Raport polski rynek biurowy 2015

2015

Business Garden Warszawa

.pl

Polski rynek biurowy

INWESTYCJE ARCHITEKTURA PRODUKTY Warszawa

Kraków

English version: p. 126

Wrocław

Trójmiasto

Polski rynek biurowy 2015 INWESTYCJE, ARCHITEKTURA, PRODUKTY e-biurowce.pl Kraków, 2016

Portal e-biurowce.pl jest w całości poświęcony rynkowi nieruchomości biurowych w Polsce. Jego najważniejszą część stanowią prezentacje obiektów biurowych oraz lokali biurowych będące nie tylko kompleksowym źródłem informacji o inwestycjach biurowych powstających w kraju, ale także pomocą dla firm czy instytucji poszukujących najlepszych lokalizacji. Dodatkowo oferta portalu e-biurowce.pl wzbogacona została o bazę firm wykonawczych, doradczych, architektów, producentów związanych z branżą.

Poza prezentacjami obiektów biurowych oraz lokali biurowych na portal e-biurowce.pl składa się rozbudowana część redakcyjna, która zawiera najświeższe informacje z rynku nieruchomości biurowych, informacje o oddanych, budowanych i planowanych inwestycjach, wywiady z osobami związanymi z branżą, zapowiedzi najważniejszych wydarzeń branżowych oraz komentarze ekspertów.

To wszystko sprawia, że portal e-biurowce.pl jest wartościowym źródłem informacji dla inwestorów, deweloperów, zarządców, pośredników, architektów oraz firm poszukujących powierzchni biurowych.

Kierownik projektu Joanna Bień tel. +48 602 414 076 e-mail: joanna.bien@e-biurowce.pl Redakcja Aleksandra Kołtonik tel.: +48 502 771 218 e-mail: aleksandra.kołtonik@e-biurowce.pl Współpraca redakcyjna arch. Marcin Goncikowski dr Alina Klonowska Marek Kowalski Korekta Joanna Kus tel.: +48 664 653 452 Tłumaczenie Marzena Zwierzycka-Kuś Opracowanie graficzne Lubomir Nikolov Reklama: Kinga Osiadacz Kierownik sprzedaży tel.: +48 602 414 075 e-mail: kinga.osiadacz@e-biurowce.pl Katarzyna Bednarz Specjalista ds. obsługi klienta biznesowego tel.: +48 692 417 411 e-mail: katarzyna.bednarz@e-biurowce.pl Zdjęcie na okładce: Business Garden Warszawa

Raport Polski rynek biurowy 2015. Inwestycje, Architektura, Produkty jest wydawany przez zespół portalu e-biurowce.pl Redakcja zastrzega sobie prawo do redagowania, skracania oraz adiustowania tekstów. Redakcja nie odpowiada za treść reklam.

Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone. Żadna część oraz całość wydawnictwa nie może być reprodukowana ani przenoszona na inne nośniki informacji bez zgody wydawcy.

Wydawca KRN media Sp. z o.o.

al. Słowackiego 39, 31-159 Kraków, Polska KRN media Sp. z o.o. jest firmą, która od wielu lat prowadzi media branżowe, tradycyjne i elektroniczne, związane z rynkiem nieruchomości. Specjalizujemy się zarówno w nieruchomościach komercyjnych, jak i mieszkaniowych. Media, które tworzymy, są źródłem cennych informacji dotyczących rynku nieruchomości.

DZIAŁ BUDOWNICTWO

DZIAŁ NIERUCHOMOŚCI

WARSAW SPIRE

Spis treści Od redakcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 POLSKA Polska przyciąga inwestorów, ale czy zmiany idą w dobrym kierunku?. . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Udany rok dla rynku finansowania projektów biurowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Rok 2015 był rekordowy, ale deweloperzy nie powiedzieli jeszcze ostatniego słowa. . . . . . . . . . 12 Polska stwarza doskonałe warunki do prowadzenia biznesu — wywiad Ghelamco Poland. . . . . .14 Inwestorzy i najemcy oczekują czegoś więcej — komentarz Skanska. . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Polska bardzo atrakcyjnym miejscem dla deweloperów — komentarz HB Reavis. . . . . . . . . . .17 Wybrane transakcje najmu w nowych obiektach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Rekordy na polskim rynku biurowym — komentarz JLL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Dynamiczny rozwój rynku biurowego w Polsce — komentarz Knight Frank. . . . . . . . . . . . . .21 WARSZAWA Na przekór prognozom, Warszawa nie zwalnia tempa i bije kolejne rekordy. . . . . . . . . . . . . 22 Inwestycje oddane w 2015 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Inwestycje w budowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Inwestycje planowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Zestawienie wybranych biurowców na mapie Warszawy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Prezentacje wybranych biurowców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 KRAKÓW Zainteresowanie najemców największą siłą Krakowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Inwestycje oddane w 2015 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Inwestycje w budowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Inwestycje planowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Zestawienie wybranych biurowców na mapie Krakowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Prezentacje wybranych biurowców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 WROCŁAW Wrocław jak magnez przyciąga dużych deweloperów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Inwestycje oddane w 2015 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Inwestycje w budowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Inwestycje planowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Zestawienie wybranych biurowców na mapie Wrocławia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Prezentacje wybranych biurowców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 TRÓJMIASTO Trójmiasto — rynek z ogromnym potencjałem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Inwestycje oddane w 2015 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Inwestycje w budowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Inwestycje planowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Zestawienie wybranych biurowców na mapie Trójmiasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 Prezentacje wybranych biurowców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 MNIEJSZE MIASTA REGIONALNE Mniejsze miasta regionalne: przyszłe gwiazdy outsourcingu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Prezentacje wybranych biurowców w Poznaniu, Łodzi, Katowicach i Rzeszowie . . . . . . . . . . 108 ARANŻACJE Trendy w aranżacji powierzchni biurowych dzisiaj i jutro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Aranżacje biur: jakie trendy dominowały i co się zmieni?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 ARCHITEKTURA Trendy w architekturze obiektów biurowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Index firm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

.pl

Contents

From the editorial team. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 POLAND Poland attracts investors, but are the changes going in the right direction?. . . . . . . . . . . . . . 130 A successful year on the office project financing market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 2015 was a record, but the developers didn’t say the last word . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Ghelamco: Poland creates perfect conditions for running business. . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Investors and tenants expect more — Skanska comment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Poland very attractive for developers — HB Reavis comment. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Selected lease transactions in new buildings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Records on the Polish office market — JLL comment. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 The dynamic development of the office market in Poland — Knight Frank comment . . . . . . . . 143 WARSAW In spite of forecasts, Warsaw is not slowing down the pace and it is setting new records. . . . . . . 144 Commissioned projects in 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Projects under construction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Projects being planned. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Selected office on the map of Warsaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Presentations of selected office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 CRACOW Interest from tenants the greatest strength of Cracow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Commissioned projects in 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Projects under construction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Projects being planned. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Selected office on the map of Cracow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Presentations of selected office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

WROCLAW Wroclaw like a magnet attracting large developers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Commissioned projects in 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Projects under construction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Projects being planned. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Selected office on the map of Wroclaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Presentations of selected office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 TRICITY Tricity — a market with the enormous potential. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Commissioned projects in 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Projects under construction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Projects being planned. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Selected office on the map of Tricity. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 Presentations of selected office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 SMALLER REGIONAL TOWNS Smaller regional towns: the prospective outsourcing stars? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Presentations elected office in Poznan, Lodz, Katowice and Rzeszow. . . . . . . . . . . . . . . . . 108 ARRANGEMENT Trends in office space arrangement today and tomorrow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Office space arrangement: what trends dominate and what will change?. . . . . . . . . . . . . . . 186 ARCHITECTURE Trends in the architecture of office buildings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Index companies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

P

odsumowanie tak dobrego dla branży nieruchomości biurowych roku to sama przyjemność, więc tym bardziej z jeszcze większą przyjemnością dzielę się z Państwem kolejnym wydaniem raportu Polski rynek biurowy 2015. Inwestycje, Architektura, Produkty. Myśl, że w ubiegłym roku byliśmy świadkami wielu znamiennych chwil na rynku nieruchomości biurowych, towarzyszyła nam przez cały czas tworzenia publikacji.

Mogę zaryzykować stwierdzeniem, że stała się hasłem przewodnim i zainspirowała do wprowadzenia zmian.

Zmieniając nieco koncepcję naszego raportu, poszliśmy więc krok dalej — nie tylko udowadniamy, że rok 2015 był dla branży biurowej pod wieloma względami rekordowy, ale także odpowiadamy na pytania, co na tę sytuację miało wpływ i jak będzie wyglądała najbliższa przyszłość rynku biurowego w Polsce.

W tej ocenie pomagają nam m.in. Marek Kowalski, dyrektor Departamentu Finansowania Nieruchomości w banku BGŻ PNB Paribas, który w artykule Udany rok na rynku finansowania projektów biurowych analizuje podejście instytucji bankowych do finansowania inwestycji biurowych. Które projekty nie muszą obawiać się problemów z uzyskaniem kredytu? W celu poznania odpowiedzi na to pytanie, odsyłam na stronę 10 naszego raportu.

Z kolei dr Alina Klonowska z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie dokonuje analizy czynników wpływających na sytuację makroekonomiczną naszego kraju, która jest istotnym składnikiem budującym atrakcyjność Polski z perspektywy inwestorów. Polska przyciąga inwestorów, ale czy zmiany idą w dobrym kierunku? — pytanie postawione w tytule artykułu zwraca uwagę na bardzo istotny element: zmiany zachodzące dzisiaj będą mieć duży wpływ na decyzje inwestorów jutro. Więc jakie będzie jutro? Zapraszam na stronę 8.

Nie bylibyśmy sobą, gdybyśmy z prośbą o ocenę ubiegłego roku nie zwrócili się do tych, którzy stanowią fundament sektora nieruchomości komercyjnych, czyli deweloperów. Przedstawiciele czołowych firm na polskim rynku: Echo Investment, Ghelamco Poland, HB Reavis, Skanska Property Poland, Vastint Polska mówią nie tylko o tym, co zdecydowało o sukcesie branży w 2015 r., ale także zdradzają swoje plany inwestycyjne. Czym zaskoczą nas deweloperzy w roku 2016? Na wstępie mogę zdradzić tylko, że nie zamierzają zmniejszać skali swoich działań.

Obiekty biurowe zmieniają krajobraz polskich miast, dlatego coraz ważniejszym tematem, także ze względów społecznych, staje się jakość powstających biurowców. Dlatego o analizę i ocenę trendów w architekturze obiektów biurowych poprosiliśmy architekta Marcina Goncikowskiego z pracowni Kuryłowicz & Associates (s. 118).

Przedstawienie w telegraficznym skrócie całej zawartości naszej publikacji okazało się zadaniem niewykonalnym, bo wymienione powyżej tematy to tylko część tego, co przygotowaliśmy dla Państwa w najnowszym wydaniu naszego raportu. Na koniec dodam, że wciąż podstawę naszej publikacji stanowi kompleksowe zestawienie inwestycji oddanych, budowanych i planowanych w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Trójmieście oraz w mniejszych miastach regionalnych. W części poświęconej miastom piszemy o zmianach, jakie zaszły w poszczególnych metropoliach, opisujemy kluczowe inwestycje oraz przedstawiamy mapy większości obiektów biurowych.

Z pełną odpowiedzialnością mogę powiedzieć, że oddaję w Państwa ręce najbardziej kompleksową publikację dotyczącą rynku biurowego w Polsce. Życzę przyjemnej lektury, Joanna Bień

PARTNER GŁÓWNY

PARTNERZY BRANŻOWI GREY - C-70 / M-50 / Y-50 / K-80 ORANGE - C-0 / M-50 / Y-100 / K-0

7

od redakcji

Szanowni Państwo,

Polska przyciąga inwestorów, ale czy zmiany idą w dobrym kierunku?

W opinii Polaków ocena sytuacji gospodarczej Polski jest niekorzystna. Jesteśmy jednym z najbardziej pesymistycznych rynków wschodzących1 — wynika z sondażu przeprowadzonego w 2015 r. przez waszyngtoński instytut badań opinii publicznej PEW (Pew Research Center). Czy zatem analiza wysokości podstawowych wskaźników makroekonomicznych dla Polski za 2015 r. prowadzi do równie pejoratywnej konkluzji?

Z

danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że realne tempo wzrostu PKB (Wykres 1.) w Polsce w 2015 r. w porównaniu z 2014 r. było wyższe o 0,3 p.p. i wyniosło 3,6%. Analiza kształtowania się wysokości PKB w okresie od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej pozwala stwierdzić, że taki poziom można ocenić jako średni. Co istotne, począwszy od 2012 r. kategorię tę charakteryzuje tendencja wzrostowa. Można zatem stwierdzić, że gospodarka weszła na ścieżkę podwyższonego wzrostu gospodarczego.

6,2 5,4

6,6 4,9 3,8

4,3 2,7

3,4

3,3

3,6

1,9

1,8

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Wykres 1. Realne tempo wzrostu PKB w Polsce w latach 2004–2015 (%) Źródło: www.mf.gov.pl, www.stat.gov.pl, 19.02.2016 r.

Ocena wpływu czynników dynamizujących gospodarkę w 2015 r. skłania do stwierdzenia, że był on zróżnicowany. Z informacji GUS wynika, że do listopada 2015 r. produkcja sprzedana przemysłu — uznawana za podstawowy miernik działalności gospodarczej — wzrosła o 4,7% w porównaniu z analogicznym okresem w 2014 r.

Popyt krajowy w pierwszych trzech kwartałach 2015 r. w ujęciu nominalnym był wyższy aniżeli w okresie poprzedzającym. Uwagę zwraca tempo wzrostu tej kategorii, które było niższe i wyniosło 3% wobec 5% w 2014 r. Stosunkowo większy wzrost tej kategorii wystąpił w II kw. 2015 r. i powodowany był głównie przez inwestycje, przy mniejszym udziale spożycia, które stanowi drugi z istotnych czynników determinujących wysokość PKB. Dane dotyczące tempa zmian akumulacji brutto (inwestycji) wskazują na istotny jej spadek w pierwszych trzech kwartałach 2015 r. w stosunku do tego samego okresu 2014 r., z poziomu 17% do zaledwie 3%. W tym miejscu należy zaznaczyć, że zasadniczy wpływ na tworzenie wartości dodanej miał sektor budownictwa. Niższe tempo zmian obserwowanych kategorii to negatywna konsekwencja deflacji, która powoduje, że

1. Global Publics: Economic Conditions Are Bad, www.pewresearch.org, 2015.

8

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

pomimo wzrostu dochodów w ujęciu realnym, konsumenci odkładają decyzje zakupowe. Chociaż praktyka pokazuje, że nastroje konsumenckie mierzone tzw. bieżącym wskaźnikiem ufności konsumenckiej (BWUK) w pierwszych trzech kwartałach 2015 r. istotnie fluktuowały. W przeważającej mierze wskaźnik był jednak dodatni.

W 2015 r. wartość BWUK wyniosła –10,9 i była o 6,1 p.p. wyższa niż w 2014 r. Wstrzymywanie się przez konsumentów z nowymi wydatkami w konsekwencji wpływa na poziom produkcji, tym samym także na wysokość produktu krajowego brutto.

Korzystny wpływ na zmiany PKB, który wzrósł w niewielkim stopniu w 2015 r., miało również dodatnie saldo z zagranicą, które utrzymuje się od ostatnich dwóch lat. Wkład eksportu netto w tworzenie produktu krajowego brutto w pierwszych trzech kwartałach 2015 r. był istotny. Charakterystyczny jest jego wzrost w ujęciu nominalnym, a także wyższe tempo zmian eksportu (5,7%) w stosunku do zmian importu (4,8%) w tym okresie. W porównaniu z analogicznym okresem 2014 r. zmiany w wysokości importu (10%) znacząco przekraczały tempo zmian eksportu (6,3%).

Zgodnie z projekcją NBP trend wzrostowy produktu krajowego brutto powinien utrzymać się przynajmniej do 2017 r. Prognozy takie potwierdzają nie tylko najważniejsze organizacje międzynarodowe tj. Komisja Europejska, OECD czy MFW, ale także analiza czynników, które ten wzrost mogą determinować. Prowzrostowe mogą być zwiększone wydatki publiczne wynikające z realizacji projektu „Rodzina 500+”, a przy tym także korzystna sytuacja na rynku pracy. Aczkolwiek, w perspektywie czasu dynamikę inwestycji może spowolnić nie tylko wprowadzenie podatku od niektórych instytucji finansowych, ale również wciąż debatowanego podatku od handlu detalicznego. Z makroekonomicznego punktu widzenia wskazuje się także na nowe wyzwania związane np. z rynkiem pracy. Wśród nich wymienić można niedopasowanie kwalifikacji do wymagań rynku, wysoką stopę bezrobocia wśród osób wchodzących na rynek pracy, a także fakt starzejącego się społeczeństwa.

Zakładając jednak pozytywny scenariusz, można oczekiwać dalszego stopniowego wzrostu poziomu zamożności polskiego społeczeństwa. Wskaźnik PKB per capita wykazuje w przedstawionym okresie tendencję wzrostową. W 2014 r. wyniósł 44 670 zł, tym samym stanowiąc 68% średniej Unii Europejskiej. Stopniowe i systematyczne zmiany w poziomie tego wskaźnika liczonego jako średnia UE =100, przedstawia Tabela 1.

W tym miejscu warto dodać, że produkt krajowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca w ujęciu nominalnym, w III kw. 2015 r. był wyższy o 2% w stosunku do analogicznego okresu 2014 r.

Wyszczególnienie

2004

PKB per capita (%)

49

2005 2006 2007 2008 2009 2010 50

50

53

55

59

2011

62

2012 2013

64

Wzrost poziomu zamożności nie przekłada się jednak na równomierny rozkład dochodów w społeczeństwie. Świadczą o tym m.in. dane dotyczące tzw. wskaźnika Giniego, który stanowi jedną z miar służących ocenie nierówności dochodowych w społeczeństwie. Według ostatnich dostępnych danych pochodzących z bazy Eurostat nierówności dochodowe w Polsce maleją. W 2005 r. wyniosły one 41,1%, podczas gdy w 2013 r. 34%. Średnia dla UE w 2015 r. ukształtowała się na poziomie 36,5%. Do oceny rozkładu dochodów w społeczeństwie mogą posłużyć także dane obrazujące poziom dyspersji płac wśród ogółu zatrudnionych. Z danych GUS wynika, że w III kw. 2015 r. wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto wyniosła 3895,33 zł. Zbliżony poziom wynagrodzeń występował w sferze budżetowej, przetwórstwie przemysłowym, handlu, naprawie pojazdów samochodowych, w transporcie i gospodarce magazynowej, edukacji oraz opiece zdrowotnej i pomocy społecznej. W przypadku zaś informacji i komunikacji, działalności finansowej i ubezpieczeniowej, w górnictwie i wydobywaniu — poziom przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia nominalnego brutto oscylował w przedziale od 6000 do 7000 zł.

Charakterystyczne zmiany, jakie wystąpiły w 2015 r., dotyczyły jednak ogólnego poziomu cen w gospodarce. Pierwsze oznaki deflacji mierzonej wskaźnikiem cen towarów i usług (CPI — Consumer Price Index) można było zaobserwować już w lipcu 2014 r. Taki stan utrzymywał się przez cały 2015 r. Wskaźnik CPI ukształtował się na poziomie nienotowanym w warunkach krajowych przynajmniej od okresu transformacji polskiej gospodarki. W 2015 r. wyniósł –0,9%, natomiast w lutym tego samego roku wystąpił największy jego spadek –1,6% (Tabela 2.).

Deflacji sprzyjał nie tylko spadek cen większości podstawowych surowców na rynkach światowych, stagnacja gospodarcza w Unii Europejskiej, ale także wysoka podaż płodów rolnych czy rosyjskie embargo nałożone na niektóre towary. Dla poziomu cen w polskiej gospodarce znaczenie mogły mieć także zmiany w ustawie o podatku akcyzowym odnoszące się do czasowego tj. obowiązującego w okresie 2015–2019 obniżenia stawek podatku akcyzowego od paliw akcyzowych, przy równoczesnym odpowiednim podniesieniu stawek opłaty paliwowej2.

W tym miejscu należy zauważyć, że prognozowane wyższe tempo wzrostu gospodarczego w kolejnych latach będzie wywoływać presję na wzrost cen. Można zatem sądzić, co potwierdzają prognozy NBP, że w kolejnych latach poziom CPI przekroczy 1%.

W 2015 r. istotnej poprawie uległa także sytuacja na rynku pracy. Do oceny takiej skłania przede wszystkim niska stopa bezrobocia

67

67

2014 68

Tabela 1.

PKB per capita według parytetu siły nabywczej w Polsce w latach 2004–2014 Źródło: www.stat.gov.pl, 29.02.2016 r.

rejestrowanego (Wykres 2.), która wyniosła 9,8%. Była ona wyraźnie niższa aniżeli w latach poprzedzających. Wyjątek stanowi 2008 r., kiedy to sprzyjająca koniunktura gospodarcza przełożyła się na korzystne zmiany na rynku pracy.

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Wykres 2. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 2004–2015 Źródło: www.mf.gov.pl, www.stat.gov.pl, 19.02.2016 r.

W 2015 r. liczba bezrobotnych ogółem zmniejszyła się o 14% z tym, że spadek ten był większy wśród mężczyzn. Wzrost wskaźnika zatrudnienia w tym okresie w grupie osób w wieku 20-64 lata oszacowano na 66,5%. Szczegółowe dane GUS pokazują również, że liczba bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej 1 roku systematycznie spadała w poszczególnych kwartałach 2015 r. i była niższa w stosunku do 2014 r. o ok. 2 p.p. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wzrosło o 1,3% w stosunku do roku poprzedniego.

Pozytywnej tendencji na rynku pracy towarzyszył także stabilny wzrost wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw. W odróżnieniu od 2014 r., przeciętny poziom miesięcznego nominalnego wynagrodzenia brutto w tym sektorze systematycznie wzrastał w każdym kwartale 2015 r. i wyniósł średnio 3,3%. Źródeł tej poprawy należy upatrywać nie tylko w poprawie koniunktury gospodarczej, ale także w prowadzonych przez władze programach na rzecz wzrostu zatrudnienia tj. „Solidarność Pokoleń” lub „Gwarancje dla Młodzieży”.

Przedstawione wysokości wskaźników odzwierciedlających sytuację społeczno-gospodarczą Polski w 2015 r. pozwalają stwierdzić, że jej ocena może być pozytywna. Obok wielu słabości systemu, który może wyzwalać niezadowolenie bądź obawy w społeczeństwie, nie można nie zauważyć pozytywnych zmian zachodzących w otoczeniu makroekonomicznym. dr Alina Klonowska Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

2. Ustawa z 23 października 2014 r. o zmianie ustawy o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym, ustawy o Funduszu Kolejowym oraz ustawy o podatku akcyzowym (Dz. U. poz. 1559).

2014 I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

100,5

100,7

100,7

100,3

100,2

100,3

99,8

99,7

99,7

99,4

99,4

99,0

2015 I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

98,6

98,4

98,5

98,9

99,1

99,2

99,3

99,4

99,2

99,3

99,4

99,5

Tabela 2.

Kształtowanie się wysokości wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w Polsce w poszczególnych miesiącach 2014 i 2015 r. (%) Źródło: www.stat.gov.pl, 29.02.2016 r.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

9

Udany rok na rynku finansowania projektów biurowych Ubiegły rok był bardzo udany, jeśli chodzi o rynek inwestycyjny w Polsce. Prawie 70 sfinalizowanych transakcji na kwotę ponad 4,0 mld euro oznacza drugi wynik w historii — lepszy był tylko rok 2006. Czego należy się spodziewać w najbliższym czasie?

W

Europie można było zaobserwować napływ kapitału na wysokie lub bardzo wysokie zainteresowanie udzielaniem kredyrynki nieruchomości — utrzymujące się bardzo niskie tów na nieruchomości. Z badania wynika ponadto, że najchętniej stopy procentowe sprzyjają poszukiwaniu nowych możli- finansowane są projekty handlowe, jednakże obiekty biurowe oraz wości inwestycyjnych, zapewniających wyższą dochodowość aloko- magazynowe cieszą się niewiele mniejszym zainteresowaniem.

Pomimo faktu, iż faza budowy jest postrzegana jako zdecydowanego kapitału. Polska, gdzie rynek nieruchomości komercyjnych jest postrzegany jako dojrzały, gospodarka w ostatnich latach syste- wanie bardziej ryzykowna niż finansowanie gotowych obiektów gematycznie się rozwijała, a stopy zwrotu nadal są wyższe niż w przy- nerujących dochód, trzy czwarte spośród ankietowanych instytucji deklarowało gotowość zaangażowapadku alternatywnych inwestycji na nia się w finansowanie projektów na rynkach zachodnioeuropejskich, doetapie budowy. Podstawowym paraświadczyła również tego zjawiska. Jak Podstawowym parametrem metrem zmniejszającym z punktu wynika z raportu „Investment Marzmniejszającym z punktu widzenia banków ryzyko związane ket in Poland, 4Q 2015”1 przygotowaz udzieleniem kredytu budowlanenego przez spółkę BNP Paribas Real widzenia banków ryzyko związane go, pozostaje wymóg odpowiedniej Estate, ubiegły rok był bardzo udany, z udzieleniem kredytu budowlanego, komercjalizacji. Warunkuje on możjeśli chodzi o rynek inwestycyjny. liwość uruchomienia finansowania Prawie 70 sfinalizowanych transakcji pozostaje wymóg odpowiedniej i jest przez deweloperów postrzegana kwotę ponad 4,0 mld euro oznakomercjalizacji. Warunkuje ny jako najbardziej dotkliwy. Oczycza drugi wynik w historii (lepszy był wiście jak przy każdym finansowatylko rok 2006). on możliwość uruchomienia niu stosowane są również kryteria Należy również zauważyć, że nouniwersalne, takie jak atrakcyjność towana jest bardzo duża aktywność finansowania i jest przez lokalizacji, jakość i funkcjonalność deweloperów w zakresie nowych indeweloperów postrzegany jako projektu oraz stabilność, renoma westycji. Bazując na opracowaniu i doświadczenie sponsora. Opisany „Rynek biurowy w Polsce II połowa najbardziej dotkliwy. powyżej raport pokazuje, iż wyma2015”2, przygotowanym przez Cushgany poziom komercjalizacji wskaman & Wakefield, wystarczy wspomnieć, że w 2015 r. na rynek trafiło prawie 643 000 mkw. nowo- zywany przez instytucje biorące udział w przeprowadzonym badaczesnej powierzchni biurowej, a ponad 1,4 mln mkw. jest obecnie niu, określony łącznie dla różnych typów nieruchomości, wynosi od 40 do 60%, aczkolwiek uważam, że dla najbardziej atrakcyjnych w budowie i trafi na rynek w latach 2016–2017.

Oczywiście wszystkie transakcje kupna-sprzedaży bądź inwesty- projektów biurowych osiągalny jest poziom 30%.

Duże zainteresowanie i w konsekwencji silna konkurencja wśród cje w nowe obiekty wymagają finansowania, stąd w konsekwencji wysoka aktywność banków finansujących nieruchomości komer- kredytodawców, zwłaszcza dotycząca najlepiej postrzeganych procyjne, i to zarówno tych lokalnych (posiadających centrale w Pol- jektów, skutkowała dalszą erozją marż kredytowych, które niejednosce), jak i zagranicznych, proponujących finansowanie transgra- krotnie osiągały poziomy znacznie poniżej 200 punktów bazowych niczne. W 2015 r. zauważalne były transakcje finansowane w całości dla finansowania inwestycyjnego. Co więcej, konkurencja przełożyze środków własnych inwestora bądź poprzez kapitał pozyskany ła się na warunki oferowanych kredytów, które z punktu widzenia z alternatywnych źródeł (od podmiotów innych niż banki), jed- kredytobiorcy stawały się coraz bardziej korzystne, zwłaszcza w odnakże kredyty bankowe nadal pozostawały dominującym źródłem niesieniu do oferowanego maksymalnego poziomu sfinansowania projektu długiem czy też proponowanej amortyzacji długu. Wśród finansowania.

Apetyt na finansowanie projektów nieruchomościowych wśród banków zauważalna była gotowość do akceptowania większych banków utrzymywał się w ubiegłym roku na wysokim poziomie. kwot transakcyjnych, zarówno przy transakcjach bilateralnych, jak Według JLL, która przeprowadziła badanie wśród 20 instytucji finansujących nieruchomości komercyjne w Polsce, a wyniki opubli1. Investment Market in Poland, 4Q 2015, Anna Staniszewska, BNP Paribas Real Estate 2. Polska Rynek Biurowy, 2015, Olga Drela, Cushman & Wakefield kowała w raporcie „From the Lenders Perspective — Finansowanie 3. From the Lenders Perspective — Finansowanie Nieruchomości w Polsce, 3 Nieruchomości w Polsce” , ponad 74% podmiotów deklarowało Piotr Piasecki, Anna Grzędzińska, Anna Bartoszewicz-Wnuk, JLL 10

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

i deklarowanych udziałów w formowanych konsorcjach dla naj- dotąd zainteresowanie inwestorów polskim rynkiem nieruchomowiększych transakcji. ści utrzymuje się na wysokim poziomie.

Z uwagi na szybko rosnącą podaż powierzchni biurowej, na nieCzynnikiem, który w przyszłości może wpływać na kształt oferty których rynkach, pomimo wysokiej absorpcji, rośnie nierównowaga, w zakresie finansowania nieruchomości, jest wprowadzony od luteco znajduje odzwierciedlenie w utrzymujących się na wysokim po- go 2016 r. podatek bankowy. W związku z tym, że banki oferujące ziomie wskaźnikach pustostanów. finansowanie transgraniczne nie są Taka sytuacja występuje np. w Warnim objęte, ich pozycja konkurenszawie i oczywiście ma wpływ na cyjna względem banków lokalnych Poszczególne banki mają różny profil podejście kredytodawców do oceautomatycznie się poprawi. Ponadakceptowalnego ryzyka, jednakże ny potencjalnych transakcji. Poto należy wziąć pod uwagę fakt, że szczególne banki mają różny profil banki finansujące nieruchomości zauważalne jest znacznie bardziej akceptowalnego ryzyka, jednakże w Polsce bezpośrednio z zagranikonserwatywne podejście do projektów cy nie są objęte obowiązkowymi zauważalne jest znacznie bardziej konserwatywne podejście do proopłatami na rzecz Bankowego Funlokalizowanych na obszarach, które jektów lokalizowanych na obszaduszu Gwarancyjnego. Różnica jeszcze do niedawna były postrzegane rach, które jeszcze do niedawna w tych opłatach może zatem stanobyły postrzegane jako typowe klawić dla banków lokalnych trudną jako typowe klastry biurowe, stry biurowe, a obecnie tracą atrakdo pokonania barierę w procesie a obecnie tracą atrakcyjność, nie cyjność, nie wytrzymując konku,skutecznego ofertowania, a w konrencji z projektami lokalizowanymi wytrzymując konkurencji z projektami sekwencji, szczególnie na rynku w miejscach o większej dostępności inwestycyjnym, udział banków lolokalizowanymi w miejscach o większej kalnych w finansowaniu może się komunikacyjnej, zapewniających pracownikom w najbliższej okolicy zmniejszyć. dostępności komunikacyjnej […]. miejsca pracy bogatą ofertę gastroZmieniające się warunki manomiczną, kulturalną itp. kroekonomiczne będą zapewne Najbliższe lata mogą stanowić pewne wyzwanie dla banków miały wpływ na rentowność transakcji finansowania nieruchomozaangażowanych w finansowanie projektów położonych na obsza- ści z punktu widzenia banków i w konsekwencji dotychczasowy, rach, które tracą na atrakcyjności — rynek najemcy oznacza, iż na- bardzo niski poziom marż kredytowych może okazać się trudny leży się liczyć ze spadkiem stawek czynszowych, a w konsekwencji do utrzymania w dłuższym okresie dla niektórych instytucji. Na z niższą wyceną tego typu aktywów. pewno jednak banki, ze względu na wysoce konkurencyjny rynek, Na stan i rozwój rynku będzie oczywiście oddziaływać sytu- będą się starały zaabsorbować większość tego negatywnego wpływu acja makroekonomiczna. Informacje takie, jak niedawna decyzja i tym samym zminimalizować skutki dla klientów. jednej z agencji ratingowych o zmniejszeniu oceny Polski, mogą Marek Kowalski, rzutować na podejmowane decyzje inwestycyjne lub oczekiwane dyrektor Departamentu Finansowania Nieruchomości przez inwestorów stopy zwrotu, chociaż należy podkreślić, że jak w Banku BGŻ BNP Paribas SA

58 mln euro

2015 r.: Wybrane kredyty na inwesycje biurowe

30,6 mln euro 25 mln euro

Pekao SA — Postępu 14 HB Reavis

Alior Bank — Wronia 31 Ghelamco Poland

BGŻ BNP Paribas Bank SA — West Gate Echo Investment

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

11

Rok 2015 był rekordowy, ale deweloperzy nie powiedzieli jeszcze ostatniego słowa Miniony rok okazał się dla branży biurowej okresem, który potwierdził, że polski rynek stabilnie się rozwija. Jednocześnie Polska umocniła swoją pozycję wśród najbardziej atrakcyjnych lokalizacji dla branży outsourcingowej.

R

ok 2015 przyniósł branży biurowej kilka pozytywnych informacji: po pierwsze zakończył się rekordowym wynikiem, jeżeli chodzi o zainteresowanie ze strony najemców nie tylko w Warszawie, ale także w miastach regionalnych. Po drugie, po raz pierwszy byliśmy świadkami sytuacji, w której łączna podaż nowych inwestycji w miastach regionalnych przekroczyła wynik uzyskany przez deweloperów realizujących projekty biurowe w stolicy. Nie można zapominać również o tym, że bardzo pozytywnym symptomem na rynku był fakt, że przy wciąż wysokiej podaży nowych inwestycji wskaźnik pustostanów dla całego kraju nie tylko nie odnotował wzrostu, ale w zestawieniu rok do roku był niższy od tego uzyskanego w 2014 r.

Informacje te są najlepszym potwierdzeniem stabilnego rozwoju oraz atrakcyjności polskiego rynku biurowego i pozwalają z nadzieją patrzeć w przyszłość. Należy podkreślić, że na pozytywny klimat w branży biurowej w Polsce w 2015 r. wpłynęło większe zainteresowanie firm z szeroko rozumianej branży outsourcingowej wynajmem nowoczesnej powierzchni biurowej. Podobnie jak w poprzednich latach, również w ubiegłym roku to właśnie przedsiębiorstwa z sektora BPO/SSC oraz IT stanowiły największą grupę najemców. Nie można w tym miejscu pominąć faktu, że część z nich to firmy, które zdecydowały się na rozszerzenie swojej działalności w Polsce, a sporą grupę tworzą nowe podmioty, które otworzyły swoje pierwsze siedziby nad Wisłą — i które z dużym prawdopodobieństwem będą rozszerzać swoją ekspansję w naszym kraju.

Mimo iż miasta regionalne wyprzedziły w 2015 r. Warszawę pod względem ilości oddanej do użytku powierzchni, to stolica wciąż pozostaje niedoścignionym liderem branży biurowej w Polsce. Podaż powierzchni biurowej zbliża się tu już do granicy 5 mln mkw., a to wynik, który pozostaje poza zasięgiem pozostałych miast, podobnie jak dane dotyczące wynajmowanej powierzchni — wskaźnik

Co przed nami?

Pozytywna ocena, którą zarówno eksperci rynku nieruchomości komercyjnych, jak i deweloperzy realizujący projekty biurowe w całej

Business Garden Poznań, Poznań

Dominikański, Wrocław

Postępu 14, Warszawa

42 000 mkw.

40 000 mkw.

34 500 mkw.

Największe projekty oddane do użytku w 2015 r.

12

osiągnięty w 2015 r. przez Warszawę (ponad 800 000 mkw. wynajętej powierzchni) niemal dwukrotnie przewyższa wynik miast regionalnych (łącznie ok. 500 000 mkw.). Najbardziej rozwiniętym rynkiem nieruchomości biurowych wśród miast regionalnych pozostaje Kraków, lecz dystans, który dzieli stolicę Małopolski od Wrocławia pod względem dostępnej powierzchni, jest coraz mniejszy. Jednego możemy być pewni — Kraków pozycji lidera miast regionalnych na rynku biurowym nie odda tak łatwo. A dobitnym potwierdzeniem tej tezy, które uciera nosa wszystkim wątpiącym, wydaje się być wynik dotyczący wynajętej powierzchni. W 2015 r. w stolicy Małopolski padł zdecydowany rekord — wynajętych zostało tu ok. 220 000 mkw. powierzchni biurowej. Dzięki temu współczynnik pustostanów wyniósł 5,5%, a to oznacza, że Kraków pod tym względem wypada najlepiej wśród wszystkich największych miast w Polsce.

Rok 2015 pokazał również nową tendencję na rynku biurowym, a mianowicie rosnące znaczenie mniejszych miast regionalnych, wśród których wymienić należy m.in. Poznań, Łódź czy Katowice.

Ośrodki te, położone w dogodnej lokalizacji (na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych), oferujące dostęp do wykształconej kadry, kuszące nieco niższymi stawkami czynszów, są coraz częściej zauważane przez najemców, których ważną grupę stanowią międzynarodowe korporacje. Nie może zatem dziwić fakt, że miasta regionalne są coraz chętniej wybierane przez deweloperów — nie tylko tych lokalnych, ale realizujących projekty w całym kraju. Potencjalnych najemców przyciągają zatem również zasoby nowoczesnej powierzchni biurowej.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

Polsce wystawiają branży, rozbudziła apetyty na przyszłość. A jaka ona będzie? Jednego możemy być pewni — rok 2016 przyniesie porównywalne wyniki podaży nowych inwestycji, za sprawą oddania do użytku kluczowych projektów nie tylko w Warszawie, ale również w miastach regionalnych. Podaż nowoczesnej powierzchni biurowej w stolicy zostanie wzbogacona m.in. o tę udostępnioną w 2 kluczowych projektach — Q22 i Warsaw Spire. Tylko te 2 wieżowce dostarczą na stołeczny rynek ponad 100 000 mkw. powierzchni biurowej. Pierwsze pozytywne symptomy już są widoczne w Krakowie, gdzie rok 2016 zaczął się uzyskaniem pozwolenia na użytkowanie dla pierwszego budynku kompleksu O3 Business Campus. To pierwszy, ale nie ostatni duży projekt, który zostanie oddany w stolicy Małopolski w 2016 r.

Jeżeli plany deweloperów zostaną zrealizowane zgodnie z przyjętymi harmonogramami, to na krakowski rynek trafi powierzchnia biurowa w biurowcach Axis oraz CH2M Center — obiektach, które należały do największych pozostających w budowie w 2015 r. Z kolei dla Wrocławia jednym z najważniejszych wydarzeń rynku biurowego w 2016 r. będzie oddanie do użytku biurowca Nobilis Business House — to bowiem jeden z największych projektów, który w tym roku ma trafić na wrocławski rynek nieruchomości biurowych. Bieżący rok zapowiada się pozytywnie także dla Trójmiasta — na początku 2016 r. pozwolenie na użytkowanie uzyskał Tryton Business House, a końcem roku planowane jest oddanie do użytku obiektu Olivia Star.

Podaż nowej powierzchni biurowej to wskaźnik, którego oszacowanie nie jest tak trudne jak odpowiedź na pytanie: jak duże będzie zainteresowanie najemców nowoczesną powierzchnią biurową

RYNEK BIUROWY W POLSCE 2015 r. — WARSZAWA I MIASTA REGIONALNE

Podaż: ok. 645 000 mkw.

Popyt: ok. 1 500 000 mkw.

’16

Prognozowana podaż na 2016 r.: 900 000 mkw.

Powierzchnie w budowie: ok. 1 500 000 mkw.

Wskaźnik pustostanów: 11,3%

w Polsce w 2016 r.? Gdyby jednak wziąć pod uwagę chociażby wyniki najnowszego rankingu „Top 100 Outsourcing Destinations” regularnie opracowywanego przez Tholnos, gdzie Kraków znalazł się na 9. pozycji, Warszawa uzyskała pięciopunktowy awans (25. pozycja), a Wrocław czteropunktowy (58. pozycja), możemy być dobrej myśli.

Polska branża BPO odnotowała wzrost

Wiktor DOKTÓR prezes Fundacji Pro Progressio

B

PO, czyli outsourcing procesów biznesowych, jest najpowszechniejszym i najszybciej rozwijającym się obszarem outsourcingu. W 2015 r. sektor ten zanotował w Polsce kilkunastoprocentowy wzrost i jest to tendencja,

która utrzymuje się już od dekady. Według raportu rocznego Fundacji Pro Progressio, na koniec 2015 r. nad Wisłą działało 700 firm BPO/SSC zatrudniających ok. 170 000 pracowników. Polska jest europejskim liderem outsourcingu, a PAIiIZ prowadzi obecnie kolejnych 38 projektów dla branży BPO, które stworzyć mogą ponad 10 000 nowych miejsc pracy.

W Polsce swoje centra usług wspólnych otwierają najczęściej Amerykanie, Skandynawowie, Niemcy, Francuzi i Brytyjczycy. W 2015 r. dał się zauważyć wyraźny wzrost zainteresowania Polską ze strony firm z Niemiec i Ukrainy. W minionym roku Polska po raz trzeci z rzędu została wybrana najatrakcyjniejszą lokalizacją biznesową w Europie Środkowo-Wschodniej według inwestorów niemieckich1. Nasi zachodni sąsiedzi deklarują, że kluczowym czynnikiem stanowiącym o inwestycyjnej atrakcyjności Polski jest podaż wykwalifikowanej kadry i wysoka jakość świadczonych usług. Wyzwaniem nadal pozostaje dla nas płynne posługiwanie się językiem niemieckim, a jest to jeden z najważniejszych czynników decydujących o lokowaniu biznesu w danym regionie.

Deklaratywna znajomość niemieckiego w Polsce jest znacznie wyższa niż rzeczywiste umiejętności lingwistyczne polskich pracowników. Ukraińscy

inwestorzy stawiają z kolei na sektor IT. W minionym roku w Lublinie uruchomiona została siedziba Lwowskiego Klastra IT, a swoje centra operacyjne ulokowało bądź rozwinęło kilku znaczących graczy z kapitałem ukraińskim.

Dynamiczny wzrost branży BPO wynika nie tylko z lokowania nowych inwestycji, ale także z rozwoju już istniejących centrów usług wspólnych. W 2015 r. wielu inwestorów, którzy jako pierwsi ulokowali biznes w Krakowie, otwierało kolejne centra operacyjne w innych miastach.

Jest to pozytywny sygnał świadczący o tym, że firmy, które już raz wybrały Polskę, chętnie zostają nad Wisłą. Rok 2015 w outsourcingu należał do mniejszych lokalizacji biznesowych, które zaczęły wychodzić z cienia wielkich metropolii i poprzez świadome działania z zakresu promocji gospodarczej skutecznie zabiegają o zagraniczne inwestycje. Pozytywny przykład stanowią: Rzeszów, Bydgoszcz, Szczecin, Olsztyn, Elbląg, Częstochowa, Radom, Opole czy Piła.

Według 10. edycji badania atrakcyjności inwestycyjnej krajów Europy Środkowo-Wschodniej, przeprowadzonego przez Polsko-Niemiecką Izbę Przemysłowo-Handlową (AHK Polska) i 15 innych niemieckich izb bilateralnych w regionie.

1

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

13

Polska stwarza doskonałe warunki do prowadzenia biznesu O sytuacji polskiego rynku biurowego w 2015 r., potencjale tkwiącym nie tylko w Warszawie, ale także miastach regionalnych oraz wymaganiach najemców rozmawiamy z Jarosławem Zagórskim, Dyrektorem Handlowym i Rozwoju Ghelamco Poland.

Czy rok 2015 potwierdził mocną pozycję Warszawy na rynkach biurowych Europy Środkowo-Wschodniej? Jaką ocenę wystawiliby Państwo Warszawie, i co na tę ocenę się składa?

Warszawa od lat jest bardzo atrakcyjnym rynkiem, zarówno dla deweloperów, jak i inwestorów oraz polskich i międzynarodowych firm. Stabilna gospodarka w naszym kraju sprawia, ze Polska wybija się na tle UE i stwarza doskonałe warunki do prowadzenia biznesu. Rynek warszawski jest najlepiej rozwijającym się w całej Europie Środkowo-Wschodniej, a w polskiej stolicy realizuje się najwięcej projektów biurowych w porównaniu z innymi miastami regionu.

Polski rynek postrzegany jest jako wiarygodny i bezpieczny, gdzie inwestorzy chętnie lokują swoje fundusze, a firmy zwiększają swoją aktywność. Polska wykazuje silny, w porównaniu z innymi krajami UE, potencjał rozwoju, oferuje dobrze wykształconych i doświadczonych pracowników, niskie koszty pracy oraz dogodne połączenia komunikacyjne z całą Europą.

Dane dotyczące rynku biurowego za ubiegły rok potwierdzają silną pozycję polskiej stolicy. Całkowity wolumen transakcji najmu zarejestrowanych w 2015 r. wyniósł blisko 834 000 mkw. i był o 36,3% wyższy niż w 2014 r. W ciągu ostatnich 12 miesięcy zasoby biurowe stolicy wzrosły o 277 600 mkw. i w 2016 r. przekroczą 5 mln mkw. Ponad połowa z budowanych obecnie w Polsce biur realizowana jest właśnie w Warszawie. Tylko w tym roku, jeśli wszystkie powstające obecnie projekty ukończone zostaną w terminie, stołeczny rynek rozszerzy się o kolejne 460 000 mkw.

Bardzo dobrą kondycję rynku nieruchomości komercyjnych w Polsce potwierdzają także znakomite wyniki Ghelamco. 2015 to dla naszej firmy rekordowy rok. W ubiegłych 12 miesiącach wynajęliśmy blisko 85 000 mkw. powierzchni biurowej, czyli najwięcej spośród wszystkich deweloperów komercyjnych w Polsce. Ponad połowa tego wolumenu to zasługa 2 rekordowych umów — z firmą Samsung (22 000 mkw.) w Warsaw Spire i z mBankiem w Przystanku mBank (24 000 mkw.) w Łodzi.

Polska to główny kraj, w którym realizują Państwo projekty biurowe, czy to oznacza, że właśnie nad Wisłą tkwi największy potencjał? Jakie czynniki decydują o tym, że Warszawa jest kluczowym miastem w Państwa planach inwestycyjnych?

Polska jest lokalizacją o ogromnym potencjale. Warszawa przyciąga nowe firmy, które rozpoczynają swoją działalność w Polsce i chcą tu lokować swoje

14

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

centrale. Liczba mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej przypadającej na jednego mieszkańca w Warszawie nadal nie jest wysoka w porównaniu z innymi stolicami Europy, co oznacza, że potencjał absorpcji jest duży.

W Warszawie realizujemy większość naszych inwestycji, w tym nasz flagowy projekt Warsaw Spire. Z powierzchnią 109 000 mkw. swoją skalą odpowiada 3–4 standardowym inwestycjom biurowym. I jak widać — istnieje zapotrzebowanie na tego typu obiekty, bo na kilka miesięcy przez oddaniem do użytku poziom najmu w kompleksie wynosi blisko 80%.

Komercyjny sukces Warsaw Spire i ogromne zainteresowanie okolicą ronda Daszyńskiego, którą ten projekt wykreował na biznesowy hot-spot stolicy, spowodowały, że przystąpiliśmy do realizacji kolejnych inwestycji w tym miejscu. Rozpoczęliśmy już prace nad budową kameralnego biurowca Wronia 31 przy placu Europejskim oraz kompleksu 3 budynków wieżowych Sienna Towers, porównywalnego w skali do Warsaw Spire, zlokalizowanego po przeciwnej stronie ronda Daszyńskiego.

Poza tą lokalizacją, jesteśmy w trakcie realizacji projektu położonego na Mokotowie — Wołoska 24. Natomiast w drugiej połowie 2016 r. rozpoczniemy budowę pierwszej fazy projektu Warszawa Gdańska, przygotowanego we współpracy z Xcity, spółką Polskich Kolei Państwowych. To ogromnej skali przedsięwzięcie — kompleks złożony z nowoczesnego dworca kolejowego i otaczających jego teren budynków o łącznej powierzchni 165 000 mkw. Projekt całkowicie przekształci ten obszar miasta: powstanie najnowocześniejszy węzeł transportowy z zabudową o funkcjach biurowych, handlowo-usługowych i hotelowych, a wszystko w pełni zintegrowane z zieloną i przyjazną przestrzenią publiczną.

Obserwując sytuację na rynku biurowym w Polsce, nie można umniejszać roli rynków regionalnych — Krakowa, Wrocławia, Trójmiasta. Co wpływa na wzrost znaczenia tych miast na mapie biurowej Polski, czy planują Państwo swoją ekspansję na rynkach regionalnych?

W ostatnich latach koncentrowaliśmy się przede wszystkim na rynku warszawskim, jednak w bliskiej perspektywie czasowej planujemy rozpoczęcie kilku inwestycji również na rynkach regionalnych. Aktualnie realizujemy nasz pierwszy projekt biurowy w Łodzi o powierzchni 24 000 mkw., zaplanowany w formacie build-to-suit dla mBank. W portfolio mamy gotowe projekty w innych miastach, na przykład Synergy Business Park we Wrocławiu, które uruchomimy, gdy pojawi się zainteresowanie ze strony najemców. Ponadto cały czas uważnie obserwujemy sytuację rynkową, szukamy nowych możliwości i lokalizacji pod kolejne inwestycje.

Pierwsze projekty biurowe w Polsce realizowali Państwo już kilkanaście lat temu, proszę powiedzieć, jak z perspektywy dewelopera zmienił się rynek? Jakie są największe pozytywne zmiany, które zaszły w tym czasie, jak zmieniły się wymagania najemców?

W Polsce działamy już od 25 lat. Jesteśmy jedną z pierwszych firm, które weszły na rynek deweloperski w kraju, przez lata byliśmy nie tylko uczestnikiem pewnych zmian, ale ich motorem. Wystarczy przypomnieć fakt, ze Ghelamco jako pierwsze realizowało w Polsce inwestycje w formacie parku biznesowego, czy wprowadziło na rynek certyfikację środowiskową BREEAM, najbardziej prestiżowy, europejski system dla zrównoważonego budownictwa.

Od czasu, kiedy zrealizowaliśmy nasze pierwsze projekty biurowe w Polsce, rynek zmienił się diametralnie, a to, co kiedyś stanowiło o innowacyjności — dziś stało się rynkowym standardem. Znacząco zmieniła się na plus jakość budynków, stosowanych w nich materiałów i technologii. Cieszy też bardzo fakt, że deweloperzy starają się budować w sposób odpowiedzialny za środowisko naturalne, że przez ostatnie lata bardzo mocno wzrosła świadomość w tym zakresie, na co wskazuje popularność certyfikatów. Ocenie poddawane są zarówno nowe, jak i istniejące inwestycje.

Rosnąca jakość stosowanych rozwiązań i zielone technologie, które obniżają koszty eksploatacji budynku, to odpowiedź na oczekiwania rynku i dzisiaj już pewien standard. Siła negocjacyjna najemców jest bardzo wysoka,

co sprawia, że deweloperzy prześcigają się w innowacyjnych rozwiązaniach i udogodnieniach w biurowcach, by zapewnić użytkownikom jak najlepszy komfort pracy. Poza punktami gastronomicznymi, powstaje rozbudowana infrastruktura dla rowerzystów, jak specjalne rampy, parkingi, prysznice i szatnie, wyznacza się miejsca na przedszkola, przychodnie, cluby fitness, sklepiki i punkty usługowe — wszystko po to, aby wspierać work-life balance pracowników biur. Ale to nie wszystko.

Coraz bardziej zyskują na znaczeniu także inne wartości inwestycji — jak np. jakość jej otoczenia, to, jak budynek oddziałuje na okolicę i jak wpisuje się w miejską tkankę. To wartość dodana, która wpływa na budowanie świadomości istnienia budynku nie tylko wśród potencjalnych najemców, ale i mieszkańców miasta. Przyczynia się również do wzrostu jego konkurencyjności i wyróżnia inwestycję spośród innych. Ghelamco jest prekursorem tego typu myślenia w Polsce — już na etapie planowania naszej flagowej inwestycji Warsaw Spire postanowiliśmy stworzyć dostępną dla wszystkich mieszkańców miasta, przyjazną przestrzeń z bujną zielenią, fontannami, restauracjami, kawiarniami oraz miejscem przeznaczonym dla sztuki i miejskich wydarzeń.

Plac Europejski całkowicie zregeneruje postindustrialny kwartał ulic i tchnie w niego nowe życie, w harmonijny sposób łącząc funkcje komercyjne i publiczne. Zostanie oddany do użytku równocześnie z Warsaw Spire już w maju tego roku.

Uświadomiliśmy wielu, że nawet najlepiej zaprojektowany, najnowocześniejszy budynek nie może „odwracać się” od miasta. Zgodnie z tą strategią powstawać będą kolejne inwestycje Ghelamco w Polsce. Jesteśmy przekonani, że nasze nowatorskie podejście do kreowania przestrzeni wokół biurowców wyznacza nowy kierunek w branży nieruchomości komercyjnych w Polsce — już teraz znajdujemy naśladowców.

Coraz częściej słyszy się głosy, że wskaźnik pustostanów w Warszawie będzie rósł. Jednak są projekty, które nie mają problemów ze znalezieniem najemców, wobec tego jakich biurowców potrzebuje warszawski rynek? Na jakie powierzchnie zapotrzebowanie jest największe?

Współczynnik pustostanów w warszawskich biurach w ubiegłym roku oscylował na poziomie 12-13% i ta wartość nie powinna raczej budzić niepokoju.

Z tezą postawioną w tym pytaniu — że będzie on rósł — można się zgodzić, ale tylko w odniesieniu do starszych, gorzej przygotowanych projektów. Nie posiadają one zielonych certyfikatów, takich jak BREEAM czy LEED, były budowane w starszych technologiach. Oznacza to, że zużywają więcej energii, co przekłada się na wyższe koszty utrzymania biura, a w wielu z nich po prostu nie da się zapewnić efektywnego środowiska pracy.

Sukces na warszawskim, bardzo konkurencyjnym rynku będą odnosić więc przede wszystkim nowoczesne projekty w najlepszych lokalizacjach, zapewniające świetny dojazd i szereg dodatkowych udogodnień, które odpowiadają na potrzeby najemców. Obecnie są oni bardzo zróżnicowaną grupą — innego typu nieruchomości szuka międzynarodowy koncern, innego — start-up, a innego — instytucja publiczna. Deweloperzy już na etapie planowania inwestycji powinni mocno wsłuchiwać się w ich oczekiwania — to gwarantuje późniejszy, komercyjny sukces budynku.

Jaki będzie 2016 r. dla branży biurowej w Polsce? Czy możemy spodziewać się kolejnych rekordów? Czym w tym roku zaskoczy nas firma Ghelamco?

Na ten rok życzyłbym całej branży utrzymania zeszłorocznej dynamiki i osiągnięcia tak świetnych wyników jak w 2015 r. Dla naszej firmy rok 2016 będzie pod wieloma względami przełomowy — to okrągła, 25-letnia rocznica działalności Ghelamco w Polsce i moment, kiedy oddamy w całości do użytku nasz flagowy projekt Warsaw Spire wraz z placem Europejskim. To będzie też czas bardzo intensywnej pracy — będziemy prowadzić aż 5 projektów biurowych i mixed-use jednocześnie, realizując Wołoską 24, Wronią 31, Przystanek mBank, Sienną Towers i Warszawę Gdańską — to łącznie 327 000 mkw. w budowie na najbliższe lata. Nie zwalniamy tempa i szukamy też nowych obszarów rozwoju.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

15

Inwestorzy i najemcy oczekują czegoś więcej

S

Arkadiusz RUDZKI

tabilna sytuacja makroekonomiczna kraju oraz rozwój infrastruktury transportowej pozytywnie przełożyły się na nastroje w branży na rynku nieruchomości.

W 2015 r. popyt na powierzchnie biurowe wzrósł aż o 54% w stosunku do wyniku z roku 2014, a uwaga najemców oraz inwestorów była wyraźnie skierowana w stronę rynków regionalnych. Po raz pierwszy w historii miasta poza Warszawą cieszyły się większym zainteresowaniem inwestorów. Czynnikiem, który napędza rozwój rynku w miastach takich jak Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań czy Katowice jest sektor usług outsourcingowych, który staje się gospodarczą specjalizacją naszego kraju.

Dobrą koniunkturę na rynku potwierdzają także nasze wyniki. W ciągu ostatnich dwunastu miesięcy wynajęliśmy prawie 65 000 mkw. w całej Polsce. Skalę tego wyniku obrazuje liczba niemal 7000 pracowników, dla których tworzymy komfortowe i zrównoważone powierzchnie biurowe. W 2015 r. aż 87% tej powierzchni wynajęliśmy dla firm z sektora

dyrektor zarządzający Skanska Property Poland

16

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

nowoczesnych usług biznesowych. Umocniliśmy także naszą pozycję lidera na rynkach poza Warszawą oraz zrealizowaliśmy sprzedaż pięciu budynków biurowych zlokalizowanych w Poznaniu, Krakowie i Katowicach, w tym rekordową sprzedaż portfela czterech budynków biurowych w Krakowie i Katowicach, które trafiły do szwedzkiego funduszu Niam. Sprzedaż portfolio jest dowodem na coraz większe zróżnicowanie napływającego kapitału. Poza funduszami niemieckimi i austriackimi coraz częściej inwestują u nas Amerykanie czy Skandynawowie. Na rynku pojawiają się także nowi gracze z Azji i Bliskiego Wschodu. Naszym zdaniem to tylko kwestia czasu, kiedy zaczną inwestować. Pozytywnym aspektem jest także rosnąca aktywność rodzimego kapitału, który będzie zyskiwał na znaczeniu w kolejnych latach. Współpraca z polskim funduszem REINO Partners zaowocowała zakupem już drugiego budynku Skanska przez ten podmiot.

Warto podkreślić, że miniony rok był bardzo dobry nie tylko w miastach regionalnych, ale także w Warszawie. Co istotne, rozmawiamy z naszymi partnerami biznesowymi i widzimy z ich strony wciąż duże zainteresowanie lokalizacjami poza ścisłym centrum, pod warunkiem, że są dobrze skomunikowane z pozostałymi częściami miasta.

Kupiliśmy już pierwszą działkę zlokalizowaną na Mokotowie i rozważamy uruchomienie na niej projektu w 2016 r. Oczywiście nie zamierzamy rezygnować z inwestowania w ścisłym CBD (Central Business District), o czym świadczy fakt, że rozpoczęliśmy budowę Generation Park — naszego największego projektu, a jednocześnie pierwszego wieżowca Skanska w Polsce.

Rynek deweloperski w Polsce rozwija się nie tylko pod względem liczby realizowanych projektów i podpisanych umów najmu. Wraz z coraz większą atrakcyjnością Polski na rynku inwestycyjnym, rosną oczekiwania inwestorów, co do jakości nabywanych produktów. Jeszcze kilka lat temu certyfikacja w LEED oraz BREEAM była nowinką. Dziś staje się już standardem. Inwestorzy i najemcy oczekują już czegoś więcej.

Dla coraz większej liczby najemców atrakcyjne, nowoczesne biuro jest ważnym argumentem w rekrutacyjnej walce o talenty. Powinno więc być zaprojektowane z myślą o pracowniku — być nowoczesne, oferować komfortową i sprzyjającą produktywności przestrzeń pracy oraz być w lokalizacji, która oferuje doskonały dostęp do transportu publicznego. Założenia dla tych projektów, które odpowiadają na wszystkie potrzeby pracowników powinny być wytycznymi dla deweloperów.

Polska bardzo atrakcyjnym miejscem dla deweloperów

R

Stanislav FRNKA prezes zarządu HB Reavis Poland

ynek biurowy w Polsce ma za sobą bardzo dobry rok. Ilość oddanej do użytku powierzchni była imponująca — według danych Colliers, to aż 587 400 mkw., z czego ponad połowa, bo 277 600 mkw., została zrealizowana w Warszawie. W efekcie na koniec roku podaż na dziewięciu głównych rynkach biurowych w Polsce wynosiła 7,5 mln mkw. Intensywna praca deweloperów i tak liczne inwestycje to efekt stabilnej sytuacji gospodarczej kraju i rosnącej aktywności firm, zarówno rodzimych, jak i zagranicznych. Polska, podobnie jak inne państwa regionu Europy Środkowo-Wschodniej, stała się w ostatnich latach bardzo atrakcyjnym kierunkiem dla globalnych przedsiębiorstw szukających nowych lokalizacji dla swoich siedzib regionalnych, centrów usług biznesowych czy zapleczy technicznych. Przyciągają je już nie tylko niższe niż w zachodniej części kontynentu koszty pracy, ale przede wszystkim dobrze wykształcona kadra średniego i wysokiego szczebla, wyróżniająca się dobrą znajomością języków obcych i silną motywacją do pracy. Zapotrzebowanie na nową powierzchnię biurową wykazują również firmy obecne w Polsce od wielu lat. Aby przyciągnąć najbardziej utalentowanych pracowników, decydują się na przeprowadzkę ze starszych budynków do nowoczesnych obiektów klasy A, które zaoferują im szereg rozwiązań z zakresu well-being, a także, wbrew częstemu przekonaniu, pozwolą obniżyć koszty eksploatacyjne biura. Wszystkie te czynniki złożyły się w ubiegłym roku na imponujący efekt w postaci wolumenu transakcji na rekordowym poziomie 1,38 mln mkw. Podpisane umowy przyczyniły się do spadku współczynnika pustostanów do 11,6%. Można się jednak spodziewać, że wskaźnik ten w najbliższym czasie wzrośnie, a to za sprawą naprawdę dużej liczby inwestycji przewidzianych do oddania w 2016 r.

Z drugiej strony globalne firmy z pewnością nie powiedziały jeszcze nad Wisłą ostatniego słowa. Ci deweloperzy, którzy odpowiednio zidentyfikują potrzeby najemców i dostosują do nich swoją ofertę, nie powinni obawiać się o poziom najmu w swoich projektach.

Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, jest bardzo atrakcyjnym miejscem dla deweloperów. HB Reavis jest obecny w regionie od ponad 20 lat. Przez ten czas mieliśmy okazję obserwować, jak bardzo rozwijają się tutejsze rynki, jak powstają nowe firmy w branży i jak zmienia się krajobraz miast.

Polska to nie tylko największy rynek w tej części kontynentu, ale też najbardziej dojrzały. Jakość realizowanej powierzchni biurowej dorównuje

standardom zachodnioeuropejskim, a Warszawa uznawana jest za najlepiej skomunikowane z innymi stolicami miasto w regionie. Przede wszystkim jednak o atrakcyjności rynku dla deweloperów decyduje potencjał najmu realizowanych inwestycji. A ten w ostatnich latach wciąż rośnie. Ogromne zainteresowanie polskimi miastami wykazują chociażby firmy z sektora BPO/SSC. Jak wynika z raportu „2016 Top 100 Outstanding Destinations” zrealizowanego przez międzynarodową firmę Tholons, Kraków jest najczęściej wybieranym europejskim miastem przez branżę outsourcingu, utrzymując 9. pozycję już trzeci rok z rzędu. Coraz wyżej w rankingu plasują się również Warszawa i Wrocław — odpowiednio 25. (awans o 5 pozycji) i 58. miejsce (awans o 4 miejsca). Dla deweloperów to jasny sygnał, że inwestycje w Polsce będą dla nas opłacalne.

Według danych opracowanych przez Colliers, na koniec 2015 r. wskaźnik pustostanów dla Polski wyniósł 11,6%, co oznacza spadek w porównaniu do poziomu 12,4% na koniec 2014 r. Jednocześnie agencja podaje, że w realizacji znajduje się obecnie 1,5 mln mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej, a taka ilość, nawet jeśli oddawana do użytku stopniowo, najprawdopodobniej spowoduje wzrost współczynnika powierzchni niewynajętej. Zdaniem analityków Knight Frank, w samej Warszawie można się spodziewać wzrostu tego wskaźnika nawet do poziomu 17% na koniec 2016 r. W rezultacie coraz więcej firm budujących niewyróżniające się biurowce może mieć problem ze znalezieniem najemców. Dotyczy to również właścicieli starszych nieruchomości. Spać spokojnie mogą jedynie ci deweloperzy, którzy uważnie śledzą rynek i potrafią szybko reagować na zmieniające się potrzeby najemców. Największym zainteresowaniem nadal będą cieszyły się inwestycje w atrakcyjnych lokalizacjach, zbudowane z najwyższej jakości materiałów i przy użyciu nowoczesnych rozwiązań technologicznych i ekologicznych.

Coraz częściej najemcy zwracają również uwagę na pakiet udogodnień z zakresu well-being i ofertę usługową w budynku i najbliższym sąsiedztwie. Restauracje, kawiarnie, przedszkole, klub fitness, delikatesy, a nawet dobrze zaprojektowany teren zielony wokół biurowca to teraz coraz częściej kluczowy czynnik przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji biura.

Deweloperzy, którzy najszybciej, i w najbardziej kompleksowy sposób, odpowiedzą na te potrzeby, mogą liczyć na duże i długoletnie umowy.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

17

Wybrane transakcje najmu w 2015 r. w nowych obiektach Rok 2015 okazał się wyjątkowo korzystny dla rynku nieruchomości biurowych, biorąc pod uwagę zainteresowanie ze strony najemców. Wiele z największych umów podpisywanych w 2015 r. dotyczyło powierzchni w budynkach oddawanych w 2015 r. i tych, które pozostają w budowie.

Dodatkowo bardzo istotny pozostaje fakt, że wiele z kluczowych umów dotyczyło powierzchni w biurowcach położonych nie w stolicy, a w miastach regionalnych: przede wszystkim Krakowie. ŁÓDŹ: 24 000 mkw. mBank w Przystanek mBank Przystanek mBank — inwestycja, której realizację w 2015 r. rozpoczęła firma Ghelamco Poland będzie obiektem, który w całości zajmą pracownicy mBanku.

Umowa podpisana na 12 lat była największą transakcją w 2015 r.

KRAKÓW: 22 000 mkw.

Shell Business Operations w DOT Office Umowa najmu na 22 000 mkw. w kompleksie DOT Office podpisana przez Shell Business Operations i Grupę Buma to jedna z największych transakcji na rynku biurowym w Polsce w 2015 r. Pracownicy Shell Business Operations zajmą przestrzeń głównie w trzech budynkach, a także dodatkową w czwartym.

WARSZAWA: 22 000 mkw.

Samsung w Warsaw Spire Prawie 22 000 mkw. w flagowym projekcie Ghelamco Poland w Polsce — Warsaw Spire wynajęła firma Samsung.

Obiekt, którego otwarcie zaplanowano na maj 2016 r. będzie główną siedzibą przedsiębiorstwa.

18

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

GDAŃSK: 14 000 mkw.

State Street w Alchemia II Spółka State Street, światowy potentat branży finansowej notowany na giełdzie wynajęła 14 000 mkw. w obiekcie Alchemia II. Umowa z deweloperem obiektu — firmą Torus — została podpisana w lipcu 2015 r. i jest największą transakcją w historii trójmiejskiego rynku biurowego.

KRAKÓW: 13 400 mkw.

CH2M w CH2M Center 13 400 mkw. wynajęła międzynarodowa firma inżynierska CH2M w pierwszym biurowcu realizowanym przez lokalnego dewelopera 3ONE Development: CH2M Center. Tym samym firma będzie jedynym najemcą obiektu realizowanego przy ul. M. Konopnickiej.

WARSZAWA: 12 500 mkw.

Aviva w Gdański Business Center II Grupa ubezpieczeniowa Aviva zajmie 12 500 mkw. w budynku C należącym do kompleksu Gdański Business Center II, za którego realizację odpowiada firma HB Reavis. Umowa najmu została podpisana w II poł. 2015 r. W biurowcu będzie mieściła się centrala firmy.

KRAKÓW: 10 000 mkw.

ABB w Axis Firma ABB wprowadzi się do biurowca Axis, który jest kolejnym projektem biurowym Skanska Property Poland w Krakowie. ABB zajmie połowę, bo 10 000 mkw. powierzchni biurowej, w obiekcie. Zakończenie budowy biurowca planowane jest na IV kw. 2016 r.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

19

Rekordy na polskim rynku biurowym deweloperów zostaną zrealizowane zgodnie z przyjętym harmonogramem, w 2016 r. na rynek biurowy w Polsce może trafić nawet 900 000 mkw. — 400 000 mkw. w Warszawie oraz 500 000 mkw. w pozostałych głównych miastach. Największe projekty, które zostaną oddane do użytku w tym roku, to dwa warszawskie wieżowce — Warsaw Spire i Q22.

Poziom pustostanów Wskaźnik pustostanów w Warszawie na koniec 2015 r. wyniósł 12,3%, (15,8% w Centralnym Obszarze Biznesu; 11,9% na Obrzeżach Centrum oraz 11,8% poza nim).

Poza Warszawą, najwyższy poziom powierzchni niewynajętej rejestrowany był w Szczecinie (18,4%), Poznaniu (15,9%) i Katowicach (13,2%), a najniższy w Krakowie (5,5%), Łodzi (6,9%) i Wrocławiu (8,6%).

W Lublinie niewynajęte jest 10,4% zasobów biurowych, a w Trójmieście — 10,8%.

Czynsze

Mateusz POLKOWSKI dyrektor w Dziale Badań Rynku i Doradztwa, JLL Popyt Rok 2015 był rekordowy jeśli chodzi o aktywność najemców. W całym kraju podpisano umowy najmu na ok. 1,5 mln mkw. — najwięcej w historii rynku.

W Warszawie popyt brutto sięgnął 834 000 mkw.

Najczęściej wybierane przez najemców stołeczne dzielnice biurowe w 2015 r. to Mokotów (229 300 mkw.) i Obrzeża Centrum (227 000 mkw.). Łącznie odpowiadały one za prawie 55% zapotrzebowania na powierzchnie biurowe w Warszawie w ubiegłym roku. Dobry wynik zarejestrowaliśmy również w Centralnym Obszarze Biznesowym, gdzie podpisano umowy najmu na 88 200 mkw. Najbardziej aktywnym najemcą w 2015 r. w Warszawie były firmy z szeroko pojętego sektora usług (24% udziału w popycie), a następnie IT i komunikacji (19%) oraz bankowości (13%)1 czy produkcji (12%).

Spodziewamy się, że popyt utrzyma się na wysokim poziomie również w tym i następnym roku. Około 379 000 mkw. wyniósł wolumen nowych umów w istniejących budynkach, 124 400 mkw. dotyczyło przednajmów, a 60 500 mkw. przypadło na ekspansje. Popyt netto stanowił 68% całkowitego wolumenu transakcji. Warto również zwrócić uwagę na wysoki poziom absorpcji netto — prawie 1

Z wyłączeniem umów poufnych

20

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

280 000 mkw. w Warszawie w 2015 r. — jest to wynik dużo lepszy niż średnia z ostatnich lat.

Poza Warszawą (Kraków, Wrocław, Trójmiasto, Katowice, Poznań, Łódź, Szczecin, Lublin) wynajęto aż 682 900 mkw., a największy popyt zarejestrowano w Krakowie — 226 000 mkw. Największy wzrost aktywności najemców dotyczył Poznania, w którym podpisano umowy na 65 000 mkw., czyli trzy razy więcej niż w 2014 r. Wiele istniejących firm, a także nowych na polskim rynku koncernów wynajęło nowoczesne biura w Trójmieście, Łodzi, Wrocławiu i Katowicach, w których popyt brutto wzrósł o odpowiednio 61%, 53%, 34% i 29% w porównaniu z 2014 r. Tak dobra koniunktura w znacznej mierze podyktowana była największą dotąd liczbą dużych transakcji najmu — poza stolicą zawarto 13 kontraktów powyżej 10 000 mkw.

Największy udział w popycie brutto poza Warszawą miały już tradycyjnie firmy z sektora nowoczesnych usług dla biznesu. Na branżę BPO/ SSC przypadło ok. 56% popytu zarejestrowanego w ubiegłym roku.

Podaż W ubiegłym roku w Warszawie oddano do użytku 277 600 mkw. Na głównych rynkach biurowych poza stolicą ukończono obiekty o łącznej powierzchni ok. 365 000 mkw. Aktualnie w Polsce buduje się prawie 1,5 mln mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej, z czego najwięcej — ponad 700 000 mkw. przypada na Warszawę, a następnie Wrocław — 184 000 mkw. i Kraków — 183 000 mkw. Jeśli plany

Według danych portalu www.bazabiur.pl, miesięczne czynsze w Warszawie nieznacznie spadły w ciągu roku: w Centrum z 22-24 do 21-23,5 euro za mkw.

Stawki poza Centrum wahają się od 11 do 18 euro za mkw. miesięcznie. Presja zniżkowa ma odzwierciedlenie głównie w czynszach efektywnych, które są średnio 15-20% niższe od stawek transakcyjnych (dla kluczowych najemców pakiet zachęt może być jeszcze korzystniejszy).

Poza Warszawą, najwyższe czynsze transakcyjne pozostawały na relatywnie stałym poziomie.

Na koniec 2015 r. miesięczne stawki wynosiły 11–12 euro za mkw. w Lublinie, 11,50–12,75 w Łodzi, 11,50–13 w Szczecinie, 12,50–13,50 w Katowicach, 12,75–13,50 w Trójmieście, 13,80–14,50 w Krakowie, 14–14,50 we Wrocławiu i Poznaniu.

W związku z rosnącą konkurencją i dużą aktywnością deweloperską stawki te mogą ulec obniżeniu jeszcze w 2016 r. Presja będzie widoczna głównie na czynszach efektywnych.

Rynek inwestycyjny Wartość transakcji inwestycyjnych zrealizowanych na polskim rynku biurowym w 2015 r. wyniosła ok. 1,27 mld euro, z czego prawie 800 mln euro przypadło na największe miasta poza Warszawą. Po raz pierwszy w historii rynku inwestycyjnego w Polsce wartość transakcji biurowych na rynkach regionalnych była wyższa niż w stolicy. Największa umowa kupna/sprzedaży pojedynczego projektu biurowego poza Warszawą dotyczyła Dominikańskiego we Wrocławiu (117 mln euro). Z kolei najwyższą aktywność inwestorów na rynkach regionalnych można było zaobserwować w Krakowie.

Dynamiczny rozwój rynku biurowego w Polsce

P

Agata HOLAK konsultant w Dziale Badań Rynku Knight Frank

o dobrym 2014 r., kolejne 12 miesięcy przyniosło kontynuację pozytywnych zjawisk na rynku biurowym w Polsce. Wbrew prognozom, zaobserwowaliśmy spadek współczynnika pustostanów, mimo utrzymującej się wysokiej aktywności deweloperów. Największą niespodzianką okazał się rekordowy poziom aktywności najemców, co potwierdza stale rosnące zapotrzebowanie firm na nowoczesną powierzchnię biurową w największych polskich miastach.

W minionym roku w Warszawie i na sześciu głównych rynkach regionalnych (Kraków, Wrocław, Trójmiasto, Poznań, Katowice, Łódź) przybyło ok. 550 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej, podobnie jak w dwóch poprzednich latach. Co ciekawe, nowa podaż w 2014 i 2015 r. rozkładała się między Warszawę i miasta regionalne niemal po równo, podczas gdy w poprzednich latach zwykle zauważalna była wyraźna przewaga Warszawy.

Według naszych szacunków, w kolejnych latach możliwe jest jednak odwrócenie tej proporcji. Na koniec 2015 r. zidentyfikowaliśmy ponad 1,3 mln mkw. powierzchni w budowie, z czego prawie 700 000 mkw. zlokalizowane było na 6 głównych rynkach regionalnych, a 610 000 mkw. w Warszawie. Według harmonogramów prac deweloperów w 2016 r. może zostać ukończone blisko 900 000 mkw. powierzchni, z której blisko 500 000 mkw. usytuowane jest w miastach regionalnych, a niecałe 400 000 mkw. w Warszawie. Przedsiębiorcy mogą więc spać spokojnie — deweloperzy zapewniają, że powierzchni biurowej nie zabraknie.

Najwyższy w historii wolumen transakcji najmu zarówno w Warszawie, jak i na głównych rynkach regionalnych jest najbardziej znamiennym wśród wskaźników podsumowujących 2015 r. na rynku biurowym w Polsce. W latach 2012–2014 popyt na powierzchnię biurową utrzymywał się na relatywnie stabilnym poziomie ok. 960 000 mkw., z czego około 620 000 mkw. przypadało na Warszawę, a 340 000 mkw. na rynki regionalne. Natomiast w 2015 r. podpisano umowy obejmujące łącznie przeszło 1,3 mln mkw. powierzchni: ponad 800 000 mkw. w Warszawie i ponad 500 000 mkw. w regionach.

Wśród najemców dominują firmy z sektora IT, finansowego, usług biznesowych i profesjonalnych. Łącznie odpowiadały one za 60% wolumenu popytu w całym kraju i 70% na rynkach regionalnych. Pozycję lidera zajmuje

sektor IT — umowy podpisane przez firmy z tej branży obejmowały 23% wynajętej powierzchni w całym kraju, zaś w miastach regionalnych aż 31%.

Na rekordowy poziom popytu decydujący wpływ miały dwa czynniki. Po pierwsze, istniejące już na rynku podmioty gospodarcze dynamicznie się rozwijają, zwiększają zatrudnienie, w związku z czym rośnie ich zapotrzebowanie na powierzchnię. Jeżeli jest to możliwe, bywa że decydują się na powiększenie wynajmowanej powierzchni w dotychczasowej lokalizacji. Często jednak większe zapotrzebowanie wiąże się z koniecznością przeprowadzki do innego budynku, który jest w stanie zaoferować wymagany metraż.

Drugim największym generatorem popytu są nowe podmioty wchodzące na rynek.

W całym kraju w 2015 r. zidentyfikowaliśmy ok. 30 nowych najemców, którzy zdecydowali się wejść do Polski lub poszerzali obszar swojej działalności o kolejne miasta. Tu widać wyraźnie przewagę miast regionalnych.

W samej Warszawie takich nowych graczy było kilku, zaś pozostali wynajęli powierzchnię na rynkach regionalnych (przede wszystkim w Gdańsku, Krakowie i Wrocławiu). Miasta regionalne wciąż cieszą się bardzo dobrą opinią z uwagi na dostęp do wykwalifikowanych pracowników i owocną współpracę z instytucjami wspierającymi rozwój biznesu.

Wysoka aktywność najemców zrównoważyła intensywny przyrost nowej powierzchni.

Wbrew oczekiwaniom i prognozom, na koniec 2015 r. zarówno w Warszawie, jak i na rynkach regionalnych rozpatrywanych łącznie odnotowano spadek współczynnika pustostanów w porównaniu z analogicznym okresem poprzedniego roku. Najniższy poziom wskaźnika niezmiennie od 2012 r. utrzymuje się w Krakowie — na koniec 2015 r. osiągnął 3,9%, najwyższy zaś (ale systematycznie spadający od I kw. 2015 r.) odnotowano w Poznaniu — 17,4%. W 2016 r., z uwagi na rekordowy wolumen podaży w budowie, ponownie spodziewany jest wzrost wskaźnika dostępnej powierzchni. Uwzględniając jednak, że 30% powierzchni w budowie zostało już wynajęte, a aktywność najemców najprawdopodobniej pozostanie wysoka, nie oczekujemy gwałtownego wzrostu współczynnika.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

21

Na przekór prognozom, Warszawa nie zwalnia tempa i bije kolejne rekordy Sceptycy wieszczyli Warszawie wzrost wskaźnika pustostanów, mniejsze zainteresowanie najemców, ale rok 2015 pokazał, że stolica Polski pozostaje ważnym punktem na mapie Europy Środkowo-Wschodniej nie tylko dla deweloperów realizujących projekty biurowe, ale także zagranicznych firm, które chętnie lokują tutaj swoje siedziby. Czy dobra passa będzie trwać?

W

22

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

oddania do użytku kilku kluczowych projektów sprawiają, że już teraz możemy być pewni, iż 2016 r. nie będzie pod tym względem gorszy. W tym miejscu pojawia się pytanie: czy Warszawa potrzebuje aż tyle powierzchni biurowej? Odpowiedź mogą stanowić dane dotyczące popytu na stołecznym rynku w 2015 r. — w tym czasie wynajęto, według danych JLL, ok. 834 000 mkw.

fot. Ghelamco Poland

arszawa — jak przystało na stolicę, jest niekwestionowanym liderem rynku biurowego w kraju — całkowita podaż powierzchni biurowej przekroczyła tu już granicę 4,5 mln mkw. Wszystko wskazuje na to, że w najbliższych latach tempo przyrostu powierzchni zostanie utrzymane — choć w ubiegłym roku deweloperzy nie rozpoczęli tak wielu inwestycji, to jednak zapowiedzianych zostało sporo dużych przedsięwzięć, a rok 2016 przyniesie oddanie do użytku kluczowych projektów w mieście.

Mimo iż pozycja Warszawy jako lidera pozostaje niezachwiana, jedno w tym roku się zmieniło: w zestawieniu stolica kontra miasta regionalne w kontekście podaży nowych inwestycji Warszawa przestała być niekwestionowanym zwycięzcą — „pojedynek” ten bowiem w 2015 r. zakończył się na korzyść miast regionalnych. To wbrew pozorom bardzo pozytywny znak. Świadczy nie tyle o słabszej pozycji stolicy, ile o rosnącym znaczeniu miast regionalnych, które stają się równie ważnym celem inwestycyjnym deweloperów, a co za tym idzie także najemców.

Rok 2015 to okres, który biorąc pod uwagę wielkość podaży nowych inwestycji, okazał się bardzo podobny do ubiegłego roku — na warszawskim rynku biurowym przybyło ok. 260 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Porównanie tego wyniku z danymi obejmującymi 2014 r. potwierdza, że stołeczny rynek biurowy stabilnie się rozwija. Dodatkowo, przyszłoroczne plany

DANE PODSTAWOWE

Powierzchnia: 517 km kw.

Bezrobocie: 3,5%

Liczba ludności: 1 739 600 EDUKACJA

Liczba szkół wyższych ogółem: 72

Liczba studentów: 247 515

fot. Ghelamco Poland

TRANSPORT PUBLICZNY

To najlepszy wynik w historii, który nie pozostawia wątpliwości, że Warszawa jest bardzo ważnym miejscem dla firm poszukujących atrakcyjnych lokalizacji. Swoje siedziby chętnie lokują tutaj zagraniczne firmy z szeroko rozumianego sektora usług, IT czy telekomunikacji. Choć stanowią główną grupę najemców, to nie należy także zapominać o tym, że w roku 2015 do kluczowych transakcji najmu na rynku biurowym należały umowy podpisywane przez polskie instytucje publiczne. Wśród nich wymienić można chociażby Pocztę Polską, która powiększyła do ponad 13 000 mkw. umowę najmu powierzchni w budynku Domaniewska Office Hub, czy Agencję Nieruchomości Rolnych, która zajęła ok. 10 000 mkw. powierzchni w Karolkowa Business Park.

Potencjału, który w dużym stopniu decyduje o popularności stolicy wśród najemców, nie trzeba już nikomu udowadniać.

Warszawa to rozwijające się miasto z olbrzymim kapitałem ludzkim, jakim są m.in. absolwenci wyższych uczelni, z bardzo dobrze rozwiniętą bazą biurową, która nie odbiega od zachodnioeuropejskich standardów, rozbudowywaną infrastrukturą drogową i zapleczem infrastruktury biznesowej (hotele, sale konferencyjne). Stolica jest miejscem coraz bardziej przyjaznym zagranicznym firmom. Dodatkowo, służą temu inwestycje mające na celu usprawnienie komunikacji w mieście, a na tej płaszczyźnie sporo się zmienia.

Rok 2015 był dla warszawiaków okresem pełnym emocji, biorąc pod uwagę wydarzenia związane z rozbudową infrastruktury drogowej. Na początku roku, bo w lutym, na skutek pożaru Mostu Łazienkowskiego Warszawa musiała się zmierzyć z paraliżem komunikacyjnym. Zamknięcie jednego z najważniejszych mostów spowodowało konieczność reorganizacji całego ruchu samochodowego. Stolica poradziła sobie z tym problemem, a niespodziewany remont obiektu został zakończony w terminie, czyli końcem października.

Liczba linii autobusowych: 288 Liczba linii tramwajowych: 26 Metro: I linia: Kabaty – Młociny II linia: Rondo Daszyńskiego – Dworzec Wileński

Kolej: 4 linie SKM (Szybka Kolej Miejska) 1 WKD (Warszawska Kolej Dojazdowa) Warszawa ŚródmieścieOpacz 8 KM (Koleje Mazowieckie) Lotniska: • Port Lotniczy im.

Fryderyka Chopina • Warsaw Modlin Airport

RYNEK BIUROWY

Podaż: 4 644 700 mkw.

’15

Nowa podaż w 2015 r.: 252 800 mkw.

Popyt w 2015 r.: 834 000 mkw.

Powierzchnie w budowie: 700 000 mkw.

Wskaźnik pustostanów: 12,3% Czynsze w COB: 21–23 €/mkw./m-c Czynsze poza centrum: 11–18 €/mkw./m-c

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

23

Pierwsze miesiące roku oznaczały również dla Warszawy nerwowe wyczekiwanie na jedno z najważniejszych przedsięwzięć budowlanych ostatnich lat — otwarcie pierwszego odcinka II linii metra. Po kilkunastu miesiącach opóźnienia, w marcu 2015 r., inwestycja została oddana do użytku. Choć odcinek otwarty w ubiegłym roku jest częścią zdecydowanie większego projektu, to już widoczny jest jego wpływ na rozwój miasta.

II linia metra z jednej strony znacząco poprawiła jakość podróżowania po mieście, a z drugiej stała się osią wyznaczającą obszary atrakcyjne pod względem inwestycyjnym. Tendencja ta w największym stopniu dotyczy inwestycji biurowych — przede wszystkim w okolicach ronda ONZ i ronda Daszyńskiego. Wystarczy prześledzić plany inwestycyjne deweloperów, by spostrzec, że II linia metra stała się ważnym punktem odniesienia. Inwestycje właśnie w tych rejonach rozpoczęły m.in. firma Ghelamco czy Karimpol. Nic więc dziwnego, że kontynuację prac związanych z budową II linii metra należy zaliczyć do kluczowych przedsięwzięć, które będą realizowane w Warszawie w najbliższych latach.

Druga połowa roku obfitowała w dobre wiadomości dla Warszawy. Wśród nich wymienić należy otwarcie przebudowanego odcinka Trasy Armii Krajowej wraz z mostem Grota-Roweckiego. Inwestycja, której koszt oszacowano na przeszło 796 mln zł, trwała ponad 2 lata i miała na celu dostosowanie remontowanej jezdni do parametrów drogi ekspresowej. Oddany do użytku odcinek to część trasy S8, która łączy Wrocław i Białystok. Pod koniec roku sfinalizowano prace związane z realizacją trasy wylotowej z Warszawy w kierunku Katowic i Wrocławia, będącej również częścią drogi ekspresowej S8. Dwunastokilometrowy odcinek został połączony z Południową Obwodnicą Warszawy na wysokości węzła Opacz, a następnie łączy się z Al. Jerozolimskimi. Dzięki tej inwestycji usprawniono ruch z Janek i Raszyna w kierunku Warszawy.

24

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

W ubiegłym roku w stolicy nie brakowało również sporów, których punktem zapalnym były ważne dla miasta inwestycje.

Przysłowiową kością niezgody okazał się nieistniejący jeszcze most Krasińskiego, który zamiast łączyć, na razie dzieli — konkretnie mieszkańców dzielnic Praga Północ, Targówek i Żoliborz. Mieszkańcy Żoliborza nie widzą potrzeby wznoszenia kolejnej przeprawy przez Wisłę, a osoby, które od centrum miasta dzieli rzeka, walczą o lepszy dojazd do tej części Warszawy.

Konflikt interesów spowodował, że w roku 2015 nie udało się osiągnąć kompromisu w tej sprawie, ale temat na pewno powróci w 2016 r.

Prawobrzeżna Warszawa w 2015 r. co prawda nie zyskała nadziei na budowę mostu, który usprawniłby połączenie z centrum miasta, ale pojawiła się szansa na to, że tereny położone po prawej stronie Wisły staną się bardziej atrakcyjnie — nie tylko dla samych mieszkańców miasta, ale także turystów czy inwestorów.

Wszystko za sprawą „Zintegrowanego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy do 2022 r.”, który właśnie tereny Pragi Północ, Pragi Południe i Targówka traktuje jako obszar priorytetowy.

Na potencjał inwestycyjny stolicy bardzo duży wpływ mają również wszelkie działania mające na celu wsparcie przedsiębiorców. Rok 2015 przyniósł przede wszystkim dwa ważne wydarzenia na tej płaszczyźnie. Z jednej strony polska spółka — Cloud Technologies — stworzyła w Warszawie własny park technologiczny — Cloud Technologies Labs, który oferuje pomoc w rozwoju ambitnych projektów technologicznych, służąc m.in. wsparciem ekspertów i umożliwiając dostęp do najbardziej zaawansowanych technologii Big Data i Mobile. Z drugiej natomiast otworzony został Google Campus Warsaw, który pomaga młodym przedsiębiorcom chcącym otworzyć innowacyjny biznes w naszym kraju. Potwierdzeniem potencjału Warszawy jest fakt, że stolica to 5. miasto na świecie — po Tel Avivie, Seulu, Madrycie i Londynie, w którym Google otwarło tego typu placówkę.

fot. Walter Herz

Nie można również zapominać o działaniach prowadzonych przez władze stolicy, które mają na celu przyciągnięcie do miasta kolejnych inwestorów, a także zachęcenie tych, którzy już w stolicy prowadzą działalność do dalszego rozwoju. Miasto dokłada również wszelkich starań, aby ułatwić rozpoczęcie działalności m.in.

firmom z szeroko rozumianego sektora innowacji. Wśród flagowych działań na tej płaszczyźnie wymienić należy m.in. program „Innowacyjna Warszawa 2020”. Jego głównym zadaniem jest wspieranie gospodarki opartej na wiedzy, w tym w szczególności potencjału małych i średnich przedsiębiorstw, a także promocja stolicy, jako miasta, które aktywnie działa na rzecz rozwoju innowacyjnej gospodarki. Takie działania to podstawa do tego, aby wzmacniać wizerunek Warszawy jako miasta, w którym warto prowadzić biznes, nie tylko wśród rodzimych przedsiębiorców, ale także wśród inwestorów zagranicznych.

W założenia programu „Innowacyjna Warszawa 2020” wpisuje się prowadzona od 2013 r. działalność Centrum Przedsiębiorczości Smolna, które pełni nie tylko funkcję inkubatora dla start-upów, ale także służy wsparciem dla przedsiębiorców ze strony różnego rodzaju instytucji publicznych. W siedzibie Centrum Przedsiębiorczości Smolna mieści się Front Office Urzędu Miasta, Punkt Informacji Europejskiej oraz Punkt Urzędu Pracy. Poza wsparciem merytorycznym, początkujący przedsiębiorcy mogą tutaj, na atrakcyjnych warunkach, wynająć nowoczesną powierzchnię biurową.

Dowodem na to, że Warszawa dąży do tego, aby stworzyć jak najlepsze warunki do rozwoju innowacyjnych projektów jest fakt, że już w połowie 2016 r. otwarte zostanie w mieście Centrum Kreatywności Targowa 56, którego siedziba mieścić się będzie w murach odrestaurowanej kamienicy przy ul. Targowej 56. Instytucja będzie pełniła funkcję start-upu dla sektora kreatywnego.

Centrum ma być technicznym i instytucjonalnym wsparciem dla firm, które służą rozwojowi gospodarczemu miasta. W obiekcie, poza nowoczesną powierzchnią biurową, udostępnione zostaną również sale konferencyjne, powierzchnia wystawiennicza oraz punkty doradcze.

Warszawa wciąż niekwestionowanym liderem

R

Roger ANDERSSON dyrektor zarządzający Vastint Polska

ok 2015 na warszawskim rynku powierzchni biurowych upłynął pod znakiem dobrej koniunktury. Warszawa od wielu lat jest niekwestionowanym liderem na polskim rynku nieruchomości i jak wskazują dane jeszcze długo pozostanie na czele stawki, pomimo obserwowanego dynamicznego wzrostu popularności miast regionalnych wśród deweloperów.

W minionym roku rynek warszawski powiększył się o blisko 280 000 mkw. powierzchni biurowej. Wzrost podaży był stabilny i zrównoważony przez relatywnie wysoki poziom popytu. Deweloperzy nie zwalniają tempa i planują w przeciągu kolejnych kilkunastu miesięcy oddanie 30 obiektów biurowych, z których co najmniej połowa zlokalizowana będzie w centrum Warszawy. Ten wyraźny trend dynamicznego wzrostu po stronie podaży zostanie utrzymany. Łatwo przewidzieć, że w najbliższym czasie będziemy mieć do czynienia z rynkiem najemców, którzy w konsekwencji przewidywanego przyrostu zasobów powierzchni biurowej będą

przebierać w ofertach i twardo negocjować warunki najmu. Zwiększona konkurencyjność wpłynie na spadek czynszów bazowych, zwiększenie puli zachęt dla najemców oraz, jak wnioskują analitycy, dysproporcję zainteresowania najemców poszczególnymi dzielnicami miasta.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden ciekawy trend: do tej pory różnica w skali inwestycji biurowych między rynkami stołecznym i regionalnymi była bardzo wyraźna, jednakże w ostatnim czasie dystans między Warszawą a pozostałymi miastami znacznie się skrócił. Do pewnego stopnia wynika to z faktu zwiększonej podaży na rynku warszawskim, po części jest rezultatem wysokiego poziomu zapotrzebowania na powierzchnię biurową w miastach regionalnych, które jest generowane przez branżę szeroko pojętych usług wspólnych. Widać wyraźnie, że deweloperzy zaczęli dywersyfikować portfolio w oparciu o projekty realizowane poza Warszawą, tym samym zwiększając swoje zaangażowanie w regionach.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

25

fot. HB Reavis

Warszawa – inwestycje oddane w 2015 r.

Postępu 14

26

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

fot. HB Reavis

P

odaż nowych inwestycji w stolicy w roku 2015 osiągnęła poziom niemal 260 000 mkw. To wynik bardzo zbliżony do odnotowanego w Warszawie w 2014 r. i świadczy o tym, że stołeczny rynek nieruchomości biurowych rozwija się stabilnie.

Fakt, że w ubiegłym roku wynajęta została rekordowa ilość powierzchni biurowej, stanowi dowód wciąż dużego zapotrzebowania na nową powierzchnię. Warszawa pozostaje więc atrakcyjnym miejscem dla deweloperów planujących tu kolejne inwestycje biurowe. Obszarem największej aktywności firm deweloperskich okazał się Mokotów — niemal połowa powierzchni biurowej oddanej do użytku w 2015 r. położona była właśnie w tej dzielnicy.

Poza Mokotowem największą popularnością deweloperów cieszą się także Śródmieście oraz Wola.

Największą inwestycją oddaną do użytku w 2015 r. jest biurowiec Postępu 14, za którego realizację odpowiada firma HB Reavis. Nowoczesny, 10-kondygnacyjny obiekt zrealizowany w dzielnicy Mokotów dostarczył na stołeczny rynek biurowy 34 500 mkw. powierzchni. Biurowiec Postępu 14 uzyskał certyfikat BREEAM na poziomie Excellent. Do grona jego najemców należą m.in.: OK System, AstraZeneca, Samsung Electronics Polska oraz Rossman. Jednocześnie na warszawskim Muranowie firma HB Reavis w 2015 r. prowadziła działania związane z realizacją kompleksu Gdański Business Center II. Na początku 2016 r., 4 miesiące przed planowanym terminem zakończenia prac, do użytku oddany został budynek C wchodzący w skład II etapu inwestycji. Obiekt, położony u zbiegu ulic Inflanckiej i Andersa, a więc w dzielnicy Śródmieście, oferuje 22 700 mkw. nowoczesnej powierzchni i już w chwili otwarcia był w 77% wynajęty.

Gdański Business Center II

wiz. Polski Holding Nieruchomości SA

Royal Wilanów

fot. White Stone Development

W III kw. 2015 r. Polski Holding Nieruchomości SA zakończył realizację biurowca Domaniewska Office HUB położonego w dzielnicy Mokotów. To kompleks składający się z 2 połączonych ze sobą 7-kondygnacyjnych budynków. Inwestycja dostarczyła na stołeczny rynek 26 200 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Warto zaznaczyć, że 70% całkowitej powierzchni w kompleksie zajęła Poczta Polska SA. Inwestycja została zrealizowana zgodnie zgodnie z zasadami zrównoważonego budownictwa, czego potwierdzeniem jest certyfikat BREEAM na poziomie Very good.

Niemal 30 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej klasy A+ znalazło się w obiekcie Royal Wilanów, oddanym do użytku w 2015 r. To inwestycja położona w Wilanowie, w sąsiedztwie Pałacu Wilanowskiego. Poza przestrzenią biurową w obiekcie przewidziano również powierzchnię handlowo-usługową, dodatkowo przy budynku stworzone zostały 2 place z boiskami, ścianką wspinaczkową czy miejską siłownią. Do dyspozycji najemców oddano również m.in. 931 miejsc postojowych dla samochodów oraz stanowiska postojowe dla rowerów.

Firma White Stone Development w ubiegłym roku oddała do użytkowania Multimedialny Dom Plusa — biurowiec oferujący ok. 23 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Obiekt składa się z 6 kondygnacji i usytuowany jest przy ul. Konstruktorskiej na warszawskim Mokotowie. Jeszcze przed oddaniem do użytkowania, bo w 2013 r., biurowiec został wynajęty przez operatora sieci komórkowej Plus GSM. Rok 2015 upłynął pod znakiem intensywnych prac prowadzonych przez firmę Ghelamco Poland w ramach realizacji jednej z największych warszawskich inwestycji biurowych ostatnich lat, mianowicie kompleksu Warsaw Spire, w którym powstanie

fot. Capital Park

Domaniewska Office HUB

Multimedialny Dom Plusa

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

27

fot. Warimpex

fot. Ghelamco Polska

w dzielnicy Włochy, przy ul. Krakowiaków 50. W 2016 r. ma zakończyć się realizacja czwartego biurowca wchodzącego w skład kompleksu. Jednocześnie w najbliższych planach inwestora jest rozpoczęcie budowy kolejnych 2 budynków.

W połowie roku zakończyła się również modernizacja Spektrum Tower, na skutek której na warszawski rynek trafiło ok. 28 000 mkw. powierzchni biurowej. Ten zlokalizowany w dzielnicy Śródmieście,

Spektrum Tower

109 000 mkw. powierzchni biurowej. W grudniu 2015 r. pozwolenie na użytkowanie otrzymał budynek C (20 000 mkw.), w którym swoje biura otworzyły: Centrum Unijnych Projektów Transportowych, Benefit Systems SA czy Adecco. Warsaw Spire znajduje się przy placu Europejskim 1 (dzielnica Wola), nieopodal ronda Daszyńskiego.

Do grupy największych inwestycji na rynku biurowym w Warszawie zaliczyć należy The Park Warsaw, w którym docelowo znajdzie się ok. 110 000 mkw. powierzchni biurowej. W 2015 r. inwestor zakończył realizację trzeciego budynku wchodzącego w skład kompleksu. Tym samym na stołeczny rynek trafiło 11 900 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Inwestycja zlokalizowana jest

122-metrowy obiekt przeszedł gruntowny remont obejmujący zmianę instalacji, lobby, aranżację zieleni czy dostosowanie stanu technicznego do wymogów zielonej certyfikacji. Dzięki pracom modernizacyjnym otrzymał certyfikat BREEAM. W czerwcu natomiast kolejną inwestycję w Warszawie — Park Rozwoju II — otworzyła firma Echo Investment. Budynek oferujący ok. 14 000 mkw. powierzchni biurowej to II etap kompleksu Park Rozwoju. Swoje biura otworzyły w nim m.in. Schneider Electric i Intergraph. Park Rozwoju zlokalizowany jest przy ul. Konstruktorskiej na Służewcu, należącym do dzielnicy Mokotów.

Kompleks powstaje zgodnie z wytycznymi międzynarodowego certyfikatu budownictwa zrównoważonego BREEAM.

fot. Echo Investment

fot. White Star Real Estate

Warsaw Spire

The Park Warsaw

28

POLSKI RYNEK BIUROWY

Park Rozwoju II

Warszawa

wiz. GFacinelli 1

wiz. Ochnik Development

powierzchni najmu obiekt, położony w dzielnicy Mokotów, stanowi butikowy projekt w stylu londyńskich loftów. W tej samej dzielnicy powstał również biurowiec NC3, który zrealizowała firma ECI SA, zapewniający najemcom 6000 mkw. powierzchni biurowej. Do tej grupy inwestycji przyporządkować należy również budynek Carpathia Office House zrealizowany przez GD&K Group i oferujący ok. 4000 mkw. nowoczesnej powierzchni najmu.

X2

NC3

wiz. GD&K Group

fot. Polski Holding Nieruchomości SA

Rok 2015 przyniósł również zakończenie ostatniego etapu trwającej 3 lata realizacji kompleksu Dzielna 60 oferującego biura loftowe. W wyniku przedsięwzięcia, którego inwestorem jest firma Ochnik Development, stołeczny rynek biurowy wzbogacił się o 20 000 mkw. powierzchni w 5 obiektach. Odrestaurowane biurowce, w których niegdyś funkcjonowała m.in. fabryka tabaczna Noblesse, a potem Polski Monopol Tytoniowy, położone są pomiędzy ulicami Dzielną, Pawią i Esperanto na Woli. W ramach inwestycji przygotowano również 200 miejsc postojowych dla samochodów.

Podaż na warszawskim rynku biurowym została wzbogacona także dzięki oddaniu do użytkowania inwestycji Nestlé House (powierzchnia biurowa to ok. 17 800 mkw.). Projekt, pierwotnie pod nazwą Pacific Office Building, został zrealizowany przez firmę Kronos Real Estate i sprzedany firmie Hines Poland. Kluczowym najemcą w obiekcie jest firma Nestlé, która zajęła 10 000 mkw.

Poza dużymi projektami, na podaż w 2015 r. złożyły się się też mniejsze inwestycje — oferujące poniżej 10 000 mkw. Wśród nich wymienić można m.in. biurowiec X2, za którego realizację odpowiada firma Facinelli 1 sp. z o.o. Ten liczący ok. 6500 mkw.

fot. ECI SA

Dzielna 60

Nestlé House

Carpathia Office House

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

29

fot. Ghelamco Poland

Warszawa – inwestycje w budowie

Warsaw Spire

E

wiz. Golub GetHouse

wentualne wątpliwości na temat przyszłości stołecznego rynku biurowego w kontekście przyrostu nowej powierzchni biurowej rozwiewają dane dotyczące powierzchni pozostającej w budowie. W roku 2015 na etapie realizacji było ok. 700 000 mkw. biur — większość z tych inwestycji zostanie sfinalizowana w 2016 i 2017 r.

Projekty przygotowywane obecnie w stolicy nie tylko znacząco powiększą zasoby biurowe miasta, ale także odmienią jego krajobraz — część z nich to bowiem wieżowce. Wśród nich wymienić należy Q22, Warsaw Spire czy Mennicę Legacy Tower.

Warsaw Spire — kompleks biurowców, którego najwyższa wieża będzie liczyć 220 m wysokości, to jeden z najbardziej charakterystycznych budynków, realizowany w Warszawie w 2015 r. przez firmę Ghelamco. Budynki B i C należące do kompleksu zostały już udostępnione najemcom. Natomiast w połowie 2016 r. nastąpi oddanie do użytku głównej wieży, która dostarczy na stołeczny rynek ok. 60 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Inwestycja jest realizowana przy placu Europejskim 1, w jej ramach deweloper udostępni mieszkańcom Warszawy również przestrzeń wokół obiektów, która ma stać się miejscem spotkań i organizacji imprez artystycznych.

W 2015 r. rozpoczęła się także realizacja położonego w pobliżu ronda Daszyńskiego wieżowca Skyliner. To przedsięwzięcie, za które

Mennica Legacy Tower

fot. Echo Investment

Q22

30

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

odpowiada firma Karimpol Polska. Na 30 kondygnacjach budynku (195 m) znajdzie się ok. 44 000 mkw. powierzchni biurowej. Do dyspozycji najemców na poziomie 165 m oddany zostanie m.in. Skybar z widokiem na panoramę miasta. Inwestor przewidział również parking dla 428 samochodów oraz miejsca na 500 rowerów. Skyliner jest certyfikowany w systemie BREEAM na poziomie Excellent, jego oddanie do użytku zaplanowano na IV kw. 2018 r.

Kolejnym wysokościowcem, którego budowa zakończy się w bieżącym roku, jest Q22. Za jego realizację odpowiada firma Echo Investment. Ten 155-metrowy obiekt powstaje w dzielnicy Śródmieście — u zbiegu al. Jana Pawła II oraz ul. Grzybowskiej i zaoferuje najemcom ponad 50 000 mkw. nowoczesnej powierzchni pod wynajem. W ramach przedsięwzięcia do dyspozycji przyszłych najemców oddanych zostanie 348 miejsc postojowych w podziemnym parkingu. Potwierdzeniem najwyższej jakości jest fakt, że obiekt uzyskał certyfikat ekologiczny BREEAM Interim Excellent, z jednym z najwyższych w tej kategorii wyników w Polsce (niemal 80%). Na liście najemców budynku, który zostanie oddany do użytku w 2016 r., znalazły się takje firmy jak m.in.: William Demant, Citi Handlowy, Vestor Dom Maklerski czy Allegro.

130 metrów wysokości będzie liczyła z kolei wieża biurowca, którego realizację rozpoczęły firmy Golub GetHouse oraz Mennica Polska SA — Mennica Legacy Tower. Obiekt powstaje u zbiegu ulic Żelaznej i Prostej w stołecznej dzielnicy Wola. Kompleks dostarczy na rynek niemal 65 000 mkw. powierzchni biurowej i będzie składał się z 2 części: Tower (wieża główna o powierzchni 49 600 mkw.) oraz West Building (14 200 mkw.).

Potencjał inwestycyjny Warszawy wykorzystuje również firma Skanska, która w 2015 r. kontynuowała prace związane z budową obiektu Atrium 2 i rozpoczęła realizację swojego flagowego projektu w stolicy: Generation Park — w ramach tej inwestycji zostanie wzniesiony pierwszy wysokościowiec realizowany przez firmę w Polsce.

Projekt Atrium 2 powstaje na Woli, tuż obok ronda ONZ. Obiekt zaoferuje ok. 20 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Także na Woli, w kwartale ulic Prostej, Wroniej, Łuckiej i Towarowej firma Skanska rozpoczęła realizację wspomnianej inwestycji Generation Park, która na stołeczny rynek ma dostarczyć łącznie 84 000 mkw. powierzchni najmu. Projekt będzie przygotowywany etapowo. W 2015 r. rozpoczęła się realizacja I etapu, w ramach którego powstaje budynek X o powierzchni ok. 21 000 mkw. Jego oddanie zaplanowano na I kw. 2017 r.

wiz. Grupa Waryński

wiz. Skanska Property Poland

EQlibrium

Najbardziej charakterystyczny element kompleksu ma stanowić 140-metrowa wieża, w której znajdzie się ok. 44 000 mkw. powierzchni biurowej. Inwestycja będzie certyfikowana w systemie LEED. Wśród największych projektów biurowych realizowanych w Warszawie wymienić należy Business Garden Warszawa. Inwestycja firmy Vastint Polska jest realizowana w II etapach. Pierwszy z nich zakończył się jeszcze w 2012 r., drugi, w ramach którego powstaje 5 budynków, ma być udostępniony najemcom w 2017 r. Łącznie kompleks, realizowany przy ul. Żwirki i Wigury, nieopodal granicy dwóch dzielnic: Włochów oraz Mokotowa, dostarczy na stołeczny rynek ponad 90 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej i usługowej.

EQlibrium — to projekt biurowy, którego inwestorem jest Grupa Waryński. Nowoczesny biurowiec dostarczy na stołeczny rynek 10 500 mkw. powierzchni biurowej i usługowej, a także 113 miejsc parkingowych. Budynek położony na warszawskiej Woli będzie się składał z 2 scalonych ze sobą brył: 11- oraz 6-kondygnacyjnej. W październiku 2015 r. nastąpiło symboliczne wmurowanie kamienia węgielnego pod inwestycję, a obiekt ma być gotowy na przyjęcie najemców w I kw. 2017 r.

Firma HB Reavis, która w ubiegłym roku oddała do użytku największy projekt w mieście, jednocześnie prowadziła budowę kolejnego kompleksu, położonego w dzielnicy Ochota: West Station. Będą się na niego składały 2, liczące po 14 kondygnacji biurowce o łącznej powierzchni 68 400 mkw. Pierwszy z budynków zostanie oddany do użytku w 2016 r. Kompleks uzyskał certyfikat BREEAM Interim na poziomie Excellent.

W budowie pozostaje biurowiec Equator IV. W obiekcie położonym przy Al. Jerozolimskich znajdzie się ok. 20 000 mkw. powierzchni biurowej. Za jego realizację odpowiedzialna jest firma Karimpol Polska.

Na początku 2016 r. do użytku zostanie oddany także biurowiec Prime Corporate Center, który na stołeczny rynek dostarczy ok. 20 000 mkw. powierzchni biurowej — 95% zostało wynajęte przez Raiffeisen Polbank. Budynek położony jest nieopodal skrzyżowania ulic Grzybowskiej i Wroniej, a jego inwestorem jest firma Golub GetHouse. Również na warszawskiej Woli, w niedalekiej odległości od ronda Daszyńskiego swój projekt biurowy — Proximo — realizuje firma Hines Polska. W obiekcie znajdzie się ponad 26 000 mkw. powierzchni biurowej.

wiz. Hines Polska

Atrium 2

wiz. HB Reavis

Proximo

West Station

Łącznie ponad 67 000 mkw. nowoczesnej przestrzeni biurowej na stołecznym rynku udostępni inwestycja Eurocentrum Office Complex realizowana przez Grupę Capital Park w pobliżu Al. Jerozolimskich. Ta sama firma prowadzi prace związane z modernizacją obiektów po dawnej Fabryce Norblina. W wyniku działań modernizacyjnych do dyspozycji mieszkańców Warszawy zostanie oddany kompleks ArtN, w którym znajdzie się ok. 40 000 mkw. powierzchni biurowej.

Przy skrzyżowaniu głównej arterii miasta: Al. Jerozolimskich z ul. Łopuszańską, a więc w dzielnicy Włochy, powstaje inwestycja Astrum Business Park, która będzie się składać z największego 6-kondygnacyjnego budynku i 3 niższych (4 kondygnacje) segmentów.

Kompleks dostarczy 30 000 mkw. powierzchni biurowo-usługowej.

Planowany termin oddania inwestycji do użytku to I kw. 2016 r. U zbiegu ulic Cybernetyki i Wynalazek na Mokotowie powstaje projekt biurowy Neopark, w skład którego wejdą 2 kameralne budynki o łącznej powierzchni 24 000 mkw. Inwestorem przedsięwzięcia jest firma Yareal Polska sp. z o.o.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

31

wiz. Ghelamco Poland

Warszawa – inwestycje planowane

Sienna Towers

L

wiz. Xcity Investment

ista projektów biurowych dotyczących Warszawy, które pozostają w planach deweloperów, jest długa i potwierdza przewidywania, że stołeczny rynek biurowców będzie się rozwijał, sukcesywnie, dostarczając najemcom nowe powierzchnie. Jednym z obszarów intensywnych działań w najbliższych latach staną się okolice ronda Daszyńskiego. Poza projektami realizowanymi już na tym terenie, nie można zapominać również o obiektach, których budowa niebawem się rozpocznie. Wśród nich wymienić należy kompleks Sienna Towers, za którego realizację odpowiedzialna będzie firma Ghelamco Poland. Tym razem, w ramach inwestycji powstaną 2 wieże o wysokości 130 m i jedna niższa — licząca 80 m. Projekt dostarczy na stołeczny rynek ok. 75 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej oraz 25 000 mkw. powierzchni usługowej. Podziemia kompleksu zostaną połączone ze stacją metra „Rondo Daszyńskiego”, a użytkownicy Sienna Towers będą mogli korzystać z 1000 miejsc parkingowych.

W swoich planach inwestycyjnych Warszawy nie omija również spółka Echo Investment. Pierwszą z planowanych w stolicy inwestycji przedsiębiorstwa są Browary Warszawskie. Na 4,5-hektarowej działce zlokalizowanej między ulicami Grzybowską, Wronią, Chłodną i Krochmalną spółka wybuduje zespół biurowy uzupełniony funkcją mieszkaniową o łącznej powierzchni ok. 100 000 mkw.

Na realizację tego przedsięwzięcia Echo Investment przewiduje najbliższe 5–7 lat. Wśród planów dewelopera pozostaje również Kompleks biurowy przy ul. Taśmowej, w skład inwestycji wejdą 4 budynki biurowe, o łącznej powierzchni 60 000 mkw.

Realizację spektakularnego projektu planuje również firma BBI Development SA wspólnie z Archidiecezją Warszawską. Na rogu ulic E. Plater i Nowogrodzkiej, a więc w centrum miasta, powstanie 170-metrowy biurowiec Roma Tower, który dostarczy na rynek 55 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Planowana data zakończenia projektu to rok 2018. Ta sama firma w przygotowaniu ma jeszcze jeden projekt biurowy: Centrum Marszałkowska.

Biurowiec zostanie wybudowany u zbiegu ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej. Partnerem dewelopera w realizacji tej inwestycji będzie spółdzielnia „Społem” Śródmieście. W ramach obiektu do dyspozycji najemców oddanych zostanie 11 000 mkw. powierzchni biurowej i 5500 mkw. handlowo-usługowej. Zakończenie inwestycji przewidziane jest na rok 2017.

Wiele emocji wśród mieszkańców Warszawy budzą plany dotyczące działki, na której stoi biurowiec Universalu. Parcelę nabyła firma Commerz Real. Nowy właściciel nie przedstawił jeszcze finalnego planu inwestycji, ale wiadomo, że w miejscu biurowca Universalu, powstanie nowy, oferujący ok. 22 000 mkw. powierzchni biurowej — Aleje Jerozolimskie 44. Zgodnie z planami nowego właściciela budowa ma rozpocząć się wiosną 2016 r., a zakończyć w 2018 r.

To niejedyna inwestycja, która wywołała sporo kontrowersji w stolicy, kolejną jest dawny pawilon meblowy Emilia, a dokładnie plany dewelopera — firmy Griffin Real Estate — dotyczące przyszłości nieruchomości. Zgodnie z zapowiedziami inwestora, w miejscu dawnego pawilonu ma powstać nowoczesny biurowiec: Nowa Emilia. Obiekt może dostarczyć na stołeczny rynek nieruchomości biurowych nawet 30 000 mkw. powierzchni najmu.

Swoje plany inwestycyjne w 2015 r. przedstawiła spółka Xcity Investment Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 140, Warszawa Włochy, Centralna Park — to projekty, które zostaną zrealizowane

wiz. Echo Investment

Aleje Jerozolimskie 140

Kompleks biurowy przy Taśmowej

32

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

w stolicy; spółka szuka inwestorów do wspólnej ich realizacji.

Pierwszy z nich zakłada budowę nowoczesnego biurowca, który na warszawskim rynku zaoferuje 60 000 mkw. powierzchni komercyjnej. Planowany termin oddania go do użytku to 2021 r.

Centralna Park ma stanowić funkcjonalne połączenie z Dworcem Centralnym — poza powierzchnią biurową znajdzie się tu także hotel. Zakończenie inwestycji przewidziano na 2023 r. Warszawa Włochy to projekt, w ramach którego planowana jest realizacja

wiz. Polski Holding Nieruchomości

budynku handlowo-usługowo-biurowego połączonego funkcjonalnie z nowym dworcem kolejowym. Jego finalizację zaplanowano na 2020 r.

Zasoby powierzchni biurowej w stolicy wzbogaci również przedsięwzięcie, które w swoich planach ma firma Immobel. Na rogu ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej inwestor zamierza bowiem wybudować wieżowiec — CBD One. Zgodnie ze wstępnymi informacjami obiekt ma dostarczyć na stołeczny rynek ok. 18 000 mkw. powierzchni biurowej. Immobel to firma, która jest odpowiedzialna m.in. za realizację innego projektu biurowego w stolicy — biurowca CEDET. Intraco City, Wilanowska Office Hub oraz City Tower są projektami biurowymi, które dla Warszawy przygotowuje Polski Holding Nieruchomości SA. Pierwszy z nich ma być realizowany w II etapach. Założeniem I etapu jest oddanie do użytkowania 10 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A w miejscu parkingu przed istniejącym wieżowcem Intraco (dzielnica Śródmieście).

Rozpoczęcie prac związanych z tą inwestycją zaplanowano na IV kw. 2016 r., a ich zakończenie na III kw. 2018 r. Wilanowska

Wilanowska Office HUB

Office Hub to z kolei projekt, który zakłada budowę mniejszego, 6-kondygnacyjnego obiektu biurowo-usługowego na parceli przy ul. Wilanowskiej 372. Rozpoczęcie inwestycji przewidziano na rok 2017. City Tower, zgodnie z planami inwestora, ma być wysokościowym budynkiem biurowym klasy A, który na stołeczny rynek dostarczy ok. 40 000 mkw. powierzchni najmu. W 2015 r. inwestor złożył wniosek o pozwolenie na budowę obiektu.

Rynek znajduje się w ciągłym ruchu

Rafał MAZURCZAK dyrektor Działu Biur i Hoteli Echo Investment

J

ako spółka mamy za sobą bardzo udany IV kwartał, a wszelkie prognozy mówią o tym, że bieżący rok będzie należał do udanych. Taką wizję potwierdzają również raporty branżowe. Wychodzimy z tego samego założenia, dlatego mamy bardzo ambitne plany na 2016 r. i z pewnością będzie to dla nas pracowity okres.

Już wkrótce oddamy do użytkowania Q22 — nasz największy, najwyższy i najdroższy projekt.

Oprócz tego planujemy przedstawić szczegóły projektu na terenie Browarów Warszawskich, chcemy także rozpocząć budowę inwestycji przy Beethovena, a poza Warszawą aktywnie będziemy działać m.in. we Wrocławiu, Krakowie

i Gdańsku. W tym roku dostarczymy na rynek ponad 130 000 mkw. GLA (Q22, I etap O3 Business Campus, Tryton Business House, Nobilis Business House, Symetris Business Park).

Jeśli chodzi o Warszawę, to oczywiście to nadal najbardziej aktywny rynek, który rzecz jasna jest coraz bardziej nasycony projektami biurowymi. Nadal jednak w planach jest wiele inwestycji i myślę, że część deweloperów jeszcze się zastanawia czy warto rozpoczynać projekty w tej chwili, inni tworzą dopiero relacje z podmiotami finansującymi budowę.

My mamy tę przewagę, że już to wszystko osiągnęliśmy. Zmierzamy do końca realizacji Q22, mamy zaawansowaną budowę, mamy najemców. Rynek znajduje się w ciągłym ruchu: firmy przenoszą się z centrum na Mokotów, a z Mokotowa do centrum.

Niektórzy rozmawiają o dwóch lokalizacjach, gdyż chcą podzielić biura, tak, aby główna siedziba znajdowała się w centrum, a np. działalność dotycząca procesów wsparcia na Mokotowie czy nawet w innych miastach regionalnych. Różnorodność oferty na tak rozwiniętym rynku, jakim jest Warszawa jest bardzo duża. Widzimy, tak jak wszyscy uczestnicy rynku, że wynajem powierzchni w poszczególnych projektach zajmuje właścicielom więcej czasu niż pierwotnie zakładali, jednak deweloperzy dysponujący bardzo dobrymi projektami z pewnością ten rok również uznają za dobry.

Nadal też chcemy być aktywni w miastach regionalnych, realizujemy obecnie projekty w Krakowie, Wrocławiu. Katowicach, Gdańsku i Łodzi.

W tym roku planujemy rozpoczęcie pięciu projektów w największych polskich miastach, w tym dwa w stolicy Dolnego Śląska. Nasze analizy rynkowe pokazują, że w tych lokalizacjach jest duży

potencjał. Łącznie, w Warszawie i innych największych miastach chcemy rocznie dostarczać ok. 120150 tys. mkw. powierzchni biurowej. Cały czas szukamy również interesujących terenów w regionach.

Obserwujemy również to, co dzieje się na rynku od strony najemców. Widać wyraźnie, że deweloperzy i fundusze zachęcają najemców nie tylko stawką najmu, ale także różnymi ciekawymi pomysłami czy rozwiązaniami, które są pochodną oczekiwań najemców. Dlatego powstają bardzo ciekawe projekty aranżacji biur, wprowadzane są nowe funkcje do budynków, widać dużo większą otwartość i elastyczność w zakresie wielkości oferowanych powierzchni. Standardem projektowym staje się dbałość o klimat ogólnodostępnych miejsc w biurowcu i wokół niego. Stąd dużo zielonych dziedzińców, strefy wypoczynku, siłownie pod chmurką. Przy stolikach przed biurowcem można zjeść posiłek, ale i popracować korzystając z ładnej pogody i bezprzewodowej sieci. Najlepiej oceniane dziś projekty charakteryzują się dobrze skomponowaną z otoczeniem architekturą, wysoką jakością oferowanej przestrzeni biurowej, a także zaawansowanymi rozwiązaniami proekologicznych. Najemcy szukają dobrej lokalizacji, łatwego dojazdu, łatwych do zaadoptowania przestrzeni biurowych. Całość uzupełniają udogodnienia dla pracowników: parkingi i szatnie z prysznicami dla rowerzystów, kantyny, pralnie, centra medyczne, siłownie czy miejsca do odpoczynku. Można więc powiedzieć, że nowoczesne biurowce to z jednej strony projekty gwarantujące realizację celów korporacyjnych, a z drugiej nastawione na komfort i wygodę użytkowników, jak również szanujące estetykę otoczenia i środowisko naturalne.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Warszawa

33

Biurowce w Warszawie Office buildings in Warsaw

Istniejące Existing 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

34

Adgar Business Centre I . . . . ul. Konstruktorska 11A Adgar Plaza . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu 17A Agora HQ . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Czerska 8–10 Airtech Business Park . . . . . . . . . ul. Kolejowa 5/7 Alfa Park . . . . . . . . . . . . . . . ul. Matuszewska 20 Alma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Marynarska 13 Alto Wilanów . . . . . . . . . . .al. Rzeczypospolitej 14 Ambasador . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 34A Antares . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Marynarska 11 Athina Park . . . . . . . . . . . ul. Wybrzeże Gdyńskie 4 Atrium 1 . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 17 Atrium International Business Center al. Jana Pawła II 23 Amew Invest . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 11 Batory Office Building . . . . . Al. Jerozolimskie 212A Bitwy Warszawskiej Busienss Center . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. 7 Biurowiec Grzybowska 81 . . . . . ul. Grzybowska 81 Biurowiec Olkuska . . . . . . . . . . . . . .ul. Olkuska 7 Bliski Center . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Żurawia 8 Blue Point . . . . . . . . al. Stanów Zjednoczonych 61A Błękitny Wieżowiec . . . . . . . . . . . .pl. Bankowy 2 Bokserska Office Center . . . . . . . ul. Bokserska 66A Bolero Office Point I . . . . . . . . . ul. Równoległa 4 Brama Zachodnia . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 92 BTA Office Center . . . . . . . . . ul. Rzymowskiego 34 Business Garden Warszawa I . .ul. Żwirki i Wigury 12 Business House Płocka . . . . . . . . . . ul. Płocka 5A Carpathia Office House . . . . . . . . . . . . ul. Cicha 8 Catalina Office Center . . . . . . . . . .al. Wyścigowa 6 Centrum Bankowo-Finansowe „Nowy Świat” SA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul Nowy Świat 6–12 Centrum Biurowe LIM . . . . .Al. Jerozolimskie 65–79 Centrum Królewska . . . . . . .ul. Marszałkowska 142 Centrum Olimpijskie . . . . . ul. Wybrzeże Gdyńskie 4 Chmielna 134 Business Office Center ul. Chmielna 134 Chmielna 25 . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Chmielna 25 Cirrus . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Rzymowskiego 53 City Gate . . . . . . . . . . . . . . . .al. Solidarności 165 Company House II . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 195A Concept Tower . . . . . . . . . . . . . ul. Grzybowska 87 Corner House . . . . . . . . . . . . . . ul. Puławska 113 Corner Plaza . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Puławska 22 Cristal Park . . . . . . . . . . . . . . ul. Mszczonowska 4 Crown Point . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Prosta 70 Crown Tower . . . . . . . . . . . . . ul. Hrubieszowska 2 CTA Plaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Ruchliwa 15 Cybernetyki Office Park . . . . . . . . ul. Cybernetyki 8 Dom pod Gryfami . . . . . . . . . . pl. Trzech Krzyży 18 Domaniewska 45 . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 45 Domaniewska Office Park . . . . ul. Domaniewska 50 Empark Mokotów . . . . . . . . . ul. Domaniewska 41 Equator I . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 94 Equator II . . . . . . . . . . . . . . .Al. Jerozolimskie 128 Eurocentrum Office Complex I etap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 124–134 Feniks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Żelazna 32 Flanders Business Park A i B . . . . . . . . . ul. Flisa 4 Focus . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Armii Ludowej 26 Foksal City . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Krywulta 2

E-BIUROWCE

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115

Biurowce w Warszawie

Galaxy . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 41A Garden Plaza . . . . . . . . . . . . . ul. Elbląska 15–17 Gdański Business Center . . . . . . . . . .ul. Inflacka 3 Green Corner . . . . . . . . . . . . . ul. Chłodna 52–54 GreenWings Offices . . . . . . . . . . ul. 17 Stycznia 48 Grzybowska Park . . . . . . . . . . . ul. Grzybowska 5A Grzybowski Square . . . . . . . . . . . . . ul. Twarda 2 Heroldów Moje Biuro . . . . . . . . ul. Kolumbijska 38 Horizon Plaza . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 39A International Business House . al. Armii Ludowej 14 Intraco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Stawki 2 IO-1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Puławska 182 Irydion . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Powąskowa 44C Jasna 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jasna 26 Jerozolimskie Point . . . . . . . .Al. Jerozolimskie 216 JMTower . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Żelazna 59 Jupiter . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 41B Kompleks Adgar Plaza . . . . . . . ul. Postępu 15–17 Konsalnet . . . . . . . . . . . . . ul. Jana Kazimierza 55 Konstruktorska Business Center . . ul. Konstruktorska 13 Kopernik Office Buildings . . . .Al. Jerozolimskie 180 Koszykowa 54 Trade Center . . . . . ul. Koszykowa 54 Krucza House . . . . . . . . . . . . . . ul. Krucza 24–26 Le Palais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Próżna 7–9 Libra Business Center . . . . . . . . . . . ul. Daimlera 2 Lipiński Passage . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 61-63 Lipowy Office Park . . . . . . . . al. Żwirki i Wigury 31 Łopuszańska 24 . . . . . . . . . . . . ul. Łopuszańska 24 Łopuszańska Business Park . . . ul. Łopuszańska 38B Małachowski Square . . . . . . pl. Małachowskiego 2 Mars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wołoska 7 Marsa Park . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Marsa 56 Marynarska 21 . . . . . . . . . . . . ul. Marynarska 21 Marynarska Business Park . . . . . . . ul. Taśmowa 7 Marynarska Point . . . . . . . . . .ul. Marynarska 15B Marynarska Tower . . . . . . . . . .ul. Marynarska 19A Mazowiecka 2–4 . . . . . . . . . . ul. Mazowiecka 2–4 Mercury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wołoska 3 Metropolitan . . . . . . . . . . . . . . pl. Piłsudskiego 3 Microsoft House . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 195 Millenium Plaza . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 123A Mokotowska 33–35 . . . . . . ul. Mokotowska 33–35 Mokotowska Square . . . . . . . . ul. Mokotowska 49 Mokotów Business Park . . . . . . . . . . ul. Wołoska 5 Moniuszki Tower . . . . . . . . . . . . ul. Moniuszki 1A Nefryt . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 39 Neptun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Postępu 18 New City . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Marynarska 15 New City II . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Postępu 14 Nimbus . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 98 Nord Point . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Annopol 17 Nordea House/Green Corner . . . ul. Chłodna 52–54 Nordic Park . . . . . . . . . . . . . ul. Kruczkowskiego 8 North Gate . . . . . . . . . . . . . . ul. Bonifraterska 17 Nowy Dom Jabłkowskich . . . . . . . ul. Chmielna 19 Ochota Office Park . . . . . . . . .Al. Jerozolimskie 181 Okęcie Business Park . . . . . . . . ul. 17 Stycznia 45 Orco Tower . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 81 Orion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Postępu 18B

Office buildings in Warsaw

116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173

Oxford Tower . . . . . . . . . . . . . . ul. Pańska 77–79 Oxygen Park . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jutrzenki 137 Pałac Młodziejowskiego . . . . . . . . ul. Miodowa 10 Park Postępu . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu 21 Park Rozwoju I, II . . . . . . . . . ul. Konstruktorska 12 Parkur Tower . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kłobucka 25 Philips House . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 195A Plac Bankowy 1 . . . . . . . . . . . . . . .pl. Bankowy 1 Plac Unii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Puławska 2 Platinium Business Park . . ul. Domaniewska 42–44 Poleczki Business Park etap I i II . . . .ul. Poleczki 35 Postępu 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu 3 Postępu 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Postępu 22 Powiśle Park . . . . . . . . . . . . . . . ul. Krucza 16–22 Prima Court . . . . . . . . . . . . . ul. Nowogrodzka 68 Prosta 69 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Prosta 69 Prosta Tower . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Prosta 32 Puławska Financial Center . . . . . . ul. Puławska 15 PZU Tower . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jana Pawła II 24 Racławicka Point . . . . . . . . . . . ul. Racławicka 93 Rakowiecka City . . . . . . . . . . .ul. Rakowiecka 19A Renaissance Tower . . . . . . . . . ul. Mokotowska 19 Riverside Park . . . . . . . . . . . . .ul. Fabryczna 5–5A Robyg Business Center I etap . . al. Rzeczpospolitej 1 Rondo 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rondo ONZ 1 Rosoła 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Rosoła 10 Royal Trakt Offices . . . . . . . . . . Al. Ujazdowskie 41 Saski Crescent . . . . . . . . . . . . . . ul. Królewska 16 Saski Point . . . . . . . . . . . . .ul. Marszałkowska 111 Senator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Bielańska 12 Siedziba MetLife Amplico . . . . .ul. Przemysłowa 26 Sienna Center . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Sienna 75 Sirius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu 18A Skylight . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Złota 59 Sky Office Center . . . . . . . . . ul. Rzymowskiego 31 Stratos Office Center . . . . . . . . ul. ks. I. Skorupki 5 T-Mobile Office Park . . . . . . . . . ul. Marynarska 12 Taifun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jutrzenki 183 Taurus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wołoska 5 The Park Warsaw – budynek 2 . ul. Krakowiaków 50 Topaz . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 39 Twarda Tower . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Twarda 18 Ufficio Primo . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wspólna 62 Warsaw Corporate Center . . . . . ul. Emilii Plater 28 Warsaw Financial Center . . . . . . ul. Emilii Plater 53 Warsaw Towers . . . . . . . . . . . . . . . ul. Sienna 39 Warsaw Trade Tower . . . . . . . . . . . ul. Chłodna 51 Warta Tower . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Chmielna 85 Wilanów Office Park . . . . . . . al. Rzeczypospolitej 3 Wiśniowy Business Park . . . . . . . . ul. 1 Sierpnia 8 Wola Center . . . . . . . . . . . . . ul. Przyokopowa 33 Wolf Marszałkowska . . . . . . ul. Marszałkowska 103 Wolf Nullo . . . . . . . ul. gen. Franciszka Nullo 11–13 Wolf Zielna . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zielna 45–49 Wspólna 47/49 . . . . . . . . . . . . ul. Wspólna 47–49 Wynalazek Tower . . . . . . . . . . . . ul. Wynalazek 4 Zebra Tower . . . . . . . . . . . . . . .ul. Mokotowska 1 Żoliborz One . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szamocka 8

58

173

3 4 110 59 67

69 64

10 32 118 12

145

107

11 20 95 123 144 143

36 60 108

62 12 134 63 157

162

132

53

13

147

131

33

163

130

4

50

52

169

101

140 161

111

116

34

29

158 151

9

79 129 142 99

168

88 138

98 137

55

66 172

124

15

41

109

146

78

51

75

46

18

170

97

106

56

149

160 82 30 159 23 114

5 19

27 1

93

167 70

72

17

38 16 166 43 5 42

26

80

86 31

112

133 136

77 96

3

40

81

18

153

37

122

17

117

22 14 71

135

83

85

165

84

39 25

54

16 155

120 11

1 76

113

61 90

44

6 148

87 8 15 10 128 125 47 48 119 49 57 102 65 2 2 115 73 152 156 74 103 154 89 13 100 94 92 91 6 45 105 104 9 171 35 24 8

68

7 139 14 164

127 126

121

7 150

21

28

141

Oddane w 2015 roku Commissioned in 2015 1 2 3 4 5 6 7

Carpathia Office House . . . . . . . . . . . ul. Cicha 8 Domaniewska Office Hub. . . ul. Domaniewska 37C Dzielna 60. . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Dzielna 60 Gdański Business Center II C. ul. Inflancka/Andersa Karolkowa Business Park. . . . . . ul. Karolkowa 30 Multimedialny Dom Plusa . . . ul. Konstruktorska 4 Na Romera. . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Na Romera

NC3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Cybernetyki 4 Nowy Świat 2.0. . . . . . . . . . . . ul. Nowy Swiat 4A Pacific. . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 32 Park Rozwoju II . . . . . . . . . . ul. Konstruktorska 10 Park Zamkowy – Business with Heritage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Senatorska 2 13 Postępu 14. . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Postępu 14 8 9 10 11 12

14 Royal Wilanów. . . . . .ul. Klimczaka/Przyczółkowej 15 Spectrum Tower (modernizacja) . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska/Pęcherska

16 The Park Warsaw B1. . ul. Krakowiaków/Orzechowa 17 Warsaw Spire C . . . . . . . . . . . . . pl. Europejski 1 18 X2 Boutique Office . . . . . . . . . . . . ul. Czerska 12

Prezentowane zestawienie nie obejmuje wszystkich biurowców zlokalizowanych w Warszawie. Stan na styczeń 2016 r.

Factsheet include selected buildings in Warsaw. List made in January 2016.

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

35

Biurowce w Warszawie Office buildings in Warsaw

W budowie Under construction 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

Planowane Planned

Astoria Premium Offices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Przeskok 2 Adgar Park West budynek D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu 17a Art Norblin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Żelazna 51 Astrum Business Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Łopuszańska 95 Atrium 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Pereca 1 Biurowiec Grzybowska 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Grzybowska 43 Business Garden Warszawa II etap . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zwirki i Wigury 12 Browary Warszawskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzybowska/Wronia/Chłodna CEDET. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Krucza 50 Centrum Praskiego Koneser I etap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Ząbkowska EQlibrium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jana Kazimierza/Ordona Equator IV. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 100 Ethos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plac Trzech Krzyży Eurocentrum Office Complex budynek Delta. . . . . . Al. Jerozolimskie 124–134 Flanders Business Park C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Flisa 6 Generation Park – etap I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Prosta/Wronia/Łucka Grójecka Office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Grójecka 206 Hala Koszyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Koszykowa 63 Infinicity I etap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu Kompleks P4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu 4 Kopernika 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kopernika 21 KróLEWska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Królewska 14 Mennica Legacy Tower. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Pereca 21 Neopark. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Cybernetyki Nordkapp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Annopol 22 Park Avenue. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wspólna 70/72 Poleczki Business Park – kolejne etapy . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Poleczki 35 Polna 40. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Polna 40 Poznańska 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Poznańska 37 Prime Corporate Center. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Grzybowska 78 Proximo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Przyokopowa 26 Q22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 22 Rezydencja Solec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Solec SkyLiner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rondo Daszyńskiego Smolna 40. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Smolna 40 Solano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. 17 Stycznia 45 SZUCHA Premium Offices. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Szucha 19 The Park Warsaw – kolejne etapy . . . . . . . . . . . .ul. Krakowiaków/Orzechowa The Tides. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wioślarska 6 Warsaw Spire A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . pl. Europejski 1 West Station. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie/ul. Tumelowa West Warsaw Office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Połczyńska 4 Wołoska 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wołoska 24

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

Amber Mokotów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Konstruktorska 7 Aleje Jerozolimskie 140. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 140 Artico Office Building . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska 30A B4 Design & Office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Burakowska 4 Bartycka Retail Hub . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Bartycka 26 Biurowiec Heroldów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Heroldow Biurowiec Mokotów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewska/Postępu Bolero Office Point II i III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Równoległa 4 Business Park Marywilska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Marywilska 34 CBD One . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul.Świętokrzyska/Marszałkowska Centralna Park . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie/al. Jana Pawła II Centrum Marszałkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Marszałkowska 126–134 Chmielna Business Center . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Chmielna/Jana Pawła II Chopin Airport City. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Żwirki i Wigury City Tower . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Świętokrzyska 36 Concept Business Park. . . . . . . . . . . . . ul. Pułkowa/Marymoncka/Wisłostrada Dor Plaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. 1 Sierpnia EC Powiśle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Elektryczna 2A Flanders Business Park D, E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Flisa 4 Graffit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Domaniewskiej 28 Infinicity – kolejne etapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Postępu Intraco City . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Stawki 2 Kompleks biurowy przy Taśmowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Taśmowa Mokotów One. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Domaniewska 49 Nowa Emilia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Emilii Plater Nowogrodzka Square . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozoliskie/Nowogrodzka Puławska 543 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Puławska Roma Tower . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Emilii Plater/Nowogrodzka Sienna Towers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Towarowa South Park . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. 1 Sierpnia/Żwirki i Wigury Spinnaker Tower . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Pańska 112 Stegny Business Center . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Mangalia 2 V-Point . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Sobieskiego Vipol Plaza III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Młynarska 44 WAN Jerozolimskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al. Jerozolimskie 214 Warszawa Gdańska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Słonimskiego 6 Warszawa Włochy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Świerszcza/Tynkarska West Point 120 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Włodarzewska 120 Wilanowska Office Hub . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wilanowska 372 Willa Metro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Puławska 145 Wronia 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wronia 31

Prezentowane zestawienie nie obejmuje wszystkich biurowców zlokalizowanych w Warszawie. Stan na styczeń 2016 r.

Factsheet include selected building in Warsaw. List made in January 2016.

36

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

6

4

22 36

16

10 9 25

34 18 22 32

8 30

5 6 41 23 31 40 3 34 16 31 29 4

11

42

12

41

15

12

33

1

25

35

39

9 13

29

13 11

26

14 2

21

10

26

28

18

28 37

5

37

38

17 8 33

17

35

38

30

15 19

7 32 43 1

20 3

24

36

7 2

23 20 21 19

14

40 39

24

27

27

Business Garden Warszawa w budowie

ul. Ĺťwirki i Wigury 18, Warszawa www.businessgarden.pl e-mail: info.poland@vastint.eu tel.: + 48 22 820 91 51

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

37

Wybrane biurowce: Warszawa

AMEW Invest

al. Jana Pawła II 11, Warszawa www.amewinvest.pl e-mail: biuro@amewinvest.pl tel.: + 48 22 620 84 87; +48 22 624 92 87

oddany

Gdański Business Center Budynek C – oddany Budynek D – w budowie

Mennica Legacy Tower w budowie

38

E-BIUROWCE

ul.Inflancka 4, Warszawa www.hbreavis.com e-mail: najem@hbreavis.com tel.: + 48 22 372 00 00

ul. Pereca 21, Warszawa www.mennicalegacytower.pl e-mail: info@golubgethouse.pl tel.: +48 22 460 57 00

Biurowce w Warszawie

EQlibrium w budowie

Generation Park w budowie

Park Rozwoju oddany

Office buildings in Warsaw

ul. Jana Kazimierza/Ordona, Warszawa www.eqlibrium.pl e-mail: wszczepanski@warynski.pl tel.: +48 728 934 575; +48 728 958 924

ul. Prosta/Towarowa, Warszawa www.skanska.pl/GenerationPark e-mail: agnieszka.krawczy@skanska.pl tel.: +48 502 737 244

ul. Konstruktorska 12, Warszawa www.parkrozwoju.com.pl e-mail: pawel.milcarz@echo.com.pl tel.: +48 664 900 359

Postępu 14 oddany

Skyliner w budowie

Warsaw Spire w budowie

ul. Postępu 14, Warszawa www: www.hbreavis.com e-mail: najem@hbreavis.com tel.: +48 22 372 00 00

rondo Daszyńskiego, Warszawa www.skylinerbykarimpol.pl e-mail: andrzej.lany@karimpol.pl tel.: +48 22 583 72 00; +48 22 583 72 10

plac Europejski 1, Warszawa www.warsawspire.pl e-mail: kontakt@warsawspire.pl tel.: +48 22 455 16 00

E-BIUROWCE

Q22 w budowie

al. Jana Pawła II 22, Warszawa www.q22.com.pl michal.zelski@echo.com.pl rafal.mazurczak@echo.com.pl tel.: +48 664 900 312; +48 664 900 303

The Tides w budowie

West Station w budowie

Biurowce w Warszawie

ul. Wioślarska 6, Warszawa www.thetides-office.com e-mail: e.dragunajtys@thetides-office.com tel.: +48 512 436 033

Al. Jerozolimskie 142, Warszawa www.hbreavis.com e-mail: najem@hbreavis.com tel.: +48 22 372 00 00

Office buildings in Warsaw

39

20160318 BG WAW&WR dla e-Biurowce 186x268 v3skrzywione.indd 2

40

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

18/03/16 16:42

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

41

42

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

43

44

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

45

46

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

47

LEASE CONTACT | KONTAKT WYNAJEM AMEW Invest Sp. z o.o. al. Jana Pawła II nr 11 00-828 Warszawa

48

tel. 22 620 84 87 biuro@amewinvest.pl www.amewinvest.pl

LOKALIZACJA

LOCATION

Budynek usytuowany jest w ścisłym centrum Warszawy, w tzw.

Centralnym Obszarze Biznesu. Ta wyjątkowo atrakcyjna lokalizacja umożliwia łatwy dojazd środkami komunikacji miejskiej, jak również zapewnia dostęp do wszystkich udogodnień centrum miasta takich jak banki, restauracje, hotele, galerie handlowe i szkoły. W bezpośrednim sąsiedztwie budynku znajduje się stacja drugiej linii metra, przystanki autobusowe i tramwajowe, a także niedaleko dworce kolejowe Warszawa Centralna i Śródmieście oraz WKD.

Our building is located in the city center of Warsaw, in the Central Business District. The building’s outstanding central location enables easy access by public transport means and at the same time providing immediate access to most of the City Center amenities e.g. banks, restaurants, hotels, shopping centres and schools. In the proximity of the building is a station of line 2 of the underground, bus and tram stops and nearby are railway stations Warszawa Centralna and Śródmieście and also WKD.

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

Nowa ikona Warszawy lokalizacja – róg ulic prostej i żelaznej

Całkowita powierzchnia najmu Całkowita powierzchnia najmu w WIEŻY Całkowita powierzchnia najmu w budynku ZACHODNIM Liczba pięter biurowych w WIEŻY Liczba pięter w budynku ZACHODNIM Całkowita powierzchnia typowego piętra

64 000 m 50 000 m 14 000 m 32 8 2000 m

2

2

2

2

POBIERZ APLIKACJE: MENNICA LEGACY TOWER

@Golub_GetHouse

mennica_reklama_A4+aplikacja wer PL.indd 1

www.mennicalegacytower.pl 16.03.2016 13:41

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

49

50

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

E-BIUROWCE

Biurowce w Warszawie

Office buildings in Warsaw

51

© Krakowskie Biuro Festiwalowe, W.Wandzel, wandzelphoto.com

Zainteresowanie najemców największą siłą Krakowa Choć podaż nowych inwestycji w stolicy Małopolski nie była tak wysoka, jak w roku 2014, to Kraków może pochwalić się innym rekordem — wielkością powierzchni wynajętej. Umowy najmu dotyczące ponad 220 000 mkw. sprawiły, że Kraków pod tym względem zdeklasował inne miasta regionalne.

K

raków to największy rynek regionalny w Polsce. Choć ubiegły rok był dla stolicy Małopolski słabszy pod względem oddanej powierzchni, mimo to miasto umacniało się na pozycji lidera wśród miast wojewódzkich w sektorze nieruchomości biurowych.

Co prawda rekord oddanej powierzchni, który padł w 2014 r., nie został pobity, ale ubiegłe dwanaście miesięcy okazało się rekordowe pod innym względem — mianowicie ilości wynajętej powierzchni — łącznie w Krakowie podpisano umowy dotyczące ok. 226 000 mkw., osiągając w ten sposób najwyższy wynik spośród wszystkich kluczowych miast w kraju. To najlepszy dowód, że zapotrzebowanie na powierzchnię biurową w stolicy Małopolski nie słabnie, a jednocześnie fakt, który pozwala z nadzieją patrzeć w przyszłość. Pierwsze symptomy dobrej koniunktury na krakowskim rynku biurowym już są widoczne, przede wszystkim we wzmożonej aktywności inwestorów realizujących nowe projekty — w 2015 r. w budowie pozostawało ok. 262 000 mkw. powierzchni.

Duże zainteresowanie najemców sprawiło, że na zakończenie 2015 r. Kraków mógł się pochwalić najniższym wskaźnikiem pustostanów wśród głównych rynków biurowych w Polsce (dane wg JLL). Pod koniec ubiegłego roku jego wartość wyniosła 5,5% i była nieznacznie wyższa niż rok wcześniej (4%). W 2015 r. w stolicy Małopolski sfinalizowano kilka znaczących transakcji najmu. Wśród nich należy wymienić wynajem całego biurowca lokalnego dewelopera 3ONE Development przez międzynarodową firmę inżynierską CH2M, podpisanie umowy najmu na 22 000 mkw. w kompleksie DOT Office przez Shell Business Operations Kraków, a także na 10 000 mkw. w biurowcu Axis przez firmę ABB. Wszystkie te kontrakty to umowy pre-let. Warto podkreślić, że tego typu umowy mają wysoki udział w transakcjach najmu zawartych w mieście.

Zapotrzebowanie na powierzchnie biurowe w stolicy Małopolski generują głównie firmy z szeroko rozumianej branży 52

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

outsourcingowej. Kraków stanowi zagłębie organizacji z sektora BPO/SSC, a także IT. Miasto już od trzech lat plasuje się w pierwszej dziesiątce na świecie, a także na pierwszym miejscu w Europie w globalnym rankingu Tholons, który prezentuje najbardziej atrakcyjne miejsca dla firm działających w sektorze outsourcingowym.

Bezwzględnym atutem Krakowa na tej płaszczyźnie jest dostęp do wysoko wykwalifikowanej kadry. Rokrocznie mury krakowskich szkół wyższych opuszcza kilkadziesiąt tysięcy absolwentów.

W 2014 r. naukę w 23 ośrodkach zakończyło ponad 46,5 tys. osób.

Absolwenci szkół wyższych to największa grupa zatrudnionych w sektorze usług dla biznesu w stolicy Małopolski.

W Krakowie nie można wyodrębnić jednego centrum biznesowego. Można natomiast wskazać obszary, które cieszą się szczególnym zainteresowaniem inwestorów biurowych. Do takich miejsc z pewnością należy dzielnica Prądnik Czerwony, w której powstają kompleks O3 Business Campus, biurowiec Astris czy Benaco, jak również Podgórze, gdzie znajdują się kompleks Bonarka for Business, Enterprise Park, Orange Office Park. Wzmożona aktywność deweloperów realizujących projekty biurowe jest także widoczna w przypadku jednej z najbardziej rozpoznawalnych części miasta — dzielnicy Grzegórzki. W tym rejonie znajdują się m.in. biurowiec Axis czy budynek Grupy Buma — Aleja Pokoju 5. Zlokalizowany jest tutaj również słynny krakowski „Szkieletor”. Historia tego niedokończonego wieżowca wreszcie ma szansę na szczęśliwe zakończenie. Rozpoczęcie budowy, planowane na II kw. 2016 r., jeżeli dojdzie do skutku, będzie zapewne jednym z najważniejszych wydarzeń na krakowskim rynku inwestycji biurowych.

Ze względu na sporą liczbę niezagospodarowanych terenów inwestycyjnych, duży potencjał do rozwoju branży biurowej posiada niewielka, lecz centralnie usytuowana część stolicy Małopolski — dzielnica Czyżyny. Obszar ten zyskał zmodernizowane połączenie

tramwajowe — w ostatnim czasie przebudowie poddana została linia tramwajowa na odcinku rondo Mogilskie–al. Jana Pawła II– Plac Centralny, przebiegająca częściowo przez dzielnicę. Inwestycja objęła również remont nawierzchni jezdni, budowę ścieżki rowerowej, modernizację sygnalizacji świetlnej. Ponadto na całym odcinku został wprowadzony system obszarowego sterowania ruchem. Całkowita wartość projektu, którego realizacja rozpoczęła się zimą 2014 r., wyniosła 143 mln zł. Dzięki przeprowadzonej inwestycji lepsze połączenie tramwajowe zyskali nie tylko mieszkańcy Czyżyn, ale także Nowej Huty.

Na obszarze Czyżyn, przy ul. prof. Życzkowskiego, funkcjonuje Specjalna Strefa Ekonomiczna (SSE), w której prowadzone są kolejne inwestycje. Na jej terenie prężnie działa globalny dostawca biznesowych rozwiązań IT — Comarch — który w ubiegłym roku zakończył budowę budynku SSE6 o charakterze biurowo-administracyjnym. Jednocześnie w połowie listopada 2015 r. firma ogłosiła przetarg na generalnego wykonawcę nowego obiektu biurowego SSE7. Realizacja biurowca, który uzyskał już pozwolenie na budowę, rozpocznie się w marcu 2016 r.

Z kolei zarząd SSE — Krakowski Park Technologiczny — przeprowadził się do nowego obiektu znajdującego się w południowej części Krakowa, w dzielnicy Dębniki. Budynek, noszący nazwę Małopolski Park Technologii Informacyjnych, oddano do użytku w październiku ubiegłego roku. Na 12 000 mkw. znajdują się m.in. powierzchnie biurowe do wynajęcia, inkubator przedsiębiorczości, MultiLab przeznaczony na potrzeby postprodukcji filmowej czy wyposażone sale konferencyjne. Pod koniec roku swoje biura w obiekcie ulokowało 25 firm.

Działalność SSE, a także Krakowskiego Parku Technologicznego z pewnością stanowi jeden z atutów miasta. Co jeszcze decyduje o potencjale Krakowa i zachęca firmy do lokowania swoich siedzib właśnie w stolicy Małopolski, a tym samym przyczynia się do ciągłego rozwoju rynku biurowego?

Z pewnością ciągły rozwój miasta i jego infrastruktury. Ubiegły rok był dla Krakowa niezwykle udany pod względem liczby zrealizowanych inwestycji, które z jednej strony poprawiły komfort życia mieszkańców, a z drugiej uczyniły stolicę Małopolski jeszcze bardziej atrakcyjnym miejscem do lokowania biznesu. W 2015 r. zakończono I etap największego projektu inwestycyjnego w historii lotniska Kraków Airport. Zakładał on m.in. rozbudowę terminalu pasażerskiego, przebudowę wewnętrznego układu komunikacyjnego, rozbudowę płyty postojowej oraz budowę hotelu.

Pod koniec września 2015 r. nowa część lotniska została oficjalnie otwarta dla podróżnych. Realizacja tego przedsięwzięcia nie oznacza jednak końca inwestycji w największym w południowej Polsce porcie lotniczym — obecnie prowadzone są prace remontowe w starej części terminalu, a po ich zakończeniu nastąpi połączenie obu budynków. W efekcie przepustowość lotniska zwiększy się do ok. 6,5 mln pasażerów rocznie z możliwością obsługi do 8 mln. Na rozwój portu lotniczego w podkrakowskich Balicach wpływa również inna, zrealizowana w 2015 r. inwestycja, mianowicie modernizacja trasy kolejowej ze stacji Kraków Główny do stacji Kraków Lotnisko, a także uruchomienie nowego połączenia na tej trasie.

Dzięki przedsięwzięciu spółki PKP SA podróż z centrum miasta na lotnisko trwa zaledwie 18 min.

Ubiegły rok obfitował również w inwestycje infrastrukturalne.

Obok zakończonej modernizacji linii tramwajowej na odcinku rondo Mogilskie — al. Jana Pawła II — Plac Centralny, do kluczowych

DANE PODSTAWOWE

Powierzchnia: 327 km kw.

Bezrobocie: 4,5%

Liczba ludności: 762 508

EDUKACJA

Liczba szkół wyższych ogółem: 23

Liczba studentów: 165 857

TRANSPORT PUBLICZNY

Liczba linii autobusowych: 142

Lotniska: Kraków Airport

Liczba linii tramwajowych: 27

RYNEK BIUROWY

Podaż: 770 000 mkw.

’15

Nowa podaż w 2015 r.: 55 500 mkw.

Popyt w 2015 r.: 226 000 mkw.

Powierzchnie w budowie: 262 000 mkw.

Wskaźnik pustostanów: 5,5% Średnie stawki czynszów: 13,8–14,5 €/mkw./m-c w budynkach klasy A

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

53

fot. Kraków Airport

Lotnisko Kraków Airport

fot. Paweł Krawczyk

inwestycji na tej płaszczyźnie zaliczyć należy remont jezdni oraz torowiska wzdłuż ulic Podwale i Dunajewskiego wokół krakowskich Plant, a więc w samym centrum miasta. W 2016 r. prace będą kontynuowane na odcinku od ul. Długiej do ul. Pawiej. Warto dodać, iż Zarząd Infrastruktury Komunalnej i Transportu (ZIKiT) planuje również inne remonty. Na opracowanej przez instytucję liście znalazło się 27 krakowskich ulic, które w 2016 r. powinny zostać wyremontowane metodą nakładkową. Prace remontowe obejmą głównie te odcinki, które będą częścią obszaru wzmożonego ruchu w trakcie Światowych Dni Młodzieży.

Bardzo duże znaczenie dla Krakowa, a także całego regionu ma budowa drogi ekspresowej S7, która w tej części Polski będzie przebiegać od Rabki-Zdroju przez Kraków oraz północną część Małopolski, aż do południowej granicy województwa świętokrzyskiego. Obecnie oddane są dwa fragmenty trasy: odcinek Myślenice — Lubień oraz krakowski odcinek węzeł Rybitwy — węzeł Bieżanów. Aktualnie trwa realizacja odcinka S7 węzeł Rybitwy — węzeł Igołomska we wschodniej części Krakowa, który poprawi dostęp do terenów przemysłowych tego rejonu miasta oraz Nowej Huty.

Droga ekspresowa zapewni również lepszą komunikację pomiędzy dzielnicami, a także ułatwi transport tranzytowy. Z kolei dla budowy drogi od Krakowa do granicy województwa świętokrzyskiego wydano decyzję środowiskową.

Plac Szczepański

54

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

Nie można również lekceważyć planów rozwoju miasta, jeden z ciekawszych projektów dotyczy Nowej Huty. Dużą szansę dla tego obszaru i całej stolicy Małopolski stanowi przedsięwzięcie „Kraków Nowa Huta Przyszłości”. Zakłada ono ożywienie wschodniej części miasta poprzez rewitalizację i zagospodarowanie terenu poprzemysłowego o powierzchni ok. 585 ha, gdzie mają powstać strefy: ekonomiczna, rekreacji, a także organizacji wydarzeń kulturalnych.

Projekt przewiduje realizację czterech odrębnych zadań inwestycyjnych: Parku Naukowo-Technologicznego Branice, Centrum Logistycznego — strefa aktywności gospodarczej, Centrum Wielkoskalowych Wydarzeń Kulturalnych Błonia 2.0, Przylasku Rusieckiego — obszaru rekreacji i wypoczynku z usługami towarzyszącymi.

Inną ciekawą koncepcją jest projekt „KRK NH2” zakładający przekształcenie ok. 300 ha terenów poprzemysłowych należących pierwotnie do ArcelorMittal Poland, które firma przekazała Skarbowi Państwa. Pierwsze działania zmierzające do realizacji tego planu zostały wykonane w październiku 2015 r. Powołano wówczas spółkę Laboratorium Inteligentnego Miasta i Innowacyjnej Gospodarki, której zadaniem jest stworzenie parku technologicznego „KRK NH2”, w którym znajdą się centra badawcze, laboratoria wdrożeniowe i biura projektowe przedsiębiorstw.

Obok inwestycji infrastrukturalnych, w Krakowie unowocześniana i rozwijana jest komunikacja publiczna. Zakup nowych taborów, autobusów czy uruchomienie dodatkowych linii — to tylko niektóre z przedsięwzięć, które mają przyczynić się do polepszenia transportu w obrębie aglomeracji. Wiele kontrowersji w stolicy Małopolski budzi kwestia budowy linii metra. Mimo że w samym Krakowie nie brakuje osób krytycznie nastawionych do tego pomysłu, pojawiają się koncepcje przedstawiające szczegóły inwestycji. Jedną z nich jest „Studium rozwoju systemu transportu miasta Krakowa, w tym budowy metra”, dokument opracowany przez poznańskie Biuro Inżynierii Transportu, który prezentuje różne warianty ekspansji krakowskiego transportu. Po przeanalizowaniu kilkudziesięciu pomysłów wybrano 9 wariantów, z których najbardziej rekomendowanym jest Metro MetroBus. Projekt ten zakłada stworzenie linii metra na trasie wschód-zachód oraz rozbudowę sieci metrobusu i szybkiego tramwaju (poprzez modernizację torowisk oraz zmianę priorytetów w sygnalizacji świetlnej). Sam MetroBus (Bus Rapid Transit) to przyśpieszony autobus poruszający się po wydzielanym pasie. Jego największą zaletą jest fakt, że cechuje się dużą niezależnością od warunków ruchu samochodowego. Projekt opracowany przez poznańskie biuro to wstępna koncepcja, która wymaga zatwierdzenia. Jeśli tak się stanie, da zielone światło dla opracowania koreferatu czy studium wykonalności.

Kraków to miasto z wielu względów atrakcyjne dla inwestorów, w szczególności z branży BPO/SCC czy IT, którzy chętnie lokują tutaj swoje siedziby. Dzięki temu stolica Małopolski wyrosła na jedną z kluczowych lokalizacji na mapie biznesowej kraju. Nie można zapominać, że Kraków należy również do najważniejszych ośrodków turystyczno-kulturowych w Polsce. W stolicy Małopolski organizowane są liczne wydarzenia czy imprezy, zarówno te o zasięgu krajowym, jak i międzynarodowym. Warto wspomnieć chociażby o organizowanych pod koniec lipca 2016 r. Światowych Dniach Młodzieży, do których miasto przygotowywało się przez cały 2015 r.

Kolejnym ważnym wydarzeniem były Mistrzostwa Europy w Piłce Ręcznej Mężczyzn (EHF EURO 2016), zorganizowane w styczniu 2016 r. w największym w kraju halowym obiekcie widowiskowo-sportowym — TAURON Arena Kraków.

Kraków – inwestycje oddane w 2015 r.

wiz. CA Immo/Grupa GD&K

S

AVIA

wiz. TriGranit Development Polska

W lutym ubiegłego roku miało miejsce otwarcie i przekazanie najemcom budynku biurowego, znajdującego przy ul. Życzkowskiego 20 w krakowskich Czyżynach — biurowca AVIA. Obiekt, certyfikowany w systemie LEED Core and Shell Gold, zlokalizowany jest na terenie parku technologicznego i należy do Krakowskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Pięciopiętrowy budynek oferuje niemal 11 000 mkw. powierzchni najmu. Najemcy biurowca mogą korzystać z podziemnego parkingu ze 173 miejscami postojowymi, a także zewnętrznego ze 135 stanowiskami. W inwestycji swoje siedziby mają m.in. Ailleron, Bank BPH SA i spółka GE Healthcare. Biurowiec AVIA jest wspólnym przedsięwzięciem inwestorów CA Immo i Grupa GD&K.

wiz. Echo Investment

tolica Małopolski zajmuje pierwszą pozycję wśród rodzimych miast regionalnych pod względem zasobów powierzchni biurowej. W ubiegłym roku inwestorzy oddali na krakowski rynek 55 500 mkw., więc zdecydowanie mniej niż w roku 2014, ale w tym samym okresie w budowie znajdowało się ponad 260 000 mkw. w ramach inwestycji, które ukończone zostaną głównie w 2016 i 2017 r. Ubiegły rok był dla Krakowa rekordowy pod względem ilości wynajętej powierzchni. W 2015 r. zawarto umowy najmu na ok. 226 000 mkw., co pozwoliło stolicy Małopolski na osiągnięcie najwyższego wyniku spośród wszystkich kluczowych miast w kraju — nie licząc Warszawy, która wciąż pozostaje bezkonkurencyjna w stosunku do rynków regionalnych.

W Krakowie nie istnieje jedno centrum biznesowe. Można za to wyodrębnić obszary cieszące się większym zainteresowaniem deweloperów realizujących projekty biurowe. Do takich miejsc należą dzielnice Prądnik Czerwony, Podgórze oraz Grzegórzki.

Częstym celem deweloperów są działki położone wzdłuż dużych arterii miejskich, które gwarantują dobre połączenie z autostradą, trasami wylotowymi, a także z centrum miasta. Wśród nich wymienić należy m.in. al. 29 Listopada, al. Pokoju czy al. gen.

Bora-Komorowskiego.

Przy ul. Opolskiej w dzielnicy Prądnik Czerwony spółka Echo Investment w pierwszych tygodniach 2016 r. zakończyła budowę pierwszego obiektu (I etapu) kompleksu O3 Business Campus — oferującego 19 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Listę najemców budynku otworzyła firma ORLEN OIL, która wynajęła 1700 mkw. Inwestycja O3 Business Campus jest realizowana w trzech etapach, w ramach których na krakowski rynek dostarczonych zostanie łącznie 57 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej w trzech 12-kondygnacyjnych obiektach. Kompleks w październiku ubiegłego roku uzyskał certyfikat BREEAM Interim Excellent. W procesie weryfikacji otrzymał wynik 74,5%, a to oznacza, że dołączył do niewielkiego grona obiektów z tak wysoką oceną w Polsce.

O3 Business Campus

Biurowiec E Bonarka for Business (B4B)

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

55

fot. Grupa Buma

FIVE

W 2015 r. Grupa Buma zakończyła również budowę kolejnego biurowca — budynku FIVE o powierzchni 8700 mkw. — wchodzącego w skład projektu Quattro Business Park zlokalizowanego przy al. gen. Bora-Komorowskiego.

Dodatkowo przekazała do użytku pierwszy budynek A zrealizowany w ramach kompleksu DOT Office położonego przy ul. Czerwone Maki w krakowskich Dębnikach. Obiekt dostarczył na rynek 7000 mkw. powierzchni biurowej. Warto podkreślić, że budynek stanowi część I etapu kompleksu, na który składają się budynki A, B, C o łącznej powierzchni ok. 22 000 mkw., wynajęte przez firmę Shell Business Operations Kraków. W ramach

fot. Lubomir Nikolov

W 2015 r. został również otwarty biurowiec E, wchodzący w skład projektu Bonarka for Business (B4B) znajdującego się przy ul. Puszkarskiej. Budynek, który oferuje 10 000 mkw. powierzchni najmu, jest piątym obiektem klasy A powstałym w ramach kompleksu. Biurowiec wybudowano w zaledwie 16 miesięcy. Za jego realizację odpowiada firma TriGranit Development Polska sp. z o.o. Przed oddaniem do użytkowania poziom komercjalizacji obiektu wyniósł 71%, a na wynajem powierzchni w budynku zdecydowały się takie firmy, jak: RWE, Vsoft i Solarwinds. Biurowiec E, jak i kolejne obiekty II etapu kompleksu zostały objęte certyfikacją w systemie BREEAM na poziomie Very Good. Pierwsze 2 obiekty — A i B wchodzące w skład kompleksu B4B, otwarto w 2011 r. Następnie w 2012 i 2013 r. oddano do użytku obiekty C i D. W 2015 r. prowadzono budowę kolejnych budynków — F i G, które dostarczą po 10 000 mkw. powierzchni najmu. Docelowo cały kompleks będzie składał się z 11 biurowców. Wśród najemców projektu znajdują się takie firmy, jak: Alexander Mann Solutions, Euroclear, Herbalife czy Lufthansa Global Business Services.

W ścisłym centrum Krakowa, w pobliżu ronda Grzegórzeckiego, Grupa Buma zrealizowała biurowiec Aleja Pokoju 5 — inwestycję oferującą 13 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej.

Budynek składa się z 9 kondygnacji naziemnych i 2 podziemnych.

Do dyspozycji najemców oddanych zostanie 27 miejsc postojowych na parkingu naziemnym, a także 166 miejsc na parkingu podziemnym. Obiekt biurowy Grupy Buma został zaprojektowany i realizowany zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju — posiada certyfikat środowiskowy BREEAM.

Aleja Pokoju 5

56

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

fot. EPISO 3

fot. Grupa Buma

DOT Office

Budynek D kompleksu Enterprise Park

inwestycji DOT Office powstaną także kolejne obiekty — D i E. Dostarczą one na krakowski rynek ok. 19 100 mkw. nowoczesnej powierzchni najmu. Biurowce składać się będą z 5 kondygnacji naziemnych (4 piętra i parter) oraz jednej podziemnej. Termin zakończenia realizacji obu obiektów wyznaczono na I/II kw.

2017 r.

W listopadzie ubiegłego roku do użytku został oddany budynek D kompleksu Enterprise Park, znajdującego się przy al. Powstańców Wielkopolskich w granicach dzielnicy Podgórze. Budynek D o powierzchni 5800 mkw. został w całości wynajęty przez firmę Delphi. W 2015 r. realizowany był największy — IV etap projektu

Enterprise Park, w skład którego wchodzą budynki E i F oferujące odpowiednio 15 500 oraz 10 900 mkw. Po jego ukończeniu w kompleksie znajdzie się łącznie 60 000 mkw. powierzchni najmu, co oznacza rozszerzenie dotychczasowej oferty o 75%. Powstające biurowce, podobnie jak wcześniejsze fazy inwestycji, spełniać będą wymogi w zakresie zrównoważonego budownictwa, a także zostaną poddane certyfikacji w systemie BREEAM. Planowane zakończenie budowy IV etapu wyznaczono na 2017 r. Warto dodać, że od maja 2015 r. na mocy umowy joint venture Enterprise Park jest własnością funduszu EPISO 3, zarządzanego przez Tristan Capital Partners oraz Avestus Real Estate.

Kraków to niezaprzeczalnie lider miast regionalnych

B

Konrad DZIEWOŃSKI prezes zarządu Grupy Buma

azując na prestiżowych rankingach, krakowski rynek nieruchomości ma się bardzo dobrze. Według zestawienia przygotowanego przez Instytut Tholons, w gronie 100 najlepszych destynacji dla outsourcingu, Kraków plasuje się na pierwszym miejscu wśród miast europejskich. Zajmujemy 9. pozycję już 2 rok z rzędu wśród miast z całego świata. Dla porównania Warszawa otrzymała 25. miejsce, a Wrocław 58. Dla Grupy Buma to był bardzo dobry rok, myślę, że konkurencja też nie narzeka. Od lat wskaźnik pustostanów w Krakowie utrzymuje się na stałym poziomie tylko 4%.

W roku 2015 największy popyt poza Warszawą zarejestrowano w Krakowie, według Jones Lang LaSalle było to 226 000 mkw. Istniejące na krakowskim rynku firmy z sektora BPO/ IT/SSC rozwijają się, co w naturalny sposób zwiększa zapotrzebowanie na nowe inwestycje biurowe. Kraków to niezaprzeczalnie lider miast regionalnych. Kolejni inwestorzy wybierają nasze miasto na swoją lokalizację, bo wiedzą, że nie brakuje tu wykwalifikowanych pracowników, którzy mieli okazję wykonywać

podobne zadania w innych firmach m.in. dzięki tym walorom do miasta napływają nowe firmy zagraniczne i otwierają tu swoje oddziały. Największe transakcje najmu w ubiegłym roku na głównych rynkach biurowych poza Warszawą zostały zawarte właśnie w Krakowie w kompleksie Dot Office wybudowanym przez Grupę Buma. Na potencjał inwestycyjny wpływają jak wspomniałem już istniejące firmy z sektora BPO, które z powodzeniem działają na naszym rynku. Rangę miasta podnosi fakt, że Kraków jest miejscem szczególnie kojarzonym z edukacją i kulturą. Mnogość uniwersytetów, które kształcą studentów na wysokim poziomie, oraz nowsze narzędzia edukacji gwarantują pracodawcy łatwy dostęp do wyspecjalizowanej kadry. Szeroko rozwinięta oferta kulturalna ściąga do miasta wielu młodych ludzi. Bez wątpienia Kraków to miasto o bogatej historii, z wieloma zabytkami i specyficznym klimatem co wpływa na jego rozpoznawalność na całym świecie. Ważnym aspektem jest dobrze rozbudowana sieć komunikacyjna, a także liczba połączeń lotniczych.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

57

Kraków – inwestycje w budowie

wiz. Skanska Property Poland

ul. Marii Konopnickiej 31. Inwestycja położona przy jednej z głównych arterii komunikacyjnych, nieopodal Centrum Kongresowego ICE Kraków, jeszcze przed zakończeniem budowy została w 100% wynajęta przez jedną firmę. Z tego powodu główną część nazwy biurowca — CH2M Center — stanowi nazwa najemcy. Międzynarodowa firma inżynierska CH2M zajmie w budynku 13 400 mkw., gdzie stworzy pierwsze na świecie Globalne Centrum Inżynieryjne, a także rozwinie dotychczasowe Centrum Usług Wspólnych. Obiekt CH2M Center, składający się z 7 kondygnacji, zostanie oddany do użytku w III kw. 2016 r. Warto zaznaczyć, że umowa dotycząca najmu powierzchni w budynku była jedną z największych transakcji przeprowadzonych w 2015 r. na krakowskim rynku nieruchomości biurowych.

Axis

wiz. 3ONE Development

W

CH2M Center

wiz. Jasnogórska 9

krakowskiej dzielnicy Grzegórzki sąsiadującej bezpośrednio ze Starym Miastem, przy jednym z największych węzłów komunikacyjnych, czyli rondzie Mogilskim, swoją kolejną inwestycję — biurowiec Axis — realizuje firma Skanska Property Poland. Ten nowoczesny budynek będzie składał się z 12 kondygnacji, w tym 3 podziemnych, które zaoferują ok. 20 000 mkw. powierzchni biurowej. W ramach inwestycji do dyspozycji najemców oddane zostaną 174 miejsca parkingowe. Inwestor udostępni użytkownikom obiektu także szatnie z prysznicami dla rowerzystów oraz punkt do ładowania aut elektrycznych — to tylko niektóre elementy decydujące o tym, że biurowiec będzie spełniał wymagania zrównoważonego budownictwa. Ich potwierdzenie stanowi certyfikat LEED. Zakończenie budowy zaplanowano na IV kw. 2016 r. Biurowiec Axis jest atrakcyjnym punktem na biurowej mapie Krakowa, świadczy o tym fakt, że połowa dostępnej powierzchni (10 000 mkw.) została już wynajęta. Zajmie ją firma ABB. Co istotne, w ubiegłym roku budynek został sprzedany funduszowi zarządzanemu przez szwedzkiego inwestora — Niam.

Jasnogórska 9

W III kw. 2016 r. zakończona zostanie realizacja biurowca Jasnogórska 9 powstającego w sąsiedztwie ronda Ofiar Katynia — jednego z najważniejszych węzłów komunikacyjnych Krakowa. Obiekt zaoferuje 12 000 mkw. powierzchni biurowej przeznaczonej na wynajem. Inwestycja składać się będzie z 5 kondygnacji naziemnych i 2 podziemnych.

W 2015 r. w fazie budowy była również pierwsza inwestycja biurowa lokalnego dewelopera 3ONE Development, powstająca przy 58

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

U zbiegu ulic Lublańskiej i Promienistych, a więc w lubianej przez inwestorów dzielnicy Prądnik Czerwony, pod koniec listopada ubiegłego roku rozpoczęła się budowa obiektu Astris — 9-kondygnacyjnego budynku o funkcji biurowo-usługowej. W ramach inwestycji do dyspozycji najemców oddanych zostanie ponad 12 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Zakończenie prac związanych z realizacją projektu przewidziano na kwiecień 2017 r. Inwestorem jest spółka Astris.

W ubiegłym roku rozpoczęła się realizacja III etapu kompleksu Orange Office Park — położonego u zbiegu ulic Klimeckiego i Powstańców Wielkopolskich. W ramach tej fazy inwestycji powstanie budynek Haga. Powierzchnia obiektu wyniesie ok. 10 000 mkw.

Zgodnie z przyjętym harmonogramem przedsięwzięcia, biurowiec ma zostać oddany do użytkowania przed końcem 2016 r. W ramach kompleksu Orange Office Park powstały już 2 obiekty: Amsterdam i Rotterdam. Docelowo inwestycja będzie składała się z 4 budynków, które na krakowski rynek biurowy dostarczą łącznie ponad 30 000 mkw. powierzchni biurowej. Inwestorem kompleksu jest East-West Development Office.

W trakcie realizacji projektów biurowych w Krakowie jest również firma Warimpex Finanz- und Beteiligungs AG. Dwa biurowce: Mogilska Office oraz Chopin Office mają zostać otwarte kolejno w II kw.

2017 oraz w 2018 r. Pierwszy z nich to 9-kondygnacyjny obiekt, położony przy ul. Mogilskiej 43, który będzie posiadał 12 500 mkw. powierzchni najmu. Chopin Office znajdzie się natomiast nieopodal ronda Mogilskiego, przy ul. Przy Rondzie i zaoferuje 21 500 mkw. powierzchni biurowej klasy A.

wiz. Midvest

najmu. Obiekt zostanie oddany do użytku w marcu 2017 r. Budynek będzie spełniać wymagania proekologicznego certyfikatu LEED na poziomie Gold. Inwestorem projektu jest Porto Office B sp. z o.o.

Warto wspomnieć, że deweloper planuje także budowę drugiego biurowca w ramach przedsięwzięcia Porto Office, jednak jego realizacja będzie uzależniona od zapotrzebowania rynku. Planowany budynek ma być większy od pierwszego — dostarczy ok. 7100 mkw. powierzchni biurowej.

Equal Business Park

wiz. Porto Office B

W dzielnicy Podgórze, przy ul. Wielickiej spółka Midvest realizuje kompleks budynków biurowo-usługowych klasy A – Equal Business Park. W 2015 r. prowadzono prace w ramach budowy 2 z 3 planowanych obiektów, które docelowo wejdą w skład projektu. Pierwszy z nich, biurowiec A, zaoferuje 7080 mkw. powierzchni najmu. Jego ukończenie zaplanowano na marzec 2016 r. Z kolei w drugim budynku (B) do dyspozycji najemców oddanych zostanie ok. 17 000 mkw. powierzchni. Zgodnie z planami inwestora, lewe skrzydło inwestycji będzie gotowe w lipcu 2016 r., a prawe pod koniec roku. Trzeci, pozostający na etapie planowania biurowiec zespołu Equal Business Park zaoferuje natomiast 23 200 mkw. powierzchni najmu. W ramach kompleksu powstanie łącznie 816 miejsc parkingowych w podziemnych garażach i na parkingach zewnętrznych. Z kolei rowerzyści będą mogli korzystać ze stacji z miejscami postojowymi dla rowerów oraz z szatni z prysznicami.

Lobos Office

W Czyżynach, które w ostatnim czasie są jedną z najszybciej rozwijających się dzielnic Krakowa, przy ul. Medweckiego (w sąsiedztwie Dworca Czyżyny) powstaje nowoczesny biurowiec klasy A – Lobos Office. Budynek, który będą tworzyć 4 kondygnacje naziemne oraz 1 podziemna, zaoferuje 5600 mkw. powierzchni biurowej przeznaczonej na wynajem. Lobos Office będzie spełniał wymagania certyfikatu LEED na najwyższym poziomie Platinum. Inwestycja rozpoczęła się w lipcu 2015 r., jej zakończenie zaplanowano na październik 2016 r. Inwestorem projektu jest firma Lobos Nieruchomości.

W I kw. 2017 r. ma zakończyć się budowa obiektu komercyjno-apartamentowego Park Club, znajdującego się przy al. 3 Maja nieopodal krakowskich Błoń i Gmachu Głównego Muzeum Narodowego. Inwestycja będzie mieściła ok. 6000 mkw. przestrzeni biurowych usytuowanych na 4 poziomach. Na parterze budynku zaprojektowano powierzchnię komercyjną wraz z częścią gastronomiczną. Do dyspozycji użytkowników Park Club oddany zostanie również wielostanowiskowy parking podziemny.

Koniec roku przyniósł wiadomość o tym, że w krakowskiej dzielnicy Dębniki, nieopodal ul. Monte Cassino, a więc w niedalekiej odległości od ronda Grunwaldzkiego, rozpoczęła się realizacja kompleksu biurowego Porto Office. W ramach I etapu projektu powstaje 4-kondygnacyjny budynek B, który zaoferuje ok. 5500 mkw. powierzchni

Kolejną inwestycją biurową realizowaną w 2015 r. na krakowskim rynku jest budynek Green Office Center, powstający u zbiegu ulic Walerego Sławka i Kamieńskiego. Obiekt będzie składał się z 7 kondygnacji naziemnych oraz jednej podziemnej, w której znajdzie się garaż z 58 miejscami postojowymi. Na terenie inwestycji zaplanowano dodatkowe 60 miejsc parkingowych. Budynek, wznoszony z wykorzystaniem energooszczędnych technologii, zaoferuje 4670 mkw. przestrzeni biurowej klasy A. Zgodnie z planami inwestora — Grupy Havre — budowa biurowca zakończy się w II kw. 2016 r.

W bliskiej odległości od Al. Trzech Wieszczów, bo przy ul. Prądnickiej 20A, od września 2014 r. trwa natomiast realizacja biurowca Regent Office. Ten 5-kondygnacyjny budynek biurowy klasy A dostarczy ok. 5000 mkw. powierzchni najmu, w tym ponad 500 mkw. przestrzeni handlowo-usługowej zlokalizowanej na parterze.

W obiekcie, w ramach 2 kondygnacji podziemnych wykonawca przygotuje 100 miejsc parkingowych, a także stanowiska postojowe dla rowerów, szatnie i prysznice dla rowerzystów. Dach budynku zostanie pokryty zielenią i zaaranżowany na strefę relaksu dla najemców. Realizacja inwestycji ma zakończyć się w II kw. 2016 r. Wśród najemców budynku znalazły się firmy Guidewire, Grand Parade oraz Onwelo.

wiz. Park Club

wiz. Lobos Nieruchomości

Porto Office

Park Club

W Czyżynach, przy ul. Sołtysowskiej 1 swoją inwestycję — Triforium Office Park — realizuje również spółka celowa Halcon Triforium 2 sp. z o.o. SKA. W biurowcu na 3 piętrach znajdzie się 2575 mkw. powierzchni przeznaczonej pod biura typu open space, przewidziane dla ok. 300 pracowników. Na parterze budynku powstanie garaż z miejscami postojowymi dla 45 samochodów. Realizowany budynek jest pierwszym z 2 etapów projektu.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

59

Kraków – inwestycje planowane

wiz. GD&K Group

N

Unity Center

na budowę. Według planów inwestora, w kwietniu 2016 r. ruszy I etap inwestycji. W jego ramach powstanie 27-kondygnacyjny budynek o wysokości 102,5 m, a także 2 obiekty towarzyszące, czyli nieruchomość od strony Uniwersytetu Ekonomicznego, a także budynek od strony ul. Beliny-Prażmowskiego. Realizacja I etapu zakończy się najprawdopodobniej w II poł. 2017 r. Z kolei w II fazie budowy powstaną 2 kolejne obiekty zlokalizowane bliżej ul. Lubomirskiego. Pozwolą one na domknięcie całości inwestycji i stworzenie wewnętrznego, ogólnodostępnego placu pomiędzy wszystkimi elementami kompleksu. W projekcie Unity Center poza powierzchnią biurową znajdzie się także przestrzeń hotelowa i apartamenty.

Okolice Dworca Kraków Główny w najbliższych latach staną się miejscem prawdziwego boomu nowych inwestycji biurowych.

Na działce o powierzchni 1,4 ha znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie dworca ma powstać nowoczesna zabudowa biurowa.

Projekt Kraków Bosacka, wspólne przedsięwzięcie firmy GD&K

wiz. Xcity Investment

ie może dziwić fakt, że Kraków jako europejski lider wśród lokalizacji dla branży outsourcingowej jest miastem uwzględnianym w planach inwestycyjnych zarówno lokalnych, jak i ogólnopolskich firm deweloperskich. Wśród ważnych inwestycji, które zostaną oddane do użytku w przyszłości, istotną grupę stanowią kolejne etapy istniejących lub realizowanych kompleksów, takich jak np. O3 Business Campus czy B4B Bonarka for Business. Na krakowskim rynku kolejne inwestycje planują także te firmy, które z sukcesem zakończyły już projekty biurowe w mieście — Skanska Property Poland czy UBM Polska. Wśród planowanych inwestycji są też kompleksy inwestorów, którzy przygotowują się do debiutu na krakowskim rynku nieruchomości biurowych. To wszystko sprawia, że w sektorze nieruchomości biurowych w stolicy Małopolski w najbliższych latach sporo będzie się działo, a przyrost nowoczesnej powierzchni biurowej zostanie utrzymany.

To budowa, której rozpoczęcie będzie nie tylko przełomowym przedsięwzięciem na rynku biurowym w stolicy Małopolski, ale także ważnym wydarzeniem społecznym. Na dokończenie Szkieletora — bo o tej inwestycji mowa, mieszkańcy Krakowa czekają już kilkadziesiąt lat. Zgodnie z zapisami porozumienia zawartego między Miastem Kraków a użytkownikiem wieczystym nieruchomości przy ul. Lubomirskiego, już w kwietniu 2016 r. ma rozpocząć się przebudowa charakterystycznego obiektu szpecącego krajobraz stolicy Małopolski. Historia budowli sięga roku 1975, kiedy to rozpoczęła się budowa siedziby Naczelnej Organizacji Technicznej. W ciągu kolejnych 4 lat powstały 24 piętra biurowca. Na tym etapie zakończono realizację inwestycji, m.in. z powodu ograniczonego budżetu. Od tego czasu, pomimo wielu prób, nie udało się wznowić budowy. W 2005 r. obiekt przejęła spółka Treimorfa — należąca do spółki Verity Development oraz GD&K Group, która dopiero w październiku 2014 r. otrzymała pozwolenie

Kraków Bosacka

60

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

wiz. UBM Polska

Consulting oraz spółki Xcity Investment, zakłada realizację inwestycji w dwóch etapach. W pierwszym wybudowane zostaną 2 budynki biurowe z podziemnym garażem. Jeden z nich będzie zlokalizowany nad płytą dworca MDA — jego ukończenie planowane jest na koniec 2018 r. Z kolei II etap zakłada budowę biurowca oraz przebudowę 3 budynków objętych ochroną konserwatorską — budynku drukarni, wieży ciśnień oraz lokomotywowni. Całkowita powierzchnia najmu, która zostanie dostarczona na krakowski rynek w ramach inwestycji, wyniesie ok. 21 000 mkw. Szacunkowa wartość projektu to 55 mln euro.

Również w niedalekiej odległości od Dworca Kraków Główny, w bezpośrednim sąsiedztwie Galerii Krakowskiej, na działce zakupionej od ECE, Skanska Property Poland planuje realizację inwestycji biurowej High Five. Między galerią a hotelem Ibis ma powstać I etap nowoczesnego kompleksu biurowego. Inwestor rozpoczął już prace przygotowawcze do projektu.

Kolejną planowaną na krakowskim rynku inwestycją biurową jest kompleks Mieszkaj w Mieście — przedsięwzięcie zakładające budowę obiektów mieszkalnych, mieszklano-usługowych oraz biurowych. Realizacja projektu będzie przebiegać w 12 etapach, w których powstanie blisko 2200 mieszkań oraz 53 000 mkw. powierzchni biurowej na działce o wielkości ok. 20 ha. Inwestycja położona jest w krakowskich Bronowicach — u zbiegu ulic Radzikowskiego i Armii Krajowej.

Kotlarska 11

Kolejny projekt biurowy w Krakowie chce zrealizować firma UBM Polska sp. z o.o. Tym razem na działce położonej nieopodal mostu Kotlarskiego, w pobliżu Galerii Kazimierz firma planuje wybudować biurowiec Kotlarska 11. Projekt ma dostarczyć na krakowski rynek ok. 12 000 mkw. powierzchni biurowej. W Czyżynach, u zbiegu ulic Centralnej i Galicyjskiej powstanie natomiast biurowiec klasy A Galicyjska Office Centre. Budynek zaoferuje 6218 mkw. powierzchni biurowej, a także 1000 mkw. parterowych przestrzeni handlowo-usługowych.

Kraków — miasto niezwykle atrakcyjne dla biznesu

Jacek MAJCHROWSKI Prezydent Krakowa

K

raków to jedno z najbardziej atrakcyjnych gospodarczo miast Europy Wschodniej, co wpływa na liczbę lokowanych tu inwestycji zagranicznych oraz rozwój rodzimej przedsiębiorczości. Przyciągamy inwestorów, bo Kraków to inwestycja w prestiż. Działające w Krakowie

firmy oferują praktycznie każdą usługę opisaną w PKD, poczynając od obsługi procesów biznesowych, czyli księgowość i rachunkowość, HR, business analytics, poprzez projekty architektoniczne i prace konstrukcyjne, a kończąc na technologiach innowacyjnych, jak centra IT czy R&D oraz kreacji gier komputerowych. Jak wynika z dorocznego raportu opracowanego przez stowarzyszenie ASPIRE, zrzeszające największe firmy outsourcingowe, w 2015 r. centra IT i usług dla biznesu działające w Krakowie zatrudniły prawie 8 tys. pracowników. W sumie w międzynarodowych korporacjach działających w tej branży w stolicy Małopolski pracuje ok. 46 tys. osób, co daje miastu pierwszą pozycję w kraju.

Jak podaje ASPIRE „Uśredniając, każdego dnia sektor zatrudnia w Krakowie 21 osób”. Według danych tej organizacji w ciągu ostatnich sześciu lat branża IT/SSC/BPO rokrocznie odnotowuje w Krakowie blisko 20-procentowy wzrost zatrudnienia. Tendencja ta powinna się utrzymać także w 2016 r. — na styczeń 2017 r. ASPIRE prognozuje osiągnięcie poziomu zatrudnienia prawie 55 tys. pracowników.

Jak twierdzą same firmy, Kraków wraz ze swoim zapleczem akademickim i naukowym, jest miejscem niezwykle atrakcyjnym dla biznesu.

Nasze miasto dysponuje 23 wyższymi uczelniami,

12 tys. pracowników naukowych, niemal 200 tys. studentów oraz ponad 100 jednostkami naukowo-badawczymi i instytutami. Ten potencjał niewątpliwie przyciąga jak magnes wielki i mały biznes. Inwestują u nas instytucje finansowe, globalne marki, umożliwiają miastu eksplorację nowych, dotąd raczkujących obszarów rozwoju.

Kraków, coraz częściej określany jest jako miasto przyjazne dla sektora wysokich technologii. Statystyki pokazują, że o ile liczba podmiotów z sektora high-tech jest najwyższa w stolicy, o tyle to właśnie Kraków od 2009 r. zanotował największy wzrost liczby podmiotów związanych z wysokimi technologiami, bo prawie o 40% (dla porównania w Warszawie było to nieco ponad 12%).

Skutkiem rozwoju gospodarczego Krakowa jest rosnący metraż powierzchni biurowych. W ciągu 4 ostatnich lat powierzchnia biurowa wzrosła o ponad 50%, do poziomu ponad 730 000 mkw.

Jednak utrzymanie rangi Krakowa, czyli metropolii o znaczeniu europejskim, wymaga nadal szeregu działań, podnoszących jakość każdej z dziedzin funkcjonowania. Kraków konsekwentnie buduje więc swój gospodarczy wizerunek i markę, tworząc dedykowane biznesowi miejskie instytucje jak Centrum Obsługi Inwestora, Centrum Wspierania Przedsiębiorczości czy Punkt Obsługi Przedsiębiorcy.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Kraków

61

Biurowce w Krakowie Office buildings in Cracow

Istniejące Existing 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Alma Tower . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Pilotów 10 Archetura . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Cystersów 9 Avatar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Lea 210 Avia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 41 Biprostal . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Królewska 57 BIUROMAX . . . . . . . . . . . . . . ul. Radzikowskiego 3 Biurowiec Budomat . . . . . . . . . ul. Kamińskiego 47 Biurowiec G21 . . . . . . . . . . . . . ul. Grzegórzecka 21 Biurowiec Hochtief . . . . . . . . . . . . . . ul. Lubicz 27 Biurowiec Inter-Bud . . . . . . . ul. Czerwone Maki 65 Biurowiec Skotnicka . . . . . . . . . ul. Skotnicka 252A Biznes Park Wielicka . . . . . . . . . . . ul. Wielicka 250 Bonarka for Business A/ B/ C/D . . . . ul. Puszkarska 9 Browar Lubicz – I etap . . . . . . . . . . ul. Lubicz 17H Buma Square . . . . . . . . . . . . . ul. Wadowicka 6–8 Centrum Administracyjne Teva . . . . ul. Mogilska 80 Centrum Biurowe Alstar . . . . . . . . . . ul. Zawiła 61 Centrum Biurowe AZBUD . . . . . . . . . al. Pokoju 78 Centrum Biurowe Drukarnia Związkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Mikołajska 13 Centrum Biurowe Etiuda . . . . . . . . . . ul. Pilotów 2 Centrum Biurowe Fronton . . . . . . . ul. Kamienna 21 Centrum Biurowe Kazimierz . . . . . ul. Podgórska 34 Centrum Biurowe Lubicz I + II . . . . . . ul. Lubicz 27 Centrum Biurowe VINCI . . . . . . . . . ul. Opolska 100 Centrum Biurowo-Finansowe Kurniki 9 . ul. Kurniki 9 Centrum Biznesu Brama Bronowicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. G. Zapolskiej 44

Oddane w 2015 roku Commissioned in 2015 1 2 3 4 5 6 7

27 Centrum Jasnogórska 44 . . . . . . .ul. Jasnogórska 44

53 Nautilus . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 41

28 Colosseum . . . . . . . . . . . . . . . ul. Miłkowskiego 3

54 Nowe Herbewo . . . . . . . . . . . . . . .ul. Lubelska 29

29 Conrada 63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Conrada 63

55 Onyx . . . . . . . . . . . . . . ul. Powstańców Śląskich 26

30 Copernicus Centrum Biznesu i Innowacji . . . . . . .

56 Orange Office Park – I i II etap . . . ul. Klimeckiego 1

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

Aleja Pokoju 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Pokoju 5 Avia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 41 Bonarka for Business E . . . . . . . . ul. Puszkarska 9 DOT Office A . . . . . . . . . . . . . . ul. Czerwone Maki Enterprise Park III. . . . ul. Powst. Wielkopolskich 13 Quattro Business Park FIVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. gen. Bora-Komorowskiego 25 SSE6 Comarch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czyżyny

1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 16

E-BIUROWCE

57 Pałac Goetzów . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Lubicz 17H 58 Parkowa 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Parkowa 11 59 Pascal . . . . . . . . . . . . . . . ul. Przybyszewskiego 70 60 Petroinform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. 3 Maja 9 61 Piastowska 44 . . . . . . . . . . . . . . ul. Piastowska 44 62 Platinum . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kordylewskiego 1 63 Portus . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Kamieńskiego 51 64 Powierzchnie Biurowe Bocianie Gniazdo . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Bociana 4A 65 Quattro Business Park, bud. A/B/C . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . al. gen. Bora-Komorowskiego 25 66 Quattro Business Park, bud. D . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . al. gen. Bora-Komorowskiego 25 67 Rondo Business Park I+II . . . . . . . ul. Lublańska 38 68 Spółdzielnia Kłos . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szlak 65 69 Tęczowy biurowiec . . . . . . . . . . . . . . . ul. Lea 124 70 Ukryte Pragnienia, bud. G, H . . . . ul. Kluczborska 17 71 W22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wielicka 22A 72 Wadowicka 8A . . . . . . . . . . . . . ul. Wadowicka 8A 73 Wadowicka 8W . . . . . . . . . . . . .ul. Wadowicka 8W 74 Wielicka 181A . . . . . . . . . . . . . . ul. Wielicka 181A 75 Wielicka 72 I + II . . . . . . . . . . . . . . ul. Wielicka 72 76 Wyczółkowski Business Center ul. Wyczółkowskiego 7 77 Zasada Centrum . . . . . . . . . . ul. Armii Krajowej 19

W budowie Under construction

9

62

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 41C Cracovia Business Center . . . . . . . . . . al. Pokoju 1 Dekerta 18 . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jana Dekerta 18 Diamante Plaza . . . . . . . . . . . . ul. Jana Dekerta 24 Enterprise Park I . . ul. Powstańców Wielkopolskich 13 Enterprise Park II . . ul. Powstańców Wielkopolskich 13 Euromarket Office Center . . . . . . ul. Jasnogórska 1 Excon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Babińskiego 69 FHU Auto Center . . . . . . . . . . . . . ul. Wielicka 250 Frax Office . . . . . . . . . . . . .ul. Walerego Sławka 8A Futuro . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Księży Pijarów 5 Green Office . . . . . . . . . . . . . ul. Czerwone Maki 84 Halicka 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Halicka 9 Havre . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Walerego Sławka 3A Herbewo . . . . . . . . . . . . . . al. Słowackiego 64–66 Inkubator Krakowski Park Technologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 41 INSAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Ładna 4–6 Jasnogórska 11 . . . . . . . . . . . . .ul. Jasnogórska 11 Kapelanka 42 . . . . . . . . . . . . . . .ul. Kapelanka 42 Korona Office Complex . . . . . . ul. Armii Krajowej 18 Kraków Business Park . . . . . . . . ul. Krakowska 280 Łagiewnicka 33A . . . . . . . . . . .ul. Łagiewnicka 33A M65 Meduza . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Mogilska 65

Biurowce w Krakowie

Astris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Lublańska Axis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Przy Rondzie 4 Benaco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Pilotów 2E Bonarka for Business F i G . . . . . . . ul. Puszkarska 9 Bronowicka Boat . . . . . . . . . . . ul. Bronowicka 130 Browar Lubicz – II etap . . . . . . . . . . ul. Lubicz 17G CH2M Center . . . . . . . . . . . . . . . . Konopnickiej 31 Chopin Office . . . . . . . . . . . . . . ul. Przy Rondzie 2 CX2* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Przemysłowa DOT Office kolejne budynki . . . . ul. Czerwone Maki Enterprise Park IV etap. . . ul. Powst. Wielkopolskich 13 Equal Business Park I i II etap . . . . . . . ul. Wielicka Green Office Center . . . . . . . .ul. Walerego Sławka 3 Hexagon. . . . . . . . . . . . . . ul. Wielicka/Zamknięta K28. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kobierzyńska 28 Lobos Czyżyny . . . . . . . . . . . . . . ul. Medweckiego

Office buildings in Cracow

17 Mix Biura Jasnogórska 9 . . . . . . . ul. Jasnogórska 9 18 Mogilska Office. . . . . . . . . . . . . . . ul. Mogilska 43 19 O3 Business Campus* . . . . . . . . . . al. 29 Listopada 20 Orange Office Park III etap . . . . . . ul. Klimeckiego 1 21 Park Club. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. 3 Maja 9 22 Pawia Business Center . . . . . . . . . . . . . ul. Pawia 23 Porto Office B. . . . . . . . . . . . . . ul. Zielińskiego 22 24 Regent Office. . . . . . . . . . . . . . .ul. Prądnicka 20A 25 Sosnowiecka 75 . . . . . . . . . . . . ul. Sosnowiecka 75 26 Topos* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Pawia 24 27 Triforum Office Park, I etap . . . . . ul. Sołtysowska 1 28 Zaleskiego 1 . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zaleskiego 1 29 Zakopiańska . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zakopiańska

* Budynek oddany na początku 2016 r. * Building comissioned in the beginning of 2016.

2

50 27 25 47 17 36

64 24 29

12

13

70

66 65 1 67 6 40

19

6 5 26 3 77

49

69

24 54 44

5

61 59

21

68

60

9 22 26 25

16

46 11 9 57 14 23 6

19

21

1 4 30 53 45 2 4

3 1 20

18

15 28

3 16 18 52 8 2 2

27

7

14

6

62 8

76 42

31 10

1

22 7 9

7 23

19

14

48

71

55 15

28

12

15 51 72 73

4 10

58

8

33 56 32 20 35 11 5 34

13 3 4

41

5

75

63 39 43 7 13 74

10

37

17 12 38

11 29

Planowane Planned 1 2 3 4 5

Aquarius. . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Życzkowskiego Biurowiec przy al. 29 listopada. . . . al. 29 listopada Brown Square . . . . . . . . . . . . . ul. Mogilska 53-55 Ellipsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Jana Pawła II 74 Equal Business Park III etap . . . . . . . . ul. Wielicka

6

11 Kraków Bosacka. . . . . . . . . . . . . . . . ul. Bosacka

7

12 Mieszkaj w Mieście. . ul. Armii Krajowej/Radzikowskiego

Galicyjska Office Center. . . . ul Centralna/Galicyjska Gremi Buisness Park . . . . . . . . . . . . . . . Zabłocie 8 Kalwaryjska. . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kalwaryjska 9 Kompleks biurowy przy ul. Pawiej . . . . . ul. Pawia 10 Kotlarska 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Kotlarska

13 O3 Business Campus kolejne etapy . . . . ul. Opolska 14 SSE7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czyżyny 15 Unity Center . . . . . . . . . . . . . . ul. Lubomirskiego

Prezentowane zestawienie nie obejmuje wszystkich biurowców zlokalizowanych we Krakowie. Stan na styczeń 2016 r.

Factsheet include selected buildings in Cracow. List made in January 2016.

E-BIUROWCE

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

63

Wybrane biurowce: Kraków

Aleja Pokoju 5 oddany

CH2M Center w budowie

DOT Office w budowie

64

E-BIUROWCE

al. Pokoju 5, Kraków www.alejapokoju5.com.pl e-mail: m.franaszek@buma.com.pl tel: +48 12 297 22 47

ul. Marii Konopnickiej 31, Kraków www.3one.pl e-mail: biuro@3one.pl tel.: +48 12 399 91 01

ul. Czerwone Maki, Kraków www.dotoffice.com.pl e-mail: m.franaszek@buma.com.pl tel.: +48 12 297 22 47

Biurowce w Krakowie

Axis w budowie

Bonarka for Business (B4B) oddany w budowie kolejne etapy

Hexagon w budowie

Office buildings in Cracow

ul. Przy Rondzie, Kraków www.axis.byskanska.com e-mail: monika.tkacz@skanska.pl tel.: +48 797 229 854

ul. Puszkarska, Kraków www.bonarka4business.pl e-mail: akrzton@trigranit.pl tel.: +48 12 257 89 86

ul. Zamknięta, Kraków www.biurowiec-hexagon.pl e-mail: m.suchora@biurowiec-hexagon.pl tel.: +48 784 569 672

Jasnogórska 9 w budowie

Lobos Office w budowie

Park Club w budowie

ul. Jasnogórska, Kraków www.mixbiura.pl/jasnogorska-9 e-mail: info@mixbiura.pl tel.: +48 12 266 37 53

ul. Mieczysława Medweckiego, Kraków www.nieruchomosci.lobos.pl e-mail: nieruchomosci@lobos.pl tel: +48 801 555 556; +48 508 566 626

al. 3 Maja 9, Kraków www.parkclub.pl e-mail: kontakt@parkclub.pl tel.: +48 888 675 896

E-BIUROWCE

Jasnogórska 11 oddany

O3 Business Campus oddany – I etap

Pawia Business Center w budowie

Biurowce w Krakowie

ul. Jasnogórska, Kraków www.mixbiura.pl/jasnogorska-11 e-mail: info@mixbiura.pl tel.: +48 12 266 37 53

ul. Opolska 114, Kraków e-mail: joanna.nicinska@echo.com.pl tel: +48 664 900 311

ul. Pawia, Kraków e-mail: lm@alxproperty.pl tel.: + 48 606 216 986

Office buildings in Cracow

65

66

E-BIUROWCE

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

25 YEARS OF BUSINESS OPERATION THE MARKET LEADER IN KRAKÓW

DOT OFFICE A MODERN OFFICE COMPLEX (SPECIAL ECONOMIC ZONE)

BUILDINGS D, E CZERWONE MAKI STREET

KRAKÓW

LEASABLE AREA, BUILDING D: 11 500 m² LEASABLE AREA, BUILDING E: 7 600 m² PROJECT COMPLETION DATE: Q1/Q2 2017

LEASING DEPARTMENT:

Julie Archambault

+ 48 602 241 705

j.archambault@buma.com.pl

Monika Franaszek

+ 48 501 224 101

m.franaszek@buma.com.pl

E-BIUROWCE

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

67

Oferta wynajmu powierzchni biurowo-handlowej w budynku Park Club: al. 3 maja 9, Kraków

Park Club to luksus, który cechuje prostota i komfort. Jego wnętrza oferują praktyczne oraz sprzyjające warunki pracy, a towarzysząca mu na każdym kroku dbałość o detal sprawiła, iż nie tylko zewnętrznemu wrażeniu, ale i przestrzeni wewnątrz unikatowej bryły przypisana jest najwyższa jakość. Park Club mieści 5500 m2 ekskluzywnych przestrzeni biurowych usytuowanych na czterech poziomach. Szklana fasada z każdego niemal punktu otwiera relaksujący widok na krakowskie Błonia. Park Club to również wysokiej klasy przestrzeń komercyjna zlokalizowana na parterze budynku, której towarzyszy część gastronomiczna. Ze względu na przystępność komunikacyjną oraz spacerowy dystans dzielący kompleks od Rynku Głównego, jest to doskonałe miejsce

inwestycyjne. Do dyspozycji użytkowników Park Club pozostaje wielomiejscowy parking podziemny. Park Club to luksusowy obiekt komercyjno-apartamentowy powstający w jednym z najpiękniejszych i najbardziej prestiżowych miejsc Krakowa — na skraju krakowskich Błoń. Z jego okien rozciąga się wyjątkowy widok na Las Wolski i Kopiec Kościuszki, a także na oddalony zaledwie o krok miejski park, natomiast z oddali można dostrzec wieże królewskiego Wawelu. Park Club interpretuje wyjątkowy kontekst miejsca i jego tradycję wpisując się w perspektywę prowadzącej do niego, zadrzewionej alei 3 Maja. Jego fasada staje się lustrem dla tonącego w zieleni miejsca. Lokalizacja jest szczególna, tętniąca życiem, a jednocześnie zapewniająca parkowy spokój i ciszę.

w w w.parkclub.pl 68

E-BIUROWCE

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

Idealne miejsce do pracy w Krakowie.

LEED

Platinum

5600 m2 powierzchni biurowej klasa obiektu A+ wysoka energooszczędność najnowocześniejsze technologie bliskość do centrum doskonały dojazd pakiet dodatkowych korzyści

office www.nieruchomosci.lobos.pl tel. 801 555 556

tel. 508 566 626

nieruchomosci@lobos.pl

E-BIUROWCE

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

69

http://www.bonarka4business.pl

Offices to let in Krakow’s number 1 choice office complex, in Bonarka for Business Bonarka for Business ■ the largest office park in Krakow, 100 000 sqm Leasable space at completion ■ Class “A” offices with BREEAM® certification, offering our tenants an excellent and friendly working environment, several after-work shopping and entertainment facilities in house and next door in Bonarka City Center, the city’s largest shopping center.

■ A unique location in Krakow’s Podgorze district, Puszkarska street, in the heart of Bonarka City Center, with an excellent public transport network ■ Expansion possibilities for tenants within the complex - after completing already 6 buildings with 55 000 sqm GLA, Building G is under construction offering further 10 000 sqm GLA Building F ■ the newest, 6th Building in Bonarka for Business with 10 000 sqm GLA ■ modern architecture, 8 storey high ■ BREEAM Very Good certificate to be obtained Anna Krzton - Leasing Manager P: +48 12 257 89 86 E: akrzton@trigranit.com

70

E-BIUROWCE

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

BRONOWICE BUSINESS CENTER

Storeys – 5 above-ground and 2 underground Area of the building to let: ca. 12 000 m2 Ground floor – commercial-service (or office) area – ca. 1800 m2 1st–4th floor – office area ca. 10 200 m2 (ca. 2550 m2 per storey) End of construction: III quarter 2016

www.bbc-krakow.pl

E-BIUROWCE

Address: ul. Jasnogórska 9, 31-358 Kraków Contact: Inwestycje MIX Biura Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. ul. Wielicka 72, 30-552 Kraków phone: +48/12/266 37 53 | e-mail: info@mixbiura.pl

Biurowce w Krakowie

Office buildings in Cracow

71

fot. Daniel Grodziński, i2 Development

Wrocław jak magnes przyciąga dużych deweloperów To aglomeracja często porównywana ze stolicą Małopolski. Ku uciesze lokalnych włodarzy, a także mieszkańców miasta, w zestawieniach tych Wrocław z roku na rok wypada coraz lepiej.

72

POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

biurowych, wśród nich wymienić należy chociażby biurowce: Dominikański, West Gate czy Promenady Zita. Dowodem na to, że potencjał rynku biurowego we Wrocławiu jest duży, są dane dotyczące wskaźnika pustostanów, który na koniec ubiegłego roku wyniósł 8,6% (dane według JLL).

Co przyciąga inwestorów do Wrocławia? O potencjale miasta decyduje wiele czynników. Jednym z najistotniejszych jest fakt, że Wrocław należy do czołówki najbardziej rozwijających się ośrodków miejskich w Polsce. Potwierdzeniem tego jest m.in. spadek stopy bezrobocia, która według szacunków GUS w stolicy Dolnego Śląska wynosi zaledwie 3,4% (stan na grudzień 2015 r.), wzrost PKB czy wzrost przeciętnego wynagrodzenia. To sprawia, że coraz więcej ludzi chce żyć i pracować w mieście. Wrocław przyciąga międzynarodowe koncerny motoryzacyjne, produkujące artykuły gospodarstwa domowego i elektroniczne. Dodatkowo jest ważnym punktem

fot. Daniel Grodziński, i2 Development

W

rocław to drugie po Krakowie miasto regionalne w Polsce, biorąc pod uwagę wielkość rynku biurowego. Nic więc dziwnego, że jest to aglomeracja często porównywana ze stolicą Małopolski. Ku uciesze lokalnych włodarzy, a także mieszkańców miasta, w zestawieniach tych Wrocław z roku na rok wypada coraz lepiej, zmniejszając swój dystans do wyników Krakowa. Tak było również w minionych 12 miesiącach. Rok 2015 okazał się bowiem dla stolicy Dolnego Śląska bardzo dobrym okresem — przede wszystkim biorąc pod uwagę podaż nowych inwestycji biurowych. Duże było również zainteresowanie najemców istniejącą powierzchnią biurową, co w konsekwencji skutkowało stosunkowo niskim wskaźnikiem pustostanów. W dodatku bardzo pozytywnie zapowiadają się także przyszłe lata — w budowie we Wrocławiu pozostaje wiele ciekawych projektów. Równie obiecująco wyglądają plany deweloperów, które pokazują, że stolica Dolnego Śląska będzie wykorzystywać swój biurowy potencjał. Na pozytywną ocenę 2015 r. wpłynął również fakt, że potwierdziły się prognozy ekspertów, którzy przewidywali spore zainteresowanie międzynarodowych firm wrocławskim rynkiem — przede wszystkim z sektora IT i BPO — które właśnie tu chcą lokować swoje siedziby, powiększając dotychczasowe biura lub przenosząc je z innych miejsc.

W 2015 r. we Wrocławiu do użytku oddanych zostało ponad 85 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej, a to oznacza wynik o ok. 30 000 mkw. lepszy niż ten osiągnięty w 2014 r. Taka podaż nowych inwestycji wskazuje, że łączne zasoby powierzchni biurowej w stolicy Dolnego Śląska zbliżają się do granicy 700 000 mkw. i w 2015 r. wyniosły ok. 680 000 mkw. Na wysoką podaż złożyło się w znacznej mierze oddanie do użytkowania dużych kompleksów

Bulwar Staromiejski

na mapie centrów outsourcingowych czy usług IT na świecie.

O dobry klimat dla nowych inwestycji we Wrocławiu dbają władze miasta, które działania na tej płaszczyźnie mają wpisane w strategię rozwoju. W stolicy Dolnego Śląska szczególnie dba się o to, aby stworzyć odpowiednie warunki dla mocno wyspecjalizowanych firm, działających w niszowych sektorach rynku. Wspieraniu takich inicjatyw mają służyć: Wrocławskie Centrum Biznesu ETI+ (pierwsza w Polsce organizacja badawczo-rozwojowa nastawiona na rozwój innowacji, nowych technologii i badań na potrzeby nowoczesnego przemysłu), Wrocławskie Centrum Akademickie czy lokalne parki technologiczne. Choć, patrząc z perspektywy czasu, widać, że we Wrocławiu zaszły pozytywne zmiany, to tak naprawdę jeszcze wiele kwestii wymaga poprawy. Świadczą o tym wyniki raportu „Doing Business w Polsce 2015” opracowanego przez Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju/Bank Światowy, w którym Wrocław wśród 18 polskich miast zajął dopiero 13. pozycję.

Warto podkreślić, że w publikacji położono nacisk na wskaźniki mierzące złożoność i koszt procedur związanych z rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw, czyli założenie spółki, uzyskanie pozwolenia na budowę oraz zarejestrowanie przeniesienia własności nieruchomości.

Poza dobrą koniunkturą gospodarczo-ekonomiczną, o potencjale stolicy Dolnego Śląska decyduje także lokalizacja — przede wszystkim dostęp do starych szlaków handlowych, które dzisiaj mają ogromne znaczenie w systemie komunikacyjnym Europy.

Wśród nich wymienić należy m.in. linię kolejową E-30, autostradę A4, drogi S5 i S8. Bezpośredni dostęp do autostrady A4 czy A8 (autostradowej obwodnicy Wrocławia), łączącej się z drogą krajową S8, sprawia, że stolica Dolnego Śląska posiada wygodne połączenie drogowe ze stolicą kraju, ale także z aglomeracją śląską czy Krakowem. Dodatkowo z roku na rok rośnie znaczenie i oferta Portu Lotniczego we Wrocławiu. W roku 2015 wrocławskie lotnisko obsłużyło 2,32 mln pasażerów, co stanowi 11-procentowy wzrost w porównaniu z 2014 r., a jednocześnie jest rekordowym wynikiem w historii istnienia portu. Bardzo ważny jest fakt, że w ubiegłym roku wzrosła nie tylko liczba osób korzystających z połączeń międzynarodowych, ale także aż o 20% powiększyło się grono pasażerów wybierających połączenia krajowe — przede wszystkim do Warszawy. Wraz ze wzrostem liczby obsługiwanych klientów, rozrastać się będzie również oferta Portu Lotniczego we Wrocławiu — władze lotniska zapowiedziały, że w rozkładzie lotów pojawią się w bieżącym roku połączenia do Birmingham czy Wenecji Treviso.

Trasy wylotowe z miasta i odpowiednie skomunikowanie z lotniskiem to jeden aspekt odpowiedniej komunikacji każdego miasta, drugi stanowi komunikacja miejska, która ułatwia podróżowanie, a jednocześnie wyznacza obszary o największym potencjale inwestycyjnym. Jest to płaszczyzna, na której we Wrocławiu sporo musi się jeszcze zmienić — wciąż bowiem wiele części miasta, przede wszystkich tych, które położone są poza ścisłym centrum, nie posiada wystarczająco dobrze rozwiniętej sieci komunikacji tramwajowej. Rejonami, które czekają na inwestycje w tym zakresie, pozostają m.in. Nowy Dwór czy Psie Pole. Wystarczy poznać plany władz miasta, aby stwierdzić, że zmiany na tej płaszczyźnie to tylko kwestia czasu. Zgodnie z przyjętymi założeniami, we Wrocławiu mają powstać dwie nowe linie tramwajowe. Pierwsza zostanie wytyczona wzdłuż ulic Popowickiej, Starogroblowej i Długiej. Dzięki niej pasażerowie MPK będą mieli alternatywne połączenie tramwajowe

DANE PODSTAWOWE

Powierzchnia: 293 km kw.

Bezrobocie: 3,4%

Liczba ludności: 634 500

EDUKACJA

Liczba szkół wyższych ogółem: 27

Liczba studentów: 133 729

TRANSPORT PUBLICZNY

Liczba linii autobusowych: 89

Liczba linii kolejowych w obrębie Wrocławia: 6

Liczba linii tramwajowych: 22

Lotniska: Port Lotniczy Wrocław

RYNEK BIUROWY

Podaż: 680 300 mkw.

’15

Nowa podaż w 2015 r.: 85 300 mkw.

Popyt w 2015 r.: 127 600 mkw.

Powierzchnie w budowie: 187 000 mkw.

Wskaźnik pustostanów: 8,6% Średnie stawki czynszów: 14–14,5 €/mkw./m-c

POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

73

fot. OVO Wrocław

74

POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

fot. OVO Wrocław

mogła spełnić swoje zadanie, potrzebna jest edukacja mieszkańców — a władze Wrocławia nie zapominają o promocji rozwiązań służących poprawie komfortu podróżowania w granicach miasta, przybliżanych w formie broszur informacyjnych dedykowanych pracownikom wrocławskich firm.

Niezwykle ważnym aspektem rozwoju miasta, który jednocześnie nie pozostaje bez wpływu na przyciąganie zagranicznych przedsiębiorców, jest potencjał tkwiący w wykwalifikowanej kadrze.

Na 27 uczelniach wyższych we Wrocławiu kształci się ok. 130 tys. studentów, a dzięki dialogowi miasta z przedstawicielami środowiska akademickiego m.in. za sprawą Biura Współpracy z Uczelniami Wyższymi (pierwszej takiej inicjatywy w kraju) tworzone są dla nich miejsca pracy. To właśnie w tej grupie władze Wrocławia dostrzegają potencjał rozwojowy w przyszłości, dokładając wszelkich starań, aby osoby, które wybrały stolicę Dolnego Śląska na czas studiów, chciały tu żyć i pracować po ich zakończeniu.

fot. ????????

z centrum np. na Kozanów czy Popowice. Druga trasa powstanie na ul. Hubskiej (od ul. Glinianej do ul. Dyrekcyjnej) oraz ul. Suchej.

Tak samo jak w przypadku większości dużych aglomeracji miejskich w Polsce, dla Wrocławia dużym wyzwaniem jest zmniejszenie natężenia ruchu samochodowego w centrum. Jednym ze sposobów walki z tym problemem jest wspomniana wyżej rozbudowa linii tramwajowych. Drugie rozwiązanie stanowi zwiększanie liczby ścieżek rowerowych. Pod tym względem Wrocław wypada bardzo dobrze. W mieście istnieje ponad 220 km tras dla rowerzystów, a w dostępnych 72 stacjach rowerowych wypożyczyć można 720 rowerów. Trzecią metodą walki ze zbyt dużym natężeniem ruchu, przede wszystkim w centrum miasta, jest budowa parkingów typu park and ride. W stolicy Dolnego Śląska istnieje kilka tego typu miejsc: m.in. przy Wzgórzu Andersa, Stadionie Wrocław czy pętli Oporów. Warto dodać, że na przełomie roku 2015 i 2016 został otwarty kolejny — w Leśnicy. Jednak, aby tego typu infrastruktura

Wrocław – iwestycje oddane w 2015 r.

fot. Echo Investment

R

West Gate

Dominikański

U zbiegu ulic Oławskiej i Piotra Skargi, na pl. Dominikańskim, a więc w samym centrum Wrocławia, zlokalizowany jest biurowiec Dominikański, zrealizowany przez firmę Skanska Property Poland — to największy projekt biurowy w stolicy Dolnego Śląska, który otrzymał pozwolenie na użytkowanie w 2015 r. Kompleks znajdujący się w dzielnicy Stare Miasto wznoszono w kilku etapach — w maju ubiegłego roku oddane zostały 2 budynki: A i C wchodzące w skład inwestycji. Natomiast w sierpniu pozwolenie na użytkowanie uzyskał największy obiekt kompleksu, czyli budynek B. Wyjątkową część inwestycji stanowi budynek C — powstał on bowiem na skutek rewitalizacji XVIII-wiecznego Pałacu Oppersdorfów. Prace podczas realizacji tego obiektu prowadzone były w ścisłej współpracy z Miejskim Konserwatorem Zabytków. Łącznie biurowiec Dominikański dostarczył na rynek 40 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej klasy A, z czego ponad połowa (23 000 mkw.) znajduje się w 7-kondygnacyjnym budynku B. Najemcy mogą także korzystać z parkingu na ok. 380 samochodów. Spełnienie standardów zrównoważonego budownictwa potwierdza certyfikat LEED na poziomie Gold. Biurowiec Dominikański jest ciekawym adresem na biurowej mapie Wrocławia, o czym świadczy fakt, że już pod koniec 2015 r. był wynajęty w niemal 90%. Wśród najemców biurowca można wymienić takie firmy, jak: HP Global Business Center, Deloitte, BGŻ BNP Paribas, PKO BP, BrightONE czy Work Service. Warto wspomnieć, że na początku 2016 r.

Skanska Property Poland sprzedała kompleks, jego nowym właścicielem został Fundusz Union Investment.

Koniec roku 2015 we Wrocławiu obfitował w wiele ważnych wydarzeń na rynku biurowym — jednym z nich było oddanie do użytku biurowca West Gate zrealizowanego przez spółkę Echo Investment u zbiegu ulic Lotniczej, Na Ostatnim Groszu, Legnickiej i Milenijnej, a więc w dzielnicy Fabryczna. Obiekt, zaprojektowany na planie litery „L”, swoim najemcom oferuje 16 200 mkw. powierzchni biurowej klasy A i składa się z 6 kondygnacji naziemnych. Warto wspomnieć, że biurowiec uzyskał certyfikat BREEAM Interim na poziomie Excellent.

Przysłowiową „wisienką na torcie” w przypadku tej inwestycji jest fakt, że już w styczniu 2015 r., czyli jeszcze przed oddaniem do użytkowania, spółka Echo Investment mogła pochwalić się informacją o wynajęciu powierzchni w 100%. Do najemców powierzchni w obiekcie West Gate należą: firma Nokia Networks, która w biurowcu zajęła 14 000 mkw., Deichmann Obuwie sp. z o.o., Enel Med czy K&D Foods.

fot. Nacarat Polska

fot. Skanska Property Poland

ok 2015 we Wrocławiu zaliczyć należy do bardzo udanych pod względem podaży nowych inwestycji. Oddane do użytku biurowce łącznie dostarczyły na rynek ponad 85 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Co istotne, zdecydowana większość nie musiała długo czekać na nowych najemców.

Wrocław — drugie po Krakowie miasto regionalne, biorąc pod uwagę wielkość rynku biurowego — nie posiada typowej dzielnicy biznesowej. Łatwo tu jednak wyodrębnić kilka obszarów, na których aktywność deweloperów realizujących projekty biurowe jest większa. Nie może dziwić fakt, że do najpopularniejszych rejonów należą dzielnice zlokalizowane centralnie: Stare Miasto i Śródmieście. O ich popularności decyduje przede wszystkim lokalizacja.

Położenie w pobliżu ważnych tras wylotowych z miasta, a także dostępność terenów pod inwestycje sprawia, że deweloperzy chętnie wybierają we Wrocławiu również dzielnicę Fabryczną. Swój biurowy potencjał zwiększa także Psie Pole.

Dubois 41

Na wrocławskiej liście biurowców, których realizacja została zakończona w 2015 r., znajduje się również Dubois 41 — 7-kondygnacyjny budynek oferujący ok. 6800 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Obiekt położony nad brzegiem Odry, tuż obok Kępy Mieszczańskiej w dzielnicy Śródmieście, stanowi część kompleksu komercyjno-mieszkaniowego zrealizowanego przez firmę deweloperską Nacarat Polska. W obiekcie, poza częścią biurową, znalazło POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

75

wiz. Vantage Development

się również ok. 700 mkw. powierzchni usługowej, a do dyspozycji najemców oddanych zostało 75 miejsc parkingowych. Obiekt jest certyfikowany w systemie BREEAM. Powierzchnia dostępna w murach biurowca została już w 100% wynajęta. Pierwszy najemca to firma Parker Hannifin, a drugi firma 3M. Warto dodać, że przed końcem 2015 r. obiekt został sprzedany — jego nabywcą jest niemiecki fundusz inwestycyjny Warburg-HIH.

Promenady Business Park — ZITA C

Na początku października 2015 r. pozwolenie na użytkowanie uzyskał kolejny budynek wchodzący w skład kompleksu biurowego Promenady Business Park — ZITA C liczący 6000 mkw. powierzchni najmu. Obiekt zrealizowała spółka Vantage Development

SA w ramach strefy biurowej Promenady Wrocławskie, która na wrocławski rynek dostarczy łącznie 90 000 mkw. nowoczesnej powierzchni najmu. Budynek Zita C powstał w ramach II etapu Promenady Business Park — ZITA, który zakłada budowę 4 budynków, z czego obiekty B i C uzyskały już pozwolenie na użytkowanie. Etap, o którym mowa, uzyskał precertyfikat LEED na najwyższym poziomie Platinium. Kompleks Promenady Business Park położony jest między ulicami Słonimskiego, Miłosza i Trzebnicką we Wrocławiu, tuż przy granicy dwóch dzielnic: Śródmieścia i Psie Pole.

Wśród inwestycji biurowych oddanych do użytku w 2015 r. w stolicy Dolnego Śląska wymienić należy nie tylko obiekty zrealizowane przez deweloperów, ale także te, które na własne potrzeby wznosiły firmy działające we Wrocławiu. Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że nierzadko obiekty tego typu standardem nie odbiegają od wymagań narzuconych nowoczesnym budynkom biurowym przygotowywanym w celach komercyjnych. Wśród nich wymienić można m.in. biurowiec zbudowany przez firmę Volvo Polska przy ul. Mydlanej. W tym 3-kondygnacyjnym, ekologicznym obiekcie, który uzyskał certyfikat LEED na poziomie Gold, zatrudnionych jest 350 pracowników działu IT firmy Volvo. Na potrzeby użytkowników biurowca przewidzianych zostało m.in. 50 miejsc dla rowerzystów.

Do tej grupy biurowców zliczyć należy inwestycję, do której w 2015 r. przeprowadzili się pracownicy firmy Koksztys SA, zlokalizowaną we wrocławskich Żernikach przy ul. Objazdowej. Powierzchnia biurowa obiektu wynosi 2300 mkw., a do dyspozycji pracowników oddanych zostało kilkadziesiąt miejsc parkingowych dla samochodów i rowerów. W tym przypadku inwestor zdecydował się na ciekawe rozwiązanie — w bryle obiektu, którego dominującą funkcją są biura, znalazła się przestrzeń mieszkaniowa, gdzie zaprojektowano kilka 50-metrowych mieszkań.

Dynamiczny rozwój rynku nieruchomości komercyjnych

Henryk WOJCIECHOWSKI dyrektor rozwoju i komercjalizacji Vantage Development SA

D

obra koniunktura na rynku nieruchomości komercyjnych utrzymuje się od kilku lat zarówno w Warszawie, jak i miastach regionalnych. Uważam, że tak będzie także w 2016 r. Dynamiczny rozwój branży BPO

76

POLSKI RYNEK BIUROWY

i prognozowany wzrost zatrudnienia w istniejących już cenach usług, jak i duże zainteresowanie firm z Niemiec, USA, a także Ukrainy wskazują na wzrastające potrzeby nowoczesnej powierzchni biurowej. Projekty deweloperskie muszą wychodzić naprzeciw oczekiwaniom firm wynajmujących biura, które mają wysokie wymagania dotyczące standardu, funkcjonalności i przyjaznych dla środowiska budynków, tak jest w przypadku kompleksu 5 budynków, który powstaje w ramach Promenady Business Park. Oczywiście nadal najbardziej rozwiniętym rynkiem nieruchomości biurowych w Polsce jest Warszawa. Popyt w 2015 r. osiągnął poziom ponad 830 000 mkw. i był rekordowo wysoki. Miasta regionalne również nie ustępują skali popytu, który łącznie zbliża się do Warszawy. Poziom popytu w roku 2015 wzrósł rok do roku o ponad 50%. Świadczy to o niesłabnącym zainteresowaniu najemców miastami regionalnymi. Stają się one dojrzałymi rynkami biurowymi, atrakcyjnymi także dla inwestorów zainteresowanych nabywaniem

Wrocław

dobrze wynajętych budynków biurowych. Poza Warszawą w polu zainteresowań inwestorów i najemców są takie miasta, jak: Kraków, Wrocław, Trójmiasto, Katowice czy Poznań. Wzrasta także znaczenie mniejszych ośrodków, jak Lublin, Rzeszów czy Szczecin. Sukcesywnie rośnie też znaczenie centrów usług na rynku pracy w polskich miastach. Każdego roku w Polsce przybywa 20 000 pracowników w tym sektorze. Niewątpliwie jest to najbardziej dynamicznie rozwijający się obecnie rynek pracy. W ciągu najbliższych trzech lat przewiduje się, że liczba pracowników zatrudnionych w sektorze BPO w Polsce osiągnie poziom ćwierć miliona osób. Wymagania najemców i ich pracowników są coraz wyższe, firmy muszą już otwarcie konkurować o kandydatów do zatrudnienia. Warunki pracy i lokalizacja biurowca są jednym z podstawowych kryteriów przy wyborze firmy, w której pracownik chciałby pracować. Tak dobra koniunktura w znacznej mierze zachęca deweloperów do kolejnych inwestycji biurowych.

Wrocław – inwestycje w budowie

N

będzie nawiązywał do sąsiedniego budynku. W tym 7-kondygnacyjnym obiekcie znajdzie się 17 000 mkw. powierzchni biurowej, a do dyspozycji najemców oddanych zostanie ponad 230 miejsc parkingowych. Zgodnie z harmonogramem, oddanie biurowca do użytku nastąpi w IV kw. 2017 r. Sam budynek został zaprojektowany w taki sposób, aby uzyskać certyfikat LEED na poziomie Gold.

Inwestycyjnego tempa we Wrocławiu nie zwalnia także spółka Echo Investment — po sukcesie projektu West Gate przyszła kolej na realizację kolejnego obiektu: Nobilis Business House. Dostarczy on na wrocławski rynek 16 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A. Na atrakcyjność inwestycji wpływa m.in. lokalizacja. Nobilis Business House powstaje przy ul. Marii Skłodowskiej-Curie, we wrocławskim Śródmieściu. Potwierdzeniem wysokiej jakości inwestycji, a dodatkowo dbałości inwestora o środowisko naturalne jest fakt, że biurowiec uzyskał certyfikat BREEAM Interim Excellent. Biurowiec ma zostać oddany do użytku w lipcu 2016 r., a poza miejscami postojowymi w parkingu podziemnym dla samochodów zaoferuje najemcom 72 miejsca dla rowerzystów, a dodatkowo szatnie z prysznicami i suszarniami.

wiz. Vastint Polska

ajwiększym przedsięwzięciem na rynku biurowym we Wrocławiu jest kompleks Business Garden Wrocław, który przygotowuje firma Vastint Polska. W ramach tej inwestycji na wrocławski rynek dostarczone zostanie docelowo 110 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. W roku 2015 realizowano pierwszy etap kompleksu, w skład którego wchodzą 3 budynki biurowe o łącznej powierzchni ok. 35 000 mkw. Te 6-kondygnacyjne obiekty mają zostać oddane od użytku pod koniec 2016 r. Inwestor dąży do uzyskania certyfikatu LEED na poziomie Platinium. Park biznesowy Business Garden Wrocław powstaje przy ul. Legnickiej, w dzielnicy Fabryczna.

wiz. Skanska Property Poland

W samym centrum stolicy Dolnego Śląska, w dzielnicy Stare Miasto, u zbiegu ulic Kazimierza Wielkiego, Grabarskiej i Ruskiej, firma UBM Polska realizuje biurowiec Pegaz, który zaoferuje najemcom ok. 18 500 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej oraz 380 miejsc parkingowych. Oddanie obiektów do użytkowania planowane jest na 2016 r.

Green2Day

Na kolejny projekt biurowy we Wrocławiu zdecydowała się firma Skanska Property Poland. Tym razem w dzielnicy Śródmieście, przy ul. Szczytnickiej, rozpoczęła realizację inwestycji Green2Day, która powstaje tuż obok oddanego w 2014 r. budynku Green Day. Nic więc dziwnego, że zarówno nazwą, jak i architekturą projekt Green2Day

wiz. Echo Investment

Business Garden Wrocław

Nobilis Business House

W I kw. 2017 r. zakończy się budowa biurowca Bielany Business Point, za którego realizację odpowiada grupa deweloperska Megapolis. Nowoczesny, 5-kondygnacyjny budynek wznoszony jest na Bielanach Wrocławskich, nieopodal południowej granicy miasta.

Co istotne, w niedalekiej odległości od węzła autostradowego, gdzie z drogami krajowymi łączy się autostrada A4. Biurowiec Bielany Business Point zaoferuje 12 000 mkw. powierzchni biurowej klasy A. W prestiżowej lokalizacji, bo zaledwie kilka przecznic od wrocławskiego Rynku Głównego, powstaje obiekt Nicolas Business Center.

Budynek liczący 6 kondygnacji zaoferuje 10 500 mkw. powierzchni biurowej klasy A oraz 800 mkw. przestrzeni usługowej, a do dyspozycji najemców oddane zostaną dwa tarasy widokowe. W ramach projektu powstanie również podziemny parking. Zakończenie budowy zaplanowano na 2016 r.

Ważną przestrzeń do rozwoju biznesu w województwie dolnośląskim i samym Wrocławiu stanowi Wałbrzyska Strefa Biznesu Invest-Park. To właśnie w jej obrębie Dolnośląski Park Innowacji i Nauki SA rozpoczął realizację biurowca Business House. Inwestycja powstaje przy ul. Kwiatkowskiego, a więc w dzielnicy Krzyki. W obiekcie, którego budowa ma zakończyć się jeszcze w I kw. 2016 r., znajdzie POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

77

wiz. i2 Development

się ok. 6000 mkw. powierzchni. Biurowiec będzie mógł pomieścić 800 pracowników, do ich dyspozycji zostanie oddanych także 130 naziemnych miejsc parkingowych.

Na zachodnim nabrzeżu Odry, na rogu ulic Długiej i Michalczaka, firma Kernov Properties rozpoczęła realizację biurowca M5. Budynek udostępni najemcom 5700 mkw. powierzchni biurowej klasy B. Ważnym projektem dla Wrocławia pozostaje budowa OVO Wrocław, którego realizacja w 2015 r. wkroczyła w kluczową fazę — obiekt ma zostać oddany do użytku w bieżącym roku. Choć głównymi funkcjami budynku pozostają hotelowa i apartamentowa, to inwestycji nie można pominąć w zestawieniu powierzchni biurowej.

W OVO Wrocław znajdzie się bowiem ok. 4000 mkw. powierzchni biurowej przeznaczonej na sprzedaż. Co ciekawe, użytkownicy lokali biurowych będą mogli korzystać z centrum SPA, basenu czy restauracji należących do hotelu sieci Hilton, który ulokuje swą siedzibę w murach tej charakterystycznej budowli.

Przy placu tuż obok dworca Wrocław Główny powstaje z kolei biurowiec Wrocław 101. Inwestorem obiektu jest firma Crownway Investments. W ramach tej inwestycji na rynek biurowy dostarczone zostanie ok. 4000 mkw. nowoczesnej powierzchni najmu. Budynek będzie składał się z 6 kondygnacji — w części podziemnej przewidziany został parking na 28 miejsc.

wiz. Budotex

Twelve

wędkarskie, ścieżki i plaża miejska dla wszystkich mieszkańców miasta. W 2015 r. w budowie były 2 obiekty biurowe realizowane w ramach projektu: Nowy Alexanderhaus oraz The Place — oba położone przy pl. Jana Pawła II. Pierwszy z nich dostarczy na rynek ponad 2200 mkw. powierzchni biurowej. Termin zakończenia inwestycji to III kw. 2016 r. W tym samym czasie oddany do użytku ma zostać drugi z wymienionych budynków — The Place.

Nieopodal Bulwaru Staromiejskiego — w prestiżowej lokalizacji, bo tuż obok Rynku Głównego, firma i2 Development rozpoczęła w 2015 r. realizację trzeciego obiektu biurowego — Twelve.

Szczególną inwestycją na mapie biurowej Wrocławia jest również Wrocławski Park Biznesu 3. Inwestor — firma Devco sp. z o.o. — na terenie nieruchomości usytuowanej przy ul. Bierutowskiej 57–59 prowadzi prace rewitalizacyjne, w wyniku których powstanie ok. 45 000 mkw. powierzchni biurowej. Największą częścią kompleksu będzie zabytkowy budynek o powierzchni 30 000 mkw. z elewacją z naturalnej cegły.

U zbiegu dwóch ważnych tras wylotowych z miasta — ul. Wyścigowej oraz al. Karkonoskiej — powstaje Perydot. Biurowiec o powierzchni 4066 mkw. będzie miał 5 kondygnacji, dwie z nich zostaną przeznaczone na garaże (98 stanowisk dla samochodów). Za realizację tego projektu odpowiada firma P.B. BUDOTEX. Ponad 2800 mkw. powierzchni biurowej klasy A na wrocławski rynek biurowy dostarczy projekt Rzeźnicza 16, realizowany, jak sama nazwa wskazuje, przy ul. Rzeźniczej, a więc kilka minut spacerem od Rynku Głównego. Inwestorem biurowca jest grupa ADCAPITAL. Budynek ma składać się z 6 kondygnacji, w tym jednej podziemnej — gdzie stworzony zostanie parking.

Bardzo ważnym projektem urbanistycznym, przede wszystkim ze względu na fakt, że dzięki niemu odrestaurowany zostanie teren położony w niedalekiej odległości od zabytkowego centrum miasta, jest Bulwar Staromiejski. Inwestycja obejmuje 2,5-hektarowy obszar przy pl. Jana Pawła II, w otulinie rzeki Odry i fosy miejskiej. Za realizację przedsięwzięcia, w ramach którego powstaną obiekty o różnej funkcji, odpowiedzialna jest spółka i2 Development. Poza 14 obiektami przeznaczonymi na potrzeby mieszkaniowe i komercyjne spółka zaaranżuje także promenadę, przy której powstaną marina, stanowiska 78

POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

wiz. Rodis Development

Perydot

Wyścigowa 56C’enter

Warto wspomnieć, że niewielkie biurowce, realizowane nie tylko w zabytkowym centrum Wrocławia, stanowiły w 2015 r. ważną część zestawienia wrocławskich inwestycji biurowych będących w fazie budowy. Wśród takich projektów wymienić należy m.in. inwestycję firmy Art-Deweloper: Art-Business Center — budynek o łącznej powierzchni biurowej 1100 mkw. przeznaczonej na sprzedaż, położony przy ul. Strachowskiego. Ponad 2000 mkw. powierzchni biurowej znajdzie się natomiast w biurowcu Wyścigowa 56C’enter realizowanym przez spółkę Rodis Development przy ul. Wyścigowej (Krzyki).

Wrocław – inwestycje planowane

A

dostępnym dla gości odwiedzających galerię handlową oraz użytkowników powierzchni biurowych. Inwestycja będzie zapewne jednym z największych przedsięwzięć realizowanych we Wrocławiu w najbliższych latach. Jej koszt to ok. 240 mln euro.

W dzielnicy Stare Miasto, w odległości zaledwie 2 km od Rynku Głównego, inwestycję biurową — Incenter Office — planuje firma Inwestgrupa. W ramach tego przedsięwzięcia powstanie nowoczesny biurowiec, w którym na 6 piętrach przewidziano ponad 8900 mkw. powierzchni biurowej oraz parking podziemny.

W swoich planach na rok 2016 realizację obiektu biurowego uwzględniła także firma Rodis. Inwestycja, o której mowa, nosi nazwę Rodis Karkonoska i jak sama nazwa wskazuje, ma być zlokalizowana przy ul. Karkonoskiej we Wrocławiu. Ta sama firma, w II kw. 2016 r., rozpocznie realizację nowoczesnego obiektu biurowego przy ul. Zwycięska 20a — Victoria Office.

Plany inwestycyjne względem Wrocławia ma także spółka Verity Development. Na liście inwestycji będących w fazie przygotowania znajduje się kilka obiektów. Wśród nich wymienić należy m.in. Plac Orląt Lwowskich — stosunkowo niewielki, bo liczący nieco ponad 3000 mkw. budynek biurowy, który położony będzie przy pl. Orląt Lwowskich, czyli w niedalekiej odległości od Dworca Świebodzkiego. Wśród projektów przygotowywanych przez firmę znalazł się także budynek Verity Business Centre. Zgodnie z informacjami podanymi przez inwestora, powierzchnia obiektu wyniesie 10 700 mkw., będzie on położony u zbiegu ulic Legnickiej i Poznańskiej. Ten 7-kondygnacyjny budynek zaoferuje powierzchnie biurowe klasy A oraz przestrzeń handlowo-usługową.

wiz. Unibail-Rodamco

nalizując plany inwestorów w zakresie realizacji kolejnych projektów biurowych, nietrudno zauważyć, że stolica Dolnego Śląska stała się ważnym celem deweloperów. W swoich działaniach inwestycyjnych zapowiadanych na najbliższe lata Wrocławia nie pomijają największe firmy deweloperskie realizujące biurowce w całym kraju. To najlepszy dowód na to, że miasto będzie sukcesywnie zwiększać zasoby nowoczesnej powierzchni biurowej. Wśród największych projektów, które będą rozwijane w najbliższych latach, wymienić należy duże kompleksy zaplanowane wieloetapowo. Pierwsze części tych przedsięwzięć są już w fazie budowy — to Business Garden Wrocław, za realizację którego odpowiada firma Vastint Polska, oraz projekt firmy Vantage Development — Promenady Business Park. Jeżeli plany inwestorów dojdą do skutku, tylko te dwa projekty wystarczą, by wrocławski rynek zyskał ok. 200 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej.

Tempa swoich inwestycji we Wrocławiu nie zwalnia spółka Echo Investment, która w 2015 r. oddała do użytku biurowiec West Gate.

Firma przygotowuje również obiekt Nobilis Business House i zapowiedziała realizację kolejnego budynku: Sagittarius Business House.

Biurowiec, którego powierzchnia biurowa wyniesie 28 000 mkw., powstanie na działce przy ul. Suchej, vis-à-vis Aquarius Business House — inwestycji zrealizowanej przez Echo Investment w 2013 r. Zakończenie prac związanych z budową Sagittarius Business House przewidziane jest na połowę 2017 r.

Do kolejnej inwestycji na wrocławskim rynku biurowym przymierza się także firma LC Corp, która zrealizowała 2 charakterystyczne dla krajobrazu współczesnego Wrocławia obiekty: Sky Tower oraz Arkady Wrocławskie. Kolejny projekt planowany przez przedsiębiorstwo w stolicy Dolnego Śląska nosi nazwę Retro Office House, będzie zlokalizowany u zbiegu ulic Piłsudskiego oraz Komandorskiej — w dzielnicy Stare Miasto, w niedalekiej odległości od Dworca Głównego. Plan inwestora zakłada, że w obiekcie znajdzie się ok. 20 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Prace związane z realizacją tego projektu mają rozpocząć się w drugiej połowie bieżącego roku i potrwać 2 lata.

Descont sp. z o.o. SK planuje realizację budynku — Millennium Towers III, który będzie ostatnim obiektem wchodzącym w skład kompleksu 4 biurowców. W ramach prac, których zakończenie zaplanowano na IV kw. 2017 r., powstanie 12 500 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej klasy A. Inwestycja zostanie zrealizowana przy ul. Strzegomskiej, w zachodniej części Wrocławia.

We wrześniu 2015 r. firma Unibail-Rodamco oficjalnie zaprezentowała projekt zagospodarowania działki po dawnym dworcu autobusowym, w bezpośrednim sąsiedztwie dworca PKP. To właśnie tam, już jesienią 2017 r. ma zostać oddany do użytku kompleks o nazwie Wroclavia. Będzie to nowoczesny obiekt o powierzchni 71 000 mkw. z dominującą funkcją handlową. We Wroclavii znajdzie się ponad 200 sklepów, 20 restauracji, a także Cinema City.

W obiekcie powstanie 7000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Co ciekawe, na dachu przewidziano ogólnodostępny ogród, do dyspozycji użytkowników kompleksu oddanych zostanie także aż 2300 miejsc parkingowych dla samochodów oraz stanowiska dla rowerzystów — zarówno na zewnątrz, jak i na krytym parkingu. Niewątpliwym atutem obiektu jest fakt, że zostanie on zintegrowany z nowoczesnym dworcem autobusowym — łatwo

Wroclavia

POLSKI RYNEK BIUROWY

Wrocław

79

Biurowce we Wrocławiu Office buildings in Wroclaw

Istniejące Existing 1 Alfa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Klecińska 123

34 Fabryczna Office Park – I etap . . . . . ul. Fabryczna 17

68 Quattro Forum . . . . . . . . . . . . . .ul. Legnicka 51–53

2 Apartamenty Szewska . . . . . . . . . . . ul. Szewska 72

35 Focus Plaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kościuszki 29

69 Racławicka Biznes Centrum . . . . . ul. Racławicka 2–4

3 Aquarius Business House . . . . . . . . . ul. Swodobna 1

36 Gamma . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Muchoborska 18

70 Racławicka Center . . . . . . . . . . . ul. Skarbowców 23A

4 Arkady Wrocławskie . . . . ul. Powstańców Śląskich 2–4

37 Green Day . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szczytnicka 9

71 Renaissance Business Centre . . . . . ul. św. Mikołaja 7

5 Asco Business Centre . . . . . . . . . . ul. Piłsudskiego 13

38 Green Towers A/B . . . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 36

72 Rodis Center . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zaolziańska 4

6 Bema Plaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Prusa 1

39 Grunwaldzki Center . . . . . . . . . . . .pl. Grunwaldzki 7

73 Ruska 20/21 . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Ruska 20–21

7 Beta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Klecińska 125

40 Heritage Gates . . . . . . . . . . . . . ul. Rzeźnicza 28–31

74 Rybacka 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Rybacka 9

8 Beta Centre . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szczepińska 10A

41 Hubska Center . . . . . . . . . . . . . . ul. Hubska 52–54

75 Rynek 1 / Św. Mikołaja 81 . . . . . . . ul. św. Mikołaja 81

9 Biurowiec BC Investment . . . ul. Jeździecka/Partynicka

42 Kameleon . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szewska 6–7

76 Silver Forum . . . . . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 2–4

10 Biurowiec BGW DWA . . . . . . . . . . . . pl. Strzelecki 25

43 Kamienica pod Złotą Koroną . . . . . . . . .ul. Rynek 29

77 Silver Tower Center . . . . . . . . pl. Konstytucji 3 Maja 3

11 Biurowiec Pneumat System . . . . . . ul. Obornicka 160

44 Kiełbaśnicza 28 . . . . . . . . . . . . . . ul. Kiełbaśnicza 28

78 Sky Tower . . . . . . . . . ul. Powstańców Śląskich 73–95

12 Biurowiec przy ul. Szybowcowej . . ul. Szybowcowa 31

45 Krzycka Office . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Życzliwa 94C

79 Szewska 72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szewska 72 80 Szewska Centrum . . . . . . . . . . . . . . ul. Szewska 3A

13 Biurowiec przy ul. Żmigrodzkiej 93B . . ul. Żmigrodzka 93B

46 Kwidzyńska 11 . . . . . . . . . . . . . . ul. Kwidzyńska 11

14 Biurowiec Tal&Co . . . . . . . . . . . . ul. św. Mikołaja 12

47 Legnicka 52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Legnicka 52

81 Szkocka Point . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Klecińska

15 Biurowiec Ultranet . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 138

48 Legnicka 62 . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Legnicka 62

82 Św. Elżbiety 4 . . . . . . . . . . . . . . . . ul. św. Elżbiety 4

16 Black & White Office . . . . . . . . . . . . ul. Mokronoska 2

49 Legnicka Business House . . . . . . . . . ul. Legnicka 56

83 Temida I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Tęczowa 11

17 Borowska 272 . . . . . . . . . . . . . . . ul. Borowska 272

50 Legnicka Park Popowice . . . . . . . . . ul. Legnicka 55

84 Temida II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Tęczowa 13

18 Botanica Residence . . . . . . . ul. Sienkiewicza/Matejki

51 Liskego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Liskego 7

85 Times . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kazimierza Wielkiego 1

19 Budynek biurowy . . . . . . . . . . . . ul. Wyścigowa 56 I

52 Lofty Platinum . . . . . . . . . . . . ul. Inowrocławska 21

86 Traugutta . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Traugutta 80–90

20 Budynek konferencyjno-biurowy . . . .al. Wiśniowa 47

53 Millennium Tower I . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 42

87 Ultranet . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 138

21 Business Center Save The World . . . . . ul. Oławska 13

54 Millennium Tower II . . . . . . . . . .ul. Strzegomska 42

88 Vega Centre . . . . . . . . . . . . . . ul. Grabiszyńska 251A

22 BZWBK Centrum Usług Oddziałowych. . ul. Strzegomska 8–10

55 Millennium Tower IV . . . . . . . . . ul. Strzegomska 42

89 Wall Street House . . . . . . . . . . . . ul. Włodkowica 10

23 Centrum Biurowe Globis . . .ul. Powstańców Śląskich 7A

56 New Point Offices . . . . . . . . . . . .ul. Białoskórnicza 1

90 Wałbrzyska Center . . . . . . . . . . . . . ul. Wałbrzyska 6

24 Centrum Biznesu Grafit . . . . . . . . ul. Namysłowska 8

57 Office Interiors . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szwedzka 5

91 West House 1A . . . . . . . . . .ul. Strzegomska 140–148

25 Centrum Biznesu Magdalena . . . . . . . ul. Szewska 8

58 Oławska Prestige . . . . . . . . . . . . . . . ul. Oławskiej 9

92 West House 1B/ I faza . . . . . ul. Strzegomska 140–148

26 Centrum Hieronimus . . . . . . . . . . . ul. Świdnicka 34

59 Omega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Duńska 7

93 West House 1B/ II faza . . . . .ul. Strzegomska 140–148

27 Centrum Orląt . . . . . . . . . . . . . pl. Orląt Lwowskich 1

60 Oniro . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Ofiar Oświęcimskich 36

94 Wojdyła Business Park . . . . . . . . . ul. Muchoborska 8

28 Centrum Prawnicze Platon . . . . . . . ul. Krupnicza 13

61 Partner Point . . . . . . . . . . . . ul. Życzliwa 15–17–19

95 Wratislavia Center . . . . . . . . . . . . ul. św. Mikołaja 72

29 Cuprum Novum . . . . . . . . . . .ul. gen. Sikorskiego 2–8

62 Pod Złotą Koroną . . . . . . . . . ul. Oławska 2/Rynek 29

96 Wratislavia Tower . . . . . . . . . . . ul. św. Antoniego 11

30 Delta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Duńska 9

63 Pod Złotym Dębem . . . . . . . . . . . . . . pl. Wolności 7

97 Wrocławski Park Biznesu . . . . ul. Strzegomska 46–56

31 Delta 44 . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Dąbrowskiego 44

64 Pokoyhof . . . . . . . . . . . . . . . . ul. św. Antoniego 2–4

98 Wrocławski Park Biznesu 2 – I–III etap . . .ul. Wołowska 4–20

32 Długosza Business Park . . . . . . . . . . ul. Długosza 60

65 Promenady Epsilon . . . . . . . . . . . ul. Słonimskiego 6

99 Wrocławski Park Biznesu 2 – IV etap . . .ul. Wołowska 4–20

33 Dolnośląski Park Innowacji i Nauki . . . . . . . . . . . .

66 Promenady Zita B . . . . . . . . . . . . ul. św. Mikołaja 12

100 Wrocławski Park Technologiczny – SIGMA . . ul. Duńska 11

. . . . . . . . . . . . . . . ul. Eugeniusza Kwiatkowskiego 4

67 Quantum Oławska . . . . . . . . . . . . . . ul. Oławska 11

Oddane w 2015 roku Commissioned in 2015 1 2 3 4 5 6 7

Biurowiec Koksztys . . . . . . . . . ul. Objazdowa 50–52 Biurowiec Volvo Polska. . . . . . . . . . . ul. Mydlana 2 Dominikański . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Oławska 33 Dubois 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Dubois 41 Kaufland Polska . . . . . . . . . . . . . al. Armii Krajowej Promenady Zita . . . . . . . . . . . . . ul. św. Mikołaja 12 West Gate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Lotnicza 12

W budowie Under construction 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

80

E-BIUROWCE

Biurowce we Wrocławiu

Art-Business Center . . . . . . . . . ul. Strachowskiego 9 Bielany Business Point . . . . . . . . . . . . ul. Irysowa 1 Biurowiec Braniborska . . . . . . ul. Braniborska 38-40 Biurowiec PZU. . . . . . . . . . . . ul. Komandorska 8–12 Business Garden Wrocław I etap. . . . ul. Legnicka 48 Business House . . . . . . . . . . . . ul. Kwiatkowskiego 4 Drobnera Office Center. . . . . . . . . . . ul. Drobnera 9 Fabryczna Office Park – II etap. . . . .ul. Fabryczna 17 Green 2Day . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szczytnickiej 11 M5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Długa/Michalczyka Nicolas Business Center . . . . . ul. św. Mikołaja 18–20 Nobilis Business House . . . . . . . . . ul. Mikołaja Reja Nowy Alexanderhaus. . . . . . . . . . pl. Jana Pawa II 8

Office buildings in Wroclaw

14 OVO Wrocław. . . . . . . . . . . . . . . ul. Podwale 82–91 15 Pałac Ballestremów . . . . . . . . . . . ul. Włodkowica 4 16 Partner Point II . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zyczliwa 19 17 Pegaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Ruska 24–31 18 Perydot . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Wyścigowa 56G 19 Racławicka Center bud. A1. . . . . ul. Skarbowców 23a 20 Rzeźnicza 16. . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Rzeźnicza 16 21 The Place . . . . . . . . . . . . . . . . . . pl. Jana Pawła II 8 22 Twelve. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Oławskiej 12 23 Wrocław 101. . . . . . . . . . . . . . . ul. Piłsudskiego 101 24 Wrocławski Park Biznesu 3. . . ul. Bierutowska 57–59 25 Wyścigowa 56 C’ente. . . . . . . . . . . ul. Wyscigowa 56

99 98 13 11 2 3 6

24 32

46 12 9

7

65 24

50 10

48 49

47 68 5

1 57

15

16

91 15 87 93 92

30 59 100

5 53 54 55

97 34 8

10

52

22

12

7

1 13

38

6

4

18

18 51

29

8 74

37 9

3

76

2

4

36 94 7 1 81

39

8 27 84

83

14 7

5

86 35 4 88

10

4

23

77

31

3

72

17

78 41

23

2

69 20

16 33 6

5

13

20

21

6 14 82 66 71 85 11 95 17 73 75 40 44 56

2 79

96

70 19

15

62 43 25 58 67 21 42 80 60 3

64

89 28

12 63

22

17 16 61 45

9 90 11

19 25 14

26

1

Planowane Planned 1 2 3 4 5 6

Biurowiec firmy BPI. . . . ul. Księcia Witolda/Pomorska Cuprum Square. . . . . . . . . . . . . . pl. Jana Pawła II 1 Hasco Business Park. . . . . . . .ul. Żmigrodzka 242 E i B InCenter Office. . . . . . . . . . . . . . . ul. Robotnicza 42a Millenium Tower III . . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 42 North Office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Paprotna 14

7

12 Tekton. . . . . . . . . ul. Zamkowa/Kazimierza Wielkiego

8

Otis Office Center . . . . . . . . . . . . ul. Traugutta 43–55 Plac Orląt Lwowskich . . . . . . Plac Orląt Lwowskich 20F 9 Promenady Business Park – kolejne etapy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Słonimskiego 10 Retro Office House . . . . . ul. Piłsudskiego/Komandorska 11 Rodis Karkonoska. . . . . . . . . . . . . . . al. Karkonoska

13 Verity Business Centre . . . . . . ul. Legnicka/Poznańska 14 Victoria Office . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Zwycięska 20 15 West Forum . . . . . . . . . . . . ul. Strzegomska 140–148 16 West Forum – kolejny etap . . ul. Strzegomska 140–148 17 Wroclavia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Sucha 1–11

Prezentowane zestawienie nie obejmuje wszystkich biurowców zlokalizowanych we Wrocławiu. Stan na styczeń 2016 r.

Factsheet include selected buildings in Wroclaw. List made in January 2016.

E-BIUROWCE

Biurowce we Wrocławiu

Office buildings in Wroclaw

81

Wybrane biurowce: Wrocław

Business Garden Wrocław w budowie

Green2Day w budowie

Nobilis Business House w budowie

82

E-BIUROWCE

ul. Legnicka, Wrocław www.businessgarden.pl e-mail: marek.ulanecki@vastint.eu tel.: +48 71 712 72 72

ul. Szczytnicka 11, Wrocław www.skanska.pl/Green2Day e-mail: magdalena.holak@skanska.pl tel.:+48 510 263 033

ul. Reja/Curie-Skłodowskiej, Wrocław www.nobilisbusinesshouse.pl e-mail: katarzyna.kubicka@echo.com.pl tel.: +48 664 900 310

Biurowce we Wrocławiu

Dominikański oddany

Dubois 41 oddany

Promenady Business Park oddany – I etap w budowie – II etap

Office buildings in Wroclaw

ul. Oławska/Piotra Skargi, Wrocław www.skanska.pl/Dominikanski e-mail: aleksandra.kalina@skanska.pl tel.: +48 797 019 474

ul. Dubois 41, Wrocław e-mail: info.poland@cushwake.com tel.: +48 22 820 20 20

ul. Słonimskiego, Wrocław www.promenadybusinesspark.pl e-mail: m.moralewicz@vantage-sa.pl tel.: +48 510 015 955

West Gate oddany

Wrocławski Park Biznesu 2 oddany

Wyścigowa 56C’enter oddane

ul. Lotnicza 12, Wrocław www.westgatelotnicza12.pl e-mail: katarzyna.kubicka@echo.com.pl tel.: +48 664 900 310

Wrocławski Park Biznesu

ul. Strzegomska 46-56, Wrocław www.devco.pl biuro@devco.pl tel.: +48 71 359 72 72

oddany

ul. Wołowska 4-20, Wrocław www.devco.pl e-mail: biuro@devco.pl tel.: +48 71 376 96 34

Wrocławski Park Biznesu 3

ul. Wyścigowa 56C, Wrocław www.rodis.pl e-mail: rodis@rodis.pl tel.: +48 71 79 26 001

Victoria Office

E-BIUROWCE

w budowie

w budowie

Biurowce we Wrocławiu

ul. Bierutowska 57-59, Wrocław www.devco.pl e-mail: biuro@devco.pl tel. : +48 71 345 10 34

ul. Zwycięska 20a, Wrocław www.rodis.pl e-mail: rodis@rodis.pl tel.: +48 71 79 26 001

Office buildings in Wroclaw

83

84

E-BIUROWCE

Biurowce we Wrocławiu

Office buildings in Wroclaw

E-BIUROWCE

Biurowce we Wrocławiu

Office buildings in Wroclaw

85

86

E-BIUROWCE

Biurowce we Wrocławiu

Office buildings in Wroclaw

20160318 BG WAW&WR dla e-Biurowce 186x268 v3skrzywione.indd 1

18/03/16 16:42 E-BIUROWCE

Biurowce we Wrocławiu

Office buildings in Wroclaw

87

Trójmiasto znajduje się na trzecim miejscu, po Krakowie i Wrocławiu, biorąc pod uwagę zasoby powierzchni biurowej w miastach regionalnych. Jednak z roku na rok, dzięki dynamicznemu rozwojowi, poprawia swoją pozycję w stosunku do tych dwóch ośrodków. Potwierdzeniem tej tendencji jest ubiegły rok, który był dla trójmiejskiego rynku biurowego niezwykle udany, nie tylko pod względem podaży nowej powierzchni, ale także aktywności najemców. Perspektywy na kolejne lata także są obiecujące, przede wszystkim z powodu skali nowych inwestycji znajdujących się obecnie w budowie.

W

ubiegłym roku na trójmiejskim rynku biurowym pojawiło się ok. 73 850 mkw. nowej powierzchni, czyli o ponad 27 100 mkw. więcej niż w 2014 r. Podobnie jak w przypadku Wrocławia, tak wysoka podaż wynika przede wszystkim z ukończenia i przekazania najemcom dużych projektów biurowych tj. II etapu gdańskiej Alchemii, biurowca Olivia Six wchodzącego w skład Olivia Business Centre czy I etapu Gdyni Waterfront. W Trójmieście widoczna jest także wzmożona aktywność inwestorów realizujących nowe inwestycje — obecnie na etapie budowy znajduje się łącznie ok. 145 700 mkw. powierzchni — które zostaną oddane głównie w 2016 i 2017 r. Najwięcej nowych projektów powstaje w Gdańsku — ok. 90% całkowitej przestrzeni będącej w trakcie realizacji na terenie Trójmiasta. Istniejące, jak również dopiero wznoszone obiekty biurowe cieszą się dużym zainteresowaniem ze strony najemców. Według danych JLL, 88

POLSKI RYNEK BIUROWY

Trójmiasto

w Trójmieście popyt brutto r-d-r wzrósł o 61%. Zapotrzebowanie na przestrzeń biurową w aglomeracji zgłaszają głównie firmy z sektora nowoczesnych usług dla biznesu, które niejednokrotnie podpisują umowy najmu na kilka lub kilkanaście tysięcy metrów kwadratowych. Przykładowo amerykańska firma State Street, światowy lider w branży finansowej, wynajęła w kompleksie Alchemia 14 000 mkw. Warto dodać, iż jest to największa transakcja na rynku biurowym zawarta w ubiegłym roku w Trójmieście i jedna z największych w kraju. Aglomeracja staje się również ważnym ośrodkiem IT, o czym świadczy rozwój obecnych firm oraz nowe przedsięwzięcia zagranicznych podmiotów, w tym tych, które prężnie działają w Europie Wschodniej. W ostatnim czasie otwarcie swoich centrów ogłosiły: firma Ciklum, posiadająca centralę na Ukrainie, oraz Luxoft i Epam, które prowadzą działalność m.in. za wschodnią granicą.

fot.: www.gdansk.pl, Urząd Miejski w Gdańsku

Trójmiasto – rynek z ogromnym potencjałem

Nie ulega wątpliwości, że Trójmiasto, do tej pory utożsamiane z sektorem turystycznym czy przemysłem stoczniowym, wyrosło na jeden z ważniejszych ośrodków na mapie biznesowej kraju, stanowiący atrakcyjny cel dla inwestorów zagranicznych. Potwierdzeniem tego są dane Invest in Pomerania, regionalnej inicjatywy pomagającej inwestorom zagranicznym realizować projekty inwestycyjne na Pomorzu, która w ubiegłym roku sfinalizowała 11 nowych projektów i 3 reinwestycje, co łącznie stworzyło ponad 2500 nowych miejsc pracy. Tak jak w poprzednich latach, najwięcej projektów pochodziło z USA i krajów skandynawskich, w szczególności z Norwegii.

Co przyczynia się do atrakcyjności inwestycyjnej Trójmiasta?

Z pewnością dostępność terenów pod inwestycje dla przedsiębiorców, którzy chcą ulokować tutaj swój kapitał. Trójmiasto stanowi część Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (PSSE), która tylko w samym województwie pomorskim swoim zasięgiem obejmuje obszar ok. 561 ha. Do strefy należy m.in. Bałtycki Port Nowych Technologii w Gdyni — projekt łączący proces rewitalizacji obszaru po dawnej Stoczni Gdynia SA i wspieranie rozwoju przedsiębiorczości na Pomorzu. Analizując dostępność terenów inwestycyjnych, należy również wspomnieć o innych projektach, m.in. o Parku Przemysłowo–Technologicznym Maszynowa, oferującym 51 ha terenów inwestycyjnych położonych w sąsiedztwie międzynarodowego lotniska w Gdańsku oraz obwodnicy Trójmiasta, Pomorskim Centrum Logistycznym, zlokalizowanym w pobliżu Portu Północnego w Gdańsku i terminalu kontenerowego DCT, czy o Parku Przemysłowym Płonia znajdującym się niedaleko Rafinerii Gdańskiej oraz Martwiej Wisły. Wpływ na atrakcyjność aglomeracji trójmiejskiej z punktu widzenia potencjalnych inwestorów ma również działalność parków naukowo-technologicznych, wśród których należy wymienić Pomorski Park Naukowo-Technologiczny Gdynia oraz Gdański Park Naukowo-Technologiczny (należący do PSSE), czyli przedsięwzięcie realizowane przez samorząd województwa pomorskiego, miasto Gdańsk oraz Politechnikę Gdańską.

Omawiając czynniki wpływające na potencjał Trójmiasta, nie można zapomnieć o niewątpliwym atucie regionu, czyli strategicznym położeniu na mapie komunikacyjnej kraju. Dzięki rozwojowi sieci dróg, w tym m.in. budowie autostrady A1 oraz dwóch dróg ekspresowych (S6 łączącej największe miasta Polski Północnej, a także S7 relacji Gdańsk-Rabka Zdrój), obszar znajduje się na szlakach korytarzy transportowych łączących Skandynawię i Europę Północno-Wschodnią z Europą Południową i Morzem Śródziemnym oraz północną część Europy Zachodniej z Europą Wschodnią. Sieć drogowa rozwija się również w obrębie samej aglomeracji. W tym kontekście warto wspomnieć o budowie Trasy Słowackiego w Gdańsku, której celem jest połączenie Portu Lotniczego z Portem Morskim.

Realizacja tego projektu o wartości ponad 1,4 mld zł usprawni komunikację w stolicy województwa pomorskiego. Droga o łącznej długości ok. 10 km powstaje w IV etapach, z czego trzy oddano do użytku. Prace budowlane związane z realizacją ostatniego z nich — tunelu pod Martwą Wisłą — już ukończono. Do 21 kwietnia 2016 r. wykonawca ma uzyskać pozwolenie na użytkowanie. Dwutunelowy fragment Trasy Słowackiego o długości 1,4 km przebiega pod dnem rzeki na głębokości — w najniższym miejscu — prawie 35 m. Inną inwestycją, która ma niebagatelny wpływ na komunikację nie tylko w Gdańsku, ale w obrębie całego Trójmiasta, jest z pewnością Pomorska Kolej Metropolitalna, uruchomiona we wrześniu ubiegłego roku. Nowa linia kolejowa o długości 18 km jest przedsięwzięciem

DANE PODSTAWOWE

Powierzchnia: Gdańsk 262 km kw.

Gdynia 135 km kw.

Sopot: 17 km kw.

Liczba ludności: 746 963 Gdańsk: 461 489 Gdynia: 247 820 Sopot: 37 654 Bezrobocie podregion trójmiejski: 4,1%: Gdańsk: 4,1% Gdynia: 5,0% Sopot: 3,3%

EDUKACJA

Liczba szkół wyższych ogółem: 20

Liczba studentów: 92 203 TRANSPORT PUBLICZNY

Liczba linii autobusowych: 174 Liczba linii tramwajowych: 11

Lotniska: Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy

RYNEK BIUROWY

Podaż: 520 847 mkw.

’15

Nowa podaż w 2015 r.: 73 847 mkw.

Popyt w 2015 r.: 107 500 mkw.

Powierzchnie w budowie: 145 700 mkw.

Wskaźnik pustostanów: 10,8% Średnie stawki czynszów: 12,75–13,5 €/mkw./m-c

POLSKI RYNEK BIUROWY

Trójmiasto

89

fot.: Torus

Kompleks Alchemia

zrealizowanym przez samorząd wojewódzki. Projekt ma na celu odciążenie pomorskich dróg, a także stworzenie połączenia kolejowego między Gdańskiem a Kaszubami. Dodatkowo dzięki budowie odgałęzienia w kierunku gdańskiej Osowy, pociągi Pomorskiej Kolei Metropolitalnej dojeżdżają także do Gdyni. W 2016 r. mają powstać 2 kolejne przystanki: Gdynia Karwiny i Gdynia Stadion wraz z węzłem transportowym Karwiny, który wspólnie wybudują miasta Gdynia i Sopot.

Ważnym czynnikiem decydującym o potencjale Trójmiasta jest dostęp do Portu Lotniczego Gdańsk im. Lecha Wałęsy. Po udanym 2014 r., w ubiegłym roku gdańskie lotnisko pobiło kolejny rekord — obsłużyło ponad 3,7 mln pasażerów, co oznacza wzrost na poziomie 12,7% r-d-r. Warto również dodać, iż w całej historii portu lotniczego w Gdańsku nigdy nie przekroczono progu 400 tys. pasażerów w skali miesiąca. To, czego nie udało się dokonać wcześniej

— zostało osiągnięte w 2015 r. dwukrotnie — w lipcu i sierpniu.

Rekordowe wyniki lotnisko uzyskało pomimo remontu drogi startowej. Ponadto w ubiegłym roku oddano także do użytku Terminal Pasażerski T2. O rozwoju gdańskiego portu lotniczego świadczy również fakt, że w ubiegłym roku siatka lotów bezpośrednich z Gdańska wzbogaciła się o połączenia do Alicante, Frankfurtu Hahn, Billund, Aberdeen, Brukseli, Rejkiawiku, Krakowa oraz Helsinek. Od 2016 r. ze stolicy województwa pomorskiego można polecieć do 54 lotnisk znajdujących się w 14 krajach.

Analizując rozwój Trójmiasta, warto podkreślić znaczenie portów morskich znajdujących się w Gdańsku i Gdyni. Ubiegły rok był dla pierwszego z nich niezwykle udany w kontekście nowych inwestycji. W minionych 12 miesiącach lista projektów inwestycyjnych zrealizowanych przez Zarząd Morskiego Portu Gdańsk SA liczyła ponad 100 pozycji. Wśród nich można wymienić zakończenie I etapu budowy terminalu naftowego PERN czy rozbudowę intermodalnego terminalu kontenerowego w rejonie Nabrzeża Szczecińskiego.

W 2015 r. rozpoczęły się także prace projektowe przy kluczowej dla przyszłości portu inwestycji o wartości ponad 100 mln zł — rozbudowy infrastruktury drogowej i kolejowej w Porcie Zewnętrznym.

Po jej zakończeniu usprawnione zostanie funkcjonowanie zintegrowanego systemu transportowego służącego do obsługi transportu intermodalnego. Projekt ten przyczyni się również do zwiększenia dostępności sieci bazowej TEN-T w relacji Bałtyk-Adriatyk.

Nie ulega wątpliwości, że Trójmiasto powoli wyrasta na silny ośrodek gospodarczy, który przyciąga zarówno kapitał zagraniczny, jak i krajowy. Stały rozwój infrastruktury komunikacyjnej, liczne inwestycje czy dostępność terenów inwestycyjnych — to tylko niektóre atuty tego obszaru. Przewagą aglomeracji trójmiejskiej nad innymi miastami, takimi jak Warszawa, Wrocław czy Kraków, jest dostęp do morza, a co za tym idzie portów morskich. Jednak, aby w pełni wykorzystać potencjału tkwiący w Trójmieście, należy jeszcze bardziej wzmocnić współpracę między poszczególnymi miastami regionu. Tylko poprzez wspólne wysiłki władz Gdańska, Gdyni i Sopotu możliwy będzie dalszy rozwój całej aglomeracji, a więc umacnianie jej pozycji na polskiej mapie biznesowej.

Trójmiasto celuje w zaawansowane usługi

P

Mieczysław STRUK Marszałek Województwa Pomorskiego

90

POLSKI RYNEK BIUROWY

omorski rynek nowoczesnych usług dla biznesu skupia się głównie w Trójmieście i jest reprezentowany przez 106 centrów obsługujących szeroką gamę funkcji, od IT poprzez procesy finansowo-księgowe i obsługę klienta, a skończywszy na procesach kadrowych, logistycznych czy konsultingu. Charakterystyką regionu jest mniejsza liczba dużych firm BPO, czyli centrów firm oferujących obsługę procesów jako usługę dla innych przedsiębiorstw (WIPRO, Alexander Mann Solutions, WNS, Transcom, CCC).

Zdecydowaną większość stanowią centra SSC, czyli wydzielone jednostki spełniające podobną funkcję dla swojej firmy-matki (Bayer, Metsa Group, Geoban). W miarę wzrostu kompetencji takie centra najczęściej ewoluują w model GBS,

Trójmiasto

który charakteryzuje centralizacja kilku rodzajów procesów, co polepsza przejrzystość i ułatwia zarządzanie nimi (ARLA, SONY Picture, Staples, Kemira, Hempel). Trójmiasto celuje w zaawansowane usługi, najchętniej prowadzone w wielu językach (specjalizujemy się w językach nordyckich i niemieckim, ale dostępne są wszystkie języki europejskie oraz wiele „egzotycznych”).

Dzięki temu jesteśmy naturalnym partnerem dla firm nordyckich czy niemieckich, choć wciąż ilościowo dominują inwestycje z USA. W przyszłości rozwój skupiać się będzie na podwyższaniu zaawansowania procesów, otwieraniu dotychczas nieobecnych oraz zacieśnianiu związków sektora z tradycyjnymi sektorami gospodarki, jak choćby w przypadku sektora logistycznego.

Trójmiasto – inwestycje oddane w 2015 r.

J

eszcze kilkanaście lat temu rynek biurowy w Trójmieście praktycznie nie istniał. Obecnie jest on jednym z najdynamiczniej rozwijających się ośrodków wśród miast regionalnych w Polsce. Trójmiasto plasuje się na 3. miejscu, po Krakowie i Wrocławiu, biorąc pod uwagę zasoby powierzchni biurowej — na koniec 2015 r. wyniosły one ponad 520 800 mkw. W ubiegłym roku w aglomeracji udostępniono najemcom ok. 74 000 mkw. nowych biur, z czego większość zlokalizowana jest w Gdańsku (ok. 51 950 mkw.). Z kolei w trakcie realizacji w 2015 r. znajdowało się ok. 145 700 mkw. powierzchni biurowej — która zostanie oddana głównie w 2016 i 2017 r. Jednocześnie w regionie widoczna jest wzmożona aktywność najemców decydujących się niejednokrotnie na najem dużych przestrzeni, zarówno w istniejących, jak i budowanych inwestycjach. Analogicznie do innych miast regionalnych, w Trójmieście zapotrzebowanie na projekty biurowe zgłaszają głównie firmy z sektora BPO/SCC, a także IT.

obiektem biurowym w północnej części kraju. Zaoferuje niemal 39 000 mkw., z czego 36 000 mkw. ma stanowić powierzchnia biurowa, a 2000 mkw. powierzchnie handlowo-usługowe. Do dyspozycji najemców oddany zostanie również parking, który podobnie jak w etapach wcześniejszych, zostanie zrealizowany na 4 poziomach (2 podziemnych i 2 nadziemnych). Zakończenie budowy projektu zaplanowano na IV kw. 2017 r. Docelowo 4 etapy kompleksu Alchemia dostarczą na rynek łącznie ponad 80 000 mkw. powierzchni biurowej oraz usług towarzyszących.

Olivia Six

fot. Torus

Największą inwestycją oddaną w zeszłym roku do użytku, nie tylko w Gdańsku, ale także na terenie całego Trójmiasta, jest II etap wielofunkcyjnego kompleksu Alchemia, znajdującego się przy al. Grunwaldzkiej 411 w gdańskiej Oliwie. W ramach tej fazy projektu, którego realizacja rozpoczęła się w grudniu 2013 r., powstały 2 wieże biurowe o nazwach Ferrum i Titanium, wzniesione na wspólnej, 4-kondygnacyjnej podstawie przeznaczonej na usługi towarzyszące oraz zaplecze parkingowe. Inwestycja dostarczyła na trójmiejski rynek ponad 21 000 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. W II etapie projektu swoje biura otworzyły Alexander Mann Solutions oraz Wipro IT Services, a także State Street Bank, który wynajął w obiekcie 14 000 mkw.

Warto dodać, że w 2015 r. firma Torus, do której należy kompleks, podpisała przedwstępną umowę nabycia tej części projektu przez spółkę zależną od Polskiego Holdingu Nieruchomości (PHN) — PHN SPV 33. W ubiegłym roku rozpoczęła się również realizacja III fazy przedsięwzięcia — budynku narożnego, zlokalizowanego u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Kołobrzeskiej.

Biurowiec o nazwie Argon będzie największym wolnostojącym

fot. Olivia Business Centre

GDAŃSK

Kompleks Alchemia

W maju ubiegłego roku, również w gdańskiej dzielnicy Oliwa, zrealizowano kolejny biurowiec wchodzący w skład kompleksu Olivia Business Centre — Olivia Six. Jest to 18-kondygnacyjny (15 nadziemnych + 3 podziemne) budynek oferujący ponad 17 800 mkw. powierzchni do wynajęcia. Do dyspozycji najemców oddano również parking z 264 miejscami dla samochodów.

Biurowiec otrzymał certyfikat BREEAM Excellent z wynikiem 75,1%. We wrześniu 2015 r. firma ThyssenKrupp otworzyła w budynku Globalne Centrum Usług Wspólnych. Do Olivia Six wprowadziły się także Agencja Rozwoju Pomorza, Epam Systems i PwC. W ubiegłym roku rozpoczęła się również budowa kolejnego obiektu kompleksu Olivia Business Centre — Olivia Star, który zaoferuje ok. 27 000 mkw. powierzchni biurowej. Budynek stanie między biurowcami Olivia Four i Olivia Six, zamykając okrąg biegnący wokół wewnętrznego patio. W wieżowcu powstanie również 3-kondygnacyjny garaż podziemny. Zgodnie z przewidzianym harmonogramem, realizacja projektu zakończy się w IV kw. 2016 r. Warto dodać, że budynek zdobył już pierwszego najemcę — firmę Sii — który wynajął 6000 mkw. powierzchni biurowej.

Kolejną inwestycją, która pojawiła się na trójmiejskim rynku w 2015 r., jest Centrum Administracyjno-Usługowe Koga o powierzchni ponad 8100 mkw. Ten 6-kondygnacyjny biurowiec klasy B zlokalizowany jest w sąsiedztwie portu morskiego oraz Pomorskiego Centrum Logistycznego. W ramach projektu powstało zaplecze administracyjno-usługowe dla głębokowodnego terminalu kontenerowego Deepwater Container Terminal Gdańsk (DCT POLSKI RYNEK BIUROWY

Trójmiasto

91

bezechowa. Inwestorem projektu jest Słowacki Plus Investment Sp. z o.o. S.K.A. (spółka celowa Allcon Investment).

fot. Słowacki Plus Investment

GDYNIA

ALLCON@park

fot. Vastint Polska

Gdańsk), służb granicznych i podmiotów z branż transportowych, logistycznych i spedycyjnych. Centrum Administracyjno-Usługowe Koga jest projektem inwestycyjnym Gdańskiej Agencji Rozwoju Gospodarczego Sp. z o.o. (InvestGDA).

W ubiegłym roku o nowe budynki wzbogacił się gdański park biznesowy ALLCON@park. Dzięki temu pracownicy firmy Intel, jedynego najemcy kompleksu, uzyskali kolejne 5150 mkw. powierzchni użytkowej. Pierwszy z nich IGK4 posiada 4 kondygnacje i oferuje ok. 2240 mkw. powierzchni biurowej, natomiast drugi — IGK5 — składa się z 3 kondygnacji oraz zapewnia ok. 2710 mkw. przestrzeni przeznaczonej na biura. Co ciekawe, w nowych obiektach znajduje się jedno z najnowocześniejszych i najbardziej zaawansowanych pod względem technicznym laboratoriów parku, o powierzchni niemal 400 mkw., a także komora

Największym projektem oddanym do użytku w czerwcu 2015 r. na terenie Gdyni jest I etap wielofunkcyjnego kompleksu Gdynia Waterfront, powstającego pomiędzy wieżowcem Sea Towers a Skwerem Kościuszki na nadbrzeżu Basenu Prezydenta w Gdyni. W ramach inwestycji powstały 2 budynki — jeden o funkcji biurowej, a drugi hotelowej. Wyłącznym najemcą biurowca o powierzchni 11 950 mkw. jest bank PKO BP, natomiast czterogwiazdkowy hotel funkcjonuje pod marką Marriott Courtyard. Budynek biurowy posiada certyfikat LEED Platinum. W ciągu następnych lat powstaną kolejne etapy inwestycji Gdynia Waterfront. Docelowo kompleks dostarczy niemal 100 000 mkw. powierzchni biurowej, hotelowej, mieszkaniowej i handlowo-usługowej. Inwestorem Gdynia Waterfront jest firma Vastint.

Kolejną inwestycją, która wzbogaciła ofertę trójmiejskiego rynku biurowego w ubiegłym roku, jest biurowiec Enter. Budynek znajduje się w biznesowym centrum Gdyni przy ul. Śląskiej 47. W biurowcu do dyspozycji najemców oddanych zostało ok. 4500 mkw. Na parterze obiektu znajduje się przestrzeń usługowa o metrażu 600 mkw.

Enter składa się z 6 kondygnacji nadziemnych. Miejsca parkingowe zlokalizowane są w hali garażowej oraz na zewnętrznym parkingu.

Przewidziano także stanowiska postojowe dla rowerów. Wśród najemców obiektu znalazły się spółki C.Hartwig Gdynia oraz mBank.

Inwestorem projektu jest firma Ekolan.

Gdynia Waterfront

92

POLSKI RYNEK BIUROWY

Trójmiasto

Trójmiasto – inwestycje w budowie

C200 Office

fot. Echo Investment

W jednym z najbardziej charakterystycznych punktów Gdańska, przy skrzyżowaniu ulic Jana z Kolna i Wałów Piastowskich, w sąsiedztwie ścisłego centrum miasta, firma Echo Investment realizuje biurowiec klasy A — Tryton Business House. Obiekt dostarczy na trójmiejski rynek biurowy ok. 21 000 mkw. powierzchni.

W biurowcu znajdzie się podziemny parking z 262 stanowiskami dla samochodów. W projekcie, którego autorem jest pracownia Arch-Deco z Gdyni, uwzględniono również 72 zadaszone miejsca postojowe dla rowerów. Tryton Business House został zaprojektowany jako budynek o zróżnicowanej bryle — od strony ul. Jana z Kolna będzie miał 6-kondygnacji, a w środkowej części 11. Oba fragmenty połączone zostaną jednokondygnacyjnym hallem (ogólnodostępnym pasażem) — spinającym funkcje usługową i biurową. Tryton Business House otrzymał certyfikat ekologiczny BREEAM Interim na najwyższym poziomie Excellent. Wśród jego pierwszych najemców znalazły się takie firmy, jak PGS Software, Kainos Software Poland oraz Ciklum.

wiz.: Euro Styl

GDAŃSK

Inną obecnie realizowaną inwestycją jest wielofunkcyjny kompleks Forum Gdańsk. Projekt powstaje w ramach rewitalizacji Targu Siennego i Targu Rakowego. Kompleks jest efektem współpracy firmy Multi Poland, Gminy Miasta Gdańska oraz Grupy PKP. W obiekcie znajdzie się zarówno przestrzeń publiczna, jak i komercyjna, w tym ok. 220 lokali handlowych i usługowych oraz 20 000 mkw. biur. Inwestycja powstaje na 6-hektarowej działce w obrębie ulic 3 Maja, Armii Krajowej, Wały Jagiellońskie i Hucisko, w sąsiedztwie dworca kolejowego Gdańsk Główny, zabytkowego Głównego Miasta i budynków użyteczności publicznej.

Koszt inwestycji Forum Gdańsk wraz z zaplanowanymi rozwiązaniami komunikacyjnymi to ok. 800 mln zł. Otwarcie kompleksu zaplanowano na 2017 r.

Przy ul. Marynarki Polskiej od kwietnia 2014 r. spółka Euro Styl realizuje inwestycję biurową C200 Office. Powstanie ona w wyniku rewitalizacji budynku zwanego Pentagonem, wzniesionego w latach 70. ubiegłego wieku. Obiekt pełnił funkcję zaplecza administracyjnego ówczesnej Stoczni Północnej. Inwestycja, której otwarcie zaplanowano na przełom marca i kwietnia 2016 r., dostarczy na rynek

wiz. Grupa Inwestycyjna Hossa

Tryton Business House

16 050 mkw. powierzchni biurowej. Przebudowany budynek będzie posiadał 7 kondygnacji nadziemnych i 1 podziemną. W hali garażowej zaplanowano 25 miejsc parkingowych, rowerownię wraz z szatniami dla cyklistów oraz pomieszczenia magazynowe. Na zewnątrz inwestor przewidział duży parking naziemny z 329 stanowiskami dla samochodów. Jednym z pierwszych najemców obiektu jest firma Powel.

W gdańskim Wrzeszczu, w kwartale ulic Szymanowskiego, Chrzanowskiego, Słowackiego i al. Grunwaldzkiej powstaje projekt Garnizon — przestrzeń z budynkami apartamentowymi, biurowymi, usługowymi i handlowymi. W ramach inwestycji realizowany jest 4-kondygnacyjny biurowiec Yoko. W obiekcie znajdzie się 12 300 mkw. powierzchni całkowitej, w tym 5000 mkw. przestrzeni biurowej. Dwie kondygnacje podziemne zajmie hala garażowa oferująca ponad 300 miejsc postojowych. Do dyspozycji najemców oddana zostanie także rowerownia. Otwarcie biurowca zaplanowano na przełom 2016 i 2017 r. W ramach kompleksu powstaną również 2 kolejne biurowce: Gato i Nano. Na 8 kondygnacjach nadziemnych zaoferują ponad 22 000 mkw. powierzchni biurowej w standardzie klasy A+. W dwupoziomowej hali garażowej przewidziano ok. 500 miejsc postojowych. Dodatkowo przygotowanych zostanie 800 naziemnych stanowisk parkingowych.

Yoko

POLSKI RYNEK BIUROWY

Trójmiasto

93

fot.: Euro Styl

Pierwszy biurowiec kompleksu Pomerania Office Park — budynek Zefir — to kolejny obiekt, który w 2015 r. pozostawał w budowie. Realizowany przy ul. Żabi Kruk 4-kondygnacyjny budynek zaoferuje 4600 mkw. powierzchni na wynajem. Do dyspozycji najemców oddanych zostanie również 90 miejsc parkingowych umiejscowionych na wydzielonym, wewnętrznym dziedzińcu.

Biurowiec będzie gotowy w I poł. 2016 r. Do budynku wprowadzi się GACA SYSTEM, która otworzy tutaj centrum medyczne.

W biurowcu znajdzie się również siedziba Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego (Departament Geodezji i Kartografii), a także biuro firmy PROREM AGRO. Ponadto właściciel kompleksu — spółka UNIMOR Development — stworzy w budynku przestrzeń startupową, przeznaczoną na krótkoterminowy najem przez mniejsze firmy i inkubatory. Docelowo kompleks będzie składał się z 3 nowoczesnych budynków biurowo-usługowych Zefir, Atol i Fala o łącznej powierzchni ponad 17 000 mkw. Inwestycja ta powstaje w wyniku rewitalizacji zespołu budynków.

Przy ul. Budowlanych 31 w sierpniu ubiegłego roku rozpoczęła się budowa I etapu kompleksu Office Kokoszki — budynku A o powierzchni użytkowej 2744 mkw. Inwestycja gdańskiej firmy PB Kokoszki ma zostać oddana do użytku w październiku 2016 r. Projekt przewiduje realizację trzech 5-kondygnacyjnych budynków biurowych klasy B o łącznej powierzchni użytkowej 7240 mkw. W ramach projektu przewidziano ponad 250 naziemnych miejsc parkingowych.

Tensor

GDYNIA Przy ul. Łużyckiej 8 trójmiejski deweloper Euro Styl realizuje kompleks Tensor. Pierwszy obiekt oferujący 4960 mkw. — biurowiec X — zdobył już pozwolenie na użytkowanie, a w I kw. 2016 r. ma nastąpić przekazanie wynajętych powierzchni najemcom. W obiekcie swoje biura ulokują takie firmy, jak Maersk Polska, Best SA oraz Thai Union Poland. Obecnie trwa budowa 2 kolejnych budynków — Y i Z. Pierwszy z nich, który dostarczy na trójmiejski rynek 8190 mkw., ma być oddany do użytku na przełomie czerwca i lipca 2016 r. Z kolei drugi zaoferuje 6600 mkw. powierzchni. Całkowita przestrzeń najmu w kompleksie wyniesie 19 750 mkw. Do dyspozycji najemców oddany zostanie m.in. parking z 450 stanowiskami.

Potencjał Trójmiasta dopiero się budzi

Maciej BROŻEK Pełnomocnik ds. Rozwoju w firmie Torus

U

biegły rok był bardzo udany, głównie za sprawą ogromnej skali popytu w całym kraju. W samym Trójmieście wynajęte zostało rekordowe, blisko 100 000 mkw. powierzchni biurowej. Bardzo istotne i oczekiwane było też otwarcie funduszy inwestycyjnych na rynki regionalne. Świadczy o tym ilość zamkniętych transakcji zarówno w segmencie biurowym, jak i handlowym oraz charakter funduszy. Dobrym przykładem jest tutaj sprzedaż I etapu Alchemii,

94

POLSKI RYNEK BIUROWY

którego nabywcą jest podmiot stanowiący joint venture pomiędzy Bluehouse Capital Advisor Ltd a REINO Dywidenda Plus SA zarządzanym przez REINO Partners. Pod koniec 2015 r. podpisaliśmy również umowę przedwstępną sprzedaży II etapu Alchemii. W ubiegłym roku wynajęliśmy rekordowe w historii naszej firmy blisko 25 000 mkw. powierzchni biurowej, w tym ponad 14 000 mkw. w ramach jednej transakcji z firmą State Street. Była to jedna z największych transakcji w ub. roku w Polsce i największa do tej pory na trójmiejskim rynku, co pokazuje nie tylko skalę tego najemcy, ale też charakter jego inwestycji w Gdańsku. W nowym centrum operacyjnym tej firmy docelowo zatrudnienie ma znaleźć blisko 1200 osób.

Trójmiasto ma ogromny potencjał i on się dopiero budzi. Aglomeracja została w ostatnich latach dobrze skomunikowana z resztą kraju i świata — mam tu na myśli szybkie połączenie kolejowe i rozwój siatki połączeń z lotniska im.

Lecha Wałęsy. Nasz region to też duża liczba młodych i dobrze wykształconych ludzi, a wysoka jakość życia przyciąga nawet osoby z innych miast i krajów Europy. Warto również podkreślić działalność Agencji Rozwoju Pomorza i inicjatywy Invest in Pomerania, profesjonalnie wspierających i prowadzących procesy inwestycyjne. Jest wiele

Trójmiasto

czynników, które doskonale ze sobą współpracują i pozwalają uwalniać potencjał naszego regionu.

Rynek biurowy także ma w tym swój udział. Bez podaży nowoczesnej powierzchni biurowej duże, międzynarodowe firmy nie miałyby gdzie ulokować swoich pracowników. Warto też podkreślić, że trójmiejski rynek biurowy wyraźnie dojrzał.

W Krakowie, Wrocławiu czy Trójmieście regularnie pojawiają się już inwestycje tej samej, a w wielu przypadkach wyższej jakości niż w Warszawie.

Ponadto swoją obecność zaznaczają też najwyższej klasy najemcy.

Transakcja z firmą State Street, czyli jednorazowe wynajęcie pond 14 000 mkw. zmieniła nieco układ sił na trójmiejskim rynku biurowym.

Istotnie zachwiała proporcją podaży i popytu, co będzie miało znaczący wpływ na sytuację rynkową w roku 2016, ponieważ kolejne duże projekty biurowe oddane zostaną do użytku dopiero w 2017 r. Nasze wysiłki koncentrujemy oczywiście na sprawnej budowie i komercjalizacji III etapu Alchemii, którego oddanie do użytku planowane jest na III kwartał przyszłego roku. Ponadto zajmować się będziemy także rozwojem innych naszych projektów — butikowego biurowca w Gdańsku Wrzeszczu czy centrum logistycznego w Barniewicach. Perspektywy dalszego rozwoju rynku są bardzo obiecujące.

wiz.: Inpro

Trójmiasto – inwestycje planowane

Opacka Business Park

powstać zespół apartamentowo-biurowo-usługowy Nowy Spichlerz.

W ramach inwestycji od wschodniej strony parceli wybudowany zostanie biurowiec ze szklaną elewacją połączoną z odrestaurowanymi ruinami historycznych spichlerzy. Na 6 nadziemnych kondygnacjach obiektu znajdzie się niemal 8000 mkw. powierzchni biurowo-handlowej.

Z kolei przy ul. Szymanowskiego 12 w gdańskiej dzielnicy Wrzeszcz firma Capital Park zrealizuje budynek biurowy klasy A Piano House.

Obiekt, którego projekt powstał w biurze architektonicznym B&G, zaoferuje 5404 mkw. całkowitej w najmu. Na 5 kondygnacjach znajdzie się m.in. przestrzeń biurowa. Parking ze 100 miejscami postojowymi zlokalizowany będzie na 2 kondygnacjach podziemnych.

GDAŃSK W fazie planów pozostaje biurowiec przy ul. Grunwaldzkiej 238 w gdańskim Wrzeszczu, którego inwestorem jest firma Polimeni International. Według założeń, wielopiętrowy budynek zaoferuje ponad 30 000 mkw. przestrzeni najmu. W ramach inwestycji przewidziano również utworzenie ok. 420 miejsc parkingowych.

W gdańskiej Oliwie wiosną 2016 r. trójmiejski deweloper Inpro SA planuje rozpoczęcie realizacji kompleksu biurowego Opacka Business Park. Projekt umiejscowiony będzie wzdłuż al. Grunwaldzkiej, w pobliżu skrzyżowania ulic Opackiej i Pomorskiej. Obok kompleksu powstanie osiedle mieszkaniowe. Inwestycja będzie składała się z 3 budynków — A, B i C. Wysokość 4-kondygnacyjnego obiektu A wyniesie 15 m, natomiast segment B zostanie podzielony na 7 kondygnacji (25 m wysokości) i dodatkowo 11-kondygnacyjną dominantę (40 m wysokości). W ramach inwestycji powstanie także 6-kondygnacyjny budynek C. Całkowita powierzchnia najmu w kompleksie wyniesie 20 000 mkw. Jak zakłada wstępny harmonogram, pierwsi najemcy wprowadzą się do obiektów A i B pod koniec 2017 r., a segment C zostanie oddany do użytku w kolejnym roku.

Także w 2016 r. firma LPP planuje rozpoczęcie budowy budynku biurowego, który znajdzie się na terenie sąsiadującym z obecną siedzibą przedsiębiorstwa przy ul. Łąkowej 39/44 w Gdańsku. Jest to już II etap projektu związanego z przebudową gdańskiej centrali firmy.

W centrum Gdańska na Wyspie Spichrzów w kwartale ulic Chmielnej, Żytniej i Spichrzowej na działce o powierzchni 4850 mkw. ma

wiz. Panorama Development

GDYNIA

Officer Centrum Biznesu

Semeko Grupa Inwestycyjna SA wraz ze spółką należącą do grupy PKP SA — Xcity Investment zagospodaruje teren gdańskiego Międzytorza. Inwestycja obejmie atrakcyjny obszar inwestycyjny znajdujący się w bezpośrednim sąsiedztwie ścisłego centrum miasta. Projekt deweloperski ma na celu włączenie tej przestrzeni w układ komunikacyjny Gdyni, a także poszerzenie obszaru Śródmieścia. Koncepcja zagospodarowania terenu Międzytorza zakłada budowę budynków mieszkalnych. Uzupełniać ją będą dodatkowe funkcje: handlowa, biurowa i usługowa oraz parkingi i rozbudowana infrastruktura komunikacyjna. Łączna powierzchnia komercyjna i mieszkalna wyniesie 345 000 mkw. Zakończenie realizacji projektu zbiegnie się z obchodami 100-lecia Miasta Gdyni w 2026 r. Szacunkowa wartość inwestycji to ponad 700 mln euro.

Kolejnym obiektem biurowym, który powstanie na trójmiejskim rynku, jest butikowy biurowiec Officer Centrum Biznesu. Deweloper projektu — Panorama Development sp. z o.o. — planuje rozpoczęcie realizacji inwestycji w II poł. 2016 r. Budowa obiektu ma się zakończyć w I poł. 2018 r. Officer będzie znajdował się w ścisłym centrum Gdyni pomiędzy ul. Świętojańską, al. Piłsudskiego i Władysława IV. Doskonale zlokalizowany obiekt zaoferuje najemcom ok. 3200 mkw. powierzchni biurowej i towarzyszącej, rozlokowanej na 6 kondygnacjach naziemnych. Do dyspozycji użytkowników biurowca oddana zostanie 2-poziomowa podziemna hala garażowa z 43 miejscami postojowymi dla samochodów. Dodatkowo powstanie również parking naziemny przy budynku. Officer spełniać będzie wszystkie standardy wygodnego i przyjaznego miejsca pracy a lokalizacja oraz elegancka, utrzymana w charakterze gdyńskim architektura, niewątpliwie podkreśli prestiż firm, które zdecydują się posiadać tu swoje biura.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Trójmiasto

95

Biurowce w Trójmieście Office buildings in Tricity

Gdynia

Sopot

Istniejące Existing 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Gdańsk

GDAŃSK Abrahama Office Building . . . . . . ul. Abrahama 1A Alchemia etap I . . . . . . . . . . .al. Grunwaldzka 411 Allcon@park 1, 2, 3 . . . . . . . . ul. Słowackiego 173 AmberExpo . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Żaglowa 11 Amber Tower . . . . . . . . . . . . . . . ul. Szafarnia 10 Arkońska Business Park . . . . . . . . . ul. Arkońska 6 BCB Business Park . . . . . . . . . . . ul. Azymutalna 9 Beta Building . . . . . . . . . . . . . .ul. Piastowska 11 Biała Office . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Biała 1 Biurowiec Aleja Jana Pawła II . . al. Jana Pawła II 20 Biurowiec HAXO . . . . . . . . . . . . ul. Strzelecka 7B BPH Office Park . . . ul. płk. Jana Pałubickiego 2–4–6 BPH Office Park C . . ul. płk. Jana Pałubickiego 2–4–6 Budynek Biurowo-Parkingowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Powstańców Warszawy 19 Budynek biurowy KA5 . . . . . . . . . . ul. Kartuska 5 Budynek przy al. Zwycięstwa . . . al. Zwycięstwa 49 Bukowy Park . . . . . . . . . . . . . . al. Zwycięstwa 48 Butikowe Biuro . . . . . . . . . . . . . . . ul. Gomółki 2 Centromor . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Okopowa 7 Centrum Biurowe Gnilna . . . . . . . . . . ul. Gnilna 2 Centrum Biurowe Grunwaldzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Grunwaldzka 184–190 Centrum Biurowe Heweliusza . . . . ul. Heweliusza 9 Centrum Biurowe MP100 . ul. Marynarki Polskiej 100 Centrum Biurowe Neptun . . . al. Grunwaldzka 103A Centrum Biurowe Omega Gamma . ul. Norwida 2–4

Oddane w 2015 roku Commissioned in 2015 1 2 3 4

GDAŃSK Alchemia II etap . . . . . . . . . al. Grunwaldzka 411 Allcon@park 4, 5 etap . . . . . . ul. Słowackiego 175 BCB Business Centre I etap . . . . ul. Azymutalna 9 Olivia Business Centre – Olivia Six . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Grunwaldzka 472

26 Centrum Biurowe Tartaczna . . . . . . ul. Tartaczna 2 27 Centrum Biurowe VIGO . . . . .ul. Szymanowskiego 2 28 Centrum Biznesu Zieleniak . . ul. Wały Piastowskie 1 29 Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jelitkowska 23 30 Dmowskiego Center . . . . . . . . ul. Dmowskiego 12 31 Dyrekcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Dyrekcyjna 6 32 Gdański Inkubator Przedsiębiorczości STARTER . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Lęborska 3B 33 Grunwaldzka 413 . . . . . . . . . al. Grunwaldzka 413

49 Alfa Plaza Business Center . ul. Stefana Batorego 28–32

35 Grunwaldzka 48–50 . . . . . . al. Grunwaldzka 48–50

50 Baltic Business Center . . . . . . . . ul. Śląska 23–25

36 Kartuska 201 . . . . . . . . . . . . . . . ul. Kartuska 201

51 Biurowiec ZMPG . . . . . . . . . . . . . . ul. Polska 13A

37 Marina 2 i Marina 3 . . . . . . . . . ul. Jelitkowska 20

52 Budynek biurowo-usługowy . . . . . .ul. Spokojna 2

38 Morena Skwer . . . . . . . . . . ul. Jaśkowa Dolina 132

53 Centrum Biurowe Hossa . . . . .ul. Władysława IV 43

39 Nordika . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Jabłoniowa 2

54 Centrum Kwiatkowskiego . . . . . . ul. 10 Lutego 16

40 Office Island . . . . . . . . . . . . .al. Grunwaldzka 163

55 City Arcade . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Śląska 21

41 Olivia Business Centre: . . . . . . . . . . . . . . . . . .

56 G-330 „Akwarium” . . . . . . . . ul. Czechosłowacka 3

Gate/Tower/Point/Olivia Four . al. Grunwaldzka 472 Opera Office . . . . . . . . . . . . .al. Grunwaldzka 13A Organika . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Heweliusza 11 Podwale Grodzkie 4 . . . . . . ul. Podwale Grodzkie 4 Polon Park . . . . . . . . ul. Marii Skłodowskiej-Curie 3 Rakietowa Office . . . . . . . . . . . ul. Nowatorów 26 Siedziba Główna Grupy Lotos . . . . .ul. Elbląska 135 Waterside Office . . . . . . . . ul. Długie Ogrody 6–14

57 Łużycka Office Park . . . . . . . . . . . . ul. Łużycka 6

42 43 44 45 46 47 48

6 7 8 9

GDYNIA Biurowiec Kielecka . . . . . . . . . . . .ul. Kielecka 5 Enter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Śląska 47 Gdynia Waterfront . . . . . . . . ul. Waszyngtona 1 Millennium Office . . . . . . . . . . . ul. Spokojna 22 Tritum Business Park . . . . . . . ul. Zwycięstwa 251

1 2 3 4

6 7 8 9

GDAŃSK Alchemia III etap . . . al. Grunwaldzka/Kołobrzeska BCB Business Centre II etap . . . . ul. Azymutalna 9 C200 . . . . . . . . . . . . . . ul. Marynarki Polskiej 169 Centrum administracyjno-usługowe KOGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trasa Sucharskiego Forum Gdańsk . . . . . . . . . . . . . ul. Targ Rakowy Kartuska Office Center . . . . . . . . . . ul. Kartuska Nowy Spichlerz . . . ul. Chmielna/Żytnia/Spichrzowa Office Kokoszki I etap . . . . . . ul. Budowlanych 31 Olivia Business Centre – Olivia Star . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . al. Grunwaldzka 472

Factsheet include selected buildings in Trojmiasto. List made in January 2016.

E-BIUROWCE

59 Sportowa Centrum . . . . . . . . . . . . ul. Sportowa 8 60 TPS C133 . . . . . . . . . . . . . ul. Chwaszczyńska 133 61 TPS K12 . . . . . . . . . . . . . . . .ul. Krzywoustego 12

SOPOT 62 Centrala Grupy Ergo Hestia . . . . . . . . ul. Hestii 1

W budowie Under construction

Prezentowane zestawienie nie obejmuje wszystkich biurowców zlokalizowanych w Trójmieście. Stan na styczeń 2016 r.

96

58 Łużycka Plus . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Łużycka 3

63 Good Point 761 . . . . . . . . . . al. Niepodległości 761

5 5

GDYNIA

34 Grunwaldzka 417 . . . . . . . . . al. Grunwaldzka 417

Biurowce w Trójmieście

O f fice buildings in Tricit y

10 Pomerania Office Budynek Zefir . . ul. Zabi Kruk 16 11 Tryton Business House . . . . . . .ul. Jana z Kolna 11 12 Yoko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Norwida 5

GDYNIA 13 Tensor Budynek Y . . . . . . . . . . . . . ul. Łużycka 8 14 Tensor Budynek Z* . . . . . . . . . . . . ul. Łużycka 8

* Budynek oddany na początku 2016 r. * Building comissioned in the beginning of 2016.

61

56

51

12

6

15

49 50 53 55 14 13 11

MOR Z E

54 59 58 57 13 14

BA ŁT YCK I E

BA LT IC

SE A

9

8 5 52 7

60

63 11 62

5

8 9

3 7 2 3

8

30 9

2

37 29

6 4 32 41 34 1 33 1 2 1 1 18 6 27 12 24 21 3 10

46

10 4 23

25 40

35

42

3

4

45 38 36

7

6 12 13

16 31 17 28 20 43 44 22 9 26 11 15 5 8 48 19 7 5

47

10 2 4 39

14

Planowane Planned 1 2 3 4 5 6

GDAŃSK Biurowiec Polimeni . . . . . . . al. Grunwaldzka 238 Biurowce LPP . . . . . . . . . . . . . ul. Łąkowa 39/44 Biurowce Nano i Gato . . . . . . al. Grunwaldzka 172 Chmielna Office Point . . . . . . . ul. Chmielna 81/82 Opacka Business Park . . . . . . . . . . . . ul. Opacka Piano House . . . . . . . . . . .ul. Szymanowskiego 12

GDYNIA Pomerania Office budynek Atol . . . . . . ul. Wilcza 8 Rajska 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Rajska 8 9 Rycerska 10 . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Rycerska 10 10 Słowackiego 13 . . . . . . . . . . . ul. Słowackiego 13 7

11 Biurowiec przy al. Zwycięstwa al. Zwycięstwa 171 12 Międzytorze . . . . . . . . .tereny Gdyni Międzytorza 13 Officer Centrum Biznesu . . . . ul. Świętojańska 124 14 Śląska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Śląska 15 Yacht Park . . . . . . . . . . . . . . . . . ul. Rybickiego

E-BIUROWCE

Biurowce w Trójmieście

O f fice buildings in Tricit y

97

Wybrane biurowce: Trójmiasto

Centrum Biznesu Officer w przygotowaniu

Łużycka Plus oddany

Tensor w budowie

98

E-BIUROWCE

ul. Świętojańska 124, Gdynia www.panorama.pl e-mail: biuro@panorama.pl tel.: +58 781 12 12

ul. Łużycka 3C, Gdynia www.officepark.pl e-mail: investment@allcon.pl tel.: +48 58 660 19 90

ul. Łużycka 8, Gdynia www.eurostyl.com.pl e-mail: biuro@eurostyl.com.pl tel: +48 58 770 14 00

Biurowce w Trójmieście

C200 Office w budowie

Kompleks Alchemia oddany w budowie kolejne etapy

Yoko w budowie

O f fice buildings in Tricit y

ul. Jana z Kolna, Gdańsk www.eurostyl.com.pl e-mail: biuro@eurostyl.com.pl tel.: +48 58 770 14 00

al. Grunwaldzka 411, Gdańsk www.alchemia.gda.pl e-mail: mbrozek@torus.pl tel.: +48 58 764 61 91

ul. C.K. Norwida 5, Gdańsk www.garnizon.biz e-mail: d.czerwinska@hossabiz.pl tel: +48 58 772 23 23

Tryton Business House oddany

Centrum Biurowe NANO GATO planowane

ALLCON@park oddany

ul. Jana z Kolana 11, Gdańsk www.trytonbusinesshouse.pl e-mail: kornelia.lukaszewska@echo.com.pl tel.: +48 664 900 313

al. Grunwaldzka, Gdańsk www.garnizon.biz e-mail: d.czerwinska@hossabiz.pl tel.: +48 58 772 23 23

ul. Słowackiego 173-175, Gdańsk www.allcon.pl tel.: +48 58 660 19 90

E-BIUROWCE

Centrum Biurowe OMEGA GAMMA oddane

Gdynia Waterfront oddany

ul. C.K. Norwida 2-4, Gdańsk www.garnizon.biz e-mail: d.czerwinska@hossabiz.pl tel.: +48 58 772 23 23

ul. Hryniewickiego/Washingtona/Skwer Kościuszki www.gdyniawaterfront.pl e-mail: info.poland@vastint.eu tel.: +48 22 820 91 51

Gdański Inkubator Przedsiębiorczości STARTER oddany

Biurowce w Trójmieście

ul. Lęborska 3B, Gdańsk www.starterbiz.pl e-mail: k.best@inkubatorstarter.pl tel.: +48 58 731 65 64

O f fice buildings in Tricit y

99

100

E-BIUROWCE

Biurowce w Trójmieście

O f fice buildings in Tricit y

E-BIUROWCE

Biurowce w Trójmieście

O f fice buildings in Tricit y

101

102

E-BIUROWCE

Biurowce w Trójmieście

O f fice buildings in Tricit y

E-BIUROWCE

Biurowce w Trójmieście

O f fice buildings in Tricit y

103

wiz.: Skanska Property Poland

Maraton, Poznań

Mniejsze miasta regionalne: przyszłe gwiazdy outsourcingu?

Poznań, Łódź, Katowice, Rzeszów — wydawać by się mogło, że miasta te mają ze sobą niewiele wspólnego. A jednak — podobieństw jest więcej niż można przypuszczać. Każde staje się coraz wyraźniejszym punktem na mapie inwestycji biurowych, zwiększając zasoby dostępnej powierzchni, a także zainteresowanie ze strony najemców. Czym Poznań, Łódź, Katowice oraz Rzeszów kuszą inwestorów i co mają do zaoferowania potencjalnym najemcom?

POZNAŃ

Powierzchnia: 262 km kw.

Bezrobocie: 2,4%

Liczba ludności: 545 680

Liczba szkół wyższych: 26

Poznań — stolica województwa wielkopolskiego i zarazem ważny ośrodek akademicki zachodniej części naszego kraju, położony w miejscu przecięcia istotnych szlaków komunikacyjnych, z dostępem do portu lotniczego, kryje w sobie potencjał, który bez wątpienia będzie coraz bardziej dostrzegany przez firmy poszukujące 104

POLSKI RYNEK BIUROWY

Mniejsze miasta regionalne

atrakcyjnych lokalizacji dla swych firm. W ostatnim czasie do atutów stolicy Wielkopolski dodać należy również dostępność nowoczesnej powierzchni biurowej. Choć Poznań otwiera listę miast z największym wskaźnikiem pustostanów, to pozytywny jest fakt, że właśnie w tym mieście w ostatnim roku (wg JLL) odnotowano największy wzrost aktywności najemców. W ubiegłym roku podpisano bowiem umowy dotyczące wynajmu 65 000 mkw. powierzchni, a więc niemal trzy razy więcej niż w roku 2014.

O biznesowym potencjale Poznania świadczy m.in. fakt, że zarejestrowanych jest tu 110 000 przedsiębiorstw, a w 26 uczelniach wyższych każdego roku kształci się ok. 117 000 studentów. Ponadto Międzynarodowe Targi Poznańskie, które są gospodarzem imprez o światowym zasięgu, stały się poniekąd wizytówką miasta.

To właśnie tu rokrocznie organizowane są Międzynarodowe Targi Budownictwa BUDMA. Bez wątpienia jednym z najważniejszych wydarzeń na rynku nieruchomości biurowych w 2015 r. było zakończenie budowy

I etapu Business Garden Poznań przez firmę Vastint Polska. Tym samym na poznański rynek trafiło 42 000 mkw. powierzchni biurowej oraz usługowej w 4 budynkach. Docelowo Business Garden Poznań będzie się składał z 9 obiektów o łącznej powierzchni 80 000 mkw. W 2015 r. budynki wchodzące w skład I etapu otrzymały certyfikat LEED na poziomie Platinium. W położonym na Marcelinie kompleksie swoje biura otworzyły m.in.: Capgemini, Bank Zachodni WBK, Archer Daniels Midland oraz firma itelligence. Warto wspomnieć, że umowa podpisana między Vastint Poland a Bankiem Zachodnim WBK dotycząca wynajmu 11 500 mkw. była największą tego typu transakcją w mieście.

fot.: Vastint Polska

Zaledwie godzinna podróż autostradą A4 dzieli Katowice od Krakowa, będącego polskim liderem, jeżeli chodzi o najlepsze lokalizacje dla branży BPO i 9. miastem pod tym względem na świecie (wg raportu opracowanego przez Tholons). Nic więc dziwnego, że Katowice stają się ciekawą alternatywą dla stolicy Małopolski. Tym bardziej atrakcyjną, że z roku na rok powiększają zasoby nowoczesnej powierzchni biurowej, której, co istotne, wynajęcie wiąże się z nieco niższymi kosztami.

Dodatkowo stolica województwa położona w prężnie rozwijającej się aglomeracji śląskiej oferuje zagranicznym firmom dostęp do wykwalifikowanej kadry — absolwentów nie tylko katowickich uczelni wyższych, ale także ośrodków akademickich pobliskich miast, chociażby Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Niezwykle istotna dla Katowic jest lokalizacja — w miejscu przecięcia tak ważnych szlaków komunikacyjnych, jak autostrada A4 i A1. Nie można również zapominać o lotnisku Airport Katowice, które rozwijając swoją ofertę, staje się istotnym portem w południowej części kraju oraz kluczowym lotniskiem wśród wszystkich lotnisk miast regionalnych. Oddanie do użytku nowej drogi startowej, drogi kołowania czy otwarcie terminalu C to najważniejsze inwestycje zakończone w 2015 r., które zapewne nie pozostały bez wpływu na znaczący wzrost liczby obsłużonych w ubiegłym roku pasażerów. W tym czasie lotnisko przyjęło ponad 3 mln podróżnych, uzyskując wynik o 360 tys. osób lepszy niż w roku 2014. Pasażerowie korzystali z ponad 90 tras regularnych i czarterowych.

Wśród ważnych projektów pozostających w realizacji wymienić należy również, położony przy ul. Królowej Jadwigi, Maraton, za którego realizację odpowiada firma Skanska Property Poland. Kompleks zlokalizowany w centrum miasta dostarczy na poznański rynek 21 000 mkw. powierzchni biurowej. Biurowiec Maraton będzie certyfikowany w systemie LEED. Prace związane z jego realizacją rozpoczęły się w I kw. 2015 r. i mają zakończyć się w IV kw. 2017 r.

Około 45 000 mkw. powierzchni biurowej zostanie udostępnione najemcom w ramach realizowanego w dwóch fazach kompleksu Pixel, położonego u zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Babimojskiej.

W pierwszym obiekcie wybudowanym przez inwestora swoje biuro otworzyła Grupa Allegro. W 2017 r. natomiast ma się zakończyć realizacja budynku biurowego Bałtyk. W obiekcie o charakterystycznej 16-kondygnacyjnej bryle znajdzie się ok. 15 000 mkw. powierzchni.

Poza dużymi kompleksami biurowymi, w Poznaniu powstaje sporo bardziej kameralnych biurowców. Do tej grupy zaliczyć należy m.in. obiekt Quadro Office o powierzchni biurowej 1200 mkw. czy nieco większy projekt K9 Office, w którym powstanie ponad 3000 mkw. powierzchni biurowej.

KATOWICE

Powierzchnia: 165 km kw.

Bezrobocie: 3,8%

Liczba ludności: 301 800

Liczba szkół wyższych: 14

fot.: Echo Investment

Business Garden Poznań

A4 Business Park

Potencjał tkwiący w Katowicach wykorzystują największe firmy deweloperskie realizujące projekty biurowe w całym kraju. Wśród nich wymienić należy firmę Echo Investment, która jest odpowiedzialna za realizację kompleksu A4 Business Park. Położoną przy ul. Francuskiej inwestycję będą tworzyć 3 nowoczesne budynki.

Realizacja pierwszego o powierzchni 9000 mkw. zakończyła się w I kw. 2014 r., a jego najemcą został koncern informatyczny IBM. Drugi obiekt na katowicki rynek dostarczył również 9000 mkw. powierzchni biurowej, z czego 8000 mkw. zajmie firma PKP Cargo — umowa podpisana w tej sprawie to największa transakcja ostatnich lat na katowickim rynku. Trzeci budynek kompleksu, którego budowa trwa, będzie miał 12 000 mkw. powierzchni.

Silesia Business Park to z kolei projekt realizowany w Katowicach przez Skanska Property Poland. Kompleks będzie docelowo składał się z 4 bliźniaczych budynków, które dostarczą 48 000 mkw. powierzchni biurowej. Realizacja 2 budynków została już zakończona, otwarcie drugiego obiektu zbiegło się w czasie POLSKI RYNEK BIUROWY

Mniejsze miasta regionalne

105

fot.: Skanska Property Poland

władze zabiegają o to, aby w mieście stworzyć dobre warunki do prowadzenia biznesu.

Podaż powierzchni biurowej w Łodzi jest silnie uwarunkowana historycznie — bardzo wiele dostępnych dla najemców biur istnieje bowiem w dawnych budynkach pofabrycznych, które przeszły lub przechodzą modernizację. W ostatnim czasie na miasto otwierają się także duże firmy deweloperskie, które realizują tu nowoczesne kompleksy biurowe. Wśród nich znalazła się inwestycja Symetris Business Park, za której realizację odpowiada firma Echo Investment. Kompleks będzie składał się z 2 budynków o łącznej powierzchni 19 000 mkw. Aktualnie w fazie budowy jest pierwszy z obiektów, w którym 3000 mkw. zajmie Nordea Operations Centre.

ŁÓDŹ

Powierzchnia: 293 km kw.

Bezrobocie: 9,5%

Liczba ludności: 706 000

Liczba szkół wyższych: 23

Centralne położenie, dostęp do istotnych węzłów transportu drogowego i autostradowego (trasa S8, autostrady A1 i A2), kolejowego oraz lotniczego (Międzynarodowy Port Lotniczy im. Władysława Reymonta) to czynniki, które wpływają na to, że Łódź może stać się ważnym ośrodkiem na mapie biurowej Polski. Dodatkowo jej rangę na tej płaszczyźnie podnosi fakt, że miasto znajduje się w odległości zaledwie 130 km od stolicy kraju. Ponad 20 uczelni wyższych, w tym Politechnika Łódzka oraz Uniwersytet Łódzki, jest dla firm lokujących tu swoje siedziby gwarancją dostępu do wykwalifikowanej kadry. Nic więc dziwnego, że miasto wymienia się wśród najbardziej atrakcyjnych lokalizacji w kraju dla branży BPO oraz SSC. Wyzwaniem, z jakim muszą się zmierzyć władze Łodzi, jest zmniejszająca się liczba ludności w mieście. Centra nowoczesnych usług dla biznesu to z jednej strony szansa na zatrzymanie młodych ludzi na łódzkim rynku pracy, a z drugiej narzędzie zwalczania stosunkowo wysokiej stopy bezrobocia. Dlatego lokalne 106

POLSKI RYNEK BIUROWY

Mniejsze miasta regionalne

Symetris Business Park

W 2015 r. swój kolejny projekt w Łodzi rozpoczęła także Skanska Property Poland. Nowa Fabryczna powstaje na terenie Nowego Centrum Łodzi, który jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się obszarów miasta. W ramach projektu do dyspozycji najemców oddanych zostanie 21 500 mkw. nowoczesnej powierzchni biurowej. Zakończenie inwestycji planowane jest na przełom II i III kw. 2017 r.

wiz.: Ghelamco

z rozpoczęciem budowy kolejnego — jego oddanie do użytku ma nastąpić w 2016 r. Kluczowym najemcą budynku A jest firma PwC, natomiast prawie 6000 mkw. budynku B zajęła firma Capgemini. Każdy z obiektów wchodzących w skład kompleksu uzyska certyfikat LEED na poziomie Gold.

Analizując podaż nowoczesnej powierzchni biurowej w Katowicach, nie można zapominać również o projekcie, który zrealizowała firma LC Corp — Silesia Star. Kompleks położony przy ul. Uniwersyteckiej składa się z dwóch 8-kondygnacyjnych obiektów o łącznej powierzchni ok. 27 000 mkw.

wiz.: Echo Investment

Silesia Business Park

Przystanek mBank

Rozpoczęcie budowy nowej siedziby mBanku — Przystanek mBank — to jedno z najważniejszych wydarzeń na rynku biurowym w 2015 r. w Łodzi. Obiekt, który powstanie przy ul. Kilińskiego, będzie miał 24 000 mkw. powierzchni biurowej. Deweloperem projektu jest firma Ghelamco. Całość powierzchni w obiekcie zajmie mBank — umowa najmu to największa transakcja na rynku biurowym w Polsce w 2015 r. Przystanek mBank zostanie oddany do użytku w III kw. 2017 r.

RZESZÓW Powierzchnia: 117 km kw.

Bezrobocie: 7,3%

Liczba ludności: 185 100

Liczba szkół wyższych: 4

wiz.: DevelopRes

Stolica województwa podkarpackiego, choć dysponuje najmniejszymi zasobami powierzchni biurowej w porównaniu z Poznaniem, Katowicami czy Łodzią, jest postrzegana jako atrakcyjna lokalizacja dla biznesu nie tylko w Polsce, ale także na arenie międzynarodowej. Dowód na to stanowi m.in. fakt, że miasto w 2015 r. zostało odznaczone międzynarodowym certyfikatem (Najlepsze Miejsca dla Biznesu) i flagą atrakcyjności inwestycyjnej przez Europejskie Zgromadzenie Biznesu (EBA). Rzeszowowi przyznana została również nagroda „Wschodząca Gwiazda Outsourcingu”, którą są honorowane miasta i firmy szczególnie zaangażowane w rozwój branży outsourcingowej w Europie. Potwierdzeniem atrakcyjności stolicy województwa podkarpackiego jest fakt, że to

właśnie tutaj swoją siedzibę ulokowała amerykańska firma United Technologies. Ponadto Rzeszów jest jedynym miastem na świecie poza amerykańskim Middletown, w którym produkuje się silniki do F-16.

O potencjale Rzeszowa dla rozwoju firm z szeroko rozumianego sektora outsourcingu decyduje kapitał ludzki — według danych Eurostatu największa liczba studentów w stosunku do liczby mieszkańców we wszystkich krajach należących do Unii Europejskiej występuje właśnie w stolicy Podkarpacia. Ponadto 67% populacji miasta stanowią osoby w wieku produkcyjnym. To tylko niektóre czynniki, które już dzisiaj pozwalają wnioskować, że zapotrzebowanie na nowoczesną powierzchnię biurową w Rzeszowie będzie rosło.

Najważniejszym wydarzeniem na rzeszowskim rynku biurowym w ubiegłym roku było oddanie do użytku biurowca SkyRes Warszawska, którego inwestorem jest firma DevelopRes. Obiekt o powierzchni biurowej ok. 20 000 mkw. znacząco powiększył całkowite zasoby miasta, które po dodaniu inwestycji szacowane są na poziomie ok. 70 000 mkw. Zlokalizowany w centrum Rzeszowa, bo u zbiegu ulic Warszawskiej i Lubelskiej, budynek jest pierwszym wchodzącym w skład kompleksu. Deweloper prowadzi prace projektowe nad kolejnym obiektem biurowym SkyRes Lubelska.

SkyRes Warszawska

POLSKI RYNEK BIUROWY

Mniejsze miasta regionalne

107

Wybrane biurowce: miasta regionalne

Business Garden Poznań

ul. Bułgarska, Poznań www.businessgarden.pl e-mail: info.poland@vastint.eu tel.: +48 22 820 91 51

oddany – I etap

K9 Office

ul. Krysiewicza 9, Poznań www.k9office.com tel.: +48 602 142 345

w budowie

Symetris Business Park w budowie

108

al. Piłsudskiego, Łódź www.symetrisbusinesspark.com.pl e-mail: pawel.milcarz@echo.com.pl tel.: +48 664 900 359

POLSKI RYNEK BIUROWY

Mniejsze miasta regionalne

Maraton w budowie

Nowa Fabryczna w budowie

Business House Gdańska oddany

ul. Królowej Jadwigi, Poznań www.maraton.byskanska.com e-mail: justyna.plonka@skanska.pl tel.: +48 797 229 079

ul. Składowa 39, Łódź www.skanska.pl/NowaFabryczna e-mail: igor.yankilevich@skanska.pl tel.: +48 722 202 068

ul. Gdańska 47/49, Łódź www.business-house.co e-mail: maciejs@business-house.co tel.: +48 42 256 06 66

Business House Żeligowskiego oddany

Silesia Business Park oddany – budynek A i B

SkyRes Warszawska oddany

ul. Żeligowskiego 8/10, Łódź www.business-house.co e-mail: maciejs@business-house.co tel.: +48 42 256 06 66

ul. Chorzowska 152, Katowice www.skanska.pl/Silesiabusinesspark e:mail: tomasz.zydorek@skanska.pl tel.: +48 51 950 08 84

Warszawska 18, Rzeszów www.skyres.eu e-mail: biuro@skyres.eu tel.: +48 17 860 03 65

A4 Business Park oddany – I i II etap w budowie – III etap

MTM Hub oddany

MK Invest w budowie

POLSKI RYNEK BIUROWY

ul. Francuska, Katowice www.a4businesspark.pl e-mail: joanna.nicinska@echo.com.pl tel.: +48 664 900 311

ul. Grabowa 2, Katowice e-mail: biuro@mtm-hub.pl tel. +48 32 721 60 60

ul. Bardowskiego 3, Rzeszów www.mkinvest.pl e-mail: biuro@investmax.com.pl tel.: +48 602 377 819

Mniejsze miasta regionalne

109

SkyRes Warszawska to pierwszy nowoczesny budynek biurowy klasy A w kompleksie SkyRes w Rzeszowie. Kompleks ten położony jest w samym centrum miasta dzięki czemu jest doskonale skomunikowany. Powierzchnia najmu w SkyRes Warszawska to 20 000 mkw. z powierzchnią jednego piętra na poziomie 1600 mkw. Budynek ten wyposażony jest w 7 szybkobieżnych wind, BMS z pełną kontrolą dostępu, szatnie i prysznice dla rowerzystów i inne.

Budynek został zaprojektowany i wybudowany zgodnie z najnowszymi standardami w budownictwie biurowym, tworząc powierzchnie zapewniające optymalne warunki pracy dla rozkładów open space oraz gabinetowych. Dzięki zastosowaniu nowoczesnych technologii jest obiektem energooszczędnym pozwalającym na ograniczenie zużycia energii oraz wody.

SkyRes Warszawska to budynek, który aspiruje do certyfikatu LEED na poziomie GOLD. SkyRes Warszawska to idealne rozwiązanie dla firm z sektora BPO, SSC i IT, które w Rzeszowie mają wręcz nieograniczony potencjał młodych wykształconych ludzi.

KONTAKT DevelopRes Sp. z o.o.

35-205 Rzeszów, ul. Warszawska 18

110

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

tel. +48 882 024 690 tel. +48 608 530 798 e-mail: arysz@developres.pl e-mail: radoslawwalas@developres.pl

www.developres.pl www.skyres.eu

POLSKI RYNEK BIUROWY

Polska

111

fot.. Peter Würmli

Trendy w aranżacji powierzchni biurowej dzisiaj i jutro Biuro Google Dublin

Nowoczesne technologie: z jednej strony zmieniły podejście do aranżacji powierzchni biurowych w ostatnich kilkudziesięciu latach, a z drugiej wyznaczają ścieżki zmian, jakie zachodzić będą w przyszłości.

112

POLSKI RYNEK BIUROWY

To spowodowało, iż przy projektowaniu biur zaczęto brać pod uwagę takie kwestie, jak różnice wynikające z płci, wieku, narodowości czy nawet predyspozycji psychicznych lub fizycznych, precyzując — potrzeby różnych grup. W celu zapewnienia komfortu pracy wszystkim pracownikom, współczesne biura cechuje

Aranżacje

różnorodność, elastyczność, a także mobilność — m.in. podział na strefy: pracy cichej, spotkań formalnych i nieformalnych oraz odpoczynku. Są to jednocześnie kwestie, które będą miały coraz większe znaczenie w przyszłości.

Dzisiaj obok aspektu różnorodności, trendem w zakresie projektowania

fot. Interbiuro

Z

lat 80. czy 90. ubiegłego wieku wyłania się jeden podobny schemat w zakresie aranżacji powierzchni biurowej — rzędy identycznych biurek ze stosami papierów oraz masywnymi ekranami kineskopowymi poupychane w bezosobowych i nudnych pomieszczeniach.

Schemat ten powoli odchodzi w zapomnienie. Jednym z powodów jest postęp technologiczny — m.in. pojawienie się nowych urządzeń — który uwolnił projekty biur spod wymagań technologii (np. zastąpienie komputerów stacjonarnych laptopami). To z kolei dało projektantom nowe możliwości. Głównym powodem różnic, które zaszły na przestrzeni lat, jest jednak zmiana myślenia dotycząca projektowania miejsca pracy. Kiedyś biuro służyło wyłącznie wykonywaniu powierzonych obowiązków, a dziś przede wszystkim — człowiekowi. Pracownicy przestali być traktowani jak trybiki w maszynie napędzającej działanie całej firmy, ale jak cenny kapitał każdej organizacji.

Ścieżkę trendom w projektowaniu powierzchni biurowych będzie wytyczać monitorowanie zdrowia użytkowników biura, dzięki takim koncepcjom, jak Internet rzeczy i Big Data. Pierwsza z nich,

fot.. Peter Würmli

medytacji i ćwiczeń mindfulness. Coraz więcej funkcji mogą oferować również same meble biurowe. Połączone z elektroniką, zapamiętujące ustawienia fotela lub wysokość blatu, a także przypominające

Biuro Google Dublin

o konieczności zrobienia przerwy w pracy — to tylko niektóre rozwiązania, jakie już niebawem nie będą nikogo dziwić. Choć niektórym powszechność takich rozwiązań wydaje się być odległą przyszłością, to tempo, w jakim następuje rozwój nowoczesnych technologii, a także fakt, że rozwiązania takie są wprowadzane już w najnowocześniejszych biurach w Stanach Zjednoczonych czy w Europie Zachodniej stanowią najlepsze dowody, że takich zmian także na polskim gruncie możemy spodziewać się zdecydowanie szybciej.

czyli połączenie urządzeń stacjonarnych z mobilnymi, pozwoli na lepsze poznanie zachowań użytkownika i w konsekwencji bardziej efektywne zarządzanie biurem.

Stosowane rozwiązania będą zawiadamiać o różnych sytuacjach, np. o kończącym się tuszu w ksero. Z kolei druga technologia — zbieranie danych oraz ich analiza — pozwoli na zdobycie wiedzy w zakresie rzeczywistych zachowań ludzkich w biurze i ich oddziaływań m.in. na kontakty z innymi czy aktywność ruchową. Wyniki takich obserwacji będą wykorzystywane przez projektantów przestrzeni biurowych.

wiz. Balma

powierzchni biurowej jest szczególna troska o zdrowie i równowagę psychofizyczną pracowników (tzw. well-being).

Przyglądając się współczesnym biurom, odnosi się wrażenie, iż istotnym ich elementem jest ruch. Wiele rozwiązań, które pojawiły się w przestrzeni biurowej (takich jak piłki, huśtawki, fotele na kółkach i na biegunach) przypomina te stosowane w gabinetach terapii sensorycznej. Pracownicy są zachęcani do zmieniania pozycji w czasie pracy. W miejscach pracy tworzone są np. mini siłownie, sale relaksu, a także udostępniane miejsca postojowe dla rowerów wraz z szatniami i prysznicami dla rowerzystów. Trendy te już dzisiaj zyskują rzesze zwolenników, dlatego możemy być pewni również tego, że będą determinowały wygląd przestrzeni biurowych w przyszłości. Dodatkowo w wielu nowoczesnych biurowcach dba się również o miejsca przeznaczone do spacerów i relaksu — zielone patia czy dziedzińce wokół biurowców. Pod tym względem trzeba podkreślić rolę deweloperów, którzy realizując nowoczesne projekty biurowe w myśl zasad zrównoważonego budownictwa, udostępniają przyszłym użytkownikom swoich obiektów właśnie takie przestrzenie. W celu zapewnienia zdrowych i komfortowych warunków pracy, w biurach coraz częściej pojawiają się ergonomiczne meble, które pozwalają na dostosowanie stanowiska pracy do indywidualnych wymagań. Standardem w tego typu pomieszczeniach staje się również zieleń — zielone ściany, duże kwiaty w donicach lub kwietnikach — która poprawia jakość powietrza i wpływa na samopoczucie pracowników.

Trend dostosowania biur do potrzeb różnych grup i kreowania zdrowego miejsca pracy będzie mieć coraz większe znaczenie w projektowaniu i aranżacji powierzchni biurowych. Wynika to z faktu, iż wiele firm dopiero dostrzega potrzebę wprowadzenia zmian w przestrzeni biurowej. Częstym zjawiskiem w procesie projektowania nowego biura jest zaangażowanie w ten proces również pracowników.

Możemy być pewni, że, w celu zapewnienia komfortowych dla pracowników i ich zdrowia warunków, w biurach pojawiać się będzie więcej udogodnień. Obok miejsc do uprawiania sportu czy biurowego SPA, w przestrzeniach biurowych użytkownikom udostępniane będą np. sale do

POLSKI RYNEK BIUROWY

Aranżacje

113

Aranżacje biur: jakie trendy dominowały i co się zmieni?

M Agnieszka BOBIK koordynator ds. projektów Dział Projektów MDD

oda w zakresie mebli biurowych nieustannie się zmienia. Regularnie wprowadzane są na rynek nowe rozwiązania dotyczące wzorów oraz kolorystyki mebli.

Odchodzi się od meblowania pojedynczych pomieszczeń na rzecz wolnej przestrzeni typu open space. Pracodawcy stawiają na pełną integrację w biurze, co daje pracownikom lepszy przepływ informacji oraz poprawia skuteczność działania całego zespołu. W takim pomieszczeniu coraz częściej stawia się na minimalizm. Do pomieszczeń typu open space proponowane są biurka elektryczne z regulowanym elektronicznie blatem wraz z panelem akustycznym posiadającym listwę funkcyjną, do której można podpiąć szereg akcesoriów, typu uchwyt do monitora, półka

N

Aleksandra KRAWSZ Marketing& PR Manager Kinnarps Polska

ie sposób dobrze opisać i rozpoznać aktualnych trendów aranżacyjnych w oderwaniu od szerszego kontekstu zmian technologicznych, społecznych i przywódczych, z którymi mamy obecnie do czynienia. Zgodnie z Raportem Trendów Kinnarps Projektowanie przestrzeni życia i pracy w dekadzie różnorodności aktualnie obserwujemy kilka wiodących trendów, które mają istotny wpływ na nasze środowisko pracy. Są to trendy technologiczne, takie jak mobilny dostęp do informacji oraz praca w chmurze, które stanowią swoisty akcelerator kolejnych zmian zwiększających globalną konkurencję i stwarzane przez nią wyzwania. Trendy demograficzne, a wśród nich nowe relacje społeczne spowodowane przez postawy cyfrowych tubylców (digital natives) oraz większa dywersyfikacja generacyjna pracowników pociągają za sobą większą wrażliwość pracodawców na różnorodności potrzeb

B Karolina ŁASZCZYK koordynator ds. projektów Dział Projektów MDD

114

POLSKI RYNEK BIUROWY

ez wątpienia nowy rok przyniesie nowe trendy również w branży meblarskiej. Każdy z nas ma świadomość, że biuro to nasz „drugi dom”, w zasadzie spędzamy w nim najwięcej czasu w ciągu dnia, więc warto zadbać o jego wnętrze i komfort pracy. Obecnie obserwowana jest tendencja związana ze zmiana dotychczasowej kolorystką biur i mebli. Wybór kolorów i ich odpowiednie dobranie staje się coraz bardziej istotnym zadaniem przy projektowaniu wnętrz. Kolory wokół nas wpływają na nasze samopoczucie, nastrój, a tym samym na wyniki w pracy, ważne jest więc, aby ich wybór był dobrze przemyślany. Coraz więcej firm decyduje się na stworzenie miejsca, gdzie panuje nieco luźniejsza atmosfera, w której można się zrelaksować. Do stref chillout najlepiej wybierać kolory wesołe i ciepłe,

Aranżacje

na dokumenty, przybornik. Dodatkowo, w biurach pojawiają się coraz częściej szafki typu locker. Są to szafki na rzeczy osobiste zamykane na klucz lub szyfr. Każdorazowo dostosowywane są one do potrzeb danego klienta. Bardzo ważnym elementem biura są krzesła, które, poprzez swoją modułowość, mogą być aktualnie indywidualnie dopasowane do konkretnych użytkowników.

MDD właśnie wprowadziło na rynek lockery, a nad szerszą ofertą krzeseł biurowych aktualnie pracujemy. Optymalnie zaprojektowane biuro daje lepszy komfort pracownikom, a co za tym idzie wpływa na ich efektywniejszą pracę oraz zadowolenie pracodawcy. Każde biuro jest przecież wizytówką firmy, więc musi już „na wejściu” robić bardzo dobre wrażenie na kliencie.

pracowników, co z kolei pociąga za sobą zmiany modelu przywództwa w wielu firmach. Kolejne technologiczne nowinki z pewnością dokonają zmiany paradygmatu środowiska pracy, tak samo, jak stało się to dzięki upowszechnieniu technologii mobilnej.

Zmiana ta uwolniła przynajmniej cześć pracowników od biurek i sprawiło, że znana już od kilkunastu lat, koncepcja biura opartego na aktywnościach (activity-based working), stała się wreszcie możliwa do realizacji. Największych zmian wzorców i sposobów pracy spodziewamy się w związku z pojawieniem się technologii informatycznych np. rozszerzonej lub zanurzonej rzeczywistości (AR, IR) oraz rozwoju nowych urządzeń np. ekranów OLED. Na nasze przyszłe środowisko pracy mogą wpływać również nowe generacje tradycyjnych materiałów lub technologii, np. druk cyfrowy lub niezwykłe właściwości tzw. inteligentnych tkanin (smart textiles).

np. żółty i pomarańczowy. W przestrzeniach typu open space aktualnie wybiera się kolory stonowane, jedynie przeplatane drobnymi elementami kontrastującymi, np. biały blat biurka z panelem dzielącym w kolorze czerwieni, seledynu czy pomarańczy. Natomiast zawody wymagające pracy twórczej zazwyczaj korzystają z gamy kolorów wesołych i żywych, które pobudzają umysł do działania. Kolor czerwony należy właśnie do tej gamy, jest barwą ciepłą, która pobudza, często kojarzy się z energią, bywa, że i z agresją, ale jednocześnie z witalnością. Ten kolor należy stosować z umiarem, a w miejscach, gdzie potrzebny jest spokój i skupienie, lepiej go unikać. Właśnie zawody wymagające umysłu ścisłego powinny wybierać kolory stonowane i zimne, takie jak np. fiolet, niebieski i zielony, które uspakajają i wyciszają.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Aranżacje

115

CAPELLA – SIEDŹ AKTYWNIE

Oto fotel obrotowy przyszłości! Capella łączy w sobie najnowocześniejszą technologię, która zapewnia wygodną i ergonomiczną pozycję siedzącą, z bardzo stylowym wyglądem.

Capella zaprojektowana przez Johana Larsvalla została wyposażona w mechanizm FreeMotion® - innowacyjną funkcję, dzięki której siedzenie w jednej, wymuszonej pozycji odeszło do przeszłości. Funkcja ta pozwala na wykonywanie niewielkich ruchów siedziska, co sprzyja aktywnemu siedzeniu.

To jeszcze nie wszystko: przyjazne dla użytkownika funkcje sterowania i regulacji, które między innymi ułatwiają regulację głębokości siedziska, czynią fotel idealnym rozwiązaniem dla środowisk aktywnych, w których korzysta z niego wiele osób o różnych preferencjach i potrzebach.

Dla modelu Capella dostępna jest szeroka gama opcji wykończenia z eleganckimi białymi, polerowanymi lub czarnymi detalami. Tych z Was, którzy pragną podkreślić swój indywidualny styl, niewątpliwie ucieszy fakt, że tapicerka obejmuje wszystkie rodzaje tkanin z bogatej oferty firmy Kinnarps. „Podczas pracy nad fotelem Capella dążyliśmy do uzyskania prostoty i czystości zarówno pod względem ogólnego wyglądu, jak i drobnych detali. Opływowy kształt spełnia kryteria ergonomii.

Stonowany wygląd stanowi część minimalistycznego projektu nadającego fotelowi jego wyjątkowy charakter”. - Johan Larsvall Więcej informacji: www.kinnarps.pl POLSKI RYNEK BIUROWY

Architektura

117

Trendy w architekturze obiektów biurowych Nadpodaż powierzchni biurowej sprawia, że sukces odnoszą obiekty dobrej jakości, mające oryginalny charakter, oferujące własny, niepowtarzalny wizerunek, sprzyjające różnorodnym, zindywidualizowanym aranżacjom oraz — wyróżniające się także estetycznie — niezależnie do tego, czy są to biurowce klasy A, czy niższej.

R

118

POLSKI RYNEK BIUROWY

baterii łazienkowych i oświetlenia z czujnikiem ruchu, system odzysku ciepła, zastosowanie energooszczędnego systemu chłodzenia i rozwiązań przeciwsłonecznych zapobiegających przegrzewaniu się pomieszczeń, przy jednoczesnym zapewnieniu doskonałego dostępu światła dziennego (co sprzyja oszczędności energii elektrycznej).

Dodatkowo standardem staje się stosowanie proekologicznych materiałów oraz sortowanie odpadów. Ważną rolę zaczynają odgrywać maksymalne udogodnienia dla przyszłych najemców: wprowadzanie powierzchni usługowych integrowanych z budynkiem biurowym: gastronomii, przestrzeni przeznaczonych do wspólnego spędzania czasu na starannie urządzonym terenie; zapewnienie wi-fi, jak również innych rodzajów usług — punktów przedszkolnych, pralni, punktów handlowych

wiz. Kuryłowicz & Associates

ok 2015 w trendach realizacji budynków biurowych w Polsce charakteryzował się utrwaleniem standardów realizacji dobrych, zindywidualizowanych obiektów. Konkurencja na rynku sprawiła, że powszechne są już rozwiązania sprzyjające elastyczności powierzchni biur: modularność siatki konstrukcyjnej i fasad, okna obejmujące całą wysokość ściany zewnętrznej, zapewniające bardzo dobre doświetlenie traktu biurowego, podłogi podniesione, sufity podwieszone, monitoring, oświetlenie LED części wspólnych, obwody elektryczne o gwarantowanym zasilaniu, całodobowy dostęp do biura oraz system BMS. Wzrasta świadomość inwestorów dotycząca obsługi komunikacji pionowej — za wadliwe uznaje się rozwiązania prowokujące tłok w lobby windowych, spowodowany przez osoby oczekujące na przyjazd urządzeń.

Nadpodaż powierzchni biurowej sprawia, że sukces odnoszą obiekty dobrej jakości, mające oryginalny charakter, oferujące własny, niepowtarzalny wizerunek, sprzyjające różnorodnym, zindywidualizowanym aranżacjom oraz — wyróżniające się także estetycznie — niezależnie do tego, czy są to biurowce klasy A, czy niższej.

Bardzo ważne stały się — obok charakteru i postrzegania budynku jako marki — zagospodarowanie terenu wokół niego, jakość przestrzeni wspólnych, a także ich wielkość i program. Cechą charakterystyczną minionego roku był wzrastający trend certyfikowania obiektów biurowych w systemach BREEAM lub LEED, co z jednej strony wpływa na ogólny wizerunek budynku, z drugiej zaś przyczynia się do oszczędności eksploatacyjnych. Odbywa się to poprzez m.in. oszczędności wody i energii osiągnięte dzięki precyzyjnemu monitorowaniu ich zużycia, stosowanie

Biurowiec Five, Kraków

Architektura

lub placówek medycznych. Standardem staje się parking dla rowerów ze wspólnymi szatniami i prysznicami dla pracowników.

Wyraźnym trendem jest zwiększona dynamika realizacji budynków biurowych w dużych miastach innych niż Warszawa: w Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku, Poznaniu, Łodzi i Katowicach, które to budynki realizowane są w standardzie rozwijanym przez rynek warszawski.

Przykładami realizacji wysokiej klasy biurowców były projektowane przez naszą pracownię biurowce Silesia Star w Katowicach oraz Buma Five w Krakowie.

Buma Five o powierzchni użytkowej ok. 12 400 mkw. to 5. budynek w zespole Buma Business Park, certyfikowanym w systemie BREEAM. W założeniu urbanistycznym stanowi on niezależny element w stosunku do zwartej grupy obiektów wysokich etapów A, B, C i D

uniwersytecką i katowicką przestrzenią kultury położoną po przeciwnej stronie al. W. Roździeńskiego. Zewnętrzne płaszczyzny elewacji budowane są z betonu, z otworami okiennymi o zróżnicowanych wielkościach i kontrastowej, złotawej kolorystyce ślusarki, szklenia i wypełnienia nisz w pasach międzystropowych. Nieregularny wzór otworów okiennych na betonowych płaszczyznach elewacji nawiązuje do rytmów elewacji sąsiedniej Biblioteki Uniwersyteckiej, ma czynić budynek charakterystycznym i rozpoznawalnym, wpisanym w otoczenie stanowiące centralny i prestiżowy rejon Katowic. Elewacja jest mocniej perforowana oknami na wyższych kondygnacjach, co ma na celu uczynienie bryły wizualnie lżejszą. Wybrane materiały elewacyjne mają odpowiadać charakterowi lokalizacji, nawiązując do surowości budynków przemysłowych i tradycji katowickiego modernizmu.

Warszawskimi przykładami najnowszych trendów realizowanych w 2015 r. są budowy biurowców zaprojektowane i prowadzone również przez naszą pracownię: Q22 przy ul. Grzybowskiej, The Tides przy ul. Wioślarskiej czy oddana do użytkowania siedziba Polkomtela przy ul. Konstruktorskiej w Warszawie.

Biurowiec Q22 o powierzchni użytkowej ok. 54 000 mkw. to nowoczesna, wyposażona w najnowsze rozwiązania techniczne przestrzeń biurowa powstająca w biznesowym centrum stolicy. Jego bryła, której sylweta na tle istniejących budynków śródmiejskich jest oryginalna i charakterystyczna, stanowi odpowiedź na oczekiwania inwestora i walory miejsca. Budynek tworzy nową jakość dla przestrzeni miejskiej w ścisłym centrum Warszawy — w narożniku ważnych ulic: al. Jana Pawła II i ul. Grzybowskiej.

Wejście od strony skrzyżowania al. Jana Pawła II z ul. Grzybowską podkreślone zostało przestrzennym holem o wielkości dobranej odpowiednio do skali całego budynku. Hol, o wysokości niemalże 30 m, odzwierciedla charakter budynku i jego dynamikę. To imponujące, jednoprzestrzenne wnętrze we właściwy sposób łączy poszczególne funkcje obiektu i ukierunkowuje przepływ użytkowników. Siedem ostatnich kondygnacji w północno-wschodnim narożniku budynku — z widokiem na rejon Starego Miasta, poprzedzony ogrodem Saskim — przeznaczonych zostało dla prestiżowych

wiz. Echo Investment

kompleksu Buma Quattro. Zlokalizowany został na terenie obecnego parkingu terenowego, od strony arterii miejskiej — al. gen. T. Bora-Komorowskiego. W zamierzeniu stanowi on element wyróżniający się, charakterystyczną część zespołu.

Projekt budynku opiera się na rzucie trójkąta równoramiennego z zaokrąglonymi narożami, którego jeden bok jest ułożony równolegle względem al. gen. T. Bora-Komorowskiego. Układ taki daje możliwość stworzenia pierzei od głównej trasy, a pozostałe elewacje poprawiają warunki naświetlenia powierzchni biurowej. Jednocześnie układ trójkąta optymalizuje powierzchnię ścian zewnętrznych w stosunku do przestrzeni najmu. Dostęp do powierzchni usługowych na parterze został przewidziany ze wszystkich stron, aby służyły one także jako udogodnienia użytkownikom wcześniej wybudowanych biurowców zespołu Quattro, natomiast główne wejście do części biurowej zlokalizowano od strony południowej — z pierzei al. gen. T. Bora-Komorowskiego. Od tej strony zostaną również zrealizowane: główny dojazd, podjazd dla taksówek oraz miejsca parkingowe dla gości. Elewacja budynku projektowana jest jako przeszklona na całej wysokości kondygnacji, modularna — w module 1,35 m, w systemie ślusarki okiennej z wyraźne zaznaczonymi poziomami poszczególnych stropów. Przewidywano wyjście na dach budynku, przeznaczony jako przestrzeń relaksu dla użytkowników biura.

Silesia Star o powierzchni użytkowej ok. 18 500 mkw. jest etapowym zespołem biurowym, realizowanym w Katowicach, przy al. W. Roździeńskiego. Podstawowy program użytkowy budynku obejmuje: położoną na piętrach powierzchnię usługowo-biurową oraz powierzchnię usługowo-handlową zlokalizowaną na parterze, dostępną od strony podcienia, który po realizacji II etapu inwestycji ma mieć formę pasażu pieszego, oferującego udogodnienia dla najemców. Prosta forma obiektu jest podporządkowana możliwości etapowej realizacji, efektywności funkcjonalnej i ekonomicznej oraz uwarunkowaniom urbanistycznym. Pasaż z programem handlowo-usługowym na parterze ma stanowić atrakcyjne przedłużenie ogólnodostępnej przestrzeni publicznej i stać się istotnym udogodnieniem w komunikacji pieszej, łącząc kładkę dla pieszych nad al. W. Roździeńskiego z dzielnicą

Biurowiec Q22, Warszawa

najemców. Zaprojektowano tu układ połączonych biur na 2 kondygnacjach z niezależną komunikacją wewnętrzną i z wycofaniem w narożniku. Ostatnia, najbardziej prestiżowa kondygnacja została w północno-wschodnim narożniku przykryta szklanym dachem. Jest to szczególne miejsce w wieżowcu, o wyjątkowym charakterze, które podnosi jego prestiż. Jego walory zostały podkreślone zmianą typu fasady budynku. Q22 to także obiekt ekologiczny, przyjazny dla użytkowników, oferujący najnowsze rozwiązania funkcjonalne, m.in. system odzyskiwania energii w windach, panele fotowoltaiczne na szklanym dachu, zintegrowane z oknami żaluzje, spięte z systemem zarządzania światłem i energią czy elektrozawory ograniczające marnowanie wody.

POLSKI RYNEK BIUROWY

Architektura

119

wiz. The Tides Property Group

Zespół The Tides, Warszawa

120

POLSKI RYNEK BIUROWY

nad Wisłą przechodniów. Niezależnie od punktu, z którego będą obserwowane (oba brzegi, Most Poniatowskiego, ul. Ludna czy też Wioślarska), zostaną uznane za intrygujące.

Biurowiec Polkomtela o powierzchni użytkowej ok. 34 000 mkw. to budynek, zaprojektowany wokół wewnętrznego dziedzińca, stanowiącego dla użytkowników azyl przed zgiełkiem ulicy. Wejście na dziedziniec wiedzie przez 2-kondygnacyjną bramę w elewacji frontowej, co sprzyja rozbiciu szerokiej elewacji. Stało się to też pretekstem do umieszczenia „jaja” — jedynej krzywoliniowej części budynku dedykowanej na reprezentacyjne funkcje: Salon Multimedialny i Centrum Zarządzania Siecią. Zielony dziedziniec wewnętrzny prowadzi do 3 holi wejściowych; główny 2-kondygnacyjny hol umieszczono w głębi — na osi bramy. Elewacja frontowa została zaprojektowana jako całkowicie transparentna, zapraszająca do wnętrza. Jedynymi pełnymi jej elementami są piaskowcowe panele, które wraz z jasnymi ramkami okien uchylnych tworzą akcenty elewacji i kontrastują z taflą szkła. Elewacje wewnętrzne, podobnie jak frontowa, w zdecydowanej większości są wykończone szkłem. Otwarcie

na wnętrze powiększa optycznie dziedziniec i pozwala na bardzo dobre doświetlenie biur.

Elewacje boczne — wschodnia, północna i zachodnia wychodzą na działki sąsiednie o przemysłowym charakterze. Ze względu na kompozycję budynku „do wewnątrz” — i otwarcie architektury na ul. Konstruktorską, zaprojektowano je jako stonowane; dominują tu ściany w kontrastującym z frontem ciemno-grafitowym kolorze.

Można sądzić, że trend realizacji nowoczesnych biurowców w aglomeracjach pozawarszawskich w najbliższym czasie zostanie utrzymany oraz, że standardy certyfikacji środowiskowych z powszechnych, staną się standardowe, a budynki w dalszym ciągu starać się będą oferować jak najbardziej przyjazną przestrzeń dla użytkowników przez wprowadzanie różnorakich udogodnień dla pracujących i co ważne — będą tworzyć przestrzeń sprzyjającą indywidualnemu, wygodnemu, ale i niepozbawionemu dobrej atmosfery środowisku pracy. arch. Marcin Goncikowski Architekt Associate, Kuryłowicz & Associates Starszy Wykładowca Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej

wiz.: Kuryłowicz & Associates

Zespół budynków biurowo-szkoleniowego dla Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego oraz hotelowo-biurowego The Tides, o powierzchni użytkowej ok. 21 000 mkw., zlokalizowany jest w pasie pomiędzy ul. Wioślarską a Wisłą. Kompleks cechuje oryginalna, spójna, współgrająca z otaczającą przyrodą architektura, dostosowana do kontekstu i liniowego charakteru działki. Od strony rzeki projektowane budynki otwierają się poprzez przeszkloną elewację, zacierając granicę pomiędzy wnętrzem a zewnętrzem. Organiczność geometrii dodatkowo potęguje ten efekt. Osoby przebywające w pomieszczeniach zlokalizowanych z tej strony budynku będą mogły doświadczać ciągłego kontaktu z przyrodą i odczuwać bliskość Wisły. Od strony ul. Wioślarskiej, ze względu na znaczną długość budynku i jego niedużą odległość od bardzo ruchliwej trasy, elewacja została zaprojektowana jako wielopłaszczyznowa ściana ze zróżnicowanymi wielkościowo oknami. Zabieg ten pozwala na lepszą izolację akustyczną oraz poprawienie komfortu pracy.

Nawiązaniem do architektury marynistycznej jest zastosowanie na całej powierzchni elewacji wykończenia z HPL o strukturze drewna.

Masywna, podpierająca 4 kondygnacje apart-hotelowe „noga”, mieszcząca w sobie klatkę ewakuacyjną, jest wymogiem zapisów warunków zabudowy, zakładających otwarcie widokowe na osi ul. Ludnej. Wokół niej zlokalizowane zostały miejsca parkingowe dla gości rejestrujących się w aparthotelu. Kształtując budynek, poszukiwano formy nawiązującej z jednej strony do charakteru Wisły, na którą się „otwiera”, z drugiej zapewnienia komfortu pracy poprzez odcięcie budynku od hałasu ul. Wioślarskiej. Unikalna lokalizacja z widokiem na zielony, praski brzeg Wisły i Stadion Narodowy, to niejedyne atuty budynków zaprojektowanych przy ul. Wioślarskiej. Ciekawa architektura, a przede wszystkim funkcjonalność sprawiają, że obiekty te staną się przyjazne dla użytkowników oraz odpoczywających

Biurowiec Polkomtela, Warszawa

Architektura

POLSKI RYNEK BIUROWY

Architektura

121

Czas na chmurę, tylko jak wybrać tę właściwą?

C

zasopisma branżowe, portale społecz-

Skoro już jesteśmy przy kontakcie z na-

nościowe, a właściwe już cały Internet

szym dostawcą, to powinniśmy się zastano-

zasypuje nas wszelakimi porówna-

wić, jak wielu chcemy ich mieć. Policzmy

Powyższe wskazówki ułatwią nam podję-

niami na temat produktów z rodziny unified

— jeden od Internetu, drugi telefonii, trzeci

cie jakże ważnej decyzji — wyboru naszego

communications,

świadczonych

pod uwagę długi czas w którym nasz biznes narażony będzie na straty.

w tzw.

od wsparcia ITO itd.? Taka sytuacja rodzi

dostawcy usług telekomunikacyjnych. Pyta-

Chmurze. Z jednej strony fakt ten bardzo

wiele problemów, począwszy od utrudnio-

nie, czy uda nam się znaleźć firmę spełniają-

mnie cieszy, bo oznacza, że usługi zunifiko-

nej kontroli wydatków i potrzebie kontaktu

cą wszystkie kryteria? Z pewnością do tego

wanej komunikacji stają się coraz bardziej

z każdym dostawcą z osobna, a kończąc na

grona należy Intelligent Technologies S.A.,

popularne, wpływając na lepszą efektywność

możliwych problemach z usługami, których

operator i integrator usług telekomunikacyj-

komunikacji w środowiskach, w których pra-

działanie jest od siebie uzależnione. Znale-

nych, który wychodząc naprzeciw potrzebom

cujemy. Z drugiej zaś strony informacje, które

zienie dostawcy, który zapewni wszystkie

swoich klientów stworzył platformę zunifiko-

do nas trafiają, skupiają się przeważnie na po-

usługi jakich potrzebujesz, może w znaczny

wanej komunikacji w skład której wchodzą

równaniu konkurencyjnych

takie usługi, jak: wirtualna

produktów lub pokazaniu

centrala, konferencje au-

najważniejszych funkcjonal-

dio i wideo, usługi dla call

ności. Jak jednak w gąszczu

i contact center, wirtualny

możliwości wybrać właściwe

fax, numeracja międzyna-

rozwiązanie dla siebie i swo-

rodowa a także SIP Trunk.

jej firmy? Czy specyfika-

Wszystkie powyższe usłu-

cja techniczna to wszystko,

gi w pełni zintegrowane ze

czym powinien kierować się

sobą dostępne są z nastę-

potencjalny klient? Jak do-

pującymi nazwami: One-

konać właściwego wyboru?

Number,

OneConference,

Rynek usług w chmurze

OneContact, OneFax, One-

w ostatnich latach regular-

Global oraz OneTrunk. Na-

nie osiąga kolejne rekordy

sza platforma jako produkt

sprzedaży i nie dzieje się

autorski sprawia, iż wszelki

tak bez przyczyny. Redukcja

rozwój funkcjonalności po-

kosztów, najnowocześniejsze

dyktowany

funkcje, które są stale roz-

stymi potrzebami naszych

wijane po to, by było nam

jest

rzeczywi-

Klientów, a wszelkie zgłosze-

się łatwiej ze sobą komunikować, to punkty

sposób wpłynąć na oszczędność naszego cza-

nia realizowane są przez zespół dedykowanych

kluczowe dla tego sukcesu. Nie bez znaczenia

su, a także znaczną redukcję kosztów poprzez

inżynierów na miejscu. Dodatkowo Intelligent

jest również fakt, iż usługi w chmurze mo-

zakup kilku usług w pakiecie.

Technologies S.A. dysponuje własną siecią

żemy dowolnie rozszerzać wraz ze wzrostem

Przejdźmy teraz do kwestii najważniejszej

telekomunikacyjną i internetową, a także po-

naszej firmy, a w naszym biurze dalej będzie-

dla nas: wyboru samej platformy telekomu-

siada własną infrastrukturę światłowodową,

my posiadać minimum sprzętu bez potrzeby

nikacyjnej. Naszą analizę powinniśmy zacząć

kablową oraz bezprzewodową. Wszystkie te

utrzymywania central telefonicznych. Jak

od sprawdzenia, kto i gdzie stworzył produkt,

elementy sprawiają, iż Intelligent Technolo-

jednak wybrać produkt, który będzie najlep-

którym jesteśmy zainteresowani. Większość

gies S.A może świadczyć pełne portfolio usług,

szy dla naszej firmy?

platform sprzedawanych w chmurze wyprodu-

zachowując przy tym najwyższe standardy

Przyjrzyjmy się uważnie samemu dostaw-

kowana została poza granicami naszego kraju,

obsługi klientów korporacyjnych. Całości do-

cy, jak wypowiadają się o nim jego Klien-

stąd też główny serwis, a także dział rozwoju

pełnia dedykowany zespół opiekunów, dzięki

ci oraz w jaki sposób buduje swoje relacje

znajdują się również poza Polską. No dobrze,

czemu już nigdy nie będziesz zastanawiał się,

z Klientem. Kluczowa dla nas powinna być

ale co z tego wynika dla końcowego Klienta?

kto odbierze Twoje zgłoszenie.

możliwość kontaktu w trybie 24/7, ale rów-

Większość problemów technicznych będzie

Piotr Łazowski

nież to, czy jesteśmy dla dostawcy anonimo-

trafiała przez dystrybutora do producenta.

Unified Communications Solutions Director

wi i przy każdym zgłoszeniu musimy mówić,

Fakt różnicy czasu, a także ilość podmiotów po

kim jesteśmy, czy wręcz przeciwnie, mamy

drodze mogą spowodować że nasze zgłoszenie

dedykowaną opiekę Klienta, i otrzymujemy

będzie realizowane nawet kilka dni. Dystrybu-

rzetelne wsparcie zarówno w trakcie, jak i po

tor co prawda pomoże nam w kontakcie z pro-

sprzedaży.

ducentem ale jest to małe pocieszenie biorąc

122

POLSKI RYNEK BIUROWY

Produkty

Nowoczesne rozwiązania w budownictwie

N

owoczesne rozwiązania w budownic-

— wygłuszeniowe lub eksponowane, dekora-

podwieszanych) stosuje się zdecydowanie niż-

twie kreowane przez biura architek-

cyjne systemy elewacji, balustrad, kasetonów,

sze (mostek od 2–5 mm). Tak jak w przypadku

toniczne to dla nas wyzwanie. Świeże

sufitów itp.). Do każdego z nich możemy zapro-

blach perforowanych, oferujemy dużą swobodę

spojrzenie na budownictwo czy też „modern

ponować standardowe lub indywidualne roz-

odnośnie wyboru surowca (od stali zwykłej po

design” przeprowadzamy z fazy projektu w real-

wiązania, optymalizując ich funkcjonalność.

bardzo wyszukane materiały). Dostępna jest

ny produkt. Zaawansowane możliwości obrób-

W zależności od zastosowania oferujemy różne

również dodatkowa obróbka powierzchni (ma-

ki w połączeniu z wieloletnim doświadczeniem

gatunki stali (stal zwykłą DC01, ocynkowaną,

lowanie lub anodowanie).

dają owoce w postaci wyrobów powszechnie sto-

nierdzewną, mosiężną, miedzianą, aluminium

Siatki z drutu (plecione, zgrzewane lub

sowanych w nowoczesnym budownictwie. Stara-

i wiele innych). Takie obiekty jak hale prze-

szczelinowe-zgrzewane) — produkt często

my się w 100% sprostać oczekiwaniom klientów,

mysłowe czy budynki użyteczności publicz-

polecany przy wyborze wypełnień balustrad.

a w przypadku braku takiej możliwości, propo-

nej (biurowce, magazyny, galerie handlowe)

Proponujemy bardzo szeroki wybór wielkości

nujemy rozwiązania zbliżone, które w swojej no-

to jednostki, do realizacji których niezbędne

oczek oraz gatunku drutu. Oprócz samych sia-

wej formie spełnią zadanie. Nasze wyroby zna-

są perforowane, a następnie często również

tek istnieje możliwość wykonania specjalnego

lazły zastosowanie w projektach takich jak: Ergo

trapezowane blachy, stanowiące samonośne

obramowania z profili zamkniętych (okrągłych

Arena, Stadion Cracovia, Uniwersytet Adama

pokrycia dachowe lub okładziny ścienne. Każ-

lub prostokątnych) oraz malowania, cynkowa-

Mickiewicza w Poznaniu, Lotnisko Chopina czy

dego dnia tysiące metrów kwadratowych krę-

nia lub chromowania.

Dworzec Centralny w Warszawie.

gów perforowanych naszej produkcji zaspakaja

Charakterystyka wyrobów gotowych:

Blachy perforowane to nasz sztandaro-

potrzeby rynku inwestycji krajowych i zagra-

Kasetony elewacyjne — mogą mieć strukturę

wy produkt, na bazie którego powstaje szereg

nicznych. Szczególnie podkreślamy możliwość

gładką (standardową), przetłoczoną lub perfo-

podzespołów, stosowanych miedzy innymi

perforowania kręgów blach (nie tylko arkuszy)

rowaną. Proponujemy wykonanie przetłoczeń

w sektorze budownictwa przemysłowego. Mogą

o szerokości do 1600 mm. Fakt ten praktycznie

okrągłych lub kwadratowych (wysokość tło-

to być elementy niewidoczne z perspektywy

całkowicie eliminuje problem długości ocze-

czenia 1–1,5 mm). W przypadku zastosowa-

odbiorcy finalnego (technologiczny wymóg

kiwanego detalu. Taką możliwość dają prasy

nia wewnątrz budynku, oferujemy dodatkowo

stosowania z uwagi np. na kwestie akustyczne

szerokoperforujące z synchronizowanym syste-

kasetony z nietypowymi rodzajami perforacji

mem rozwijaków i nawijaków.

(perforacje ozdobne, sektorowe). Sugerowana

Siatki cięto-ciągnione to kolejny wyrób po-

grubość surowca — 0,7–1,5 mm. Rodzaj ma-

wszechnie stosowany w budownictwie. Stanowi

teriału do ustalenia: DC01+ malowanie, ocynk

substytut dla blachy perforowanej — wybór po-

+malowanie, aluminium lub stal nierdzewna.

między tymi produktami ma raczej charakter

Nasza elastyczność produkcyjna gwarantuje

kompatybilności z wystrojem otoczenia (oba

uzyskanie finalnego efektu zakładanego przez

produkty pod względem funkcjonalności po-

architekta.

równywalnie spełniają swoje zadanie). Posiadamy linię produkcyjną ze wsadem o szerokości do 1500 mm i możliwością obróbki blach o grubości do 5 mm. Długość elementów do ustalenia (możliwość wykonania pod wymiar). Bardzo ważnym parametrem przy wyborze siatek cięto-ciągnionych jest tzw. mostek (wiązanie siatki) — w zależności od zastosowania proponujemy siatki z mostkiem nawet 25 mm. Tak duża wartość tego parametru jest szczególnie ważna przy siatkach elewacyjnych — dla pozostałych zastosowań (np. elementów sufitów

PPU-H PERFOPOL Sp. z o.o. ul. Radomska 76, 27-200 Starachowice e-mail: biuro@perfopol.pl www: www.perfopol.pl tel. (+48) 41 274 58 08 fax (+48) 41 274 02 98

POLSKI RYNEK BIUROWY

Produkty

123

Jak daleko będzie sięgał hałas w Twoim biurze?

Możesz to kontrolować.

W standardowo wykończonym biurze rozmowa prowadzona przy biurku lub w ciągu komunikacyjnym może przeszkadzać osobom pracującym w promieniu nawet 17 m. Uwzględnienie odpowiednich rozwiązań akustycznych w aranżacji biura może ograniczyć zasięg hałasu do 10 lub nawet 7 m.

ECOPHON_reklama_BIUROWCE_186x268_v2.indd 1 POLSKI RYNEK BIUROWY Produkty

124

Wybierz z nami rozwiązania optymalne dla Twojego nowoczesnego biura, pracowników i zadań tam wykonywanych. Zaproś nas do współpracy przy planowaniu powierzchni. www.ecophon.pl/biura

11.03.2016 15:26

POLSKI RYNEK BIUROWY

Architektura

125

Office market in 2015 INVESTMENTS, ARCHITECTURE, PRODUCTS e-biurowce.pl Kraków, 2016

E-biurowce.pl portal is devoted entirely to office real estate in Poland. The most important part of it is the presentation of office buildings and office premises, which is not only a comprehensive source of information about office projects carried out in the country, but also an aid for companies or instututions which are looking for the best locations. Additionally, the offer of e-biurowce.pl portal has been enriched by a database of contractors, consulting companies, architects and manufactures who are associated with the industry.

Apart from presentations of office buildings and premises, portal e-biurowce also includes an extensive editorial section with the latest information from the office real estate market, information about commissioned projects, projects under constructions and those being planned, interviews with personalities from the industry, previews of the more important events in the industry and experts’ comments.

All this makes e-biurowce.pl a valuable source of information for investors, developers, administrators, real estate agencies, architects and companies looking for office spaces.

Project Manager Joanna Bień phone: +48 602 414 076 e-mail: joanna.bien@e-biurowce.pl Editorial Staff Aleksandra Kołtonik phone: +48 502 771 218 e-mail: aleksandra.kołtonik@e-biurowce.pl Cooperation arch. Marcin Goncikowski dr Alina Klonowska Marek Kowalski Korekta Joanna Kus phone: +48 664 653 452 Translation Marzena Zwierzycka-Kuś Art editor Lubomir Nikolov Advertising Kinga Osiadacz Sales Manager phone: + 48 602 414 075 e-mail: kinga.osiadacz@e-biurowce.pl Katarzyna Bednarz Key Account Manager phone: +48 692 417 411 e-mail: katarzyna.bednarz@e-biurowce.pl On the cover: Business Garden Warszawa

Publisher

The report Polish real estate market 2015.

Investment, Architecture, Products is issued by e-biurowce.pl portal team.

The editorial team reserves the right to edit, shorten and adjust texts. The editorial team shall not be responsible for the content of advertisements.

All rights reserved. No part of this publication, nor the whole of it, may be reproduced or transmitted to other media without the permission of the publisher.

KRN media Sp. z o.o. al. Słowackiego 39, 31-159 Cracow, Poland

KRN media is a company which for many years runs traditional and electronic trade media relating to the real estate market. We specialize in both commercial and residential real estates. Media that we create are a source of valuable information concerning the market.

CONSTRUCTION DEPARTMENT

REAL ESTATE DEPARTMENT

Kopcinskiego 77 Business Center, Lodz

Q22

W

riting a summary for such a good year for the office real estate market is pure pleasure. Even more so it is a pleasure for me to share with you the next edition of the report Polish office market 2015.

Investments, Architecture, Products. All the time when creating this edition we thought about how many characteristic moments we witnessed on the office real estate market last year. I would venture to say that this thought has become our brand statement and inspired us to implement changes. We changed the concept of our report slightly and went one step further — not only do we prove that 2015 was, in many respects, a breakthrough year for the office industry, but we also give answers as to what brought this situation about and how the future of the office market in Poland is going look like.

The experts who supported us in this include Marek Kowalski, the Head of Real Estate Financing Department at BGZ PNB Paribas, who analyses the approach of bank institutions to office project financing in his article A successful year on the office project financing market. Which projects do not have to fear problems obtaining a credit facility? For the answer to this question I refer you to page 132 of our report.

Dr Alina Klonowska from the University of Economy in Cracow makes an analysis of the factors which influence the macroeconomic situation of our country, which is an essential component of the attractiveness of Poland from the investors’ perspective. Poland attracts investors, but are the changes going in the right direction? — the question asked in the title of the article draws attention to a very important aspect: changes which are taking place today in Poland will influence the decisions of investors tomorrow. So how will tomorrow look like? Please take a look at page 130.

We would not be ourselves if we did not ask for an evaluation of the last year those who are the basis of the commercial real estate sector, that is developers. Representatives of leading companies on the Polish markets: Echo Investment, Ghelamco Poland, HB Reavis, Skanska Property Poland and Vastint Polska tell us what factors brought about the success of the sector in 2015 and they reveal their investment plans. What will developers surprise us with in 2016? In this introduction I can only tell you that they are not going to decrease the scale of their activity.

Office buildings change the landscape of Polish cities, and this is why the quality of the created buildings is becoming a more and more important issue, also because of social reasons. We therefore asked Marcin Goncikowski from Kuryłowicz & Associates studio for an analysis of trends in architecture of office buildings (p. 187).

Presenting the entire contents of our publication in a nutshell has turned out to be an impossible task, as the aforementioned topics are just a part of what we prepared for you in the newest edition of our report. At the end I will just add that a comprehensive summary of projects which have been commissioned, projects under construction and those which are being planned in Warsaw, Cracow, Wroclaw, Tricity and smaller regional cities still forms the basis of our publication. In the section devoted to cities we write about changes that have taken place in particular metropolia, we describe the key projects and present maps of most of the office buildings.

I can say with full responsibility that I am handing over to you the most comprehensive publication on the office market in Poland.

We wish you enjoyable reading, Joanna Bień

MAIN PARTNER

TRADE PARTNERS GREY - C-70 / M-50 / Y-50 / K-80 ORANGE - C-0 / M-50 / Y-100 / K-0

129

from the editorial team

Dear Readers,

Poland attracts investors, but are the changes going in the right direction?

According to Poles, the economic situation in Poland is disadvantageous. We are one of the most pessimistic emerging markets1 — according to the survey conducted in 2015 by the Washington Institute of public opinion research PEW (Pew Research Center). Does the analysis of basic macroeconomic indicators for Poland in 2015 lead to an equally negative conclusion?

T

he data of Central Statistical Office indicate that the real GDP growth (Figure 1) in Poland in 2015 when compared to 2014 was higher by 0.3 p.p. higher and it amounted to 3.6%. The analysis of how GDP growth was shaped at the time when Poland joined the European Union allows us to conclude that such level might be considered average. Importantly, since the year 2013 this category was featured an upward trend. We can therefore say that economy entered the path to high economic growth.

6,2 5,4

6,6 4,9 4,3

3,8

2,7

3,4

3,3

3,6

1,9

1,8

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Figure 1. Real GDP growth in Poland for the years 2004–2015 (%) Source: www.mf.gov.pl, www.stat.gov.pl, 19.02.2016.

The assessment of factors which boosted the economy in 2015 shows that it was a varied year. Information of the Central Statistical Office shows that until November 2015 the sold production of industry, which is considered the basic measure of economic activity, rose by 4.7% compared with the same period in 2014.

The national demand in the first three quarters of 2015 in a nominal perspective was higher than in the previous period. The pace of increase of this category attracts our attention, as it was lower and reached the level of 3%, compared to 5% in 2014. A relatively higher increase in this category took place in the second quarter of 2015, which was caused mainly by investment projects, with less contribution of consumption, which is the second essential factor determining the GDP level. The data concerning the pace of changes of gross accumulation (investment) indicate that it has significantly fallen in the first three quarters of 2015 in comparison to the same period in 2014, from 17% to just 3%. We should point out here that the construction industry had a major influence on creation of added value. The lower pace of changes

1

Global Publics: Economic Conditions Are Bad, www.pewresearch.org, 2015.

130

POLISH OFFICE MARKET

Poland

in the observed categories is a negative consequence of deflation, because of which consumers postpone their purchasing decisions, even though the real income is increasing. Practice shows that consumer moods measured by the so-called current trust indicator were indeed fluctuating in the first quarters of 2015. For the most part, however, this indicator was positive. In 2015 the value of current indicator of consumer’s trust was 10.9 and it was 6.1 p.p. higher than in 2014. The fact that consumers suspend their new expenditure influences the level of production and, consequently, also the level of GDP. The positive balance with foreign countries, maintained in the last two years, also had a positive effect on the changes of GDP, which, as we noticed, increased only slightly in 2015. The contribution of net export in the creation of gross domestic product in the first three quarters of 2015 was essential. Its increase in the nominal perspective is characteristic, as is the higher pace of export changes (5.7%) in comparison to import changes (4.8%) in this period. In comparison with the same period in 2014, the changes in import amount (10%) significantly exceeded the rate of changes in exports (6.3%).

According to the NBP projection, the upward trend of gross domestic product should be retained at least until 2017. Such a forecast is not only confirmed by international organizations such as the European Commission, OECD or MFW, but also by the analysis of factors which can determine this increase. The increased public expenditure resulting from the Project “Family 500+” is pro-growth, as is the positive change on the labour market. However, in the long term the investment dynamics might be slowed down by the introduction of tax from certain financial institutions and by the still debated retail tax. From the macroeconomic point of view, we can also point out new challenges related for example to the labour market. These include a discrepancy between qualifications and market demand, a high rate of unemployment among people who enter the labour market and aging population.

However, if we assume the positive scenario, we can expect further gradual increase of the level of affluence of the Polish society.

GDP indicator per capita shows an upturn trend in the depicted period. In 2014, it was 44 670 PLN, which was 68% of the average in the European Union. Gradual and systematic changes in the level of this indicator counted as EU average=100 are presented in Table 1.

It is worth adding here that gross domestic product per capita in a nominal perspective in the third quarter of 2015 was 2% higher when compared to the same period in 2014.

Specification

2004

GDP per capita (%)

49

2005 2006 2007 2008 2009 2010 50

50

53

55

59

2011

62

2012 2013

64

However, the increase of the level of affluence is not reflected in an even distribution of income in the society. This is evidenced for example by the data related to the so-called Gini indicator, which is one of the measurements used to evaluate income inequalities in the society. According to the most recent available data from Eurostat database, income inequalities in Poland are decreasing. In 2005, they were 41.1%, whereas in 2013 they were 34%. The average for the EU in 2015 was of the order of 36.5%. To evaluate the distribution of income in the society we can also use data showing salary dispersion among all employees.

From the data of Central Statistical Office we can see that the average monthly gross salary in the third quarter of 2015 was 3 895.33 PLN. A similar level of remuneration could be observed in the public sector, manufacturing, trade, repair of motor vehicles, in transport and storage, education, healthcare and social assistance.

In case of information and communication, financial and insurance activity, mining and quarrying, the level of average monthly gross salary fluctuated between 6000 and 7000 PLN. The characteristic changes which took place in 2015 concerned the general level of prices in economy. The first signs of deflation measured by the indicator of goods and services prices (CPI — Consumer Price Index) could be observed already in July 2014. This situation was maintained for the whole 2015. CPI was at the level which had not been registered in the national conditions at least since the time of transformation of the Polish economy. In 2015, it was -0.9 per cent, whereas in February the same year, there was the biggest decline of this indicator: –1.6% (Table 2).

Deflations is not only boosted by the decline in prices of the most of primary commodities on the world markets and economic stagnation in the European Union but also by the high supply of agricultural products and the Russian embargo on certain goods.

The changes in the law on excise duty regarding the temporary (in force between 2015 and 2019) reduction of the excise duty on excise fuel, while at the same time raising the fuel duty2, could also affect the level of prices in the Polish economy.

It is worth mentioning here that the forecasted higher pace of economic growth in the following years will put an upward pressure on prices. We can, therefore, suppose, as NBP forecasts confirm, that the CPI level will not exceed 1%.

The situation on the labour market also improved significantly in 2015. This opinion is based mostly on the low registered unemployment rate (Figure 2), which was 9.8%. It was distinctly lower

67

67

2014 68

Table 1. GDP per capita according to purchasing power parity in Poland 2004–2014 Source: www.stat.gov.pl, 29.02.2016.

than in the previous years. The exception is the year 2008, when economic prosperity positively influenced the labour market.

In 2015, the general number of the unemployed decreased by 14%, but the decline was more significant among men. The increase of the employment rate in this period in a group of people between 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Figure 2. The unemployment rate registered in Poland 2004–2015 Source: www.mf.gov.pl, www.stat.gov.pl, 19.02.2016.

20-64 years was estimated at 66.5%. Detailed Central Statistical Office of data also show that the number of the unemployed who remain without work more than 1 year was systematically falling in the particular quarters of 2015 and it was around 2 p.p. lower than in 2014. The average employment in the enterprise sector increased by 1.3% in relation to the previous year. The positive trend on the labour market was accompanied by a stable growth of salaries in the enterprise sector. As opposed to 2014, the average monthly gross nominal remuneration in this sector was systematically rising in each quarter of 2015 and it was 3.3% on average. This improvement does not only result from the improving economic conditions, but also from the programmes run by the authorities with the aim to increase employment rate, namely “Solidarity of Generations” and “Guarantees for the Youth”.

The presented levels of rates which reflect the socioeconomic situation in Poland in 2015 allow us to evaluate the situation as positive. Apart from many drawbacks of the system, which might cause discontent or concern among the society, we cannot deny the positive changes taking place in the macroeconomic environment. dr Alina Klonowska Cracow University of Economics

The Act of 23 October 2014 r. on the change of Act on toll motorways and the National Road Fund, Act on Railway Fund and Act on excise duty (Journal of Laws, item 1559).

2

2014 I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

100,5

100,7

100,7

100,3

100,2

100,3

99,8

99,7

99,7

99,4

99,4

99,0

2015 I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

98,6

98,4

98,5

98,9

99,1

99,2

99,3

99,4

99,2

99,3

99,4

99,5

Table 2. Changes in the level of goods and consumer services prices indicator in the particular months of 2014 and 2015 (%) Source: www.stat.gov.pl, 29.02.2016.

POLISH OFFICE MARKET

Poland

131

A successful year on the office project financing market Last year was a very successful one when it comes to real estate market in Poland. We concluded nearly 70 transactions for the amount of 4 billion EUR, which was the second highest result in the history — the only year it was better was 2006. What should we expect in the nearest time?

I

n Europe we could observe an inflow of capital on the real es- real estate. Moreover, according to the research, retail projects, tate market — the interest rates stay low, which encourages to office buildings and storehouses enjoy the most interest.

Although the construction phase is considered definitely look for new investment opportunities, ensuring better income of the allocated capital. In Poland, where the commercial real more risky than financing ready buildings which generate inestate market is considered a mature market, where the economy come, three quarters of responding institutions declared willinghas been developing systematically in the recent years and inter- ness to engage in financing projects on the stage of construction. est rates are still higher than in case of alternative projects on the The basic parameter which decreases the risk related to granting western European markets, we experienced the same phenom- a construction credit is the requirement of appropriate commerenon. According to the report “Investment Market in Poland, cialization. It is the condition to release the financing, and by developers it is considered the most 4Q 2015”1, prepared by an company severe condition. Of course with BNP Paribas Real Estate, last year each financing there are also uniwas very successful when it comes versal criteria, such as attractive loto real estate market. We concluded cation, quality and functionality of nearly 70 transactions for the toThe basic parameter which the design and stability, reputation tal amount of 4 billion EUR, which decreases the risk related and experience of the sponsor. The makes it the second highest result in report described above indicates history (only 2006 was a better year). to granting a construction that the required level of commerWe should mention that very credit is the requirement of cialization advised by institutions high activity of developers in terms taking part in the research, given of new projects was registered. Basappropriate commercialization. altogether for different type of real ing on the summary “Office market 2 It is the condition to release the estate is between 40 and 60%, alin Poland — second half of 2015” , though I believe that the most atprepared by Cushman & Wakefield, financing, and by developers it tractive office projects can achieve it is enough to mention that in 2015 is considered the most severe the level of 30%. there was nearly 643 000 sqm modA lot of interest and, as a conseern office space and nearly 1.4 milcondition. quence, keen competition among lion sqm is currently under conlenders, especially regarding the struction and will enrich the market better perceived projects resulted in in the years 2016-2017. further erosion of credit margins, All purchase and sale transactions and investment in new buildings require financing, which which sometimes reached the level significantly below 200 bais why banks financing commercial real estate are very active, sis points. Moreover, competition influenced the conditions of both the local ones (with headquarters in Poland) and foreign the offered credit facilities — these have become more beneficial banks which offer cross-border financing. In 2015 we could no- from the point of view of creditors, especially in relation to the tice transactions financed wholly from own funds of investors or offered maximum level of project financing by debt or proposed capital obtained from alternative resources (entities other than depreciation of debt. We could notice that banks were ready to banks), however bank credit facilities were still the dominant accept higher transactional amounts, both with bilateral transactions and shares declared in formed consortiums for the bigsource of financing.

The appetite for financing real estate projects was still on gest transactions. a high level. According to JLL, which conducted research among 20 institutions financing commercial real estate in Poland and published the results in the report “From the Lenders Perspec1. Investment Market in Poland, 4Q 2015, Anna Staniszewska, BNP Paribas Real Estate 2. Poland The Office Market, 2015, Olga Drela, Cushman & Wakefield tive — Financing Real Estate in Poland”3, nearly 74% of entities 3. From the Lenders Perspective — Financing Real Estate in Poland, Piotr Piasecki, declared high or very high interest in granting credit facilities for Anna Grzędzińska, Anna Bartoszewicz-Wnuk, JLL 132

POLISH OFFICE MARKET

Poland

Because of the growing supply of office space, in spite of high A factor which may influence real estate financing offers in absorption on some markets, there is an increasing imbalance, re- the future is the bank tax implemented in February 2016. As flected in the continued high level of vacancy rates. We have such this tax does not include banks offering cross border financsituation for example in Warsaw and it clearly has an influence on ing, they will automatically be in a favorable position in comthe approach of lenders to the risk parison to local banks. Moreoassessment of potential transacver, we should remember that tions. Particular banks have differbanks financing real estate in Particular banks have different ent profiles of accepted risk but we Poland directly from abroad can notice a much more conservaare not included in obligatory profiles of accepted risk but tive approach to projects located fees for Bank Guarantee Fund. we can notice a much more in areas which until recently were The difference in these fees for considered typical office clusters local banks might pose a chalconservative approach to projects and which are now losing their aplenge difficult to overcome in located in areas which until peal due to competition of projects the process of offer placing and, located in more accessible places, as a consequence, the participarecently were considered typical which offer workers a wider cultion of local banks in financing tural and gastronomic offer in the may decrease, especially on the office clusters and which are nearest area. real estate market. now losing their appeal due to The coming years might pose The changing macroeconomic a challenge to banks which enconditions will surely influence competition of projects located in gaged in financing of projects loprofitability of real property fimore accessible places, which offer cated on areas that are losing their nancing transactions from the appeal. The tenants market means point of view of banks and, conseworkers a wider cultural that we can expect a decrease in quently, for some institutions the and gastronomic offer in the rental rates and, as a consequence, existing very low level of credit a lower valuation of this type of margins might turn out difficult nearest area. assets. to maintain for longer. However, The macroeconomic situation due to the highly competitive will of course influence the conmarket, banks will certainly try dition and development of the market. Some information, such to absorb the majority of this negative influence and in this why as the recent decision of one of rating agencies to lower the rat- minimize the impact on customers. ing of Poland may affect the developers’ decisions or return rate Marek Kowalski, expected by investors, although we need to stress that so far the Head of Real Estate Finance Department interest of investors in the Polish market has remained high. at BGZ BNP Paribas SA

58 mln euro

Selected credit facilitates for office projects in 2015

30,6 mln euro 25 mln euro

Pekao SA — Postępu 14 HB Reavis

Alior Bank — Wronia 31 Ghelamco Poland

BGZ BNP Paribas Bank SA — West Gate Echo Investment

POLISH OFFICE MARKET

Poland

133

2015 was a record, but the developers didn’t say the last word Previous year for the office sector turned out to confirm that the Polish market is developing steadily. At the same time Poland reinforced its position among the most attractive locations for the outsourcing sector.

T

he year 2015 brought the office sector some positive information: first of all, it ended with a record result when it comes to the interest of tenants, not only in Warsaw but also in regional cities. Secondly, for the first time we could witness a situation when the total supply of new projects in regional cities exceeded the result of developers carrying out projects in the capital city. We also should not forget how positive a symptom it was that with such a high supply of new investment projects the vacancy rate for the whole country not only did not rise, but, in year to year comparison, it was lower than in 2014. This information is the best confirmation of stable development and attractiveness of office market and it allows us to hope for the best for the future.

We should stress that the interest of companies from the broadly defined outsourcing sector in lease of modern spaces positively influenced the climate on the office market in Poland in 2015. Just as in previous years, also last year it was the companies from BPO/ SSC and IT sectors which constituted the biggest group of tenants.

We cannot here underestimate the fact that some of them are companies which have just decided to extend their activities in Poland and a lot of them are new entities, which opened their first offices in our country — and they will, most probably, further expand here.

Although regional cities overtook Warsaw in 2015 when it comes to commissioned space, the capital is still the leader of office space in Poland. The supply of office space here approaches the level of 5 million sqm, and this result remains out of reach for other cities, just as rates concerning the leased space — the

rate achieved in 2015 by Warsaw (over 800 000 sqm leased space) is nearly twice as high as the result of regional cities (altogether 500 000 sqm). Cracow remains the most developed office real estate market among the regional cities but the distance between the capital of Malopolska and Wroclaw in terms of available space is becoming ever smaller. One thing we can be sure of — Cracow will not give up its position as the leader among regional cities easily.

The result concerning leased space proves it clearly and cuts down all skeptics to size. In 2015 we definitely had a record in the capital of Malopolska — around 220 000 sqm office space was rented here. Thanks to that, the vacancy rate was 5.5% and this means that Cracow looks the best in this respect among all biggest cities in Poland. The year 2015 also brought a new tendency to the office market, namely the growing importance of regional cities, including for example Poznan, Lodz and Katowice. These centres, conveniently located (on the crossroads of important communication routes), offer access to qualified staff, attract clients with slightly lower rental rates and are more and more often noticed by tenants, including the important group of international corporations. We should therefore not be surprised that regional cities are more and more often chosen by developers — not only the local ones, but also those who carry out projects in all country. Potential tenants are also attracted by the resources of modern office space.

What lies ahead of us?

The positive mark given to the sector, both by experts of the office real estate market and developers who carry out projects in whole

Business Garden Poznan, Poznan

Dominikanski, Wrocław

Postepu 14, Warszawa

42 000 sqm

40 000 sqm

34 500 sqm

Biggest projects commissioned in 2015

134

POLISH OFFICE MARKET

Poland

Poland, increase the appetite for the future. But how is it going to be? One thing that we can be sure of is that the year 2016 will bring comparable results of new investment project supply thanks to the commissioning of some key projects, not only in Warsaw, but also in regional cities. The supply of modern office space in the capital will be enriched for example by 2 key projects — Q22 and Warsaw Spire. Only these two skyscrapers will enrich the capital market by over 100 000 sqm office space. The first positive symptoms are already visible in Cracow, where the year 2016 started with the occupancy permit for the first building of the O3 Business Campus complex. This is the first, but not last big project which will be commissioned in the capital of Malopolska in 2016. If developers’ plans are completed according to the accepted schedule, the Cracow market will also gain office space in buildings Axis and CH2M Center — buildings which were the biggest projects under construction in 2015. In Wroclaw, in turn, one of the most important events on the real estate marker in 2016 will be the commissioning of Nobilis Business House — one of the biggest projects which will enter the Wroclaw office real estate market. This year should be just as positive for Tricity — at the beginning of 2016 Tryton Business House was granted occupancy permit and at the end of the year the building Oliwia Star should be commissioned.

It is just as difficult to estimate the rate of supply of new office spaces as it is to answer the question: what will be the interests of leaseholders in modern office space in Poland in 2016? However, if we take into account the results of “Top 100 Outsourcing

OFFICE MARKET IN POLAND IN 2015 — WARSAW AND REGIONAL CITIES

Supply: about 645 000 sqm Demand: about 1 500 000 sqm

’16

Forecast supply in 2016: 900 000 sqm Spaces under construction: about 1 500 000 sqm Vacancies: 11,3%

Destinations” rating, regularly prepared by Tholons, where Cracow takes the 9th position, Warsaw moved up by five points (25th position), and Wroclaw by 4 point (58th position), we can hope for the best.

Polish BPO industry reported an increase

Wiktor DOKTÓR The President of Pro Progressio Foundation

B

PO (Business Process Outsourcing) is the most popular and the most rapidly developing outsourcing branch. In 2015 this industry recorded an increase by several per cent and this tendency has existed for a decade now.

According to the annual report of Pro Progressio Foundation, at the end of 2015 in Poland we had 700 BPO/SSC companies, employing around 170 000 employees. Poland is the European leader of outsourcing and at the moment the Polish Information and Foreign Investment Agency (PAIiIZ) is carrying out another 38 projects for BPO industry, which can lead to the creation of more than 10 000 new workplaces.

The shared service centres in Poland are usually opened by the US, Scandinavian countries, Germany, France and Great Britain. In 2015 we could notice an increased interest in Poland from German and Ukrainian companies. Last year, for the third time in a row Poland was chosen the most attractive business location in East-Central Europe for German investors1. Our Western neighbours declare that the key factor which makes Poland so attractive for investors is the supply of qualified personnel and the high quality of services.

Fluent use of German still remains a challenge for us and it is one of the most important factors deciding about locating business in a given region. The declared knowledge of German in Poland is significantly higher than the actual linguistic skills of Polish employees. Ukrainian investors,

on the other hand, mostly invest in the IT sector.

Last year the head office of Lviv IT Cluster was established in Lublin and a few significant companies with Ukrainian capital located or developed their operating centres here.

The dynamic growth of the BPO industry does not only result from locating new projects here, but also from the development of the existing shared services centres.

In 2015 many investors who were the first ones to locate their businesses in Cracow opened new operating centres in other cities. This is a positive sign and it shows that companies who have already chosen Poland are eager to stay here. 2015 was a year of smaller business location which began to come out of the shadow of huge metropolises and thanks to conscious economic promotion they can effectively compete for foreign investment projects. A positive example here could be: Rzeszow, Bydgoszcz, Szczecin, Olsztyn, Elblag, Czestochowa, Radom, Opole or Pila.

According to 10 th edition of the investment attractiveness research of the East-Central Europe conducted by the Polish-German Chamber of Commerce (AHK Polska) and fifteen other German bilateral chambers in the region.

1

POLISH OFFICE MARKET

Poland

135

Poland creates perfect conditions for running business We are talking to Jaroslaw Zagorski, Commercial & Business Development Director in Ghelamco Poland about the situation on the Polish office market in 2015 and the potential of both Warsaw and regional cities, as well as demands of leaseholders.

Did the year 2015 reinforce the strong position of Warsaw on the office markets of East Central Europe?

What mark would you give to Warsaw, and what aspects would determine this mark?

Warsaw has been a very attractive market for years, both for developers and for investors, as well as Polish and international companies. Thanks to the stable economy in our country Poland stands out when compared to the rest of EU and it creates perfect conditions for running business.

The Warsaw market is the best developing market in East and Central Europe, and the Polish capital has the biggest number of office projects under construction in comparison with other cities of the region.

The Polish market is considered to be reliable and safe, investors eagerly invest their funds here and companies increase their activity. Poland shows a strong development potential when compared to other EU countries. It offers well educated and experienced employees, low costs of work and convenient connections with the whole Europe.

Data concerning the office market in the last year confirm the strong position of the Polish capital city. The total volume of lease transactions registered in 2015 amounted to nearly 834 000 sqm and it was 36.3% higher than in 2014. In the last 12 months office resources in the capital city increased by 277 600 sqm and in 2016 they will exceed 5 million sqm. More than half of office buildings currently under construction is being built in Warsaw.

Only this year, if all pending projects are finished on time, the capital market will expand by another 460 000 sqm.

Very good condition of the real estate market in Poland is also confirmed by results of Ghelamco. 2015 was an exceptionally good year for us. In the last 12 months we rented out nearly 85 000 office space, which is the most from all commercial developers in Poland. More than half of this volume is the result of two agreements — with Samsung (22 000 sqm) in Warsaw Spire and mBank in Przystanek mBank (24 000 sqm) in Lodz.

Poland is the main country where you carry out office projects. Does it mean that it is here, by the Vistula river that you see the most potential? What factors make Warsaw a key city in your investment plans?

Poland is a location with an enormous potential. Warsaw attracts new companies which start their business in Poland and want to locate their offices here. The number of square metres of modern office space per one resident

136

POLISH OFFICE MARKET

Poland

in Warsaw still is not high when compared to other capital cities of Europe, which means that absorption potential is high.

We carry out most of our projects in Warsaw, including our flagship project Warsaw Spire. With its area of 109 000 sqm it equals 3–4 standard office projects. As we can see, there is a demand for this type of buildings, as a few months before commissioning the level of leased spaces reaches nearly 80%.

Because of the commercial success of Warsaw Spire and enormous interest in Daszynskiego roundabout area, which thanks to this project became a business hot-spot of the capital city, we decided to start other investment projects in this place. We already commenced works on the construction of a boutique office building Wronia 31 at Europejski square and a complex of three tower buildings Sienna Towers, which in its scope is comparable to Warsaw Spire, located on the other side of Daszynskiego roundabout. Apart from this location, we are also now carrying out a project located in Mokotow — Woloska 24. In the second half of 2016 we are going to start the first stage of Warszawa Gdanska project, prepared in cooperation with Xcity, a company of Polish National Railways. This enormous enterprise — a complex consisting of a modern railway station and buildings around this area of a total space of 165 000 sqm. The project will completely transform this area of the city: a state-of-the-art transport node with buildings for offices, retail and services as well as hotels will be create here, and the whole project will be integrated with green and friendly public space.

When we observe the situation on the office market in Poland, we should not diminish the role of regional markets — Cracow, Wroclaw, Tricity. What influences the increasing importance of those cities on the office map of Poland, and are you planning to expand on the regional markets?

In the last years we concentrated mainly on Warsaw market, but in the nearest future we are planning to start a few investment projects on regional markets as well. Currently we are running an office project in Lodz, of the space amounting to 24 000 sqm designed in build-to-suit format for mBank. In our portfolio we have ready projects in other cities, for example Synergy Business Park in Wroclaw, which will be launched when there is interests from tenants.

Moreover, we are observing the market situation all the time, we are looking for new possibilities and locations for next investment projects.

It is already a few dozen of years that you carried out your first office projects in Poland. Can you tell us how the market has changed from the developer’s perspective? What are the biggest positive changes that took place in this time and how have the requirements of tenants changed?

We have been operating in Poland for 25 years. We are the first of companies that joined developers’ market in the country. For two years not only did we participate in certain changes but we also brought them about. It is enough to remember that Ghelamco was the first company in Poland that carried out projects in a business park format and that we introduced ecological certification BREEAM on the market, which is the most prestigious European system for sustainable construction.

Since the time that we completed our first office projects in Poland, the market has changed dramatically, and what once was a sign of innovation has now become a market standard. The quality of buildings, materials and technologies has significantly changed for better.

It is also a very positive fact that developers are trying to raise buildings in a way which is sustainable for the natural environment, and in the last years the awareness in this area has increased significantly, which is evidenced by the popularity of certificates. Both new and existing buildings are subject to evaluation.

The rising awareness of applied solutions and green technologies which lower costs of building exploitation is a response to the expectations of the market and today it is already a certain standard. The negotiating power of leaseholders is very strong, which makes developers compete in innovative

solutions and facilities in office spaces aimed at ensuring that users have the best comfort of work. Apart from food and beverage outlets, they create extensive infrastructure for cyclists, such as special ramps, bicycle racks, showers and cloakrooms, and places for nursery schoold, healthcare centres, fitness clubs, shops and service outlets are arranged. All this to support worklife balance of the office workers. And this is not everything.

Other aspects of investment projects are also gaining significance — such as the quality of its environment, the impact that the building has on surrounding area and how it becomes a part of the urban fabric. This is the added value which affects growing awareness of the building, not only among potential tenants, but also among the residents of the city. It contributes to the level of competitiveness of the building and distinguishes the project among others. Ghelamco has been a precursor to this type of thinking in Poland — already at the planning stage of our flagship Project Warsaw Spire we decided to create a friendly area for all residents of the city, with lush greenery, fountains, restaurants, cafés and places for art and city events. Europejski Square will completely regenerate and give a new lease of life to this postindustrial quarter, harmoniously combining commercial and public functions. It will be commissioned at the same time as Warsaw Spire, already in May this year.

We helped many to realize that even the best designed, most modern building must not ”turn its back” on the city. The next projects of Ghelamco in Poland will be carried out in accordance with this strategy. We are convinced that our innovative approach to creating space around office building sets out the course in the commercial real estate industry in Poland — we already have followers.

More and more often we can hear opinion that the vacancy rate in Warsaw will increase. However, there are projects which have no difficulty finding tenants. What kind of office buildings does the Warsaw market need?

For what kind of spaces is there the highest demand?

The vacancy rate on Warsaw office last year fluctuated around 12–13% and this level should not arouse anxiety. We could agree with the assumption made in this question — that the vacancy rate will rise, but only in case of older, not so well-prepared projects. They do not have any green certificates, such as BREEAM or LEED, they were constructed in older type of technologies. This means that they use more energy and this in turn is connected with higher operation costs, and in many of them it is simply not possible to ensure effective work environment.

It is the most modern, best located projects which will succeed on the Warsaw competitive market, ones which ensure good access and a range of additional facilities which meet the needs of the tenants. At the moment the group of tenants is very differentiated — an international company is looking for a different type of real estate than a start-up or a public institution. Already at the planning stage developers should carefully listen to their expectations — this will guarantee subsequent commercial success of the building.

What will 2016 be like for the office industry in Poland?

Can we expect more records? What will Ghelamco surprise us with this year?

For this year I would wish everyone from the industry that the dynamics from the last year is maintained and that we achieve such great result as in 2015. For our company the year 2016 will be, in many ways, a breakthrough year — this will be a round anniversary — 25 years of Ghelamco activity in Poland, and at the same time we will be commissioning our flagship project Warsaw Spire, together with the Europejski Square. This will also be time of intensive work, we will be working on as many as 5 office and mixed-use projects at the same time, carrying out Woloska 24, Wronia 31, Przystanek mBank, Sienna Towers and Warszawa Gdanska — altogether 327 000 sqm under construction in the nearest years. We are not slowing down the pace and we are looking for new development areas.

POLISH OFFICE MARKET

Poland

137

Investors and tenants expect more

T

Arkadiusz RUDZKI

he stable macroeconomic situation in the country as well as the development of transport infrastructure influenced the moods on the real estate market. In 2015, the demand for office spaces increased by as much as 54% in relation to the result from 2014 and attention of tenants and investors was clearly focused on the regional markets. For the first time in the history cities outside Warsaw enjoyed more interest from investors. A factor which drives the development of the market in cities such as Cracow, Wroclaw, Lodz, Poznan or Katowice is the outsourcing services sector, which is becoming an economical specialization of our country.

The prosperity of the market is evidenced also by our results. In the last twelve months we rented out nearly 65 000 sqm in whole Poland.

The scope of this result is reflected in the number of nearly 7000 employees for whom we create comfortable and sustainable office spaces. In 2015 as much as 87% of this space was leased by companies from the modern business services sector.

Managing Director, Skanska Property Poland

138

POLISH OFFICE MARKET

Poland

We reinforced our position of the leader on the markets outside of Warsaw and we concluded the sale of five buildings located in Poznan, Cracow and Katowice, including a breakthrough sale of portfolio of four office buildings in Cracow and Katowice, which were bought by a Swedish fund Niam. The sale of the portfolio proves that inflowing capital is more and more differentiated. Apart from German and Austrian funds, also Americans and Scandinavians invest in our country more and more often. There are also new players from Asia and Middle East on the market. In our opinion it is just a matter of time before they start investing here too. It is also a positive aspect that the activity of national capital is growing and it will be gaining in importance in the nearest years. The cooperation with the Polish fund REINO Partners resulted in the purchase of the second building of Skanska by this entity.

It is worth emphasizing that last year was not only very good in regional cities, but also in Warsaw. Importantly, we are talking to our business partners and we can still a lot of interest from them in locations outside the very centre provided that they are well communicated with other parts of the city. We already bought the first plot located in Mokotow and we are considering starting a project there in 2016. Of course, we are not going to resign from investing in the CBD Central Business District), which is why we commenced construction of Generation Park — our biggest project and, at the same time, the first high-rise building of Skanska in Poland.

The developer’s market in Poland is developing not only in terms of the number of projects which are carried out and signed lease agreements. As Poland becomes more and more attractive on the investment market, investors’ expectations for the quality products rise. Just a few years ago, LEED and BREEAM certifications were a novelty. Today they are becoming a standard.

Investors and tenants expect something more.

For more and more tenants a modern, attractive office is an important aspect in their recruitment fight for talented employees. It should be therefore designed with the employee in mind — it should be modern, it should offer comfortable space, efficient for productivity and it should be located in a place which offers perfect access to public transport.

Assumptions made for the designs which meet all needs of employees should serve as guidelines for developers.

Poland very attractive for developers

W

Stanislav FRNKA The President of the Board, HB Reavis Poland

e have behind us a very good year on the office market in Poland. The amount of commissioned space was impressive — according to Colliers, it was as much as 587 400 sqm and more than half of it, 277 600 sqm, was created in Warsaw. As a result, at the end of the year the supply on nine main office markets in Poland was 7.5 million sqm. The intensive work of developers and the big number of projects are possible thanks to stable economic situation of the country and increasing activity of companies, both national ones, as companies from abroad. Poland, just as other countries from the region of East Central Europe, has become a very attractive direction for global enterprises looking for new locations for its regional headquarters, business services centers and technical facilities. No more do we attract them only with lower labor costs when compared to the western part of the continent, but first of all with well-educated medium and high level workforce, distinguished by good knowledge of foreign languages and strong motivation to work. Also the companies which have been present in Poland for many years express the need for new office spaces. To attract the most talented workers, they decide to move from older to modern A class buildings, which offer a series of solutions for user’s well-being and, contrary to what is often thought, they allow to lower operating costs of the office. All these factors contributed to the impressive result last year, which was a breakthrough volume of transactions — 1.38 million sqm. Thanks to the agreements that were signed the vacancy rate has fallen to 11.6%. We can, however, expect that this rate will increase in the nearest time because of the large number of investment project which are about to be commissioned in 2016.

On the other hand, global companies have certainly not finished investing in the country by the Vistula River. Those developers who will appropriately identify tenants’ needs and will adjust their offer to them should not have to worry about the level of lease in their buildings.

Poland, just as other countries of East Central Europe, is a very attractive place for developers; HB Reavis has been present in this region for over 20 years. In this time we could observe how the markets here developed, how new companies in the industry emerged and how the landscape of cities was changing. Poland is not only the biggest market in this part of the continent, but it is also the most mature market.

The quality of office space which is created here equals the western European standards and Warsaw is considered the country which is the best communicated with other capital cities in the region. However, what makes the market so attractive for developers, is mostly the lease potential of the projects carried out here. And this potential has been growing in the last years.

Companies from BPO/SSC sector are showing a great interest in Polish cities. According to the report ”2016 Top 100 Outstanding Destinations”, prepared by an international company Tholons, Cracow is the most popular European city among outsourcing companies and it takes the 9th position for the third year in a row. Also Warsaw and Wroclaw are taking high places — respectively the 25th place (five positions higher than last year) and the 58th place (4 positions higher than last year). For developers it is a clear sign that investment projects in Poland will be profitable.

According to the data prepared by Colliers, at the end of 2015 the vacancy rate for Poland was 11.6%, which means it has fallen in comparison with the end of 2014, when it was 12.4%. At the same time, the agency reports that there are 1.5 million sqm modern office space currently under construction and this amount, even if it is gradually commissioned, will probably make the vacancy rate higher. According to analysts from Knight Frank, only in Warsaw we can expect that this rate will increase up to 17% at the end of 2016. As a result, more companies raising office buildings which are not distinctive may have problems finding tenants. This also applies to owners of older real estate. Only those developers who closely follow the market and are able to react quickly to the changing needs of tenants do not have to lose sleep over it. Projects located in attractive places, built using the highest quality materials, with the use of modern technological and ecological solutions will still enjoy the most interest. More and more often tenants also pay attention to the facility package from the “well-being” range and services offer in the building or in its vicinity. Restaurants, cafés, nursery schools, fitness clubs, delicatessen and even well-designed green area around the office building — these are becoming more and more important factors when taking a decision about the location of a new office. Developers who can meet these needs in the quickest and most comprehensive way can count on large and long-term agreements.

POLISH OFFICE MARKET

Poland

139

Selected lease transactions in 2015 in new buildings The year 2015 turned out to be exceptionally beneficial on the real estate market taking into account interests of tenants. Many of the bigger agreements signed last year concerned spaces which were commissioned as well as those which are still under construction. Additionally, it remains essential that many key lease transactions included spaces in offices not in the capital city, but in regional cities, mainly in Cracow.

LODZ: 24 000 sqm mBank in Przystanek mBank Przystanek mBank — investment, whose implementation started in 2015 Ghelamco Poland will be the object, all of which will take employees of mBank. Agreement signed for 12 years was the largest transaction in 2015.

CRACOW: 22 000 sqm Shell Business Operations in DOT Office A lease agreement for 22 000 sqm was signed

by Shell Business Operations and Buma Group for the lease of space in DOT Office complex — it as one of the biggest transactions on the Polish office market in 2015. The employees of Shell Business Operations will occupy space mainly in three buildings, as well as additional space in the fourth one.

WARSAW: 22 000 sqm Samsung in Warsaw Spire Nearly 22 000 sqm in Ghelamco Poland flagship project in Poland Warsaw Spire has been rented by Samsung company.

The opening of the building has been planned for May 2016 and it will be the main headquarters of the company.

140

POLISH OFFICE MARKET

Poland

GDANSK: 14 000 sqm State Street in Alchemia II The State Street company, the world leader in the finance sector listed on the stock exchange, has leased 14 000 sqm in Alchemia II. The agreement with the developer of the building — Torus — was signed in July 2015 and it is the biggest transaction in the history of Tricity office market.

CRACOW: 13 400 sqm.

CH2M in CH2M Center 13 400 sqm space has been leased by the international engineering company CH2M in the first office building raised by the local developer 3ONE: CH2M Center. In this way, the company will be the only tenant of the building which is being put up on M. Konopnickiej street.

WARSAW: 12 500 sqm Aviva in Gdanski Business Center II Insurance Group Aviva will take 12 500 sqm space in building C belonging to the complex Gdanski Business Center II, which is being carried out by HB Reavis. The lease agreement was signed in the first half of 2015. The office building will serve as the headquarters of the company.

CRACOW: 10 000 sqm ABB in Axis The company ABB will move into Axis building, which is another office project of Skanska Property Poland in Cracow. ABB will take a half of the office space in the building, which is 10 000 sqm. The completion of the office building is planned for the fourth quarter of 2016.

POLISH OFFICE MARKET

Poland

141

Records on the Polish office market followed by Wroclaw — 184 000 sqm and Cracow 183 000 sqm. If the plans of developers are carried out in accordance with the schedule, in 2016 as much as 900 000 sqm space may enrich the office market in Poland — 400 000 sqm in Warsaw and 500 000 sqm in other main cities. The biggest projects which are to be commissioned this year are two Warsaw skyscrapers — Warsaw Spire and Q22.

Vacancy rate The vacancy rate in Warsaw at the end of 2015 was 12.3% (15.8% in the Central Business District; 11.9% on the outskirts of the Centre and 11.8% outside of it).

Apart from Warsaw, the highest level of unleased space was registered in Szczecin (18.4%), Poznan (15.9%) and Katowice (13.2%), and the lowest in Cracow (5.5%), Lodz (6.9%) and Wroclaw (8.6%). In Lublin, 10.4 % office spaces remains unrented, and in Tricity — 10.8%.

Rents

Mateusz POLKOWSKI Research & Consultancy Director, JLL

Demand 2015 was a breakthrough year when it comes to the activity of tenants. In the whole country lease agreements were signed for approximately 1.5 million sqm — which was the biggest amount in the history of the market. In Warsaw, gross demand reached the level of 834 000 sqm. The capital districts which were the most often chosen by tenants in 2015 are Mokotow (229 300 sqm) and the outskirts of the Centre (227 000 sqm). Altogether they made up nearly 55% of demand for office space in Warsaw last year.

We also registered a good result in the Central Business district, where lease agreements for 88 200 sqm were signed. The most active tenants in Warsaw in 2015 were the companies from the broadly defined services sector (24% of the demand), followed by IT and communication companies (19%) and banking sector (13%)1, or production (12%). We are expecting that demand will stay on a high level also next year. The volume of new agreements in the existing buildings was around 379 000 sqm, 124 400 sqm concerned pre-let agreements, and 60 500 sqm concerned expansion. The net demand was 68% of the total volume of transactions. The high level of net absorption also draws our attention — nearly 280 000 1

With the exception of confidential agreements

142

POLISH OFFICE MARKET

Poland

sqm in Warsaw in 2015 — this is a much better result than the average in the last years.

Apart from Warsaw (in Cracow, Wroclaw, Tricity, Katowice, Poznan, Lodz, Szczecin, Lublin) as much as 682 900 sqm space was leased and the highest demand was registered in Cracow — 226 000 sqm.

The highest increase in the activity of tenants was observed in Poznan, where agreements for 65 000 sqm were concluded, which is three times as much as in 2014. Many existing as well as new companies on the Polish market leased modern offices in Tricity, Lodz, Wroclaw and Katowice, where the gross demand increased respectively by 61%, 53%, 34% and 29% in comparison with 2014. Such good economic conditions were mostly determined by the highest so far number of lease transactions — outside the capital city, 13 contracts for more than 10 000 sqm were concluded.

The biggest share in the gross demand outside Warsaw was traditionally taken by companies from the sector of modern services for business.

BPO/SSC sector generated around 56% demand registered last year.

Supply Last year in Warsaw 277 600 sqm space was commissioned. On the main markets outside Warsaw, it was altogether 365 000 sqm in completed buildings. Currently in Poland there is nearly 1.5 million sqm modern office space under construction, the most of which — more than 700 000 sqm — is being raised in Warsaw,

According to the date of the portal www.bazabiur. pl, monthly rents in Warsaw fell slightly last year: in the centre from 22-24 to 21-23.5 EUR for a square metre per month. The rates outside the centre range from 11 to 18 EUR for a square metre per month.

The downward pressure is mainly reflected in effective rents, which are on average 15-20% lower than the rates of transaction (for the key leaseholders the incentive package can be even more profitable).

Outside of Warsaw the highest transactional rents remained on a relatively stable level. At the end of 2015, monthly rates ranged from 11–12 EUR for sqm in Lublin, 11.50–12.75 in Lodz, 11.50–13 in Szczecin, 12.50–13.50 in Katowice, 12.75–13.50 in Tricity, 13.80–14.50 in Cracow, 14–14.50 in Wroclaw and Poznan. In relation to the rising competition and high activity of developers, rates can fall as early as in 2016. The pressure will be mostly visible in effective rents.

Investment market The value of investment transactions concluded on the Polish office market in 2015 was around 1.27 billion EUR, nearly 800 million EUR of which came from the biggest cities outside of Warsaw. For the first time in the history of the investment market in Poland the value of office transactions on regional markets was higher than in the capital city. The biggest purchase/sale agreement for a single office project outside of Warsaw concerned Dominikanski in Wroclaw (117 million EUR). The highest activity among investors on the regional market could be observed in Cracow.

The dynamic development of the office market in Poland

A

Agata HOLAK Consultant at Marker Research Department, Knight Frank

fter the good year 2014, the following 12 months continued in a positive atmosphere on the office market in Poland. Contrary to the forecasts, we observed a decrease in the vacancy rate, although developers remained to be very active. The biggest surprise was the breakthrough level of developers’ activity, which confirms that the demand for modern office space among companies in Polish cities is still rising.

Last year in Warsaw and on six main regional markets (Cracow, Wroclaw, Tricity, Poznan, Katowice and Lodz) around 550 000 sqm modern office space was created, which was a similar result as in two previous years. Interestingly enough, the new supply in 2014 and 2015 is divided into Warsaw and regional cities nearly equally, while in previous years we could normally see that Warsaw was clearly leading. According to our estimates, in subsequent years, this relation might be reversed. At the end of 2015 we identified over 1.3 million sqm office space, nearly 700 000 sqm of which is located on 6 main regional markers and 610 000 sqm in Warsaw. According to the schedule of developers’ works, nearly 900 000 sqm space might be completed in 2016, 500 000 sqm of which is located in regional cities, and nearly 400 000 sqm in Warsaw. Entrepreneurs do not need to lose their sleep over office space — developers assure that there will be enough of it.

The highest volume of lease transactions both in Warsaw and in regional cities is the most characteristic indicator characterizing the year 2015 on the office market in Poland.

In the years 2012–2014 demand for office space remained a relatively stable level of around 960 000 sqm, 620 000 sqm of which in Warsaw and 340 000 sqm on regional markets. In 2015, in turn, we had agreements for about 1.3 million square metres: 800 000 sqm in Warsaw and over 500 000 sqm on regional markets. Tenants include mostly companies from the IT, finance, business and professional services sectors. Altogether they took up nearly 60% of volume of the demand in the whole country and 70% on regional markets. The IT sector took the position of the leader — agreements signed by companies from this sector covered 23% of leased space in the whole country and 31% in regional cities.

Two factors influenced this breakthrough level of demand. First of all, the existing economic entities are developing vibrantly, they are increasing their employment and therefore

the need for spaces is rising. If it is possible, they sometimes decide to extend the rented space in their current location. However, bigger demand often entails the need to move into a different building which can offer the demand area. The second biggest generator of demand are new entities entering the market.

In all country in 2015 we identified around 30 leaseholders who decided to enter Poland or they extended the area of their operation into more cities. Here we can clearly see the dominance of regional cities. Only in Warsaw we had a few such new players, whereas the others rented spaces on regional markets (mainly in Gdansk, Cracow and Wroclaw). Regional cities enjoy a very good opinion due to the access to well-qualified staff and effective cooperation with organization which support business development.

The high activity of tenants counterbalance the intensive increase of new space. Contrary to expectations and forecasts, at the end of 2015 both in Warsaw and on regional markets a fall of vacancy rate was registered in comparison with the similar period of the previous year. The lowest level of vacancy rate since 2012 belongs unchangeably to Cracow — at the end of 2015 it was 3.9%, and the highest rate (but systematically decreasing since the first quarter of 2015) was registered in Poznan — 17.4%. In 2016, due to the record volume of supply under construction, we expect an increase of available space rate. However, taking into account that 30% space under construction has already been rented and the activity of tenants will probably remain high, we should not experience a rapid increase of this rate.

POLISH OFFICE MARKET

Poland

143

Skeptics forecasted that the vacancy rate in Warsaw would rise and tenants will be less interested in the city, but the year 2015 proved that the capital of Poland remains an important landmark on the map of East and Central Europe, not only for developers carrying out office projects, but also for foreign companies which are eager to locate their offices here. Will the winning streak last?

W

arsaw, as we can expect from the capital, is an unquestioned leader of the office market in the country — the whole supply of office space exceeded the limit of 4.5 million sqm.

Everything indicates that in the years to come the increase of space will be maintained — although the investors did not commence so many projects, a lot of large undertakings were announced and in the year 2016 some key projects in the city will be commissioned.

Although the position of Warsaw as a leader remains stable, one thing did change last year: in the summary ‘the capital against regional cities’ in terms of supply of new projects, Warsaw is no longer a winner. In 2015 this “contest” ended in favor of regional cities. Contrary to what might seem, this is quite a positive sign. It does not prove that the position of the capital city is weaker, but it rather shows that the regional cities are becoming more and more significant. They are becoming an equally important investment destination, and they are therefore more and more important for tenants.

Taking into account the supply of new projects, the year 2015 turned out to be similar to the previous year: 260 000 sqm modern office space enriched the Warsaw office market. When we compare this data with 2014, we can see that the office market of the capital city is developing steadily. Moreover, the plans for the next year to commission a few key projects mean that 2016 for sure will not be worse. At this point the question arises: does Warsaw need so much office space?

We can look for the answer in the data regarding demand on the capital city market in 2015 — according to JLL, around 834 000 sqm were rented in this time. This is the best result in history and it leaves no doubts: Warsaw is a very important place for companies looking for attractive locations.

Foreign companies from the broadly defined services industry, IT and telecommunications sectors locate their offices willingly here.

144

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

Although they are the main group of tenants, we should not forget that the key transactions in 2015 were rental agreements signed by Polish public institutions. These include for example Poczta Polska, which increased to 13 000 sqm lease agreement space in the office building Domaniewska Office Hub and Agricultural Property Agency, which rented around 10 000 sqm space in Karolkowa Business Park.

There is no need to prove to anyone the potential that makes the capital city so popular among tenants. Warsaw is a developing city with an enormous human capital, including graduates of higher institutions, with very well developed offices, not differing from the Western European standards, extensive road infrastructure and business facilities (hotels, conference rooms). The capital is becoming more and more friendly to foreign companies. This is additionally enhanced by projects aiming at improvements in the city communication. In this area, a lot is changing as well.

For the residents of Warsaw 2015 brought a lot of emotions related to the extension of the road infrastructure. At the beginning of the year, in February, Warsaw had to face a transport paralysis due to the fire of Lazienkowski Bridge. When one of the most important bridges was closed, all traffic had to be reorganized. The capital managed to deal with the situation and the unexpected renovation of the bridge was finished as planned, that is at the end of October.

In the first months of the year Warsaw was also waiting for one of the most important construction projects in the last years: the opening of the first fragment of the second line of the underground. After a few months of delay, the project was commissioned in March 2015.

Although the fragment opened last year is a part of a much larger project, we can already see its influence on the development of the city. On the one side, the second line of the underground significantly improved transport in the city, on the other hand, it also became an

phot. Ghelamco

In spite of forecasts, Warsaw is not slowing down the pace and it is setting new records

axis marking the areas attractive for investors. This mostly affects office projects — especially in the vicinity of ONZ roundabout (United Nations roundabout) and Daszynskiego roundabout. If we only investigate the investment plans of developers, we can see that the second line of the underground has become an important landmark.

Among others, the companies Ghelamco and Karimpol are to commence projects in this area.

It is therefore not strange that we should include the continuation of works on the second line of the underground among the key undertakings carried out in Warsaw in the nearest years.

The second half of the year brought plenty of good news for Warsaw. These included for example the opening of the reconstruction of a fragment Armii Krajowej route, including Grota-Roweckiego Bridge. The estimated cost of this project was over 796 million PLN. The aim of it was to adjust the renovated road to the parameters of an express road. The commissioned fragment is a part of S8 route, which connects Wroclaw and Bialystok. The works related to the exit route from Warsaw in the direction of Katowice and Wroclaw, which is also a part of express road S8, were completed at the end of the year. The twelve-metre section connects with the Southern Warsaw Bypass by the Opacz transport note, and it subsequently connects the Jerozolimskie Avenues. Thanks to this project, the traffic from Janek and Raszyn in the direction of Warsaw was improved.

Last year in Warsaw did not pass without conflicts related to projects important for the city. The yet to be built Krasinskiego Bridge turned out to be the proverbial bone of contention. Rather than connecting, for the time being it divides the residents of Praga Polnoc, Targowek and Zoliborz districts. The residents of Zoliborz do not see a need to erect another bridge on Wisla, and the people who are divided from the city centre by the river stand up for a better connection with this part of Warsaw. Due to the conflict of interests, in 2015 no compromise was reached but the issue will for sure arise again in 2016.

In the right bank part of Warsaw the year 2015 did not bring much hope for construction of the bridge which would make communication with the city centre easier. However, chances appeared that the areas on the right side of the Wisla river can become more attractive — not only for the residents of the city, but also for tourists and investors. This is due to the Integrated Revitalization Programme of the capital city of Warsaw until the year 2022, which prioritizes the areas of Praga Polnoc, Praga Poludnie and Targowek.

All activities aiming to support entrepreneurs have a very substantial influence on the investment potential of the capital as well.

In 2015 we had two main important events in this area. First of the all, a Polish company Cloud Technologies created their own Technology Park in Warsaw: Cloud Technologies Labs, which offers help in development of ambitious technological projects, providing support of experts and offering access to the most advanced technologies Big Data and Mobile. Secondly, we also have Google Campus Warsaw, which helps young entrepreneurs to open an innovative business in our country. The fact that the capital is the fifth country in the world where such institution was open, after Tel Aviv, London, Seul and Madrid, confirms the potential of Warsaw.

We also should not forget about the activities of the capital authorities which aim at attracting more investors to the city and encouraging those who already run a business here to develop further. The city is also using their best efforts to facilitate start-up for comapnies from the broadly defined innovation sector. Among flagship projects in this area we can mention “Innovative Warsaw 2020”. Their main

BASIC INFORMATION

Area: 517 sq km Population: 1 739 600

Unemployment: 3.5%

HIGH EDUCATION

Total number of high schools: 72

Number of students: 247 515 PUBLIC TRANSPORT

The number of bus lines: 288 The number of tram lines: 26 Underground: 1st line: Kabaty –Mlociny 2nd line: Rondo Daszynskiego – Dworzec Wilenski

Railway: 4 SKM lines (City Fast Railway); 1 WKD (Warsaw Commuter Railway) Warsaw SrodmiescieOpacz; 8 KM (Koleje Mazowieckie) Airports: • Warsaw Frederic Chopin Airport • Warsaw Modlin Airport

OFFICE MARKET

Supply: 4 644 700 sqm

’15

Supply in 2015: 252 800 sqm Demand: 834 000 sqm Space under construction: 700 000 sqm Vacancies: 12.3% Rents in COB: 21–23 €/sqm/per month Rents outside the centre: 11–18 €/sqm/per month

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

145

phot.: Walter Herz

tasks is supporting the economy based on knowledge, especially the potential of small and medium enterprises, as well as promotion of the capital as an active city which makes as effort to develop innovative economy. This is the key to reinforcing the image of Warsaw as a city where it is worth running a business, not only among Polish companies but also among foreign investors. The activity of Entrepreneurship Centre Smolna follows the objectives of the “Innovative Warsaw 2020” programme. The centre functions as an incubator for start-ups and serves as a support centre for entepreneurs from different kind of public institutions. The Entrepreneurship Centre Smolna is the premises of the Front Office of the City Hall, European Inquiry

Office and Employment Agency Inquiry Office. Apart from contentrelated support, budding entepreneurs can lease modern office space here on favourable conditions. Warsaw strives to create the best possible conditions for the development of innovative projects, which can be evidenced by the opening of Centrum Kreatywności Targowa 56 as soon as in mid 2016. The centre will be located in the renovated tenement house at Targowa 56. It will serve as a start-up for the creative sector. It should be a technical and institutional support for companies which contribute to the economic development of the city.

Apart from office spaces, the building will include conference rooms, exhibition area and consulting centres

Warsaw is still the unquestionable leader

T

he year 2015 on the Warsaw office market was marked by prosperity. Warsaw has been the unquestionable leader on the Polish real estate market for many years and, as data show, it will stay in the lead for a long time, in spite of the observed increasing popularity of regional cities among developers.

Last year the Warsaw market grew by nearly 280 000 sqm office space. The increase of supply was stable and balanced due to a relatively high level of demand. Developers are not slowing down their pace and they are planning commissioning of next 30 office buildings within the following few months. At least half of them will be located in the centre of Warsaw. This clear trend of dynamic growth on the side of supply will be maintained. It is easy to predict that in the nearest time we will be confronted with the tenant’s market and, as a result of the predicable increase of office space resources tenants will pick and choose from a range of offers and

Roger ANDERSSON Managing Director, Vastint

146

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

will negotiate lease conditions sharply. The increased competition will influence basic rents, will broaden the range of incentives for tenants and, as analysts conclude, it will make the disproportion of the interests of tenants in particular districts larger.

There is one more interesting trend which is worth noticing: so far the difference in the scope of office projects between the capital and regional markets was very clear, but recently the difference between Warsaw and other cities has narrowed significantly. To some extent, this results from the increased supply on the Warsaw market, and partially it is due to a high level of demand for office space in regional cities, which is generated by the broadly understood shared services sector. We can clearly see that developers started to diversify their portfolio basing on projects carried out outside of Warsaw and in this way they became more engaged in these regions.

Postępu 14

phot. HB Reavis

Warsaw – commissioned projects in 2015

vis. HB Reavis

T

he supply of new projects in the capital city in 2015 reached the level of approximately 280 000 sqm. This result is very similar to the one registered in Warsaw in 2014. It shows that the capital real estate market is developing steadily. Last year a record amount of office space was rented and this fact proves that demand for new space is still high. Warsaw remains an attractive place for developers planning next office projects here. Mokotow turned out to be the area where developer companies were the most active: nearly half of the office space commissioned in 2015 is located in this district. Apart from Mokotow, also Srodmiescie (the Innter City) and Wola are popular.

The office building Postepu 14 carried out by HB Reavis was the largest project commissioned in 2015. The modern 10-storeys building raised in Mokotow enriched the capital office market by 34 500 sqm space. The office building Postepu 14 gained BREEAM certificate on the level Excellent. Its tenants include for example: OK System, AstraZeneca, Samsung Electronics Polska and Rossman. At the same time on Warsaw Muranow, in 2015 the company HB Reavis carried out renovation activities of the Gdanski Business Center II complex. At the beginning of 2016, 4 months before the planned completion of works, building C was commissioned, which belonged to the second stage of the project. The building located at the junction of Inflancka and Andersa streets, in the district Srodmiescie, offers 22 7000 sqm modern space. At the opening it was rented in 77%.

In the third quarter of 2015 Polski Holding Nieruchomosci SA finished the construction of Domaniewska Office HUB, located in Mokotow district. The complex consists of two 7-storey buildings connected with each other. The project enriched the

Gdański Business Center II

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

147

phot. Polski Holding Nieruchomości SA

Domaniewska Office HUB

phot. Ghelamco Poland

capital market by 26 000 sqm modern office space. It is worth mentioning that 70% of the total area in the complex was rented

by Poczta Polska SA. The project was carried out in accordance with the rules of sustainable development, which is confirmed by the BREEAM certificate on level Very good.

Nearly 30 000 sqm modern A+ class office space was created in Royal Wilanow, commissioned in 2015. This building is located in Wilanow, in the neighbourhood of Wilanowski Palace.

Apart from office space, the building will also have space for retail and services, and next to the building 2 squares with sports fields, a climbing wall and a city gym were created. The tenants will also be able to use 931 parking places for cars as well as bicycle racks for cyclists.

Warsaw Spire

phot. Capital Park

which opened their offices here include Centre for EU Transport Projects, Benefit Systems SA and Adecco. Warsaw Spire is located on Europejski square 1 (district Wola), in close vicinity of Daszynskiego roundabout.

The group of biggest projects on the office market in Warsaw includes The Park Warsaw, where approximately 110 000 sqm office space will eventually be created. In 2015 the investor completed the third building belonging to the complex. In this way, the capital market was enriched by 11 900 sqm A class office space. The project is located in district Wlochy, at Krakowiakow 50. In 2016 the fourth building belonging to the complex should be completed. In the same time the investor is planning to start construction of 2 next buildings.

Last year White Stone Development company in cooperation with MF Capital commissioned Multimedialny Dom Plusa — an office building offering around 23 000 sqm A class office space. The building has 6 storeys and it is located on Konstruktorska street, in Mokotow. Already before it was commissioned, in 2013, the building was rented by the mobile network operator Plus GSM. The year 2015 was marked by intensive works conducted by Ghelamco Polska within one of the biggest Warsaw office projects in the last years, that is Warsaw Spire complex, where 100 000 sqm office space will be created. In December 2015 building C (20 000 sqm) obtained occupancy permit. The companies 148

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

phot. Warimpex

Royal Wilanów

Spektrum Tower

phot. Echo Investment

The supply on the Warsaw office market was extended also thanks to the commissioning of Nestlé House (office space of around 17 800 sqm). The project, called Pacific Office Building, was carried out by Kronos Real Estate and it was sold to Hines Poland. The key tenant in the building is the company Nestlé, which rented 10 000 sqm.

Nestlé House

Apart from big projects, the supply in 2015 was also influenced by small projects: offering less than 10 000 sqm. Here we can mention for example the office building X2, carried out by the company Facinelli 1 sp. z o.o. This building of approximately 6500 sqm is located in Mokotow district and it is characterized by its boutique design imitating London lofts. In the same district the office building NC3 was raised by the company ECI SA, offering its tenants 6000 sqm office space. In this group we also have the building Carpathia Office House, carried out

by GD&K Group and offering around 4000 sqm modern space for lease.

At the beginning of the year 2015 the 12-storey office building Karolkowa Business Park 14 was also ready for tenants.

vis. GD&K Group

phot. Ochnik Development

In the middle of the year the modernization of Spektrum Tower was finished as well. As a result, the capital market was enriched by approximately 28 000 sqm office space. This 122 m building located in Srodmiescie district has been thoroughly renovated. The changes made include installation change, lobby renovation, greenery arrangement and adjusting the technical standards to the requirements of green certification. Thanks to modernization, the building gained BREEAM certificate.

In June the company Echo Investment opened another project in Warsaw — Park Rozwoju II. The building offering around 14 000 sqm office space is the second stage of Park Rozwoju complex. Such companies as Schneider Electric and Intergraph opened their offices here. Park Rozwoju is located on Konstruktorska street, in Sluzewiec, a part of Mokotow district.

The complex is being raised in accordance with the guidelines of international certificate of sustainable construction BREEAM. In 2015 the construction of Dzielna 60 complex, offering loft offices, was completed. The project lasted three years and it was carried out in a few stages. The investor of the undertaking is Ochnik Development and thanks to the project the capital market was enriched by 20 000 sqm space in 5 buildings. The renovated office buildings, which once served as the tobacco plant Noblesse, later Polski Monopol Tytoniowy, are located between the streets Dzielna, Pawia and Esperanto in Wola district. Within the project, 200 parking places for cars have been prepared as well.

phot. Polski Holding Nieruchomości SA

Park Rozwoju II

Dzielna 60

Carpathia Office House

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

149

phot. Ghelamco Poland

Warsaw – projects under construction

Warsaw Spire

P

vis. Karimpol Poland

otential doubts on the subject of the future of capital office market in terms of increase of office space are dispelled when we see the data concerning space under construction. In 2015, 670 000 sqm offices were under construction — most of these projects will be completed in 2016 and 2017. Projects which are currently being prepared in the capital city will not only enlarge the office resources but they will also change the city’s landscape, as a part of them are high-rise buildings. We should mention here Q22, Warsaw Spire and Mennica Legacy Tower.

Warsaw Spire — a complex of offices, whose highest tower will be 220 m, is one of the most characteristic buildings carried out in Warsaw in 2015 by Ghelamco. Buildings B and C, which belong to the complex, have already been made available to tenants. In the middle of 2015 the main tower will be commissioned and it will deliver around 60 000 sqm modern office space to the capital market.

The project is carried out on Europejski Square 1. The developer will make the area around the buildings available to the residents of Warsaw, which is to become a venue for meetings and artistic events.

In 2015 the construction of skyscraper Skyliner in the vicinity of Daszynskiego roundabout started. The company Karimpol Poland

Skyliner

phot. Echo Investment

Q22

150

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

is responsible for this undertaking. There will be 40 000 sqm office space on the 30 storeys of the building (195 m). On the level of 16 m a Skybar with a view of the city will be made available to tenants.

The investor has also planned a car park for 428 cars and places for 500 bicycles. Skyliner is verified in BREEAM system on the level Excellent and it is planned to be commissioned in the fourth quarter of 2018.

Another high-rise building whose construction will be finished this year is Q22. The company responsible for the project is Echo Investment. This 155 m building is being built in Srodmiescie (the Inner City) district, at the junction of Jana Pawla Avenue and Grzybowska street and it will offer over 50 000 sqm modern office space for rent. Within this project 348 parking places on an underground car park will be made available to future tenants. Its highest quality is confirmed by the ecological certificate BREEAM Interim Excellent, with one of the highest marks in this category in Poland (nearly 80%). The tenants of the building, which will be commissioned in 2016, include: William Demant, Citi Handlowy, Vestor Dom Maklerski and Allegro.

The tower of the office building whose construction was started by companies Golub GetHouse and Mennica Polska SA, Mennica Legacy Tower, will be 130 m high. The building is being raised at the junction of Zelazna and Prosta in Wola district. The complex will deliver nearly 65 000 sqm office space to the market and it will consist of 2 parts: Tower (the main tower of 49 600 sqm) and West Building (14 200).

The company Skanska is also using the investment potential of Warsaw. The company, which continued the works on the construction of the building Atrium 2 in 2015, started its flagship project in the capital city: Generation Park. The first high-rise building carried out by this company in Poland will be built within this project. Project Atrium 2 is being raised in Wola district, next to ONZ (United Nations) roundabout. The building will offer around 20 000 sqm A-class office space. Also in Wola, between the streets Prosta, Wronia, Lucka and Towarowa, the company Skanska started their project Generation Park, which will enrich the capital market by a total of 84 000 sqm space for rent. The project will be carried out in stages. In 2015 the first stage of the X building of 21 000 sqm started. Its commissioning has been planned for the first quarter

vis. Grupa Waryński

vis. Skanska

EQlibrium

of 2017. The most characteristic element of the complex will be a 140 metres high tower offering 44 000 sqm office space. The project will be certified in LEED system.

Among the biggest office projects carried out in Warsaw we should also mention Business Garden Warszawa. The project of Vastint Poland company is carried out in two stages. The first of them was completed in 2012, the second, which includes construction of 5 buildings, will be made available to tenants in 2017.

Altogether the complex, built on Zwirki and Wigury, close to the boarder of two districts: Wlochow and Mokotow, will enrich the capital market by 90 000 sqm modern space for offices and services.

EQlibrium — is an office project, carried out by Grupa Warynski. The modern office building will offer 10 500 sqm space for offices and services, as well as 113 parking places. The building located in Warsaw Wola will consist of 2 connected blocks: an 11-storey and 6-storey one. In October 2015, the symbolic ceremony of putting the cornerstone in the foundations took place and the building should be ready to be handed over to tenants in the first quarter of 2017.

HB Reavis, which commissioned the biggest project in the city last year, at the same time carried out another complex, located in Ochota district: West Station. It will consist of 2 office buildings of 14-storeys of a total space of 68 400 sqm. The first building will be commissioned in 2016. The complex gained a BREEAM Interim certificate on the level Excellent.

Also the office building Equator IV is under construction. There will be around 20 000 sqm office space in the building locate on

Jerozolimskie Avenues. The company Karimpol Polska is responsible for its completion.

In 2016, the office building Prime Corporate Center will also be commissioned. It will offer around 20 000 sqm office space — 95% of it has been already rented by Raiffeisen Polbank. The building is located close to the junction of Grzybowska and Wronia streets and its investor is GoLub GetHouse. Another office project carried out in Warsaw Wola, close to Daszynskiego roundabout, is Proximo, built

by Hines Polska. There will be 26 000 sqm office space in the building.

A total of 67 000 sqm modern office space will be made available in Eurocentrum Office Complex, a project carried out by Capital

vis. Hines Poland

Atrium 2

vis. HB Reavis

Proximo

West Station

Park Group in the vicinity of Jerozolimskie Avenues. The same company is working on the modernization of buildings in the old Norblina part. As a result of modernization, the residents of Warsaw will gain ArtN complex, with approximately 40 000 sqm office space.

At the junction of the main communication route of the city Jerozolimskie Avenues with Lopuszanska street, in Wlochy district, the project Astrum Business Park is being carried out. The project will consist of one, biggest 6-storey building and 3 lower segments (with 4 storeys). The complex will offer 30 000 sqm space for offices and services. The commissioning of the building has been planned for the first quarter of 2016. At the junction of Cybernetyki and Wynalazek streets in Mokotow, a new office building Neopark is being created. It will include two boutique buildings of a total are of 24 000 sqm. The investor of the project is Yareal Polska sp. z o.o.

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

151

vis. Ghelamco Poland

Warsaw – projects being planned

Sienna Towers

T

vis. Xcity Investment

he list of office projects concerning Warsaw which are being planned by developers is long and confirms predictions that the capital city market for office buildings is going to develop, providing leaseholders with new surfaces. Within the next few years the vicinity of Daszynskiego roundabout is going to be among areas subject to intensified development. In addition to projects which are already being implemented in this area, we must not forget about buildings which are about to enter into construction stage. Among such projects is the Sienna Towers complex, with Ghelamco company acting as a contractor. This time the project is going to comprise 2 towers, one 130 m high and the other lower — 80 m. The project will provide the capital city market with approx. 75 000 sqm of modern office space and 25 000 sqm of retail and commercial space. The underground of the complex are going to be connected to the “Rondo Daszynskiego” underground station and users of Sienna Towers will have access to 1000 parking spaces.

Warsaw is also included in the investment plans of Echo Investment. The first of the planned projects in the capital is Browary Warszawskie. On a plot of 4.5 ha located between Grzybowska, Wronia, Chlodna and Krochmalna, the company is going to build an office complex with additional residential function of the total area of approximately 100 000 sqm. According to the plans of Echo Investment, the project will be carried out within 5–7 years. The developer’s plans also include the office complex on Tasmowa, which will include 4 office buildings of the total area of 60 000 sqm.

Aleje Jerozolimskie 140

viz. Echo Investment

Office complex on Tasmowa

152

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

The BBI Development SA, together with the Archdiocese of Warsaw are also planning implementation of a spectacular project. On the corner of E. Plater and Nowogrodzka streets, which is in the city centre, the a 170-meter office building called Roma Tower is going to be raised, providing up to 55 000 sqm of class A office space. The completion of the project has been scheduled for 2018. The same company is preparing yet another office project: Centrum Marszalkowska. The office building is going to be built at the intersection of Marszalkowska and Swietokrzyska streets. The cooperative “Spolem” Srodmiescie is going to act as a developer’s partner in this investment. The facility will provide leaseholders with 12 000 sqm of office space and 4800 sqm of commercial space. The project has been planned for 2017.

Plans concerning the plot where the Universal office building is situated stir up strong emotions among inhabitants of Warsaw. The building lot has been acquired by Commerz Real company. The new owner has not presented the final plan of the project yet, but it is known that at the site of Universal office building at Jerozolimskie 44 there is going to be a new facility, offering approx. 22 000 sqm of office space. According to the plans of the new owner, the construction is expected to begin in the spring of 2016 and finish in 2018.

This is not the only project that has caused a lot of controversy in Warsaw, another being the former furniture store Emilia, more precisely the developer’s — Griffin Real Estate — plans for the future of the property. As announced by the investor, the site of the old pavilion will feature a modern office building: Nowa Emilia. The property may provide the capital city office real estate market up to 30 000 sqm of leasable area.

The Xcity Investment sp. z o.o. company presented their investment plans in 2015. Aleje Jerozolimskie 140, Warszawa Wlochy, Centralna Park — are projects that are going to be carried out in Warsaw. The first one involves the construction of a modern office building, which will provide Warsaw market with 60 000 sqm of commercial space. Scheduled completion date is set for 2021. Centralna Park is to be a functional link to the Central Station — in addition to office space, there will also be a hotel here. Completion of the project has been planned for 2023. Warszawa Wlochy is a project which will include a mixed use commercial building functionally linked to the new railway station. Its completion has been planned for 2020.

vis. Polski Holding Nieruchomosci

Office space resources in Warsaw are also going to be enriched by an undertaking which is being planned by the Immobel company. On the corner of Marszalkowska and Swietokrzyska streets the investor intends to build a skyscraper — CBD One. According to preliminary information, the facility is to provide the Warsaw market with approx.

18 000 sqm of office space. Immobel is responsible, among others, for the completion of another office project in the capital — the office building CEDET. Intraco City, Wilanowska Office Hub and City Tower are all office projects which are being prepared for Warsaw by Polski Holding Nieruchomosci SA. The first of them is to be carried out in two stages.

The premise of the first stage is the commissioning of 10 000 sqm of class A office space at the parking space in front of the existing Intraco building (the Inner City). The commencement of construction works associated with this project has been scheduled for the fourth quarter of 2016 with its completion in the third quarter of 2018. In turn, Wilanowska Office Hub is a project that involves the construction of a smaller, 6-storey office and service facility on the lot at Wilanowska 372. Commencement of the project has been planned for 2017.

Wilanowska Office HUB

According to the investor’s plans City Tower is to be a high-altitude class A office building, which will provide Warsaw market with approx. 40 000 sqm of leasable area. In 2015 the investor applied for a construction permit.

The market is in constant movement

Rafał MAZURCZAK Office and Hotel Department manager, Echo Investment

A

s a company, we have a very successful fourth quarter of the year behind us and according to all forecasts the current year will also be successful. This vision is confirmed by sectoral reports. We start with the same premise, this is why we have very ambitious plans for 2016 and for sure it will be a busy time for us. We will soon commission Q22 — our biggest, highest and most expensive project. Apart from that, we are planning to present the details of the project on the area of Browary Warszawskie and we want to commence construction of the project on Beethoven street.

Outside of Warsaw, we will be active for example in Wroclaw, Cracow and Gdansk. This year we are

going to deliver over 130 000 sqm space to the market: GLA (Q22, the first stage of O3 Business Campus, Tryton Business House, Nobilis Business House, Symetris Business Park).

When it comes to Warsaw, it will, of course, still be the most active market, which is becoming more and more saturated with office projects. However, many projects are still being planned and I think that a part of developers is still considering the possibility of starting a project now, while others might be on the stage of creating a relation with entities financing construction. We have the advantage that we have already achieved everything. We are heading towards the completion of Q22, the construction works are on an advanced stage, we already have tenants.

The market is in constant movement: companies move from the centre to Mokotow or from Mokotow to the centre. Some are talking about two locations as they want to divide offices in such a way that the main headquarters is located in the centre and other activities, such as for example support processes, might be located in Mokotow or even other, regional cities. The variety of the offer on a well-development market, such as Warsaw, is very broad. Just as all participants of the market we can see that lease of spaces in particular projects is more time-consuming for the owners than they originally assumed, but developers who have very good projects will surely find also this year successful.

We still want to be active in regional cities too.

We are now carrying out projects in Cracow, Wroclaw, Katowice, Gdansk and Lodz. This year we are planning to start five projects in the biggest Polish cities, including two in the capital of Lower Silesia. Our market analyses show that there is a large

potential in these locations. Altogether in Warsaw and other biggest cities we want to deliver about 120–150 sqm office space. All the time we are also looking for interesting areas in these regions.

We are also observing what is happening on the market from the perspective of tenants. We can clearly see that developers and funds are attracted not only by the rental rates but also by different ideas or solutions which derive from the expectations of tenants. This is why interesting designs of office arrangement are created, designers are implementing new functions in the buildings and we can see more openness and flexibility regarding the size of the offered spaces. It is becoming a standard in design to take special care for the climate of the publically accessible places in the office building and around it.

This is why we have many green courtyards, relaxation zones and outdoor gyms. At a table in front of the office building it is possible to eat a meal or work, making use of nice weather and wireless Internet.

The best designed projects at the moment are characterized by architecture which is well combined with the surroundings, by a high quality of the offered office space and advanced ecological solutions.

Tenants look for good location, easy communication and office spaces which are easy to adopt.

The total effect is complemented by facilities for workers: car pars and cloak rooms with showers for cyclists, canteens, laundries, healthcare centres, gyms and relaxation spaces. We can say that modern office buildings are on the one hand projects which guarantee that corporate targets will be achieved, on the other hand they should ensure comfort and convenience of the users, as well as aesthetics of the surroundings and the natural environment.

POLISH OFFICE MARKET

Warsaw

153

Although the supply of new projects in the capital of Malopolska was as high as in 2014, Cracow can pride oneself on a different record — the amount of leased space. Thanks to lease transactions for more than 220 000 sqm, Cracow outpaced other regional cities in this respect.

C

racow is the biggest regional market in Poland. Although last year was weaker for Maloposka in terms of commissioned space, the city strengthened its leading position among provincial cities in the office real estate industry. The record of commissioned space from the year 2014 was not beaten, but the last twelve months turned out to be record-breaking in a different aspect — namely, in terms of rented space. Altogether, agreements signed in Cracow concerned 226 000 sqm space, which makes this result the highest among all key cities in the country. This proves best that the demand for office space in the capital of Malopolska does not decline and it allows us to have hopes for the future. The first symptoms of prosperity on the Cracow office market are already visible, especially in the heightened activity of investors carrying out new projects — in 2015, approximately 260 000 sqm space was under construction.

Due to considerable interest of tenants, at the end of 2015 Cracow could congratulate itself on the lowest vacancy rate among the main office market in Poland (data according to JLL). At the end of the last year, the vacancy rate was 5.5% and it was slightly higher than the year before (4%). In 2015 a few significant transactions were completed in the capital of Malopolska. We can mention here the lease of the whole office building of a local developer 3ONE to an international engineering company CH2M, signing the lease contract for 22 000 sqm in DOT Office complex by Shell Business Operations Krakow and a lease contract for 10 000 sqm in Axis office building signed by ABB company. All the contracts were pre-let type. We should point out that this type of agreement is popular among all transactions made in the city.

The demand for office space in the capital of Malopolska is generated mainly by companies from the outsourcing industry. Cracow 154

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

is a real hub of BPO/SSC and IT organisations. For the last three years the city has taken places among the top ten cities in the world, and the first place in Europe in Tholons global rating presenting the most attractive places for companies in the outsourcing industry.

A definite advantage of the city in this area is the access to highly qualified personnel. Each year, a few thousands graduates complete their education in Cracow higher schools. In 2014 it was altogether 46.5 thousand people graduated from 23 institutions here. The graduates of higher institutions are the biggest group among the people employed by the business services sector in the capital of Malopolska.

In Cracow, it is not possible to distinguish one business centre.

We can, however, indicate area which attracts the most interest of office investors. The district Pradnik Czerwony surely belongs to such places. It is there that the complex O3 Business Campus, the office buildings Astris and Benaco, as well as Podgorze are being raised, and complexes Bonarka for Business, Enterprise Park and Orange Office Park are located. The heightened activity of developers carrying out office projects is also visible in case of one of the most recognized parts of the city — Grzegorzki district. In this region such buildings as Axis and Aleja Pokoju 5, carried out by Buma Group, are located. This is also where the famous Cracow „Skeleton” is located. The history of this uncompleted skyscraper finally has a chance for a happy ending. The commencement of construction works, planned for the second quarter of 2016, will definitely be one of the most important events on the Cracow office market, if it comes through.

Due to a substantial amount of undeveloped investment area, a small but centrally located part of the capital of Maloposka

phot. Walter Herz

Interest from tenants the greatest strength of Cracow

Czyzyny has a big potential to develop office industry. This area has now gained a modernized tram connection: the tram line on the area Mogilskie roundabout — Jana Pawla Avenue — Central Square, which runs partially through this district, has been recently reconstructed. The project also included renovation of the road surface, building a cycle lane and modernization of traffic lights.

Moreover, the area traffic control system was implemented in the whole section. The total value of the project, which started in winter 2014, amounted to 143 million PLN. Thanks to the project, the residents of Czyzyny as well as the resident of Nowa Huta gained a better tram connection.

The area of Czyzyny, Zyczkowskiego Street, is the place where Special Economic Zone (SSE) operates. Here, new projects are being carried out. It is here that a global supplier of IT solutions for business Comarch operates. Last year this company finished the construction of the office and administration building SSE6. At the same time, in the middle of November 2015 the company published an invitation to tender for the general contractor of a new office building SSE7. The construction of the building, which was already granted a construction permit, will start in March 2016. The board of SSE — Cracow Technology Park — has moved into a new building located in a southern part of Cracow, in district Debniki. The building called Malopolski Park Technologii Informacyjnych was commissioned in October last year. On 12 000 sqm we can find office spaces for lease, an entrepreneurship incubator, MultiLab for a film postproduction and equipped conference rooms. At the end of the year 25 companies located their offices in the building.

The activity of SSE and Cracow Technology Park are definitely one of the advantages of the city. What else constitutes the potential of Cracow and makes companies interested to locate their office in the capital of Malopolska, contributing to the continuous development of its office market?

For sure the continuous development of the city and its infrastructure. The last year for Cracow was an extremely successful year when it comes to the number of carried out projects that improved the comfort of life of the residents and made the capital of Malopolska even a more attractive place to locate business. In 2015, the first stage of the biggest investment projects in the history of Cracow was completed: Cracow Airport. It included extension of the passengers’ terminal, reconstruction of the inner communication layout, extension of the apron and building a hotel. At the end of September 2015, the new part of the airport was officially opened to passengers. Although this undertaking was completed, the project on the biggest airport in southern Poland has not finished yet. At the moment, the old part of terminal is under renovation, and after these works are completed both buildings are going to be connected. As a result, the capacity of the airport will be enlarged to approximately 6.5 million passengers per year with the possibility of service of up to 8 million. The development of the Airport in Balice is influenced by another project, carried out in 2015, namely the modernization of railway route from Cracow Central Station to Cracow Airport, as well as launching a new connection on this route. Thanks to the undertaking of Polish National Railways (PKP), a journey from the centre to the airport only takes 18 minutes.

Last year also abounded in infrastructural projects. Apart from the modernization of the tram line on the section Mogilskie roundabout — Jana Pawla II Square — Central Square, we can mention

BASIC INFORMATION

Area: 327 sq km Population: 762 508

Unemployment: 4.5%

HIGH EDUCATION

Total number of high schools: 23

Number of students: 165 857

PUBLIC TRANSPORT

The number of bus lines: 142

Airports: Kraków Airport

The number of tram lines: 27

OFFICE MARKET

Supply: 770 000 sqm

’15

New supply in 2015: 55 500 sqm Demand in 2015: 226 000 sqm Spaces under construction: 262 000 sqm Vacancy rate: 5.5% Rents: 13.8–14.5 €/sqm/per month in buildings A-class

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

155

phot. Cracow Airport

Cracow Airport

phot. Paweł Krawczyk

here the renovation of the road and tram track along Podwale and Dunajewskiego around Krakow Planty, that is in the very centre of the city. In 2016 the works on the fragment from Dluga to Pawia will be continued. It is worth adding that Municipal Infrastructure and Transport Board (Zarząd Infrastruktury Komunalnej i Transportu — ZIKiT) is planning also other renovations. On the list prepared by the institution there are 27 streets in Cracow, which should be renovated in 2016 using the overlay method. Renovation works include mostly the fragments which will be prone to increased traffic during World Youth Day. Very important for Cracow and for the whole region is the construction of the express road S7, which will eventually run from Rabka-Zdroj through Cracow and northern part of Malopolska, to the southern border of the swietokrzyskie province. At the moment two fragments of this route have been commissioned: Myslenice — Lubien and Cracow fragment transport node Rybitwy — transport node Biezanow. At the moment the construction of the S7 fragment node Rybitwy — node Igolomska in the eastern part of Cracow is under construction. This fragment will improve the access to the industrial regions of the city and to Nowa Huta. The express road will also ensure better communication between districts and it will make transit transport easier. There is already an environmental decision for the construction of the road from Cracow to the boarder of swietokrzyskie province.

Plac Szczepanski

156

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

Moreover, we should not underestimate the plans of the city development. One of the more interesting projects is related to Nowa Huta. The undertaking „Krakow Nowa Huta of the future” opens up opportunities for this area and for the whole capital of Malopolska. It entails recovery of the western part of the city thanks to its revitalization and development of the post-industrial areas of around 585 ha, where the economic, recreation and cultural events zones will be created. The project includes completion of four independent investment tasks: Science and Technology Park Branice, Centre of Logistics — economic activity zone, Centrum Wielkoskalowych Wydarzen Kulturalnych Blonia 2.0 (Centre of large scale cultural events), and Przylasek Rusiecki — an area for recreation and relaxation with associated services. Another interesting idea is the project “KRK NH2”. Within this project around 300 ha of post-industrial areas will be transformed.

Areas belonged originally to ArcelorMittal Poland and were transferred by the company to the State Treasury. The first activities within this plan were carried out in October 2015. A company Laboratorium Inteligentnego Miasta i Innowacyjnej Gospodarki (Laboratory of an Intelligent city and Innovative Economy) was established. Their task is to create a technology park “KRK NH2” with research centres, implementation laboratories and enterprise design offices.

Apart from microstructural projects, public communication is modernized and developed in Cracow. Purchase of rolling stocks and busses, launching new connections — these are just some of the undertakings which should improve the transport in the agglomeration. The construction of an underground line arouses much controversy. Although there are many people in Cracow who are critical of this idea, the concepts presenting details of the project are being formulated. One of them is “Study of the development of the transport system in the city of Cracow and underground construction”, a document prepared by Poznan Engineering and Transport Office, which presents variants of expansion of transport in Cracow. After analysing a few dozens of ideas, 9 variants were chosen, among which MetroBus is the most recommended. The project includes building an underground line on the route east-west and extension of MetroBus net and fast tram system lines (due to modernization of the tracks and changing the priorities of traffic lights). The Metro MetroBus (Bus Rapid Transit) itself is a fast bus using a separate lane. Its biggest advantage is that it is characterized by a substantial independence of traffic conditions. The design prepared by a Poznan studio is a preliminary concept, which still needs to be approved. When this has happened, they will have a green light to carry out a join presentation or a feasibility study.

Cracow office market is attractive for investors, especially for BPO/SSC and IT industries, which eagerly choose this city for its offices. Thanks to that the capital of Malopolska has become one of the key locations on the business map of the country. We should not forget that Cracow also belongs to the most important tourist and cultural centres in Poland. The capital of Malopolska hosts many events and happenings, both national and international. We can mention here the World Youth Days, organized at the end of July 2016, for which the city was preparing for the whole 2015. Another important event was the 2016 EHF European Men’s Handball Championship, organized in January 2016 in the biggest indoor sports facility in the country — TAURON Arena Krakow.

vis. Echo Investment

Cracow – commissioned projects in 2015

O3 Business Campus

guarantees a good connection with the motorway, exit routes and with the city centre. They include for example 29 Listopada Avenue, Pokoju Avenue and Bora-Komorowskiego Avenue.

On Opolska street in Pradnik Czerwony district Echo Investment in the first week of 2016 has completed the first building (first stage) of O3 Business Campus complex, offering 19 000 sqm A-class office space. The first company on the list of tenants is ORLEN OIL, which rented 1700 sqm space. O3 Business Campus project is carried out in three stages and in total it will enrich the Cracow market by 57 000 sqm modern office space in three 12-storey buildings. The complex was awarded BREEAM Interim certificate Excellent. In verification process it obtained 74.5%, which means that it joined a small group of buildings with such a high grade.

In February last year the office building at Zyczkowskiego 20 in Cracow Czyzyny AVIA was opened and handed over to the tenants. The building certified in LEED Core and Shell Gold system, is located on the area of Technology Park and it belongs to

vis. CA Immo/Grupa GD&K

T

he capital of Malopolska takes the first place among regional cities in the country in terms of resources of office space. Last year the investors commissioned 55 500 sqm space on the Cracow market, which is definitely less than in 2014.

However, at the same time 260 000 sqm were under construction within projects that will be completed mainly in 2016 and 2017.

Last year was exceptionally good for Cracow it terms of rented space. Lease agreements concluded in 2015 concerned around 226 000 sqm. This allowed Cracow to take the highest position among all key countries in the country apart from Warsaw — the capital city still remains unrivalled in comparison with regional markets.

In Cracow, there is no one single business centre. We can, however, indicate areas which enjoy the most interest of developers carrying out office projects. Pradnik Czerwony, Podgorze and Grzegorzki belong to such places. Developers often choose plots located along the main communication routes of the city. This

AVIA

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

157

vis. TriGranit Development Poland

Building E Bonarka for Business (B4B)

phot. Lubomir Nikolov

the Cracow Special Economic Zone. The five-storey building offers nearly 11 000 sqm rental space. The tenants can use an underground car park with 173 parking places as well as an outdoor car park with 135 places. The companies such as Ailleron, Bank BPH SA and GE Healthcare will have their office in the building. The office building AVIA is a joint enterprise of CA Immo and Grupa GD&K. In 2015 building E was opened, which belongs to the project Bonarka for Business (B4B), located on Puszkarska street. The building offers 10 000 sqm rental space and it is the fifth A-class building created within the complex. The building was completed in only 16 months. The company responsible for its completion

is TriGranit Development Polska sp. z o.o. Before it was commissioned, the commercialisation level of the building was 71% and such companies as RWE, Vsoft and Solarwinds had already decided to rent space there. Building E and other buildings of the second stage of the complex were granted BREEAM certificate on the level Very Good. The first two office buildings of B4B, A and B, were opened in 2011. Subsequently, buildings C and D were commissioned in 2012 and 2013. In 2015 two other buildings were under construction — buildings F and G, which will offer 10 000 sqm rental space. Eventually the whole complex will consist of 11 office buildings. The tenants of the complex include such companies as: Alexander Mann Solutions, Euroclear, Herbalife and Lufthansa Global Business Services.

In the very centre of Cracow, close Grzegorzeckie round about, Buma Group raised Aleja Pokoju 5 office building — a building offering 13 000 sgm modern office space. The building will consist of 9 storeys above the ground and 2 underground storeys. 27 parking places on a ground-level car park as well as 166 parking places on an underground car park are available to tenants. The building is constructed in accordance with the rules of sustainable development. It has the environmental certificate BREEAM 2009 Europe Commercial: Offices on the level Excellent.

Buma Group completed the construction of another office building — FIVE , of 8700 sqm space which is a part of the project Quattro Business Park located on Bora-Komorowskiego Avenue.

In 2015 Buma Group commissioned the first building A, raised as a part of DOT Office complex, located on Czerwone Maki street in Cracow Debniki. The building provided Cracow market with

Aleja Pokoju 5

158

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

phot. Buma Group

phot. Buma Group

FIVE

DOT Office

7000 sqm office space. We should point out that the building is the first stage of the complex which includes A, B and C buildings offering a total area of approximately 22 000 sqm space, rented by Shell Business Operations Kraków. Two other buildings, D and E will also be created within DOT Office project. They enrich the Cracow market by around 19 100 sqm modern office space. The buildings will consist of 5 storeys above the ground (ground floor and 4 storeys) and one underground storey. The completion of both buildings has been planned for the first or second quarter of 2017.

In November last year building D of Enterprise Park complex was commissioned. The building is located on Powstancow Wielkopolskich Avenue in Podgorze district. Building D has 5800

sqm space and it has been fully rented by Delphi company. In 2015 the biggest, fourth stage of Enterprise Park project was carried out, with the buildings E and F, which offer respectively 15 500 and 10 900 sqm space. After the complex is completed, it will offer a total of 60 000 sqm rental space, which means that its existing offer will be extended by 75%. The buildings which are now being raised, as well as the earlier stages of the project, all meet the requirements of sustainable construction and will be subject to BREEAM certification. The completion of the fourth stage has been planned for 2017.

It is worth adding that since May 2015, due to a joint venture agreement, Enterprise has been the ownership of EPISO 3 fund, administered by Tristan Capital Partners and Avestus Real Estate.

Cracow is undeniably the leader among regional cities

B

Konrad DZIEWOŃSKI President of the Management Board, Buma Group

asing on prestigious ratings, the Cracow real estate market is doing very well. According to the summary prepared by Tholons institute, Cracow takes the first place among European cities in the rating of 100 best destinations for outsourcing. Second year in a row, we take the 9th position among the cities of the whole world. For comparison, Warsaw takes 25th place and Wroclaw 58th. For Buma Group, it was a very good year and I think our competition also had no reasons to complain. For years the vacancy rate in Cracow is maintained on the stable level of only 4%.

In 2015, the biggest demand outside Warsaw was registered in Cracow. According to Jones Lang LaSalle it was 226 000 sqm. The companies from BPO/IT/SSC sector are developing on the Cracow market, and as a result the need for new office projects is increasing. Cracow is undeniably the leader among regional cities. New investors choose our city for their location because they know that we have enough qualified workers, who had a chance to carry out similar

tasks in other companies and this is one of the reasons for the inflow of new foreign companies to the city who open their branches here. The biggest lease transactions on the main office markets outside of Warsaw were concluded in Cracow in DOT Office complex built by Buma Group. As I mentioned, the existing companies from BPO sector, which operate successfully on our market, influence the investment potential of the city. The fact that Cracow is a city associated with culture and education additionally enhances its prestige. A multitude of universities that educate students at a high level and modern education tools guarantee that employers will have an easy access to qualified staff. Broad cultural offer (cinemas, theatres) attracts many young people to the city. Undoubtedly Cracow is a city of a rich history, with many historical buildings and a special ambiance, which makes it recognizable throughout the world. The well development communication net and the number of flight connection are also an important aspect.

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

159

Cracow – projects under construction

T

vis. East-West Development Office

develop the existing Share Services Centre. The building CH2M Center, consisting of 7 storeys, will be commissioned in the third quarter of 2016. It is worth mentioning that the lease agreement of the space in the building was one of the biggest transaction made in 2015 on the Cracow office real estate market.

Den Hague

vis. E3ONE Development

he company Skanska Property Poland is carrying out its new project Axis office building in a Cracow district Grzegorzki, a direct neighbour of the Old Town. The building will be located next to one of the biggest communication nodes, Mogilskie roundabout. This modern building will consist of 12 storeys, including 3 underground storeys offering around 20 000 sqm office space. Within the project, 174 parking places will be made available to tenants. The users of the building will also be able to use cloakrooms with showers for cyclists and an electric vehicle supply equipment — these are just some of the elements thanks to which the building will meet the requirements of sustainable development. These are confirmed by LEED certification. According to the plan, construction should be completed in the fourth quarter of 2016. The office building Axis is an attractive point on the map of Cracow: the fact that the half of available space (100 000 sqm) has already been rented shows it clearly. This space will be occupied by ABB company. What is essential is that last year the building was sold to a fund administered by a Swedish investor — Niam.

The third quarter of 2016 will bring completion of the construction of the office building at Jasnogorska 9, which is being erected in the vicinity of Ofiar Katynia roundabout — one of the most important transport nodes in Cracow. The building will offer 12 000 sqm of office space for lease. The project will comprise 5 storeys above the ground and 2 underground storeys.

In 2015 the first office project of a local developer 3ONE Development was also under construction. The project is being raised at Marii Konopnickiej 31. It has been located close to one of the main communication routes, next to ICE Congress Centre Krakow, and it was rented by one company in 100% already before its construction was completed. This is why the main part of the building’s name — CH2M Center — is the name of the tenant. An international engineering company CH2M will occupy 13 400 sqm space in the building, where they will create the first in the world Global Engineering Centre and they will also 160

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

vis. Warimpex Finanz- und Beteiligungs AG

CH2M Center

At the end of November last year the construction of Astris — a 9-storey office and services building was commenced. The building is being raised at the junction of Lubanska and Promienista streets, in district Pradnik Czerwony, which is popular among investors. Within the project over 12 000 sqm modern office space will be made available to tenants. The completion of works related to the project has been planned for April 2017.

The investor is company Astris.

Last year the third stage of the complex Orange Office Park started. The building is located at the junction of Klimeckiego and Powstancow Wielkopolskich streets. In this part of the project the building Den Hague will be raised. The space of the building will be around 10 000 sqm. According to the schedule of the project, the building should be commissioned before the end of 2016. Two buildings were already built as a apart of complex Orange Office Park: Amsterdam and Rotterdam. The project will ultimately consist of 4 buildings, which will enrich the Cracow office market by over 30 000 sqm office space. The investor of the complex is East-West Development Office.

Chopin Office

vis. Midvest

of the project is Porto Office B sp. z o.o. It is worth mentioning that the developer is also planning to raise a second building within Porto Office project but whether this plan comes through depends on the demand on the market. The planned building should be bigger from the first one — it will deliver approximately 7100 sqm office space.

Equal Business Park vis. Porto Office B

In Podgorze district, on Wielicka street, the company Midvest is building a complex of A class buildings for office and services — Equal Business Park. In 2015 works on 2 out of 3 planned buildings of the project were being carried out. The first of the office building A, will offer 7080 sqm of rental space. Its completion has been planned for March 2016. In the second building (B) around 17 000 sqm space will be made available to tenants. According to the investor’s plans, the left side of the building will be ready in July 2016, and the right side — at the end of the year. The third office building of Equal Business Park, which is now still being planned, will offer 23 200 sqm rental space. The complex will include a total of 816 parking places on the underground and outdoor car parks. Cyclists, in turn, will be able to use a station with bicycle racks and a cloakroom with showers.

Lobos Office

Czyzyny is the most vibrantly developing district of Cracow recently. Here on Medeweckiego street (close to Czyzyny Station) an A-class office building — Lobos Office is being built.

The building will have 4 storeys above the ground and one underground storey. It will offer 5600 sqm office space for rent.

Lobos Office will meet the requirements of LEED certificate on the highest level Platinum. The project was started in July 2015 and its completion has been planned for October 2016. The investor of the building is Lobos Nieruchomosci.

In the first quarter of 2017, the construction of a commercial and residential building Park Club should be completed. The building is located on 3 maja Avenue, close to Cracow Blonie and the main building of the National Museum. In the building, there will be around 6000 sqm office space on 4 storeys.

According to the design, the ground floor will be taken by commercial space with a catering part. The users of Park Club will be also able to use an underground car park.

At the end of the year we hear news about the office complex Porto Office, carried out in Cracow district Debniki, close to Monte Cassino street, which is in close vicinity of Grunwaldzkiego roundabout. Within the first stage of the project a 4-storey building B will be created, offering approximately 5500 sqm rental space. The building will be commissioned in March 2017. It will meet the requirements of an environmental certificate LEED on the level Gold. The investor

Another office project carried out on the Cracow market in 2015 is the building Green Office Center, put up at the junction of Walerego Slawka and Kamienskiego streets. The building will consist of 7 storeys above the ground and one underground storey with 58 parking places. 60 additional parking places have been planned on the area of the building. The building is being constructed with the use of energy efficient technologies and it will offer 4670 sqm A-class office space. According to the investor’s plans — Havre Group — the office building should be completed in the second quarter of 2016.

In close vicinity of Trzech Wieszczow Avenue, at Pradnicka 20A, the office building Regent Office has been under construction since September 2014. This 5-storey A-class office building will offer around 5000 sqm rental space, including over 500 sqm of space for retail and services located on the ground floor. The contractor will prepare 100 parking places on 2 underground storeys as well as bicycle racks, cloakrooms and showers for cyclists. The roof of the building will be covered by greenery and arranged for an entertainment zone for tenants. The project should be completed in the second quarter of 2016. The tenants of the building are companies such as Guidewire, Grand Parade and Onwelo.

vis. Herbewo International

vis. Lobos Nieruchomości

Porto Office

Regent Office

At Soltysowicka 1 in Czyzyny special purpose vehicle Halcon Triforium 2 sp. z o.o. SKA. is raising their building — Triforium Office Park. Three storeys of the building will have 2575 sqm space for open space type offices planned for approximately 300 workers.

On the ground floor there will be a garage with parking places for 45 cars. The building belongs to the first of two stages of the project.

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

161

vis. GD&K Group

Cracow – projects being planned

Unity Center

W

vis. Xcity Investment

e should not be surprised that Cracow, as a European leader among locations for the outsourcing sector, is included in investment plan of both local and national developer companies. An essential group among the office investment which will be commissioned in the future is the next stages of complexes which already exist or are now being raised, such as O3 Business Campus or B4B Bonarka for Business. The companies which already have completed office projects in the city — Skanska Property Poland and UBM Polska — are also planning further investment projects on the Cracow market. Among planned projects we also have complexes of investors who are preparing to make their debut on the Cracow office market. All this means that a lot will be going on on the office real estate market in the capital of Malopolska in the nearest years and the increase of the modern office space will be maintained.

The commencement of this construction will be a breakthrough enterprise on the office market in the capital of Malopolska, as well as an important social event. It is already a few dozen of years that the residents of Cracow have been waiting for the completion of the Skeleton — as this is the project that we are talking about. According to the provisions of the agreement between the city of Cracow and the perpetual usufructuary of the real estate on Lubomirskiego, the reconstruction of the characteristic building which blemishes the capital of Malopolska landscape should start as soon as in April 2016. The history of this building dates back to 1975, when the construction of the headquarters of Chief Technical Organisation (NOT) started. The 24 storeys of the office building were constructed within the following 4 years. On that stage the construction of the building was finished, among other factors due to limited budget. Since then, despite many attempts, it was not possible to resume the construction works. In 2005 the building was taken over by Treimorfa — a company which belongs to Verity Development and GD&K Group, which did not obtain the construction permit until October 2014. According to the investor’s plans in April 2016 the first stage of the project should start.

Within this stage a 27-storey, 102.5 m high building will be created, as well as two neighbouring buildings: the real estate from the side of the University of Economy and a the building from the die of Beliny-Prazmowskiego street. The first stage should probably be completed in the second half of 2017. The second stage, in turn, will include 2 other buildings located closer to Lubomirskiego street. They will allow closing the project and creating an interior, publically accessible square between all the elements of the complex. Apart from office spaces, the design of Unity Center includes also hotel spaces and apartments.

The area of Cracow Central Railway Station is going to become a place of a real office investment boom. In the direct vicinity of the Station, on a plot of 1.4 ha, a few modern office buildings are going to be created. The project Krakow Bosacka, a joint enterprise of

Krakow Bosacka

162

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

vis. UBM Polska

GD&K Consulting and Xcity Investment will include two stages.

During the first one, 2 office buildings with an underground car park will be built. One of them will be located next to MDA, towering above the bus station — its completion is planned for the end of 2018. The second stage will include the construction and reconstruction of three buildings all under preservation maintenance — a printing house, a water tower and a depot. The total area for lease which will enrich the Cracow market within this project is around 21 000 sqm. The estimated value of the project is 55 million EUR. Also in close vicinity of the Cracow Central Station, in the direct neighbourhood of Galeria Krakowska, on a plot purchased

by ECE, Skanska Property Poland is planning an office project.

On Pawia street, between Galeria and Ibis hotel, the first stage of a modern office complex High Five will be created. The investor already started preparation works on the design.

Another planned office project on Cracow market is complex Mieszkaj w Miescie (Live in the City) — an enterprise which includes construction of residential buildings, apartment and services, and office buildings. The project will be carried out in 12 stages, and as a result nearly 2200 flats and 53 000 sqm office space will be created on a plot of around 20 ha. The investment project is located on Cracow Bronowice — at the junction of Radzikowskiego and Armii Krajowej streets.

UBM Polska sp. z o.o. wants to carry out another office project in Cracow. This time, on a plot located in vicinity of Kotlarski Bridge,

Kotlarska 11

close to Galeria Kazimierz, the company is planning to raise office building Kotlarska 11. The project should deliver around 12 000 sqm office space on the Cracow market. In Czyzyny, at the intersection of Centralna and Galicyjska an A class office building Galicyjska Office Centre is going to be raised. The building will offer 6218 sqm office spaces as well as 1000 sqm space on the ground floor for retail and services.

Krakow – a city very attractive for business

Jacek MAJCHROWSKI The Mayor of Cracow

E

conomically, Cracow is one of the most attractive cities in the Eastern Europe, which influences the number of foreign projects located here and the development of indigenous entrepreneurship. We attract investors, because

Cracow stands for prestige. Companies operating in Cracow offer practically all services described in Polish Code List of Classification of Business Activity, starting from Business Processes Operations, that is bookkeeping and accounting, HR, business analytics, through architectural projects and construction works to innovative technologies, such IT or R&D centres, and creating computer games. According to the annual report of ASPIRE, association bringing together the biggest outsourcing companies, in 2015 IT and business services centres in Cracow recruited nearly 8 thousand employees. Altogether, in the capital of Malopolska we have around 46 thousand people working in international corporations in this industry, which gives this city the first position in the country. According to ASPIRE, “on average, this sector employs in Cracow 21 people a day”. As reported by this organization, during last six years IT/SSC/BPO industry has been recording a nearly 20 per cent employment increase each year. This tendency should be maintained also in 2016 – ASPIRE expects that the level of employment will reach 55 thousand employees in January 2017.

As the companies themselves claim, Cracow, with its academic and scientific resources, is an extremely attractive place for business. Our city

has 23 higher education institutions, 12 thousand scientific workers, nearly 200 thousand students and over 100 science and research institutions.

Undoubtedly, this potential acts as a magnet for large and small business. Financial institutions invest with us and global brands make it possible to explore new, so far novice areas of business.

More and more often Cracow is described as a city of high technology sector. Statistics show that, although the number of high tech entities is the highest in the capital city, it is Cracow that recorded the biggest increased of high-tech entities in 2009, which was nearly 40% (for comparison, in Warsaw it was slightly above 12%).

As the result of economic growth of Cracow, the number of office spaces here grew as well.

Within the last 4 years, office space increased by over 50%, until it reached the level of 730 000 sqm.

However, if we want to keep the rang that Cracow has - the rang of a European metropolis - we still need to implement a number of activities to raise the quality of each of the areas of its functioning. Cracow is building its economic image and brand consistently by creating urban institutions dedicated to business, such as Investor Service Center, Enterprise Support Centre and Businesses Service Point.

POLISH OFFICE MARKET

Cracow

163

This agglomeration is often compared to the capital city of Malopolska. To the satisfaction of the local authorities as well as the residents of the city, Wroclaw is taking better and better positions in ratings each year.

W

164

POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

a substantial extent this was influenced by the commissioning of big office complexes, including for example the office buildings: Dominikanski, West Gate and Promenady Zita. The data related to the vacancy rate, which was 6.8% at the end of last year, prove that the potential of the office market in Wroclaw is high (according to JLL).

What attracts investors to Wroclaw? There are many factors that create the city’s potential. One of the most important ones is the fact that Wroclaw belongs to the top of the most developing urban centres in Poland. This is confirmed for example by the fall of unemployment rate, GDP growth and average salary increase.

phot. OVO Wroclaw

roclaw is the second biggest regional city in Poland in terms of the office market. It is therefore not strange that it is often compared with the capital city of Malopolska.

To the satisfaction of the local authorities and the residents of the city, Wroclaw is taking better and better positions in ratings each year, catching up with the results of Cracow. So was the situation in the last 12 months as well. 2015 turned out to be a very good year for the capital of Lower Silesia, especially when it comes to the supply of new office projects. There was also a lot of interest from tenants in the existing office space and, as a consequence, the vacancy rate remained relatively low. Moreover, the situation should remain positive in the years to come — a number of interesting projects is being carried out now in Wroclaw. The plans of developers look just as optimistic: the capital of Lower Silesia will be using its office market potential.

The positive evaluation of the year 2015 was also influenced by yet another fact: as forecasted by experts the international companies were very interested in Wroclaw market. This was especially true for IT and BPO companies, which want to locate their offices here and extend their existing offices or relocate to new places.

In 2015 more than 75 000 sqm modern office space was commissioned. This result is better than the one from 2014 by around 20 000 sqm. Such supply of new projects shows that overall resources of office space in the capital Lower Silesia are approaching the level of 700 000 sqm and in 2015 they reached 664 000 sqm. To

phot. Daniel Grodziński i2 Development

Wroclaw like a magnet attracting large developers

According to the Central Statistical Office, the unemployment in the capital of Lower Silesia is only 3.4% (as of December 2015).

Thanks to this, more and more people wish to live and work in this city. Wroclaw attracts international automotive companies, as well as companies producing household and electronic equipment. Additionally, it is an important landmark on the map of outsourcing centres and IT services in the world. The authorities of the city take care to create a good milieu for the new projects — activities in this area have been included in their development strategy. The capital of Lower Silesia takes special care to create suitable conditions for highly specialized companies operating in market niche. A few examples of institutions supporting such initiatives are: Wroclaw Research Centre ETI+ (the first research and development centre focused on the development of innovation, new technologies and research for modern industry), Wroclaw Academic Centre and local technology parks. Although with the hindsight we can see that many positive changes have taken place in Wroclaw, there are still many issues which require improvement. This has been reflected in the report “Doing Business in Poland 2015” prepared by the International Bank for Reconstruction and Development/ World Bank, in which Wroclaw takes only the 13th position among 18 Polish cities. Interestingly enough, a lot attention in this publication was paid to indicators of complexity and expenses related to procedures for establishing small and medium enterprises, that is for setting up a company, obtaining a construction permit and registration of the property transfer of a real estate.

Apart from the positive market outlook, the potential of the capital of Lower Silesia is influenced by its location: first of all, it has access to the old trading routes, which nowadays have a profound meaning in the European communication system.

We should mention here for example the E-30 Railway, A4 motorway and S5 and S8 roads. Thanks to a direct access to the A4 and A8 motorways (Wroclaw Motorway Bypass), which are connected to the national road S8, the capital of Lower Silesia has a very convenient road connection with the capital city, as well as with the Silesian agglomeration and Cracow. Additionally, the importance and offer of the Airport in Wroclaw is growing year by year. In 2015, Wroclaw Airport provided service to 2.32 million passengers, so there was an 11% increase compared to the year 2014 and at the same time it was record result in the whole existence of the airport.

It is crucial that not only the number of international connection has risen. The group of people choosing national flights, mostly to Warsaw, has grown as well — by as much as 20%. This increase in the number of customers means that the offer of the Airport in Wroclaw will become broader as well: the authorities of the airport announced that this year the Airport’s schedule will be enriched by connections to Birmingham and Venice, Treviso. One of the aspects of good communication of each city are exit routes and good communication with the airport. Another one is public transport, which makes it easier to travel through the city on the one hand, and on the other hand it determines the areas with the biggest investment potential. This area is one where Wroclaw has still a lot to improve — there are still many parts of Wroclaw, especially those outside the centre, which do not have a suitably developed tram transport. The regions which are still waiting for investment in this area are for example Nowy Dwor and Psie Pole.

BASIC INFORMATION

Area: 293 sq km Population: 634 500

Unemployment: 4.4%

HIGH EDUCATION

Total number of high schools: 27

Number of students: 133 729

PUBLIC TRANSPORT

Number of bus lines: 89

Number of railway lines within Wroclaw 6

Number of tram lines: 22

Airports: Wroclaw Airport

OFFICE MARKET

Supply: 680 300 sqm

’15

New supply in 2015: 85 300 sqm Demand in 2015: 127 600 sqm Spaces under construction: 187 000 sqm Vacancy rate: 8.6% Rents: 14.0–14.5 €/sqm/per month

POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

165

phot. OVO Wroclaw

the turn of the years 2015 and 2016 — in Lesnica. However, if this type of infrastructure is to fulfill its aim, the residents need to be educated about it. The authorities of Wroclaw do not forget about promoting solutions to improve travelling comfort within the city boarders — this information is spread in form of brochures dedicated to people working in Wroclaw companies.

An especially important aspect of city development, which also influences the inflow of foreign enterprises, is the potential of the qualified staff. Around 120 thousand students are gaining their education in 25 higher education institutions in Wroclaw.

Thanks to the dialogue of the city with the representatives of the academic environment, also thanks to the initiative of Office for Cooperation with Higher Education Institutions (Biuro Wspolpracy z Uczelniami Wyzszymi — the first such initiative in the country), new employment places are being created. It is in this group that the authorities of Wroclaw see the future development potential and they make exceptional efforts to make the people who chose Wroclaw for their studies want to live and work here as well, once they have graduated.

phot. Daniel Grodziński

The plans of the city’s authorities show that changes in this aspect are just a matter of time. According to the adopted plans, two new tram lines are going to be created in Wroclaw. The first one will run along Popowicka, Starogroblowa and Dluga streets. Thanks to this solution public transport passengers will have an alternative tram connection from the centre with such city parts as Kozanow and Popowice. Another route will be created on Hubska (from Gliniana to Dyrekcyjna) and Sucha streets.

Just as with most large agglomerations in Poland, it is a big challenge for Wroclaw to reduce the traffic volume. One of the ways to tackle this problem is the extension of the aforementioned tram routes. Another solution is to increase the number of cycling lanes.

In this regard, Wroclaw makes a very good impression. There are over 220 km of lanes for cyclists and in 72 available bike stations we can borrow 720 bikes. The third method to fight too high traffic volume, especially in the city centre, is to build park and ride car parks. There are a few such places in the capital of the Lower Silesia, including Anders Hill, Wroclaw Stadium or turning loop Oporow. We should add that another such car park was opened at

166

POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

Wroclaw – commissioned projects in 2015

phot. Echo Investment

T

he year 2015 in Wroclaw can be considered a very successful year in terms of supply of new projects. The commissioned office buildings enriched the market by 70 000 sqm modern office space. Importantly, the vast majority of them did not have to wait long for tenants. Wroclaw — the second regional city after Cracow in terms of the office market — does not have a typical business district. However, it is easy to distinguish a few areas here where developers who carry out office projects are the most active.

It is not surprising that the most popular regions are the centrally located districts: the Old Town (Stare Miasto) and the Inner City (Srodmiescie). It is mostly their location which makes them so popular. Thanks to the vicinity of exit routes from the city and access to investment areas, also district Fabryczna is popular among developers. Also district Psie Pole is improving its office potential.

phot. Skanska Property Poland

West Gate

At the junction of Olawska and Piotra Skargi, on Dominikanski Square, which is the very centre of Wroclaw, the office building Dominikanski is located, raised by Skanska Propery Poland. This is the biggest office project in the capital of Lower Silesia which was granted an occupancy permit in 2015. The complex, located in the Old Town, was raised in a few stages — in May last year two buildings of the project were commissioned: A and C. In August the biggest building of the complex, building B, was granted occupancy permit. Building C is a special part of the investment — it was created due to revitalization of Oppersdorf palace from the 18th century. The works on the construction of the building were carried out in a close cooperation with the municipal conservator. Altogether Dominikanski office building enriched the market by 40 000 sqm modern A class office space, over the the half of which (23 000 sqm) is in the 7-storey building B. Leaseholders can also use car park for about 380 cars. It fulfills the standards of sustainable development, which is confirmed by LEED certificate on level Gold. Dominikanski office building is an interesting address on the office map of Wroclaw, which is evidenced by the fact that at the end of 2015 it was already leased in 90%. Among the tenants we can mention such companies as: HP Global Business Center, Deloitte, BGZ BNP Paribas, PKO BP, BrightONE and Work Service. It is worth mentioning that at the beginning of 2016 Skanska Property Poland sold the complex and the new owner is Union Investment Fund.

vis. Nacarat Poland

Dominikanski

At the end of 2015, we had many important events on the office market in Wroclaw — one of the them was the commissioning of the building West Gate raised by Echo Investment at the intersection of Lotnicza, Na Ostatnim Groszu, Legnicka, Milenijna, that is in Fabryczna district. The building has been designed in latter “L” layout and it offers 16 200 sqm A class office space and consists of 6 storeys above the ground. We should also mention that the building was granted BREEAM certificate Intermin on the level Excellent. The icing on the cake in case of this project is the fact that in January 2015, which is before the building was commissioned, Echo Investment could already boast about 100% space leased. The tenants of the West Gate office building include: Nokia Networks, which has taken 14 000 sqm in the building, Deichmann Obuwie sp. z o.o., Enel Med and K&D Foods.

Dubois 41

Another project on the list of office buildings completed in 2015 is Dubois 41 — a 7-storey building offering 6800 sqm A class office space. The building is located on the bank of the Odra river, just next to Kepa Mieszczanska in the Inner City (Srodmiesice) district and it is a part of commercial and residential complex put up POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

167

vis. Vantage Development

by a development company Nacarat Poland. Apart from the office part, in the building there is also around 700 sqm space for services and the tenants have 75 parking places at their disposal. The building is certified in the BREEAM system. The available space in this building has already been rented in 100%. The first tenant is the company Parker Hannifin and the second one, 3M. It is worth adding that before the end of 2015 the building was sold — the purchaser is a German investment fund Warburg-HIH.

Promenady Business Park — ZITA C

At the beginning of 2015 another building which belongs to the office complex Promenady Business Park — ZITA C was granted an occupancy permit. The building offers 6000 sqm space for lease.

It was raised by Vantage Development SA within the office zone Promenady Wroclawskie, which will enrich Wroclaw market by altogether 90 000 sqm modern space for lease. The building Zita C was created within the second stage of Promenady Business Park — ZITA, which includes construction of four buildings, where B and C were already granted an occupancy permit. This stage was verified with LEED certificate on the highest Platinium level. Promenady Business Park complex is located between the streets Slonimskiego, Milosza and Trzebnicka in Wroclaw, at the boarder of two districts: the Inner City (Srodmiescie) and Psie Pole.

Among the office projects commissioned 2015 in the capital of Lower Silesia we do not only want to talk about those which were raised by developers, but also about those which were built by companies operating in Wroclaw for their own needs. It is a very positive phenomenon that often such buildings do not vary in standard from the requirements imposed on modern office buildings prepared for commercial reasons. Such buildings include Volvo Poland built

by Volvo company on Mydlana street. In this 3-storey, ecological building, which was certified with LEED on the level Gold, there are 350 workers employed in the IT department of Volvo. Among other facilities, the users of the office building have access to 50 places for bicycles.

The project of the company Koksztys SA, located in Wroclaw Zerniki on Objazdowa, also belongs to this group of office buildings. The employees of the company moved into the building in 2015. The office space amounts to 2300 sqm and the workers have a few dozen parking places for cars and bicycles at their disposal.

In this case the investor decided for an interesting solution — the block of the building, whose main function is for offices, includes residential space, where a few 50 m flats were designed.

Dynamic development of the Polish real estate market

T Henryk WOJCIECHOWSKI Development and Commercialization Director, Vantage Development SA

168

POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

he period of prosperity on the commercial real estate market has lasted for a few years both in Warsaw and in regional cities. I think this situation will continue in 2016.

The dynamic development of BPO sector and forecasted increase of employment in the existing services centers, as well as a lot of interest from Germany, USA and Ukraine show that the demand for modern office space is rising. Development projects have to meet the expectations of companies that rent offices and these have high requirements regarding standard, functionality and environmentally friendly buildings.

These expectations have been met in case of the complex of five buildings creating Promenady Business Park. Of course Warsaw remains the most developed office real estate market in Poland. The demand in 2015 reached the level of over 830 000 sqm and it was a record result. Also regional cities score high in terms of demand as altogether they approach the level of Warsaw.

The level of demand in 2015 increased in comparison with the previous year by over 50%. It

is a proof of unflagging interests of tenants in regional cities. They are becoming mature office markets, which are also attractive for tenants interested in purchase of well rented office buildings.

Apart from Warsaw, investors and tenants are also interested in cities such as: Cracow, Wroclaw, Tricity, Katowice and Poznan. The importance of smaller cities, such as Lublin, Rzeszow and Szczecin is rising as well. Each year there are 20 000 new workers in this sector in Poland. Undoubtedly, at the moment it is the most dynamically developing labour market. In the nearest three years the number of employees in BPO sector is expected to reach the level of a quarter of a million people.

The requirements of tenants and their employees are constantly increasing. Companies have to openly compete for candidates for employment. Working conditions and location of the office building are one of the main criteria when choosing the future employer. To a large extent his prosperity time encourages developers to further invest in office projects.

Wroclaw – projects under construction

T

Day building, which was commissioned in 2014. It is no wonder that both the name and the architecture of Green2Day project refers to the neighboring building. In this 7-storey building there will be 17 000 sqm office space and 230 parking places will be made available for the tenants. According to the schedule, the building should be commissioned in the fourth quarter of 2017. The building itself has been designed with the aim to gain LEED certificate on the level Gold.

Also the company Echo Investment SA does not slow down its pace — after the success of West Gate project, they are now carrying out another venture: Nobilis Business House. This building will provide the Wroclaw market with 16 000 sqm A class office space. The location of this project makes it more attractive. Nobilis Business House is being raised on Maria Skldowska-Curie street, in Wroclaw Srodmiescie. The high quality of this project and investor’s care for the natural environment is confirmed by BREEAM Interim certificate Excellent awarded to the building. The building should be commissioned in July 2016. Apart from parking places on the underground car park, it will offer 72 places for cyclists and cloakrooms with showers and drying rooms. vis. Vastint Poland

he biggest undertaking on the office market in Wroclaw is Business Garden Wroclaw complex, carried out by Vastint Poland. Within this project, 110 000 sqm of modern office space is going to enrich the Wroclaw market. In 2015, the first stage of the complex was carried out, including 3 office buildings of around 35 000 sqm space. These 6-storey buildings should be commissioned at the end of 2016. The investor is trying to gain LEED certification on the Platinium level. The business park Business Garden Wroclaw is being put up at Legnicka street, in Fabryczna district.

In the very centre of the capital of Lower Silesia, Old Town, at the junction of Kazimierza Wielkiego, Grabarska and Ruska streets, the company UBM is building the office block Pegaz, which will offer around 18 500 sqm modern office space and 380 parking places to its tenants. The commissioning of the building is planned for the year 2016.

vis. Megapolis

Business Garden Wroclaw

vis. Skanska Property Poland

Bielany Business Point

Green2Day

The company Skanska Property Poland has decided to raise another building in Wroclaw. This time they started the project Green2Day in Srodmiescie (the Innter City) district, on Szczytnicka street. The building is being put up right next to the Green

In the first quarter of 2017 the office building Bielany Business Point will be completed, which is being carried out by developer Megapolis group. The modern, 5-storey building is being raised in Wroclaw Bielany, close to the southern border of the city. Importantly, this is close to the transport node, where the national roads connect with the A4 motorway. The office building Bielany Business Point will offer 12 000 sqm A class office space.

In a prestigious location, just a few streets from the Wroclaw market square, the building Nicolas Business Center is being raised. The building has six storeys offering 10 500 sqm A class office space and 800 sqm space for services. Moreover, two viewing balconies will be made available to tenants. The project will also include an underground car park. The construction of the building should be completed in 2016.

Walbrzych Business Zone Invest-Park is an important area for business development in the Silesian Province and Wroclaw itself. It POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

169

vis. i2 Development

is here that the Lower Silesian Innovation and Science Park started to carry out the Business House project. It is being raised on Kwiatkowskiego street, in district Krzyki. In the building, which should be completed in the first quarter of 2016, 6000 sqm space will be created. The office building will accommodate 800 employees, and it will also offer them 130 parking places on an on-grade car park.

Another important project for Wroclaw is OVO Wroclaw, which entered into a key stage in 2015. The building should be commissioned this year. The main functions of the building is hotel and apartments, but its office space has to be mentioned in this summary. This is because OVO Wroclaw will include around 4000 sqm office space for sale. Interestingly, the users of the office premises will be able to visit the spa centre, swimming pool and restaurant belonging to the Hilton hotel which will have its seat in this characteristic building.

Next to Wroclaw Glowny railway station the office building Wroclaw 101 is being raised. The investor is the company Crownway Investments. Within this project, around 4000 sqm modern office rental space will be made available. There will be 6 storeys and the underground part will include an underground car park with 28 places.

Nowy Alexanderhaus

vis. BUDOTEX

In 2015 two office buildings were being raised within the project: Nowy Alexanderhaus and The Place, both located at Jana Pawla square. The first of them will offer 2200 sqm office space. On the ground floor, there will be nearly 400 sqm space for services. The project should be completed in the third quarter of 2016. In the same time the second building, the Place, should also be commissioned.

This building, characterized by a boutique and elegant style, will provide the city with 325 sqm office space and 355 sqm space for services.

In 2015, in a prestigious location close to Bulwar Staromiejski, just next to the market square, the company i2 Development started to build the third office building, Twelve.

Perydot is being built at the junction of two exit routes from the city, that is Wyscigowa and Karkonowska streets. The office building of 4066 sqm will have 5 storeys, and 2 storeys will be used as car parks (98 parking places for cars). The company responsible for the project is P.B. BUDOTEX. Over 2800 sqm A class office space will enrich the Wroclaw market thanks to the project Rzeznicza 16, being raised, as can be inferred from its name, on Rzeznicza street. This is just a few minutes’ walk from the market square. The investor of the building is ADCAPITAL group. The building will consist of 6 storeys, including one underground storey with a car park.

Bulwar Staromiejski is a very important urban project. Due to this project the area close to the historical centre of the city is going to be restored. The project covers a 2.5-hectare area at Jana Pawla II square, surrounded by the Odra river and the city moat. The project will include buildings serving different functions and the company responsible for this undertaking is i2 Development. Apart from 14 buildings designated to residential and commercial spaces, the company will also arrange a pedestrian area with marinas, fishing stalls, paths and a city beach for all residents of the city.

170

POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

vis. i2 Developmentvis

Perydot

Twelve

Wrocławski Park Biznesu 3 is also a special project on the office map of Wroclaw. The investor, Devco sp. z o.o., is carrying out revitalization works on the area situated at Bierutowska 57–59. As a result, around 45 000 sqm office space will be created. The biggest part of the complex will be a historical building of 30 000 sqm space with elevation from natural brick.

It is worth mentioning that small office buildings built in 2015, not only those ones raised in the historical centre of Wroclaw, constituted an important part of all Wroclaw office projects under construction. Among these projects we should include for example ArtBusiness Center, a project of Art-Deweloper: a building of a total area of 1100 sqm office space for sale, situated on Strachowskiego street. More than 2000 sqm office space can also be found in the office building Wyscigowa 56C’enter raised by Rodis Development on Wyscigowa street (Krzyki).

Wroclaw – projects being planned

W

integrated with the modern bus station — easily accessible to guests visiting shopping malls and to users of the office spaces.

The project will surely be one of the biggest undertakings carried out in Wroclaw in the nearest years. It will cost approximately 240 million EUR. In the Old Town, just 2 km from the market square, the company Inwestgrupa is planning an office project Incenter Office.

Within this project a modern office building will be raised, with 6 storeys, 8900 sqm office space an underground car park.

The company Rodis also included an office building in its plans for 2016. The project is called Rodis Karkonoska and, as the name suggests, it will be located on Karkonowska street in Wroclaw.

The same company in the second quarter of 2016 will start the construction of a modern office building at Zwycieska 20a — Victoria Office.

The company Verity Development has investment plans in Wroclaw as well. There are a few buildings on the list of projects which are being prepared. We should mention here for example: Plac Orlat Lwowskich — a relatively small office building of just 3000 sqm space, located on Orlat Lwowskich square, which is in close vicinity to Swiebodzki Station. Among projects prepared by this company we should also mention the building Verity Business Centre. According to the investor, the space of the building will amount to 10 700 sqm, and it will be located at the junction of Legnicka and Poznanska streets. This 7-storey building will offer A class office space and space for services and retail.

vis. Unibail-Rodamco

hen we analyse investors’ plans related to future office projects, we can easily notice that the capital of Lower Silesia has become an important destination for developers. The biggest developer companies carrying out office projects in the country include Wroclaw in their investment activities for the nearest years. This proves best that the city will gradually enlarge resources of modern office space. Among the biggest projects which will be developed in the nearest years we should include big complexes, whose construction has been planned in stages. The first parts of these undertakings are already under construction — this is Business Garden Wroclaw, carried out by Vastint Polska, and the project of Vantage Development — Promenady Business Park. If the plans of the investors come through, only these two projects will be enough to enrich the Wroclaw market by approximately 200 000 sqm modern office space.

The company Echo Investment, which commissioned the office building West Gate in 2015, does not slow down its pace in Wroclaw. The company is preparing the project Nobilis Business House and it has announced another project: Sagittarius Business House. The office building of 28 000 sqm office space will be raised on a plot on Sucha street vis-à-vis Aquarius Business House — a project raised by Echo Investment in 2013. The completion of works on Sagittarius Business House is planned for the middle of the year 2017.

LC Corp is preparing for another investment on Wroclaw office market as well. The company has carried out 2 buildings characteristic for the landscape of modern Wroclaw: Sky Tower and Arkady Wrocławskie. The next project planned by the company in the capital of Lower Silesia is called Retro Office House, and it will be located at the junction of Pilsudzkiego and Komandorska streets — in the Old Town, in close vicinity to the Main Railway Station. According to investor’s plan, there should be approximately 20 000 sqm modern office space in the building. The works on the project should be commenced in the second half of this year and they will take 2 years.

Descont sp. z o.o. SK is planning the construction of the building — Millennium Towers III, which will be the last building belonging to the complex of 4 office buildings raised by this company. The works should be completed in the fourth quarter of 2017 and as a result 12 500 sqm modern A class office space will be created. The building will be raised on Strzegomska street, in the western part of Wroclaw.

In 2015 the company Unibail-Rodamco officially presented a site development plan for the area of the former bus station, in close vicinity of the railway station. It is there that in autumn 2017 the complex Wroclavia is going to be commissioned. It will be a modern building of 71 000 sqm of space, mainly for retail.

There will be more than 200 shops, 20 restaurants and a Cinema City in Wroclavia. 7000 sqm modern office space will also be created in the building. Interestingly, on the roof there will be a garden available to general public, and the users of the complex will be able to use as many as 2300 parking places for cars and bicycle racks for cyclists — both outside the building and on an indoor car park. A definite advantage of the building is that it will be

Wroclavia

POLISH OFFICE MARKET

Wroclaw

171

In terms of regional cities supplying office space, Tricity takes the third place after Cracow and Wroclaw. However, year after year, thanks to the dynamic development, the city is improving its position in comparison to other cities. Last year proves this tendency: it was extremely successful for the Tricity office market, not only in terms of supply of new space, but also in terms of tenants’ activity. The perspectives for the future years are promising, especially because of the scope of new projects currently under construction.

L

ast year around 73 850 sqm new space appeared on the Tricity market, which is over 27 100 sqm more than in 2014. Just as with Wroclaw, such high supply results from the fact that large projects were completed and made available to tenants. These projects were the second stage of Gdansk Alchemia, office building Olivia Six, a part of Olivia Business Centre or the first stage of Gdynia Waterfront. In Tricity we can also observe increased activity of investors who carry out new investment projects — at the moment we have here a total of approximately 145 700 sqm office space under construction, which will be commissioned mainly in 2016 and 2017. The majority of new projects is being created in Gdansk — around 90% of the whole available space which is being created in Tricity. The existing buildings, as well as those which are being put up, enjoy a lot of interest from the tenants. According to JLL, the 172

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

gross demand year on year in Tricity increased by 61%. The need for office space in the agglomeration is mostly expressed by companies from the BPO/SCC/IT sectors, which often sign lease agreements for several sqm. For example, an American company State Street, a world leader in the finance sector, rented 14 000 sqm in Alchemia complex. It is worth adding that this was the biggest transaction on the office market concluded last year in Tricity and one of the biggest transactions in the country. The agglomeration is also becoming an important IT centre, which is evidenced by the development of existing companies and new undertakings of foreign entities, including those which are active in Eastern Europe. Recently the following companies announced opening of their centres: the company Ciklum, with headquarters in Ukraine, and Luxoft and Epam, which operate also behind the eastern border.

phot. www.gdansk.pl, Urzad Miejski w Gdansku

Tricity – a market with enormous potential

There is no doubt that Tricity, so far identified with tourist sector or shipbuilding industry, has become one of the most important centres on the business map of Europe and a very attractive aim for foreign investors. This is confirmed by the data of Invest in Pomeranian, a regional initiative which helps foreign investors to carry out projects in Pomeranian and which last year helped to complete 11 new projects and 3 reinvestment project, which altogether resulted in creation of over 2500 workplaces. Just as in former years, the most projects originated in USA and in the Scandinavian countries, especially Norway.

What factors contribute to the investment attractiveness of Tricity? Undoubtedly, the accessibility of areas for investment for entrepreneurs who wish to invest their capital here. Tricity is a part of Pomeranian Special Economic Zone (PSSE), which only in Pomeranian province covers an area of 561 ha. The zone includes for example Baltic Port of New Technologies in Gdynia — a project combining revitalization process of the area of the former Shipyard Stocznia Gdynia SA and supporting entrepreneurship development in Pomerania. When we analyse the accessibility of investment areas, we should also mention other projects, including Industrial and Technological Park Maszynowa, offering 51 ha of investment areas located in the vicinity of the international airport in Gdansk and the Tricity Bypass, Polish Centre of Logistics, located near the Northern Port in Gdansk and Deep Water Container terminal, or the Industrial Park Plonia project, which is located in the vicinity of Gdansk Refinery and Martwa Wisla.

The activity of science and technology parks, such as Pomeranian Science and Technology Park Gdynia or Gdansk Science and Technology Park (a member of PSSE) — a project carried out by Pomeranian provincial government, the city of Gdansk and the Gdansk University of Technology — also influences the attractiveness of the Tricity agglomeration.

When we discuss the factors which influence the potential of Tricity we must not forget about the undoubted asset of the region, that is its strategic location on the communication map of the country. Thanks to the development of road network, including the construction of A1 motorway and two express roads (S6, which connects the biggest cities of the Northern Poland, as well as S7 road between Gdansk-Rabka Zdroj), the area is located along the transport routes connecting Scandinavian countries and North-Eastern Europe with Southern Europe and the Mediterranean Sea, as well as Western Europe with Eastern Europe. The road network is also developing within the agglomeration itself In this context we should mention the construction of Slowackiego route in Gdansk, which is aimed at connecting the Airport with the seaport. The realization of this project, worth 1.4 billion PLN, will facilitate communication in the capital of the Pomeranian province. The road of a total length of approximately 10 km is carried out in four stages, three of which have already been commissioned. The works related to the last state — the tunnel under Martwa Wisla — have already been completed. Until 21 of April 2016 the contractor should obtain occupancy permit. A two-tunnel fragment of Slowackiego route of 1.4 m length runs under the river bottom, at the lowest point at a depth of almost 35 m. Another project which has a substantial impact on communication, not only in Gdansk, but also in the whole Tricity, is the Pomeranian Metropolitan Railway, launched in September last year. The new railway track of the length of 18 km is enterprise carried out by the

BASIC INFORMATION

Area: Gdansk 262 sq km Gdynia 135 sq km Sopot: 17 sq km Population: 746 963 Gdansk: 461 489 Gdynia: 247 820 Sopot: 37 654 Unemployment in the Tricity region: 4.1% Gdansk: 4.1% Gdynia: 5.0% Sopot: 3.3% HIGH EDUCATION

Total number of high schools: 20

Number of students: 92 203 PUBLIC TRANSPORT

The number of bus lines: 174

Airports: Lech Walesa Gdansk Airport

The number of tram lines: 27

OFFICE MARKET

Supply: 520 847 sqm

’15

New supply in 2015: 73 847 sqm Demand in 2015: 107 500 sqm Spaces under construction: 145 700 sqm Vacancy rate: 10.8% Rents: 12.75–13.5 €/sqm/per month

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

173

phot. Torus

Alchemia complex

provincial government. The project is aimed to reduce traffic load on Pomeranian roads and to create a railway connection between Gdansk and Kaszuby. Additionally. thanks to the construction of a spur road in the direction of Gdansk Osowa, the trains of Pomeranian Metropolitan Railway can also reach Gdynia. In 2016 two new stops should be created: Gdynia Karin and Gdynia Stadium together with transport node Karin, which will be constructed by the cities of Gdynia and Sopot together.

An important factor deciding about the potential of Tricity is the access to the Lech Walesa Airport in Gdansk. Last year, after the successful year 2014, Gdansk Airport broke another record — it provided service to over 3.7 million passengers, which means we had an increase of 12.7% year on year. It is worth adding hat in the whole history of the Gdansk Airport it has never exceeded the level of 400 thousand passengers per month. What could not be

achieved earlier, in 2015 was achieved twice — in July and in August. The airport obtained record results despite the renovation of the runway. Moreover, the Passengers Terminal T2 was commissioned last year. The development of the Gdansk Airport is also evidenced by fact that last year the offer of direct flights from Gdansk was enriched by connections with Alicante, Frankfurt Hahn, Billund, Aberdeen, Brussels, Reykjavik, Cracow and Helsinki. Since 2016 it is possible to take a flight from the capital of Pomerania to 54 airports located in 14 countries.

When we analyse the development of Tricity we should stress the importance of seaports located in Gdansk and Gdynia. Last year was a very successful one for the first of them in the context of successful new investment projects. In the last 12 months the list of investment projects completed by Port of Gdansk Authority SA included more than 100 entries. Among them, we could mention the completion of the first stage of construction of the oil terminal Pern or the extension of intermodal container in the area of the Szczecinskie Quay. In 2015 the design works on the project which is key for the future of the port started. The project is worth over 100 million PLN and it includes extension of the road and railway infrastructure in the External Port. After this project has been completed, the operation of the integrated transport system for the intermodal transport service will become more efficient.

This project will also contribute to increasing the availability of the core TEN-T network on Baltic-Adriatic area.

Undoubtedly, Tricity is slowly becoming a vibrant economic centre which attracts both foreign and national capital. The stable development of the communication infrastructure, numerous projects and accessibility of investment areas are just some of the assets of this region. The advantage it has over other metropolitan cities, such as Warsaw, Wroclaw and Cracow, is the access to the sea and seaports.

However, if we want to use the potential of Tricity fully, we should reinforce the cooperation between the particular cities of the region even more. Through joint efforts of Gdansk, Gdynia and Sopot further development of the agglomeration will be possible, including the reinforcement of its position on the Polish business map.

Tricity aims at advanced services

P

omeranian market of modern services for business focuses mainly in Tricity and it is represented by 106 centres serving a wide range of functions, from IT, through finance and accounting services and customer service, to HR processes, logistics and consulting.

A characteristic feature of this region is a smaller number of large BPO companies, that is companies which offer process support for other enterprises (WIPRO, Alexander Mann Solutions, WNS, Transcom, CCC). The vast majority of the companies are Shared Service Centres. These units perform a similar function, but for their own parent company (Bayer, Metsa Group, Geoban).

As these centres grow, they usually evolve into

Mieczysław STRUK The Pomeranian Province Marshal

174

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

GBS model, characterized by a centralization of a few processes, which makes them more transparent and easier to manage (ARLA, SONY Picture, Staples, Kemira, Hempel). Tricity aims at advanced services, preferably operated in many languages (we specialize in German and Nordic languages, but all European and many “exotic” languages are available too). Thanks to this, we are a natural partner for Nordic and German companies, although projects from the USA are still dominant. In the future, development will involve making the processes more advanced, opening new processes and developing closer connections between this sector and traditional sectors of economy, such as for example logistics.

Tricity – commissioned projects in 2015

J

ust a dozen years ago the office market in Tricity practically did not exist. At the moment it is one of the most dynamically developing centres among regional cities in Poland.

Tricity takes the third place, after Cracow and Wroclaw, when it comes to the supply of office space — at the end of 2015 it was over 520 800 sqm. Last year, around 74 000 sqm new offices were made available in the agglomeration, most of which was located in Gdansk (around 51 950 sqm). Under construction in 2015 we had approximately 145 700 sqm office space, which will be commissioned mainly in 2016 and 2017. At the same time, we can see that the activity of tenants has increased and they often decide to rent large spaces, both in existing buildings as in those which are under construction. Similarly to other regional cities in Tricity the demand for office projects is mainly reported by companies from the BPO/ SCC sectors, as well as by the IT sector.

tenants will also be able to use a car park which will be built on 4 levels (2 underground and 2 ground levels), just as in previous stages. The completion of construction works is planned for the fourth quarter of 2017. Eventually, the four stages of Alchemia complex will enrich the market by over 80 000 sqm space for office and additional services.

Olivia Six

phot. Torus

The biggest project commissioned last year, not only in Gdansk but in whole Tricity, is the second stage of the multifunctional complex Alchemia, located at Grunwaldzka 411, in Gdansk Oliwa. Within this stage of the project, which started in December 2013, 2 office towers were created: Ferrum and Titanium, which have been raised on a common 4-storey base intended for additional services and parking places. The project enriched the Tricity market by over 21 000 sqm modern office space. During the second stage of the project the companies Alexander Mann Solutions and Wipro IT Services opened their offices, as did State Street Bank, which rented 14 000 sqm in the building. It is worth adding that in 2014 the company Torus, which is the owner of the complex, signed a preliminary purchase agreement for this part of the project by company belonging to the Polish Real Estate Holding (PHN) — PHN SPV 33. Last year also the third stage of the corner building located at the junction of Grunwaldzka Avenue and Kolobrzeska street. The building called Argon will be the biggest detached office building in the northern part of the country.

It will offer nearly 39 000 sqm space, 36 000 sqm of which will be intended for office space and 2000 sqm for retail and services. The

phot. Olivia Business Center

GDANSK

Alchemia

In May last year, also in Gdansk Oliwa, another office building of the Olivia Business Centre was completed — Olivia Six. This is an 18-storey building (15 storeys above the ground and 3 underground storeys) offering over 17 800 sqm space for lease.

The tenants also have 264 parking places for cars at their disposal. The office building was granted a BREEAM certificate on the level Excellent with the result 75.1%. In September 2015 the company ThyssenKrupp opened a Global Shared Services Centre in the building. Also Pomerania Development Agency, Epam Systems and PwC moved into Olivia Six. Last year the construction of another building of Olivia Business Centre started — Olivia Star. The building will offer around 27 000 sqm office space. The building will be raised between Olivia Four and Olivia Six and it will close the circle round the inner patio. There will also be a 3-storey underground garage in the skyscraper. According to the schedule, the project should be completed in the fourth quarter of 2016. It is worth adding that the building already has its first tenant: the company Sii, which rented 6000 sqm office space there.

Another investment project which emerged on the Tricity market in 2015 is Koga Administration and Service Center, a building of over 8100 sqm. This 6-storey B class building is located in the vicinity of the seaport and the Pomeranian Logistics Centre. Within this project administrative and services facilities were created for the Deepwater Container Terminal Gdańsk (DCT Gdansk), for the Border Guard and for entities from the transportation, logistics and freight forwarding sectors. Koga Administration and Service Center is an investment project of Gdansk Agency for Economic Development sp. z o.o.

(InvestGDA).

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

175

phot. Slowacki Plus Investment

GDYNIA

ALLCON@park

phot. Vastint

Last year new buildings enriched Gdansk business park ALLCON@park. Thanks to that, the workers of the company Intel, one of the tenants of the complex, gained another 5150 sqm useable space. The first of them IGK4 has four storeys and offers around 2240 sqm office space, whereas the second one — IGK5 — has three storeys and offers around 2710 sqm space for offices. Interestingly enough, one of the most modern and technically advanced laboratories in the park of an area of nearly 400 sqm is located in the new buildings, as well as an anechoic chamber. The investor of the project is Slowacki Plus Investment sp. z o.o. S.K.A. (a special purpose vehicle Allcon Investment).

The biggest project which was commissioned in June 2015 in Gdynia is the first stage of multifunctional complex Gdynia Waterfront, raised between the skyscraper Sea towers and Kosciuszki Square by the President’s Bay. Within the project, 2 buildings have been erected — one for offices, another for a hotel. The sole tenant of the office building of 11 950 sqm space is bank PKO BP, whereas the four-star hotel operates under the brand name Marriott Courtyard. The office building has been awarded by the certificate LEED Platinum. Within the following years, next stages of Gdynia Waterfront will be completed. Eventually the complex will provide nearly 100 000 sqm space for offices, hotels, apartments and retail and services. The investor of Gdynia Waterfront is the company Vastint.

Another project which enriched the Tricity office market last year is the office building Enter. The building is located in the business centre of Gdynia at Slaska 47. Around 4500 sqm have been made available to the tenants of the office building. On the ground floor there will be a space for services of 600 sqm. Enter comprises 6 storeys above the ground. Parking places are located in a garage hall and on an outside car park. Places for bicycles have also been planned within the project. The tenants of the building include C.Hartwig Gdynia and mBank. The investor of the project is Ekolan company.

Gdynia Waterfront

176

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

Tricity – projects under construction

C200 Office

phot.: Echo Investment

In one of the most characteristic places of Gdansk, at the junction of Jana z Kolna and Walow Piastowskichm in the vicinity of the city centre company Echo Investment is raising an A class office building — Tryton Business House. The building will provide the Tricity market with 21 000 sqm space. There will be an underground car park with 262 places. The design, prepared by architectural studio Arch-Deco from Gdynia, also includes 72 roofed bicycle racks. Tryton Business House has been designed as a building with a diversified block — from the side of Jana z Kolna it will have 6 storeys, and in the middle part 11 storeys. Both fragments will be connected with a one-storey hall (a publicly accessible arcade) — which will connect the services an offices parts. Tryton Business House has been awarded the ecological certificate BREEAM Interim on the highest level Excellent. Among the first tenants we have such companies are PGS Software, Kainos Software Poland and Ciklum.

vis. Euro Styl

GDANSK

Another project which is now being carried out is a multifunctional complex Forum Gdansk. The project is a part of revitalization of Targ Sienny and Targ Rakowy. The complex is a result of cooperation of Multi Poland, Municipality of Gdansk and the PKP Group. In the building there will be both public and commercial space, including approximately 220 units for commerce and services and 20 000 sqm offices. The project is being raised on a 6-hectare plot between the streets 3 maja, Armii Krajowej, Waly Jagiellonskie and Hucisko, in the vicinity of railway station Gdansk Glowny, historical Main Town and buildings of public utility.

The cost of investment of Forum Gdansk including the planned communication solutions is around 800 million PLN. The opening of the complex has been planned for 2017.

On Marynarki Polskiej, since April 2014 the company Euro Styl has been carrying out the office project C200 Office. It will be created as a result of revitalization of the so-called Pentagon building, raised in the 70s of the last century. The building served as an administrative facility for the Northern Shipyard. The opening of the building has been planned for March/April 2016 and it will

vis. Yoko

Tryton Business House

provide the market with 16 050 sqm office space. The restructured building will have 7 above ground storeys and 1 underground storey. In the garage hall, 25 parking places have been planned, as well as a bicycle storage room with cloakrooms for cyclists and a storage area. Outside the investor planned a large car park with 329 parking places. One of the first tenants is the company Powel.

In Gdansk Wrzeszcz, between the streets Szymanowski, Chrzanowski, Slowacki and Grunwaldzka Avenue, the project Garnizon is being carried out. It will be an area with apartment buildings, as well as office, services and commercial buildings. Within this project a 4-storey office building Yoko is is being raised. There will be 12 300 sqm total space, including 5000 sqm office space. Two underground storeys will be taken by a garage hall offering over 300 parking places. The tenants will be also able to use a bicycle storage room.

The office building is planned to be opened at the turn of 2016 and 2017. Within the complex there will be two other office buildings created: Gato and Nano. They will offer more than 22 000 sqm A+ standard office space on 8 above ground storeys. Around 500 parking places have been planned in the garage hall. Additionally, 800 above ground parking places will be prepared.

The first office building of the Pomerania Office Park complex is the building Zefir, which was under construction in 2015. This

Yoko

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

177

GDYNIA At Luzycka 8 a Tricity developer Euro Styl is carrying out Tensor complex. The first building offering 4960 sqm — office building X

phot. Euro Styl

building, raised on Zabi Kruk, will offer 4600 sqm rental space on 4 storeys. The leaseholders will also have access to 90 parking places on a separate courtyard. The office building will be ready in the first half of 2016. The company GACA SYSTEM is going to move into the building and it is planning to open a healthcare centre here. The building will also serve as the headquarters of the Marshal’s Office of the Pomeranian province (the Department of Geodesy and Cartography), as well as the office of PROREM AGRO. Moreover, the owner of the complex — UNIMOR Development — will create a start-up space in the building, designed for short term lease for smaller companies and incubators. Ultimately, the complex will consist of 3 modern buildings for offices and services: Zefir, Atoll and Fala, with a total area of over 17 000 sqm. The project is a result of revitalization of a complex of buildings.

At Budowlanych 31 in August last year the construction of the first stage of Office Kokoszki started with building A of the area of 2744 sqm. The project of the Gdansk company PB Kokoszki should be commissioned in October 2016. According to the design, there will three 5-storey B class office buildings, of the total usable area of 7240 sqm. Within the project, there will be 250 above ground parking places.

Tensor

— has already been granted occupancy permit, and in the first quarter of 2016 the leased spaces should be made available to the first tenants. The companies which will have their offices in the building include: Maersk Polska, Best SA and Thai Union Polska.

At the moment two other buildings Y and Z are being constructed.

The first of them will enrich the Tricity market with 8190 sqm and it should be commissioned at the turn of June and July 2016. The second one will offer 6600 sqm space. The total lease are in the complex will comprise 19 750 sqm. The tenants will have a car park with 450 parking places at their disposal.

Potential of Tricity is waking up yet

Maciej BROŻEK Proxy – Business Development in Torus

L

ast year was very successful, mainly due to the scope of demand in the whole country.

Only in Tricity we had a breakthrough result of nearly 100 000 sqm leased space. Opening investment funds to regional markets was also every important and awaited. It is evidenced by the number of closed transactions both in the office sector and in retail, as well as by the character of the funds. A good example here is the first stage of Alchemia, purchased by a joint

178

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

venture entity between Bluehouse Capital Advisor Ltd and REINO Dywidenda Plus SA, managed by REINO Partners. At the end of 2015, we also signed a preliminary sale agreement of the second stage of Alchemia. Last year we rented a record amount of office space in the history of our company, which was nearly 25 000 sqm space, including 14 000 sqm within one transaction with State Street company. This was one of the biggest transactions last year in Poland and the biggest transaction so far on the Tricity market, which does not only show the scale of this tenant but also the character of his investment in Gdansk. The new operation centre is intended as employment place for nearly 1200 people. Tricity has an enormous potential and it is just being unlocked. In the recent years the agglomeration has gained good transport connections with the rest of the world, such as fast railway connections and the development of connections with the Lech Walesa Airport. Our region also has a lot of young and well-educated people, and the high quality of life attracts even people from other cities and other European countries. It is worth mentioning the activity of Pomeranian Development Agency and the initiatives of Invest in Pomerania, which professionally support and lead investment processes. There are many factors which perfectly

work together and allow to develop potantial of our region. The office market also has its contribution here. Without the supply of modern office space big international companies would not have a place to locate their employees. It is also worth pointing out that the Tricity market has clearly become more mature. In Cracow, Wroclaw and Tricity we regularly have projects not only of the same quality as in Warsaw, but even higher.

Moreover, first class tenants also mark their presence here.

The transaction with State Street, which was the lease of 14 000 sqm at once, somewhat changed the balance of forces on the Tricity market. It has significantly influenced the proportion of supply and demand, which will have an essential impact on the market situation in 2016, as other big office projects will only be commissioned in 2017. Of course we put our effort in efficient construction and commercialization of the first stage of Alchemia, which according to plans should be commissioned in the third quarter of the next year. Moreover, we will also be engaged in the development of other projects — the boutique office building in Gdansk Wrzesz and the logistics centre in Barniewice.

The perspectives of further development of the market look very promising.

vis. Inpro

Tricity – projects being planned

Opacka Business Park

apartments, offices and services Nowy Spichlerz is going to be raised.

Within this project an office building will be raised on the eastern part of the plot, which will feature glazed elevation connected with renovated ruins of a historical granary. There will be nearly 8000 sqm commercial and office space on the 6 above ground storeys of the building.

In turn, at Szymanowskiego 12 in Gdansk district Wrzeszcz the company Capital Park will be creating an A class office building Piano House. The building, whose design was created in the architectural studio B&G, will offer 5404 sqm total space for lease. The office space will be located on 5 storeys of the building. A car park with 100 parking places will be located on two underground storeys.

GDANSK The office building at Grunwaldzka 238 in Gdansk Wrzesz is still in the planning stage. The investor is the company Polimeni International. According to the plans, this multi-storey building will offer over 30 000 sqm rental space. Within the project 420 parking places will also be created.

In Gdansk Oliwa in spring 2016, a Tricity developer Inpro SA is planning to start the works on the office complex Opacka Business Park. The project will be located on Grunwaldzka Avenue, in the vicinity of Opacka and Pomorska. Next to the complex, a housing estate will be created. The project will comprise 3 buildings — A, B and C The height of the 4-storey A building will be 15 m, and the B segment will be divided into 7 storeys (25 m high) and additionally an 11-storey dominant (40 m high). The project will also include a 6-storey C building. The total lease area of the complex will be 20 000 sqm. According to the preliminary schedule, the first tenants will move into the buildings A and B at the end of 2017, and segment C will be commissioned next year.

Also in 2016 the company LPP is planning to start construction of an office building, which will be located on the area next to the current headquarters of the company, at Lakowa 39/44 in Gdansk.

This is the second stage of the project related to the reconstruction of Gdansk office of this company.

In the centre of Gdansk on Wyspa Spichrzow between the streets Chmielna, Zytnia and Spichrzowa, on a 4850 sqm plot a complex for

vis. LPP

GDYNIA

LPP

Semeko Grupa Inwestycyjna SA together with a company Xcity Investment, which belongs to PKP SA Group, is going to develop the area of Gdansk Miedzytorze. The project covers an attractive investment area in the direct vicinity of the city centre. The developer’s design aims at including this are in the communication system of Gdynia, as well as extending the area of the Inner City. The concept of the area development for Miedzytorze involves construction of residential buildings. This will be complemented by additional functions: retail, offices and services, as well as car parks and extensive communication infrastructure. The total commercial and residential space will amount to 345 000 sqm. The completion of the project should coincide with the celebration of the 100th anniversary of the City of Gdynia in 2026. The estimate value of the project is over 700 million EUR. Another office building that is going to be raised in Tricity is the boutique office building Officer. The developer of the project — Panorama Development — plans to start the project in the second half of 2016. The construction would be completed in the first half of 2018. Officer will be located in the very centre of Gdynia between Swietojanska, Pilsudskiego Avenue and Wladyslawa IV. It will provide approx. 3200 sqm of commercial and office space, distributed on 6 storeys above the ground. A two-level underground garage with 43 parking places for cars will be made available to users of the office building. In addition, there will also be a ground level car park next to the building. Moreover, a bicycle parking space and cloakrooms will be created for enthusiasts of two-wheelers.

POLISH OFFICE MARKET

Tricit y

179

vis.: Skanska Property Poland

Maraton, Poznan

Smaller regional towns: the prospective outsourcing stars?

Poznan, Lodz, Katowice, Rzeszow — it would seem that these cities have little in common.

And yet — there are more similarities than one might think. Each one is becoming a significantly brighter spot on the map of office projects, and they are increasing both available space resources and interest on the part of leaseholders. What do Poznan, Lodz, Katowice and Rzeszow do to attract investors and what do they have in store for potential leaseholders?

POZNAN

Area: 262 sq km

Unemployment: 2.4%

Population: 545 680

Total number of high schools: 26

P

oznan — the capital of Wielkopolska province and an important academic centre in the western part of our country located at the intersection of important transport routes, with access to its own airport, has the potential which will undoubtedly be increasingly visible to companies looking for 180

POLISH OFFICE MARKET

Poland

attractive locations for their companies. Recently, the advantages of the capital of Wielkopolska have also improved thanks to availability of modern office space. Although Poznan opens the list of cities with the highest vacancy ratio, it is here that the greatest increase in leaseholders’ activity has been reported (according to JLL) and this is a very positive fact. Last year, agreements for 65 000 sqm have been signed here, which is almost three times more than in 2014.

The business potential of Poznan is evidenced, among others, by the fact that there are 110 000 companies registered and nearly 30 institutions of higher education with approx. 117 000 students annually. In addition, Poznan International Fair (MTP), which host internationally events, has become a kind of calling card of the city. Also, each year the International Construction and Architecture Fair BUDMA is organised here.

Undoubtedly, one of the most important events on the office market in 2015 was the completion of the construction of the first

M

erely one hour journey by A4 motorway separates Katowice from Krakow, the city being the Polish leader when it comes to the best locations for BPO and the ninth city in the world in this respect (according to the report by Tholons). No wonder that Katowice is becoming an interesting alternative to the capital of Malopolska. It is even more attractive due to year-on-year increase in modern office space resources, and importantly, space here can be rented at somewhat lower costs. Furthermore, the capital of the province situated in the fast growing Silesian agglomeration offers foreign companies access to qualified personnel — graduates of higher education institutions in Katowice and academic centres located in nearby cities, such as the Silesian University of Technology.

Location is extremely important for Katowice — the intersection of important transport routes such as the A4 and A1 motorways. It is vital to remember about Katowice Airport, which through expansion of its offer has become an important airport in the southern part of the country and a key airport among all the regional airports. Commissioning of a new runway, a taxiway and the opening of Terminal C are the most important projects completed in 2015, which probably affected significant increase in the number of serviced passengers last year. At that time, the airport served more than 3 million travellers, achieving a result better than in 2014 by 360 thousand people. Passengers benefit from more than 90 regular and charter routes.

phot. Vastint

stage of Business Garden Poznan by Vastint Poland. Therefore, the Poznan market has been provided with 42 000 sqm of office and service space in 4 buildings. Ultimately, the Business Garden Poznan is going to consist of 9 buildings with a total area of 80 000 sqm. In 2015, the buildings included in the first stage was granted Platinum level LEED certification. Capgemini, Bank Zachodni WBK, Archer Daniels Midland and the itelligence company, among others, have opened their offices in the complex situated in Marcelina. It is worth mentioning that the agreement signed between Vastint Poland and Bank Zachodni WBK for the lease of 11 500 sqm was the largest such transaction in the city.

Among major projects being still implemented, we should also mention Maraton located at Krolowej Jadwigi street, with Skanska Property Poland acting as a contractor. The complex located at the centre of Poznan will provide the market with 21 000 sqm of office space. The Maraton office building will be certified using LEED system. The works associated with this project began in the first quarter of 2015 and they should be completed in the fourth quarter of 2017.

About 45 000 sqm of office space is going to be made available to tenants of the Pixel complex, which is being constructed in two stages. It is located at the intersection of Grunwaldzka and Babimojska streets. The Allegro Group has opened its office in the first building raised by the investor. On the other hand, the construction of the Baltyk office building is to be completed in 2017.

The property has a characteristic of a 16-storey block and will feature the area of approximately 15 000 sqm.

In addition to large office complexes, numerous more boutique office buildings are being constructed in Poznan. This group includes, among others, the Quadro Office building with 1200 sqm of office space, or a slightly larger project — K9 Office, which will feature over 3000 sqm of office space.

KATOWICE

Area: 165 sq km Population: 301 800

Unemployment: 3.8%

Total number of high schools: 14

phot. Echo Investment

Business Garden Poznań

A4 Business Park

The potential of Katowice is used by the largest developers implementing office projects throughout the country. Among them the Echo Investment company, which is responsible for the construction of the A4 Business Park complex. The project located on Francuska street is going to comprise 3 modern buildings. Construction of the first one with the area of 9000 sqm was completed in the first quarter of 2014 and it is leased by IBM. The second building has provided the Katowice real estate market with additional 9000 sqm of office space, where 8000 sqm is going to be used by PKP Cargo — the agreement signed in this regard has been the biggest deal in recent years on the Katowice market. The third building of the complex, whose construction is in progress, will measure 12 000 sqm.

In turn, Silesia Business Park is a project executed by Skanska Property Poland in Katowice. The complex will ultimately consist of 4 twin buildings, which will comprise 48 000 sqm of office space. Construction of 2 buildings has already been completed, the opening of the second building coincided with the start of construction of another POLISH OFFICE MARKET

Poland

181

phot. Skanska Property Poland

The supply of office space in Lodz is strongly conditioned historically — a lot of offices available to leaseholders exist in the old factory sites and have undergone or are undergoing modernization. Recently, large development companies responsible for construction of modern office complexes have opened up to operate in the city. Symetris Business Park projects is among them, with the Echo Investment company acting as a contractor. The complex will consist of two buildings with total area of 19 000 sqm. Currently, the first of the facilities is under construction, with 3000 sqm to be leased by Nordea Operations Centre.

— its commissioning has been scheduled for 2016. The key leaseholder of Building A is PwC, while nearly 6000 sqm in Building B has been leased by Capgemini. Each of the buildings included in the complex is going to receive LEED certification on Gold level.

Analyzing the supply of modern office space in Katowice, we cannot forget about the project executed by LC Corp — Silesia Star. The complex is located at Uniwersytecka street and consists of two 8-storey buildings with a total area of approx. 27 000 sqm.

LODZ

Unemployment: 9.5%

Area: 293 sq km Population: 706 700

vis. Echo Investment

Silesia Business Park

Symetris Business Park

Also Skanska Property Poland initiated yet another project in Lodz in 2015. Nowa Fabryczna is located within the Nowe Centrum Lodzi, which is one of the fastest growing areas of the city.

Under this project the leaseholders will have at their disposal 21 500 sqm of modern office space. Completion of the project has been scheduled for the turn of the second and third quarter of 2017.

Total number of high schools: 23

182

POLISH OFFICE MARKET

Poland

wiz.: Ghelamco

C

entral location, with access to major roads and motorway (S8, A1 and A2), rail and air transport nodes (international Lodz Airport) these are the factors because of which Lodz might become an important centre on the office map of Poland. In addition, its rank on this level is raised by the fact that the city is only 130 km from the capital of the country. More than 20 higher education institutions, including the Lodz University of Technology and the University of Lodz, ensures that the companies having their headquarters have access to qualified personnel. No wonder that the city is being listed among the most attractive locations in the country for BPO and SSC. The challenge which the authorities of Lodz are facing at the moment, is the decreasing number of population in the city. On the one hand, centres for modern services for business constitute a chance to keep young people on the labour market in Lodz, on the other hand, though, they are a tool to combat a relatively high unemployment rate. That is why local authorities are seeking to create good conditions for running business in the city.

Przystanek mBank

Commencement of construction of the new mBank headquarters — Przystanek mBank — was one of the most important events of 2015 in the office market in Lodz. The building that is going to be constructed on Kilinskiego street will feature 24 000 sqm of office space. Ghelamco is the developer in this project. The entire surface of the building will belong to mBank — this lease agreement was the largest transaction of 2015 in the Polish office market. Przystanek mBank is going to be commissioned in the third quarter of 2017.

RZESZOW

Area: 117 sq km Population: 185 100

T

Unemployment: 7.3% Total number of high schools: 4

phot.: DevelopRes

he capital of the Podkarpackie province, although featuring the fewest office space resources when compared to Poznan, Katowice and Lodz, is seen as an attractive location for business, not only by the Poles but also internationally. It is evidenced, among others, by the fact that in 2015 the city was awarded the international certificate (Best Place for Business) and the flag of the investment attractiveness of the European Business Assembly. Rzeszow was awarded the prize „Rising Star of Outsourcing”, which is given to cities and companies particularly engaged in the development of the outsourcing industry in Europe. The confirmation of the attractiveness of the

capital of the Podkarpackie province is the fact that US company United Technologies located its headquarters right here. In addition, Rzeszow is the only city in the world, apart from Middletown, USA, which produces engines for the F-16.

Rzeszow’s potential for the development of companies in the broadly defined outsourcing sector is determined by human capital — according to Eurostat data, considering all member states of the European Union, the largest number of students in relation to the population is in the capital of Podkarpacie. In addition, 67% of the population are people of working age. These are just some of the factors that allow us to conclude that the demand for modern office space in Rzeszow will grow.

The most important event on the Rzeszow office market last year was the commissioning of the SkyRes Warszawska office building, with DevelopRes acting as the main investor. The facility with office space of approx. 20 000 sqm has significantly increased the total resources of the city. Located in the centre of Rzeszow, that is at the intersection of Warszawska and Lubelska streets, the building is the first one to be included in the complex.

The developer is working on the design of a new office building — SkyRes Lubelska.

SkyRes Warszawska

POLISH OFFICE MARKET

Poland

183

phot. TeamBank AG/easyCredit

Trends in office space arrangement today and tomorrow Modern technologies: on the one hand they have changed approach to office space arrangement in the last several years; on the other hand they will determine change directions for the future.

184

POLISH OFFICE MARKET

designing offices issues such as differences resulting from gender, age, nationality and even psychological and physical abilities, in a word — needs of different groups are now taken into account. To ensure comfort

Arrangement

of work for all employees, modern offices are characterized by diversity, flexibility and mobility — for example dividing the space into zones: for quiet work, for formal and informal meetings and for relaxation.

phot. TeamBank AG/easyCredit

I

n 80s and 90s of the previous century there was one similar scheme in terms of office space arrangement — rows of identical desks with piles of paper and massive CRT screens squeezed into impersonal and boring office spaces. This scheme is slowly fading into oblivion. One of the reasons is the technological progress, including emergence of new devices — which released office designs from technological requirements (for example stationary computers could be replaced by laptops).

This, in turn, generated new possibilities for designers. The main reason for differences that appeared in the arrangement of office spaces over the years is, however, a change of thinking about workplace design. Office was once only intended for the performance of tasks, today it is, above all, for the human. Employees stopped being treated as cogs in the wheel which drive the operation of the whole company, and they are now considered a valuable asset of any organization. Therefore, when

Internet of Things’ and Big Data. The first of them, that is the connection of stationary and mobile devices, will allow for getting to know the user’s behavior better

Although some might think that popularity of such solutions is a distant future, the pace of modern technologies development and the fact that such solutions are already being implement in the most modern Office in the United States and Western Europe are the best proof that we can expect such changes on the Polish market much sooner.

Monitoring health of office users will also determine the trends in office space design thanks to such concepts as ‘The

and, as a consequence, for better management of the office. The applied solutions will inform about different situations, for example about a tone which is running out in copy room. The second technology, in turn — collecting data and an analysis of them — will allow to gain knowledge about real human behavior in office and their influence for example on contacts with others or on physical activity. The results of such observations will be used by designers of office spaces.

phot. TeamBank AG/easyCredit

reminding users about the need to take a break in work — these are just some of the solutions which soon will not surprise anyone.

vis. Balma

At the same time, these issues will become more and more important in office spaces design in the future.

Apart from diversity, today’s trend in office space design is a particular concern for the health and psychophysical balance of employees (well-being). When we observe contemporary offices we have an impression that an essential element there is movement. A lot of solutions which have emerged in office space (such as balls, swings, wheeled and rocking chairs) resemble those used in sensory integration therapy. Employees are encouraged to change position during their work. Facilities created within places of work include mini-gyms, relaxations areas, as well as bicycle racks with cloakrooms and showers for cyclists. This trend is already gaining a lot of supports so we can also be sure that it will determine the appearance of office spaces in the future. Additionally, in many modern office buildings a lot of attention is given to places for walks and relaxation — green patios and courtyards around the office building. Here we should emphasize the role of developers who carry out modern projects according to the principles of sustainable development and in this way make such areas available to the users of their buildings. To ensure health and comfortable conditions of work, offices often feature ergonomic furniture which allows adjusting workplaces to individual needs.

Greenery is also becoming a standard in this type of spaces — green walls, big flowers in pots or flowerbeds — which improves the quality of the air and influences well-being of the workers.

The trend to adjust office to different groups and to create a health place of work will play a more and more important role in office space design and arrangement.

This is due to the fact that many companies can only now see the need to implement changes in office space. Engaging employees in the process of office design is also a common phenomenon.

We can be sure that there will be more facilities in office to ensure comfort and health of workers. Apart from places to do sport or an office SPA, users of office spaces will be able to use for example rooms for meditation and exercising mindfulness. Furniture itself will also offer more and more possibilities. Chairs combined with electronic devices, retaining the chair settings or the height of desk, or

POLISH OFFICE MARKET

Arrangement

185

Office space arrangement: what trends dominate and what will change?

T

Agnieszka BOBIK Project Coordinator, MDD Projects Department

rends in the field of office furniture are constantly changing. New solutions for the design and colour scheme of furniture are regularly introduced to the market. Designers are moving away from furnishing individual rooms in favour of open space. Employers promote full integration in the office, which allows for better information flow and improves the efficiency of the entire team. More and more often minimalism is the key in such spaces. The offer for open space offices we more and more include desks with electronically adjustable countertop along with acoustic panel and a functional bar, where you can hook up a variety of accessories, such as a monitor holder, a shelf for documents

I Aleksandra KRAWSZ Marketing & PR Manager Kinnarps Polska

t is impossible to describe and recognize current arrangement trends in isolation from a broader context of technological, social and political changes that are currently taking place. According to the Kinnarps Trend Report: Workplace and Lifespace Design for the Diverse Decade, we can now observe a few leading trends which have an essential influence on our work environment. These are both technological trends, such as mobile access to information and cloud computing. They constitute a kind of accelerator of further changes boosting global competition and the challenges that it generates, as well as new social relations caused by basic digital natives and greater generation diversification of employees and, consequently, the variety of their needs. This, in turn, entails a need for change of leadership model in many

U Karolina ŁASZCZYK Project Coordinator, MDD Projects Department

186

POLISH OFFICE MARKET

ndoubtedly, the new year will bring new trends in the furniture industry. Each of us is aware that our office is our “second home”: we basically spend there most of our time during the day, so it is worth taking care of the interior and comfort. At present, we see a trend related to changes in current colour scheme in offices and furniture. Selection of colours and their respective choice becomes more and more important task during interior designing process. The colours around us affect our well-being, our mood, and, in consequence, our results at work, so their choice must be well thought out. More and more companies decide to create places with a little more relaxed atmosphere where you can unwind. Cheerful and warm colours, such as yellow and orange, are

Arrangement

or a toolbox. In addition, lockers are becoming increasingly frequent in offices. These are personal cabinets locked with a key or a code. In each case they are adapted to meet customer’s needs. Chairs are a very important element of the office and through their modularity they can currently be individually tailored to specific users. MDD has just introduced lockers onto the market and we are currently working on a wider range of office chairs. An optimally designed office provides employees with more comfort, and thus positively affects efficiency of their work and increases satisfaction of the employer. After all, each office is a calling card, so it has to make a very good first impression on the client.

companies. New technological solutions will surely bring about changes in the paradigm of work environment in the same way it happened due to the popularization of mobile technology. It made at least a part of workers independent of their desks and made the concept of activity-based working, which has been known for several years, possible to implement. We are expecting the biggest change of patterns and ways of work in relation to the emergence of information technologies, for example augmented reality or immerse reality (AR and IR), and the development of new devices, such as OLED screens. New versions of traditional materials or technologies can also influence our future work environment, such as digital printing or unusual properties of socalled smart textiles.

the best for such chillout zones. Currently, softtoned colours are selected for open-plan workspace, interspersed only with small contrasting elements, such as white desk with a red, orange or aquamarine dividing panel. In contrast, the so-called creative occupations typically benefit from a range of merry and lively colours, which stimulate mental activity. The red colour belongs to this range: it is a warm, stimulating colour, often associated with energy, sometimes also with aggression, but at the same time with vitality.

This colour should be used in moderation and in places where there is a need for peace and concentration, it is better to avoid it. Occupations requiring a “scientific mind” should choose softtoned and cool colours, such as violet, blue and green, which soothe and quieten.

Trends in the architecture of office buildings Thanks to oversupply of office surface, the successful buildings are the ones of high quality, with original character, having their own unique image, convenient for different, customized arrangements and aesthetically pleasing, whether they are A-class buildings or lower class buildings.

W

Moreover, the use of ecological materials and waste segregation are becoming a standard. The maximum facilities for future tenants begin to play a key role, and these include: using space for services integrated with the office building, such as catering and area for entertainment on a carefully arranged area; access to wi-fi and other services — kindergardens, laundry facilities, retail facilities and healthcare centres.

Bicycle racks with common cloakrooms and showers for employees are becoming a standard too.

An important trend is the increased dynamics of construction of office buildings in big cities other than Warsaw: in Cracow, Wroclaw, Gdansk, Poznan, Lodz and Katowice, where such buildings are raised in a standard applied by the Warsaw market.

Examples of high class office buildings can be the buildings designed by our studio:

Silesia Star in Katowice and Buma Five in Cracow.

Buma Five, building of around 12 400 sqm useable space, is the fifth building in Buma Business Park certified in BREEAM system.

In line with the urban premise, it is to become an independent element against the dense group of buildings of the high A,B,C and D stages of the Buma Quattro complex.

It is located on the area of the current car park, on the side of the city main communication route — T. Bora-Komorowskiego Avenue. It was intended as a characteristic, distinctive element of the group. The design of the building is based on plan of isosceles triangle with rounded corners, one side of which is parallel to T. Bora-Komorowskiego Avenue. This layout makes it possible to create the frontage from the side of the main route, and the rest of elevation improves the lightening conditions of the office space. At

vis. Kuryłowicz & Associates

hen it comes to office buildings in Poland, the year 2015 was characterized by a stabilization of standards of good, customized buildings.

Due to competition on the market, solutions favouring office flexibility are already popular, such as modular reinforcement net and modular facades, windows covering the whole height of the external wall, which ensures very good lightening of the office bay, raised floors, suspended ceilings, monitoring, LED lightening for common parts, current circuit with guaranteed power supply, all day access to the office and BMS system.

The investors are becoming more and more aware of vertical access: solutions which provoke crowding in lift lobby because of people waiting for the lift are considered faulty. Thanks to oversupply of office surface, the successful buildings are the ones of high quality, with original character, having their own unique image, convenient for different, customized arrangements and aesthetically pleasing, whether they are A-class buildings or lower class buildings.

Apart from character and brand of the building, also the arrangement of the area around it, the quality of common spaces, as well as their size and programme have become very important too. A characteristic feature of the last year was the increasing trend to certify office buildings in BREEAM and LEED systems, which on the one hand influences the general image of the building and on the other it reduces operating costs.

These include saving water and energy due to accurate monitoring of their usage, as well as due to bathroom taps and lightening with a movement sensor, heat recovery system, an energy efficient cooling system and solutions preventing room overheating, while ensuring excellent access to daylight (which contributes to energy efficiency).

Five, Cracow

POLISH OFFICE MARKET

Architecture

187

vis. Echo Investment

Q22, Warszawa

the same time the triangle layout optimizes the surface of interior walls in relation to the rental space. The access to the services are on the ground floor is possible from all sides, so that they can used also by the user of previously raised buildings of the Quattro complex, and the main entrance to the office part is located on the southern side — the frontage on T. Bora-Komorowskiego Avenue. On this side also the following will be created: the main driveway, driveway for taxis and parking places for guests. According to the design, the facade of the building should be glazed on the whole height of the storey and it should be modular — in 1.35 m module, in will include window joiner with clearly marked levels of particular floors. An exit to the roof of the building is also planned, which will serve as an entertained area for the users of the office.

188

POLISH OFFICE MARKET

Silesia Star with useable area of around 18 500 sqm is a complex carried out in stages in Katowice, on W. Rozdzienskiego Avenue. The basic offer of the building includes: an area for services and offices on the higher levels and an area for retail and services located on the ground floor, accessible from the side of the arcade which, after the second stage is completed, will serve as a pedestrian passageway with facilities for tenants. The simple form of the building is adjusted to the possibilities of construction in stages, functional efficiency and urban conditions. The passage with a programme of retail and services on the ground floor should be an attractive extension of the publicly accessible area and it should also facilitate pedestrian communication by connecting the pedestrian overpass over W. Rozdzienskiego Avenue with the University district and Katowice cultural space on the other side of W. Rozdzienskiego Avenue.

The external elevation is built of concrete, with window openings of different size and contrastive goldish fittering, glazing and niches’ filling between the floors. Irregular pattern of window openings on the concrete surfaces of elevation refers to the rhythm of elevation of the neighbouring University Library. It is intended to make building characteristic and recognizable, as well as matching with the surroundings being a central and prestigious part of Katowice. The elevation is perforated more on the higher storeys so that the block is visually lighter. The chosen elevation materials should suit the character of the location, referring to the austerity of industrial buildings and tradition of modernism in Katowice.

In Warsaw the examples of the newest trends followed in 2015 are the office buildings which have been designed and carried by our studio as well. These are: Q22 on Grzybowska street, The Tides on Wioslarska street and the commissioned headquarters of Polkomtela on Konstruktorska in Warsaw.

The office building Q22, of the useable area of around 54 000 sqm, is a modern office space equipped with the newest technological solutions, which is being created in the business centre of the capital city.

Its block with an original and characteristic silhouette on the background of Inner city buildings meets the expectations of the investor and reflects the values of the place. The building creates new quality for

Architecture

the urban space in the very centre of Warsaw — between the important streets: Jana Pawla II Avenue and Grzybowska street.

The entrance on the side of intersection of Jana Pawla II and Grzybowska street has been highlighted by a spacious hall of a size which has been appropriately chosen for the size of the whole building. The hall, which is nearly 30 m high, reflects the character of the building and its dynamics.

This impressive single space interior appropriately combines particular functions of the building and shapes the flow of the users. Seven last storeys in the north-eastern corner of the building, with a view of the Old Town and Saski garden, have been earmarked for prestigious tenants. A system of connected offices on two storeys with separate interior communication has been designed here. The last, most prestigious storey is in the north-eastern corner of the building,is covered with a glass roof. This, is a special place in the high-rise building, with a special character which enhances its prestige. Its advantages have been highlighted by a change of building elevation. Q22 is also an ecological building, friendly for the users, offering the newest functional solutions, such as energy recovery system in lifts, photovoltaic panels on the glass roof, blinds integrated with windows and the system of energy and light management, or solenoid valves to limit water waste.

The complex of office and training buildings for the Warsaw Rowing Society and the hotel and office complex The Tides, of the useable area 21 000 sqm, is located between Wioslarska street and Wisla river.

The complex features an original, cohesive architecture, which complements the nature around it, suits the surroundings and the linear character of the plot. The buildings from the side of the river make an open impression due to their glazed elevation, which blurs the boarders between the inside and the outside. The organic geometry additionally enhances this effect. People staying in the rooms located on this side of the building will be able to experience continuous contact with nature and enjoy the vicinity of the Wisla river. Due to a considerable length of the building and small distance from the busy road, elevation from the side of Wioslarska street has been designed as a multi surface wall with windows differentiated in size. This method allows for better sound insulation and improves

vis. The Tides Property Group

The Tides, Warsaw

green inner court leads to 3 entrance halls; the main 2-storey hall placed at the rear: on the axis of the gate. Front facade has been designed to be wholly transparent so as to look welcoming. Its only full elements are sandstone panels. Together with the light frames of tilt windows, they highlight the elevation and create a contrast with the glass panel.

The interior elevation, just as the front one, is mostly finished with glass. The opening to the interior visually expands the courtyard and ensure very good lightning of the offices. Side elevations, the eastern, northern and western ones, overlook the neighbouring plot of an industrial character. Because of the inward arrangement of the building and opening the structure on the side of Konstruktorska street, these are moderate in design. The dominant feature are the walls in

a dark graphite colour, which contrasts with the the front.

We can suppose that the tendency to raise modern office buildings in agglomerations outside of Warsaw will be maintained in the nearest time, that environmental certification will change from common to standard and buildings will still be designed in a way to offer the most friendly possible space for users by implementing facilities for the workers and, importantly, to offer space which will favour individual, comfortable working environment, and which will, at the same time, enable good atmosphere at work.

Architect Marcin Goncikowski Architect Associate, Kuryłowicz & Associates Senior lecturer at the Department of Architecture of the Warsaw University of Technology

vis. Kuryłowicz & Associates

comfort of work. On the whole area of elevation an HPL finish with wood structure was used, which refers to marine architecture. The massive „foot” which supports 4 levels for aparthotel including emergency staircase is one of the requirements of land development conditions, which assume an open view of the Ludna street axis. Around it, there are parking places for guests who dine in aparthotel. While designing the building its creators sought for a form that would refer to the character of Wisla river that the building overlooks and the same time it was important to ensure comfort of work by cutting the building off from the noise of Wioslarska street. The unique location with the view of green bank of Wisla and the National Stadium are not the only assets of the buildings planned on Wioslarska. Thanks to interesting architecture, and especially its functionality, the buildings will become friendly for users as well as for pedestrians taking rest by the Wisla river. From whichever point they will be observed (both banks, Poniatowskiego bridge, Ludna or Wioslarska), they should be considered intriguing.

The office building Polkomtela of a total area of 34 000 sqm is a building designed around an interior courtyard, which serves the users as a refuge from the bustle of the street. The entrance to the courtyard runs through a two-storey gate in the front facade, which makes the division of the wide elevation possible. This was also a pretext for placing there “an egg” — a curved part of the building, which will be dedicated for representative functions: Multimedia Showroom and a Centre of Network Management. The

Polkomtela, Warsaw

POLISH OFFICE MARKET

Architecture

189

Index DEWELOPERZY I INWESTYCJE DEVELOPERS AND INVESTMENT

informacje o firmach/ inwestycjach/produktach

Informations about companies and buildings in english version

prezentacje firm/inwestycji/ produktów

135, 141, 160

IV okładka

presentations of the company/ buildings/products

3ONE Development CH2M Center:

13, 19, 52, 58, 62, 64

Allcon Allcon@park:

92, 96, 99

176

Łużycka:

96, 98

103

AMEW Invest AMEW Invest:

34, 38

Business House

48

111

Business House Łódź: Business House Gdańska:

108

Business House Żeligowskiego:

109

DevelopRes SkyRes Warszawska:

107, 109

186

110

Wrocławski Park Biznesu:

78, 80, 83

170

86

Echo Investment

33

153 127

A4 Business Park:

105, 109

181

Browary Warszawskie:

32, 36, 152

Kompleks przy Taśmowej:

32, 36, 152

Nobilis Business House:

13, 33, 77, 79, 80, 82

135, 153, 169, 171

O3 Business Campus:

13, 33, 52, 55, 60, 62, 65

135, 154, 157

Park Rozwoju II:

28, 35, 38

149

Q22:

13, 20, 30, 33, 36, 39, 119

126, 142, 150, 153, 188

Sagittarius Business House:

79

171

Tryton Business House:

13, 93, 96, 99

177

Symetris Business Park:

33, 106, 108

153, 182

West Gate:

11, 17, 72 75, 77, 79, 80, 83

133, 167, 171

Devco

Euro Styl

66

100–101

C200:

93, 96, 98,

177

Tensor:

94, 96, 97, 98

178

Biurowiec Yoko:

93, 96, 98

177

Centrum Biurowe Nano Gato:

93, 97, 99

177

Centrum Biurowe Omega Gamma:

96, 99

Ghelamco Poland

14–15, 24

136–137

Przystanek mBank:

14, 15, 18, 106

137, 140, 182

Sienna Towers:

15, 32, 36

137, 152

Warsaw Spire:

2, 13, 15, 18, 20, 28, 30, 35, 36, 39

140, 142, 150

Warszawa Gdańska:

15, 36

137

Wołoska 24:

15, 36

137

Wronia 31:

11, 15, 36

137

Mennica Legacy Tower:

30, 36, 38

150

Prime Corporate Center:

31, 36

151

EQlibrium:

31, 36, 38

151

Grupa Buma

57

159

Aleja Pokoju 5:

52, 56, 62, 64

154, 158, 160

DOT Office:

18, 52, 56–57, 62, 64

140, 158, 159

Quattro Business Park:

56, 62, 119

158, 187

HB Reavis

17

139

Postępu 14:

11, 12, 26, 35, 39

134, 147

42–43

Gdański Business Center:

19, 26, 35, 38

141, 147

II okładka

West Station:

31, 36, 39

151

44

Garnizon.biz 102

51

Golub GetHouse 49

Grupa Waryński 45

67

informacje o firmach/ inwestycjach/produktach

Informations about companies and buildings in english version

prezentacje firm/inwestycji/ produktów presentations of the company/ buildings/products

Karimpol Polska

24 26

Equator IV:

31, 36

151

Skyliner:

30, 36, 39

150

41

59, 62, 65

161

69

Lobos Nieruchomości Lobos Office:

Mix Biura Jasnogórska 9:

58, 62, 65

71

Panorama Development Centrum Biznesu Officer:

95, 97, 98

179

59, 62, 65

161

Wyścigowa 56C’enter:

78, 80, 83

170

Victoria Office:

79, 83

170

Skanska Property Poland

16

138

Atrium 2:

30, 32, 36

151

Axis:

13, 19, 52, 58, 62, 64

141, 154, 160

Dominikański:

12, 20, 75, 80, 82

142, 167

Generation Park:

16, 30–31, 36, 38

168, 150

Green2Day:

77, 80, 82

169

Maraton:

105, 108

181

Nowa Fabryczna:

106, 108

182

Silesia Business Park:

106, 109

181

Prestige Property Group Park Club:

68

Rodis Development

1, 46–47

The Tides Property Group The Tides:

36, 39, 119–120, 188–189

50

B4B Bonarka for Business:

52, 56, 60, 62, 64

70

Vastint Polska

25

146

Business Garden Poznań:

12, 105, 108

134, 181

Business Garden Warszawa:

31, 34, 37

151

40, I okładka

Business Garden Wrocław:

77, 79, 80, 81, 82

169

87

Vantage Development

76

168

Promenady Business Park:

76, 77, 79, 80, 81, 82

168, 171

84–85

Balma

113

185

115

TriGranit

PRODUCENCI, WYKONAWCY PRODUCERS, CONTRACTORS

158

CreoConcept

III okadka

Ecophon

124

Espes

128

ITSA

122

Kinnarps

117

114

186

Massoni

3

MDD

116

114

186

Monting

6

Perfopol

123

Schuco

125

POZOSTAŁE

BGŻ BNP PARIBAS

192

OTHERS

Double Tree by Hilton Łódź

11

33

121