstermek istedi'imize ba'l& olarak, haritalar: planlara, topograf ve co rafya haritalar na ayr&lmaktad&r.

Plan

Planlar en do'ru haritalard&r. 1:100 den 1:10.000 ölçe'ine kadar haz&rlanmaktad&r. Bu haritalar en büyük ölçeklidir çünkü onlar: yerle*im yerlerini, semptleri, okullar&, fabrikalar&, caddeleri, hastaneleri v.b. göstermektedirler. Topograf haritas&

Topograf haritalar , 1:10.000 den 1:500.000 ölçe'ine kadar haz&rlanmaktad&rlar. Bu haritalarla daha küçük bölgeler, örne'in: Pelagonya, Polog, Ohri Vadisi v.b. gösterilmektedir. Bu haritalarda, topograf i*aretleri yard&m&yla, nesneler ve alan&n do'al özellikleri belirgin bir *ekilde gösterilmektedir. Co rafya haritalar , 1:500.000 den 1:40.000.000 ölçe'ine kadar haz&rlanmaktad&r. Bu haritalarda: ülkeler, bölgeler, k&talar veya bütün Dünya gibi büyük alanlar gösterilmektedir. Gösterilen alan&n büyüklü'ü yüzünden, bu haritalarda sadece en büyük do'al nesneler, yerle*im yerleri ve ülke s&n&rlar& gösterilmektedir.

Co'rafya haritas&

çerik ve kullan m bak m ndan haritalar n ay r m Haritada baz& unsurlar daha çok gösterilmektedir bu da haritan&n hangi amaçla haz&rland&'&na ba'l&d&r. <çeriklerine göre haritalar +ziki, siyasi ve sanayi haritalara ayr&lmaktad&r. Fiziki haritalar, rölyef, sular ve bitki alemi gibi do'al unsurlar& öne ç&karmaktad&r. Siyasi haritalar, s&n&r çizgileri ile siyasi ay&r&m& ve daha büyük yerle*im yerlerini göstermektedir. Sanayi haritalar, yerlerin sanayi özelliklerini ve bölgedeki halk&n etkinliklerini göstermektedir. 93

çerik özeti 3 Özetleme: • co'rafya haritas&nda alan en iyi gösterilmektedir; • bir çok harita toplam&na atlas denir; • ölçe'in büyüklü'üne göre haritalar üç grupa ayr&lmaktad&r; • içerik bak&m&ndan haritalar: +ziki, siyasi ve sanayi haritalar&na ayr&lmaktad&r. Bildiklerini kontrol et: 1. Dünyadaki alan nas&l gösteriliyor? 2. Co'rafya haritas& nedir? 3. Atlas nedir? 4. Ölçek büyüklü'üne göre haritalar kaça ayr&l&r? 5. Planlar ve topograf haritalar& ne biçimdir? 6. Hangi haritalara siyasi haritalar deriz? 7. Fiziki haritalarda hangi unsurlar vurgulanm&*t&r? Bildiklerini uygula: • S&n&f&nda bulunan ve atlasta bulunan Makedonya Cumhuriyeti haritalar&n& k&yasla. Ne farklar göreceksin?

çerik 4

CO RAF GEN L K VE UZUNLUK Okudukça Ö reneceksin: • Kartograf (harita) a'& nedir? • Hangi çizgilere paraleller ya da enlemler denir? • Meridiyenler nedir ve ba*lang&ç meridiyene ne denir? • Yer kürenin kaç tane enlemi (paraleli) ve boylam& (meridiyeni) vard&r? • Co'rafya geni*li'i ve üzünlü'ü nas&l olabilir?

Kartografya a Yer kürede ve her çe*it haritada gösterilen bütün unsurlar&n yerinin daha kolay ve tam olarak belirlenmesi amac&yla, birbirinden ayn& mesafede olan yatay ve dikey çizgilerden bir a yap&lmaktad&r. Bu çizgiler, esas&nda, enlemler veya paraleller ile boylamlar veya meridiyenlerden olu*an ve bilimde koordinat a olarak da bilinen kartografya a n olu*turmkatd&rlar. Koordinat a'&

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Kartografya a'&, Dünya yüzeyinde yerlerin co'rafya durumunun h&zl& ve do'ru bir *ekilde belirlenmesi için önemlidir. Hat rlayacaks n Dünyan&n *eklini, Dünyan&n dönmesini ve onun sonuçlar&n&. Yeni sözler kullanacaks n: • kartografya a'& • koordinat a'& • paraleller, enlemler • meridiyenler, boylamlar • co'rafya geni*li'i • co'rafya uzunlu'u • enlem derecesi • boylam derecesi

Enlemler veya paraleller Dünyan&n, yer küre gibi top *eklinde oldu'unu ve 24 saat içerisinde bir defa kendi ekseni etraf&nda döndü'ünü ö'rendik. Buna göre, yer yüzündeki bütün noktalar tam bir daire çizmektedirler. Dönen noktalar&n hayali daireleri paraleldir ve birbirine paralel olarak durmaktad&r. Bu hayali çizgiler ve paraleller veya enlemler denir. En uzun enlem, iki kutup aras&n&n ortas&nda, Dünyan&n en geni* oldu'u yerde bulunuyor ve ona ekvatör denir. Ba*lang&ç enlemi olan ve 0º ile i*aret edilen ekvatörden kuzeye ve güneye do'ru hayali çizgiler giderek daha küçülmektedir. Kutuplarda hayali çizgiler noktaya dönü*ürler ve 90º olarak i*aret edilmektedirler. Ekvatör, Dünyay& kuzey ve güney yar&m küreye ay&rmaktad&r.

Meridiyenler (boylamlar) Esas&nda 360º - lik daire olan ekvatörün noktalar&ndan, iki kutbu ba'layacak en k&sa çizgi çekilirse, yar&m daire *eklinde meridiyenler denen çizgiler elde edilecek. Ekvatörün her bir derecesinden birer meridiyen geçmektedir, demek ki Dünyada 360 meridiyen vard&r. Ana veya ba*lang&ç meridiyeni olarak, Londra’n&n banliosu olan Griniç’ten geçen ve 0º ile i*aret edilen Griniç meridiyeni say&lmaktad&r. Griniç meridiyeni, kar*&s&ndaki 180. meridiyenle tam bir daire çizmektedirler ve bu daire Dünyay& do'u ve bat& yar&m küreye ay&rmaktad&r. Griniç

Co rafya geni li i Dünya küresinde bir noktada meridiyen çizin. Bundan sonra ayn& meridiyende, verilen noktan&n ekvatörle olan en k&sa mesafesini i*aretleyin. Bu mesafeye co rafya geni li i denir. Dünya küresinde ve haritalarda, ekvatörün kuzeyinde bulunan bütün yerlerin kuzey co'rafya geni*li'i (KCG), ekvatörün güneyinde olan yerlerin ise güney co'rafya geni*li'i (GCG) vard&r. Ekvatörden kutuplara do'ru olan mesafe, 0º - 90º meridiyen dereceleriyle ölçülmektedir.

Enlemler

Co rafya uzunlu u Dünya küresinde, Griniç meridiyeninden, do'u veya bat&daki bir meridyene do'ru bir mesafe çizin. Enlemler üzerindeki bu mesafeye co rafya uzunlu u denir. Demek ki ba*lang&ç meridiyenine göre belirlenir ve do'u co'rafya uzunlu'u (DCU) ve bat& co'rafya uzunlu'u (BCU) olabilir. Co'rafya uzunlu'u 0º - 180º enlem dereceleriyle ölçülür.

Enlemler ve meridiyenler

çerik özeti 4 Özetleme: • co'rafya durumunun tam bir *ekilde belirlenmesi için kartografya a'& yap&lmaktad&r; • dönen noktalar&n hayali dairelerine paraleller veya enlemler denir; • kutuplar& birle*tiren, ekvatörü de dik aç&yla kesen yar&m daire *eklindeki çizgilere meridiyenler veya boylamlar denir; • co'rafya geni*li'i, kuzey ve güney olabilir. Co'rafya uzunlu'u ise do'u ve bat& olabilir. Bildiklerini kontrol et: 1. Kartografya a'& nedir? 2. Hangi çizgilere paraleller veya enlemler denir? 3. Meridiyenler nedir? 4. En büyük enlem hangisidir? 5. Ba*lang&ç meridiyeni hangisidir? 6. Co'rafya geni*li'i neye göre belirlenir ve nas&l olabilir? 7. Co'rafya uzunlu'u nas&l olabilir? Bildiklerini uygula: • Yerküre ana enlemleri ve meridiyenleri çiz. • Dünya co'rafya haritas&nda, Makedonya Cumhuriyeti’nin yerini belirle.

Kartografya projeksiyonlar&

çerik 5

YEREL SAAT VE ZAMAN BÖLGELER Okudukça Ö reneceksin: • Temel zaman ölçüleri adlar&n&n neyle ba'lant&l& olduklar&n&; • Yerel saat veya zaman nedir? • Dünyan&n kaç zaman bölgesine ayr&lm&* oldu'unu? • Makedonya Cumhuriyeti’nin hangi zaman bölgesinde bulundu'unu ? • Tarih s&n&r& nedir?

Zaman hesaplamas Herhalde zaman& hesaplamak için esas ölçülerin: gün, hafta, ay ve y l oldu'unu biliyorsundur. Bütün bunlar Dünyan&n belirli hareketleri ve olaylar&yla ba'l&d&r. Her dördüncü y&l, Dünya devrimi s&ras&nda artan alt& saat yüzünden art&k y&ld&r. Y&l boyunca günlerin, haftalar ve aylara ayr&lm&* belirli s&ras&na takvim denir.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Yerel saatin ne oldu'unu bileceksin. Zaman bölgelerinin ve tarih s&n&r&n&n önemi nedir? Hat rlayacaks n Dünya dönmesi ve devriminin sonuçlar&n&. Paraleller, meridiyenler, co'rafya geni*li'i ve co'rafya uzunlu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • yerel saat • güne* zaman& • zaman bölgeleri • Griniç • tarih s&n&r&

Yerel saat Biliyoruz ki Güne* do'udan bat&ya do'ru dönmektedir. Gün süresince, Güne* &*&nlar& yer yüzüne farkl& aç&larda dü*mektedir. Güne* &*&nlar& bir yerin üzerine dik aç&da dü*tü'ünde, ö le vakt – saat 12 oldu'unu söylüyoruz. Ya*ad&'&m&z yerde ö'le ise, ayn& meridiyen üzerinde bulunan Dünyadaki di'er bütün yerlerde de ayn& zamanda ö'len vaktidir. Bir yerin yerel saati, o yerin Güne*e göre durumu ile belirlenmektedir. Baz& milletler, yerel saatine Güne* zaman& da derler. Pratik olmad&'&ndan daha do'rusu daha uzak yerlere yolculuklar s&ras&nda karma*al&k yaratt&'&ndan yerel saat geni* kullan&ma müsait de'ildir.

Zaman bölgeleri Ayn& meridyen üzerinde bulunan bütün yerlerin ayn& yerel saati vard&r. Fakat, bizden do'umuzda bulunan bütün yerlerde ö'le vakti daha erken oluyor, bizim bat&m&zda bulunan yerlerde ise ö'le vakti daha geç oluyor. Buna neden Güne*in do'udan bat&ya do'ru olan hareketidir. E'er insanlar saatlerini yerel zamana göre ayarlarsa, büyük karga*al&klara ve yanl&* anlamalara yol aç&lacak. Bu yüzden, uluslararas& bir anla*mayla, ortak ba*lang&ç saatinin, Griniç yerel saatinin olmas& kararla*t&r&lm&*t&r. Dünyan&n her noktas&, dünyan&n dönmesi yüzünden, 24 saat içerisinde 360º- lik tam bir daire çizmektedir. Dünya 24 zaman bölgesine ayr&lm&*t&r. her zaman bölgesi 15 meridiyen veya 15 uzunluk derecesi kapsamaktad&r. Birinci zaman bölgesi, Griniç’in do'u ve bat&s&nda 7 derece ve 30 dakikada bulunuyor. Makedonya Cumhuriyeti ikinci zaman bölgesinde bulunup Ortaavrupa zaman&na dahildir. Londrada saat 12 iken, Üsküp’ te saat 1, Moskova’ da saat 14, Tokyo’ da saat 21, Nyu York’ ta da sabah saat 77 dir.

Bunu biliyor musun? Üsküp’ te saat 17 iken, Nyu York’ ta yerel zamana göre saatin kaç oldu unu hesapla.

Ele tirisel dü ün Neden Dünya 24 zaman bölayrılmı tır? gesine g

Zaman bölgeleri

Ö'leden önce

Gece yar&s&

Bir gün atlat

Yerel saatten farkl& olan zaman

Ekvator

Tarih s&n&r&

Ekvator

Griniç meridiyan&

Pazartesi

Tarih s&n&r&

Bir gün tekrarla

Ö'leden sonra

Ö'le Griniç zaman&

Gece yar&s&

Bir gün tekrarla

Yaz saatini uyguluyan bölgeler

Takvim s n r Dünya Denizinde daima do'uya do'ru yol alan bir gemi kaptan&, her zaman bölgesinde saati bir saat ileriye al&yormu*. Yola ç&kt&'& limana geri döndü'ünde, art& bir gün elde etti'ini fark etmi*. Bu yanlu* anlaman&n tela+ edilmesi amac&yla, ülkeler bir anla*maya varm&*: 180. meridiyenin takvim s n r ilan edilmesi. Do'udan bat&ya do'ru yolculuk yap&l&rsa ve bu s&rada 180. meridiyen geçirirse, bir gün eklenir, do'rusu bir gün sonraki tarih kabul edilir. Fakat, e'er ters yönde, bat&dan do'uya do'ru yolculuk yap&l&rsa ve bu meridiyen geçirirse, ayn tarih iki gün için geçerli say l r.

100

çerik özeti 5 Özetleme: • temel zaman ölçüleri, Dünya hareketlerinin sonuçlar&yla ba'l&d&r; • yerel saat, Güne*in durumuna göre belirlenmektedir; • Dünya 24 saat bölgesine bölünmü*tür. Her saat bölgesi, 15 meridiyen derecesini kapsamaktad&r; • Makedonya Cumhuriyeti ikinci saat bölgesinde bulunuyor; • Londra ve Üsküp aras&ndaki zaman fark& bir saatir; • takvim s&n&r& olarak 180. meridiyen kabul edilmi*tir. Bildiklerini kontrol et: 1. Yerel saat nedir? 2. Bir saat bölgesinin kapsad&'& alan ne kadard&r? 3. Yanyana bulunan iki zaman bölgesindeki iki yer aras&nda zaman fark& ne kadard&r? 4. Dünya neden 24 saat bölgesine bölünmü*tür? 5. Hangi ülkeler, daha fazla zaman bölgesinde bulunuyor? 6. Takvim s&n&r& nedir? 7. Bat&dan do'uya do'ru yolculuk yap&ld&'&nda ve 180. meridiyen geçildi'inde tarih ne olacak

Londra’da Big Ben

Bildiklerini uygula: • E'er ülkemizde saat 12, yani ö'len ise, Avustralya’da ve Amerika’da saat kaçt&r. • Do'u co'rafya uzunlu'unun (DCU) 15º saat 12 ise, bat& co'rafya uzunlu'unun (BCU) 15º - sinde saat kaçt&r? • Üsküp’te saat 20 iken, Nyu York’ta saatin kaç oldu'unu hesapla. Manast&r Saat Kulesi

101

BA LIK

5 EKOLOJ VE CANLI ALEM N ÇE TL L

Madde nedir? Ma M d e ne dd edi dir? r? Çevrene Çevren Çe ene bakt&'&nda, bakt ba kt&' kt & &nda &' d , farkl& fark rkl& kl& büyüklükte, büyyüklü üklükte, renkte renkt ktte ve ve *ekilde *ek *ekil kilde de e bir bir göreceksin. çokk *eyy gö öreceksin. Cisimler, C simler Ci er, görünü*, er görü gö rünü rü n *, ses, nü ses es, koku koku ko k bak&m&ndan ku bak&m akk&m & &n nda dan n birbirinden tür biirb r irinden farkl&d&r. fark fa rkl&&d& d r. Hepsi Hep ep psii farkl& f ttü ür maddelerden madd d elerrde dd den n olu*mu*tur. olu* ol u*mu mu*t *tur ur.. <nsanlar, <nsa <n sanl n ar, kitaplar, kitapl p ar, hatta pl ha att tta a hava hava bile bilile e maddeden madded den n olu*mu*tur. o olu*m mu* u*tu tur. r. Madde, Madd Ma d e, alan&n n her her yerindedir. he yeri ye rind nded dir.

Canl organizmalar, Dünyan n her yerinde bulunabilir. r. Hayatta kalabilmeleri leri için, onlar n ya am m ortam n n sa lad bir çok ko ul ger-eklidir. Ekoloji, orgaganizmalar ve ya am m ortam aras ndaki ba lant lar inceleyen yen bilim dal d r.

102

Maddenin kütlesi kütles esii vard&r. vard rd d&r &r.. Kütle, K tltle, maddenin Kü mad ad ddenin nesne içerisindeki ki tutar tuta tu t r ölçüsüdür. Tu'la ve ve süngerin süngerrin sü n ayn& büyüklü'ü büyü yükl yü klü' kl ü'ü ü' ü ve *ekli *e ekli ek vard&r. vard rd&r &r. Fakat, tu'lan&n kütlesi, kü ütlesi, süngerin sü ünger nger ng eriin kütlesinden küttlesind den daha d dah ha büyüktür. büyyükt bü ktür. Fark, tu'lan&n süngere sünge ere k&yasla, k&y &yyas asla, daha çok madde madd de içermesindedir. içer iç erme m si sind n edir i.

DERS ÇER

YA AM ORTAMLARI

CANLI ALEM N ÇE TL L

KARA VE KARADA YA IYAN CANLI TOPLULUKLAR

DÜNYADA SULAR VE SUDA YA AYAN CANLI TOPLULUKLAR

ATMOSFER A TMOSFER

HAVA

KL M KL M

EH RLE ME E TK S YLE EH RLE ME ETK S YLE D O ANIN DE MES DE MES DO ANIN 103

Ba lang ç etkinlikleri Ba lang ç ara t rmalar Biitk Bitkilerden t ilerden ne biç biçimde çimde yararlan yorsun? yar a ar a lan yo yo ors rsun un? ? Bitkilerr her her e yerde de – parklarda, parrklarda,, bahçelerde, bahçeler bah ba e de, kayal&klarda, kaya ka al&k l&&klar arrda d , evlerde evlerd r e ve hatta hattta a sofram&zda sof ofra ofr ram& am zda – yemek tabaklar&nda tabaklar&n ta nda bulunuyor. bulu bu l nuyor. Bitkileri, Bitittki k le l ri, beslenmek besl s enme ek yan&s&ra, yan&&ss&&ra, ra, ba*ka b *ka ba a amaçla amaç am aççla a da da kullan&yor kul u lan& n yorr musun? m su mu sun? n? 1 1.. S&ra S&r S &ra a ar a arkada*&nla rka kada da*& *&nl *& *&nl n a bu bu soru soru hakk&nda dü*ünce e de'i*tir d de e'i 'i*t *tir ir ve ve gün g n içerisinde, gü içer iç eris isin inde de, bitki k kökenli ku kulland&'&n ullllan a d& an d '& ' n her her *eyin *e eyi yin bir bir listesini liist stes esin i i yap. ya ap. S&n&f&ndaki di'er 2. S &n&f &n n&ff&n &nda daki k d ki i'err arkada*lar&nla i' arkad kad ada* a*la lar&&nl nla a listelerinizi liist s elerinizi kk&yaslay&n. k& y sllayy&n ya & . 3. Kendi listene lis isstene te göre, göre, e eski esk s i gazete g ze ga z te t ve ve dergilerde derg de rgililer e de er e uygun u uyg uy ygu gun res*mler r s* re s*ml m er bul. bu ull. 4.. S S&n&fta, 4 &n n&ffta ta,, e en n iilginç l in lg nç resimleri resi re ssiiml m er eri seçin se eççiin ve ve onlardan o onl n arrda dan bir biirr bi poster po ost ster er haz&rlay&n. hazz&r &rla layy&n. 5. Ele*tirisel Ele E l *tirisel dü*ün: dü*ü ü* *ün ün 100 ün: 100 y&l 10 y&&l kadar kada ka dar önce ön nce ce bitkiden bittki k de en üretilen, ür ret etillen en, bu gün ün ise ise e ayn&lar&n&n ayn a yn n&llar ar&&n n&n n plastik, pla p la ast s ik, ikk, çelik çelik çe liik veya v ya ve a di'er bir metalden meta tald lden en üretildi'i üre retiild di' 'i ürünlerle ürünle ürün le erl rle le ilgili illgi gili bilgiler gili bililgi gile lerr bul.

104

Ders çal ma plan Bitkiler ve hayvanlar aras nda a as n ar nda a benzerlikler benze erl rlik ikle ler ve farkl l klar farr kl kl l klar Bitkiler ve hayvanlar konusunda Bi ko onusund da bildiklerini, bildikkle l rini, onlar on nla lar hakk&nda h kk&n ha nda d bilmek bilme b mek istediklerini istedi dikl k er kl e ini vve e s&n&f s&n & &f arkada*lar&nla a beraber beraber ö'rendiklerini ö' 're rend n ik iklerini göstermek göste term rmek ek amac&yla, amac&yla, yard&m yarrd& d&m &m olarak plan& olar arak ak bir b ka'&t ka' a &t parças&n& katlayarak ders ders çal&*ma ç pla lan&& haz&rla. haz h az&rla. Birr ka ka'&t parças&n& Bi a'& '&tt pa '&t arç rça ça ass&n &n& &n n& uzunlamas&n uzunlamas&na katla.

Katlad&'&n K tllad Ka a &' &'&n ka'&d& ka' a'&d d& tekrar tekr te krar a ikiye katla.

Ka'&d& Ka Ka'& '&&d& ' d düzelt düz d üzel e t ve katl& kattl& l& yerleri yyerrle leri uzunlamas&na uzu unl nlamass&n & a kes, resimde gösterildi'i gös öste t rild ld di' i i gibi. g bi. gi He Her er bölüme, bö b ölüme ü e, resimde resi siimd mde gösterildi'i gösterildi d 'ii gibi gibi sözleri yaz.

Bu u ssenin en n ders enin der e s çal&*ma çal&*m ma plan&nd&r. plan pl an&n & d& d&r. r. Bu Bu ba*l&ktaki ba*l ba *l&kkta taki k metni met etni ni okumadan okku uma ada dan n önce, ön ö nce e, plan&n&n p pl pla lan&n&n an &n n sol sol ol taraf&nda taraff&nda bitkiler bittki kile ile ler hakk&nda hakk&n ha nda bildiklerini, bilidikl b kler erin rin ini,i, sa' sa a' ' tarafta tar taraf a ta da da hayvanha h ayvan yvvan a hakk&nda bildiklerini yaz. Kendi plan&n&, di'er ö'rencilerin plan&yla larr hakk la kkk&nda ab ilildi dikl di kler kl erin er inii yya in az. K e di p en pla an& n&n n&&, d di i'e ' rö ö' 're renc n ililer nc errin np la an& n yl yla k&yasla, bundan k&ya y sla, b undan sonra, un a, kkesik a, kes esik es sikk bölümler b bö ölüm ümle lerr alt&nda allt a lt&nd t&nd nda bitkiler bitk bi t iller tk er ve ve hayvanlar hayv ha y an yv a la larr aras&ndaki a ara ar ras as&n nda d ki k özellikleri (benzerlikleri (ben benzer be nzerlilikkleri ve e farkl&l&klar&) ffar arkl kl&l&klar& r&)) yaz. yaz. ya z.

105

çerik 1

YA AM ORTAMLARI Okudukça Ö reneceksin: • su ve topra'&n özelliklerini saymay&; • su ve toprak ya*am ortamlar&ndaki hayat ko*ullar&n& belirtmeyi; • su ve toprakta ya*am ko*ullar& farkl&l&klar&n& bilmeyi. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Kendi ya*am ortam&nda ko*ullar& tan&may&. Hat rlayacaks n Do'ada, canl& ve cans&z alem birbirine ba'l& olup, kal&m sava*&nda canl& do'an&n uyum sa'lad&'& sürekli de'i*melere maruz kalmaktad&rlar. Yeni sözler kullanacaks n: • ya*am ortam& • ekoloji • humuslu toprak

106

Canl do a Canl organizmalar çevrelerinden, hayatta kalmalar& için gerekli her *eyi almaktad&rlar. Onlar&n çevresi – ya am ortamlar , canl organizman n etraf nda bulunan her eyi olu turmaktad r. Ya*am ortam&, canl ve cans z do'adan olu*mu*tur. Bitkiler ve hayvanlar, canl& do'an&n bir bölümüdür. Su, ta*lar, hava, Güne* &*&'&, cans&z do'an&n birer bölümüdürler.

Canl& do'a

Cans&z do'a

Ekoloji, canl& organizmalar ve ya*am ortam& aras&ndaki ba'l&l&'a ait bir bilim dal&d&r. Do'adaki durumlar& ve de'i*meleri daha kolay bir *ekilde incelemek amac&yla bilim adamlar& iki ya*am ortam&n& ara*t&r&yorlar. Kara ve su. Hava, kendi ba*&na bir ya*am ortam& de'ildir, kara ya*am ortam& ve su ya*am ortam&n&n bir bölümü olarak say&lmaktad&r. Dünya gezegeninde, kara, toplam yüzeyin yakla*&k % 30- unu olu*turmaktad&r, Dünya yüzeyinin % 70 ise suyla kapl&d&r.

Karada ya am ortam Karada ya*am ortam&, gerçekte çok çe*itli olup yüzeyinde kayal&klar, kum veya toprak bulunabilir. Toprak, karan&n üst yüzey verimli tabakas&d&r. Toprak, Güne*, su, rüzgar ve buzun sürekli güçlü etkileri sonucu olu*maktad&r. Topra'&n içeri'inde, ölmü* bitki ve hayvan kal&nt&lar&ndan olu*an humus da bulunmaktad&r. Hayvan ve bitki kal&nt&lar&n& çürüten mikroorganizmalar, genelde baz& bakteriler ve mantarlard&r. Topra'&n derinli'inde bir kaç tabaka bulunuyor: verimli tabaka, kökler tabakas& ve do'ranm&* kayal&klar tabakas&. Bu tabakalar alt&nda, genelde, sert kayal&klar bulunuyor. Kumlu Toprak

Killi toprak

Toprakta çe*itli hayvan, mikroorganizmalar ve bitkilerin kökleri ya*amaktad&r. <çerik bak&m&ndan toprak çok çe*itli olabilir ve genelde kar&*&kt&r. Fakat ba*l&ca türleri *unlard&r: Kumlu toprak, killi toprak, kireçli toprak ve humuslu toprak. • Kumlu toprak, birbiriyle yap&*mayan kum taneciklerinden olu*mu*tur. Bu topraktan su ve hava kolay bir *ekilde girmektedir, fakat bu toprak az miktarda besleyici maddeler içermektedir. Kolay i*lenmektedir, fakat verimli de'ildir. • Killi toprak, birbirine yap&*an çok ufak bölümler içermektedir ve bu yüzden s&k& bir yap&s& vard&r. Bu topraktan hava ve su daha zor geçmektedir. <*lenmesi zor olup fazla verimli de'ildir. • Kireçli toprak, kireç kayal&klar&n&n a*&nmas&yla olu*mu*tur. Hava ve suyu geçirip verimli de'ildir. • Humuslu toprak, humus içerdi'inden koyu renkte olup kolay do'ranmaktad&r. Su ve hava bu topraktan kolay geçip, kolay i*lenmektedir ve çok verimlidir. Topra'&n i*letilmesi s&ras&nda, temel olu*umuna ba'l& olarak topra'a çe*itli gübreler eklenmektedir. Belirli bitkilerin: örne'in bu'day, m&s&r, sebze, gül v.b. yeti*tirilmesinde uygun olan özel gübre kar&*&mlar& da haz&rlanmaktad&r.

107 Humus toprak

tuzlu sular

Suda ya am ortam Uzaydan bak&ld&'&nda Dünya, “ Mavi gezegen” diye adland&rd&'&m&z mavi su alemidir. Su ya am ortam , okyanuslar, denizler, göller, batakl lkar, nehirler, rmaklar ve çaylardan olu*maktad&r. Hepsi özelliklerine göre farkl&l&k gösterirler, en büyük farkl&l&k ise içerdikleri tuzdur. Buna göre tuzlu (deniz) suyu ve tatl su vard&r. • Tuzlu sular çok miktarda tuz içerir. Tuzlu sular okyanuslar ve denizlerdir. Dünyadaki toplam su miktar&ndan en büyük bölümü tuzlu sudur - % 97,5. En büyük su yedekleri, Kuzey ve Güney kutuplarda buz *eklinde bulunmaktad&r. • Tatl sular tuz içermezler. Kirletilmi* olmad&klar& durumda bunlar içme suyudur. Dünyadaki toplam su miktar&ndan sadece % 2,5 i tatl& sulard&r. Tatl& sular: göller, batakl klar, nehirler, rmaklar ve çaylard r. deniz dibi

tatl& sular

Su ya am ortam n n özellikleri Tuzlu olmas& yan&s&ra, su ya*am ortam&n&n ba*ka özellikleri de vard&r: derinlik, k geçirmesi ve effa k ile s cakl k. Derinlik Dünyadaki çe*itli sular&n derinli'i farkl&d&r. Derinlik, suyun yüzeyinden dibe kadar olan mesafeyi olu*turmaktad&r. Okyanuslar, binlerce metre ile en derin olan sulard&r. Batakl&klar bir kaç metre derinlikte olabilirler. Canl& su aleminin ço'u su yüzeyine yak&n yerlerde ya*amaktad&r. Güne ve effa k Su ya*am ortam& farkl& *ekilde ayd&nlat&lm&*t&r. Su yüzeyine yak&n bölümlerde Güne* &*&nlar& suyu ayd&nlatarak su *effaft&r. Bu bölgede ye*il bitkiler ve yosunlar ya*amaktad&r. Daha büyük derinliklerde çok daha az güne* &*&'& vard&r. Derin sular karanl&k olup *effaf de'ildir. Buralarda bitkiler yoktur ve çok az say&da hayvan ya*amaktad&r.

deniz suyunun *effa@&'&

108

S cakl k Suyun s&cakl&'& iki ko*ula ba'l&d&r: co ra geni lik ve suyun derinli i. Ekvatöre yak&n olan sular, bütün y&l boyunca s&cakt&r. Il k bölgelerde, sular k&* süresince so umaktad r. Suyun derinli'i suyun s&cakl&'&n& etkilemektedir. Yüzeye yak n olan yerlerde su, Güne* &*&nlar&ndan &s&nd&'&ndan dolay&, daha s cakt r. Daha derin sularda giderek daha az &*&k vard&r ve su giderek daha so'uk olmaktad&r. Dünyada en büyük su miktarlar& buz *eklindedir.

çerik Özeti 1 Özetleme: • Ya*am ortam& (çevre) canl& organizman&n etraf&nda bulunan her *eyi temsil eder; • Ekoloji, canl& organizmalar ve ya*am ortam& aras&ndaki ba'l&l&kla ilgili bir bilim dal&d&r; • Toprak, karan&n yüzeysel verimli tabakas&d&r; • Humus, ölü bitki ve hayvanlar&n çürümü* kal&nt&lar&ndan olu*maktad&r; • Ba*l&ca toprak çe*itleri: kumlu, killi, kireçli ve humuslu toprakt&r; • Okyanuslar ve denizler tuzlu sulard&r; • Göller, batakl&klar, nehirler, &rmaklar, çaylar tatl& sulard&r; • Su ya*am ortam&n&n özellikleri *unlard&r: tuzluluk, derinlik, &*&k geçirmesi ve s&cakl&k. Bildiklerini kontrol et 1. Senin etraf&nda bulunan bütün cisimleri ve maddeleri belirt. 2. Topra'&n tabakalar&n& söyle. 3. Kar&*&k humuslu ve kumlu topra'&n özellikleri hangileridir? 4. Do'adaki sular&n bütün özelliklerini söyle. 5. Gölün dibinde bulunan suyun s&cakl&'& nas&ld&r? Bildiklerini uygula y g py * alanlarda belirtildi'i ' g • Diyagram& kopyala ve bo* gibi verileri yyaz.

ya*am ortam& kara toprak:

su tuzlu sular

tatl& sular

1109

çerik 2

CANLI ALEM N ÇE TL L Okudukça Ö reneceksin: • canl& alemin çe*itlili'ini fark etmeyi; • organizmalar&n, bile*iklikleri ve benzerlikleri bak&m&ndan grupla*malar&n& anlamay&; • farkl& alemlerin mensuplar&n& fark etmeyi. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Canl& organizmalar&n grupla*mas&n& ve onlar&n tan&nmas&n&.

Canl organizmalar alemi Dünyan&n hemen de her bölgesinde, çe*itli ve ya*am ortamlar& ko*ullar&na uyum sa'layan canl& organizmalar ya*amaktad&r. Baz&lar& en ula*&lmaz bölgelerde ve en uygun olmayan ko*ullarda ya*amaktad&rlar. Bilim adamlar&n&n tahminlerine göre Dünyada, henüz incelenmemi* 10 milyon üzerinde çe*itli organizma türleri bulunuyor. Onlar& incelemek amac&yla, bilim adamlar& organizmalar& gruplara ay&rma sistemi yaratm&*lar. Bilimde, bütün canl& organizmalar be* büyük gruba – be* aleme ayr&lm&*t&r: • Bakteriler alemi • Tarih öncesi hayvanlar ve yosunlar alemi • Mantarlar alemi • Bitkiler alemi • Hayvanlar alemi

Hat rlayacaks n Etraf&nda çok say&da bitki ve hayvanlar&n bulundu'unu. Yeni sözler kullanacaks n: • tür • alem

Hayvanlar alemi

Organizmalar&n grupla*mas&, onlar&n ba lant lar ve kökenlerinin daha kolay incelenmesi ve anla*&lmas& için gereklidir. Birbirine çok benzeyen ve ba'lant&s& olan en küçük grup organizmaya tür denir ve kendi ad vard&r. Örne'in ev kedisi bir türe, köpek ise ba*ka türe aittir. 110

Bir çok benzer türler daha büyük gruplara, onlar da daha büyük olan gruplara ve sonunda en büyük gruplara – alemlere ayr&lmaktad&r ve bunlar büyük say&da farkl& organizma türleri içermektedirler. Genelde sen bitkiler ve hayvanlar aras&nda fark yapabiliyorsundur. Bu demektir ki bir alemin bütün üyeleri, örne'in, hayvanlar aleminin kolay tan&nan baz& ortak belirtileri vard&r. bakteriler

bitkiler

hayvanlar

bakteriler

Bakteriler alemi Bakterileri ancak &*&kl& mikroskop büyütecinin büyütülmesi ile görebiliyoruz. Bakteriler, Dünyan&n en eski yarat&klar&d&r. Bakteriler suda, toprakta, havadaki toz taneceiklerinde, di'er organizmalar&n içlerinde ya*amaktad&rlar. Baz&lar& bula*&c& hastal&klara nedendir. Tarih öncesi hayvanlar ve yosunlar alemi • Tarih öncesi hayvanlar Mikroskopla görülebilirler. Baz&lar& suda veya ba*ka organizmalar&n içerisinde ya*amaktad&rlar. • Yosunlar Bitkilere benzer organlar& (kökçük, yaprakç&klar) olan basit organizmalard&r. Ço'u ye*ildir, fakat kahverengi, k&rm&z& ve di'er renklerde olanlar& da vard&r. Suda ya*arlar.

yosunlar

111

mantarlar

Mantarlar alemi Bu alemde kü er, mantarlar ve daha bir ço'u grupla*m&*t&r. Toprakta, kayal&klarda ve a'açlar&n gövdelerinde ya*amaktad&rlar.

Bitkiler alemi Bitkiler çok çe*itlidir ve Dünyan&n her bölgesinde bulunmaktad&rlar. Bitkiler, Güne* enerjisi yard&m&yla kendi besinlerini yarat&rlar. deniz anas&

salyangoz

a'açlar – bitki alemi

Hayvanlar alemi • Omurgas z hayvanlar çok çe*itlidir. Onlar&n omurgalar& yoktur, organlar& ise basit yap&l&d&r. Suda ve karada ya*amaktad&rlar. • Omurgal hayvanlar en bile*ik yap&l& hayvanlard&r. Omurgalar& ve tam geli*mi* organlar& vard&r. Omurgal&lar *unlard&r: bal&klar, ikiya*aml&lar – am+biyalar (kurba'a), sürüngenler (kaplumba'a), ku*lar ve memeliler. <nsan da memeliler grupundad&r.

bal&k sürüsü

kaplumba'a leylek

112

at maymun

çerik özeti 2 Özetleme: • Organizmalar&n gruplara ayr&lmas&, onlar&n benzerlikleri ve kökenlerinin daha kolay incelenmesi ve anla*&lmas& için gereklidir; • Çok benzer organizmalar&n en küçük grubuna tür denir ve onun ad& vard&r; • Bütün canl& organizmalr&n en büyük gruplar& be* alemdir: bakteriler, tarih öncesi hayvanlar ve yosunlar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar alemi. Bildiklerini kontrol et: 1. Canl& organizmalar&n gruplara ayr&lmas& neden gereklidir? 2. En küçük organizma grubuna ne denir? 3. Canl& organizmalar&n be* alemi hangileridir. Bildiklerini uygula: • Diyagram& kopyala ve bo* alanlarda, Dünyada be* canl& organizma aleminin adlar&n& yaz ve her alemin bir kaç temsilcisini kaydet.

113

çerik 3

KARA VE KARADA YA AYAN CANLI TOPLULUKLAR

Okudukça Ö reneceksin: • kara ya*am ortam& özellikleri ve ya*am toplulu'u türü (çay&r, orman) aras&nda ba'lant& kurmay&.

Karada ya am topluluklar Kara ve onun en üst tabakas&, toprak, büyük say&da bitki ve hayvan&n ya*am ortam&d&r. Bitkiler ve hayvanlar ya*am topluluklar&nda ya*amaktad&rlar. Ya am toplulu u bir bölgeye yerle*en ve bu bölgenin ko*ullar&na uyum sa'layan çe*itli bitkisel ve hayvansal türlerden olu*mu*tur. Gezegenimizde çok say&da farkl kara ya am topluluklar vard&r. En büyükleri: yayla, orman ve çöl ya*am topluluklar&d&r. Makedonya Cumhuriyeti’nde, büyük kara topluluklar&ndan çay r ve orman ya*am topluluklar& vard&r.

Neden önemli oldu unu anlayacaks n ya*am topluluklar& ve onlar&n ya*ad&klar& yerlerin korunmas& gerekti'ini. Hat rlayacaks n Karada ya*am ortam&nda, birçok bitki ve hayvan&n ya*amas& için uygun ko*ullar&n olmas&n&. Yeni sözler kullanacaks n: • ya*am toplulu'u • çay&r ya*am toplulu'u; • orman ya*am toplulu'u çay&r

Çay r ya am toplulu u Sen hiç çimen “denizinde” gezmi* misindir? Çay&rlarda ye*i otlar ve çiçek açm&* yabani bitkiler serilmi*tir, bunlar&n etraf&nda çe*itli küçük hayvanlar dola*maktad&r: ar&lar, böcekler, kelebekler, çekirgeler v.b. Otlar, hayvanlar&n korunma yeri ve g&das&d&r. Otlar, derin kökleriyle, topra'&, rüzgar taraf&ndan da'&t&lmamas& ve sa'nak ya'murlar taraf&ndan götürülmemesinden korumaktad&rlar. Otlar&n çürümü* gövdelerinden humus yarat&l&r ve toprak zenginle*ir. 114

papatya

Çay r bitkileri bir y&l süresince ya*arlar, baz&lar& tamamen kururlar ve bir sonraki ilk baharda çekirdeklerden tekrar büyürler. Di'erleri ise ilk baharda yer alt& gövdelerinden – k&*& toprak içinde geçiren so'anlardan biti*ir. kara hindiba çiçe'i

salep

deve dikeni

•

• •

Bitkilerden en çok çe*itli otlar, sinir otu, salep, deve otu, kara hindiba, papatya, dü'ün çiçe'i, inci çiçe'i ve daha bir ço'udur. Mantarlardan çay&rlarda ova mantarlar& özellikle de *ampinyon ya*amaktad&r. Hayvanlardan çay rlarda en çok: tarla faresi, köstebek, solucan, çekirge, u'ur böce'i, keklik ve di'erleri ya*amaktad&r. köstebek

u'ur böce'i

mantar

115 çekirge

sülün

Orman ya am toplulu u Orman, orman a'açlar& ve di'er bitki ve orman hayvanlar& toplulu'udur. Makedonya Cumhuriyeti’nde yapraklar n döken , yapraklar n dökmeyen ve en çok rastlanan karma ormanlar vard&r.

yapraklar&n& döken a'aç orman&nda yol

me*e a'ac&

köknar a'ac&

Karma ormanlarda yapraklar n döken *u a'açlar bulunur: me e, kay n, di budak, akçaa aç ve i ne yaprakl a'açlar: köknar, çam a ac , ard ç v.b. A'açlar yan&s&ra, burada di'er bitkiler de ya*amaktad&r: kardelen, çi'dem ve di'erleri. Karma a'açl& ormanda dört mevsim ya*anmaktad&r. K&*lar so'uk, yazlar ise s&cakst&r. Bu ormanlardaki toprak humusla zengindir. Derin kökleri ile a'açlar topraktaki suyu korumaktad&rlar. • Yapraklar n döken a açlar unlard r: me*e, kay&n, di*budak, akça a'aç, kavak, sö'üt ve di'erleri. • ne yaprakl a açlar: köknar, çam, ard&ç, ve di'erleridir. • Orman hayvanlar : ceylan, tilki, yaban domuzu, sincap, bayku* ve di'erleridir.

kay&n a'ac&

çam a'ac&

tilki

ceylan

sincap

Ormanda ya yan hayvanlar, hava *artlar& olumsuz oldu'unda hayatta kalma becerisine sahiptirler. Karma ormanlarda baz& orman hayvanlar& k&*&, ya*ad&klar& yerde toplad&klar& g da yedekleriyle beslenerek (sincap) geçirirler. Di'erleri ise derin k uykusuna dalarlar (orman faresi). Bu süre içerisinde, vucutlar&ndaki ya' yedeklerinden enerjiyi harcamaktad&rlar. 116 bayku*

Kara ya*am topluluklar&n&n en büyük dü*man& yang nlard r. Yang&n çok k&sa bir süre içerisinde hem bitki hem de hayvan topluluklar&n& yok etmektedir. Ayn& zamanda, insan taraf&ndan topra n i lenmesi ve orman a'açlar&n&n a r kesimi do'al ya*am topluluklar&n& yok etmektedir.

ormanda yang&n

kesilmi* orman

çerik özeti 3 Özetleme: • Ya*am toplulu'u, bir alandaki *artlara uyum sa'layan ve bu alanda ya*&yan çe*itli bitki ve hayvan türlerinden olu*mu*tur; • Makedonya Cumhuriyeti’nde, çay&r ve orman kara ya*am ortamlar& vard&r; • Çay&rlarda birkilerden en çok: çe*itli otlar, sinir otu, salep, deve otu, kara hindiba, papatya, dü'ün çiçe'i, inci çiçe'i büyümektedir; • Çay&rlarda en çok rastlanan hayvanlar: tarla faresi, köstebek, solucan, çekirge, u'ur böce'i, keklik v.b.; • Karma ormanlarda yapraklar&n& döken *u a'açlar bulunur: me*e, kay&n, di*budak, akçaa'aç ve i'ne yaprakl& a'açlar: köknar, çam a'ac&, ard&ç v.b.Orman hayvanlar&: ceylan, tilki, yaban domuzu, sincap, bayku* ve di'erleridir. • Kara do'al topluluklar&n& yang&nlar yok etmektedir, ayn& zamanda, insan taraf&ndan topra'&n i*lenmesi ve orman a'açlar&n&n a*&r& kesimi do'al ya*am topluluklar&n& yok etmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. Bizde hangi kara hayvan topluluklar& ya*amaktad&r:? 2. Çay&rlarda ya*&yan baz& bitki ve hayvanlar& say. 3. En yak&n orman& çiz ve tasvir et. 4. Bildi'in bir orman bitkisi veya hayvan&n resmini çiz ve hakk&nda bildiklerini yaz.

• • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________

HAYVANLAR

B TK LER

Bildiklerini uygula: • Diyagram& kopyala ve bo* yerlere, bizim karma ormanlar&m&zda ya*&yan ve senin bildi'in bitki ve hayvan adlar&n& yaz.

• • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________

117

çerik 4

DÜNYADA SULAR VE SUDA YA AYAN CANLI TOPLULUKLAR Okudukça Ö reneceksin: • Su örneklerini bilmeyi (denizler, &rmak, nehir, çay, göl, batakl&k); • Su ya*am ortam& özellikleriyle suda ya*&yan canl& topluluklar türleri (batakl&k, &rmak, göl) aras&nda ba'lant& kurmay&. Hat rlayacaks n Suda ya*am ortam&n&n, su bitkileri ve hayvanlar&na kal&m ko*ullar& sa'lad&'&n&. Yeni sözler kullanacaks n: • tatl& su ya*am topluluklar&; • batakl&k ya*am topluluklar&; • &rmak ya*am topluluklar&; • göl ya*am topluluklar&.

Dünyada sular Dünyada toplam su miktar&n&n, büyük bir kare içinde çizdi'imiz 100 küçük kareyle gösterildi'ini farz et. Küçük karelerin daha büyük bölümü, 97 – si tuzlu suyu göstermektedir. Bütün kareciklerden sadece 3 – ü tatl suyu göstermektedir. Bu üçünden ikisi, suyu buz *eklinde, sadece biri ise içme, yemek haz&rlama, temizlik, y&kamak ve di'er ihtiyaçlar için kullan&lan tatl& akar suyu göstermektedir. Bu suyun çok önemli oldu'u bilinerek korunup tasarruf edilmesi gerekmektedir.

tatl& su buz tuzlu su

Tatl& akar sular, ayn& zamanda tatl& su canl& organizmalar topluluklar&n&n ya*am yeridir: &rmak, göl ve batakl&k. &rmak

118

Tatl su canl organizmalar toplulu u • Irmak Irmak, kayna'&, ak&nt&s& ve yata'& olan ve daha büyük su yüzeyine: göl veya deniz yada batakl&'a akan akar sudur. E'er &rmak kayna'& daha yüksek rak&mda ise, &rmak üst ak&nt&s&nda daha h&zl& akmaktad&r, yata'& düzlük yerde oldu'unda daha yava* akmaktad&r.

su samuru

yusufçuk kurba'a

Kaynakta ve &rma'&n üst ak&m&nda su genelde s&' ve temizdir, dibi ise ta*l&d&r. A*a'& ak&m&nda, su genelde daha derin ve bulan&kt&r, çünkü ak&nt&yla toprak ta*&r ve bu toprak dibte çamur olarak birikmektedir. Irmaklar&n kenar&nda bitki olarak: çe*itli otlar, çal&lar ve a'açlar (sö'ütler) görülmektedir. alabal&k

sö'üt

119

Ohri Gölü

• Göl Göller, derin durgun sulard&r ve genelde vadiler veya düzlüklerde bulunurlar. Göller do'al veya yapma olabilirler. Yapma göller, bir nehir veya derelerin ak&nt&s& durdurularak, sular&n toplanmas&yla olu*maktad&r. Yapma göllerdeki sular elektrik santralleri ya da ekinlerin sulanmas& için kullan&lmaktad&r. Göl sahilindeki bitki ya*am toplulu'u bir çok türü kapsamaktad&r: göl sazlar&, otlar, çal&l&klar ve a'açlar. Gölde hayvan olarak: midyeler, yengeçler, bal&klar v.b. bulunur.

at bal&'&

ku'u

• Batakl k Batakl&k durgun temizlenmemi* sudur ve fazla derin de'ildir. Batakl&k ya*am toplulu'u, su içinde ya*&yan bir çok çe*it mikroorganizmalar ve organizmalardan ba*layarak kurba'alar, su y&lanlar& ve k&y&larda ya da a'aç ve çal&l&klarda yuva kurup ya*&yan ku*lar& içermektedir. “Batakl&k “ kelimesiyle, sürekli canl& alemin ya*ad&'& daimi s&' sular&n& adland&rd&'&m&z& belirtmek gerekir. Bitki olarak batakl&klarda sazlar, kam&*lar, otlar ve göllerdekine benziyen di'er bitkiler görülmektedir. En s&k rastlanan hayvanlar: leylekler, bal&kç&l ku*u, yabani ördek ve kazlard&r.

batakl&kta ördekler

120

çerik özeti 4 Özetleme: • Bizde su ya*am topluluklar& olarak: &rmaklar, göller ve batakl&klar bul&nuyor; • Irmak ya*am topluluklar&nda: otlar, a'açlar, bal&klar, sürüngenler, memeliler, böcekler ve di'erleri görülmektedir; • Göl ya*am ortamlar&nda: sazlar, otlar, a'açlar, midyeler, yengeçler, bal&klar ve di'erleri görülmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. Su ya*am ortam& nelere ayr&lmaktad&r? 2. Su ya*am ortam&n&n en büyük bölümü nerede bulunmaktad&r? 3. Tatl& su ya*am ortam& nas&l ayr&l&r? 4. Hangi bitki ve hayvanlar tatl& sularda ya*amaktad&r? Bildiklerini uygula: • Diyagram& kopyala ve bo* alanlarda, su ya*am ortamlar&ndaki bitki ve hayvan örneklerini yaz.

IRMAK YA AM ORTAMI • • • • • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

GÖL YA AM ORTAMI • • • • • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

BATAKLIK YA AM ORTAMI • • • • • • • •

__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________

121

çerik 5

ATMOSFER Okudukça Ö reneceksin: • Dünya çevresindeki hava tabakas&na atmosfer denildi'ini; • Daha çok tür gazlardan olu*an atmosfer hakk&nda bilgi edineceksin; • Dünyada ya*am için atmosferin önemi nedir? • Atmosferin, dört tabakaya ya da çembere bölündü'ünü. Neden önemli oldu unu anlayacaks n Atmosfer, Dünyan&n, Güne* sisteminde ayr& bir gezegen özelli'ine sahip olmas&n& sa'lad&'&n&. Atmosfer, do'ada suyun dönence hareketini sa'lamaktad&r. Hat rlayacaks n: Su buhar&n&n nas&l olu*tu'unu ve Dünyada ya'&* olaylar&n&. Dünyada ya*am için oksijenin önemi nedir? Yeni sözler kullanacaks n: • atmosfer • troposfer • stratosfer • yonosfer • egzosfer • azot • oksijen 122

Atmosfer nedir? Dünya gezegeni, atmosfer denen hava tabakas&yla sar&lm&*t&r. Hava tabakas&, Dünyan&n yüzeyi üzerinde en yo'undur, daha yükseklere ç&k&ld&'&nda bu hava tabakas& giderek daha seyrekle*mektedir. Dünyan&n yüzeyi üzerindeki hava tabakas& bir çok gazdan olu*mu*tur. Bunlar&n aras&nda azot, % 78 oranla en çok bulunmaktad&r. Ondan sonra oksijen % 21 oranda ve karbondioksid, su buhar ve daha az miktarda görülen gazlar % 1 oran&nda bulunmaktad&r.

atmosfer

ER SF

TR OP

Atmosferin, Dünyada ya am için önemi nedir? Atmosfer veya hava tabakas& Dünyay&, gün süresince fazla &s&nmaktan ve gece süresince fazla so'umaktan korumaktad&r. Atmosfer olmasayd&, Dünya üzerinde gün ve gece s&cakl&'& aras&ndaki fark, 160ºC üzerinde olacakt&. Atmosfer, Dünyada: su, hava hareketi ve ya*am&n sürdürülmesi için etken olan di'er do'al olaylar&n var olmas&n& sa'lamaktad&r.

ER SF O

Bunu biliyor musun? Atmosferin hangi tabakasında ozon tabakası bulunuyor?

Atmosferin bölünmesi Atmosfer, yo'unlu'u, içeri'i, s&cakl&klar ve kal&nl&klar& bak&m&ndan dört tabakaya veya çembere bölünmü*tür: troposfer, stratosfer, yonosfer ve egzosfer. • Troposfer, 12 km yüksekli'e kadar Dünyan&n yüzeyi üzerinde en alçakta bulunan tabakad&r. Bu tabakada, bütün atmosfer olaylar&, süreçleri ve ya*am ko*ullar& olmaktad&r. • Stratosfer, daha seyrek havadan olu*maktad&r ve 40 km yükseklikte bulunmaktad&r. Stratosferin orta bölümünde ozon tabakas& bulunuyor ve bu yüzden bu tabakaya ozonosfer de denir. • Yonosfer ve Egzosfer, seyrekle*mi* gazlar tabakalar& olup 1000 km yüksekli'e kadar uzanmaktad&rlar.

Ele tirisel dü ün Atmosferin sadece en alçak bölümlerinde, yeterince oksijenin oldu u yerlerde hayat vardır. 123

çerik özeti 5 Özetleme: • Dünya gezegeni, atmosfer denen hava tabakas&yla sar&l&d&r; • Atmosferde en çok görünen gazlar: azot, oksijen ve karbondioksittir; • Atmosfer Dünyay&, gün süresince fazla &s&nmaktan ve gece süresince fazla so'umaktan korumaktad&r. • Atmosfer, Dünya üzerinde su ve hava hareketinin olmas&n& sa'lamaktad&r. • Atmosferin en alçak tabakas&na troposfer denir. • Yonosferin orta bölümünde, geni* ozon tabakas& bulunmaktad&r. Bildiklerini kontrol et: • Atmosfer nedir? • Atmosferde en çok hangi gazlar bulunur? • Atmosferin kal&nl&'& nekadard&r? • Troposfer hangi yüksekli'e kadar uzanmaktad&r? • Troposferde varolan oksijenin yüzdelik oran& nekadard&r? • Dünyada hayat&n olmas& için atmosfer neyi sa'lamaktad&r? • Ozon hangi tabakada bulunmaktad&r? • Atmosferin en üst tabakalar&na ne ad verilir? Bildiklerini uygula: • Bir hafta süresince, ö'len ve gece vakti, farkl& hava ko*ullar& olaylar& s&ras&nda atmosferi tasvir et. Atmosferde farketti'in de'i*iklikler konusunda yaz&l& bir aç&klama haz&rla.

124

çerik 6

HAVA Okudukça Ö reneceksin: • Hava terimini; • Hava elementlerini tan&may&; • Meteorolojinin nas&l bir bilim dal& oldu'unu; • Hava s&cakl&'& ve hava bas&nc& nedir; • Neden rüzgar ve ya'&*lar olaylar& görünüyor?

Hava terimi neyi belirtiyor? Hava, bir yer üzerindeki atmosfer veya meteoroloji olaylar&n&n an&ndaki durumudur. Hava hakk&nda bahsedildi'i anda, hangi atmosfer olay&n&n en belirgin oldu'una göre insanlar havan&n: s cak, güne li, so uk, bulutlu, ya l , de i ik oldu'unu söylüyorlar. ya'&*l& hava

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Hava ve iklim terimlerini ay&rt etmeyi ve do'ada hava elementlerinin nas&l olu*tu'unu. Hat rlayacaks n Hava ve sular&n &s&nmas& olaylar&n&. Yeni sözler kullanacaks n: • hava • s&cakl&k • nem oran& • hava bas&nc& • bulutlu hava • ya'&*lar • meteoroloji • selzius dereceleri • hekto paskal

rüzgarli hava

kar ya'&*l& hava

Hava elementleri Sayd&'&m&z genel hava durumlar& yan&s&ra, s cakl k, havan n nem oran ve atmosfer bas nc , bulutlar n durumu, rüzgar, Güne nlar n n gücü, v.b. gibi olaylar da izlenmektedir. Bunlar hava veya meteoroloji elementleridir. Meteoroloji, hava durumlar&n& izleyen ve hava tahmini yapan bir bilim dal&d&r. 125

Hava s cakl S cakl k, Selzius dereceleriyle (ºC) ölçülen havan&n s&cakl&k derecesidir. Genelde Dünyan&n yüzeyi üzerindeki hava yüksek s&cakl&ktad&r. Her 200 metre yükseklikte, hava s&cakl&'& 1 ºC için dü*mektedir. Bu yüzden da' tepelerinde, da' etekleri ve düzlüklere k&yasen daha dü*ük dereceler hakimdir.

Hava bas nc Hava bas nc n n yüksekli'i, havan&n yo'unlu'u, s&cakl&'& ve nemine ba'l&d&r. Hava bas&nc& barometre cihaz&yla ölçülür ve hekto – paskallerle (hPa). gösterilir. Da'larda daha yükse'e ç&kt&'&m&zda, hava giderek seyrekle*ir, böylece hava bas&nc& da azalmaktad&r. Bundan görüyoruz ki Dünyan&n yüzeyi üzerinde en yüksek bas&nç vard&r. Normal hava bas nc , 1013 h – Pa d r. Bunun üzerinde her hava bas&nc&na yüksek, bunun alt&ndaki hava bas&nc&na da dü*ük hava bas&nc& denir. Hava bas&nc&n&n h&zl& de'i*meleri, h&zl& hava de'i*melerine de neden olmaktad&r. barometre

Yüksek hava bas&nçl& yer

126

Dü*ük hava bas&nçl& yer

Rüzgar&n yaratt&'& zarar

Rüzgar olay Yüksek hava bas&nçl& bölgelerden, dü*ük hava bas&nçl& bölgelere havan&n yatay hareketine rüzgar denir. Dünyada en tan&nm&* rüzgarlar: pasatlar, antipasatlar, bat& ve kutup rüzgarlar&d&r. Güney Avrupa’n&n baz& bölgelerinde ve ülkemizde en tan&nm&* rüzgarlar: bora, ko*ava, güney rüzgar& ve vardar rüzgar&d&r. dalgalarda sörf

sis

yelkenli

Ya lar Do'ada, olu*tuklar& yere göre, iki çe*it ya'&* görülür. Troposferin daha üst bölgelerinde olu*an ya'&*lar: ya mur, kar ve dolu ile Dünyan&n yüzeyi alt&nda olu*an ya'&*lar: buz, sis, çi , k ra dir. En s&k olarak ya'&*lar, hava s&cakl&klar&n h&zl& de'i*mesi ve havadaki su buhar& miktarlar&n&n de'i*mesinden görülmektedir. S&cak hava, daha ha+f oldu'undan, so'uk havan&n üzerine ç&kar, orada so'ar, su buhar& koyula*&r ve önce bulutlar olu*ur ve ondan sonra ya'&*lar görülür.

buz

127

çerik özeti 6 Özetleme: • Hava, bir yer üzerindeki atmosfer veya meteoroloji olaylar&n&n an&ndaki durumudur; • Hava elementleri: s&cakl&k, havan&n nem oran& ve atmosfer bas&nc&, bulutlar&n durumu, rüzgar, Güne* &*&nlar&n&n gücüdür; • Havan&n yatay hareketine rüzgar denir; • Ya'&*lar: ya'mur, dolu, kar, buz, sis ve çi' *eklinde olabilir. Bildiklerini kontrol et: 1. Hava teriminden ne anl&yorsun? 2. Hava nas&l &s&n&r? 3. Hava s&cakl&'& nas&l ölçülür? 4. Rüzgarlar nas&l olu*ur? 5. En s&k olarak alçak hava bas&nc& ne zaman ve nerde görülür? 6. Rüzgarlar nas&l olu*ur ve hangi rüzgarlar& biliyorsun? 7. Dünyan&n yüzeyi üzerinde ve troposferde hangi ya'&*lar olu*ur? Bildiklerini uygula: • Bir kaç gazetede, hava tahmin durumunu gösteren sayfalar& bul. • Bu bölümleri kes ve defterine yap&*t&r. Okulda, arkada*lar&n&n senin gibi ayn& bilgileri toplay&p toplamad&klar&n& bak.

128

çerik 7

KL M Okudukça Ö reneceksin: • iklim nedir? • iklim de'i*meleri nas&l takip edilir? • iklim en çok neye ba'l&d&r? • s&cakl&k ku*aklar&nda hangi iklim türleri görülür? • hangi iklim ku*a'&nda, iklim tipleri aras&nda en çok farklar görülmektedir?

klim nedir? Bir yer veya bölge üzerinde uzun bir zaman süresinde, hava daha do'rusu hava ve meteoroloji elementleri izlenir, kay&tlan&r ve incelendi'inde, bu bölgede iklimin nas&l oldu'u belirlenir. Hava elementleri, meteoroloji merkezleri veya uydular arac&l&'&yla: termometre, barometre, ya mur ölçer, rüzgar göstergesi ve di'er özel cihazlar yard&m&yla izlenmektedir. f&rt&na

Neden önemli oldu unu anlayacaks n <klimin, insan&n etkinlikleri ve baz& sanayi dallar&n&n geli*mesi üzerine büyük etkisi olan do'al bir etken oldu'unu. Hat rlayacaks n Hava terimini ve meteoroloji elementlerini. Yeni sözler kullanacaks n: • termometre • barometre • ya'mur ölçer • rüzgar göstergesi • ekvatör iklimi • tropikal iklim • monsun iklimi • akdeniz iklimi • subkutup iklimi

Ortalama gün s cakl n n hesaplanmas örne i saat 7 saat 14 saat 21

= = =

5 20 8

33 : 3 = 11 – ortalama s cakl k

meteoroloji istasiyonu

129

klim en çok neye ba l d r? Bir alan&n nas&l bir iklime sahip olaca'& en çok: co rafya geni li ine, rak m na ve kara ve deniz alanlar n n büyüklüklerine ba'l&d&r. Ekvatöre yak&n olan bölgelerde en s&cak iklim hakimdir, k&talara do'ru ilerledikçe iklim daha so'uk olmaktad&r. Vadiler ve alçak da' bölgelerinde iklim, daha yüksek da' tepelerine k&yasla daha s&cakt&r. Kara, çabuk &s&n&r fakat ayn& zamanda çabuk da so'ar. Buna k&yasen denizler daha yava* &s&n&r fakat daha yava* da so'urlar. Bu yüzden yaz boyunca, denizlere k&yasen, kara parçalar&n&n üzerinde daha yüksek s&cakl&klar görülmektedir. K&*&n tam tersi oluyor, denizler üzerinde daha yüksek s&cakl&klar hakimdir. S&cak hava ku*a'& Çöl – s&cak hava ku*a'&

klim çe itleri Dünyada say&s& çok faktörler sonucu olarak daha fazla iklim çe*itleri görülmektedir. • S cak hava ku a nda: ekvatör, tropikal, çöl ve monsun iklimleri görülür. Bu iklim çe*itlerinde, y&l boyunca oldukça yüksek hava s&cakl&klar& ve büyük say&da ya'&*lar görülmektedir. Sadece çöl iklimi istisnad&r, burada çok az ya'&*lar görülür. • Il k s cakl k ku aklar nda: akdeniz, kontinental, &l&man – kontinental ve okyanus iklimleri görülür. Sayd&'&m&z bu iklim çe*itlerinde, belirli farklarla, mevsimlere ba'l& olarak, &l&k hava s&cakl&klar& ve ya'&* miktarlar& görülmektedir. • So uk hava ku a nda: kutup ve subkutup iklimleri görülmektedir. <ki iklim çe*idinde de uzun so'uk k&*lar ve k&sa serin yazlar görülmektedir. <klim çe*itleri, bitki ve hayvan çe*itlili'i ve nüfüs yo'unlu'u bak&m&ndan da farkl&d&rlar.

so'uk hava ku*a'&

130

çerik özeti 7 Özetleme: • <klim, iklim olaylar&n&n uzun vadeli ölçülmesiyle belirlenir; • Hava elementleri, meteoroloji merkezlerinde cihazlar ve aletlerle ölçülür; • <klim, co'rafya geni*li'i, rak&m ve kara ile deniz yüzeylerinin büyüklü'üne ba'l&d&r; • Bir çok iklim faktörü sonucu olarak Dünyada daha çok iklim çe*itleri görülmektedir. Bildiklerini kontrol et: 1. <klim nedir? 2. <klim çe*idi, en çok hangi do'al faktörlere ba'l&d&r? 3. Hava de'i*meleri hangi cihaz ve aletlerle ölçülmektedir? 4. Üç s&cakl&k ku*a'&nda hangi iklimler görülür? 5. Ekvatör küsa'&ndaki iklim çe*itlerinin özellikleri nelerdeir? 6. So'uk ku*aklardaki iklim çe*itlerinin özellikleri nelerdeir? Bildiklerini uygula: • Pazartesinden pazara kadar hava s&cakl&klar&n& kaydetmek amac&yla bir tabela haz&rla. • Günlere gçöre s&cakl&k derecelerini kay&tla ve ortalama gün s&cakl&klar&n& hesapla. • Ortalama hafta hava s&cakl&'&n& hesapla? • Bir ayl&k süre içerisinde günlük s&cakl&klara ait haz&rlad&'&n bir diyagramdan hangi sonuca varabilirsin.

131

çerik 8

EH RLE ME ETK S YLE DO ANIN DE MES Okudukça Ö reneceksin: • Qehirle*me de'iminden ne anl&yorsun; • Qehirlerin: sanayi, kültürel, e'itim ve siyasi – yönetim merkezlerini olu*turdu'unu; • Qehirlerin h&zl& geli*mesinin do'ay& nas&l de'i*tirdi'ini; • Büyük *ehirlerde insanlar&n ne gibi sorunlarla kar*&la*t&klar&n&; • Qehirlerde do'an&n korunmas& ile ilgili al&nan önlemleri.

ehirle me teriminin anlam nedir? Qehirle*me denildi'inde, çe*itli meslekleri olan daha büyük say&da nüfuslu, genelde çe*itli yap&lar&n bulundu'u planl& alanlar& olan yerle*im yerleri – ehirler akla gelmektedir. Dünyada ve Makedonya Cumhuriyeti’nde daha büyük *ehirler, daha yak&n veya daha uzak olan etraf bölgeler için: sanayi, kültürel, e'itim ve siyasi – yönetim merkezlerini olu*turmaktad&r.

Üsküp

Neden önemli oldu unu anlayacaks n Qehirlerin h&zl& geli*mesi, do'an&n yok olmas&n& etkilemektedir. Hat rlayacaks n Çevreyi tan&maktan *imdiye kadar ö'rendiklerini, temiz do'an&n yok edilmesinde insan&n olumsuz rolünü. Yeni sözler kullanacaks n: • *ehirle*me • siyasi – yönetim merkezleri • konut alanlar& • banliyo • planl& geli*me

132

ehirlerin h zl geli mesi ne ekilde do ay de i tirmektedir? Qehirlerin h&zl& geli*mesi ve köylerin terk edilmesi yüzünden, daha küçük kasaba ve köylerden insanlar&n daha büyük *ehir merkezlerine büyük göç görülmektedir. Qehirlerde nüfusun plans&z say&ca ço'almas&, ço'u defa, do'al ortam&n bozulmas&na neden olmaktad&r.

Büyük ehirlerde insanlar n kar la t klar sorunlar hangileridir? Yeterince konut alanlar& olmad&'&ndan ve nüfus say&s&n&n artt&'&ndan, *ehirler içinde ve banliyolarda, kaliteli tar&m alanlar& irasiyonel bir *ekilde yok edilmektedir. yo'un tra+k

Büyük say da araçlar yani yo un tra k, do al ortama tehdit olu turarak bir çok olumsuzluklara neden olmaktad r: hava, su, toprak ve ye il alanlar n kirlenmesi.

sisli havadan önce ve sisli havadan sonra

133

Sanayi yap lar Qehirlerde sanayi yap&lar&n yo'unlu'u, a*&r& biçimde temiz içme suyunun harcanmas&yla ve sular&n kirli olarak neh*irlere ak&t&lmas&yla, do'an&n yok edilmesine nedendir. Sanayi yap&lar&: havay&, topra'& kirletmektedir, bitkilerin yok olmas&n& ve *ehirlerde ya*&yan insanlar&n sa'l&'&n& olumsuz yönde etkilemektedir. fabrikalar havay& önemli ölçüde kirletmektedir

kirletilmi* nehir

ehirlerde do ay koruma ölçüleri Do'ru bir *ehircilik plan&yla, *ehirlerde do'an&n korunmas& ya da ya*am ortam&n&n bozulmamas& amac&yla, insanlar bir çok koruma önlemleri almaktad&r. Bu önlemleri: semptlerin planl& geli*mesini sayg&lamak, fabrikalarda koruma +ltreler yerle*tirmek, tra+'i do'ru bir *ekilde düzenlemek, *ehir çöplükleri için uygun yerler seçmek ve ye*il alanlar& düzenlemek ve ço'alt&rmak. parklar, *ehircilik ortam&n&n “akci'erleridir”

kolektör

Kontrolloji njohuritë? Ya am ortamının korunması için senin ya adı ın yerde hangi koruma önlemleri alınmaktadır? 134

Ele tirisel dü ün Sanayinin hızlı geli mesi, ehircilik ortamını etkiler mi?

çerik özeti 8 Özetleme: • Qehirle*me an&ld&'&nda, *ehirlerin düzenlemesi demektir; • Daha büyük *ehirler, daha yak&n ve daha uzak bölgeler için: sanayi, kültürel, e'itim ve siyasi – yönetim merkezleridir; • Qehirlerde plans&z say&ca nüfüs art&*&, genelde do'al ortam&n bozulmas&na neden olabilir; • Qehirlerde insanlar&n kar*&la*t&klar& sorunlar *unlard&r: hava, hava ve suyun kirletilmesi ve topra'&n yok edilmesi. Bildiklerini kontrol et: 1. Qehirle*me deyiminden ne anl&yorsun? 2. Var olan görevlerine göre *ehirler nve merkezleridir? 3. Qehirlerde do'an&n yok edilmesi nedenleri hangileridir? 4. Tra+k nas&l sonuçlar yaratmaktad&r? 5. Sanayi yap&lar& do'ay& nas&l kirletmektedir? 6. Qehirlerdeki do'ay& hangi ölçüleriyle koruyabiliriz? Bildiklerini uygula: • Ders plan&nda, senin ya*ad&'&n yerdeki do'ay& kirleten daha büyük sanayi yap&lar&n& belirt. • Hangi sanayi yap&s&n&n, hava ve suyun kirlenmesinde ba* rölde oldu'u hakk&nda inceleme yap? • Ya*ad&'&n yerde do'an&n kirlenmesini engellemek ile ilgili koruma ölçüleri öner.

135

ÇER K

KONU 1 1 2

DO A B L MLER DO AYI NCELEME SÜREÇLER

KONU 2 1 2 3 4 5 6

3 4 5 6 7 8 9

8 12

DÜNYA GEZEGEN

DÜNYANIN EKL VE BÜYÜKLÜ Ü DÜNYA TABAKALARI GÜNE S STEM DÜNYANIN DÖNMES DÜNYA DEVR M SICAKLIK KU AKLARI

KONU 3 1 2

DO A VE DO A B L MLER

20 24 27 30 33 36

MADDE VE DÜNYADA ENERJ

ÇE TL TÜRDEN MADDELER N ÖZELL KLER MADDELER N SICAKLIK VE ELEKTR S TE LETME ÖZELL KLER HAVA, SU VE ISITMA ETK S YLE MADDELERDE DE MELER ENERJ KAYNAKLARI VE EK LLER I IK VE RENK KU A I I IK ENERJ S KAYNAKLARI VE EK LLER ISI ENERJ S KAYNAKLARI VE EK LLER ELEKTR K ENERJ KAYNAKLARI VE EK LLER ENERJ N N DÖNÜ MES VE KORUNMASI

44 48 52 56 60 64 68 73 78

ÇER K

KONU4 1 2 3 4 5

DÜNYA YÜZEY NDE YÖN BULMA ÖLÇEK HAR TA ÇE TLER CO RAFYA GEN L VE UZUNLU U YEREL SAAT VE ZAMAN BÖLGELER

KONU 5

1 2 3 4 5 6 7 8

DÜNYADA YÖN BULMA(OR YENTASYON) 86 89 92 95 98

EKOLOJ VE CANLI YA AM ÇE TL L

YA AM ORTAMLARI CANLI YA AM ÇE TL L KARA VE KARADA CANLI TOPLULUKLAR DÜNYADA SULAR VE SUDA CANLI TOPLULUKLAR ATMOSFER HAVA KL M EH RLE ME LE DO ANIN DE MES

106 110 114 118 122 125 129 132