Εκπαιδευτήρια Δούκα! Το μοναδικό μου αποτύπωμα by Vassilis Economu

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

Τ 210 61.86.000 / F 210 61.86.020 / www.doukas.gr

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK

ISBN: 978-960-6755-62-0

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

ΓΙΝOΜΑΣΤΕ

ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI;

Το γοργά μεταβαλλόμενο περιβάλλον της εποχής μας χαρακτηρίζεται από ποικίλες προσλαμβάνουσες, εναλλασσόμενες εικόνες και διαρκώς αυξανόμενες απαιτήσεις. Στα Εκπαιδευτήρια Δούκα, έναν εκπαιδευτικό οργανισμό με 98 χρόνια ζωής και δράσης, όλοι εμείς αφουγκραζόμαστε και απαντάμε αποτελεσματικά στα δεδομένα του σήμερα και του αύριο. Αντιμετωπίζουμε κάθε μαθητή με εξατομικευμένο τρόπο, σφυρηλατούμε προσωπικότητες με αξίες, προσφέρουμε γνώσεις και δεξιότητες 21ου αιώνα, με στόχο να ενισχύσουμε τη μοναδικότητα του κάθε παιδιού, να προάγουμε τα ταλέντα του, να αναδείξουμε τις ικανότητές του και να αναπτύξουμε την προσαρμοστικότητά του σε κάθε νέο περιβάλλον και πρόκληση.

ΓΙΝOΜΑΣΤΕ ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI; Μεσογείων 151 / 15126 Μαρούσι

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

1977: ΜΝΗΜΗ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1978: Ο ΚΥΠΡΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1979: ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1980: ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής, Γ. Καραχάλιος) 1981: Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής, Γ. Καραχάλιος) 1982: ΟΙ ΠΑΝΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1983: Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΩΝ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1984: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ (επιμέλεια: Ε. Γαλανίδου-Μπαλφούσια) 1985: Η ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ ΧΤΕΣ (επιμέλεια: Π. Γιαννούλη-Σπυροπούλου) 1986: ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1987: ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1988: Η ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1989: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1990: ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1991: Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΘΑΛΑΣΣΑ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1992: ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (επιμέλεια: Χ. Παπακώστα) 1993: ΤΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ (επιμέλεια: Α. Μυκωνιάτης) 1994: ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ (επιμέλεια: Κ. Χατζιώτης) 1995: ΕΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (επιμέλεια: Κ. Βιολάρης) 1996: Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ (επιμέλεια: Κ. Βιολάρης) 1997: ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 1998: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (επιμέλεια: Κ. Βιολάρης) 1999: ΓΙΑΤΙ ΤΟΣΗ ΒΙΑ; (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2000: ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ 2000+ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2001: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΛΑΙΑ ΜΑΣ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2002: ΓΕΝΟΥΣ ΘΗΛΥΚΟΥ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2003: ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2004: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (επιμέλεια και συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2005: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2006: ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2007: 90 ΧΡΟΝΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗ & ΠΡΟΟΔΟΣ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2008: ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ (συντονισμός: Κωνσταντίνος Ι. Δούκας) 2009: 2009... ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2010: ΤΟ ΠΟΛΥΜΟΡΦΟ ΤΟΠΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2011: ΕΠΑΝΑ-ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2012: ΕΔΩ Ή ΑΛΛΟΥ; ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2013: ΓΟΝΕΑΣ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ: ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2014: ΜΕ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ: ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΑΝΑΤΡΟΠΩΝ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα)

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2015

cover_douka3 15/12/2014 1:47 μ.μ. Page 1

Με την Παράδοση και την Πρόοδο να αποτελούν την ουσία της παιδαγωγικής μας προσέγγισης, εφαρμόζουμε ένα εκπαιδευτικό μοντέλο με βασικό μας στόχο να διαμορφώσουμε παγκόσμιους πολίτες με ελληνική ταυτότητα. Η ελληνική κοινωνία αναγνωρίζει το εκπαιδευτικό μας έργο, οι γονείς μάς εμπιστεύονται τα παιδιά τους και οι μαθητές μας τα όνειρά τους. Γιατί, για εμάς, το κάθε παιδί είναι μοναδικό!

ΓΙΝOΜΑΣΤΕ ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI ;

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 3

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα ΓΙΝOΜΑΣΤΕ ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI;

ΕΚΔΟΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ ΔΟΥΚΑ

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 4

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αντί προλόγου – Η μοναδικότητα του παιδιού Ιωάννης Φ. Δούκας Μαθηματικός, Γενικός Διευθυντής Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Η συνεχής Αλληλεπίδραση της Ζωής H.R.H. Crown Princess Katherine

Είμαστε όλοι(ες) ανεπανάληπτες οντότητες Σ.Ν. Αλαχιώτης, Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής, Πρώην Πρύτανης Παν/μίου Πατρών, Πρώην Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Θοδωρής Αναγνωστόπουλος, PhD Science Communicator, Πρόεδρος ΜΚΟ “Επιστήμη Επικοινωνία – SciCo”

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Ρέα Βιτάλη, Δημοσιογράφος

Το αίμα νερό Χάρης Βλαβιανός, Συγγραφέας, Διευθυντής του περιοδικού «Ποιητική»

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Στεφανία Γεωργαντά, Μαθήτρια Α’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Το παιδί μας γίνεται μοναδικό εφόσον το αντιμετωπίζουμε ΕΜΕΙΣ σαν να είναι μοναδικό Μαρία Γιαννέτου, Δημοσιογράφος

Δεν είναι απλώς παιδιά... Είναι ο Γιώργος, ο Νίκος, η Έλενα, η Μαρία Κώστας Γιαννόπουλος, Πρόεδρος «Το Χαμόγελο του Παιδιού»

Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια 41 Ματθαίος Γιωσαφάτ, Νευρολόγος-Ψυχίατρος, Ιδρυτής της Παιδοψυχιατρικής Εταιρίας Ελλάδος Γεννιόμαστε ή γινόμαστε διαφορετικοί; 43 Δρ. Σαράντης Γκάγκος, Κλινικός κυτταρογενετιστής, Ερευνητής του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ) Με μάτια και αυτιά ορθάνοιχτα!... 49 Ελένη Δούκα-Πατέρα, Δασκάλα, Εκπαιδευτική Ψυχολόγος, Διευθύντρια Δημοτικού Εκπαιδευτηρίων Δούκα

–5–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 6

Γεννιέται ή γίνεται μοναδικό ένα παιδί; Γιώργος Ζώρζος, Γονιός & παιδοψυχίατρος

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Δώρα Καλλιώρα, Εκπαιδευτικός

Ο σπόρος της ανάπτυξης Μαρίζα Καλογεροπούλου-Φασιανού, Ιδιοκτήτρια Χώρου Τέχνης ΙΡΙΣ

Η αδικία που πληγώνει Δημήτρης Φ. Καραγιάννης, Παιδοψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής, Διευθυντής του Κέντρου Παιδοψυχικής Υγιεινής, Διδάκτωρ Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου

Ο μαγικός συνδυασμός της μοναδικότητας (κι ένα μπαλόνι που δεν θα σπάσει ποτέ) Στέλλα Κάσδαγλη, Μεταφράστρια, Συγγραφέας, Συνιδρύτρια Women On Top, Mentorkids και Bookworm Μοναδικότητα και ελευθερία Νίκος Α. Κούκης, Υπεύθυνος Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα, Μέλος Δ.Σ. Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού

Δεν γεννήθηκα μαμά... Ελπίζω όμως να έγινα 81 Μικαέλα Κουμουλλή, Γενική Διευθύντρια Ελληνοβρετανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου Αντιμέτωποι με τις προκλήσεις της προσχολικής ηλικίας Αναζητώντας τις απαντήσεις 86 Ευγενία Κουτσουβάνου, Ομότιμη καθηγήτρια Παιδαγωγικής του Τ.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Αθηνών Η διαμόρφωση της μοναδικότητας Νικηφόρος Κρικέλας, Μαθητής Β’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Η μοναδικότητα είναι επιλογή Χρήστος Κωνσταντόπουλος, Μαθητής Β’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Η σημασία της Τέχνης σήμερα Eυγενία Mανωλίδου, Μουσικός

101

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Αλεξάνδρα Μαρτίνου, Αντιπρόεδρος του Κέντρου Ειδικών Ατόμων «Η Χαρά»

106

Επανεξετάζοντας τη μοναδικότητα Τίνα Μαυράκη, Επαγγελματίας, Φιλάνθρωπος

108

Generation U Αθηνά Μικροπούλου, undisciplined marketing communications expert, half virtual globe trekker, adventurous music explorer

113

–6–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 7

Μια αφορμή για προβληματισμό Μάριος Μιχαηλίδης, Φιλόλογος, M.Ed.

119

Είμαστε μοναδικοί και ανεπανάληπτοι Σμαρούλα Παντελή, Ph.D., Δρ. Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Surrey, Ψυχοθεραπεύτρια, Συγγραφέας

121

Γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί; Την απάντηση πρέπει να τη δώσουμε εμείς Ειρήνη Παπαγιαννούλη, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα και Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Project manager στον οργανισμό Future Library

126

Η μαγεία της μοναδικότητας Φάνης Παπαθανασίου, Δημοσιογράφος

133

Κάθε αστέρι έχει τη δική του λάμψη... Έρη Πιπεράκη, Ψυχολόγος, Ειδική Παιδαγωγός Εκπαιδευτηρίων Δούκα

137

Γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί; – Λίγες σκέψεις Τζίνα Πούλου, Λυρική καλλιτέχνης, Καθηγήτρια φωνητικής

142

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Δημήτρης Ρίχτερ, Καρδιολόγος, Διευθυντής Καρδιολογικής Κλινικής Ευρωκλινικής Αθηνών

146

Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός Κάρμεν Ρουγγέρη, Η Κάρμεν των παιδιών, της γνώσης και των παραμυθιών

149

Η αξία της ιδιαιτερότητας Μαίρη Σαμόλη, Μικρογλύπτρια

152

Ένα βήμα μπροστά Γεράσιμος Σιώκος, Μαθητής Α’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

157

Το μοναδικό μου αποτύπωμα Γιώργος Σταθόπουλος, Ζωγράφος

163

Παλιοί καιροί Αλέξης Σταμάτης, Συγγραφέας

164

Το παιδί ως μοναδικότητα. Καιρός να μελετήσουμε την αθέατη πλευρά του... Γιώργος Τσούκας, Σύμβουλος Εκπαίδευσης Εκπαιδευτηρίων Δούκα

167

Η μοναδικότητα του παιδιού Δήμητρα Φιλίππου, Πρόεδρος του Συλλόγου των Φίλων του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών

172

–7–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 8

ANTI ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Η μοναδικότητα του παιδιού Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η εφετινή έκδοση του «Ημερολογίου 2015» των Εκπαιδευτηρίων μας έχει ως θέμα τη «Μοναδικότητα του παιδιού». Έπειτα από γόνιμο προβληματισμό, επιλέξαμε αυτό που παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θεωρείται αυτονόητο. Σκεφτήκαμε όμως ότι στην εποχή μας εκείνα που παρακάμπτονται ή αποσιωπούνται είναι, δυστυχώς, τα αυτονόητα. Και τούτο, για χάρη μιας μανιώδους αναζήτησης του εντυπωσιακού και του «πρωτότυπου». Είμαι πεπεισμένος όμως ότι στο μεγάλο ζήτημα της παιδείας οι εμμονές αυτές μοιάζουν με πυροτεχνήματα που η λάμψη τους κρατεί λίγο μόνο. Ωστόσο, η επιλογή μας αυτή υπακούει και σε μιαν άλλη αρχή. Σήμερα που ο πολιτισμός των δυσανάλογων σε όγκο πληροφοριών, με όσα μπορεί ο άνθρωπος να προσλάβει και να αντέξει, κι ακόμη οι «εντολές» που διάφορα κέντρα εκπέμπουν, όλα αυτά, μοιραία μεταβάλλουν τον ένα σε πιστό αντίγραφο του άλλου. Αυτό τον κίνδυνο της ομοιομορφοποίησης μόνον η παιδεία μπορεί να καταπολεμήσει. Η μοναδικότητα δεν είναι μόνο θεωρία. Κυρίως είναι πράξη παιδαγωγίας, με κύριους συντελεστές την οικογένεια και το σχολείο. Όπως συμβαίνει με όλα όσα μας περιβάλλουν και όπου κανένα δεν είναι όμοιο με το άλλο, το ίδιο ισχύει και με τους ανθρώπους. Εξωτερικά κανένας δεν είναι όμοιος με τον άλλο. Κι ακόμη περισσότερο. Ο εσωτερικός του κόσμος, τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυστασίας του είναι για τον καθένα μοναδικά.

–8–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 9

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Το σχολείο, πρωτίστως, αυτή τη μοναδικότητα είναι που πρέπει να ανακαλύπτει και να προσαρμόζει όλες τις δράσεις του στα ξεχωριστά στοιχεία που τη συγκροτούν. Η εκμάθηση της γλώσσας, της γραφής κι ακόμη η άσκηση της κοινωνικότητας και η πρόσληψη των ποικίλων γνώσεων δεν πραγματοποιούνται με τον ίδιο και απαράλλαχτο τρόπο για όλα τα παιδιά. Η εστίαση στη μοναδικότητα του παιδιού είναι ο πλέον σημαντικός αρωγός όσον αφορά την ορθή και πολλαπλώς ωφέλιμη άσκηση του εκπαιδευτικού έργου. Στα Εκπαιδευτήριά μας, πολύ νωρίς, κατορθώσαμε να εξασφαλίσουμε όλα τα προαπαιτούμενα, κυρίως σε εξειδικευμένο εκπαιδευτικό προσωπικό, αλλά και στη συγκρότηση τμημάτων με ειδικούς παιδοψυχολόγους, ώστε η έρευνα για τον εντοπισμό ατομικών ιδιαιτεροτήτων να βοηθά τους μαθητές μας να αναπτύσσουν μαθησιακές δεξιότητες. Οι επιστημονικές μετρήσεις και τα αποτελέσματά τους, πείθουν ότι το έργο που επιτελούμε είναι επιτυχές. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι τα παιδαγωγικά τμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών μάς τιμούν με την επιλογή τους να στέλνουν σε μας προπτυχιακούς φοιτητές, για να αποκτήσουν ενδοτάξια εμπειρία. Με αυτές τις σκέψεις, σας παραδίδουμε το νέο Ημερολόγιο των Εκπαιδευτηρίων μας για το έτος 2015, ευχαριστώντας παράλληλα τους εκλεκτούς παιδαγωγούς και άλλους επιστήμονες, χωρίς τη συνεισφορά των οποίων θα ήταν αδύνατη αυτή η έκδοση. ΙΩΑΝΝΗΣ Φ. ΔΟΥΚΑΣ

Μαθηματικός Γενικός διευθυντής Εκπαιδευτηρίων Δούκα

–9–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 10

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 11

1 Η συνεχής Αλληλεπίδραση της Ζωής H.R.H. CROWN PRINCESS KATHERINE

Η μοναδικότητα του καθενός μας δεν αποτελεί ερώτημα. Είναι γεγονός. Όσα τα διαφορετικά πρόσωπα που παρατηρούμε γύρω μας, τόσες ταυτότητες υπάρχουν. Όχι μόνο γιατί η επιστήμη της γενετικής το έχει αποδείξει, αλλά και γιατί ο καθένας από εμάς, εάν μεγάλωνε στο ίδιο περιβάλλον, με τα ίδια ακριβώς δεδομένα, ως ενήλικος θα λειτουργούσε διαφορετικά. Η εφαρμογή των γνώσεων γίνεται από όλους το ίδιο; Τι είναι αυτό που κάνει κάποιον να ξεχωρίζει μέσα στην «ομάδα του»; Σε μια ομάδα που αποτελείται από άτομα του ίδιου επιπέδου γνώσεων, της ίδιας κοινωνικής και οικονομικής τάξης; Ο χαρακτήρας, η ευφυΐα, η ευστροφία, οι βασικές αρχές του. Γεννιόμαστε με χαρακτήρα, ευφυΐα, ευστροφία. Οι βασικές αρχές που θα διδαχτούμε, ανάλογα με το περιβάλλον που μεγαλώνει ο καθένας μας, θα μας ακολουθούν και θα μας καθορίζουν. Αλλά θα τις καθορίζουμε και εμείς. Διότι και οι αρχές, όπως και οι γνώσεις, εφαρμόζονται ανάλογα με τα γενετικά μας χαρακτηριστικά. Ακόμα και οι εμπειρίες βιώνονται βάσει αυτών.

–11–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 12

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

Η πραγματική ταυτότητά μας δεν είναι αυτή που διαμορφώνεται μέσα από τις γνώσεις και τις εμπειρίες. Αλλά εκείνη που υπαγορεύει τις πράξεις.

20 15

*«Το γεννιόμαστε βρίσκεται σε μια συνεχή αλληλεπίδραση με το γινόμαστε. Δεν είναι η γέννηση που τα ξεχωρίζει. Το γενετικό υπόστρωμά μας εκφράζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας και προφανώς ακόμα πριν γεννηθούμε και συναρθρώνεται με το κοινωνικό περιβάλλον μας, το οποίο επίσης δρα πριν ακόμα γεννηθούμε και διατρέχει το είναι μας σε όλη μας τη ζωή. Το βιολογικό και το κοινωνικό «είναι» μας έχουν μια αξεδιάλυτη σχέση με μια διαλεκτική ενότητα αντίθεσης και σύνθεσης σε κάθε σημείο της έκφρασης της λειτουργίας μας. Το βιολογικό διαρκώς συνδιαλέγεται με το κοινωνικό». ** «Είναι, λοιπόν, το γεννιόμαστε με το γινόμαστε δύο παράλληλες πορείες; Όχι, είναι μια πορεία, γιατί ο άνθρωπος είναι μια ενότητα και οι έννοιες «κοινωνικό» και «βιολογικό» είναι δύο διαφοροποιημένες ματιές-τεχνικές του πολιτισμού μας για να αναπτυχθεί μια επιμερισμένου τύπου γνώση και θεώρηση του ανθρώπου».

* & **: Παιδείας Εγκώμιον, «Γεννιόμαστε ή γινόμαστε;», Νίκος Τσούλιας, 4/4/2012.

–12–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 13

2 Είμαστε όλοι(ες) ανεπανάληπτες οντότητες Σ.Ν. ΑΛΑΧΙΩΤΗΣ Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής, Πρώην Πρύτανης Παν/μίου Πατρών, Πρώην Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

Ο κάθε άνθρωπος είναι μια μοναδική πολυπλοκότητα, μια πολύπλοκη μοναδικότητα, λόγω του ειδικού γενετικού και εγκεφαλικού αποτυπώματός του. Ας δούμε γιατί και πώς είμαστε ανεπανάληπτοι. Ο καθένας γεννιέται με ένα μοναδικό γονιδιακό συνδυασμό· ακόμα και τα μονοζυγωτικά δίδυμα, που φέρουν τα ίδια γονίδια κατά τη γέννησή τους, μπορεί να διαφοροποιηθούν γενετικά όσο μεγαλώνουν, με επιγενετικές τροποποιήσεις, όχι γενετικές δηλαδή, αλλά χημικές αλλαγές στο DNA τους στην κυτοσίνη λ.χ. Καθώς όμως η προσωπικότητά μας, που εμπεριέχει και τη νοημοσύνη μας, διαμορφώνεται εν πολλοίς και από το παιδαγωγικο-εκπαιδευτικό περιβάλλον, θα εστιάσουμε την προσοχή μας περισσότερο στη μορφοποίηση του εγκεφάλου μας, ο οποίος εκτιμάται ότι απαρτίζεται από ένα τεράστιο αριθμό κυττάρων, τους νευρώνες, κάπου 15-32 δισεκατομμύρια – παλαιότερα υπολογιζόταν στα 100 δισεκατομμύρια. Μετά τη γέννηση μας οι νευρώνες συνάπτονται σε δίκτυα όχι τυχαία, «καταγράφοντας» έτσι τις εμπειρίες/γνώσεις/συναισθήματα που δέχεται ο εγκέφαλος μας. Ο κάθε

–13–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 14

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

νευρώνας συνδέεται συνήθως με χιλιάδες άλλους. Για παράδειγμα, κατά τη γέννηση κάθε νευρώνας στον εγκεφαλικό φλοιό έχει 2.500 περίπου συνάψεις, σε ηλικία τριών ετών 15.000 και στην ωρίμανση δημιουργούνται περί τα 1,5 τετράκις εκατομμύρια συνάψεις συνολικά στον εγκέφαλο. Παλαιότερα πιστεύαμε ότι τέτοιες αλλαγές στις νευρωνικές συνάψεις γίνονταν κυρίως κατά την παιδική ηλικία, καθώς ο εγκέφαλος αποκτά κοντά στα έξι χρόνια μας το 90-95% του μεγέθους του ενήλικα, λόγω της αύξησης του αριθμού των συνάψεων, όχι των νευρώνων, των οποίων ο αριθμός τους παραμένει σταθερός σε όλη μας τη ζωή. Μάλιστα, πριν από την ανακάλυψη των νευροαπεικονίσεων, ήταν γενικά αποδεκτό ότι ο εγκέφαλος είναι ένα ολοκληρωμένο προϊόν στα δώδεκα χρόνια μας. Σήμερα αποδεχόμαστε ότι ο εγκέφαλος υφίσταται σημαντικές αλλαγές καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αντανακλώντας μιαν ιδιότητα του γνωστή ως ευπλαστότητα. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου επηρεάζεται από το γενετικό προπρογραμματισμό του καθενός μας, αλλά και από τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα και την εξάσκηση του εγκεφάλου του. Οι αλλαγές αυτές συμβαίνουν μ’ έναν δαρβινικό τρόπο, κατά τον οποίο επιβιώνουν οι συνάψεις με τη μεγαλύτερη αρμοστικότητα ως προς την ανταπόκρισή τους στα παιδαγωγικο-εκπαιδευτικά ερεθίσματα· διεργασία που ονομάζεται νευρωνικός δαρβινισμός. Η μάθηση λοιπόν επιτυγχάνεται είτε μέσω της δημιουργίας νέων συνάψεων, λόγω νέων ερεθισμάτων/γνώσεων/εμπειριών, είτε μέσω ενδυνάμωσης/αποδυνάμωσης υπαρχόντων, λόγω μαθησιακής εξάσκησης ή όχι, αντίστοιχα. Υπάρχουν καλές ενδείξεις ότι η πρώτη περίπτωση αφορά περισσότερο την παιδική ηλικία και την εφηβεία και η δεύτερη την ενήλικη ζωή. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος μας είναι ένα γλυπτό που διαμορφώνεται από έναν γλύπτη, ο οποίος είναι η εμπειρία, η μάθηση.

–14–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 15

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Η διαμόρφωση ορισμένων χαρακτηριστικών του εγκεφάλου είναι γενετικά προ-προκαθορισμένη κι επομένως δεν εξαρτάται από την ανατροφή με άμεσο τρόπο· όπως π.χ. ο οπτικός φλοιός που βρίσκεται στο ίδιο μέρος του εγκεφάλου σ’ όλα τα άτομα και είναι «καλωδιωμένος» με τον ίδιο τρόπο. Η αρχιτεκτονική όμως ορισμένων χαρακτηριστικών του εγκεφάλου επηρεάζεται σημαντικά από την εμπειρία, την ανατροφή και διαφέρει από άτομο σε άτομο, ακόμα και στα μονοζυγωτικά δίδυμα. Η ανάπτυξη/μορφοποίηση λοιπόν του εγκεφάλου μας εξαρτάται από τη βιολογική/γενετική του φύση και από την ανατροφή, που και τα δύο ποικίλουν μεταξύ όλων των ανθρώπων. Κατά την εφηβεία συμβαίνουν εγκεφαλικές αλλαγές, με την πιο ριζική στον μετωπιαίο λοβό, την εγκεφαλική περιοχή που συνδέεται με τις γνωσιακές διεργασίες, την προσοχή και την επιλογή δραστηριοτήτων, την αντίδραση αναστολής ανεπίτρεπτης συμπεριφοράς, την κατακράτηση πληροφοριών, την εκτέλεση πιο περίπλοκων δραστηριοτήτων – εκτέλεση δυο πραγμάτων ταυτόχρονα, την πολυπραγμοσύνη δηλαδή. Στο μέσο της εφηβείας η ικανότητα λήψης και εκτέλεσης αποφάσεων προσεγγίζει το επίπεδο των ενηλίκων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι έφηβοι παίρνουν αποφάσεις με τον ίδιο τρόπο όπως οι μεγάλοι. Αντίθετα, οι έφηβοι εμπλέκονται σε συμπεριφορές μεγαλύτερου ρίσκου, κατάσταση που μπορεί να σχετίζεται με την αυξημένη αίσθηση/ικανοποίηση γι’ αυτό που ρισκάρουν, με την επιδίωξη καινοτόμου συμπεριφοράς και με τη μεγάλη διάθεση εξερεύνησης εν γένει. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου συνεχίζεται και δεν σταματά στην εφηβεία. Οι κρίσιμες-ευαίσθητες περίοδοι μάθησης των πρώτων μας παιδικών χρόνων είναι βέβαια σημαντικές, αλλά η ευπλαστότητα του εγκεφάλου μας δεν χάνεται ποτέ. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει, στον κατάλληλο χρόνο, να βρίσκουν βασικό ζωτικό χώρο στον

–15–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 16

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

εγκέφαλο ποικίλα ενδιαφέροντα και δραστηριότητες, που θα συμβάλλουν στη φυσική ολιστική λειτουργία του εγκεφάλου. Το παιδαγωγικο-εκπαιδευτικό περιβάλλον μας αφήνει αναμφίβολα το αποτύπωμά του στον εγκέφαλό μας, εκφυλίζοντας συνάψεις ή ενισχύοντας άλλες και εξειδικεύοντάς τες. Η σημαντικότητα αυτού του συναπτικού-νευρωνικού αποτυπώματος φαίνεται και στη διάσταση κατά την οποία παιδιά που εκτελούσαν ένα καθήκον, όχι τόσο καλά όσο ενήλικα άτομα, παρουσίασαν 60% περισσότερη ενεργοποίηση στον προμετωπιαίο λοβό τους. Είναι μια αντίδραση εξισορρόπησης των λιγότερο αναπτυγμένων νευρωνικών δικτύων τους· τα παιδιά δηλαδή ζορίζονται αν το απαιτούμενο μαθησιακό καθήκον δεν είναι σε αρμονία με το επίπεδο της φυσικής ωρίμανσης του εγκεφάλου τους. Η μάθηση είναι μια φυσική διεργασία στον άνθρωπο· και ενώ οι εγκέφαλοι των εφήβων έχουν μια τεράστια μαθησιακή δυναμική, με τη μάθηση στην εφηβεία να είναι ουσιώδης για την επιτυχή σταδιοδρομία τους, ίσως δεν τους βοηθούμε ιδιαίτερα να αγαπούν το σχολείο. Πώς θα τους συμφιλιώσουμε λοιπόν με τη μάθηση; Αν αποδεχτούμε ότι η μάθηση είναι κάτι πολύ περισσότερο από την κατάκτηση γνώσεων ή την ανάπτυξη γνωσιακών επιδεξιοτήτων, τότε η διδασκαλία δεν θα πρέπει να ’ναι μια συσσώρευση μαθημάτων και ασκήσεων με στόχο την επιτυχία στις εξετάσεις. Η μάθηση επιτυγχάνεται σ’ ένα κοινωνικό πλαίσιο και περιεχόμενο και θα πρέπει, ιδιαίτερα στους έφηβους, να εστιάζεται στο περιβάλλον τους, στο τι τους ανοίγει σταδιακά τα μάτια προς την κοινωνία που θα ζήσουν: στο εγώ τους, στους φίλους τους, στην οικογένειά τους, στο σχολείο, στο μελλοντικό εργασιακό τους περιβάλλον, στην κοινωνία, στη ζωή. Σε γενικότερο και καταληκτικό τόνο εκείνο που έχει σήμερα ανάγκη ο μαθητής δεν είναι μόνο η σχολική τυπική εκπαίδευση·

–16–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 17

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

είναι και η παιδεία, η κουλτούρα, οι αξίες. Όπως επίσης το να κατανοούν οι γονείς γιατί οι σχέσεις τους με τα παιδιά τους αλλάζουν ξαφνικά στην εφηβεία (διότι αλλάζει ο εγκέφαλός τους)∙ είναι και η αποτελεσματικότητα της Σχολικής Μονάδας, καθώς τα σχολεία επηρεάζουν τις επιδόσεις των μαθητών· όπως και η μάθηση του εκπαιδευτικού, ο οποίος πρέπει να γνωρίζει άριστα τη χρήση των παιδαγωγικο-εκπαιδευτικών εργαλείων για να «θεραπεύει» την παιδαγωγική τέχνη, χωρίς να «τραυματίζει» ανυπεράσπιστα παιδιά· που πρέπει να αντιλαμβάνεται ότι: «ο μέτριος δάσκαλος λέει, ο ανώτερος αποδεικνύει και ο μεγάλος δάσκαλος εμπνέει» τους μαθητές του, οι οποίοι γεννιούνται μοναδικοί και γίνονται ανεπανάληπτες οντότητες μέσα από την πολύπλοκη διαλεκτική σχέση της φύσης τους και της ανατροφής τους· όλα να μορφοποιούν μοναδικά το γενετικά προ-προγραμματισμένο εγκεφαλικό αποτύπωμα τους, τη μοναδική προσωπικότητά τους.

–17–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 18

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 19

3 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ph.D. Science Communicator Πρόεδρος ΜΚΟ “Επιστήμη Επικοινωνία – SciCo” www.scico.gr

Μελετώντας τη διαφορετικότητα των ανθρώπων σε επίπεδο DNA πάντοτε με ενθουσίαζε το γεγονός του πόσο... λίγο διαφέρουν οι άνθρωποι μεταξύ τους. Παρ’ όλη την πελώρια ποικιλομορφία χαρακτηριστικών, φυλών, αλλά και συμπεριφορών που παρατηρούμε στα επτά δισεκατομμύρια κόσμου που ζουν στον πλανήτη μας, σε γενετικό επίπεδο είμαστε κατά 99,95% ίδιοι μεταξύ μας! Ωστόσο, αν και η γενετική αυτή διαφορά του 0,05% μάς φαίνεται μικρή, είναι ουσιαστικά τεράστια. Αρκεί να σκεφτούμε ότι ο άνθρωπος με τον χιμπατζή διαφέρει αντίστοιχα μόνο κατά 1,3% στο DNA, ενώ ο άνθρωπος με τον γορίλα μόνο κατά 3% περίπου. Επιπρόσθετα, μία και μόνο αλλαγή στις βάσεις του DNA μπορεί να προκαλέσει από διαφορετικό χρώμα ματιών μέχρι μια σοβαρή γενετική ασθένεια. Επομένως, αυτές οι αλλαγές, αν και σχετικά λίγες, είναι πολύ σημαντικές. Και λόγω αυτών, οι άνθρωποι γεννιούνται διαφορετικοί μεταξύ τους, ή αλλιώς μοναδικοί. Στη συνέχεια όμως πολλοί άλλοι παράγοντες έρχονται να παίξουν τον ρόλο τους. Αν σκεφτούμε ότι συχνά μονοζυγωτικοί

–19–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 20

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

δίδυμοι, οι οποίοι είναι γενετικά πανομοιότυποι, διαφέρουν σε επίπεδο συμπεριφοράς και δεξιοτήτων τόσο πολύ όσο δύο μη συγγενείς άνθρωποι, τότε καταλαβαίνουμε τη μεγάλη σημασία του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη και εξέλιξή μας. Ως περιβάλλον ορίζουμε την οικογένεια, τους φίλους και τον ευρύτερο περίγυρο, καθώς επίσης και το σχολείο. Η οικογένεια είναι το πρώτο σημείο επαφής ενός παιδιού. Παίζει καταλυτικό ρόλο στην ανίχνευση της μοναδικότητας και στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησής του. Συχνά ο ρόλος αυτός είναι δύσκολος, μια και επηρεάζεται απο προσωπικές επιθυμίες, καταβολές και βιώματα των γονέων. Επομένως, χρειάζεται ανοιχτό μυαλό, υπομονή και επιμονή η καθοδήγηση του παιδιού. Στη συνέχεια έρχεται το σχολείο, το οποίο καλείται να δώσει επιπρόσθετα ερεθίσματα, γνώση, αλλά και να ενισχύσει την ομαδικότητα και τη συνεργατικότητα. Επίσης καλείται να αναπτύξει τη δημιουργικότητα των παιδιών. Ή, για να το πούμε πιο σωστά, καλείται να μη... μειώσει πολύ τη δημιουργικότητα των παιδιών. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το πόσο μεγάλη φαντασία έχουν τα παιδιά και πόσο δημιουργικά είναι. Ο Ευγένιος Τριβιζάς στην ομιλία του στο TEDxAthens 2013 μίλησε για τους 145 τρόπους που μπορεί να χρησιμοποιήσει έναν συνδετήρα ένα μικρό παιδί πέντε ετών, έναντι των 10-15 μόνο τρόπων που μπορεί να σκεφτεί ένας ενήλικας. Ο Πικάσο είπε ότι όλοι γεννιόμαστε καλλιτέχνες. Το πρόβλημα είναι το πόσοι παραμένουμε καλλιτέχνες όσο μεγαλώνουμε. Και αυτό γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα μας καθοδηγεί συνεχώς στο να μειώνουμε τα ρίσκα που παίρνουμε προκειμένου να μειώνουμε τα λάθη που θα κάνουμε. Για κάποιο λόγο αυτό θεωρείται κακό. Αντίθετα θα έπρεπε να θεωρείται καλό. Διότι όποιος κάνει λάθει σημαίνει ότι δοκιμάζει πράγματα και όποιος δοκιμάζει, τότε συνήθως δημιουργεί. Ο αυθορμητισμός του παιδιού λοιπόν,

–20–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 21

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

αυτός που δεν λογαριάζει συνθήκες ή συνέπειες, είναι η πηγή της δημιουργικότητας και της φαντασίας. Επίσης είναι σημαντικό να αναγνωρίζεται η διαφορετικότητα των μορφών ευφυΐας. Ο καθηγητής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Harvard Howard Gardner, ο οποίος ασχολείται επί χρόνια με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, υποστηρίζει ότι ο κάθε άνθρωπος έχει πολλές διαφορετικές νοημοσύνες. Γλωσσική, λογικομαθηματική, οπτική, κιναισθητική, διαπροσωπική, μουσική ή ακουστική, ενδοπροσωπική, φυσιοκρατική και υπαρξιακή. Το εκπαιδευτικό σύστημα συχνά δίνει έμφαση κυρίως στην πρώτη και τη δεύτερη, ενώ οφείλει να αναγνωρίσει και να υποστηρίξει όλες τις μορφές ευφυΐας αλλά και δεξιοτήτων. Εδώ, νομίζω, ταιριάζει να αναφέρω ένα παραμύθι που διάβασα και μου φαίνεται σχετικό. Ένας λαγός, ένα πουλί, ένα ψάρι, ένας σκίουρος, μια πάπια και διάφορα άλλα ζώα αποφάσισαν να ανοίξουν ένα σχολείο. Κάθισαν όλοι να οργανώσουν το πρόγραμμα. Ο λαγός, όπως ήταν λογικό, επέμεινε ότι στο πρόγραμμα έπρεπε να συμπεριληφθεί το τρέξιμο. Το πουλί, πάλι, επέμεινε για το πέταγμα. Το ψάρι επέμεινε για το κολύμπι. Ο σκίουρος επέμεινε για το σκαρφάλωμα στα δέντρα. Και όλα τα άλλα ζώα ήθελαν να συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα η ειδικότητά τους. Έτσι, συμπεριέλαβαν όλες τις ειδικότητες και έβαλαν όλα τα ζώα να παρακολουθήσουν όλα τα μαθήματα. Ο λαγός έτρεχε υπέροχα, κανείς δεν έτρεχε τόσο γρήγορα σαν τον λαγό. Οι άλλοι όμως επέμειναν ότι ήταν απαραίτητο να μάθουν στον λαγό να πετάει. Τον ανέβασαν λοιπόν σε ένα κλαδί και του είπαν: «Πέτα λαγέ!» Ο λαγός πήδησε κι έσπασε το πόδι του. Και μετά ούτε να τρέξει καλά δεν μπορούσε. Έτσι, αντί για Α στο τρέξιμο πήρε Γ. Πήρε κι ένα Δ στο πέταγμα για την καλή του προσπάθεια. Κι όλοι στην επιτροπή του προγράμματος ήταν ευ-

–21–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 22

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

χαριστημένοι. Το ίδιο έγινε και με το πουλί, πέταγε σαν τον άνεμο εδώ κι εκεί, έκανε τούμπες και κόλπα κι έπαιρνε Α στο πέταγμα. Οι άλλοι όμως επέμειναν ότι έπρεπε να μάθει να σκάβει τρύπες σαν τυφλοπόντικας. Βέβαια, το πουλί έσπασε τελικά τα φτερά του και το ράμφος του και δεν μπορούσε πια να πετάει. Όλοι όμως ευχαριστήθηκαν που του έβαλαν Γ στο πέταγμα και ούτω καθεξής. Έτσι όμως δημιουργούμε συμβατικές και όχι ξεχωριστές προσωπικότητες. Είναι, επομένως, ανάγκη το σχολείο, αλλά και η κοινωνία, να δώσει μεγάλη σημασία στην ανακάλυψη των μοναδικών χαρακτηριστικών του ατόμου και στην ανάπτυξη αυτών. Κρίνοντας με βάση τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνών για το ποσοστό της ικανοποίησης που αντλεί ο γενικότερος πληθυσμός από την εργασία του, τότε είναι σαφές ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων δεν εργάζεται σε κάποιο αντικείμενο δικής του επιλογής. Και αυτό είτε διότι δεν ευτύχησαν να το ανακαλύψουν είτε γιατί το ανακάλυψαν και δεν έκριναν σημαντικό ή δεν τόλμησαν να το ακολουθήσουν. Από την προσωπική μου εμπειρία, είναι αδύνατον να επιτύχεις επαγγελματικά εργαζόμενος σε κάτι το οποίο δεν έχεις απόλυτα επιλέξει και δεν είναι το πάθος σου. Άτομα τα οποία στη μέση της καριέρας τους αντιλαμβάνονται ότι έχουν κάνει λάθος επιλογή είναι συχνά δυστυχισμένα. Αντίθετα, τα άτομα που εντόπισαν και ακολούθησαν τη μοναδικότητά τους είναι δημιουργικά και παραγωγικά. Ευτυχισμένα και ολοκληρωμένα. Αυτός, άλλωστε, ίσως είναι και ο σκοπός της ύπαρξής μας.

–22–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 23

4 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΡΕΑ ΒΙΤΑΛΗ Δημοσιογράφος

Το μοναδικό μου αποτύπωμα. Ωραίο θέμα. Και μου δόθηκε Νοέμβριο μήνα από το σχολείο που πέρασα δυο χρόνια της ζωής μου. Νοέμβριος. Μήνας των γενεθλίων μου. Ωραίος καιρός για ενδοσκόπηση. Κι αυτόματα εξέβρασε ένα βίωμά μου. Καθόλου τυχαία. Η γραφή μου έχει έτσι κι αλλιώς βιωματικά στοιχεία. Και ποιου δεν έχει; Θα σας το διηγηθώ. Ήταν μια μέρα. Ήταν μια σκηνή σε ένα ασανσέρ. Χώρος απ’ όπου δεν μπορείς να ξεφύγεις. Ήταν μια σκηνή των άκρων. Για δυο ανθρώπους. Ο ένας ήμουν εγώ. Ο άλλος κάποιος που έχασε τα φρένα του. Συμβαίνει αυτό στους ανθρώπους. Αμέσως μετά αναζήτησα προστασία. Περιέργως, την ντροπή τη χρεώνεται πιο πολύ αυτός που δεν τη δικαιούται. Αυτό συμβαίνει στη ζωή, αν και αδίκως. Επέλεξα σε ποιον θα μιλήσω για το περιστατικό. Σε ποιον θ’ αναζητήσω προστατευτική αγκαλιά και παρήγορα λόγια. Έμμεσα έψαχνα κάποιον να δώσει μια μάχη για μένα. Αναζητούσα τον «δικηγόρο» μου. Διάλεξα εκείνη. Εκείνη κοντοστάθηκε. Και μετά μου είπε «Γράψ’ του ένα γράμμα». Τότε είχα νιώσει πιο μόνη από μόνη. Ωστόσο, μου είχε

–23–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 24

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

δώσει ένα όπλο στα χέρια από την παιδική μου κιόλας ηλικία. Πίσω από το «γράψ’ του ένα γράμμα», ο λόγος. Η παντοδυναμία του λόγου. Η αυτονομία της προσωπικής υπεράσπισης. Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς λόγο; Ασχολούμενη χρόνια με τη δημοσιογραφία, υπηρετώντας πιστά το χρονογράφημα, παράλληλα με αρκετές συνεντεύξεις μαγευτικών ανθρώπων, γέμισα το βιογραφικό μου. Συνεντεύξεις ανθρώπων με «μοναδικό» αποτύπωμα. Ξέρετε τι συναντούσα ψαχουλεύοντας τα μοναδικά αποτυπώματα του καθένα; Μια διαδρομή του υποσυνείδητου τους για να βρουν διέξοδο οι πληγές, οι μοναξιές, τα ελλείμματα τους. Ήταν μια σοφή διαδρομή του μυαλού πίσω από το μυαλό τους. Το ένστικτό μας είναι πιο έξυπνο από το μυαλό μας. Είχαν στήσει έναν «κόσμο» δικό τους, με θάρρος και παρρησία. Συχνά λέω ότι τέχνη είναι το όπλο των ανθρώπων που αδυνατούν να γίνουν κακοί. Τέχνη είναι και ο τρόπος που ζούμε. Αυτή είναι λοιπόν η μαγεία των ανθρώπων με τα «μοναδικά αποτυπώματα». Το ότι βρίσκουν τον τρόπο να λογαριαστούν, να μεταστρέψουν τις προδιαγραφές ενός τραύματος σε εφόδιο. Στο μοναδικό αποτύπωμα του καθενός δεν χωράνε κομπασμοί και ψευτοπερηφάνιες. Αυτά είναι για απονήρευτους. Το δικό μου λοιπόν μοναδικό αποτύπωμα είναι η γραφή. Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς λόγο; Πώς καλύτερα να δώσει τις μάχες του; Αυτή είναι και μια εμμονή μου στο μεγάλωμα των παιδιών μου. Η χρήση του λόγου. Η γλώσσα. Αν και δεν μιλάνε μόνο με λόγια οι άνθρωποι. Δεν υπάρχει μόνο η γλώσσα του στόματος. Γεμάτοι γλώσσες οι άνθρωποι. Και οι σιωπές, ακόμα, γλώσσες είναι. Γι’ αυτό, επιτρέψτε μου μια συμβουλή: απλώστε τη φιλοξενία σας στα μοναδικά αποτυπώματα των ανθρώπων και σεβαστείτε τα. Μην ξεπετάτε εύκολα κρίσεις. Τα μοναδικά αποτυπώματα συνήθως κρύβουν έντεχνα πόνο, κόπο και εσωτερική δύναμη.

–24–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 25

5 Το αίμα νερό ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Συγγραφέας Διευθυντής του περιοδικού «Ποιητική»

Ο τίτλος του βιβλίου μου («Το αίμα νερό») γεννά καταρχάς στον αναγνώστη το ερώτημα αν το ρήμα που σκοπίμως παρέλειψα από το άλλο μισό της φράσης έχει αρνητικό ή όχι πρόσημο. Θεωρώ πως από τη στιγμή που αποφάσισα να δουλέψω, να ανασκάψω αυτό το πολύ προσωπικό κι επώδυνο υλικό, η απάντηση είναι προφανής. Λέω «αποφάσισα», αν και στη λογοτεχνία, όπως γνωρίζουμε, δεν ισχύει αυτό. Έρχεται μια στιγμή που αρχίζεις να γράφεις για κάτι που σε βασανίζει, χωρίς να το έχεις προαποφασίσει. Το επόμενο στάδιο, το πιο δύσκολο βέβαια, είναι να μπορέσεις να τιθασεύσεις σκέψεις και συναισθήματα, που αναδύονται μέσα σου ορμητικά, να τους δώσεις μια μορφή που να τα καθιστά λογοτεχνία. Είχα πολύ δύσκολα παιδικά κι εφηβικά χρόνια. Η λάμψη και ο κοσμοπολιτισμός της οικογένειάς μου έκρυβαν από κάτω τρομακτικές ανατροπές και απερίγραπτη θλίψη. Μεγάλωσα σε ακραίες συνθήκες, ανάμεσα σε πολλές χώρες (Ιταλία, Βραζιλία, Αγγλία, Ελλάδα), διαφορετικές κάθε φορά γλώσσες, με ανθρώπους να εισβάλλουν ξαφνικά στη ζωή μου, αλλά να χάνονται προτού καν

–25–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 26

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

προλάβω να τους αγαπήσω, και δύο γονείς τόσο απορροφημένους από τις δικές τους επιλογές και τον μεταξύ τους διαρκή πόλεμο που το μόνο που κατάφεραν είναι να μου προσφέρουν το αίσθημα εκείνο της απόλυτης μοναξιάς, που ενδεχομένως να ευθύνεται για το ότι έγινα ποιητής. Προσδιορίζω το βιβλίο αυτό στον υπότιτλο ως «μυθιστόρημα σε σαράντα πέντε πράξεις», αλλά θεωρώ «Το αίμα νερό» σε μεγάλο βαθμό έργο ποιητικό, με την έννοια της πύκνωσης και του ρυθμού που έχει ο λόγος. Ωστόσο αφηγούμαι μια ιστορία, υπάρχει ένα νήμα, που συνδέει όλα αυτά τα σαράντα πέντε στιγμιότυπα/θραύσματα της ζωής μου, και τα πρόσωπα του βιβλίου ανεβαίνουν μ’ έναν τρόπο στη σκηνή. Επέλεξα αυτό τον τρόπο να μιλήσω για κάτι τόσο τραυματικό, γιατί ένιωθα ότι έτσι μπορώ να ελέγχω καλύτερα τα βίαια και πολλές φορές αρνητικά συναισθήματα που μου γεννούσε αυτή η αναμόχλευση του παρελθόντος. Η συναισθηματολογία είναι, ως γνωστόν, η αποτυχία του αισθήματος, και δεν ήθελα επ’ ουδενί το κείμενο να γίνει μελοδραματικό και «μελιστάλαχτο». Ως ποιητής δεν θέλησα ή δεν μπόρεσα να γράψω ένα καθαρόαιμο μυθιστόρημα. Ωστόσο, όπως είχε γράψει και ο Έζρα Πάουντ στον Χένρι Τζέιμς για το ποίημά του «Χιου Σέλγουιν Μόμπερλυ», θα «ήθελα ο αναγνώστης να δώσει στο βιβλίο μου την προσοχή που θα έδινε στις 300 σελίδες που παρέλειψα». Και κάτι τελευταίο και ίσως πιο σημαντικό: καμία αυτοβιογραφία δεν λέει όλη την «αλήθεια». Το «Αίμα νερό» είναι λογοτεχνία κι άρα αυτονομείται ως έργο από τις όποιες προθέσεις του συγγραφέα. Η «αλήθεια» του βιβλίου βρίσκεται μέσα στις λέξεις που το συνθέτουν. Κι αυτές φανερώνουν πολλά – αλλά, μην το ξεχνάμε, άλλα τόσα κρύβουν.

–26–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 27

6 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΣΤΕΦΑΝΙΑ ΓΕΩΡΓΑΝΤΑ Μαθήτρια Α’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Δεσοξυριβονουκλεϊνικό οξύ. Λίγοι είναι αυτοί που μπορούν να το προφέρουν, πόσο μάλλον να το θυμηθούν. Οι περισσότεροι το ξέρουμε με το ακρωνύμιό του: DNA. Τα μόρια του DNA είναι τόσο μικροσκοπικά που οι επιστήμονες δεν είχαν ποτέ κατορθώσει να δουν πραγματικά κάποιο απ’ αυτά μέχρι σήμερα. Κι όμως, αυτά τα μόρια περιέχουν τεράστια αποθέματα πληροφοριών που επηρεάζουν τη ζωή όλων μας. Το ύψος μας, τα χαρακτηριστικά του προσώπου μας, η διάπλαση του σώματός μας, ο ρυθμός ανάπτυξής μας, η υφή και το χρώμα των μαλλιών μας, το χρώμα των ματιών και του δέρματός μας, αλλά και χιλιάδες άλλες, απειροελάχιστες λεπτομέρειες, που ίσως δεν έχουμε προσέξει ποτέ – όλα αυτά είναι καθορισμένα εκ των προτέρων, καταγραμμένα στο DNA μας. Κανείς μας δεν είναι απόλυτα ίδιος με τον άλλον εμφανισιακά, ούτε ακόμη και τα μονοζυγωτικά ή αλλιώς όμοια δίδυμα, τα οποία μοιάζουν εξαιρετικά πολύ μεταξύ τους, σαν να είναι ο ίδιος άνθρωπος. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό είναι το γεγονός ότι αποκτούμε ο καθένας μας διαφορετικό DNA. Πιο συγκεκριμένα,

–27–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 28

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

τα μόρια που αποτελούν το DNA του πατέρα και της μητέρας μας συνδυάζονται, ώστε να δημιουργήσουν μια ανθρώπινη ζωή που δεν υπήρχε πριν και ένα DNA ολοκαίνουργιο. Πόσες πληροφορίες είναι αποθηκευμένες στο DNA του κάθε ατόμου, κάνοντας το ξεχωριστό; Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, αν οι βασικές μονάδες του DNA, οι οποίες ονομάζονται νουκλεοτίδια, μετατρέπονταν σε γράμματα του αλφαβήτου, θα καταλάμβαναν πάνω από ένα εκατομμύριο σελίδες αυτού του μεγέθους! Αποδεικνύεται λοιπόν επιστημονικά ότι, όσον αφορά την εμφάνισή μας, καθένας μας είναι μοναδικός και όσο κι αν μοιάζουμε, δεν υπάρχει κανένα άλλο άτομο στον κόσμο που να είναι ακριβώς ίδιο με εμάς. Τι θα λεχθεί όμως για τον ψυχικό μας κόσμο; Μπορεί να μην είμαστε ίδιοι εξωτερικά, αλλά τελικά είμαστε όλοι διαφορετικοί και μοναδικοί; Ή μήπως είμαστε μία απλή μάζα ανθρώπων, ανούσια και ανιαρή, επειδή ακριβώς δεν διαφέρει σε τίποτα; Η μοναδικότητα ορίζεται ως η ιδιότητα του να είναι κάποιος μοναδικός. Μοναδικός είναι ο απαράμιλλος, ο ασύγκριτος, ο ξεχωριστός, ο αποκλειστικός, αυτός που δεν έχει ταίρι, που δεν έχει κάποιον άλλον να του μοιάζει. Οι λέξεις αυτές ίσως ακούγονται πιο ωραίες και από την ίδια τη λέξη «μοναδικός», αν σκεφτεί κανείς πως σε αντίθεση με το «μοναδικός», που είναι απλό και εύκολο, δεν τις ακούμε συχνά. Γιατί όμως λέξεις περισσότερο βαρύγδουπες και σπουδαιότερες, με τόσο μεγάλο εκτόπισμα, να χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τη μοναδικότητα ή να εξισώνονται ως συνώνυμα με τη λέξη μοναδικός; Προφανώς, πίσω απ' αυτή την καθημερινή κι εύκολη λέξη κρύβονται περισσότερα και βαθύτερα νοήματα απ' όσο φανταζόμαστε. Κατά τη γνώμη μου, όλοι μας γεννιόμαστε μοναδικοί, είτε αναφερόμαστε στην εξωτερική εμφάνιση είτε στον εσωτερικό κόσμο κάποιου, στα ταλέντα και στην ιδιοσυγκρασία του. Γεν-

–28–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 29

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

νιόμαστε με μία προσωπικότητα και κάποιες κλίσεις έμφυτες, αποτελέσματα του γνωστού DNA, και στην πορεία της ζωής μας αναπτύσσουμε αυτή την προσωπικότητα, που ανήκει μόνο σε εμάς, προσθέτοντας κάθε φορά μικρές, καινούργιες πινελιές, καθώς λερωνόμαστε με χρώμα απ’ τη ζωή. Είναι δυνατόν λοιπόν τα γονίδια να επηρεάζουν τη συμπεριφορά με μια γενική έννοια και, αφού τα γονίδια είναι διαφορετικά για όλους μας, να είμαστε όλοι μοναδικά διαφορετικοί και να αναπτύσσουμε μία εξίσου μοναδικά διαφορετική προσωπικότητα, αλλά στην πραγματικότητα υπάρχουν και εξωγενείς παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωση του κάθε χαρακτήρα. Όσο κι αν ψάξουμε, δεν θα μπορέσουμε να σκεφτούμε κάποια κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου που να είναι ενσωματωμένη στα γονίδιά μας και να μην μπορεί να διαμορφωθεί από τις κοινωνικές συνθήκες. Στην πραγματικότητα, οι κοινωνικές συνθήκες επηρεάζουν πολύ τη μοναδικότητά μας. Ναι, είμαστε μοναδικοί και ναι, έχουμε όλοι κάτι το διαφορετικό, πόσες φορές όμως δεν συμβιβαζόμαστε, κρύβοντας αυτό το κάτι διαφορετικό από τους άλλους για να μη μας θεωρήσουν ανόητους ή περίεργους ή απλώς διαφορετικούς; Πόσες φορές δεν υιοθετούμε οτιδήποτε καινούργιο υιοθετούν και οι γύρω μας και μετατρεπόμαστε έτσι σε μία από τις πολλές ίδιες συνιστώσες του συνόλου των ατόμων στο οποίο έχουμε διαλέξει να ανήκουμε; Πόσες φορές δεν κάναμε κάτι, για να το θέσουμε πιο απλά, μόνο και μόνο επειδή το κάνουν οι υπόλοιποι ή οι φίλοι μας; Μήπως, αντί να γινόμαστε στην πορεία της ζωής μας περισσότερο μοναδικοί, επιλέγουμε να χάνουμε τη μοναδικότητά μας κομμάτι κομμάτι, για να είμαστε φυσιολογικοί, να μοιάζουμε στους άλλους, να είμαστε μέρος τους; Μήπως τελικά είναι δική μας επιλογή να αποβάλλουμε όλα τα στοιχεία που μας καθιστούν ξεχωριστούς και υπέροχους για να μας αποδέχονται οι υπόλοιποι;

–29–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 30

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Σύμφωνα με τη θεωρία της ατομικής ψυχολογίας του Άλφρεντ Άντλερ, γνωστού Αυστριακού ιατρού και ψυχολόγου και συνεργάτη του Φρόυντ, «Στον άνθρωπο υπάρχει η έμφυτη τάση για επιβολή. Η τάση αυτή προσκρούει στην αδυναμία του ατόμου. Έτσι, παράλληλα με την τάση για επιβολή, αναπτύσσεται στην περιοχή του ασυνείδητου ένα συναίσθημα μειονεξίας, που είναι ιδιαίτερα έντονο σε άτομα με σωματικά ή άλλα ελαττώματα. Το συναίσθημα μειονεξίας προκαλεί μία σειρά ασυνείδητων ενεργειών, που αποσκοπούν στην ανάπτυξη της προσωπικότητας με τέτοιο τρόπο, ώστε να καλυφθούν οι υπάρχουσες πραγματικές ή φανταστικές αδυναμίες. Η προσπάθεια αυτή ονομάζεται τάση για αναπλήρωση/αντιστάθμιση». Βλέπουμε τον εαυτό μας σε αυτά τα λόγια; Είναι απόλυτα λογικό, σύμφωνα και με τον ίδιο τον Άντλερ. Είναι αναμενόμενο να νιώθουμε άσχημα για ορισμένα μειονεκτήματά μας. Ωστόσο, ξεχνάμε ότι δεν είμαστε οι μόνοι που έχουμε ελαττώματα. Κανείς δεν είναι τέλειος γύρω μας, όσο κλισέ κι αν θεωρείται αυτή η φράση. Ακόμη και τα διεθνούς φήμης άτομα, που προωθούνται από τα ΜΜΕ με συνεχή και αδιάκοπο ρυθμό, δεν είναι τέλεια. Είναι επόμενο λοιπόν να έχουμε ανασφάλειες. Η σωστή αντιμετώπισή τους όμως δεν είναι η αφαίρεση κάθε είδους μοναδικότητας, σε μία έσχατη προσπάθεια να καλυφθούν τα μειονεκτήματά μας με την ομογενοποίηση. Δυστυχώς, συνήθως αργούμε να το καταλάβουμε αυτό εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας, αλλά και για τους γύρω μας, και το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν. Γονείς, εκπαιδευτικοί, επιστήμονες, κοινωνικοί φορείς, αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα. Γεννιόμαστε μοναδικοί, αλλά χάνουμε τη μοναδικότητά μας όταν αποφασίζουμε ότι ο κόσμος δεν θα μας αποδεχτεί ποτέ έτσι, με τα δικά μας περίεργα ή καλύτερα μοναδικά στοιχεία. Η αλήθεια

–30–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 31

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

είναι όμως ότι, χάνοντας τη διαφορετικότητα, χάνουμε τον εαυτό μας, χάνουμε το «εγώ» για το οποίο θα έπρεπε να είμαστε περήφανοι. Άλλωστε, όσοι ξεχώρισαν ήταν όσοι κατάφεραν να κρατήσουν αυτό το «εγώ» ακλόνητο, δικό τους. «Πρέπει να είσαι ο εαυτός σου και όχι αυτός που θέλουν οι άλλοι». Φρίντριχ Νίτσε, Γερμανός φιλόσοφος

«Το μυστικό της επιτυχίας; Να είσαι διαφορετικός από τους άλλους». Γούντυ Άλεν, Αμερικανός ηθοποιός και σκηνοθέτης

«Να θυμάσαι ότι είσαι απολύτως μοναδικός. Όπως και όλοι οι άλλοι». Margaret Mead, Αμερικανίδα εθνολόγος

–31–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 32

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 33

7 Το παιδί μας γίνεται μοναδικό εφόσον το αντιμετωπίζουμε ΕΜΕΙΣ σαν να είναι μοναδικό ΜΑΡΙΑ ΓΙΑΝΝΕΤΟΥ Δημοσιογράφος

Ένα παιδί γεννιέται. Έχει κληρονομήσει στοιχεία της προσωπικότητας των γονιών του, κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει με την ευαισθησία, την εσωστρέφεια ή εξωστρέφειά του. Αλλά ακόμα κι αυτά τα χαρακτηριστικά του εντείνονται ή μειώνονται ανάλογα με τον τρόπο που θα μεγαλώσει. Το παιδί αυτό έρχεται στον κόσμο από δύο γονείς που αγαπιούνται και σέβεται ο ένας την προσωπικότητα και τις επαγγελματικές επιλογές του άλλου. Αγαπούν το παιδί άνευ όρων και το φροντίζουν και οι δύο όσο περισσότερο μπορούν, αλλά αφήνουν κι αλλά πρόσωπα εμπιστοσύνης να είναι μαζί του. Στο σπίτι υπάρχει ζεστασιά, ηρεμία, αγάπη, τρυφερότητα, σεβασμός, γέλιο, χαρά. Οι γονείς αυτοί γνωρίζουν πως η προσωπικότητα του παιδιού τους διαμορφώνεται από το περιβάλλον και, εκτός από την αμέριστη αγάπη τους, το εκθέτουν σε όσο το δυνατό περισσότερα ερεθίσματα. Συζητήσεις, βόλτες, παιχνίδια, αθλητισμός, διάβασμα, μουσική, θέατρο, παρέες. Συζητούν και συμφωνούν στα όρια που θα βάλουν μαζί στο παιδί, για να το κάνουν να νιώθει ασφάλεια,

–33–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 34

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

να βάζει στόχους και να τους πετυχαίνει. Ο ένας φροντίζει τον άλλο μέσα στην οικογένεια, συμμετέχουν όλοι στις υποχρεώσεις του σπιτιού και σέβονται ο ένας τις απόψεις και τις επιθυμίες του άλλου. Η σωστή μόρφωση είναι πρωταρχικό μέλημα των γονέων. Επιλέγουν το καλύτερο σχολείο –ανάλογα με την οικονομική τους δυνατότητα– και παρακολουθούν την εξέλιξη του παιδιού χωρίς να το πιέζουν. Φροντίζουν μόνο να λύνει τις απορίες του και να προχωρά στις βαθμίδες της εκπαίδευσης χωρίς κενά. Το παιδί που μεγαλώνει σ’ αυτή την οικογένεια γίνεται πνευματικά δυνατό, μοναδικό, γεμάτο χαρίσματα, αυτοπεποίθηση, αλλά και συμπόνια για τον διπλανό του. Είναι ήρεμο, μέσα σ’ όλα κι έχει καλή συμπεριφορά. Έχει αναπτύξει τα καλά στοιχεία που έχει κληρονομήσει κι έχει σχεδόν εξαφανίσει τα αρνητικά. Όταν ενηλικιώνεται είναι έτοιμο να κατακτήσει τον κόσμο. Αυτό το ΙΔΙΟ παιδί, με την ευαισθησία και την εσωστρέφεια ή εξωστρέφεια που έχει κληρονομήσει, μεγαλώνει με άλλο τρόπο. Οι γονείς του δεν έχουν μεταξύ τους καλή επικοινωνία ή έχουν μια ανισότιμη σχέση, με αποτέλεσμα καβγάδες ή ανομολόγητη πικρία και δυστυχία. Οι γονείς δεν αποδέχονται τα στοιχεία της προσωπικότητας που έχει κληρονομήσει το παιδί και του ασκούν συνεχώς κριτική. Δεν του εκφράζουν την αγάπη τους και δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες του. Είναι ουσιαστικά απόντες από τη ζωή του παιδιού και οι δύο γονείς ή ο ένας από τους δύο. Το αφήνουν να σπαταλάει τον χρόνο του άσκοπα μέσα στο σπίτι, δεν το πηγαίνουν βόλτες, δεν το ενθαρρύνουν να διαβάζει και να αθλείται. Δεν έχουν μεταξύ τους όρια και δεν βάζουν και στο παιδί. Ο καθένας κάνει ό,τι θέλει, όποτε θέλει. Δεν υπάρχει αίσθηση του χρόνου και των υποχρεώσεων. Το παιδί αυτό γίνεται πνευματικά αδύναμο, με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση. Οι αδυναμίες που έχει κληρονομήσει

–34–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 35

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

γιγαντώνονται και τα χαρίσματά του σχεδόν εξαφανίζονται. Στη ζωή του δεν ξέρει τι θέλει και πώς να το αποκτήσει. Βασανίζεται το ίδιο και βασανίζει και τους άλλους. Νιώθει δυστυχισμένο και δεν μπορεί να καταλάβει γιατί. Έχει πολύ άγχος και πολλές ανασφάλειες.

«Τα παιδιά μας είναι ευτυχισμένα μόνο εάν είμαστε κι ΕΜΕΙΣ». Η ελληνική οικογένεια συνήθως βρίσκεται κάπου στη μέση. Κάνει κάποια από τα «καλά» της πρώτης οικογένειας και κάποια από τα «κακά» της δεύτερης οικογένειας. Είναι απόλυτα λογικό να μην υφίστανται πολλές φορές οι συνθήκες, ώστε να προσφέρουμε στο παιδί μας το ιδανικό περιβάλλον για να μεγαλώσει. Ας μην κατηγορούμε όμως τα παιδιά, αν δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες μας. ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΦΤΑΙΝΕ ΠΟΤΕ. Εμείς δεν τα μεγαλώσαμε στο περιβάλλον που έπρεπε. Εμείς είμαστε τα πρότυπά τους. Μπορεί το παιδί να διδαχτεί υπευθυνότητα από ανεύθυνους γονείς; Ας μπει ο κάθε γονιός στη διαδικασία να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και πώς λειτουργεί μέσα στη σχέση με τον/τη σύζυγο και το παιδί του. Με οποιοδήποτε τρόπο κρίνει ο ίδιος, ας καθοδηγηθεί σε πιο σωστά μονοπάτια, για να καταλάβει ποια είναι τα εμπόδια στον δρόμο προς τη δική του ευτυχία, αλλά και την ευτυχία της οικογένειάς του. Κάποιες από τις αρχές και τις αξίες, με τις οποίες μεγάλωσαν εμάς οι γονείς μας, μπορεί να είναι λανθασμένες και να πρέπει να τις αναθεωρήσουμε, ώστε να ωφεληθούμε και εμείς οι ίδιοι, αλλά και τα παιδιά μας. Ας μην πασχίζουν οι γονείς να αφήσουν στο παιδί μια υλική περιουσία που μπορεί ανά πάσα στιγμή να χαθεί. Να πασχίζουν

–35–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 36

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

να μεγαλώσουν ένα παιδί με αυτοπεποίθηση. Την περιουσία του μυαλού και της ψυχής του δεν θα μπορέσει να του την πάρει ΠΟΤΕ ΚΑΝΕΙΣ. Όποια αντιξοότητα και εάν του παρουσιαστεί στη ζωή θα την ξεπεράσει με επιτυχία και θα είναι πάντα ΝΙΚΗΤΗΣ. Ποτέ δεν είναι αργά να γίνουν μικρές ή μεγάλες αλλαγές, οι οποίες θα βελτιώσουν τις σχέσεις μέσα στην οικογένεια και θα βοηθήσουν το παιδί να βρει την εσωτερική του ισορροπία, που θα το οδηγήσει στην επιτυχία σε όλους τους τομείς της ζωής του. Έχουμε χρέος απέναντι στον εαυτό μας να κυνηγάμε την ευτυχία και να μη συμβιβαζόμαστε με τίποτα λιγότερο. Μας δόθηκε μία ευκαιρία στη ζωή και δεν έχουμε δικαίωμα να την αφήνουμε να πηγαίνει χαμένη. Δεν γίνεται εμείς να είμαστε δυστυχισμένοι και να περιμένουμε να παιδιά μας να νιώθουν ευτυχισμένα. Τα παιδιά μας είναι ευτυχισμένα μόνο εάν είμαστε κι ΕΜΕΙΣ.

20 15

–36–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 37

8 Δεν είναι απλώς παιδιά... Είναι ο Γιώργος, ο Νίκος, η Έλενα, η Μαρία ΚΩΣΤΑΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Πρόεδρος «Το Χαμόγελο του Παιδιού»

Βασική πεποίθηση για τον Εθελοντικό Οργανισμό «Το Χαμόγελο του Παιδιού» είναι ότι κάθε παιδί είναι μοναδικό. Η καθημερινή πρακτική το αποδεικνύει μέσα από τις δράσεις μας και την επαφή μας με τα παιδιά. Έτσι, ο βασικός στόχος του Οργανισμού, που είναι η προστασία των παιδιών, διέπεται από τη βασική αξία ότι κάθε παιδί είναι ξεχωριστό με τις δικές του μοναδικές συναισθηματικές, πνευματικές, κοινωνικές και σωματικές δυνατότητες και ικανότητες. Δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι και διαφορετικά, καθώς και «Το Χαμόγελο του Παιδιού» από τη μοναδικότητα ενός παιδιού δημιουργήθηκε. Ο Ανδρέας αρρώστησε το 1994. Στη δύσκολη πορεία που ακολούθησε επιθυμία του ήταν «να έχουν όλα τα παιδιά ένα χαμόγελο»! Γι’ αυτό και τον Νοέμβριο του 1995 ο Ανδρέας αποτύπωσε το όραμά του στο προσωπικό του ημερολόγιο. Επιθυμία του να ιδρυθεί ένας σύλλογος για να έχουν όλα τα παιδιά ένα ΧΑΜΟΓΕΛΟ! Ωστόσο, ο Ανδρέας δεν στάθηκε εκεί, ζήτησε η επιθυμία του να εκφραστεί δημόσια, να μάθει ο κόσμος, να γίνει κοινωνός και

–37–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 38

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

να συμμετέχει στην υλοποίηση αυτού του οράματος. Πρώτος σταθμός η εκπομπή «Κόκκινη Κάρτα» του Γιώργου Παπαδάκη στον ΑΝΤΕΝΝΑ. Από την πρώτη στιγμή όλοι οι συντελεστές της εκπομπής «αγκάλιασαν» τον Ανδρέα και έκαναν ό,τι ήταν εφικτό για να ακουστεί η φωνή του! Η απήχηση που είχε η εκπομπή ήταν πραγματικά ανέλπιστη! Στην Ελλάδα, στην Κύπρο, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, οι Έλληνες συγκλονίστηκαν και από την πρώτη στιγμή έσπευσαν με κάθε τρόπο να στηρίξουν το όραμα του Ανδρέα. Σε λιγότερο από ένα μήνα ο Ανδρέας έφυγε από κοντά μας. Ωστόσο είχε αφήσει πίσω του μία τεράστια παρακαταθήκη, τη σελίδα του ημερολογίου στην οποία αναφέρει:

20 15

Όλοι ξέρουμε συζητάμε για κάτι παιδιά στους δρόμους που τους λείπει το χαμόγελο. Τους λείπει το χαμόγελο γιατί δεν έχουν λεφτά δεν έχουν παιχνίδια και δεν έχουν φαΐ και μερικά δεν έχουν καν γονείς. Σκεφτείτε λοιπόν και αφήστε τα λόγια ας ενωθούμε και ας δώσουμε ό,τι μπορούμε στα φτωχά αλβανάκια, άσπρα και μαύρα, όλα παιδιά είναι και αξίζουν ένα χαμόγελο. Αυτός ο Σύλλογος θα λέγεται Το Χαμόγελο του Παιδιού. Ελάτε λοιπόν να βοηθήσουμε, αν ενωθούμε όλοι θα τα καταφέρουμε. Ο Ανδρέας ξεχώρισε μόνο με το παράδειγμα του και τον αλτρουισμό του και το ίδιο ζήτησε να γίνει και για τα υπόλοιπα παιδιά «όλα παιδιά είναι και αξίζουν ένα χαμόγελο...» ανέφερε. Χωρίς κριτήρια, χωρίς διακρίσεις... απλά να βοηθηθούν. Το παράδειγμα του Ανδρέα λειτουργεί ως πρότυπο για όλους τους εργαζόμενους, τις εργαζόμενες, τους εθελοντές και τις εθελόντριες του Οργανισμού. Ο σεβασμός των παιδιών της μοναδικότητας τους

–38–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 39

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

και η αναγνώριση ότι είναι συγκεκριμένα και ενεργά άτομα της κοινωνίας με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Πίσω από κάθε γενικό όρο «παιδιά», «ανήλικοι» ή «ανήλικες» υπάρχουν συγκεκριμένα παιδιά με όνομα, καταγωγή, θρησκεία, ικανότητες, όπως ακριβώς ορίζει το άρθρο 2 στη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού: «Τα Συμβαλλόμενα Κράτη υποχρεούνται να σέβονται τα δικαιώματα που αναφέρονται στην παρούσα Σύμβαση και να τα εγγυώνται σε κάθε παιδί που υπάγεται στη δικαιοδοσία τους, χωρίς καμία διάκριση φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων του παιδιού ή των γονέων του ή των νόμιμων εκπροσώπων του ή της εθνικής, εθνικιστικής ή κοινωνικής καταγωγής τους, της περιουσιακής τους κατάστασης, της ανικανότητάς τους, της γέννησής τους ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης». Μια γρήγορη ματιά στα σπίτια του Οργανισμού μας επιβεβαιώνει όλα τα παραπάνω. Μένουν παιδιά από όλα τα μέρη της Ελλάδας και του κόσμου. Οι διαφορές τους και η μοναδικότητα τους είναι εμφανείς, για παράδειγμα, στα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους, αλλά υπάρχουν και διαφορές λιγότερο εμφανείς. Κάποια είναι χαρισματικοί αθλητές και χαρισματικές αθλήτριες, κάποια ταλαντούχοι και ταλαντούχες μουσικοί, κάποια επιστήμονες, κάποια δυσκολεύονται πάρα πολύ στο σχολείο, ενώ κάποια είναι ήσυχα και συνεργάσιμα και κάποια πραγματικά πολύ ζωηρά. Όλα αυτά τα χρόνια μάθαμε να διευκολύνουμε το κάθε παιδί να ανακαλύπτει τον εαυτό του και να μην προβάλλουμε τις δικές μας προσδοκίες και όνειρα ως στόχους ζωής του παιδιού. Το διευκολύνουμε όμως θέτοντας κατευθυντήριες γραμμές, κανόνες και όρια για σωστή κοινωνική συμπεριφορά και όχι για να κάνουμε τη ζωή μας πιο εύκολη. Όλα αυτά τα χρόνια μάθαμε ότι δεν υπάρχουν δυο ίδια παιδιά, ακόμη και τα δίδυμα. Κάθε παιδί είναι ένα μοναδικό άτομο και

–39–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 40

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

παρά τις κοινές ανάγκες και τα χαρακτηριστικά τους (ειδικά σε σχέση με το αναπτυξιακό στάδιο που βρίσκονται) έχει γίνει κατανοητή και σεβαστή η ατομικότητα τους και κατά συνέπεια απαιτείται, όσο είναι δυνατό, μοναδικός τρόπος ανατροφής. Όλα αυτά τα χρόνια μάθαμε να αναγνωρίζουμε τη μοναδικότητα κάθε παιδιού και να του δίνουμε κίνητρο, αλλά και να ενισχύουμε τις μοναδικές ικανότητες του με γνώμονα τη γνώση του, τα συναισθήματα του, τις δυνατότητες του, προκειμένου και ως ενήλικας ή ενήλικη να βασίζεται σε αυτές και να κάνει ασφαλείς επιλογές. Όλα αυτά τα χρόνια μάθαμε να μη συγκρίνουμε το ένα παιδί με το άλλο, καθώς κάθε παιδί έχει τον δικό του δρόμο και στόχο. Όλα αυτά τα χρόνια μάθαμε να ακούμε τα παιδιά και να τα παροτρύνουμε να εκφράζουν τις απόψεις και τη γνώμη τους. Δεν είναι ανάγκη να συμφωνούμε μαζί τους, αλλά είναι ανάγκη να τους αναγνωρίζουμε το δικαίωμα να έχουν άποψη. Στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 10561 δεχόμαστε καθημερινά κλήσεις από γονείς, αλλά και από παιδιά που μοιράζονται τις σκέψεις τους μαζί μας σε σχέση με τη μοναδικότητα τους, είτε αυτή αφορά τη φυλή, τη γλώσσα, τις μαθησιακές δυνατότητες, είτε την αναπηρία ή τη σεξουαλική προτίμηση. Στο δίλημμα γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί; η απάντηση δεν είναι εύκολη. Αυτό που με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε είναι ότι η επιλογή είναι μία. Είτε γεννιούνται είτε γίνονται τα παιδιά μοναδικά, όλοι και όλες οφείλουμε να σεβαστούμε τη μοναδικότητα τους. Αυτή σίγουρα είναι η μοναδική επιλογή.

1. Η Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056 λειτουργεί 24 ώρες τη μέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα και όλες οι κλήσεις είναι δωρεάν και ανώνυμες χωρίς να καταγράφονται.

–40–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 41

9 Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΓΙΩΣΑΦΑΤ Νευρολόγος-Ψυχίατρος Ιδρυτής της Παιδοψυχιατρικής Εταιρίας Ελλάδος

«Ερώτηση: Η ζωή του παιδιού και η μελλοντική του πορεία προς την ενηλικίωση καθορίζεται από τη φύση, την κληρονομικότητα, τα γονίδια δηλαδή, ή είναι αποτέλεσμα της αντιμετώπισής του από τους γονείς; Απάντηση: Είναι ένα πολύ παλιό ερώτημα (natura versus nurture – φύση ή ανατροφή), που σήμερα νομίζω ότι έχει απαντηθεί. Η απάντηση είναι απλή: και τα δύο. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα γονίδια παίζουν σημαντικότερο ρόλο και σ’ άλλες η γονεϊκή συμπεριφορά. Κυκλοφορούν πολλά σενάρια και «γνώσεις» στην τηλεόραση, στα περιοδικά και γενικά στα μέσα ενημέρωσης για το πώς πρέπει να είναι η συμπεριφορά των γονιών. Συχνά αυτό γίνεται και από «ειδικούς», όπως συμβούλους ψυχικής υγείας, παιδοψυχολόγους κ.ά., χωρίς καμιά ειδική κατάρτιση, που πολλές φορές λένε πράγματα που δεν είναι σωστά και κάποτε και επικίνδυνα. Οι διαφορετικές απόψεις των δημοσιογράφων και πολλών από τους «ειδικούς» προκαλούν σύγχυση στους γονείς. [...]

–41–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 42

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Ερώτηση: Σ’ αυτό το στάδιο επηρεάζεται η ευφυΐα; Από την στιγμή της σύλληψης η εξυπνάδα επηρεάζεται; Απάντηση: Η ευφυΐα σε μεγάλο βαθμό είναι κληρονομική, είναι στα γονίδια. Όσο και αν οι σοσιαλιστές και άλλοι δεν θέλουν να τα βλέπουν έτσι και θεωρούν ότι είμαστε όλοι ίσοι. Δεν είναι έτσι! Υπάρχει αδικία από την φύση. Άλλος είναι κοντός, άλλος ψηλός· άλλος ωραίος, άλλος άσχημος· άλλος έξυπνος και άλλος λιγότερο έξυπνος. Γι’ αυτό έχουμε και τους κοινωνικούς αγώνες. Αφού τα άλλα δεν μπορούμε να τ’ αλλάξουμε, διεκδικούμε να αλλάξουμε το οικονομικό, να έχουμε τουλάχιστον όλοι τα ίδια λεφτά. Και αυτό, όμως, δεν γίνεται. ένας λίγο πιο έξυπνος αργά ή γρήγορα θα βγάλει πιο πολλά λεφτά, κατά μέγιστο ποσοστό. Από ’κει και πέρα η κοινωνία κοιτάει τί θα κάνει γι’ αυτό. Ένας τρόπος είναι να τους αφήσει όλους ελεύθερους: ο καπιταλισμός. Και όποιος επιβιώσει. Εκεί δέχεσαι ότι μερικοί που έχουν περισσότερο ταλέντο θα έχουν και περισσότερα χρήματα. Άλλος τρόπος είναι να έχει ο καθένας ανάλογα με τις ανάγκες του: ο κομμουνισμός. Κι αυτό δεν έπιασε, γιατί επικράτησε η ανθρώπινη βουλιμία. Κι εκεί υπήρχαν κάποιοι που είχαν περισσότερα και κάποιοι λιγότερα. Ούτε εκεί έγινε ισότητα· αντίθετα επιβλήθηκε η καταπίεση της ελευθερίας του άλλου. Για μένα το σωστότερο σύστημα είναι ένα είδος σοσιαλδημοκρατίας: να είναι κανείς ελεύθερος, αλλά το κράτος να φροντίζει για τους αδύναμους. [...] Ερώτηση: Μπορεί ένας άνθρωπος να κατακτήσει την ωριμότητα όταν μεγαλώσει; Απάντηση: Η ωριμότητα κατακτάται κυρίως τον πρώτο χρόνο, αλλά και στα επόμενα τρία-τέσσερα. Αν δεν ωριμάσετε τότε, είναι δύσκολο μετά. Η ψυχοθεραπεία, ορισμένες σχέσεις ή συνθήκες αργότερα βοηθούν». Απόσπασμα από το βιβλίο «Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια», Εκδόσεις Αρμός, 2010 (προσαρμοσμένο στο μονοτονικό σύστημα).

–42–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 43

10 Γεννιόμαστε ή γινόμαστε διαφορετικοί; ΔΡ. ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΚΑΓΚΟΣ Κλινικός κυτταρογενετιστής Ερευνητής του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ)

Στα χρωμοσώματα του ανθρώπου, εκτός από τις πληροφορίες που αφορούν εμφανή χαρακτηριστικά όπως το χρώμα των μαλλιών και των ματιών, τη σωματική διάπλαση και το ύψος, βρίσκονται κωδικοποιημένες πληροφορίες που αφορούν την ευφυΐα και τη συμπεριφορά του ατόμου, αλλά ακόμη και την πιθανότητα να εμφανίσει κάποια σοβαρή νόσο. Υπάρχουν ακόμη πληροφορίες για προδιάθεση σε μολυσματικές ασθένειες, για τον τρόπο που θα ανταποκριθεί ο συγκεκριμένος οργανισμός σε μια λοίμωξη ή ακόμη και σε ενδεχόμενη θεραπευτική αγωγή. Τις πληροφορίες αυτές τις κληρονομούμε από τους γονείς μας, με 50% συνεισφορά από τον κάθε γονέα, και τις κληροδοτούμε, συνεισφέροντας επίσης κατά 50%, στους απογόνους μας. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε γίνει μάρτυρες της θεαματικής εξέλιξης στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας, της Γενετικής και της Βιο-πληροφορικής. Η αποκρυπτογράφηση του γενετικού κώδικα και η χαρτογράφηση του γονιδιώματος πολλών οργανισμών και του ανθρώπου, έδειξαν ότι η τεράστια ποσότητα πληροφορίας

–43–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 44

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

που περιέχεται στο DNA κωδικοποιείται από ένα απλό αλφάβητο τεσσάρων γραμμάτων. Τα γράμματα Α, Τ, G και C αντιπροσωπεύουν τις τέσσερις βάσεις του DNA, την αδενίνη, τη θυμίνη, τη γουανίνη και την κυτοσίνη. Τρία δισεκατομμύρια από αυτές τις «βάσειςγράμματα» του γενετικού κώδικα βρίσκονται σε κάθε σετ 23 χρωμοσωμάτων που κληρονομούμε από κάθε γονέα μας. Αν επιχειρούσε κανείς να τυπώσει τη γραμμική αλληλουχία των τεσσάρων βάσεων του DNA, οι οποίες, επαναλαμβανόμενες σε αναρίθμητους συνδυασμούς, συγκροτούν το ανθρώπινο γονιδίωμα, τότε θα έπρεπε να γεμίσει, με πυκνογραμμένες σελίδες, 170 τόμους μεγέθους τηλεφωνικού καταλόγου μεγάλης πόλης. Η τεράστια αυτή ποσότητα κειμένου στην περίπτωση του ανθρώπινου γονιδιώματος θα μπορούσε να κατανεμηθεί σε 23 ανισομεγέθεις τόμους, καθένας από τους οποίους αντιστοιχεί σε ένα από τα 23 ανθρώπινα χρωμοσώματα. Από τα μικρόβια μέχρι τον άνθρωπο, η φύση χρησιμοποιεί την ίδια γλώσσα για να προγραμματίσει, να διαβάσει και να μεταφράσει το DNA σε πολύπλοκες βιολογικές δομές και λειτουργίες. Πολλές από τις βιολογικές διεργασίες είναι κοινές στους κατώτερους και τους ανώτερους οργανισμούς. Οι ομοιότητες αυτές επιβεβαιώνουν την κοινή προέλευση του DNA από έναν αρχέγονο «προπατορικό» οργανισμό και καθορίζουν την εξέλιξη των ειδών. Οι γενετιστές έδειξαν ότι περίπου το 1/3 των γονιδίων του ζυμομύκητα είναι κοινά με του ανθρώπου. Το ίδιο συμβαίνει με το 40% των γονιδίων του σκουληκιού. Ο κοινός πρόγονος ποντικού και ανθρώπου υπολογίζεται ότι έζησε πριν περίπου 75 εκατομμύρια χρόνια. Το γονιδίωμα του ποντικού παρουσιάζει περίπου 65% ομοιότητα με του ανθρώπου, ενώ άνθρωπος και χιμπαντζής παρουσιάζουν γενετική ομοιότητα της τάξης του 98%. Οι οργανισμοί

–44–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 45

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

που ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο είδος παρουσιάζουν γενετική ομοιότητα σε ποσοστό που πλησιάζει το 100%. Τα περισσότερα γονίδια προγραμματίζουν την παραγωγή ενός ή περισσότερων βιομορίων, όπως οι πρωτεΐνες και τα RNA. Οι πρωτεΐνες αποτελούν ζωτικά λειτουργικά και δομικά συστατικά του οργανισμού. Πρωτεΐνες, για παράδειγμα, συγκροτούν την κόρη του ματιού, τις τρίχες και τα νύχια μας. Πρωτεΐνες είναι τα αντισώματα, οι ορμόνες και τα ένζυμα που είναι απαραίτητα για τις βιολογικές διεργασίες που συμβαίνουν κάθε στιγμή στο σώμα μας. Μεταξύ των ανθρώπινων πληθυσμών παρατηρούνται πολύ συχνά διαφορετικές μορφές του ίδιου γονιδίου, οι οποίες ωστόσο προγραμματίζουν την παραγωγή της ίδια πρωτεΐνης ή βιομορίου. Τις περισσότερες φορές οι διαφορετικές μορφές ενός γονιδίου δεν έχουν σαφή επίδραση στην παραγωγή ή τη λειτουργικότητα του προϊόντος του. Οι μεταβολές αυτές ονομάζονται γενετικοί πολυμορφισμοί. Ορισμένοι γενετικοί πολυμορφισμοί παρατηρούνται αποκλειστικά σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες και ευθύνονται για τα ιδιαίτερα φυλετικά και εθνολογικά χαρακτηριστικά των διαφόρων λαών και εθνοτήτων. Τα γονίδια καταλαμβάνουν μικρό μόνο μέρος του συνόλου των 3 δισεκατομμυρίων βάσεων του γονιδιώματος του ανθρώπου (περίπου 1-2%). Μεγάλο μέρος του DNA μας αποτελείται από επαναλαμβανόμενες περιοχές (44%), οι οποίες παρουσιάζουν εκτεταμένη ποικιλομορφία στον γενικό πληθυσμό. Γενετικοί πολυμορφισμοί μπορούν να προκύψουν από την αντικατάσταση ενός και μόνο γράμματος από τα δισεκατομμύρια γράμματα (βάσεις) σε οποιοδήποτε σημείο της νουκλεοτιδικής αλυσίδας. Μια γουανίνη, για παράδειγμα, μπορεί να αντικατασταθεί από μια κυτοσίνη, μια θυμίνη με μια γουανίνη και ούτω

–45–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 46

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

καθεξής. Οι πολυμορφισμοί αυτοί ονομάζονται SNPs (singlenucleotide polymorphisms). Υπολογίζεται ότι στο γονιδίωμα κάθε ανθρώπου μία στις 1000 βάσεις DNA είναι πολυμορφική. Πολυμορφισμοί αφορούν και μεγαλύτερα τμήματα του DNA, τα οποία κατά περίπτωση μπορεί να παρεισφρήσουν εντός άλλων τμημάτων DNA, να διπλασιαστούν ή να πολλαπλασιαστούν ή ακόμη και να λείπουν. Ορισμένοι πολυμορφισμοί του γενετικού μας υλικού είναι δυνατόν να προκαλέσουν σοβαρές διαταραχές, μερικές από τις οποίες δεν είναι καν συμβατές με τη ζωή. Στην περίπτωση αυτή οι γονιδιακές μεταβολές ονομάζονται μεταλλάξεις. Οι μεταλλάξεις μπορούν να αποσοβήσουν τη λειτουργία ενός ή περισσότερων γονιδίων, έχουν ως αποτέλεσμα ατελή παραγωγή, δημιουργία αδρανούς ή ακόμη και βλαβερού προϊόντος και συνδέονται με κληρονομικές ασθένειες. Η καταστροφική μετάλλαξη, για παράδειγμα, που οδηγεί στη σοβαρή ασθένεια δρεπανοκυτταρική αναιμία δεν είναι παρά η αντικατάσταση ενός γράμματος σε μια σελίδα του ενδέκατου τόμου (του χρωμοσώματος υπ’ αριθμόν 11). Άλλοι τύποι μεταλλάξεων ή πολυμορφισμών μπορούν να προσθέσουν, να αφαιρέσουν ή να επανατοποθετήσουν μια παράγραφο, μια σελίδα ή ακόμα κι έναν ολόκληρο τόμο – ένα χρωμόσωμα. Το ανθρώπινο γονιδίωμα παρουσιάζει εκτεταμένο πολυμορφισμό μεταξύ των ατόμων τόσο σε περιοχές οι οποίες φέρουν γονίδια, όσο και στις πιο εκτενείς μη γονιδιακές περιοχές, οι οποίες ελέγχουν έμμεσα τη λειτουργία του γονιδιώματος. Μοριακή ανάλυση μερικών μόνον από τις πολλές περιοχές του DNA που παρουσιάζουν εκτεταμένη ποικιλομορφία μπορεί να αποτελέσει μια αδιαμφισβήτητη «βιολογική ταυτότητα» και παρέχει τη δυνατότητα να διακρίνουμε μεταξύ τους, όλους ουσιαστικά τους ανθρώπους,

–46–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 47

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

εκτός από τους όμοιους (ομοζυγωτικούς) διδύμους. Η ταυτοποίηση DNA χρησιμοποιείται ευρύτατα κατά τον έλεγχο συμβατότητας σε μεταμοσχεύσεις οργάνων, καθώς και στην εγκληματολογία και την ιατροδικαστική. Από τη σκοπιά, επομένως, της σύγχρονης Γενετικής γεννιόμαστε μοναδικοί, διότι το γενετικό μας υλικό είναι μοναδικό. Τα γονίδια όμως αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον κατά τη διάρκεια της ζωής ενός οργανισμού. Τροποποιούνται, επηρεάζονται και επηρεάζουν τη βιολογική και την ψυχική μας ταυτότητα, σε άμεση ανταπόκριση προς το περιβάλλον. Για παράδειγμα, το μήκος των τελομερών των χρωμοσωμάτων, το οποίο υπολογίζεται περίπου στις 15.000 βάσεις DNA κατά τη γέννησή μας, καθορίζεται γενετικά από αρκετά γονίδια και καθορίζει το προσδόκιμο επιβίωσης κάθε ανθρώπου. Περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως το στρες, το κάπνισμα, η κακή διαβίωση και διατροφή, επηρεάζουν σημαντικά και μειώνουν απροσδόκητα το μήκος των τελομερών, οδηγώντας γρηγορότερα προς τη γήρανση. Επιπλέον, πειράματα σε ποντικούς, που απογαλακτίσθηκαν πρόωρα και απομακρύνθηκαν από τις μητέρες τους, έδειξαν ότι τα γονίδια που σχετίζονται με τη χαρά ή την ικανοποίηση «σβήνουν» ή παύουν να λειτουργούν αποτελεσματικά. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι αυτές οι «επι-γενετικές» μεταβολές διατηρούνται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ζώου και εξηγούν βιοχημικά το μετατραυματικό στρες. Η γέννηση λοιπόν ενός παιδιού με ευνοϊκή κληρονομική προδιάθεση για περισσότερη ή ανθεκτικότερη μυϊκή μάζα δεν προϋποθέτει κατ’ ανάγκη την εξέλιξή του σε αθλητή ολυμπιακών επιδόσεων. Αυτό απαιτεί προσήλωση σε ένα δύσκολο στόχο και επιπλέον σκληρή προπόνηση και προετοιμασία. Αντίστοιχα, ευνοϊκοί πολυμορφισμοί σε γονίδια που σχετίζονται με τη δημιουργικότητα

–47–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 48

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

ή την ευφυΐα αποδίδουν τα μέγιστα όταν συνδυασθούν με κατάλληλες κοινωνικές συνθήκες, μόρφωση και εκπαίδευση. Επομένως, η σύγχρονη Γενετική θεωρεί ότι, παρά τις εκτεταμένες βιοχημικές ομοιότητες, τόσο ο άνθρωπος, όσο και όλοι οι άλλοι οργανισμοί γεννιούνται διαφορετικοί, αλλά και παράλληλα διαμορφώνονται συνεχώς από το περιβάλλον τους, οπότε κατά τη διάρκεια της ζωής τους γίνονται επίσης διαφορετικοί.

20 15

–48–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 49

11 Με μάτια και αυτιά ορθάνοιχτα!... ΕΛΕΝΗ ΔΟΥΚΑ-ΠΑΤΕΡΑ Δασκάλα Εκπαιδευτική Ψυχολόγος Διευθύντρια Δημοτικού Εκπαιδευτηρίων Δούκα

«Μην πιέζεις “τετράγωνα παιδιά” να περάσουν από “στρόγγυλες τρύπες”...» Θα σταθώ στην πιο συγκλονιστική εμπειρία: στη συνειδητοποίηση του παιδιού, που συμβαίνει γύρω στα τρία του χρόνια, ότι δεν ταυτίζεται με το Περιβάλλον. Δεν αποτελεί μέρος του. Είναι μια ξεχωριστή οντότητα, μια ιδιαιτερότητα, κάτι ΜΟΝΑΔΙΚΟ και ΑΝΕΠΑΝΑΛΗΠΤΟ, όπως και όλοι οι άλλοι γύρω του... Πάνω σ’ αυτή την εμπειρία πλάθεται, βαθμιαία, η προσωπικότητά του. Συγκροτείται η ταυτότητά του. Διαμορφώνεται η προσωπική του αίσθηση για τον κόσμο. Καλλιεργείται η «δική» του γλώσσα, ως κώδικας επικοινωνίας με το περιβάλλον... Αυτή τη γλώσσα καλούμαστε να «αφουγκραστούμε», αυτή την προσωπικότητα επιβάλλεται να «κατανοήσουμε», αυτή τη μοναδικότητα πρέπει να «σεβαστούμε» Γονείς και Δάσκαλοι. Με μάτια ορθάνοιχτα και με αυτιά ανοιχτά...

–49–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 50

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Είναι δύσκολο, αλλά αναγκαίο να καταλάβουμε ότι τα παιδιά μας δεν είναι ίδια. Δεν είναι μόνο διαφορετικά μεταξύ τους... Είναι πολύ πιο αλλιώτικα από μας και την εποχή μας. Μας εκπλήσσουν και μας μπερδεύουν. Δεν καταλαβαίνουμε, για παράδειγμα, γιατί, ενώ ζουν σε μια «αυθάδη» αφθονία, μοιάζει να βιώνουν απίστευτη στέρηση. Την πυκνή επαφή, που τους οργανώνουμε, μοιάζει να την αισθάνονται ως παχυλή απουσία. Την«πολυγνωσία», που τους συσσωρεύουμε ως σύστημα στο μυαλό τους, μας την... επιστρέφουν ως αδράνεια σκέψης και έλλειψη κριτικής τους ικανότητας... Οι διαπιστώσεις αυτές είναι ένα αποτέλεσμα δυσεξήγητο: πώς να κατανοήσει κανείς την ιδιότυπη μοναξιά τους; Πού να αποδώσει την έλλειψη πραγματικής επικοινωνίας και πώς τελικά να δώσει λύσεις σε ανάγκες που ασφυκτιούν, σε προσμονές που λουφάζουν, σε ακοίμητα όνειρα και ελπίδες που παραμένουν ζωντανές, σε φόβους που κρύβονται, σε αιτήματα που δυσκολεύονται να εκφραστούν; Αυτή την πραγματικότητα των παιδιών οφείλουμε να τη δούμε με «ορθάνοιχτα» μάτια. Αυτό το παιδί πρέπει να αφουγκραστούμε με «ανοιχτά» αυτιά. Αυτές τις «κρυμμένες φωνές» θα πρέπει να αναδείξουμε μελετώντας την αθέατη πλευρά της προσωπικότητάς τους. Είναι ο μόνος τρόπος για ένα καλύτερο μέλλον... Πώς «αντιμετωπίζεις», για παράδειγμα, τη φοβισμένη μικρή, που πιάνει τις γωνιές της τάξης για να περνά απαρατήρητη; Που όμως το βλέμμα της λάμπει, όταν συλλαμβάνει το επιδοκιμαστικό βλέμμα της δασκάλας για τις προσπάθειες που καταβάλλει; Πώς «χειρίζεσαι» τον σκυθρωπό, τον ανήσυχο, τον σχεδόν αδιάφορο μαθητή, που με κόπο παρακολουθεί τα τεκταινόμενα της

–50–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 51

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

τάξης και που, τελικά, ακολουθεί οδηγίες μόνον αν κατάλληλα πιεστεί; Πώς «κουμαντάρεις» τον ατίθασο, τον ασυγκράτητο, που δεν ησυχάζει και ούτε αφήνει ήσυχο κανέναν; Που είναι, ωστόσο, ολοφάνερη η αλλαγή της συμπεριφοράς του όταν νιώσει το χάδι της δασκάλας, την οποία υπεραγαπά; Πώς «στηρίζεις» τον προικισμένο, τον συγκροτημένο μαθητή, τον πρωταγωνιστή στην καθημερινή λειτουργία της τάξης; Που δεν αντέχει την υπολειτουργία της; Ούτε τη δυσλειτουργία της ομάδας του; Που από θετικός κινδυνεύει να γίνει αρνητικός συντελεστής του μαθήματος και της τάξης; Πώς «αφομοιώνεις» τον εγωκεντρικό που θέλει να είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στην τάξη; Που έχει ικανότητες και τις προβάλλει σε κάθε ευκαιρία έντονα και επίμονα; Που δεν αποσύρεται από τη συζήτηση, αν δεν πει την τελευταία λέξη; Που, τελικά, χάνεται στο περιθώριο της τάξης, αν δεν αισθανθεί με τον τρόπο του ότι σέβεσαι την προσωπική του ιδιοσυστασία;

Ο Παιδαγωγός της μέριμνας Αυτή η ενδεικτική διαφορετικότητα των μαθητών δείχνει ότι κάθε παιδί είναι ένα και Μοναδικό. Έχει ανάγκη από μια ιδιαίτερη, ξεχωριστή, ατομική στήριξη, κατά συνέπεια διαφορετική. Κάθε δάσκαλος αυτό το ξέρει καλά. Γι’ αυτό, γίνεται ο Παιδαγωγός της μέριμνας και της στήριξης όλων των παιδιών, με τρόπο διαφορετικό για το καθένα: είναι απαιτητικός στον χαρισματικό

–51–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 52

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

και ταλαντούχο. Ανεκτικός στον μαθητή χαμηλών επιδόσεων. Υπομονετικός στον φυγόπονο. Παρωθητικός στον αποθαρρημένο. Ενισχυτικός στον επιμελή και ευσυνείδητο. Λογικά αυστηρός στον αφηρημένο. Απαιτητικός σε κείνον που επαναπαύεται και κατανοητικός σε κείνον που πασχίζει με κάθε τρόπο να κάνει αισθητή την παρουσία του... Φανταστείτε αυτή η μαθητική πολυτυπία να αντιμετωπιστεί με τη λογική της ισοπέδωσης και με την τακτική της ομοιομορφίας... Είναι σαν να ισχυριζόμαστε ότι επιλύσαμε το πανάρχαιο και άλυτο πρόβλημα του τετραγωνισμένου κύκλου. Είναι σαν να πιστεύει κανείς, σχηματικά, ότι μπορεί να περάσει από «στρόγγυλη τρύπα» την «τετράγωνη αυθεντικότητα» του κάθε παιδιού. Άλλωστε, η πιο άνιση μεταχείριση είναι η ίση αντιμετώπιση των ανίσων... Καταλήγοντας, θεωρώ σημαντικό να βλέπουμε συνολικά την προσωπικότητα του παιδιού και μοναδικά τον τρόπο αντιμετώπισής του... Μέσα από τις «κρυμμένες φωνές του... Να μελετούμε, υπομονετικά, τη δική του εικόνα της πραγματικότητας. Να βηματίζουμε με τον ρυθμό του. Να αναπνέουμε με την ένταση της αναπνοής του. Να αφουγκραζόμαστε τον ρυθμό ή την αρρυθμία της δικής του καρδιάς...

Ένα μάθημα από τον μικρό Δημήτρη Βιώσαμε τις τελευταίες μέρες, ως εμπειρία τραγική, την αίσθηση της Μοναδικότητας του παιδιού... Μέσα από την απουσία του μικρού Δημήτρη. Αυτού το οχτάχρονου μικρού ήρωα, που προσπαθούσε να βηματίσει στη σχολική ζωή, παλεύοντας μέχρι την τελευταία στιγμή την άδικη μοίρα του... Τελικά, δεν τα κατάφερε... Πρόλαβε όμως να μας διδάξει την καρτερία, την επίμονη διεκδίκηση

–52–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 53

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

του δικαιώματος για ζωή, την αίσθηση της πάλης, ακόμη και αν διαισθάνεσαι ότι παλεύεις με δυνάμεις υπέρτερες. Μας έδειξε τη δύναμη ενός μοναδικού παιδιού που πάλεψε παλικαρίσια, ως την τελευταία στιγμή... Κάθε φορά, Δημήτρη, που θα σκέφτομαι τα ΜΟΝΑΔΙΚΑ παιδιά που με περιτριγυρίζουν, θα θυμάμαι εσένα. Γιατί με δίδαξες με τον τρόπο σου ότι δεν υπάρχει ισχυρότερη απόδειξη ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ από το πάθος ενός οχτάχρονου να παλέψει την τραγική του μοίρα του και να νικήσει τη ζωή... Με βοήθησες με τον τρόπο σου να θυμηθώ τον δικό μου τον δρόμο... Να ανακαλύψω το «κρυμμένο μου παιδί», ιδιαίτερα όταν νιώθω πως υπάρχω σε έναν κόσμο που κλέβει τα παιδικά όνειρα, αφού αγνοεί τα παιδιά... Μας έκανες να πιστέψουμε βαθύτερα , ως δάσκαλοι, τη σχολική τάξη και το σχολείο ως χώρο χωρίς αποκλεισμούς. Ως περιβάλλον, χωρίς απορρίψεις. Ως ζεστή γωνιά όπου κυριαρχεί η αγάπη, η θέληση, η κατανόηση, ο σεβασμός στην ανθρώπινη ιδιαιτερότητα και προσωπικότητα. Σε ευχαριστούμε για το «μάθημα» που μας έδωσες... Θα σε θυμόμαστε πάντα.

–53–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 54

12 Γεννιέται ή γίνεται μοναδικό ένα παιδί; ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΩΡΖΟΣ Γονιός & παιδοψυχίατρος

Ο καθένας από εμάς γεννιέται με γενετικό υλικό που καταρχάς μας καθορίζει ως προς τις αισθητηριακές μας δυνατότητες (οπτική αντίληψη, ακουστική αντίληψη, οσφρητική αντίληψη, ικανότητα να επεξεργαζόμαστε τα ερεθίσματα) και ως προς: • την ταχύτητα ανταπόκρισης στα ερεθίσματα και την ταχύτητα επεξεργασίας τους, που με τη σειρά τους καθορίζουν την παρατηρητικότητά μας, • την ικανότητά μας να αναπαράγουμε τα στοιχεία που αντιλαμβανόμαστε (π.χ. πόσο καλά θα αντιγράφουμε, πόσο εύκολα θα μιμούμαστε ήχους ή σκηνές της καθημερινότητας στο παιχνίδι, πόσο καλά θα σχεδιάζουμε αυτό που βλέπουμε), • την ιδιοσυγκρασία μας, δηλαδή αν θα είμαστε «ζωηροί» ή «ήσυχοι», «πολύ περίεργοι» ή «λιγότερο περίεργοι». Το γενετικό μας υλικό καθορίζει ακόμη τη σειρά με την οποία οι ικανότητές μας εξελίσσονται μέσα στον χρόνο.

–54–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 55

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Η σειρά αυτή είναι γενικά ίδια για όλους, ανεξαρτήτως οικογενειακού, κοινωνικο-οικονομικού περιβάλλοντος, γλώσσας ή θρησκείας – μιλώντας πάντοτε για οικογένειες που υπάρχει ένας μέσος όρος σωματικής και ψυχικής υγείας. Για παράδειγμα, οσαδήποτε ερεθίσματα και αν προσφέρει η οικογένεια και το σχολείο (παιδικός σταθμός, νηπιαγωγείο), ένα παιδί δεν μπορεί να αναγνώσει αυτό που αντέγραψε αν δεν κλείσει τα 5 χρόνια και 9 μήνες με 6 χρόνια (όσο σωστά και αν σχηματίζει και αντιγράφει τα γράμματα και όσο και αν είναι ικανό να μαθαίνει και να μιλά με εξαιρετική προφορά μια ξένη γλώσσα) ή δεν μπορεί να παίξει φλάουτο πριν τα 7-9 του χρόνια, διότι δεν έχει ακόμη ωριμάσει πλήρως ο έλεγχος του αναπνευστικού συστήματος (μπορεί όμως να χορέψει, να αναπαράγει φυσικούς ήχους, να τραγουδήσει και να παίξει μεγάλη ποικιλία «πρωτόγονων» μουσικών οργάνων, όπως τα κρουστά, ή να διαβάζει τις νότες στο πεντάγραμμο και να τις αναπαράγει στο πιάνο ή στο αρμόνιο). Παράλληλα, η οικογένεια που ζει μέσα σε μια δεδομένη κοινωνική ομάδα προσφέρει συγκεκριμένης ποιότητας ερεθίσματα, υποδεικνύοντας κατά κάποιο τρόπο ποια ερεθίσματα είναι για εκείνη σημαντικά. Έτσι, ενώ ένα νεογέννητο διαθέτει την ικανότητα να ακούσει κάθε είδος ήχου και γλώσσας, μεγαλώνοντας μαθαίνει να στρέφει την προσοχή του σε πιο συγκεκριμένους ήχους (τη συγκεκριμένη γλώσσα ή τις γλώσσες που μιλούν στην οικογένεια, τα είδη μουσικής που ακούγονται στο σπίτι ή στο σχολείο) και να «φιλτράρει» τους υπόλοιπους ήχους. Οι περισσότερες ελληνικές οικογένειες, όταν τα παιδιά τους διανύουν τα νηπιακά χρόνια, επιθυμούν να παρέχουν σε αυτά όσα περισσότερα ερεθίσματα μπορούν και προλαβαίνουν χρονικά, επειδή είναι ενημερωμένοι ότι οι πολλές δραστηριότητες είναι επωφελείς για τα παιδιά. Έτσι, τα πηγαίνουν στο παιδικό θέατρο και

–55–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 56

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

στον παιδικό κινηματογράφο, στο ωδείο για «μουσική προπαιδεία», στο κολυμβητήριο ή του κάνουν «ιδιαίτερα μαθήματα» για να μάθει αγγλικά. Με την έναρξη του δημοτικού σχολείου κάθε οικογένεια, ανάλογα με τη δική της «μοναδικότητα», φιλτράρει ακόμη περισσότερο τα ερεθίσματα που παρέχει ή ενισχύει στα παιδιά της. Στα πρώτα χρόνια του δημοτικού σχολείου είναι οι γονείς που προτείνουν τα ταλέντα ή τις δεξιότητες που πρέπει το παιδί τους να ενισχύσει. Οι λιγότερο μορφωμένοι γονείς δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις σχολικές επιδόσεις, στις ξένες γλώσσες (κυρίως αγγλικά συν γαλλικά ή γερμανικά), ωθούν τα παιδιά τους σε μια δυο αθλητικές δραστηριότητες και ίσως στην εκμάθηση κάποιου μουσικού οργάνου (συνήθως πιάνο, αρμόνιο και κιθάρα), περιορίζοντας σημαντικά τη συμμετοχή τους στο παιχνίδι των παιδιών τους και την παρακολούθηση πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Οι περισσότερο μορφωμένοι γονείς, οι οποίοι ενδέχεται να έχουν πιο πλούσιες εμπειρίες, συνήθως έχουν την ικανότητα να διακρίνουν κάποιες ξεχωριστές ικανότητες των παιδιών τους και προσπαθούν να τις αναδείξουν και να τις ενισχύσουν. Έτσι, μπορεί να ωθήσουν ή να συναινέσουν στην επιθυμία των παιδιών τους να ασχοληθούν με πιο ξεχωριστές αθλητικές δραστηριότητες ή να μάθουν κάποιο άλλο μουσικό όργανο και παράλληλα συνεχίζουν να συμμετέχουν στο παιχνίδι των παιδιών τους (παιχνίδι που επιλέγουν τα ίδια επηρεασμένα και από τους φίλους τους) και να παρακολουθούν μαζί τους πολιτιστικά δρώμενα. Μέσα στα χρόνια αυτά, το σχολείο –ανάλογα με τη «φιλοσοφία» του– ενισχύει ή αποθαρρύνει τις ξεχωριστές ικανότητες και δεξιότητες του κάθε παιδιού, διότι πρωταρχικός του ρόλος είναι να παρέχει τουλάχιστον τον μέσο όρο των αναγκαίων γνώσεων που τα παιδιά μπορούν να αφομοιώσουν σε κάθε ηλικία. Έτσι, ένα

–56–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 57

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

καλό σχολείο με καλό μέσο όρο μαθητών, που ενδεχομένως προέρχονται από οικογένειες με καλό μέσο όρο μορφωτικού επιπέδου, θα παρέχει έναν καλύτερο μέσο όρο γνώσεων στους μαθητές του και έναν καλύτερο μέσο όρο ευκαιριών για ανάπτυξη της μοναδικότητάς τους, συγκριτικά με ένα άλλο σχολείο που ο μέσος όρος των μαθητών του προέρχεται από οικογένειες με χαμηλότερο μέσο όρο μόρφωσης. Αυτονόητο είναι ότι ο οικονομικός παράγοντας (πρόσθετη χρηματοδότηση, στην περίπτωση ενός δημοσίου σχολείου, για βελτίωση των υποδομών και κατάλληλη επένδυση των εισπραττομένων διδάκτρων στην παροχή καλύτερων εκπαιδευτικών υπηρεσιών, στην περίπτωση του ιδιωτικού σχολείου) ανεβάζει έτσι και αλλιώς τον πήχη των παρεχόμενων γνώσεων και δεξιοτήτων και ενδέχεται να δίνει ευκαιρίες ανάδειξης των ταλέντων και της μοναδικότητας των μαθητών του. Στα τελευταία χρόνια του δημοτικού σχολείου και στην Α' γυμνασίου περίπου, όπου τα παιδιά έχουν αναπτύξει την ικανότητα να επιχειρηματολογούν και να διαπραγματεύονται την ικανοποίηση των επιθυμιών τους (βιολογική και ταυτοχρόνως εκπαιδευτική εξέλιξη), είναι εκείνα που επιλέγουν ποιες από τις δραστηριότητες θα συνεχίσουν ή θα διακόψουν ή ποιες θα ξεκινήσουν απαρχής. Οι γονείς και οι φίλοι πλέον λειτουργούν ως πρότυπα ενδιαφερόντων για τα παιδιά. Στις ηλικίες αυτές, οι γονείς χρειάζεται να έχουν διορατικότητα και ευελιξία για να ενισχύσουν τις προτιμήσεις των παιδιών τους και να μην περάσουν απαρατήρητες οι μοναδικές ικανότητές τους, ή τουλάχιστον να μην τα «φυλακίσουν» σε στερεότυπες εκπαιδευτικές υποχρεώσεις (π.χ. καλές επιδόσεις στα σχολικά μαθήματα). Στα επόμενα χρόνια το σχολείο παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη και ενίσχυση της μοναδικότητας των μαθητών του ή στην «καταπίεσή» της. Ανάλογα με τη φιλοσοφία του, ενδέχεται

–57–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 58

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

να εγκλωβίσει αυτή τη μοναδικότητα στα δικά του εκπαιδευτικά στερεότυπα (π.χ. περιορίζοντας τους εκπαιδευτικούς στόχους στην επιτυχή εισαγωγή σε κάποιο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα, παραβλέποντας τις ιδιαίτερες επιθυμίες των παιδιών). Παράλληλα, άλλοι ενήλικες γύρω από την οικογένεια (θείοι, οικογενειακοί φίλοι, καθηγητές) μπορούν να παίξουν καταλυτικό ρόλο, διακρίνοντας τις μοναδικές ικανότητες ενός εφήβου και εμψυχώνοντάς τον να τις καλλιεργήσει. Στα τελευταία χρόνια του λυκείου, η οικογένεια ενδέχεται να περιορίσει τους επαγγελματικούς ορίζοντες του παιδιού, αν δεν είναι ικανή να οραματισθεί και να προτείνει μια ποικιλία μελλοντικών επαγγελμάτων, βάσει των γενικών και των μοναδικών δεξιοτήτων του. Τον ίδιο ρόλο μπορεί να παίξει και το σχολείο. Στο εκπαιδευτικό σύστημα, όπου οι παρεχόμενες γνώσεις παραμένουν θεωρητικές και σε μεγάλο βαθμό αποκομμένες από τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, η πλειοψηφία των οικογενειών και των παιδιών τους εγκλωβίζουν –συνήθως για πάντα– τις ξεχωριστές ικανότητές τους μέσα στη στερεότυπη νοοτροπία «επιδόσεις-φροντιστήριο-εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση». Συχνά οι γονείς επιθυμούν τα παιδιά τους να τους διαδεχθούν στο επάγγελμα που οι ίδιοι ασκούν ή να σπουδάσουν το ίδιο με αυτούς αντικείμενο. Κάτι τέτοιο δεν είναι βεβαίως υποχρεωτικά αρνητικό. Η επιθυμία τους λειτουργεί σαν την πυξίδα για το πλοίο στη μέση του ωκεανού: δείχνει τα σημεία του ορίζοντα, ή όπως το GPS που προτείνει διαδρομές, βάσει της οποίας ο καπετάνιος και ο οδηγός, μπορούν να σχεδιάσουν τις δικές τους διαδρομές. Όσο μεγαλύτερη ποικιλία προτάσεων κάνουν οι γονείς και το σχολείο στα παιδιά, τόσο περισσότερο τα προικίζουν με εφόδια για να ασκήσουν ένα ξεχωριστό επάγγελμα ή να συνεχίσουν και να εξελίξουν το επάγγελμα των γονέων τους με μοναδικό τρόπο.

–58–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 59

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Ίσως μια παραστατική απάντηση στο ερώτημα αν «γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί» δίνει το παράδειγμα μιας πρωτόγονης αφρικανικής φυλής, της οποίας όλα ανεξαιρέτως τα μέλη από πολύ μικρή ηλικία μαθαίνουν να παίζουν μουσική και οι καλύτεροι μουσικοί ξεχωρίζουν σε διαγωνισμούς, ανάλογα με τη συγκίνηση που προκαλεί το παίξιμό τους στο ακροατήριο. Τα παιδιά μας είναι και πρέπει να είναι μοναδικά για τον καθένα από μας. Αυτό θα τους είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, αν αντίθετα με την κουκουβάγια που έβλεπε τα παιδιά της ως τα πιο όμορφα γενικώς, δούμε και αναδείξουμε τις ξεχωριστές τους ικανότητες. (Η κουκουβάγια θα μπορούσε να «δείξει» τα πανέμορφα μάτια των κουκουβαγιόπουλων).

–59–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 60

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 61

13 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΔΩΡΑ ΚΑΛΛΙΩΡΑ Εκπαιδευτικός www.hustlenbustle.tumblr.com

Συζητάω με τους μαθητές μου για μια έννοια, «το μοναδικό μου αποτύπωμα». Άποψή μου, ως μητέρας και ως εκπαιδευτικού, είναι ότι στη σημερινή κοινωνία το αποτύπωμά μας είναι πολύ σημαντικό. Θα προσπαθήσω να ορίσω πώς βλέπω, πώς θεωρώ αυτή την έννοια. Λέγοντας αποτύπωμα, δεν εννοώ μόνο το σωματικό, εκείνο του δακτύλου και σε μερικές άλλες περιπτώσεις της ίριδας ή της αναπνοής. Αποτύπωμα θεωρώ το στίγμα κάθε ανθρώπου, την ιδεολογική σφραγίδα, το πνευματικό ή υλικό έργο που αφήνει ως παρακαταθήκη στους νεώτερους. Ως γονιός, αποτύπωμα θεωρώ και την παραμικρή συμβουλή που δίνω στα αγόρια μου και την παραμικρή πράξη μου που μπορεί να τα επηρεάσει. Να βάλει τις βάσεις για τη δική τους θεώρηση του κόσμου. Ως εκπαιδευτικός, αποτύπωμα θεωρώ την προσέγγιση των μαθητών με χίλιους τρόπους, προκειμένου να παράγουμε πολιτισμό. Όχι μόνο να διαβάσουμε, να γράψουμε, να μάθουμε μια ξένη γλώσσα, αλλά και να σκεφτούμε. Να ακονίσουμε το μυαλό μας, και με τη βοήθεια του δασκάλου ο μαθητής να βρει καινούργια μονοπάτια γνώσης.

–61–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:44 μ.μ. Page 62

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

Γεννιόμαστε μοναδικοί;

20 15

Ναι! Γεννιόμαστε μοναδικοί... Ακόμα και τα δίδυμα παιδιά έχουν διαφορετικά δακτυλικά αποτυπώματα. Βιώνουν διαφορετικά τα συναισθήματα και τις εμπειρίες, τα βιώματά τους. Ως παιδιά προσλαμβάνουν με ιδιαίτερο, προσωπικό τρόπο τον κόσμο, τη γνώση, την πραγματικότητα, τη φιλοσοφία. Ο βαθμός ωριμότητας της αντίληψης, των συναισθημάτων ορίζει διαφορετικά το ένα παιδί από κάποιο άλλο. Διαφορετικά βιώνει τον κόσμο ένα παιδί που ξεκίνησε να μιλάει στον πρώτο χρόνο ύπαρξής του και διαφορετικά στα τρία του χρόνια. Μεγαλώνοντας δύο αγόρια... Καταλαβαίνω καθημερινά ότι αυτό το «γεννιόμαστε μοναδικοί» έχει ιδιαίτερη σημασία. Σέβομαι αυτές τις ιδιαιτερότητες... σημαίνει αφουγκράζομαι τις ανάγκες τους για τον καθένα ξεχωριστά. Κι αυτό μπορεί να σημαίνει υποστηρίζω τα παιδιά μου σε ό,τι νιώθουν. Τα βοηθάω να ανακαλύψουν αυτό που λέμε ταλέντο, προσφέροντάς τους μια ποικιλία δραστηριοτήτων. Εκείνα με τη σειρά τους θα δώσουν προτεραιότητα στα θέλω τους... Ο μεγάλος μου γιος, ενώ λατρεύει το ποδόσφαιρο, δείχνει να γοητεύεται εξίσου από τα μαθηματικά – τομείς άγνωστοι σχεδόν στη μαμά. Ο μικρός κάποτε μου ανακοίνωσε ότι θα γίνει συγγραφέας και ότι δεν τον ελκύει το ποδόσφαιρο. Άραγε γεννιόμαστε μοναδικοί; Ναι... Πιστεύω ακράδαντα ότι κάθε παιδί γεννιέται μοναδικό, με φωτεινά ή σκοτεινά κομμάτια, με ανάγκες για συναισθηματική ισορροπία, με ιδιαιτερότητες που σκιαγραφούν τη μοναδικότητά του. Τη μοναδικότητα αυτή τη βιώνω και ως εκπαιδευτικός. Στο πλαίσιο του σχολείου, σέβομαι την ιδιαιτερότητα κάθε παιδιού μαθησιακά σημαίνει διδάσκω με «ένα σωρό διαφορετικούς τρόπους» και προσεγγίσεις. Εμπλέκω τα παιδιά σε περιβάλλοντα και δρα-

–62–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 63

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

στηριότητες, όπου μπορούν να επιβιώσουν χωρίς τη βοήθεια-καθοδήγησή μου. Το διαδίκτυο και οτιδήποτε δημιουργικό αποτελούν τον χώρο όπου κινούμαστε. Αρκετά δύσκολο στο δημόσιο Λύκειο των εικοσιπέντε μαθητών, οι οποίοι έχουν να αντιμετωπίσουν το άγχος των πανελληνίων επί τρία χρόνια. Τι συμβαίνει όμως όταν μπαίνεις στην τάξη και καλείσαι να κάνεις μάθημα με παιδιά που είτε έχουν κάποιες ιδιαιτερότητες στη μάθηση είτε δυσκολίες; Αντιτείνουμε νέες δραστηριότητες που αξιοποιούν τη φαντασία τους, αναπτύσσουμε τη δημιουργικότητά τους και κυρίως θωρακίζουμε την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους.

... ή γινόμαστε μοναδικοί; Και βέβαια γινόμαστε μοναδικοί. Είμαστε ένα συνονθύλευμα εμπειριών, βιωμάτων και αποφάσεων. Στη μικρή ηλικία υπεύθυνοι είναι κυρίαρχα οι γονείς και το άμεσο περιβάλλον μας. Οι συνθήκες στις οποίες ζούμε, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές, δίνουν μορφή στο τώρα, στο αύριο. Η παιδεία, η μόρφωση, η καλλιέργεια είναι παράγοντες που διαμορφώνουν εξίσου αυτή τη μοναδικότητά μας. Όλα αυτά τα στοιχεία, μέσα από το πρίσμα της προσωπικότητας, της βούλησής μας, πλάθουν αυτό που ονομάζουμε «μοναδικότητα». Ακόμα και τα λάθη μας, οι αποτυχίες στο σχολείο, τη ζωή και την επαγγελματική μας σταδιοδρομία ορίζουν αυτό που αποκαλούμε μοναδικότητα. Το λάθος δεν είναι απαραίτητα κακό. Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε τι συνέβη. Να χρησιμοποιήσουμε το λάθος για να διδαχτούμε. Η ζωή είναι σαν τα αθλήματα. Είμαστε εδώ για να προπονήσουμε τα παιδιά, είτε ως γονείς είτε ως εκπαιδευτικοί, να προσπαθούν, να διεκδικούν, να έχουν κοινωνική ευθύνη. Κάθε παιδί

–63–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 64

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

γίνεται μοναδικό, καθώς όχι μόνο το περιβάλλον του, αλλά και το εκπαιδευτικό πλαίσιο, στο οποίο μεγαλώνει, του δημιουργεί όραμα για τη ζωή, προοπτική... Είναι σημαντικό επίσης να δημιουργούνται σχέσεις εμπιστοσύνης και κατανόησης. Να προάγουν κάθε δημιουργική έκφραση του παιδιού, του αυριανού πολίτη της κοινωνίας. Η μοναδικότητα στηρίζεται όχι μόνο στη μόρφωση, αλλά κυρίως στην παιδεία του παιδιού, του νέου. Και αυτό δεν εξασφαλίζεται με την κατάκτηση τυπικών προσόντων, τα οποία θα το βοηθήσουν στο αβέβαιο οικονομικό περιβάλλον. Ως μητέρα πιστεύω πως η οικογένεια λειτουργεί καθοριστικά στα πρώτα βήματα του ανθρώπου. Βέβαια, φέρω και την ιδιότητα της εκπαιδευτικού, με αποτέλεσμα να βαραίνει μέσα μου περισσότερο η ευθύνη για τους νέους που συντροφεύουμε για κάποιο διάστημα. Η κάθε πληροφορία που προέρχεται από τις διάφορες στιγμές και εμπειρίες, και ο τρόπος που αξιοποιείται, ενσωματώνεται στον τρόπο που σκεφτόμαστε. Κάτι που κάνει το σχολείο δύο φορές πιο αποτελεσματικά, ώστε να χτίσει μοναδικές προσωπικότητες. Παλαιότερα ήταν η τηλεόραση, οι εφημερίδες, τώρα τα social media βαραίνουν, διαμορφώνουν αρκετές φορές τον κόσμο μας, τη σκέψη μας. Μας ενώνουν με τον υπόλοιπο κόσμο, όχι μόνο της πατρίδας μας, αλλά και πιο έξω. Ως εκπαιδευτικός, θεωρώ υποχρέωσή μου να συντροφεύσω τους μαθητές μου σ’ αυτά τα μονοπάτια γνώσης, έκφρασης και ψυχαγωγίας. Γιατί η μάθηση είναι κάτι το διαρκές. Γιατί ο ορισμός του καλού εκπαιδευτικού, κατά τη γνώμη μου, είναι να δώσει αυτά τα εφόδια στον νέο, ώστε να ανακαλύψει τις δυνάμεις του και τις αδυναμίες του. Να βρει τους τρόπους με τους οποίους θα κατακτά τη γνώση και έξω από το σχολείο. Τέλος, ως μητέρα και ως παιδαγωγός, θεωρώ ότι μέσα από κριτική σκέψη, επικοινωνία και συνεργασία έχουμε τη δυνατότητα να χτίσουμε αυτή τη μοναδικότητα των παιδιών όχι μόνο με

–64–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 65

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

γνώσεις, αλλά και δεξιότητες. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας είναι η τάξη των αγγλικών στο ΓΕΛ Νέας Ερυθραίας Αναξαγόρειο να έχει το δικό της blog (www.hustlenbustle.tumblr.com), από όπου οι μαθητές εκφράζονται, αναρτούν ποίηση και ό,τι άλλο αγαπούν. Στο σχολείο μας προάγουμε τη φιλαναγνωσία, ως χαρακτηριστικό που πρέπει να συνοδεύσει το παιδί σ’ όλη τη ζωή του. Η τάξη μας έχει το δικό της twitter account @Anaxagoreio, όπου οι μαθητές καλούνται να διαβάζουν άρθρα στα αγγλικά και να τα αναρτούν στην εφημερίδα της τάξης. Με αυτό τον τρόπο καταφέρνουμε να αποκτήσουμε γνώσεις, να καλλιεργήσουμε δεξιότητες, ώστε να αναπτύξουμε στάσεις και αξίες, αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες, συνδυάζοντας τη μοναδικότητα που φέρει ο κάθε μαθητής σε μια συλλογικότητα, από όπου τα παιδιά θα δημιουργήσουν και θα αναπτύξουν το μοναδικό τους αποτύπωμα.

20 15

–65–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 66

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 67

14 Ο σπόρος της ανάπτυξης ΜΑΡΙΖΑ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΑΣΙΑΝΟΥ Ιδιοκτήτρια Χώρου Τέχνης ΙΡΙΣ

Στη φύση άλλοι σπόροι πέφτουν στην άμμο ή στις πέτρες, όπου δεν βλαστάνουν, άλλοι σε γόνιμο έδαφος, όπου γίνονται δέντρα. Ο Αριστοτέλης πάλι έλεγε ότι, αν –υποθετικά– φυτέψουμε στη γη το ξύλινο πόδι ενός τραπεζιού, θα βγει δέντρο και όχι τραπέζι! Δηλαδή ο κορμός με το κατάλληλο λάξευμα γίνεται τραπέζι, το τραπέζι όμως δεν γίνεται κορμός! Χρησιμοποιούσε το παράδειγμα αυτό, για να εξηγήσει τι εννοούσε όταν έλεγε ότι γεννιέσαι «Άνθρωπος». Γίνεσαι μουσικός. Γίνεσαι επιστήμονας. Γίνεσαι καλλιτέχνης.... Χρειάζεται όμως η καλλιέργεια. Ο Ησίοδος, ο μεγάλος ποιητής της αρχαιότητας, ήταν γεωργός, που έγραφε ποιήματα. Καλλιεργούσε τη γη και τους ανθρώπους με τα ποιήματά του – καλλιέργεια του πνεύματος. Το δύσκολο και σημαντικότατο αυτό έργο έχει πρώτιστα η οικογένεια, ακολούθως το σχολείο και τέλος η κοινωνία. Ο κάθε άνθρωπος, ως άλλος σπόρος, φέρει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ιδιότητες, κλίσεις, ταλέντα. Αυτά όμως κινδυ-

–67–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 68

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

νεύουν να μη φανερωθούν ποτέ, αν δεν βρεθεί το «γόνιμο έδαφος», το κατάλληλο εκείνο περιβάλλον, οι κατάλληλοι δάσκαλοι, που θα τα αναγνωρίσουν, υποστηρίξουν και αναπτύξουν. Παραδειγματιζόμενοι από τη φύση, βλέπουμε ότι πρέπει να υποστυλώσουμε το μικρό δεντράκι με ένα ίσιο ξύλο, προκειμένου –μεγαλώνοντας– αυτό να είναι ευθύγραμμο. Έτσι και το κάθε παιδί έχει ανάγκη από ανθρώπους που θα σκύψουν, θα ασχοληθούν με την προσωπικότητά του, θα το βοηθήσουν να ανακαλύψει τον εαυτό του, τις ιδιαιτερότητές του, τις κλίσεις του, ώστε να βρει τον δρόμο που θα το οδηγήσει στην καλύτερη έκφραση του «είναι» του. Αυτός άλλωστε είναι και ο μοναδικός δρόμος για την ολοκλήρωση και την ευτυχία. Αν γίνει κατανοητή η σπουδαιότητα της ενθάρρυνσης και καλλιέργειας της ιδιαιτερότητας του κάθε ανθρώπου μέσα στο κοινωνικό σύνολο, τότε θα είχαμε πιο υγιείς, δημιουργικούς και ευτυχείς πολίτες. Είναι βέβαιο ότι η συνείδηση της αξίας και της μοναδικότητάς μας, είναι εκείνη που μας ενδυναμώνει στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που βιώνουμε, που κάνει τον καθένα μας αυθύπαρκτο, αυτοϋποστηριζόμενο σε κάθε περίσταση. Η άντληση δύναμης από τον ίδιο μας τον εαυτό. Αλλά και η πεποίθηση ότι η κάθε οντότητα είναι ξεχωριστή, και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζεται, είναι πράξη γνώσης, κατανόησης, σεβασμού και πολιτισμού. Η οικογένεια αρχικά και οι εκπαιδευτικοί στη συνέχεια, όπως επισημάναμε, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αναζήτηση, ανάπτυξη και επιβράβευση των δεξιοτήτων των μαθητών. Τα θετικά αυτά στοιχεία θα αποτελέσουν τη βάση για τη σωστή εξέλιξη του ενήλικα, την οποία τελικά καρπούται ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο. Η παιδεία λοιπόν χρειάζεται... Ο σπουδαίος δάσκαλος με τη γνώση του, το πάθος του και την προσωπικότητά του, θα εμπνεύσει

–68–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 69

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

και θα ανασύρει τα προσωπικά χαρακτηριστικά των μαθητών του και θα τους παροτρύνει να ασχοληθούν με αυτό που τους δίνει κίνητρο και χαρά. Το καλό σχολείο ανοίγει όλους τους γνωστικούς δρόμους στους μαθητές του και κατευθύνει τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του. Ο γονέας, από την πλευρά του, δεν πρέπει να προβάλλει τη δική του εικόνα ή τα δικά του όνειρα και επιθυμίες στο παιδί του, αλλά να μελετήσει, να αφουγκραστεί τη δική του μοναδική προσωπικότητα και να το ενθαρρύνει, ώστε εκείνο ελεύθερα να δράσει και εκφραστεί. Έχουμε όλοι μας ακούσει ιστορίες ανθρώπων που, λόγω συνθηκών ή αυστηρών γονέων, παρεμποδίστηκαν από το να κάνουν αυτό για το οποίο ήταν προορισμένοι, δεν κατάφεραν να καλλιεργήσουν τη δεξιότητά τους και έμειναν απογοητευμένοι και καταπιεσμένοι για όλη τους τη ζωή... Αν το πεδίο ήταν πιο φιλικό και βατό για αυτούς, οι ίδιοι θα είχαν δημιουργήσει με τον δικό τους τρόπο και το σύνολο θα είχε ωφεληθεί. Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι όταν εργαζόμαστε ή δημιουργούμε με έμπνευση και με τον δικό μας μοναδικό τρόπο, τότε ακόμα και όταν μιλάμε για το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη, ο καθένας μας το ασκεί με τα δικά του ιδιαίτερα στοιχεία, που είναι το αποτέλεσμα των έμφυτων μεν κλίσεων, αλλά και των βιωμάτων, της καλλιέργειας, του περιβάλλοντος που τον έχει καθορίσει. Ας ευχηθούμε λοιπόν ότι θα έχουμε θετικό οικογενειακό περιβάλλον, καλά σχολεία με ικανούς και αφοσιωμένους εκπαιδευτικούς και υγιή κοινωνικό περίγυρο, ώστε ο κάθε άνθρωπος να επιτυγχάνει αυτό που τον κάνει ξεχωριστό. Γιατί η μοναδικότητα που κανείς δεν αντιλήφθηκε, ούτε ανέπτυξε, είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ!

–69–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 70

15 Η αδικία που πληγώνει ΔΗΜΗΤΡΗΣ Φ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Παιδοψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής Διευθυντής του Κέντρου Παιδοψυχικής Υγιεινής Διδάκτωρ Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου

«Η καθημερινότητα των ανθρώπων, που παραιτούνται από την αναζήτηση νοήματος στη ζωή τους, από την ώριμη επεξεργασία των γεγονότων, από την διεκδίκηση της χαράς στις σχέσεις τους, από την ανάπτυξη των δημιουργικών τους δεξιοτήτων, καλύπτεται από την παρατήρηση και τον σχολιασμό της ζωής των άλλων και αναλίσκεται σε διαρκή παράπονα και άγονους προβληματισμούς. Η δικαιοσύνη προασπίζει την ομαλότητα των σχέσεων και θέτει τους στοιχειώδεις όρους συνύπαρξης των ανθρώπων στα πλαίσια της κοινωνίας. Το επίπεδο των κανόνων του δικαίου που ισχύουν χαρακτηρίζει και το πολιτισμικό επίπεδο της αντίστοιχης κοινωνίας. Η δικαιοσύνη θέτει το ελάχιστο απαιτούμενο όριο για την συνύπαρξη, αλλά δεν μπορεί να εξασφαλίσει την ποιότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Ο γονιός, για παράδειγμα, που φροντίζει την κάλυψη των αναγκών του απαιτητικού βρέφους, δεν διαπραγματεύεται το ωράριο ή την ενέργεια που απαιτεί η φροντίδα αυτή. Ο ερωτευμένος δεν γνωρίζει την αρχή της ανταπόδοσης, καθώς ο έρωτας είναι η

–70–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 71

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

κινητήρια δύναμη να υπερβεί τα όρια της προσωπικής του περατότητας και να συναντήσει τον άλλο. Οι αυθεντικοί αγωνιστές που προασπίζουν τα ιερά δικαιώματα της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι η απτή απόδειξη της υπέρβασης των ατομικών δικαιωμάτων. Η ζωή τους είναι προσανατολισμένη προς την υπεράσπιση ενός ανώτερου αγαθού και γι’ αυτό δεν διστάζουν να επιλέξουν την ικανοποίηση του αγώνα, υπερβαίνοντας τις όποιες ατομικές ικανοποιήσεις. [...] Η ψυχολογία έχει δώσει ιδιαίτερη σημασία στα πρώτα χρόνια της ζωής, που καταγράφονται ως καθοριστικά για την διαμόρφωση της προσωπικότητας. Μια περαιτέρω μελέτη αποδεικνύει ότι οι συνθήκες που θα καθορίσουν τα πρώιμα παιδικά βιώματα έχουν διαμορφωθεί πριν την γέννησή μας. Η προσωπικότητα των γονιών και η ποιότητα της σχέσης τους είναι καθοριστικοί παράγοντες που θα διαμορφώσουν το περιβάλλον στο οποίο θα αναπτυχθεί η νέα ύπαρξη. Είναι βαθύτατα συγκινητική και γοητευτική η εικόνα ενός νέου ζευγαριού που αγκαλιασμένοι και αναστατωμένοι διασχίζουν τους διαδρόμους του μαιευτηρίου για να καλωσορίσουν το παιδί του έρωτά τους. Η ζωή όμως δεν είναι ένα αγώνισμα που όλοι οι αθλητές ξεκινούν από το ίδιο σημείο εκκίνησης. Το ξεκίνημα πολλών ανθρώπων δεν είναι όπως θα δικαιούνταν. Είναι δυστυχώς πολλά τα παιδιά που γεννιούνται σε οικογενειακές καταστάσεις μιζέριας, έντασης και διαμάχης, που οι γονείς τους δεν αγαπήθηκαν, που αλληλοεξοντώνονται, βουτηγμένοι στις διάφορες εξαρτήσεις που δεν επιτρέπουν την βίωση της πραγματικής ζωής. Είναι δυστυχώς πολλά τα παιδιά που γεννιούνται σε καταστάσεις πολέμου, αρρώστιας και πένθους. Είναι τα παιδιά που

–71–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 72

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

δεν τους επιτράπηκε να βιώσουν την χρονική περίοδο χάριτος, τα ξένοιαστα παιδικά χρόνια, πριν μπουν στις ενδιαφέρουσες μα απαιτητικές καταστάσεις της ζωής. Η ύπαρξη σοβαρών προβλημάτων υγείας από την παιδική ηλικία προκαλεί δέος. Άνθρωποι που η εμφάνισή τους έχει έντονα στοιχεία δυσμορφίας, που αντιμετωπίζουν σοβαρές αναπηρίες από κάποιο σύνδρομο είτε από κάποιο περιγεννητικό συμβάν, καλούνται να αντιμετωπίσουν την σκληρή πραγματικότητα. Τότε ο απόλυτα δικαιολογημένος πόνος των γονιών μπορεί να τους οδηγήσει σε απόγνωση. Τότε το πικραμένο βλέμμα τους μπορεί να πέφτει στο παιδί και να του μεταφέρει απογοήτευση, βάρος και ενοχές. Παράλληλα, αξίζει εκτίμηση, σεβασμός και θαυμασμός σε όλους εκείνους τους γονείς που, ενώ ποτέ δεν έκρυψαν την λύπη τους για το γεγονός ότι το παιδί τους από το ξεκίνημα της ζωής του είχε να αντιμετωπίσει αντίξοες και σκληρές καταστάσεις, αυτοί το αντιμετώπισαν με ένα κουράγιο που δεν φαντάζονταν ότι διέθεταν. Είναι τότε που το βλέμμα τους αγκαλιάζει το παιδί και το περιβάλλει με ένα μανδύα εμπιστοσύνης και δύναμης. Η δύναμη αυτή στην ενήλικη ζωή θα του επιτρέψει να αναπτύξει μια ποιότητα ζωής που άλλοι, «υγιείς», δεν θα μπορέσουν ποτέ να ζήσουν».

Απόσπασμα από το βιβλίο «Η αδικία που πληγώνει», Εκδόσεις Αρμός, 2010

–72–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 73

16 Ο μαγικός συνδυασμός της μοναδικότητας (κι ένα μπαλόνι που δεν θα σπάσει ποτέ) ΣΤΕΛΛΑ ΚΑΣΔΑΓΛΗ Μεταφράστρια, Συγγραφέας Συνιδρύτρια Women On Top, Mentorkids και Bookworm

Το μπαλόνι είχε ήδη επιβιώσει οχτώ ώρες δεμένο στον καρπό της. Σε είκοσι δευτερόλεπτα θα μπαίναμε στο ταξί, θα φτάναμε σπίτι, το μπαλόνι θα ήταν ασφαλές, αλλά μπαμ, τα αγριόχορτα στην άκρη του δρόμου είχαν διαφορετική γνώμη. Κλάμα γοερό. – Ξέρεις κάτι; της είπα. Μπορείς όταν μεγαλώσεις να φτιάξεις ένα μπαλόνι που δεν θα σκάει ποτέ. Σιωπή. – Εντάξει, είπε, αλλά θα φτιάξω και το μολύβι που ό,τι ζωγραφίζει στον αέρα γίνεται αληθινό. Κι ύστερα έκλεισε τα μάτια της και αποκοιμήθηκε στην αγκαλιά μου. Όση ώρα τα δάκρυα της Στεφανίας στέγνωναν πάνω στο παντελόνι μου, σκεφτόμουν το μπαλόνι αυτό, το μοναδικό. Της είχα πει πως, αν καταφέρει και το φτιάξει, θα την ευγνωμονούν όλα τα παιδάκια του κόσμου, που απελπίζονται κι αυτά κάθε φορά που ακούγεται ένα μπαμ και το ήλιον σκορπάει στον αέρα. Θα την ευγνωμονούσαν, γιατί θα ’χε πάρει την εμπειρία τους, την ανυπό-

–73–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 74

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

}

20 15

φορη και καταστροφική (ναι, όταν είσαι τεσσάρων χρονών, είναι) και θα την είχε κάνει αφορμή για να φτιάξει κάτι καινούργιο, χρήσιμο, δικό της, για όλους. Θα είχε βάλει την πετρούλα της σ’ αυτό το κάτι που φτιάχνουμε τόσα χρόνια όλοι μαζί, ζωή, κόσμο, πολιτισμό, ανάπτυξη, όπως το λέμε. Αυτό δεν είναι που μας κάνει μοναδικούς; Αυτό δεν είναι κάτι που μπορεί κι ένα παιδί τεσσάρων χρονών να καταλάβει κι όμως το ξεχνάμε κάθε μέρα όλοι οι «μεγάλοι», εμείς; Στο δημοτικό και μετά στο γυμνάσιο, οι καθηγητές μου είχαν τη συνήθεια, άθελά τους, να με κάνουν να αισθάνομαι άβολα σαν ταφταδένιο φόρεμα με κρινολίνο, λέγοντάς μου σε κάθε ευκαιρία ότι σίγουρα θα γινόμουν συγγραφέας. Δεν ήξερα αν ήθελα να γίνω συγγραφέας. Ήξερα μόνο ότι δεν έβρισκα τίποτα να πω – άρα γιατί να γράψω; Κι ύστερα ήρθε η ψυχογενής ανορεξία. Μια περιπέτεια χρόνων, μια τεράστια αλλαγή κι ένα μάθημα για μένα, τη ζωή και την οικογένειά μου. Μια πάθηση για την οποία λίγα λέμε και ακόμα λιγότερα ξέρουμε, αλλά που μας αναγκάζει, έστω και βίαια, να μάθουμε κι άλλα. Δεν μπορώ να ξέρω τι κομμάτια μετακίνησε μέσα μου αυτή η εμπειρία και η διαδρομή που έκανα για να θεραπευτώ. Δεν μπορώ να ξέρω καν από ποιο βαθιά θαμμένο σημείο ξεκίνησε το κύμα που μ’ έφερε στο σημείο να ζυγίζω 39 κιλά και να μην μπορώ να σκεφτώ τίποτ’ άλλο πέρα από το πώς θα αποφύγω να φάω το ζελέ που σέρβιραν το βράδυ στο νοσοκομείο. Ξέρω μόνο ότι τα χρόνια που ακολούθησαν το κύμα αυτό έγινε ένα με την άμμο όλων των υπόλοιπων βιωμάτων, των αναμνήσεων και των μικρών ή μεγάλων ιστοριών μου. Και όλα μαζί δημιούργησαν σιγά σιγά, και δημιουργούν ακόμα, το έδαφος πάνω στο οποίο γράφω τα καλύτερα κείμενα

–74–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 75

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

που έγραψα ποτέ. Για τις γυναίκες, για τους εφήβους, για τα όσα μας κάνουν δυνατούς, δημιουργικούς κι ευτυχισμένους. Είναι αυτός ο συνδυασμός των φυσικών ικανοτήτων μας με τις πιο δύσκολες/βαθιές/ουσιαστικές/ζόρικες στιγμές της ζωής μας που φτιάχνουν τη μοναδικότητα του καθενός. Αν είχα ζήσει την εμπειρία της ανορεξίας (και όλες τις υπόλοιπες, τις λιγότερο ή περισσότερο σκληρές ή απελευθερωτικές, πριν και μετά από αυτήν), αλλά δεν είχα ανακαλύψει τον τρόπο να εκφράζομαι, πιθανότατα δεν θα είχα καταφέρει να δημιουργήσω, για μένα και για τους γύρω μου, κάτι που μας βοηθάει όλους να πάμε λίγο πιο μπροστά. Κι αν είχα την ευχέρεια του λόγου, αλλά δεν είχαν ζυμωθεί μέσα μου προβλήματα, χαρές, κλάματα, δυσκολίες και κατορθώματα, θα συνέχιζα να γράφω ή να μιλάω για πράγματα με μηδαμινή σημασία για τον οποιονδήποτε. Γεννιόμαστε με τα ξεχωριστά μας δώρα, κι ας μην τα αναγνωρίζουμε πάντα ως αξιοζήλευτα ή ιδιαίτερα σημαντικά. Συχνά πέφτουμε στην παγίδα να ακυρώνουμε τα πιο σπουδαία από αυτά, επειδή δεν μας εκτοξεύουν κατευθείαν στην κατηγορία των καταραμένων καλλιτεχνών ή των ιδιοφυών επιστημόνων – πώς θα ήταν όμως ο κόσμος αν ήταν γεμάτος από Πικάσο ή Αϊνστάιν και ποιος θα ήταν τότε ο μοναδικός; Έχουμε ήδη όλα τα εργαλεία που χρειαζόμαστε για να επεξεργαστούμε τις εμπειρίες μας (άλλος το σώμα του και άλλος το μυαλό του, άλλος την ικανότητα να επικοινωνεί και άλλος την ικανότητα να συμπαραστέκεται ή να αναλύει). Όταν έρχονται οι εμπειρίες αυτές, πέφτουμε στην (άλλη) παγίδα, να τις υποδεχόμαστε σαν ένα στραβοπάτημα της ζωής, μια ατυχία που, αχ, αν βρίσκαμε τον τρόπο πόσο θα θέλαμε να την αποφύγουμε. Και ξεχνάμε ξανά και ξανά ότι αυτή η ατυχία θα γίνει η πρώτη ύλη για το μηχάνημα του ταλέντου μας.

–75–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 76

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Αυτή η κακή στιγμή, το λάθος, η δύσκολη οικογενειακή κατάσταση, το ατύχημα, η αρρώστια, η απογοήτευση ή η καταστροφή, θα γίνουν η αφορμή για να βγούμε εκεί έξω και να εκτεθούμε, να μοιραστούμε αυτά που μάθαμε, να βρούμε τον λόγο για να δουλέψουμε και να κουραστούμε και να σχετιστούμε και να προσφέρουμε, έτσι ώστε να κάνουμε τον κόσμο λίγο καλύτερο, με τον μοναδικό, δικό μας τρόπο. Και καμιά φορά απογοητευόμαστε ότι η ζωή μας έχει πάει αλλού, ότι επιλέξαμε ή αναγκαστήκαμε να κάνουμε πράγματα που μας απομάκρυναν από την αρχική διαδρομή, αυτή που ξεκινήσαμε ή που προλάβαμε μόνο να ονειρευτούμε. Λες και το μοναδικό μπορεί να πάψει να είναι. Λες και οι καλύτερες συνταγές δεν χρειάζονται τον συνδυασμό των υλικών τους, λες και το κρασί δεν χρειάζεται χρόνο για να γίνει κάτι ξεχωριστό. Και μόνο όταν τολμήσουμε να πλησιάσουμε κοντά σ’ αυτό που δεν μπορούμε να μην κάνουμε πια, τότε συνειδητοποιούμε (πάντα) ότι όλα τα βήματα ως εκεί είχαν τη σημασία τους. Κάθε παράκαμψη, κάθε βαρετή δουλειά, κάθε γνώση που μπορεί να φαινόταν άχρηστη τότε, κάθε άνθρωπος που γνωρίσαμε, κάθε βιβλίο που διαβάσαμε, κάθε σημείωση που κρατήσαμε χωρίς να είμαστε σίγουροι για το αν θα την κάνουμε κάτι ποτέ, όλα ήταν απαραίτητα για να φτάσουμε σ’ αυτό που είμαστε τώρα. Μοναδικοί. Κι έτσι το μπαλόνι της ζωής μας δεν σπάει ποτέ.

–76–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 77

17 Μοναδικότητα και ελευθερία ΝΙΚΟΣ Α. ΚΟΥΚΗΣ Υπεύθυνος Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα Μέλος Δ.Σ. Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού

Το καίριας σημασίας θέμα προβληματισμού που αναδεικνύει το φετινό ημερολόγιο των Εκπαιδευτηρίων Δούκα, αναφορικά με τη μοναδικότητα του παιδιού, είναι άμεσα συνδεδεμένο με πανανθρώπινες αξίες του πολιτισμού μας. Πρωτίστως την ελευθερία του ανθρώπου. Από την άλλη μεριά, σχετίζεται με τον ρόλο και την κατεύθυνση της αγωγής, τόσο στις οργανωμένες σχολικές μονάδες όσο κι εκείνης που δίνουν οι γονείς, ώστε η ασχημάτιστη συναισθηματικά, πνευματικά και κοινωνικά οντότητα, που λέγεται παιδί, να συγκροτηθεί και να αποκτήσει αυτοτέλεια. Κανονικά, η πρόκληση της μοναδικότητας θα έπρεπε να θεωρείται αυτονόητη. Τούτο σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος από τα πρώτα της ζωής του βήματα αντιμετωπίζεται ως αυτόνομη προσωπικότητα, η οποία, καθώς μεγαλώνει, μπορεί και πρέπει να βρίσκει, μέσα από ένα σύνολο επιλογών και δυνατοτήτων, τον δρόμο προς την αυτοδυναμία. Για να γίνει αυτό, το κοινωνικό σύνολο και το πολιτιστικό περιβάλλον πρέπει να διαμορφώνουν ένα φιλελεύθερο πλαίσιο, εντός του οποίου η προσωπικότητα θεωρείται

–77–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 78

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

ο κινητήριος μοχλός. Κι αυτή η δύναμη, που εκπηγάζει από το ελεύθερο άτομο, με τη σκέψη, την επινοητικότητα, τη φαντασία, την κριτική επεξεργασία των καταστάσεων, γίνεται η αιτία που πυροδοτεί αλλαγές, γεννά καινοτόμες ιδέες. Ο άνθρωπος που προετοιμάζεται για να καλλιεργήσει τα ιδιαίτερα ταλέντα και τις κλίσεις του μπορεί να προσφέρει καταθέτοντας δημιουργικό έργο. Και διά της εργασίας και της διάθεσής του για προσφορά βρίσκει ο ίδιος νόημα στη ζωή του, γίνεται δηλαδή ευτυχισμένος. Ιδού γιατί η ελευθερία, που συνδέεται με τη μοναδικότητα, γίνεται το εφαλτήριο όχι απλώς της παραγωγικότητας, μιας ποσοτικής δηλαδή διαδικασίας, αλλά αποκτά πρωτίστως ποιοτικά χαρακτηριστικά. Επιπροσθέτως, η μοναδικότητα των παιδιών, για να καλλιεργηθεί, προϋποθέτει μια συστηματική και μεθοδική αγωγή. Αν δεχθούμε ότι η ανθρώπινη προσωπικότητα συναποτελείται από πληθώρα στοιχείων, ο άνθρωπος καλείται να τα καλλιεργήσει όλα ή τέλος πάντων όσα περισσότερα δύναται, δεδομένου ότι τα χρονικά περιθώρια δεν είναι απεριόριστα και η επιβίωση προβάλλει ως ένας όρος που συχνά εξαναγκάζει τον άνθρωπο να θέτει σε δεύτερη μοίρα ό,τι θα τον έκανε ευτυχισμένο. Η συστηματική αγωγή, η επιστημονική κατεύθυνση, η ψυχολογική υποστήριξη, η μετάδοση γνώσεων, η επαφή με τα κοινωνικά δρώμενα και τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις σ’ ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, όλα αυτά παρέχουν ευκαιρίες δράσης, κατανόησης του κόσμου και, το κυριότερο, δίνουν τη δυνατότητα αυτογνωσίας και αυτοπροσδιορισμού, ώστε η μοναδικότητα να αναδειχθεί ως μια φυσιολογική συνέπεια. Πρωτίστως, η μοναδικότητα προϋποθέτει την παιδαγωγική αγάπη και τον σεβασμό από τους άγοντες (δηλαδή τους γονείς, δασκάλους και παιδαγωγούς). Χωρίς αυτά τα στοιχεία υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να επιβληθούν οι επιθυμίες των άλλων, πάντα

–78–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 79

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

σε συνάρτηση με φοβικές αντιλήψεις. Τα συστήματα που κατά το παρελθόν επιδίωκαν την εξομοίωση και τη συντριβή της μοναδικότητας στο όνομα της αναμφισβήτητης αλήθειας, της θρησκευτικής ή εθνικής υπεροχής, την υποταγή, τελικώς, σ’ ένα μονοδιάστατο σύστημα αγωγής, επέβαλαν τον ολοκληρωτισμό και παγίδευσαν την ανθρωπότητα στη στασιμότητα και τα άτομα στη δυστυχία. Προσοχή όμως. Η μοναδικότητα δεν πρέπει να μεταβληθεί σ’ ένα νέο πρότυπο που αγνοεί, στο όνομα της κακώς εννοούμενης ελευθερίας, τη συνάντηση των ανθρώπων και την υπηρέτηση κοινών στόχων. Η μοναδικότητα δεν πρέπει να καταντήσει αλαζονεία που οδηγεί στον εγωισμό και την ατομοκρατία. Αναμφίβολα, κάθε λογικός και ευαίσθητος άνθρωπος ονειρεύεται έναν κόσμο όπου το κάθε παιδί θα αντιμετωπίζεται ως μια εν δυνάμει προσωπικότητα. Και τον παιδαγωγό συμβοηθόσυμπαραστάτη και όχι απρόσιτο και επιβλητικό επιβολέα μιας βούλησης ξένης προς το παιδί και τις ανάγκες του. Μόνον έτσι μπορούμε να ευελπιστούμε ότι οι ολοκληρωμένες προσωπικότητες θα αποτελέσουν τη βάση για την πνευματική, ηθική και επιστημονική άνθηση του πολιτισμού μας, σ’ έναν κόσμο ελευθερίας, αμοιβαιότητας και ανεκτικότητας.

–79–

{2015

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 80

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 81

18 Δεν γεννήθηκα μαμά... Ελπίζω όμως να έγινα ΜΙΚΑΕΛΑ ΚΟΥΜΟΥΛΛΗ Γενική Διευθύντρια Ελληνοβρετανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου

Είμαι η Μικαέλα Κουμουλλή. Για σήμερα, δύο πράγματα είναι σίγουρα. Το πρώτο είναι ότι είμαι η μαμά του Άρη Αμαργιανού, που πάει στη Β’ Δημοτικού, και το δεύτερο είναι ότι δεν έχω απάντηση σε αυτό το απύθμενο και σαν το σύμπαν πλατύ ερώτημα του εάν γεννιόμαστε ή γινόμαστε, που μου θύμισε και έναν φίλο από τα παλιά, τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Να ’ναι κανείς ή να μην είναι, — αυτό είν’ το ζήτημα· τι ’ναι στο πνεύμα ανώτερο, να υποφέρεις πετριές και σαϊτιές αχρείας τύχης, ή να παίρνεις τα όπλα ενάντια σ’ ένα πέλαο βάσανα κι αντιχτυπώντας να τους δίνεις τέλος; Ο Ουίλιαμ τόλμησε να μιλήσει για «αχρεία τύχη». Είναι στιγμές που μου συμβαίνουν τρελά πράγματα, ασύλληπτα, ανείπωτα. Όπως τότε που η αγαπημένη μου αδελφή δεν μπήκε σε

–81–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 82

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

ένα αεροπλάνο που έπεσε. Κι έχω διερωτηθεί, και μάλιστα μεγαλώνοντας όλο και πιο συχνά, τι ρόλο παίζει στη ζωή μας η τύχη... Και πόσο μας εξυπηρετεί να την πιστέψουμε. Μήπως βέβαια η πίστη στον παράγοντα «τύχη» οδηγεί εύκολα σε απραξία, σε καρμική ανυπαρξία; Ή, αντίθετα, μήπως η πίστη στο όποιο προδιαγεγραμμένο «κάρμα» μάς οδηγεί σε μια απλοϊκή στωικότητα, εκτός από το κυνήγι καφετζούδων;... Αλλά και όλοι όσοι θαυμάζουμε και παρακολουθούμε τις ζωές των «τυχερών» και είμαστε 100% σίγουροι ότι ήταν τυχεροί, μήπως κι αυτοί δεν δούλεψαν πριν αντικρύσουν τα αστραφτερά χαμόγελα της Τύχης; Θα μπορούσε ποτέ κανείς να ισχυριστεί για παράδειγμα ότι ο Μπάρακ Ομπάμα γεννήθηκε και βγήκε στις αλάνες αλητεύοντας πάνω σε ένα αυτοσχέδιο πατίνι, περιμένοντας να γίνει Πλανητάρχης; Από την άλλη... ποια μάνα τον μεγάλωσε; Τι του έλεγε; Τον έβαζε τιμωρία ή τον χαστούκιζε σε κάθε σκανταλιά του; Θα ήθελα να ξέρω! Και μετά σκέφτομαι: ακόμα και εάν ήξερα και ήθελα –που θέλω!– να γίνει ο Άρης μια μέρα Πλανητάρχης, θα έκανα τα ίδια που έκανε η μαμά του Μπάρακ; Και ακόμα και εάν συγκέντρωνα τους καλύτερους επιστήμονες της δεκαετίας να με εκπαιδεύσουν να είμαι ίδια με εκείνη τη μάνα, ο Άρης θα αντιδρούσε σε εμένα όπως ο Μπάρακ σε εκείνη; Και ακόμα ακόμα, εάν εμφύτευα ένα τσιπάκι στο μυαλό του Άρη για να λειτουργεί με artificial intelligence, ακριβώς σαν τον Μπάρακ, και γινόταν τελικά Πλανητάρχης, θα ήταν ευτυχισμένος; Μάλλον όχι, γιατί θα έπρεπε να παντρευτεί τον –εγκεφαλικό έστω– κλώνο της Μισέλ. Πού είμαστε; Χάθηκα πριν καν να ξεκινήσω. Βλέπετε, αυτή είμαι. Χαοτική. Έτσι γεννήθηκα... Έμαθα όμως νωρίς στη ζωή μου ότι οι πολλές και δευτερεύουσες ερωτήσεις μάς οδηγούν σε αδιέξοδα. Έμαθα ότι η τάξη –έστω επιλεκτικά, γιατί με τις ντουλάπες

–82–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 83

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

και τα συρτάρια δεν τα καταφέρνω ακόμη– οδηγεί σε παραγωγικότητα και σε κέρδος χρόνου. Έμαθα ότι πρέπει κάποτε να οπισθοχωρούμε, γιατί αλλιώς υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες να μείνουμε μόνοι, χωρίς φίλους και θαυμαστές. Έμαθα ότι τα «χαρτιά» (αγγλικά, μπαλέτο, πιάνο, καράτε, name it) δεν ωφελούν μεν σε κάτι, ειδικά εφόσον κάποιος δεν θα τα κάνει επάγγελμα ή τρόπο ζωής, πλην, μέσα από τη διδαχή τους μαθαίνει κανείς όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα που λέγονται ομαδικότητα, αισθησιασμός, καρδιοχτύπι, πειθαρχία και τόσα άλλα. Με πίεζε η μητέρα μου να ξεκαβαλήσω ένα κόκκινο ποδήλατο που είχα και να κάτσω να διαβάσω ή να πάω στο μάθημα του πιάνου ή να λούσω τα μαλλιά μου και πέρναγα όλο μου το απόγευμα να φαντασιώνομαι τρόπους για να την εκδικηθώ... Και πέρασαν οι μέρες, οι μήνες, τα χρόνια. Και ήρθε η στιγμή που όλα τα απογεύματα που με καταπίεζε «αυτή», όλα τα πρωινά στο – καλό– σχολείο που είχα την τύχη να πάω, όλες οι υποχρεωτικές διακοπές σε ξένα μέρη, μακριά από τα αγαπημένα γειτονόπουλα, όλες οι αποφάσεις που πήραν για μένα ερήμην μου και χωρίς να συμφωνώ πάντα, όλες τους οι συμβουλές (ήταν και οι δύο εκπαιδευτικοί και το είχαν το ρητορικό αμάρτημα), όλη η αγάπη και ο θαυμασμός που εισέπραττα, μπήκαν με αφηρημένο –για μένα– τρόπο σε μια χρυσή σειρά και με «ενηλικίωσαν». Και ήρθε η στιγμή, αργότερα στη ζωή μου, στα τριάντα επτά μου χρόνια, να κάνω παιδί. Και μάλλον δεν «πρόσεξα», ως υπερήλικας εγκυμονούσα (ναι, έτσι με έλεγε ο γιατρός μου), και όταν ήμουν μόλις 28 εβδομάδων έγκυος έσπασαν τα νερά και γέννησα ένα παιδί ενός κιλού και κάτι γραμμαρίων, που μπήκε κατευθείαν και για πολλές εβδομάδες στην Εντατική. Και κλήθηκα να συγκαλέσω και να συγκροτήσω όλα μου τα αποθέματα ψυχής, γνώσεων, εμπειριών δικών μου, εμπειριών άλλων συνανθρώπων,

–83–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 84

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

ονείρων, ελπίδων, ισορροπιών και αγάπης για να αντέξω τη μεγαλύτερη πρόκληση στη ζωή μιας μάνας: να έχει, κόντρα σε όλα όσα ονειρεύτηκε μέχρι τότε, ένα καθ’ όλα υγιές παιδί. Και για μήνες, μέχρι να πάρει μπρος το παιδάκι, ζούσα καθημερινά ένα neardeath experience. Πέρναγαν από μπροστά μου ασπρόμαυρα καρέ από όλη μου τη ζωή. Ειδικά από τα παιδικά μου χρόνια. Οι γονείς μου με την απέραντη αγάπη που είχαν να μου δώσουν, οι πρόσφυγες και οι τεράστιες ελιόπιτες που έψηναν στους καταυλισμούς μετά την εισβολή των Τούρκων (μεγάλωσα στη Λευκωσία), τα δρομάκια των Αγίων Ομολογητών, η πρώτη μου δασκάλα η κυρία Μαρούλλα, τα λόγια της μάνας μου, οι πρώτες μου επιτυχίες στα διαγωνίσματα, τα λόγια του κύριου Σιακαλλή, που είχε την καντίνα του σχολείου, το γαλήνιο πρόσωπο του πατέρα μου κάθε πρωί και η ρωμαϊκή πάλη που παίζαμε τις Κυριακές, οι μυρωδιές από τα οικογενειακά πικνίκ στο βουνό, τα παραμύθια της σειράς της Άγκυρας, ο καλύτερος μου φίλος ο Άντης, τα παράξενα σχήματα που είχε ένα πολύχρωμο χαλί στο σπίτι μας, οι ποδηλατάδες με τα γειτονόπουλα, οι αυστηρές εγγλέζικες εξετάσεις του πιάνου, ο κύριος Πρίαμος που μας δίδασκε ρυθμική γυμναστική, τα ροντάτ, τα φλικ φλακ, τα σάλτα. Και όλα μαζί τα καρέ της γλυκιάς νοσταλγίας των παιδικών μου χρόνων γέμιζαν με δάκρυα τα μάτια μου εκεί έξω στην αυλή του «Έλενα», όπου περίμενα το επισκεπτήριο της Εντατικής Νεογνών. Δάκρυα που την ίδια ώρα έκαιγαν και πόναγαν, αλλά και που λειτουργούσαν ψυχοπραϋντικά, αφού ένιωθα γεμάτη, αληθινή, ζωντανή, δυνατή, υποστηριγμένη. Και έτσι πέρασαν για άλλη μια φορά οι μέρες, οι μήνες, τα χρόνια. Δεν ξέρω τι μας κάνει να είμαστε. Παρατηρώ όμως ότι η επιφάνεια του «είναι» μας αλλάζει χρώματα και σχήματα. Ο πυρήνας

–84–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 85

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

του όμως είναι ένα τσιμεντένιο μπλοκ και έτσι πρέπει να είναι, γιατί έχει μέσα σφραγισμένα τα γονίδιά μας, τις κληρονομιές μας, τις καταβολές μας και τις αναμνήσεις των πρώτων μας –ειδικά– χρόνων. Όσο και εάν το σκέφτομαι, καταλήγω στο ότι το πώς διαχειριζόμαστε όλα όσα θα γίνουν μετά, αντλούνται μέσα από αυτά τα πρώτα χρόνια. Για μένα, η παιδική ηλικία είναι άγια και αλίμονο σε όποιον δεν έχει τρυφερές και έντονες αναμνήσεις από αυτήν. Και το σχολείο είναι ένα μεγάλο κομμάτι αυτών των αναμνήσεων. Έτσι, όταν ήρθε η στιγμή να επιλέξω Δημοτικό Σχολείο για τον Άρη, γύρισα όλη την Αττική. Είχα 5-6 βασικά κριτήρια και για να είμαι ειλικρινής, τουλάχιστον 2-3 σχολεία τα πληρούσαν όλα. Για έναν επιπλέον όμως, πιθανόν αφηρημένο και μη εύκολα περιγράψιμο, λόγο διάλεξα τα Εκπαιδευτήρια Δούκα... Όταν σε ένα μουντό χειμωνιάτικο διάλειμμα μπήκα στο σχολείο και για να πάω στο γραφείο της υπεύθυνης διέσχισα την αυλή, είδα κάτι που δεν είδα στα άλλα: είδα χαρούμενα και γελαστά παιδιά. Και πριν να φτάσω στο γραφείο της υπεύθυνης, πριν καν να το συζητήσω με τον πατέρα του Άρη, είχα πάρει την απόφασή μου και υπέγραψα, το ίδιο εκείνο πρωινό, την αίτηση εγγραφής, ανοίγοντας για τον Άρη –που πολέμησε για τη ζωή του– ένα νέο κεφάλαιο, ερήμην του. Έτσι είμαι εγώ.

–85–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 86

19 Αντιμέτωποι με τις προκλήσεις της προσχολικής ηλικίας Αναζητώντας τις απαντήσεις ΕΥΓΕΝΙΑ ΚΟΥΤΣΟΥΒΑΝΟΥ Ομότιμη καθηγήτρια Παιδαγωγικής του Τ.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Αθηνών

Πέρασαν πάνω από σαράντα χρόνια από τότε που μπήκα για πρώτη φορά σε τάξη νηπιαγωγείου. Εκείνο που θυμάμαι ακόμη τόσο έντονα ήταν ο υπόκωφος ήχος από τα χτυπήματα μιας μπάλας που ακουγόταν στο προαύλιο της αυλής του σχολείου. Με κοιτούσαν δεκαέξι μικρά παιδιά, ερευνητικά, κι εγώ προσπαθούσα να κατανικήσω την αβεβαιότητά μου, τον φόβο μου. Δεν ήμουν σίγουρη για τίποτε, για το τι να διδάξω, πώς να το διδάξω και πότε, τι πραγματικά μαθαίνουν τα παιδιά και πώς να αντιμετωπίσω τις εσωτερικές συγκρούσεις. Προσπαθούσα να ανταποκριθώ στις απαιτήσεις, για να υπερνικήσω τη διαρκή αγωνία μου, γιατί δεν ήμουν καθόλου σίγουρη ότι η διδασκαλία μου θα έχει κάποιο αποτέλεσμα. Και τα μικρά όλο έλεγαν «Τα κάναμε αυτά. Πάλι θα τα ξανακάνουμε;» Υπερβάλλων ζήλος και αδυναμία ουσιαστικής παιδαγωγικής κρίσης. Τα χρόνια περνούσαν, άρχισα σιγά σιγά να κατανικώ την αβεβαιότητά μου και να πιστεύω σε στόχους και προσπάθειες, παρότι

–86–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 87

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

με κυρίευε η αμφιβολία σε κάθε μου βήμα. Ήθελα να είμαι μια καλή νηπιαγωγός, συστηματική, αποδοτική και να έχω τον έλεγχο των πραγμάτων. Μελετούσα το αναλυτικό πρόγραμμα και περίμενα «θαυμάσια αποτελέσματα» από τη θαυμάσια πρακτική μου. Αλλά δεν μάθαινα μέσα στην τάξη μου. Δεν ήξερα ότι η διδασκαλία εξαρτάται από εκείνους που διδάσκουν και από εκείνους που είναι μαθητές, ο καθένας με τις δικές του μοναδικές σκέψεις, ανάγκες, προτεραιότητες. Απαιτείται διάλογος, συνομιλία. Η διδασκαλία είναι πολυδιάστατη και κάθε πτυχή της είναι μοναδική και ξεχωριστή στις λεπτομέρειές της. Καμιά μοναδική ιδέα ή δραστηριότητα ή εξέταση δεν φτιάχνουν το πορτρέτο ενός παιδιού. Προσπαθούσα να καταλάβω τα παιδιά μέσα από το πλαίσιο τόσο του σχολείου όσο και της οικογένειας. Προσπαθούσα να παρέχω ένα πρόγραμμα που να ανταποκρίνεται στις προσωπικές ανάγκες και στην ιδιοσυγκρασία του καθενός. Προσπαθούσα να καταλάβω πώς η εξάρτηση, η αυτονομία, το στιλ της κινητικότητας των παιδιών, η γλωσσική ικανότητα, οι αντιληπτικές ικανότητες και ευαισθησίες είναι συνυφασμένες. Σιγά σιγά άρχισα να σκύβω στις αποτυχίες μου, να αφουγκράζομαι, να παρατηρώ τα παιδιά, να μελετώ, να πηγαίνω σχολείο. Συνειδητοποίησα ότι η διδασκαλία είναι μια ατέρμονη πορεία κι εγώ προσπαθούσα να την περιορίσω. Όμως η διδασκαλία οφείλει να εμπεριέχει τις αξίες μου, τα πιστεύω, τις ελπίδες, τις γνώσεις μου και, ταυτόχρονα, να καλοδέχεται επιρροές και γνώσεις από τις σκέψεις και τα οράματα άλλων. Τόσα χρόνια με τα νήπια, τους φοιτητές, τους νηπιαγωγούς, ήταν ευεργετικά για μένα. Έμαθα ότι η διδασκαλία είναι γεμάτη νοήματα, απεριόριστη. Η κλειστή πόρτα της τάξης μπορεί να μας εξαπατήσει. Κρύβει πολύ καλά την ενυπάρχουσα κοινωνική διάσταση της διδασκαλίας. Τα παιδιά ζουν

–87–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 88

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

τον πραγματικό κόσμο και ο δικός τους κόσμος συναντά τον κόσμο των άλλων ανθρώπων, επικοινωνώντας και μοιράζοντάς τον. Έμαθα ότι η διδασκαλία απαιτεί συνεχώς καλύτερες μεθόδους και γνώσεις. Περιλαμβάνει συγκρούσεις, χαρά, αμφιβολία. Απαιτεί ενέργεια, επιμονή, κριτική θεώρηση. Απαιτεί συνεχείς αναζητήσεις της επιστήμης, γιατί επιστήμη δεν είναι μόνο το τι, δεν είναι μόνο το πόσο, το ποιον, δεν είναι οι γνώσεις, η μέθοδος, δεν είναι κομμάτι, είναι σύνολο. Είναι, στο βάθος, πράξη ολότελα εσωτερική και ως τέτοια εκφράζει έναν ανώτερο ανθρωπισμό που φανερώνεται σε όλο μας το είναι. Και η φιλοσοφία ενός προγράμματος έγκειται στον συνεχή προβληματισμό και την έρευνα για ποιοτικές μεθόδους αξιολόγησης, που παραπέμπουν στην αξιοκρατία και την παραγωγικότητα και που θα ενσωματώνονται στην παιδαγωγική επιστήμη με σκοπό την εξέλιξη και ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των εκπαιδευτικών για μια ποικιλία τρόπων επικοινωνίας, που είναι απαραίτητη ως μέσο για να καταλάβεις το κοινό των ανθρώπινων αισθημάτων και συγκρούσεων, καθώς επίσης και να επεκτείνεις τις γνώσεις και να βρεις συναισθηματική αναζωογόνηση. Κατάλαβα επίσης πόσο η διδασκαλία είναι ένα μοναχικό επάγγελμα και πως η γνώση είναι απέραντη κι εγώ προσπαθούσα τόσα χρόνια να περιορίσω τις σκέψεις σε ένα καθορισμένο πλαίσιο. Κατέληξα να αντιλαμβάνομαι την εκπαιδευτική πράξη ως έναν άξιο λόγου τρόπο ζωής και ως κοινωνική επιστήμη, η οποία διακρίνεται για την αφοσίωση και τη σημασία που δίνει στη ζωή. Ο Piaget (1932) τόνισε ότι μόνο με πειραματισμό μπορούμε να δείξουμε ότι οι μέθοδοι, όπως η εργασία στις ομάδες, έχουν πραγματική αξία, γιατί είναι άλλο πράγμα να αποδείξουμε ότι η συνεργασία στο παιχνίδι και η αυθόρμητη κοινωνική ζωή των παιδιών έχει ειδικές ηθικές επιδράσεις και άλλο ότι η συνεργασία αυτή αποτελεί εφαρμογή μιας ορισμένης εκπαιδευτικής μεθόδου.

–88–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 89

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Προσπαθούσα να κατανοήσω τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά οικοδομούν γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις ζωής, διότι χωρίς μια σχετική επεξηγηματική θεωρία είναι αδύνατο να καθορίσουμε συγκεκριμένους άμεσους στόχους που να αποβλέπουν στην επίτευξη γενικότερων μακροπρόθεσμων στόχων. Προσπαθούσα να διαπιστώσω αν η ανάπτυξη είναι να ζεις την ανάπτυξη και πάσχιζα να καταλάβω με ποιον τρόπο οι κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες επηρεάζουν την ανάπτυξη των παιδιών. Η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων από τα παιδιά αναπτύσσεται όταν εμείς ως «ειδικοί» μπορούμε να προσφέρουμε νέους τρόπους προσέγγισης μιας κατάστασης που δεν έχουν κάνει βίωμα τα παιδιά. Προσπαθούσα να καταλάβω αυτό που έλεγε ο Dewey, ότι υπάρχει συνέχεια στην ανθρώπινη εμπειρία, όπως το παρελθόν καθοδηγεί το μέλλον. Κάθε αλλαγή απορρέει από την προηγούμενη εμπειρία. Η ίδια συνέχεια που υπάρχει στην ανθρώπινη εμπειρία βρίσκεται και στην εκπαιδευτική μας πρακτική, στα εκπαιδευτικά μας προγράμματα. Κατάλαβα ότι η ανάπτυξη ενός προγράμματος περιλαμβάνει και συνέχεια και αλλαγή που απαιτούν ισορροπία και συντονισμό, γιατί αν υποστηρίξω μια καινούργια αλλαγή, μόνο και μόνο για να υπάρχει αλλαγή, έβλεπα να ανατρέπεται η ισορροπία. Με προσεκτική και κατάλληλη προετοιμασία, έμαθα σιγά σιγά ότι όσο μεγαλύτερη συναίσθηση είχα για τις ανάγκες του παιδιού τόσο μικρότερο ήταν το χάσμα μεταξύ των στόχων της προσχολικής εκπαίδευσης και των προγραμμάτων που υπάρχουν. Έμαθα ότι η εκπαίδευση δεν μπορεί να προγραμματίζεται στο κενό. Με τον σκοπό και το περιεχόμενο της συνδέονται και άλλα θέματα κοινωνικά, οικονομικά κ.ά. Για να καταλάβω τι θέλω από την εκπαίδευση, πρέπει να γνωρίζω τι θέλω γενικότερα. Η εκπαιδευτική μας θεωρία δεν μπορεί παρά να πηγάζει από τη φιλοσοφία, την οποία υιοθετούμε.

–89–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 90

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Αναρωτιόμουν συνεχώς «Είναι η παιδεία το μέσο για την οικοδόμηση μιας καλύτερης, πιο δημοκρατικής και ανθρώπινης κοινωνίας; Πώς οι ιδέες αυτές γίνονται πράξη στο νηπιαγωγείο; Ποια είναι η στάση μας απέναντι στο παρελθόν και στις συνεχώς εξελισσόμενες θεωρίες; Πώς οι θεωρίες αυτές επηρεάζουν την προσχολική εκπαίδευση;» Στα προγράμματα που υιοθετούσα, προσπαθούσα και προσπαθώ να διακρίνω μια ισορροπία μεταξύ της βαθιάς επιστημονικής γνώσης και της άμεσης πρακτικής ικανότητας. Στην επιδίωξη αυτής της προσπάθειας μου, δεν παραγνωρίζω ποτέ το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα όχι μόνο πνευματικό αλλά και συναισθηματικό, κοινωνικό, αισθητικό βιολογικό, δημιουργικό. Έβλεπα ότι πολλά από τα πιο ισχυρά και ανθρώπινα πρόσωπα της ιστορίας κατέχουν βαθιές γνώσεις σε κάποιο επιστημονικό τομέα και από αυτές τις γνώσεις αντλούν την ανθρωπιά και τις ελεύθερες αντιλήψεις τους. Ρωτούσα τους καταξιωμένους δασκάλους μου, που μέτρησαν για τη ζωή και τους προσανατολισμούς μου, πώς ακριβώς η κάθε επιστήμη συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου ατόμου. Αν αποδειχθεί, μου έλεγαν, ότι το αποτέλεσμα της εκπαίδευσης είναι να δημιουργήσουμε ένα σχολείο που θα ενδιαφέρεται για κάτι λιγότερο από ένα ολοκληρωμένο άτομο, τότε θα έχουμε προδώσει όχι μόνο την κληρονομιά μας, αλλά και το μέλλον των μαθητών μας. Η αξία του σχολείου, μου έλεγαν, έγκειται στην ενότητα τριών παραγόντων: των παιδιών, της κοινωνίας και της οργανωμένης γνώσης. Επιστημοσύνη, μου τόνιζαν, είναι να συσσωρεύεις γνώσεις και να τις καλλιεργείς. Επίσης, με παρότρυναν για τη «γνώση του γνωστικού πεδίου και της ειδικής μεθοδολογίας της επιστήμης». «Οι επιλογές σου» μου έλεγαν «έχουν επιπτώσεις που επεκτείνονται πέρα από τον εαυτό σου. Επηρεάζεις το σχήμα ανάπτυξης παιδιών

–90–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 91

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

και την πραγματοποίηση των δυνατοτήτων τους». Καθοριστικός παράγοντας είναι η ποιότητα των προγραμμάτων και της επικοινωνίας μεταξύ παιδιών και ενηλίκων και μεταξύ των ίδιων των παιδιών. Οι γνώσεις, οι δεξιότητες και οι στάσεις ζωής οικοδομούνται μέσα από διερευνητικές διαδικασίες, που οδηγούν στην ενθάρρυνση της προσωπικής και της κοινωνικής μεταβολής. Διαπίστωσα ότι «αναλυτικό πρόγραμμα» είναι όλη η ζωή. Μπορεί να είναι οτιδήποτε συμβαίνει σε ένα σχολείο, όλες οι δραστηριότητες, τόσο οι προσχεδιασμένες όσο και οι αυθόρμητες. Αντιλήφθηκα την ανάπτυξη των παιδιών σαν μια πολύπλοκη, αμοιβαία επίδραση, ανάμεσα στην ωρίμανση, τους βιολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες και τη σκέψη των ίδιων των παιδιών. Άρχισα να κατανοώ ότι η εξάρτηση, η αυτονομία, οι γνωστικές ικανότητες, οι αντιληπτικές ικανότητες και ευαισθησίες είναι συνυφασμένες. Άρχισα να σχεδιάζω σε αρχές που λαμβάνουν υπόψη την εξελικτική πορεία του παιδιού. Η αναπτυξιακή θεωρία και η εφαρμοσμένη παιδαγωγική μού έμαθαν ότι η αφοσίωση στη δουλειά μου συνδέεται άρρηκτα με τις σχέσεις των παιδιών-ενηλίκων. Έβλεπα τα λάθη μου σαν προκλήσεις και προσπαθούσα ξανά και ξανά. Έμαθα ότι η βάση της προσχολικής εκπαίδευσης είναι το παιδί, το αναπτυσσόμενο άτομο. Έμαθα ότι η θεωρία και η συγκρότηση ενός αναλυτικού προγράμματος είναι πάρα πολύ σημαντικό πράγμα, για να τα αφήσουμε μόνο στους στοχαστές των αναλυτικών προγραμμάτων. Είναι δουλειά και του δασκάλου, που το υλοποιεί και του δίνει ζωή. Η γνώση, η σκέψη, η κρίση, η σοφία είναι τα ειδικά χαρακτηριστικά, η περιουσία του «ειδικού». Τα ερωτήματα πολλά: Πώς μπορώ να δημιουργήσω τέτοιες συνθήκες, ώστε τα παιδιά να βιώσουν πολύτιμες εμπειρίες; Τι δραστηριότητες, τι υλικά και ποιες

–91–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 92

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

πηγές μπορούν να δώσουν την ευκαιρία στα παιδιά να επιλέγουν αυτή τη γνώση και αυτές τις εμπειρίες; Δεν υπάρχει ενότητα μαθημάτων που να μπορεί να συμπεριλάβει όλο το εύρος του τρόπου μάθησης. Η διδασκαλία εξαρτάται από την ανάπτυξη και εξέλιξη, μέσα από δυναμικές σχέσεις που δεν είναι ποτέ ίδιες. Απαιτεί έναν μεγάλο βαθμό γνώσης, ικανοτήτων, δεξιοτήτων, κρίσης και κατανόησης. Ποτέ δεν μπορεί να τελειώσει και δεν συνοψίζεται. Μεγάλος κύκλος με τόσα όνειρα, τόσες επιδιώξεις, τόσα λάθη, τόσα ερωτήματα, πολλές απαντήσεις, πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Αλλά ζούσα, ήταν ολόκληρη η ζωή μου. Μια ζωή με συνεχείς προκλήσεις.

20 15

–92–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 93

20 Η διαμόρφωση της μοναδικότητας ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΚΡΙΚΕΛΑΣ Μαθητής Β’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Είμαι μαθητής του IB 1 , είμαι 16 χρονών και με λένε Νικηφόρο. Με ευχαρίστηση αποδέχτηκα την πρόσκληση της κυρίας ΔούκαΠατέρα να γράψω ένα κείμενο για τη μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου. Ήταν για μένα μια ευκαιρία να σκεφτώ ποιοι παράγοντες καθορίζουν τον άνθρωπο στην πορεία της ζωής του και ποιο είναι το προσωπικό μου αποτύπωμα, που θα ήθελα να αφήσω ως μέλος της κοινωνίας. Οι παράγοντες που καθορίζουν τον κάθε άνθρωπο ξεκινούν από τη γέννησή του. Η εποχή που γεννιόμαστε μπορεί να καθορίσει το μέλλον μας. Άνθρωποι της γενιάς που έζησε την επανάσταση του 1821 ή τη Γερμανική Κατοχή καθορίστηκαν από τα γεγονότα της εποχής τους, είτε θετικά είτε αρνητικά. Ο φοιτητής που βρισκόταν πίσω από την πόρτα του Πολυτεχνείου το 1973 και ο οδηγός του τανκ που έριξε την πόρτα μπορεί να ήταν συνομήλικοι, άφησαν όμως τελείως διαφορετικό αποτύπωμα στην ιστορία. Ο τόπος γέννησης καθορίζει επίσης τον άνθρωπο, παράλληλα με την ιστορική στιγμή που γεννιέται. Αν η περιοχή όπου γεννιέται

–93–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 94

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

είναι σε πόλεμο, ειρήνη, ευημερία ή παρακμή, επηρεάζει τη μοίρα του ανθρώπου. Είτε θετικά είτε αρνητικά. Αν ο Νέλσον Μαντέλα ή ο Αδόλφος Χίτλερ είχαν γεννηθεί στην Ασία, μπορεί σήμερα να υπήρχε ακόμα το απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική ή ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος να μη γινόταν ποτέ. Εμφανισιακά, αλλά και στον χαρακτήρα, παίζουν ρόλο και τα γονίδια και η οικογένεια του ανθρώπου, που θα τον «ακολουθούν» στην υπόλοιπη του ζωή. Το οικογενειακό περιβάλλον όπου γεννιέται, σε συνδυασμό με το DNA καθορίζουν το ego και το superego, δηλαδή χονδρικά τα 2/3 της προσωπικότητάς ενός ανθρώπου, όπως πρότεινε ο Sigmund Freud. Καθώς μεγαλώνει το παιδί, διαμορφώνει τον χαρακτήρα του, τον σμιλεύει και σμιλεύεται σε κάτι πραγματικά μοναδικό. Οι εμπειρίες που περνάει το καθορίζουν, όπως για παράδειγμα οι συναναστροφές με άλλα παιδιά, από όπου παίρνει συμπεριφορές και τις μιμείται ή τις αποφεύγει. Η εκπαίδευση είναι ένας ακόμα καθοριστικός παράγοντας για ένα παιδί. Οι βάσεις για τον χαρακτήρα μας στερεώνονται από την επαφή με άλλους ανθρώπους στο σχολείο. Το παιδί εκτίθεται σε απόψεις άλλων ανθρώπων, δηλαδή των δασκάλων και των άλλων μαθητών, και σχηματίζει τη δική του στάση απέναντι στη ζωή. Προσωπικά το σχολείο με βοήθησε, πάρα τη μικρή μου ηλικία, να σκεφτώ ποιο είναι το στίγμα που θέλω να αφήσω στην κοινωνία, κάτι που με χαροποιεί ιδιαίτερα. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο του εθελοντικού προγράμματος του ΙΒ CAS στη longterm εργασία, επέλεξα να συνεργαστώ με το Greece4all.eu. Πρόκειται για μια πύλη στο internet, η οποία δίνει πληροφορίες για περιοχές, κτίρια, κλπ. που είναι προσβάσιμα σε άτομα με κινητική αναπηρία. Το grecee4all.eu το έφτιαξαν και το λειτουργούν άτομα που είναι και τα ίδια ΑΜεΑ. Η δική μου εργασία είχε σκοπό να επισκέπτομαι

–94–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 95

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

και να καταγράφω τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος στην καθημερινότητά του, όταν χρησιμοποιεί αμαξίδιο. Κάθε φορά που με τον συμμαθητή μου τον Πάνο κυκλοφορούσαμε στην Αθήνα, ένιωθα τον αγώνα που πρέπει να κάνουν αυτοί οι άνθρωποι για ξεπεράσουν προβλήματα, που για μας είναι ανύπαρκτα. Σκεφτόμουν πόση προσπάθεια και πόση δύναμη πρέπει να διαθέτουν, όχι μόνο για να σπρώξουν το αμαξίδιο στις σπασμένες πλάκες των πεζοδρομίων ή να ανέβουν ένα μικρό ή μεγάλο σκαλοπάτι που τους εμποδίζει, αλλά για να ξεπεράσουν την αδιαφορία όλων των άλλων. Η δύναμη των ανθρώπων να ξεπερνούν τις δυσκολίες νομίζω ότι είναι τελικά αυτό που τους κάνει μοναδικούς. Ανεξάρτητα από τον τόπο, τον χρόνο ή το περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκαν και μεγαλώνουν, η δύναμη της θέλησης και η προσπάθεια μπορούν να μας κάνουν μοναδικούς. Και το δικό μου αποτύπωμα θέλω να είναι αυτό: ενός ανθρώπου που θα βρει τη δύναμη και θα έχει πάντα τη θέληση να κάνει τον κόσμο λίγο καλύτερο, ειδικά για αυτούς που το έχουν μεγαλύτερη ανάγκη.

–95–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 96

21 Η μοναδικότητα είναι επιλογή ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ Μαθητής Β’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Η μοναδικότητα των ανθρώπων είναι ένα αρκετά επίμαχο θέμα. Το βασικό ερώτημα είναι: υπάρχει εκ γενετής ή καλλιεργείται; Είναι δύσκολο να απαντήσουμε με βεβαιότητα και ασύνετο να απαντήσουμε βιαστικά. Ας πάρουμε το θέμα από την αρχή: υπάρχει ή δεν υπάρχει αυτό που ονομάζεται μοναδικότητα; Οι περισσότεροι άνθρωποι δέχονται πως υπάρχει. Πολλοί, μάλιστα, λένε πως αυτό είναι αυτονόητο, αφού οι γενετικές πληροφορίες των ανθρώπων παρουσιάζουν πάντα διαφορές. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, η μοναδικότητα είναι εκ γενετής χαρακτηριστικό του ανθρώπου, καθώς οι διαφορές στις γενετικές πληροφορίες εξασφαλίζουν ποικιλομορφία στις αντιδράσεις και την εμφάνιση του οργανισμού. Όπως ξέρουμε, τα άτομα έχουν διαφορετική εμφάνιση, αλλά και οικογενειακό ιστορικό όσον αφορά τις ασθένειες, πράγμα που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το μέλλον τους. Τι γίνεται όμως στην περίπτωση των διδύμων; Και πώς εξηγούνται οι τεράστιες διαφορές στις προτιμήσεις, τα γούστα και

–96–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 97

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

τις κλίσεις που μπορεί να παρουσιάζονται μεταξύ στενών συγγενών με παρόμοιο χαρακτήρα, εμφάνιση και συμπεριφορά; Σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν μας καλύπτει η προηγούμενη άποψη. Αν πραγματικά θέλουμε να καταλάβουμε από πού πηγάζει η μοναδικότητα, πρέπει αυτή η πηγή να ισχύει για όλους τους ανθρώπους. Μήπως λοιπόν μπορούν να εξηγηθούν από επίκτητα χαρακτηριστικά; Ίσως. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η ανατροφή και τα ερεθίσματα ασκούν καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση του ανθρώπου, στην εμφάνιση του, στη σκέψη του, στα αισθήματα και τη συμπεριφορά του. Καθίσταται φανερό ότι ο άνθρωπος δεν επηρεάζεται εξ ολοκλήρου από τις γενετικές του πληροφορίες. Καθοριστικός είναι ο ρόλος της διαπαιδαγώγησης και της εκπαίδευσης. Και υπάρχουν άπλετα παραδείγματα γι’ αυτό. Αρχικά, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του κάθε ανθρώπου που τον διαφοροποιεί από τους υπολοίπους είναι οι γνώσεις του. Αυτές είναι σαφώς επίκτητες (μιλώντας πάντα για τις συνειδητές γνώσεις). Ανάλογα με αυτές λοιπόν, προσδιορίζεται σε ορισμένες καταστάσεις ο τρόπος που θα αντιδράσει κάποιος, καθώς και οι σκέψεις που οι εκάστοτε καταστάσεις του γεννούν. Άλλο παράδειγμα είναι τα ερεθίσματα. Μέσω εμπειριών και της επανάληψής τους, ο καθένας ερμηνεύει τη ζωή ξανά και ξανά, αλλά διαφορετικά ερεθίσματα συνεπάγονται διαφορετικές ερμηνείες ίδιων γεγονότων. Κανένας δεν έχει τα ίδια ακριβώς ερεθίσματα με κάποιον άλλο και αυτά είναι που πολλές φορές βγάζουν στην επιφάνεια ταλέντα και ικανότητες των ανθρώπων, καθώς επίσης και διαμορφώνουν τις προτιμήσεις τους, όλα στοιχεία που τους διαφοροποιούν. Δεν μιλάμε όμως μόνο για τον εξωτερικό κόσμο. Θα πρέπει ο καθένας μας να έχει καταλάβει μέχρι τώρα πως αυτά που νιώθουμε και σκεφτόμαστε δεν ταυτίζονται. Σε έναν κόσμο που καθετί έχει καλώς ή κακώς την τιμή του στην αγορά, είναι σημαντικό να συ-

–97–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 98

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

νειδητοποιήσουμε πως η αξία ορισμένων πραγμάτων, τόπων, αλλά και προσώπων δεν καθορίζεται από τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης. Είναι προσωπική, αφού τη θέτουμε εμείς. Μπορεί κάποιος άνθρωπος να επισκεφτεί έναν τόπο και να επαινέσει το πανέμορφο τοπίο, ενώ εγώ να επισκεφτώ τον ίδιο τόπο μαζί με αυτό τον άνθρωπο και να κάτσω μπροστά από ένα σπίτι, κοιλάδα, παραλία, νοσταλγώντας τα όσα αυτό το μέρος σημαίνει για εμένα λόγω των αναμνήσεών μου. Αντίστοιχα, το κοινωνικό μας δίκτυο δεν γίνεται να είναι το ίδιο: άλλες παρέες, άλλη σχέση με τα ίδια άτομα θα έχει ο καθένας από εσάς με κάποιον άλλον. Σκεφτείτε το λιγάκι. Είναι πολύ δύσκολο να βρείτε άλλους ανθρώπους που έχουν αναπτύξει τις ίδιες σχέσεις, για παράδειγμα, με τους γονείς σας. Ακόμα και τα αδέρφια σας θα διαφέρουν από εσάς ως προς αυτή τη σχέση. Γενικότερα μιλώντας, είναι απίθανο οποιοιδήποτε δύο άνθρωποι να έχουν ακριβώς την ίδια σχέση με έναν τρίτο και ταυτόχρονα ακριβώς την ίδια άποψη για αυτόν. Επιπλέον, ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός ότι το λεξιλόγιο, οι ασχολίες, οι ευκαιρίες και ο τρόπος συμπεριφοράς και σκέψης ενός ατόμου που ανήκει στις ανώτερες τάξεις θα είναι στοιχεία που το ξεχωρίζουν σε μεγάλο βαθμό από ένα άτομο των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων; Όπως αντίστοιχα και οι αντιλήψεις ενός μαρξιστή και ενός χριστιανοδημοκράτη είναι διαφορετικές μεταξύ τους. Διαπιστώνουμε λοιπόν πως ορισμένες φορές για να περιγράψει ο περίγυρος την εμφάνισή μας, τις πεποιθήσεις μας ή τον χαρακτήρα μας, καταφεύγει συχνά σε επίθετα ή ονόματα, που χαρακτηρίζουνε ομάδες. Μας κατατάσσει, επομένως, σε ομάδες. Αυτή ακριβώς η ταξινόμηση σε ομάδες είναι που για κάποιους αλλάζει τα δεδομένα. Αφού γεννιόμαστε με ένα πρόβλημα που μας κατατάσσει στην ομάδα των ανθρώπων με αυτό το πρόβλημα,

–98–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 99

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

πώς είμαστε μοναδικοί από τη γέννησή μας; Από την άλλη, αφού ακούμε συγκεκριμένο είδος μουσικής, ντυνόμαστε σύμφωνα με τη μόδα κι έχουμε πολιτικές πεποιθήσεις σύμφωνες με συγκεκριμένες ομάδες, πώς γίνεται να είμαστε μοναδικοί εξαιτίας της πορείας μας στη ζωή; Γενικότερα, πώς γίνεται να είμαστε μοναδικοί αν ανήκουμε σε μια ομάδα; Η απάντηση είναι απλή, μα έχει τεράστια σημασία: κανένας μας δεν είναι απλώς μέλος μιας ομάδας. Μπορεί να είναι κάποιος κοντός, μα δεν είναι απλά κοντός. Μπορεί να είναι φιλελεύθερος, μα δεν είναι απλώς φιλελεύθερος. Μπορεί να είναι βουδιστής, μα δεν είναι απλώς βουδιστής. Είναι όλα αυτά μαζί. Είναι ο συνδυασμός όλων αυτών που τον χαρακτηρίζουν και όλων όσων σκέφτεται, αισθάνεται και πράττει. Αυτός ο συνδυασμός είναι απίθανο να επαναληφθεί. Ωστόσο, παρατηρούμε πως σε ορισμένες περιπτώσεις οι άνθρωποι μαζικοποιούνται σε ορισμένες ομάδες. Εκεί, όπως έμαθα πρόσφατα από έναν γνωστό μου, επικρατεί η λεγόμενη ψυχολογία των μαζών, που καταργεί κάθε έννοια μοναδικότητας, έστω και στιγμιαία. Αυτό μοιάζει αντιφατικό, είναι όμως; Στην πραγματικότητα όχι. Εδώ καταλήγουμε στο πιο σημαντικό, πιστεύω, συμπέρασμα που έχει να σας προσφέρει αυτό το κατά τα άλλα ίσως κουραστικό για εσάς κείμενο: Η προσαρμογή σε νέα περιβάλλοντα και η ένταξη σε ομάδες του μας μεταβάλλει, δεν μας καθιστά αναγκαστικά μοναδικούς ή μαζικοποιημένους. Το πώς θα επιδράσει το περιβάλλον στον χαρακτήρα, τη συμπεριφορά και γενικά την ύπαρξή καθενός, συμπεριλαμβανομένης της μοναδικότητάς μας, εξαρτάται από το ίδιο το άτομο. Αν περιμένουμε να ξεχωρίσουμε αποκλειστικά εκ γενετής, ίσως ξεχωρίσουμε λόγω βλακείας.

–99–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 100

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 101

22 Η σημασία της Τέχνης σήμερα ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΝΩΛΙΔΟΥ Μουσικός

Ποτέ δεν θα μπορέσουμε μετά βεβαιότητος να αποφανθούμε το πώς ή το πότε πρωτοεμφανίσθηκε η Τέχνη. Αυτό που γνωρίζουμε, πάντως, είναι πως οι πρώτοι που την ανήγαγαν από το πρωτόγονο και εμπειρικό στάδιο σε επιστήμη ήταν κατά την ισχυρότερη επιστημονική άποψη οι Έλληνες, με επικεφαλής τη θρυλικήχαρισματική προσωπικότητα του θείου Oρφέα και των Μουσών. Για τους Έλληνες, οι τέχνες, με επικεφαλής τη Μουσική, ήταν απαραίτητες για την ψυχική και πνευματική ισορροπία. Στη μυθολογία, η έννοια της μουσικής γεφυρώνει την Τέχνη με τη θεραπεία, όπως και με τη γενική έννοια της παιδείας: οι εννέα Μούσες ήταν οι κόρες του Δία και της Μνημοσύνης. O Απόλλων, εκτός από θεός της μουσικής και του φωτός, ήταν επίσης θεός της μαντικής, δηλαδή της θείας εμπνεύσεως-μανίας. Το μαντείο του ρύθμιζε την πολιτική ζωή του ελληνικού κόσμου. O Απόλλων ήταν ο πατέρας του Ασκληπιού. Αυτό δεν ήταν συμπτωματικό, διότι η χρήση της μουσικής για θεραπευτικούς λόγους ήταν πολύ συνηθισμένη. Τα πιο σημαντικά θέατρα της αρχαίας Ελλάδος βρέθηκαν δίπλα σε

–101–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 102

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Ασκληπιεία, τα θεραπευτήρια της εποχής εκείνης, τα οποία με τη σειρά τους ανήκαν στον ευρύτερο χώρο των διαφόρων ιερών. Σήμερα, με τις ανάγκες και τα άγχη της καθημερινότητας, τείνουμε να υποτιμούμε τη σημασία της Τέχνης. Θεωρούμε ότι αποτελεί είδος πολυτελείας και ως εκ τούτου την απολαμβάνουν λίγοι και εκλεκτοί. Εντούτοις, η ιστορία έχει δείξει ότι τα σημαντικότερα έργα τέχνης έχουν δημιουργηθεί σε πολύ δύσκολες ιστορικά περιόδους και ήταν εκείνες τις περιόδους που οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, θεωρούσαν την Τέχνη ως ένα καταφύγιο παρηγοριάς και εσωτερικής δύναμης. Η Τέχνη συμβαδίζει πάντα με την εποχή και την κοινωνία. Γι' αυτό, κι ενώ διαφέρει και ποικίλει από χώρα σε χώρα και από εποχή σε εποχή, πάντα θα αποτελεί μια βασική ανάγκη. Την ανάγκη να νιώσουμε τη θεία υπόσταση της δημιουργίας, το κάλλος, τη συγκίνηση, ενίοτε το δέος και έτσι να αφήσουμε τη φαντασία μας να μας ταξιδέψει σ’ έναν κόσμο διαφορετικό από την καθημερινότητα, που πολλές φορές μας μοιάζει δυσβάστακτη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεαν την Τέχνη με τη θρησκεία. Κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων χρησιμοποιούσαν ειδικούς ύμνους, τις λεγόμενες «επωδές», προκειμένου να επιτύχουν την ένωση μεταξύ του άνω (υπερφυσικού) και του ανθρωπίνου κόσμου. Αυτό καθίστατο εφικτό από τη δυναμική ενέργεια του λόγου, την επίκληση του θείου, τον ήχο, τον ρυθμό και τη μελωδία της επωδού. Με τον συνδυασμό όλων αυτών των παραγόντων, καθώς και με τη δύναμη της θελήσεως και του οραματισμού, θεωρούσαν ότι πλησίαζαν το θείο. Ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει πως η τέχνη στην καλύτερη περίπτωση ίσως μας χαλαρώσει λίγο και μας κάνει να ξεχαστούμε από τα προβλήματά μας. Με το να δηλώνεις «καλλιτέχνης» προκαλείς μια ευγενική συμπάθεια, που μοιάζει με οίκτο. Οι γονείς

–102–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 103

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

αποτρέπουν τα παιδιά τους να ασχοληθούν με αυτήν, όσο κι αν το παιδί δείξει κάποιο εξαιρετικό ταλέντο, όσο κι αν η ανάγκη του να δημιουργήσει συμβαδίζει με την ανάγκη του να ζει – ή πολλές φορές προπορεύεται αυτής. Με κάθε επιχείρημα, τρόπο και μέσον, οι νέοι πρέπει να στραφούν σε επαγγέλματα προσοδοφόρα, σε επαγγέλματα με «μέλλον». Δίχως να λαμβάνουν υπ' όψιν οι γονείς αυτοί ότι η Τέχνη ήταν και θα είναι ανάμεσά μας από καταβολής κόσμου και αποτελούσε κυρίαρχη ανάγκη, ακόμα και όταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι, παρ' όλη τη μάχη για επιβίωση, έβρισκαν τρόπους και ζωγράφιζαν στα σπήλαια, και πως το «μέλλον» της θα είναι πολύ μεγαλύτερο από το δικό μας. Ο καλλιτέχνης αποτελεί δίαυλο του ανθρώπου με το θείο, εξ ου και η θρησκευτική διάσταση της Τέχνης, αλλά και η θεραπευτική. Η διαταραγμένη αρμονία του σώματος ή της ψυχής αποκαθίσταται από την Τέχνη και ειδικά τη μουσική (Μουσικοθεραπεία). H φράση «νους υγιής εν σώματι υγιεί» εκφράζει την αλληλεξάρτηση της εσωτερικής αρμονίας με την εξωτερική ευεξία και εμφάνιση. O Πυθαγόρας ήταν ένας από τους εισηγητές της ιδέας αυτής. Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική για λόγους θεραπευτικούς. Υπήρχαν μελωδίες που θεράπευαν τα ψυχολογικά πάθη, την απελπισία, τους δυνατούς πόνους, τον θυμό και κάθε παρέκκλιση της ψυχής. Αυτή η θεωρία βασίζεται στην αντίληψη πως ο κόσμος των ήχων και ο κόσμος των ανθρώπων συνδέονται και πως η μουσική αρμονία προκαλεί μια ηθελημένη συμφωνία με την ψυχή. H χρήση θεραπευτικών επωδών συνεχίσθηκε στην κλασική εποχή. O Χαρμίδης ρωτά τον Σωκράτη εάν γνωρίζει μια θεραπεία για τον πονοκέφαλο και ο Σωκράτης συνιστά τα φύλλα από ένα συγκεκριμένο φυτό, προσθέτοντας πως «μαζί με το φάρμακο θα σου πω και κάποιες επωδές που, εάν τις απαγγείλεις συγχρόνως

–103–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 104

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

με τη λήψη του φαρμάκου, θα γιατρευτείς εντελώς. Χωρίς τις επωδές, το φάρμακο είναι άχρηστο» (Πλάτων, Χαρμίδης). Είμαστε ως λαός πρωτοπόροι και δημιουργικοί. Έχουμε φαντασία, χαρίσματα, ευφυΐα και απίστευτες ικανότητες. Όμως, πάνω από όλα, έχουμε ένα πολύ σημαντικό παρελθόν το οποίο αποτελεί παράδειγμα πρωτοπορίας εδώ και αιώνες. Είμαστε πρωτοπόροι στη φιλοσοφία, την επιστήμη και την Τέχνη. Μέσω του Κάλλους έχουμε μάθει να εκφράζουμε την αρμονία, την ολοκλήρωση, την ευμορφία. Το αισθητικά όμορφο για μας είναι η αποτύπωση της θεϊκής ομορφιάς στην ψυχή μας. Μιας ομορφιάς που αποτελεί τρόπο επικοινωνίας και που συγχρόνως ορίζει μια φυσική, ηθική και πνευματική ακεραιότητα, συνδυάζοντας την αρετή και την αλήθεια. H αισθητική εμπειρία της ομορφιάς οδηγεί στη βαθύτερη τέρψη της ψυχής. H τέχνη, από όπου η ομορφιά προέρχεται, έχει τη δική της αυτονομία. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, «αποκλείεται η ύπαρξη τέχνης με μειονεκτικότητες και σφάλματα» (Πολιτεία). Ο μόνος ασφαλής φρουρός της αρετής θεωρεί πως είναι ο Λόγος σε συνδυασμό με τη μουσική: «Άριστος φύλαξ αρετής Λόγος, κεκραμένος Mουσική». Στο σύνολο του έργου αυτού, ο Πλάτων τονίζει την ευεργετική επίδραση της τέχνης στη δημιουργία ήθους. Παροτρύνει τους ποιητές να προβάλλουν στο έργο τους «αγαθόν ήθος» και συνιστά να υπερισχύουν οι αισθητικά όμορφες δημιουργίες στην τέχνη, καθώς «οι νέοι επωφελούνται από ωραία έργα τέχνης, είτε με την όραση είτε με την ακοή». Το γιατί οι Έλληνες έδιναν τόση σημασία στην Τέχνη μάς το συνοψίζει πολύ λακωνικά ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά: «Πάσα γαρ τέχνη και παιδεία, το προσλειπόν της φύσεως βούλεται αναπληρούν». Τέχνη και παιδεία. Η κατανόηση και η συμμετοχή στην τέχνη, πρακτική ή ψυχολογική, πρέπει να συμβαδίζει με την

–104–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 105

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

ανάλογη παιδεία, ξεκινώντας ήδη από τις πρώτες τάξεις του σχολείου. Τα παιδιά πρέπει να παροτρύνονται να εκφράζονται καλλιτεχνικά, καθώς με αυτό τον τρόπο οδηγούνται υποσυνείδητα σε μια εσωτερική μεταμόρφωση που τους παρηγορεί, τους δυναμώνει, τους ενθουσιάζει. H λατρεία της ομορφιάς και της Τέχνης αποτελούσε για τους Έλληνες τρόπο ζωής. Στις μέρες μας όλα αυτά θεωρούνται πολυτέλεια και είναι, συνεπώς, περιττά. Ο καλλιτέχνης περιφέρεται ως γραφική φιγούρα ανάμεσα σε επιχειρηματίες και γραφειοκράτες. Ο φιλότεχνος γίνεται ο παρείσακτος σε μια παρέα που θεωρεί ότι «Όταν ο κόσμος δεν έχει τα προς το ζην, δεν δίνει δεκάρα για την Τέχνη». Κι όμως, είναι τώρα, περισσότερο από ποτέ, απαραίτητη για να κατευνάσουμε το πνεύμα, να εναρμονίσουμε την ψυχή με το σώμα, να σταθούμε στα πόδια μας. Γιατί μόνο τότε θα είμαστε πραγματικά δυνατοί με τη δύναμη που πηγάζει από το πνεύμα και την ψυχή και όχι από την ύλη.

–105–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 106

23 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΜΑΡΤΙΝΟΥ Αντιπρόεδρος του Κέντρου Ειδικών Ατόμων «Η Χαρά»

Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πώς ο καθένας από τα 6 δισεκατομμύρια των ανθρώπων που ζούμε σε αυτό τον πλανήτη είναι μοναδικός. Το μαρτυρούν τα δακτυλικά μας αποτυπώματα, ο γενετικός μας κώδικας και όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του καθενός από εμάς, που μας κάνουν πραγματικά μοναδικούς. Τι είναι όμως αυτό που μας κάνει να ξεχωρίζουμε, μέσα σε αυτό τον «ωκεανό μοναδικών ανθρώπων», που δουλεύει καθημερινά 9-5 μ.μ., διασκεδάζει στα μαγαζιά που είναι της μόδας, ντύνεται σύμφωνα με τις τάσεις της εποχής και αλληλογραφεί πια μέσω υπολογιστή, χρησιμοποιώντας τις ίδιες γραμματοσειρές; Ζούμε σε μια εποχή όπου οι κοινωνίες εξελίσσονται και αλληλεπιδρούν γρηγορότερα από ποτέ, χάρη στην τεχνολογία. Η πιο δύσκολη μάχη μοιάζει να είναι αυτή του να παραμείνει κανείς ο εαυτός του. Δύσκολο πραγματικά να διατηρήσει κανείς τη μοναδικότητά του σε μια εποχή που ο καταιγισμός πληροφοριών μάλλον δυσχεραίνει την ενδοσκόπηση και διευκολύνει τη μίμηση, προσφέροντας πληθώρα προτύπων.

–106–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 107

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Ο πλούτος του ανθρώπινου είδους έγκειται στο ότι ο καθένας από εμάς είναι μοναδικός, με όλα τα θετικά χαρακτηριστικά και τις αδυναμίες του. Είμαστε όλοι μοναδικοί αλλά είναι στο χέρι μας να γίνουμε ταυτόχρονα και ξεχωριστοί. Αυτό, είναι πραγματικά το θαύμα της ζωής, η ελευθερία που έχουμε να διαχειριστούμε τη μοναδικότητά μας, επιλέγοντας τον τρόπο που θα ζήσουμε. «Always remember that you are absolutely unique – just like everyone else». Margaret Mead

20 15

–107–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 108

24 Επανεξετάζοντας τη μοναδικότητα ΤΙΝΑ ΜΑΥΡΑΚΗ Επαγγελματίας Φιλάνθρωπος

Αυτό το Ημερολόγιο είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να μιλήσουμε για τη μοναδικότητα και τις τάσεις που επικρατούν στην εκπαίδευση και την ανατροφή των παιδιών σήμερα. Ομολογώ ότι είμαι θορυβημένη από τις πρόσφατες εξελίξεις και τις προοπτικές που υπάρχουν πάνω στο θέμα αυτό. Η βιομηχανοποίηση φαίνεται πλέον ότι επιδρά καταλυτικά στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Η εκπαίδευση αποσκοπεί σχεδόν αποκλειστικά στην προετοιμασία των παιδιών για τις πανελλαδικές εξετάσεις, ενώ βασικά συστατικά, όπως η αξιοποίηση της φαντασίας και της δημιουργικότητας, έχουν παραμεληθεί. Τελικά, αντί να προσφέρει ευρύ φάσμα γνώσεων και ερεθίσματα, η εκπαίδευση εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στην προετοιμασία των νέων για τον επαγγελματικό βίο. Τα παιδιά ανταγωνίζονται από πολύ νωρίς στην ανάπτυξη δεξιοτήτων σε μαθήματα κομβικής σημασίας για την εισαγωγή τους στις ανώτερες και ανώτατες σχολές, με αποτέλεσμα το άγχος και την υπερκόπωση. Πιέζονται να προετοιμαστούν για το επόμενο

–108–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 109

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

βήμα, αντί να ζουν τις εμπειρίες της στιγμής. Με λίγα λόγια, η εκπαίδευση έχει αποκτήσει ένα μονοδιάστατο χαρακτήρα και φαίνεται να θέλει να βάλει όλα τα παιδιά στο ίδιο καλούπι. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η μοναδικότητα και η πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας ουσιαστικά παραβλέπονται. Οι ευκαιρίες που έχει ο κάθε μαθητής να διαγράψει μια μοναδική τροχιά γίνονται όλο και πιο λιγοστές. Αντίθετα, αυτό το κοινό για όλους καλούπι φαντάζει περιοριστικό, στείρο και άχρωμο, χωρίς την προσωπική πινελιά του καθενός. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί έχουν συμβάλει εξίσου στην εξέλιξη αυτή, ενώ τα μέσα ενημέρωσης, με τα πρότυπα που προάγουν, συμπληρώνουν αυτή την εικόνα. Ελάχιστες είναι οι αντίρροπες δυνάμεις που προσπαθούν να προωθήσουν την αλληλεγγύη, την αυτοπεποίθηση και την προσωπική σφραγίδα του καθενός. Ως αποτέλεσμα αυτών, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε μαθητή καταπιέζονται και εκφυλίζονται με το πέρασμα του χρόνου. Πρέπει λοιπόν άμεσα να αφήσουμε τα ιδιαίτερα-μοναδικά χαρακτηριστικά του κάθε νέου να ανθίσουν. Η διαπίστωση αυτή έγινε ακόμη πιο σαφής για μένα τα τελευταία δυόμισι χρόνια που εργάζομαι για τα παιδιά της Ελλάδας που έχουν πληγεί από την πρόσφατη οικονομική κρίση. Είχα διαφωτιστικές εμπειρίες ως ιδρυτικό και ηγετικό μέλος του Hellenic Hope, ενός φιλανθρωπικού οργανισμού με σκοπό την κάλυψη αναγκών σε τρόφιμα, υπηρεσίες υγείας και την εκπαίδευση των παιδιών αυτών. Ως ομάδα, είχαμε την τιμή να δουλέψουμε με καταξιωμένους ιδιωτικούς μη κυβερνητικούς οργανισμούς (ΜΚΟ) που έχουν αφιερώσει τη δράση τους στα παιδιά. Αυτοί οι ΜΚΟ λειτουργούν κυρίως ως παιδαγωγικά κέντρα ή κέντρα απογευματινής απασχόλησης. Είναι προοδευτικοί στον τρόπο σκέψης τους και στόχος τους είναι η ενδυνάμωση των παιδιών. Πιο συ-

–109–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 110

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

γκεκριμένα, δρουν αποτελεσματικά για να προσφέρουν προοπτικές και να καταπολεμήσουν τη φτώχεια. Το θαυμάσιο έργο που επιτελούν με έπεισε ότι η μοναδικότητα είναι πολύτιμη αξία. Παρατήρησα ότι η φιλοσοφία αυτών των ΜΚΟ ξεκινά από την παροχή ενός ασφαλούς περιβάλλοντος ευρείας αποδοχής που σέβεται την αξιοπρέπεια και τη διαφορετικότητα του καθενός. Τα παιδιά θεωρούνται πολύτιμα και αντιμετωπίζονται ως τέτοια. Έχουν την εξατομικευμένη προσοχή που δικαιούνται μέσα από θετικά συναισθήματα και ενθάρρυνση. Τα παιδιά κάνουν λάθη από τη φύση τους και γίνονται αποδεκτά. Τους παρέχουν αγάπη και ενθάρρυνση για να συνεχίσουν να προσπαθούν. Αποκτούν την αίσθηση ότι ανήκουν κάπου και ότι τους φροντίζουν πραγματικά. Με λίγα λόγια, βιώνουν την εμπειρία μιας λειτουργικής οικογένειας. Χτίζοντας επάνω σε αυτά τα γερά θεμέλια, τα παιδιά αποκτούν τη δυνατότητα να εκφραστούν με πλούτο συναισθημάτων. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από διάφορες καλλιτεχνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, δημιουργική εργασία και παιχνίδια σε εξωτερικούς χώρους. Το παιχνίδι ρόλων με θέμα τη μυθολογία, το πλανητικό σύστημα, τη ζωγραφική του 20ού αιώνα είναι κάποιες από τις δραστηριότητές τους. Ενθαρρύνονται να παίρνουν πρωτοβουλίες, να εκφράζουν τις απόψεις τους, να σκέφτονται δημιουργικά χρησιμοποιώντας ποικίλα μέσα και εργαλεία. Οι δράσεις αυτές αναπτύσσουν σημαντικά την αίσθηση του αυτό-προσδιορισμού και της αυτοεκτίμησης. Όλα είναι δυνατά πλέον και ο καθένας είναι σημαντικός. Σε πρακτικό επίπεδο, τα παιδιά εργάζονται ομαδικά για να ετοιμάσουν το γεύμα τους, στρώνουν τραπέζι και συμμετέχουν σε εργαστήρια μαγειρικής. Έτσι, μαθαίνουν πώς να αναπτύσσουν υπευθυνότητα σε μια ομάδα και πώς να συνεργάζονται καλά

–110–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 111

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

μεταξύ τους. Με τον τρόπο αυτό λειτουργεί καθημερινά η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών για να λάβουν το βασικό γεύμα της ημέρας τους. Άρα, ακόμη και αυτές οι βασικές δραστηριότητες ανάγονται σε εποικοδομητική παιδαγωγική εμπειρία. Ως μέλη του Hellenic Hope, είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε ένα θεατρικό δρώμενο μικρών παιδιών, όταν επισκεφτήκαμε ένα τέτοιο κέντρο τον Νοέμβριο του 2013. Εντυπωσιάστηκα από τη δύναμη του παιχνιδιού ρόλων και τους συμβολισμούς που χρησιμοποιήθηκαν σε ολόκληρο το θεατρικό παιχνίδι. Ένα παιδί κρατούσε μια κανάτα, το επόμενο πότιζε το λουλούδι, το αμέσως επόμενο άνθιζε όπως ένα λουλούδι και το τελευταίο απέκρουε με επιτυχία αυτόν που πήγαινε αυθαίρετα να το κόψει. Η παράσταση ήταν γεμάτη γέλια και αυτοσχεδιασμούς, ενώ τα παιδιά κρατιούνταν από τα χέρια σε κύκλο. Ίσως η εικόνα να φάνταζε κλισέ για ορισμένους, αλλά ήταν γνήσια και ζωντανή, με ισχυρά μηνύματα ταυτόχρονα. Πιστεύω ότι οι αξίες αυτές αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία που διαμορφώνουν τη μοναδικότητα, την προσωπικότητα και την αισιόδοξη στάση ζωής. Δρουν αποτελεσματικά στην προώθηση της ευημερίας και της ευτυχίας κάθε παιδιού. Τα ίδια στοιχεία υπογραμμίζονται εξάλλου στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού των Ηνωμένων Εθνών, που συντάχθηκε το 1959. Πιστεύω ότι έφτασε ο καιρός για να ενσωματώσουμε τα στοιχεία αυτά στην καθημερινότητά μας με ουσιαστικό τρόπο. Για παράδειγμα, ως αποτέλεσμα αυτής της παιδαγωγικής μεθόδου, τα παιδιά που δέχονται τις φροντίδες αυτών των ΜΚΟ βελτίωσαν την απόδοσή τους στο σχολείο. Οι δάσκαλοί τους παρατήρησαν ότι είναι πιο ενεργά κοινωνικά, κινούνται με αισιοδοξία και έμπνευση. Δεν βιώνουν τόσο δραματικά τις επιπτώσεις από το δυσμενές τους περιβάλλον. Στην ουσία, έχουν αποκτήσει δύναμη για να κινητοποιήσουν τις δυνατότητές τους.

–111–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 112

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Εάν η εμπειρία αυτή είναι τόσο θετική για τα παιδιά της πρόσφατης κρίσης, φανταστείτε πόσο ωφέλιμη μπορεί να φανεί για παιδιά που έχουν την τύχη να ζουν σε καλύτερες συνθήκες. Αυτά τα παιδιά έχουν στη διάθεσή τους περισσότερους πόρους. Συνδυάζοντας τους πόρους με συνετή παιδαγωγική καθοδήγηση, μπορούν πραγματικά να κάνουν θαύματα σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη ισορροπημένης και ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Μπορούν να διευρύνουν ακόμη περισσότερο τα όρια των δυνατοτήτων τους. Και σε αυτό τον καίριο τομέα, σημαντικοί εκπαιδευτικοί οργανισμοί, όπως τα Εκπαιδευτήρια Δούκα, μπορούν να διαδραματίσουν ένα χρήσιμο ρόλο και να σηματοδοτήσουν τη ζωή των παιδιών. Ένα πλούσιο αναλυτικό πρόγραμμα, ισορροπημένα ερεθίσματα, καλή συναισθηματική νοημοσύνη, βαθιά εμπειρία και γνώση κάνουν τη διαφορά. Ελπίζω πραγματικά ότι αυτό το Ημερολόγιο θα πυροδοτήσει μια ποιοτική ανταλλαγή απόψεων τόσο ανάμεσα σε γονείς όσο και σε εκπαιδευτικούς, προκειμένου να αναλάβουν ενεργό δράση, να αναδείξουν τη μοναδικότητα και να δώσουν στα παιδιά τα μέσα ώστε να αποκτήσει ένα νέο νόημα η ζωή τους.

–112–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 113

25 Generation U ΑΘΗΝΑ ΜΙΚΡΟΠΟΥΛΟΥ @athensbynite undisciplined marketing communications expert, half virtual globe trekker adventurous music explorer

Ο A.K. γεννήθηκε σε ένα ακριβό προάστιο του Buenos Aires την ίδια χρονιά, μέρα και ώρα με την A.K. που γεννήθηκε στην Αθήνα. Οι γονείς του A.K. ήταν αξιοσέβαστα μέλη της μεγαλοαστικής τάξης του Buenos Aires, ο πατέρας πολιτικός κι η μητέρα λάτρης των τεχνών, περίφημη σοπράνο και εξαιρετική μαγείρισσα, που λέγεται μάλιστα ότι, παρά τα 20 και άνω μέλη του υπηρετικού προσωπικού της βίλας των Κ., μαγείρευε πάντα ή ίδια για το μεσημεριανό της οικογένειάς της. Η A.K. ήταν παιδί παιδιών προσφύγων που έφτασαν στην Αθήνα στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, είτε με καράβια από τη Ρωσία και τη Σμύρνη είτε με τα πόδια από τα σύνορα της Θράκης. Ο πατέρας της ήταν ένας αιώνια γελαστός, σκληρά εργαζόμενος εργολάβος μεγάλων έργων κι η μάνα της μια ονειροπόλα επαναστάτρια που ήθελε να γίνει χορεύτρια κλασικού μπαλέτου, ενώ υπήρξε κι αυτή σπουδαία μαγείρισσα με κορυφαίο της πιάτο τις μελιτζάνες σε όλες τους τις εκφάνσεις.

–113–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 114

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Ο πατέρας του A.K. ήταν φιλόδοξος, δυναμικός και αυταρχικός όχι μόνο στην προσωπική του ζωή, αλλά και μέσα στο σπίτι ως οικογενειάρχης, σύζυγος και πατέρας. Ο πατέρας της A.K. ήταν προσγειωμένος άνθρωπος, με τρύπες στα χέρια, αλλά κι αυτός αυταρχικός μέσα στο σπίτι ως οικογενειάρχης, σύζυγος και πατέρας. Αντίθετα, οι δύο μητέρες χαρακτηριζόντουσαν από αυτό που χαρακτηρίζει όλους τους δημιουργικούς ανθρώπους, μία απίστευτη διάθεση για όνειρα, ελευθερία και βαθιά ανασφάλεια. Οι δύο μητέρες είχαν ένα ακόμη κοινό. Η μία ως σοπράνο κι η άλλη ως κατά φαντασία χορεύτρια κλασικού μπαλέτου έτρεφαν κι οι δύο μία τεράστια αγάπη προς τη μουσική. Η Αριζόνα, μητέρα του A.K., σε ένα της ταξίδι στο Παρίσι είχε αγοράσει ένα πικάπ και μερικούς δίσκους και περνούσε με κάθε ευκαιρία την ώρα της ακούγοντας όπερα, είτε από το πικάπ είτε από το ραδιόφωνο, τραγουδώντας παράλληλα, με έναν μοναδικό, θαυμαστό τρόπο που ο A.K. δεν θα μπορούσε να ξεχάσει ποτέ, ακόμα και πολλά χρόνια μετά τον θάνατό της. Η Αναστασία, μητέρα της A.K., σφουγγάριζε, έπλενε και μαγείρευε στο υπόγειο σπίτι όπου έμεναν σε ένα προάστιο των Αθηνών ακούγοντας ραδιόφωνο, από Αλμπινιόνι ως το αγαπημένο της «Speedy Gonzales». Χορεύοντας με το σκουπόξυλο. Τα δύο παιδιά μεγάλωσαν ανάμεσα σε γέλια, φασαρίες, τραπεζώματα και πολύ μουσική, κάτι που στην πορεία τους μετατράπηκε σε πάθος που καθόρισε τη ζωή τους. Ο A.K. μεγάλωσε κι έγινε ένας ψηλός, ξανθός, πρασινομάτης, πολύ ωραίος άνδρας. Τα μαλλιά του τα είχε πάντα μακριά, φορούσε τζιν και του άρεσε να βάφεται σαν κορίτσι. Έφυγε από το σπίτι του στα 18, αποφασισμένος να μην ακολουθήσει τον δρόμο που του είχε χαράξει ο πατέρας του κι έγινε ποιητής κατά παραγγελία, τριγυρνώντας στα κακόφημα μπαρ και τις γειτονιές του λιμανιού

–114–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 115

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

του Buenos Aires και πουλώντας τα ποιήματά του σε άξεστους ναυτικούς ή δίνοντάς τα δωρεάν σε αυτούς που ερωτευόταν. Στο μυαλό του αυτό που τον καθόρισε ήταν «Ο Καβγατζής» του Ζαν Ζενέ και το «My Way» από τον Sid Vicious. Η A.K. μεγάλωσε κι έγινε μια επιτυχημένη συγγραφέας, που ταξίδευε τον κόσμο με λεφτά που κέρδιζε πουλώντας τα βιβλία της, όλα ερωτικές ιστορίες ανάμεσα σε ομοφυλόφιλους άνδρες. Στο μυαλό της αυτό που την καθόρισε ήταν «Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέυ» και το «Ziggy Stardust And The Spiders From Mars». Ολόκληρο. 2014. Τετάρτη βράδυ, κοντά στη γέφυρα Puente de la Mujer, στο Puerto Madero, Buenos Aires. Η τύχη φέρνει τον A.K. και την A.K. να κάθονται δίπλα δίπλα στο μπαρ του Chueca Puerto Madero. Τους κοιτάζουν όλοι απορημένοι. Το ίδιο κι αυτοί, ο ένας τον άλλο. Μοιάζουν σαν δυο σταγόνες νερό. Μόνο τα ρούχα τους διαφέρουν – αυτός είναι ντυμένος σαν γυναίκα κι αυτή σαν άνδρας. Στα ηχεία ακούγεται το κύκνειο άσμα των Röyskopp – το «Rong». Κοιτάζονται και προσπαθούν να καταλάβουν πού είναι το λάθος. 23 χρωμοσώματα, πάνω από 100.000 γονίδια κι ο αριθμός αλλάζει συνεχώς, εκατοντάδες χιλιάδες αν όχι εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια συνδυασμοί, όλα χυμένα μέσα στη μηχανή του οργανισμού μας που ξεκινάει να μετράει ανάποδα από τη στιγμή που το σπερματοζωάριο-φορέας όλων των πληροφοριών και δεδομένων ενός πατέρα και των γενιών που προηγήθηκαν αυτού συναντά το ωάριο μιας μητέρας-φορέα όλων των πληροφοριών και δεδομένων των δικών της προγόνων για να γεννηθούν ακόμα περισσότεροι συνδυασμοί που τελικά θα φέρουν έναν ή μία A.K. στη ζωή. Είναι αυτές οι πληροφορίες και τα δεδομένα, της οργανικής, προσωπικής μας κληρονομιάς που, σε συνδυασμό με τα ανεξέλεγκτα σε όγκο, πλούτο και βάρος δεδομένα της γνώσης και των αναμνήσεων

–115–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 116

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

μας τόσο σε συνειδητό όσο και σε ασυνείδητο επίπεδο, αποτελούν τα big data του κάθε A.K. σε αυτόν τον κόσμο. Τα δικά σου. Οι δύο A.K. μπορεί να μοιάζουν εξωτερικά σαν δύο σταγόνες νερό από μία σύμπτωση που συμβαίνει μία στο δισεκατομμύριο, αλλά είναι τόσο μοναδικοί όσο και ο μοναδικός κωδικός που κλειδώνει την ιστορία των προσωπικών τους big data, αυτών που συνδυάζουν όλα όσα γεννήθηκες και κουβαλάς από γενιά σε γενιά με όλα όσα πείραξες και πειράζεις μεγαλώνοντας και όντας απόλυτα υπεύθυνος για το πού θα κοιμηθείς απόψε το βράδυ. Ο A.K. κι η A.K. έφυγαν μαζί εκείνο το βράδυ και πήραν το τρένο προς τα πάνω. Στο νοητό πικάπ της μηχανής τους έπαιζαν τα τραγούδια που τους μεγάλωσαν μαζί, μία αμετανόητη playlist από ψυχεδελικά τραγούδια του Syd Barrett μέχρι ύμνους του τύπου «Made of Stone». Τα έβαλαν κάτω όλα από την αρχή. Για αυτούς δεν είχε σημασία πως έμοιαζαν, αλλά πως βρέθηκαν εκείνο το βράδυ και οι δύο στην μπάρα του Chueca. Τι ήταν αυτό που τους έσπρωξε – τόσο διαφορετικούς και τόσο ίδιους στη λύση μιας εξίσωσης γεμάτης αλγόριθμους, στον κοινό τόπο Χ. Μπορεί να είσαι γιος ή κόρη του τάδε ή της τάδε, γνωστών, άγνωστων, επιτυχημένων ή όχι, πλούσιων, φτωχών ή νεόπτωχων γονέων, να μένεις στον Βορρά, τον Νότο, δυτικά ή ανατολικά, πάνω ή κάτω από τα σύννεφα, να σπουδάσεις στα καλύτερα πανεπιστήμια ή πουθενά, να ερωτεύεσαι άνδρες, γυναίκες ή και τα δύο, να πιστεύεις στη φιλία, την αγάπη, το χρήμα, τη θρησκεία ή τίποτα από όλα αυτά και μόνο στον εαυτό σου, να ακούς Grimes ή Freaky Fortune ή και τα δύο με την ίδια ευκολία, να φοράς mainstream ή εξεζητημένα ρούχα, μάρκες ή vintage ανώνυμα, μπορεί να πετύχεις ή να μην πετύχεις αυτό που λένε οι άλλοι επιτυχία, μπορεί να παντρευτείς ή όχι, να κάνεις παιδιά ή όχι, να ξέρεις μόνο ένα πράγμα.

–116–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 117

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Το αποτύπωμά σου στον κόσμο δεν είναι τα παιδιά που θα κάνεις ή δεν θα κάνεις, η καριέρα ή τα λεφτά που θα κάνεις ή δεν θα κάνεις, οι ιδέες που θα αφήσεις ή θα μοιραστείς ή δεν θα αφήσεις και δεν θα μοιραστείς. Το αποτύπωμά σου στον κόσμο είσαι εσύ κι η αύρα που αφήνεις εκεί που περπατάς, στις λεωφόρους ή τα στενά της ζωής σου, τα λόγια σου, τα ίχνη των δισεκατομμυρίων συνδυασμών όλων αυτών των data που κουβαλάς και δημιουργείς μέσα από τις εμπειρίες σου καθημερινά και, που σε συνδυασμό με τα δισεκατομμύρια συνδυασμών όλων αυτών των data που κουβαλάνε και δημιουργούν μέσα από τις εμπειρίες τους καθημερινά χιλιάδες άλλοι άνθρωποι, με τους οποίους αλληλεπιδράς, δημιουργούν πάντα, την κάθε στιγμή, το κάθε κλάσμα του δευτερολέπτου που περνάει ένα ακόμα μοναδικό αποτύπωμα. Που σου ανήκει. Και στον κάθε A.K. αυτού του κόσμου που εμπνέεται από εσένα ή απλά βλέπει παθητικά το ίχνος που αφήνεις. Μέχρι να συναντηθείτε νοητά ή πραγματικά σε κάποιο Chueca αυτού του κόσμου. Και να γράψετε μαζί το επόμενο ποίημα ή βιβλίο που θα πουλήσετε. Αυτό που θα μιλάει για τη γενιά της μοναδικότητας. Τη Γενιά σου. Generation U. Βάλε στο πικάπ ή το ραδιόφωνο ή το κινητό σου το αγαπημένο σου κομμάτι. Τώρα άλλαξε σελίδα.

–117–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 118

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 119

26 Μια αφορμή για προβληματισμό ΜΑΡΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Φιλόλογος, M.Ed.

Ο όρος μοναδικότητα δηλώνει το ξεχωριστό, το εξαιρετικό, το ασύγκριτο. Είναι όρος ταυτόσημος με το πρωτότυπο και επομένως εμπεριέχει στοιχεία τέτοια που όμοιά τους δεν μπορεί να υπάρξουν. Γι’ αυτό και η μοναδικότητα, οτιδήποτε και αν προσδιορίζει, υπάρχει ως ένα είδος αρχέτυπου μέσα στον συμπαντικό κόσμο. Εντελώς ιδιαίτερο περιεχόμενο αποκτά ο όρος όταν χρησιμοποιείται για να περιγράψει, με την περιεκτικότητά του, ένα σύνολο ποικίλων ψυχοσωματικών και πνευματικών ιδιοτήτων, βουλήσεων και αντιδράσεων, που συνιστούν το ασύγκριτο και ανεπανάληπτο, το οποίο σφραγίζει την ταυτότητα του καθενός ανθρώπου ξεχωριστά. Στην παιδαγωγική επιστήμη η μοναδικότητα, ως προσδιοριστικό του παιδιού της προσχολικής, της σχολικής και της εφηβικής ηλικίας, αποτελεί κολοσσιαίο όρο, πάνω στον οποίο οικοδομείται το σύνολο των επιστημών που εστιάζουν στο παιδί, ως φυσικό, ψυχικό, πνευματικό και κοινωνικό γεγονός, καθώς επίσης όλα τα συστήματα παιδείας και αγωγής.

–119–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 120

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Επομένως, το διαρκές ζητούμενο των ανθρώπων που διακονούν την παιδεία πρέπει να είναι ο εντοπισμός και η αποκάλυψη αυτής της μοναδικότητας. Και αυτό, όχι μόνο στις άμεσες, ορατές και ευανάγνωστες εκφράσεις της, αλλά κυρίως στις έμμεσες, υποδηλούμενες και δυσανάγνωστες εκδηλώσεις της. Το δύσκολο και συνάμα γοητευτικό έργο για τον δάσκαλοπαιδαγωγό είναι ανάλογο –συγχωρήστε το τόλμημα– με εκείνο του χρυσοθήρα. Μόνο που ο δάσκαλος καλείται να φέρει στο φως τον χρυσό της ψυχής. Γιατί οι χρυσοφόρες φλέβες συχνά βρίσκονται όχι στην επιφάνεια, αλλά στα έγκατα της ψυχής του παιδιού. Τότε είναι που οι σκαπανείς-παιδαγωγοί εργάζονται με υπομονή και πίστη από το χρέος μηδέποτε κινούντες, μέχρι να χτυπήσουν την πρώτη φλέβα. Από το σημείο αυτό θα ανοίξουν για το κάθε παιδί οι ποταμοί για το ταξίδι της γνώσης και της αυτογνωσίας. Σ’ αυτό το ταξίδι ο παιδαγωγός μεταβάλλεται σε πλοηγό, μέχρι το παιδί-ταξιδευτής να μάθει να ανοίγει τους δικούς του χάρτες και να χαράζει τις δικές του πορείες...

–120–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 121

27 Είμαστε μοναδικοί και ανεπανάληπτοι ΣΜΑΡΟΥΛΑ ΠΑΝΤΕΛΗ, Ph.D. Δρ. Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Surrey Ψυχοθεραπεύτρια Συγγραφέας

Είμαστε μοναδικοί και ανεπανάληπτοι κι όμως μοιάζουμε όλοι τόσο πολύ! Αυτό ακριβώς είναι και το μεγάλο βάσανο όλων των ερευνητών ψυχολόγων. Πώς να βγάλουν γενικευμένα συμπεράσματα για τον άνθρωπο, όταν όλοι είμαστε τόσο ξεχωριστοί; Αυτή η διαφορετικότητα προβληματίζει πολλούς επιστήμονες και πολλούς επαγγελματίες. Οποιοσδήποτε ασχολείται με την παροχή υπηρεσιών γνωρίζει πολύ καλά τις δυσκολίες που προκύπτουν στη συνεννόηση μεταξύ των ανθρώπων. Πρώτα και καλύτερα, όλοι οι εκπαιδευτικοί συμφωνούν πως ο κάθε μαθητής τους είναι μια μοναδική και ξεχωριστή περίπτωση. Πολλές φορές οι ίδιοι οι γονείς δεν πιστεύουν στα μάτια τους, όταν ανακαλύπτουν πόσο διαφορετικά είναι τα παιδιά τους, ενώ μεγαλώνουν στο ίδιο σπίτι, με τις ίδιες αξίες και τους ίδιους κανόνες. Αλλά κι εμείς οι ίδιοι πολλές φορές μένουμε με το στόμα ανοιχτό, όταν ξαφνικά συνειδητοποιούμε πόσο διαφορετικά μπορεί να σκέφτεται και να ενεργεί ένας φίλος μας με τον οποίο πιστεύαμε μέχρι εκείνη τη στιγμή ότι ήμασταν ίδιοι!

–121–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 122

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους τόσο διαφορετικούς; Είναι οι διαφορετικές δεξιότητες, τα διαφορετικά ενδιαφέροντα, ο διαφορετικός τρόπος να βλέπουμε τα πράγματα, τα διαφορετικά πιστεύω; Η αντιπαράθεση ανάμεσα σ’ εκείνους που πιστεύουν πως ο άνθρωπος γεννιέται και σ’ εκείνους που υποστηρίζουν πως ο άνθρωπος γίνεται, είναι πάντα επίκαιρη. Καθώς η επιστήμη της γενετικής προοδεύει, μαθαίνουμε όλο και περισσότερα σχετικά με τον ρόλο που παίζουν τα γονίδια στην εξέλιξη του ατόμου. Ταυτόχρονα όμως έρχονται στο φως και πολλές πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο γινόμαστε όλοι τόσο διαφορετικοί. Αν η εξέλιξή μας βασιζόταν αποκλειστικά στον γενετικό μας κώδικα, τότε τα πράγματα θα ήταν πολύ πιο απλά σε πολλούς τομείς. Όμως, όπως μας αποκαλύπτει σήμερα η επιστήμη της νευρολογίας, έχουμε έναν εγκέφαλο ο οποίος χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα (brain plasticity). Δηλαδή αλλάζει και μεταμορφώνεται, καθώς μεγαλώνουμε. Δημιουργούνται νέοι νευρικοί δρόμοι που μεταφέρουν τα μηνύματα στη συνείδησή μας, ανάλογα με τις εμπειρίες μας. Με άλλα λόγια, οι εμπειρίες μας και τα συναισθήματα που βιώνουμε καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την έκκριση συγκεκριμένων ορμονών που αλλάζουν τη δομή του εγκεφάλου μας. Τι σημαίνουν όμως όλ’ αυτά για τους γονείς που μας μεγαλώνουν και τους εκπαιδευτικούς που μας εκπαιδεύουν; Τι σημαίνουν όλ’ αυτά για έναν υπουργό Παιδείας, που προσπαθεί με τους συμβούλους του να σχεδιάσει το εκπαιδευτικό σύστημα και τον τρόπο που θα μπαίνουν οι νέοι στα πανεπιστήμια; Τι σημαίνουν όλ’ αυτά για τους ίδιους τους νέους, που καλούνται τόσο νωρίς ν’ αποφασίσουν για τη ζωή τους ολόκληρη μέσα από την επιλογή κάποιου επαγγέλματος ή κάποιων σπουδών; Ας ξεκινήσουμε από τους νέους. Τα αρχαίο ρητό Γνώθι σαυτόν είναι το κλειδί που θα μας ανοίξει την πρώτη μεγάλη πόρτα, η

–122–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 123

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

οποία θα μας οδηγήσει στο πεδίο των επιλογών. Το να γνωρίσω τον εαυτό μου σημαίνει καταρχάς να θελήσω να εξερευνήσω τον εαυτό μου με ανοιχτό μυαλό. Χωρίς να έχω προκαταλήψεις και προκαθορισμένες πεποιθήσεις για το πώς θα έπρεπε να είναι ο εαυτός μου, χρειάζεται να αρχίσω να τον παρατηρώ. Αυτό ακούγεται κάπως περίεργο, αφού ο εαυτός μου είναι η πιο κοντινή σε μένα παρουσία. Αλίμονο, θα σκεφτείτε, εγώ δεν ξέρω τον εαυτό μου; Κι όμως, ιδιαίτερα στην εποχή της εφηβείας, όπου μας φαίνεται τόσο τρομακτικό να ξεχωρίζουμε από την παρέα, είναι πολύ δύσκολο να απελευθερωθούμε από πεποιθήσεις και προσδοκίες κοινωνικά αποδεκτές. Δύο τάσεις είναι οι κυρίαρχες στον τρόπο που επιλέγουμε να σταθούμε στη ζωή στην εποχή της εφηβείας. Η μία τάση είναι να υποτασσόμαστε στις επιλογές και στις προσδοκίες της παρέας και η άλλη είναι να κρυβόμαστε πίσω από τις προσδοκίες των γονιών. Κάποια παιδιά θα είναι οι επαναστάτες και κάποια άλλα θα είναι οι συντηρητικοί. Φυσικά υπάρχουν πάντα οι μικρές εξαιρέσεις. Όμως, μέσα σ’ αυτές τις δύο γενικές κατηγορίες, ο καθένας είναι μοναδικός και επομένως διαφορετικός. Δύσκολο για έναν έφηβο, αλλά απαραίτητο, να τολμήσει να γνωρίσει τη μοναδικότητα του εαυτού του και να αισθανθεί καλά μ’ αυτήν. Οι έφηβοι που θα βρουν το θάρρος να κοιτάξουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη, και να είναι ειλικρινείς, είναι εκείνοι που θα μπορέσουν να κάνουν επιλογές που θα τους ταιριάζουν πραγματικά. Και δεν μιλάμε για σπυράκια και άτακτες τρίχες που ξεπετιούνται εδώ κι εκεί και προσωρινά μπορεί να μας ενοχλούν και να μας δυσαρεστούν. Αυτές οι άχαρες αλλαγές είναι παροδικές και δεν πρέπει να τους δίνουμε καμία μα καμία σημασία. Μιλάμε για τα στοιχεία του χαρακτήρα μας που σταθεροποιούνται πια στην εφηβεία και θα αποτελέσουν την αληθινή μας ταυτότητα ως

–123–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 124

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

κοινωνικά όντα. Ο κάθε έφηβος πρέπει να δώσει στον εαυτό του το δικαίωμα να είναι διαφορετικός. Ας δούμε τώρα τον ρόλο των γονιών. Οι γονείς πολλές φορές, από τη μεγάλη αγάπη προς τα παιδιά τους, καταλήγουν να φοβούνται και να γίνονται υπερπροστατευτικοί. Πέφτουν στην παγίδα να θέλουν να σώσουν τα παιδιά τους από κακοτυχίες και ταλαιπωρίες. Παθαίνουν μια παράξενη μορφή επιλεκτικής αμνησίας, όπου ξεχνούν πως τα σπουδαιότερα μαθήματα στη ζωή τα παίρνουμε από τις ίδιες μας τις εμπειρίες και από τα λάθη μας. Κι έτσι, δεν τολμούν να επιτρέψουν στα παιδιά τους να δοκιμάσουν και να ξαναδοκιμάσουν. Εκτός αυτού, οι γονείς παθαίνουν και κάτι άλλο. Κρύβουν τους φόβους τους πίσω από τη γνώμη της πλειοψηφίας. Ξεχνούν πως το να είσαι γονιός σημαίνει πως πάντα θα αγωνιάς για το παιδί σου, δεν γλιτώνεις απ’ αυτό, είτε γίνει γιατρός είτε γίνει δικηγόρος. Κι έτσι, οι γονείς πολλές φορές είναι σαν να μη βλέπουν τη μοναδικότητα του παιδιού τους. Αντί να το ενθαρρύνουν να εξασκήσει τα ταλέντα του και να αποκτήσει αυτοπεποίθηση, το συγκρίνουν με άλλα παιδιά. «Κοίτα τον ξάδερφό σου πόσο καλά τα καταφέρνει». «Γιατί εσύ δεν τα καταφέρνεις με τα αγγλικά, όλοι μαθαίνουν αγγλικά». Οπωσδήποτε υπάρχουν κάποιες γενικές κατευθυντήριες γραμμές για να αυξήσει κανείς την πιθανότητα να τα καταφέρει στη ζωή. Είναι αλήθεια πως στις μέρες μας η γνώση της αγγλικής γλώσσας είναι σχεδόν απαραίτητη. Ωστόσο, ένας γονιός που πραγματικά επιθυμεί να οπλίσει το παιδί του με αυτοπεποίθηση πρέπει να σκεφτεί σοβαρά. Τι είναι πιο σημαντικό για το παιδί μου; Να ξέρει καλά αγγλικά ή να έχει αυτοεκτίμηση και να αισθάνεται ασφάλεια με τον εαυτό του; Οι γονείς, που θέλουν πραγματικά να δουν τα παιδιά τους να προοδεύουν και να γίνουν χαρούμενοι και δημιουργικοί άνθρωποι,

–124–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 125

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

θα πρέπει να τα αντιμετωπίσουν σαν μοναδικές και ξεχωριστές προσωπικότητες. Κι ερχόμαστε στον ρόλο των εκπαιδευτικών, οι οποίοι βρίσκονται στην πιο δεινή θέση. Από τη μια οφείλουν να ολοκληρώσουν ένα παιδαγωγικό πρόγραμμα που τους δίνει ελάχιστες ελευθερίες, ενώ ταυτόχρονα πιέζονται να οδηγήσουν τα παιδιά στα πανεπιστήμια, και από την άλλη γνωρίζουν και αναγνωρίζουν πως ο κάθε μαθητής τους είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα, που θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν με σεβασμό και να έχουν τη δυνατότητα να την ενθαρρύνουν. Πώς να τα βγάλουν πέρα; Οι εκπαιδευτικοί σήμερα μοιάζουν με τους ζογκλέρ. Έχουν πολλές μπάλες στα χέρια και καμιά δεν πρέπει να πέσει κάτω. Ωστόσο, είναι χρήσιμο να έχουν πάντοτε στο μυαλό τους πως οι ατομικές διαφορές πρέπει να γίνονται σεβαστές και πως οι καλύτεροι δάσκαλοι ήταν πάντοτε και για όλους αυτοί που μας ενθάρρυναν, μας σέβονταν και μας παρακινούσαν να είμαστε ο εαυτός μας. Κανείς άλλος δεν είναι σαν κι εμένα και επομένως κανείς άλλος δεν μπορεί να γράψει όπως γράφω εγώ, να τραγουδήσει όπως τραγουδώ εγώ, να περπατήσει όπως περπατώ εγώ. Ας γνωρίσω λοιπόν καλύτερα τον εαυτό μου κι ας τον αγαπήσω. Ας εστιάσω στο να εξασκήσω τα ταλέντα μου, αντί να μεμψιμοιρώ για όσα δεν έχω. Ας τολμήσω να δημιουργήσω και να εκφραστώ, αντί να πρέπει συνέχεια να επιτυγχάνω. Ας τολμήσω να είμαι εγώ και ας αξιοποιήσω αυτή τη μοναδικότητά μου για να κάνω το καλό.

–125–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 126

28 Γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί; Την απάντηση πρέπει να τη δώσουμε εμείς ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΥΛΗ Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα και Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Project manager στον οργανισμό Future Library

Όπως και στα περισσότερα διαζευκτικά ερωτήματα, η απάντηση στο εάν γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί για μένα βρίσκεται κάπου στη μέση. Όλοι γεννιόμαστε διαφορετικοί. Κάθε παιδί έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τις κλίσεις του, τα ταλέντα του, την προσωπικότητά του, τα οποία διαμορφώνονται από πολύ νωρίς, πολλοί λένε ακόμη και κατά τη διάρκεια της κύησης. Όλα αυτά τα στοιχεία, ανάλογα με τα βιώματα, το περιβάλλον και τα ερεθίσματα που λαμβάνει το παιδί, εξελίσσονται ή εξαλείφονται. Επομένως, και όλοι γινόμαστε διαφορετικοί και μοναδικοί στην πορεία. Πέρσι το καλοκαίρι διάβασα ένα βιβλίο, το οποίο σχετίζεται απόλυτα με το θέμα αυτό. Είναι το «The Element: How finding your passion changes everything» του Sir Ken Robinson, ενός ανθρώπου που έχει ασχοληθεί για χρόνια με την εκπαίδευση και πώς μέσα από αυτήν μπορεί να καλλιεργηθεί η καινοτομία και η δημιουργικότητα. Πώς η εκπαίδευση θα έχει ως αποτέλεσμα στη διαμόρφωση ατόμων μοναδικών. Αυτό που υποστηρίζει στο βιβλίο

–126–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 127

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

του είναι πως κάθε άνθρωπος έχει κάποια φυσικά ταλέντα και κλίσεις που, αν συνδυαστούν με τα ενδιαφέροντα και τους τομείς με τους οποίους παθιάζεται πραγματικά, έχει βρει το «στοιχείο» του. Όταν βρίσκεις το στοιχείο σου, χάνεις την αίσθηση του χρόνου, όλα βρίσκουν τη θέση τους και υπάρχει μια ροή, όλα συμβαίνουν φυσικά και αβίαστα. Αβίαστα δεν σημαίνει χωρίς προσπάθεια, χωρίς δυσκολίες και αποτυχίες, χωρίς περιόδους ερωτηματικών, αγωνίας, ανασφάλειας, πειραματισμού και νέων αρχών. Αβίαστα σημαίνει πως στο τέλος όλα συνδέονται με έναν μαγικό τρόπο. Είχε πει κάτι παρόμοιο και ο Steve Jobs κάποτε: «You can’t connect the dots looking forward; you can only connect them looking backwards. So you have to trust that the dots will somehow connect in the future». Για να επιστρέψω στο βιβλίο λοιπόν, μια από τις κύριες σκέψεις που έχω κρατήσει, από όλες τις ιστορίες που αναφέρει μέσα, είναι πως το αν ένα άτομο βρεθεί στο στοιχείο του και σε αυτή τη ροή εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το κατά πόσο θα εντοπισθεί η μοναδικότητά του αυτή και κατά πόσο το άτομο θα είναι ελεύθερο να την εξερευνήσει και να ανακαλύψει τι είναι αυτό που κάνει την καρδιά του να χτυπάει, τι κινητοποιεί το μυαλό του, τι είναι αυτό που όταν το κάνει όλα βγαίνουν φυσικά, όλα βγάζουν νόημα. Κατά πόσο θα είναι ελεύθερο να κάνει τις επιλογές του, να κυνηγήσει νέα ερεθίσματα, να δοκιμάσει τον εαυτό του, να χαράξει τη δική του, μοναδική, πορεία. Σε κάποιες από τις ιστορίες, οι πρωταγωνιστές ήταν πολύ τυχεροί και είχαν μια οικογένεια και ένα περιβάλλον που τους στήριξε να βρουν το πάθος τους, να το ταιριάξουν με τα χαρίσματά τους και να δημιουργήσουν τη δική τους ιστορία. Σε άλλες περιπτώσεις, οι πρωταγωνιστές ήταν πολύ τυχεροί να γνωρίσουν το κατάλληλο άτομο, την κατάλληλη στιγμή ή να βρεθούν στο κατάλληλο μέρος, την κατάλληλη στιγμή και

–127–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 128

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

να ανακαλύψουν το κάλεσμά τους. Σε άλλες περιπτώσεις απλώς εξιστορήθηκε το πώς κάποιοι άνθρωποι και οργανισμοί, μέσα από τη δουλειά τους, έδωσαν την ευκαιρία αυτή σε αμέτρητα άλλα άτομα, τα οποία πολύ πιθανό να ήταν χαμένα σε πολύ κακές συνθήκες. Ερωτήματα όπως «τι θα γινόταν αν δοκιμάζαμε αυτό;» ή «γιατί δεν το κοιτάμε από αυτήν την οπτική;» μπορούν να αλλάξουν τα πάντα. Θεωρώ τον εαυτό μου πολύ τυχερό να έχει μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον που μου έδωσε ακριβώς αυτά τα εφόδια. Από την οικογένειά μου, που από μικρή μου παρείχε πολλά και διαφορετικά ερεθίσματα, στο σχολείο μου, που ενθάρρυνε τη συμμετοχή, την ομαδικότητα, τη συνεργασία, τη δημιουργία, την εξερεύνηση νέων κόσμων, την ανάληψη πρωτοβουλίας και ευθύνης. Συζητώντας πολύ συχνά για το πώς θα έπρεπε να είναι το ιδανικό σχολείο, μπορώ να πω πως σε πολλά από τα γνωρίσματα που συμφωνούσαμε όλοι πως είναι απαραίτητα, αναγνώριζα μνήμες από τα δικά μου σχολικά χρόνια και κάποιους εξαιρετικούς ανθρώπους που είχα την τύχη να έχω για δασκάλους, αλλά και δραστηριότητες που έχει εισάγει το σχολείο τα τελευταία χρόνια, όπως τις βλέπω, παρακολουθώντας το από μακριά πλέον. Επέλεξα να σπουδάσω σε ένα ελληνικό πανεπιστήμιο συνειδητά, παρόλο που είχα την επιλογή (και το ήξερα) να πάω στο εξωτερικό. Τονίζω πως γνώριζα την επιλογή που μου δινόταν, γιατί πολλά παιδιά δεν έχουν καν γνώση όλων των επιλογών τους. Και είμαι απόλυτα ικανοποιημένη με την επιλογή μου αυτή, γιατί, παρόλο που επιφανειακά δεν φαίνεται ως η καλύτερη επιλογή, θεωρώ πως εμένα μου έδωσε την ελευθερία να δω και να κρατήσω τα θετικά του: το υψηλό ακαδημαϊκό επίπεδο, τους καθηγητές που προσφέρουν πραγματικά σημαντικό έργο και είναι δίπλα στους φοιτητές, τις άλλες ευκαιρίες που προσφέρονται, το πεδίο

–128–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 129

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

για πρωτοβουλία και σχηματισμό της δικής μου προσωπικής εμπειρίας. Κατά την περίοδο των σπουδών μου ασχολήθηκα με τον φοιτητικό οργανισμό AIESEC, μέσω του οποίου γνώρισα ανθρώπους που συγκαταλέγω σήμερα ανάμεσα στους πιο σημαντικούς στη ζωή μου, αλλά και πήγα στην Κένυα για ενάμιση μήνα να συμμετάσχω σε ένα εθελοντικό πρόγραμμα. Πήγα στη Γερμανία μέσω του προγράμματος Erasmus και γνώρισα ένα πανεπιστήμιο του εξωτερικού, έκανα πολλά ταξίδια, έκανα κι άλλους φίλους. Συμμετείχα στην πρώτη ομάδα που έφερε το TEDx σε ελληνικό πανεπιστήμιο, το οποίο έφερε κοντά μια κοινότητα ανθρώπων που μοιράζεται τις ίδιες ανησυχίες και προβληματισμούς. Το TEDxAUEB θα γίνει για 3η χρονιά τον Μάρτη που μας έρχεται κι όλα αυτά ξεκίνησαν τη στιγμή που ο Μαζίν, ο curator του event, αποφάσισε να κάνει την αίτηση. Από τη στιγμή που την έκανε, για την ακρίβεια. Γιατί η απόφαση από την πράξη έχουν μεγάλη απόσταση! Εν πάση περιπτώσει, στα χρόνια αυτά είδα ένα πανεπιστήμιο ανοιχτό στην αλλαγή και την εξωστρέφεια, με ανθρώπους που έχουν όραμα και όρεξη να κάνουν πράγματα, πρώτα από όλα για τους φοιτητές. Θα μπορούσα να είχα δει και μόνο τα αρνητικά του, αλλά επέλεξα να μην το κάνω αυτό. Υπάρχουν τόσα διαφορετικά πράγματα έξω και εμείς το μόνο που πρέπει να κάνουμε είναι να τολμήσουμε να κάνουμε το πρώτο βήμα, είτε πρόκειται για να δοκιμάσουμε κάτι καινούργιο, είτε να αποφασίσουμε να περάσουμε από την ιδέα και την ονειροπόληση στην πράξη. Πριν ενάμιση χρόνο περίπου, δύο καθηγητές μου από τη σχολή μάζεψαν μια ομάδα και μοιράστηκαν μαζί μας μια ιδέα που είχαν. Κάπως έτσι ξεκίνησε το Job-Pairs, μια πρωτοβουλία που σκοπό έχει να φέρει σε επαφή άτομα που ψάχνουν εργασία με εθελοντές μέντορες, που θα τους υποστηρίξουν σε αυτό. Σήμερα

–129–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 130

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

λαμβάνουμε σχεδόν καθημερινά μηνύματα από άτομα που συμμετείχαν στο πρόγραμμα και μοιράζονται μαζί μας πόσο σημαντική εμπειρία ήταν για εκείνα. Κι όλα αυτά, από μια άτυπη συνάντηση και ένα «ας το δοκιμάσουμε!» Οι εμπειρίες που σημάδεψαν τη δική μου ζωή είναι αποτέλεσμα μερικών δυνατοτήτων που είχα μπροστά μου και επέλεξα την κάθε στιγμή, δεν ήταν όμως οι μοναδικές εναλλακτικές. Μέσα από τη δική μου διαδρομή, βρήκα το «στοιχείο» μου και είμαι από τους πραγματικά πολύ τυχερούς της γενιάς μου, που όχι μόνο εργάζονται, αλλά εργάζονται και στο αντικείμενο που τους ενδιαφέρει, που τους παθιάζει. Και μάλιστα στην Ελλάδα. Αυτό το αποδίδω τόσο στην τύχη και τις συγκυρίες, όσο όμως και στις κουκκίδες που ενώνω κοιτώντας πίσω. Όλοι γεννιόμαστε μοναδικοί, το ζήτημα είναι αν αυτή η μοναδικότητα θα καλλιεργηθεί στην πορεία, προκειμένου να βρούμε πώς ταιριάζει στη μεγάλη εικόνα. Αν υπάρχει ένα πράγμα που νομίζω ότι δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε, είναι πως αποτελούμε μόνο ένα μικρό κομμάτι του συνόλου, που αν όμως βρεθεί στο «στοιχείο» του, μπορεί να κάνει μεγάλη διαφορά. Εγώ ευχαριστώ όλους τους ανθρώπους που έκαναν τη διαφορά στη δική μου ζωή, είμαι σίγουρη πως είχαν τον ίδιο αντίκτυπο σε πολλούς ακόμη, κι ας μην το γνωρίζουν οι ίδιοι. Hyperlinks: Future Library: http://about.futurelibrary.gr/el/ Sir Ken Robinson: http://sirkenrobinson.com/ Steve Jobs Stanford Commencement Speech 2005: https://www.youtube.com/watch?v=VHWUCX6osgM AIESEC: http://aiesec.gr/

–130–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 131

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Upendo Rescue Center (Kenya): http://www.upendorescuecentre.com/ Erasmus: http://ec.europa.eu/programmes/erasmusplus/index_en.htm TEDxAUEB: http://2013.tedxaueb.com/ Job-pairs: http://www.job-pairs.gr/

20 15

–131–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 132

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 133

29 Η μαγεία της μοναδικότητας ΦΑΝΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Δημοσιογράφος

Είναι σίγουρο πως το κάθε παιδί γεννιέται μοναδικό και όσο πιο γρήγορα το συνειδητοποιήσουν αυτό οι γονείς του θα μπορέσουν να του δώσουν τα σωστά εφόδια για τη ζωή του και να το βοηθήσουν να αναπτύξει αυτή τη μοναδικότητα! Να γίνει αυθεντικός, να είναι ο εαυτός του! Γνωρίζουμε ότι η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας του παιδιού είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού του DNA που κληρονομεί, αλλά και της επίδρασης που έχει από το περιβάλλον του, την οικογένεια, τους φίλους, το σχολείο, κ.ο.κ. Αυτό που παίρνει κάθε άνθρωπος από το DNA δεν αλλάζει! Η επίδραση όμως από το περιβάλλον μπορεί να μας «μεταλλάξει»! Θα σας πω μια ιστορία. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’90 ο Χρήστος, ένα 18χρονο παιδί από μια μικρή επαρχιακή πόλη, ξεκινούσε να πάει για να σπουδάσει στην Αμερική, δεν ήξερε τι θα συναντούσε! Είχε άγνοια κινδύνου και ο Χρήστος και οι ηλικιωμένοι γονείς του, που πίστευαν ότι στη Νέα Υόρκη θα είχε μια καλύτερη τύχη. Οι ίδιοι δεν μπορούσαν να καθοδηγήσουν τον

–133–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 134

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Χρήστο, αλλά και δεν μπορούσαν να τον βοηθήσουν και οικονομικά. Ο Χρήστος από μικρός ήταν και ένιωθε μόνος. Έτσι έμαθε να λειτουργεί από τότε που κατάλαβε τον εαυτό του μέσα στην οικογένειά του. Μόνος αργότερα, έμαθε να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της προεφηβείας, το περιβάλλον του σχολείου, αλλά και να προσπαθεί κάθε απόγευμα στις προπονήσεις στην ομάδα στίβου της πόλης. Στον στίβο έβρισκε καταφύγιο και ασφάλεια με τους συναθλητές και τους προπονητές του. Του έδιναν δύναμη τα μετάλλια και οι επιτυχίες. Ο επόμενος σταθμός όμως για τον Χρήστο και το άλμα στην Νέα Υόρκη ήταν βουνό, παρά το γεγονός ότι είχε μάθει να παλεύει μόνος. Τα δύσκολα πρώτα χρόνια στο πανεπιστήμιο, ενώ δούλευε δεξιά και αριστερά για να τα βγάλει πέρα, δεν του άφηναν περιθώρια για αναζητήσεις και συναισθηματισμούς. Αυτά ήρθαν αργότερα, όταν γνώρισε τη μέλλουσα σύζυγό του, που τον γέμισε συναισθηματικά, και άρχισε να στέκεται και επαγγελματικά, αρχίζοντας ως βοηθός καθηγητής Διοίκησης Επιχειρήσεων στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Τότε άρχισε να «ισορροπεί» και να ανακαλύπτει τον Χρήστο. Να καλύπτει τα συναισθηματικά «κενά» που είχε από την μητέρα του και τον πατέρα του και να προσπαθεί να «μαλακώσει» στις σχέσεις του με το περιβάλλον του και τις παρέες του. Αυτή η διαδικασία βοήθησε τον Χρήστο να φτάσει ακόμα ψηλότερα, ανακαλύπτοντας μοναδικά χαρίσματα και δυνατότητες που είχε, αλλά δεν μπορούσε να αξιοποιήσει ούτε ως άνθρωπος, αλλά ούτε και ως επαγγελματίας. Ήταν ίσως αυτή η διαδικασία της συνεχούς «αναζήτησης», μαζί φυσικά με το επαρχιώτικο πείσμα, που βοήθησαν τον Χρήστο να διαπρέψει επαγγελματικά. Καταξιώθηκε στον χώρο της Διοίκησης σε ζητήματα Παιδείας ως σύμβουλος του Προέδρου Κλίντον, αλλά και με την εταιρεία που ίδρυσε λίγα χρόνια αργότερα και πρόσφατα μπήκε και στο αμερικανικό Χρηματιστήριο.

–134–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 135

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Ο Χρήστος ήταν μοναδικός! Αλλά δεν είχε στα παιδικά του χρόνια κάποιον κοντά του να του το πει! Να του πει ότι είχε αυθεντικό DNA! Ένα DNA που, αν το καλλιεργούσε, θα τον έκανε νικητή. Κατάφερε να πετύχει και να φτάσει ψηλά, γιατί έτυχε να πάρει το ρίσκο κυνηγώντας το Αμερικανικό Όνειρο! Έτυχε! Θα μπορούσε εύκολα να παραμείνει κοντά στην οικογένειά του, στην επαρχιακή πόλη όπου γεννήθηκε, και να μην είχε ανακαλύψει πόσο μοναδικός είναι! Οι γονείς του Χρήστου δεν μπόρεσαν ποτέ να καταλάβουν ότι ήταν μοναδικός, να τον βοηθήσουν να καλλιεργήσει τα χαρίσματά του και να βελτιώσει τον χαρακτήρα του. Ο Χρήστος θεωρεί ότι η ευκαιρία που του έδωσε τη δυνατότητα να πετύχει ήταν η Αμερική. Μπορεί, λέει, να οφείλεται στο «σύστημα» της Αμερικής, που του έδωσε την ευκαιρία να αναδείξει την πλευρά του νικητή που είχε κρυμμένη, κάπου βαθιά μέσα του. Ίσως να είναι και το DNA του αγωνιστή που κληρονόμησε από τους γονείς του. Του «μοναχικού λύκου», όπως λέει. Ο πατέρας του Χρήστου δεν έμαθε ποτέ τι κατάφερε ο αγαπημένος του γιος. Πέθανε τρία χρόνια αφότου είχε φύγει ο Χρήστος στην Αμερική. Στην ηλικιωμένη μητέρα του δεν θέλει να ανοίξει κουβέντα και να της πει το παράπονο που κουβαλά μέσα του. Δεν θέλει να την πληγώσει. Να της πει ότι ποτέ δεν τον φρόντισε συναισθηματικά. Δεν της το λέει, γιατί ξέρει πως η μητέρα του ήθελε να τον βοηθήσει, αλλά δεν μπορούσε... Ήταν και η ίδια μόνη, γιατί κουβαλούσε βιώματα από τη δύσκολη ζωή που πέρασε την περίοδο του Εμφυλίου, όταν η μητέρα της την έστειλε από το χωριό στην Αθήνα, όταν ήταν δεκαπέντε χρονών, για να δουλέψει ως οικιακή βοηθός... Ο Χρήστος που τώρα κοιτάει μπροστά έχει μια έγνοια για τα δικά του παιδιά! Δεν θέλει να περάσουν οι δύο κόρες του μέσα απ’

–135–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 136

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

τον δρόμο με τα «αγκάθια» που πέρασε ο ίδιος και μάτωσε. Παρ’ όλα αυτά, από την εμπειρία του έμαθε ότι το κλειδί για να μπορέσουν οι γονείς να βοηθήσουν τα παιδιά να διαχειριστούν τη μοναδικότητά τους βασίζεται στην ισορροπία της οικογένειας και στον ρόλο της μητέρας και του πατέρα. Οι γονείς οφείλουν να βρουν έναν τρόπο να ξεπεράσουν τα όποια δικά τους ζητήματα, ώστε να μπορέσουν να δώσουν στα παιδιά τους την αίσθηση της ασφάλειας που θα τα βοηθήσει να χτίσουν αυτοπεποίθηση. Δεν αρκεί όμως μόνο η οικογένεια! Χρειάζεται και ο εκπαιδευτικός στο σχολείο και ο δάσκαλος στο πιάνο και ο προπονητής στο μπάσκετ να δουν τη μοναδικότητα κάθε παιδιού! Να ασχοληθούν! Να δουν τις αδυναμίες του παιδιού, να διαβάσουν τον χαρακτήρα του, να το πιστέψουν και να του δώσουν ευκαιρίες να αναδείξει τα ταλέντα του. Τα παιδιά μας είναι μοναδικά! Θέλουμε να είναι μοναδικά! Και μπορεί να μην είναι οι πρώτοι μαθητές στην τάξη, να μην είναι ο γιος μας ο καλύτερος ποδοσφαιριστής στην ομάδα του σχολείου και να μην είναι η κόρη μας το πιο δημοφιλές παιδί στην παρέα της, πρέπει όμως να μάθουμε να ζούμε μ’ αυτή την πραγματικότητα, αν θέλουμε να τα βοηθήσουμε! Αυτό δεν γίνεται με μαγικό ραβδί! Είναι όμως στο χέρι μας, με πολλή υπομονή. Να ξεκλειδώσουμε κλειστές πόρτες, να περπατήσουμε μαζί σε άγνωστα μονοπάτια. Να τους δώσουμε να καταλάβουν πως έχουν τις δυνατότητες να κάνουν μαγικά πράγματα και να πετύχουν αυτό που θέλουν στη ζωή!

–136–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 137

30 Κάθε αστέρι έχει τη δική του λάμψη... ΕΡΗ ΠΙΠΕΡΑΚΗ Ψυχολόγος Ειδική Παιδαγωγός Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Όταν κοιτάμε τον έναστρο ουρανό, όλα τ’ αστέρια μας φαίνονται ίδια και εστιάζουμε στην εσωτερική γαλήνη που μας δημιουργεί η συνολική τους εικόνα. Μια πιο προσεκτική ματιά όμως μας δίνει την αίσθηση ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ τους, κάποια είναι πιο μεγάλα, άλλα πιο μικρά, άλλα πιο λαμπερά κι άλλα πιο «κοινωνικά», αφού δεν είναι μόνα τους, αλλά δημιουργούν παρέες και βρίσκονται κοντά το ένα με το άλλο. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους. Εύκολα παρατηρούμε ότι είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας, αλλά υπάρχουν στιγμές που κρύβουμε τη μοναδικότητά μας μέσα στη συλλογικότητα («άνθρωπος είμαι κι εγώ, γι’ αυτό αντιδρώ έτσι»), άλλες στιγμές που οι ίδιοι κατατάσσουμε τον εαυτό μας σε υποομάδες («είμαι αρκετά υποχωρητικός/ή και ανεκτικός/ή γι’ αυτό μου συμβαίνουν όλα αυτά») και άλλες που μας αρέσει να τονίζουμε τη διαφορετικότητά μας («δεν τ’ ανέχομαι εγώ αυτά, έτσι είμαι και σε όποιον αρέσει»).

–137–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 138

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι είμαστε ίδιοι με όλους τους άλλους ανθρώπους, περισσότερο ή λιγότερο ίδιοι με κάποιους άλλους, αλλά ξεχωριστοί απ’ όλους. Σύμφωνα με τις αρχές της Γενετικής, γεννιόμαστε μοναδικοί, αφού το γενετικό υλικό του καθενός είναι διαφορετικό και μοναδικό. Τι είναι όμως αυτό που στην πορεία της ζωής θα μας κάνει να μη χάσουμε τη μοναδικότητά μας, αλλά να ξεχωρίσουμε, αφήνοντας το προσωπικό μας αποτύπωμα, και να μην αλλοιωθούμε σ’ ένα σύστημα, που αρκετά συχνά μας οδηγεί να συμπεριφερθούμε όπως οι άλλοι, μόνο και μόνο για να μη μας απορρίψουν. Πλήθος ερευνητικών μελετών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι ατομικές διαφορές στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της νοητικής λειτουργίας καθορίζονται τόσο από γενετικές όσο και από περιβαλλοντικές επιδράσεις. Και οι δυο αυτοί παράγοντες συνεισφέρουν στις διαφορές που παρατηρούνται στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και στη νοημοσύνη ενός ατόμου. Τα γενετικά χαρακτηριστικά δεν θεωρείται ότι καθορίζουν τον ακριβή τρόπο με τον οποίο θα συμπεριφερθεί ένας άνθρωπος, αλλά του δίνουν τη δυνατότητα να εκδηλώσει ένα εύρος πιθανών αντιδράσεων ανάλογα με το περιβάλλον που θα βρεθεί. Ορισμένοι θεωρητικοί στον χώρο της ψυχολογίας δέχονται ότι υπάρχει ένα εγγενές δυναμικό, που αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία θ’ αναπτυχθούν όλες οι επιμέρους ικανότητες και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι χαρακτηριζόμαστε από ξεχωριστές και διαφορετικές ικανότητες, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από το γενικό εγγενές δυναμικό. Στην πρώτη περίπτωση, αποδεχόμαστε ότι υπάρχει ένα προκαθορισμένο εύρος ανάπτυξης για τον κάθε άνθρωπο, στο πλαίσιο του οποίου θ’ αναπτυχθούν περισσότερο ή λιγότερο οι ικανότητές

–138–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 139

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

του. Στη δεύτερη περίπτωση, κάθε ξεχωριστή ικανότητα έχει ένα εύρος ανάπτυξης ανεξάρτητο από το εύρος ανάπτυξης άλλων ικανοτήτων. Όποια εκδοχή κι αν αποδεχθούμε, είναι εμφανές ότι και στις δυο περιπτώσεις το «εν δυνάμει» δυναμικό που υπάρχει στον καθένα (είτε είναι γενικό είτε πιο ειδικό) θα εκφραστεί και θ’ αποτελέσει χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, μόνο αν υποστηριχθεί από το πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνει, τις εμπειρίες που θ’ αποκτήσει και τις συνθήκες που θ’ αντιμετωπίσει κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του. Στις καθημερινές μας συζητήσεις, πολύ συχνά χαρακτηρίζουμε κάποιον «έξυπνο», ανάλογα με τ’ αποτελέσματα των ενεργειών του σε κάποιο τομέα ενασχόλησής του. Μ’ αυτό τον τρόπο, παραβλέπουμε άλλες πτυχές της προσωπικότητάς του, που συνθέτουν τον μοναδικό τρόπο αντιμετώπισης της καθημερινότητας. Ακόμα και μεταξύ των ψυχολόγων δεν υπάρχει κανένας κοινά αποδεκτός ορισμός για τη νοημοσύνη. Υπάρχει όμως η γενική αποδοχή, ότι η νοημοσύνη δεν είναι μια ειδική, αλλά μια σφαιρική ικανότητα, η οποία αντιπροσωπεύει την ικανότητα των ανθρώπων να ενεργούν εμπρόθετα, να σκέφτονται λογικά, να κάνουν αυτοκριτική, ν’ αποδέχονται όχι μόνο τις δυνατότητες, αλλά και τις αδυναμίες τους, ώστε να διαμορφώνουν κατάλληλα τη μελλοντική τους συμπεριφορά και να προσαρμόζονται αποτελεσματικά στο περιβάλλον τους. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι μέσα σ’ αυτή τη γενική θεώρηση για τον τρόπο που λειτουργεί ο καθένας, τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά, εμπεριέχονται πολλές ειδικές ικανότητες, ταλέντα, γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις και αξίες που συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε προσωπικότητα. Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε ότι καθένας μας έχει ένα τεράστιο απόθεμα ικανοτήτων, γενετικά προκαθορισμένο, αλλά διαφορετικό στον καθένα, έτοιμο να ενεργοποιηθεί στις κατάλληλες

–139–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 140

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

περιβαλλοντικές συνθήκες. Παράλληλα όμως, αναγνωρίζουμε ότι, αν δεν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες, πολλές απ’ αυτές τις «εν δυνάμει» ικανότητες δεν θ’ αναδειχθούν ποτέ. Ένα ερώτημα που προκύπτει είναι αν το περιβάλλον δίνει την ευκαιρία στο άτομο ν’ αναδείξει τις ικανότητές του ή αν το άτομο επιλέγει το περιβάλλον εκείνο που ταιριάζει στις ικανότητές του. Η απάντηση είναι ότι και τα δυο συμβαίνουν ταυτόχρονα. Ένα οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον πλούσιο σε ερεθίσματα δίνει την ευκαιρία στο άτομο να πειραματιστεί σε πολλά επίπεδα κι έτσι ν’ ανακαλύψει το πλαίσιο που ταιριάζει καλύτερα στα εγγενή χαρακτηριστικά του. Αυτό το πλαίσιο θα επιλέξει για να πειραματιστεί, να συνεχίσει να εξελίσσει τις ικανότητές του, ν’ ανακαλύψει κι άλλες και να ξεχωρίσει. Αν όμως για κάποιους λόγους αποκλειστεί απ’ αυτό τον πειραματισμό, τα εγγενή χαρακτηριστικά του θ’ αποδυναμωθούν και η μοναδικότητά του δεν θα εξελιχθεί σε μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Ο εντοπισμός των ατομικών διαφορών κρίθηκε απαραίτητος εδώ και δεκαετίες, προκειμένου να οργανωθεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο θα λειτουργεί αποτελεσματικά σε μια γοργά μεταβαλλόμενη κοινωνία. Το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει ν’ ακολουθεί τη διαφορετικότητα, να σέβεται τη μοναδικότητα, με στόχο κάθε άτομο ν’ ανακαλύψει όσα έδωσε στον νου και στο σώμα του η φύση. Ας μην ξεχνάμε ότι από τη στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι τη στιγμή που πεθαίνουμε το περιβάλλον μάς βομβαρδίζει με μηνύματα. Όσα βλέπουμε ακούμε και αισθανόμαστε καθορίζουν το τι θα γίνουμε τελικά. Θα μας βοηθήσουν το περιβάλλον και οι εμπειρίες μας να εκμεταλλευτούμε τα δώρα της φύσης και να μεγιστοποιήσουμε τις ικανότητές μας ή τελικά θα τις καταστείλουμε και θα τις αφήσουμε ανεκμετάλλευτες;

–140–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 141

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Ο συνδυασμός των εγγενών ικανοτήτων του καθενός τον κάνει μοναδικό, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τον κάνει και ξεχωριστό. Το περιβάλλον όπου μεγαλώνουμε, εκπαιδευόμαστε, πειραματιζόμαστε, επιτυγχάνουμε, αποτυγχάνουμε, απογοητευόμαστε, ενθαρρυνόμαστε, είναι αυτό που μας δίνει την ευκαιρία να γίνουμε ξεχωριστοί. Μας δίνει τις επιλογές κι εμείς θα επιλέξουμε αυτή που ταιριάζει στις εγγενείς ικανότητές μας, που άλλοι τις ονομάζουν κλίσεις και άλλοι ενδιαφέροντα. Τα γονίδια μας θέτουν κάποια όρια, αλλά το περιβάλλον μπορεί να μας βοηθήσει να τα υπερβούμε. Να διαχειριστούμε τη μοναδικότητά μας με τέτοιο τρόπο ώστε να ξεχωρίσουμε, να καλλιεργήσουμε τη μοναδικότητα που μας χάρισε η φύση, ώστε ν’ αποτυπώσουμε τη μοναδική και ξεχωριστή μας ιστορία και ν’ αφήσουμε το μοναδικό και ξεχωριστό μας αποτύπωμα. Γιατί «ξεχωρίζω» σημαίνει «λάμπω» μ’ ένα δικό μου ξεχωριστό τρόπο που είναι μοναδικός.

–141–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 142

31 Γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί; Λίγες σκέψεις ΤΖΙΝΑ ΠΟΥΛΟΥ Λυρική καλλιτέχνης Καθηγήτρια φωνητικής

Έχουν ιστορία και ενδιαφέρον τα ερωτήματα του «γεννιέμαι ή γίνομαι», καθώς έχουν απασχολήσει επανειλημμένα τους ανθρώπους τόσο σε φιλοσοφική-διανοητική όσο και σε πρακτική-καθημερινή βάση. Γεννιέται ή γίνεται ο βασιλιάς ή ο ηγέτης, ο καλός επαγγελματίας ή ο κακός εγκληματίας, το καλό και το κακό παιδί; Γεννιέται ή γίνεται κανείς καλός γόνος, γονέας, φίλος, σύζυγος, επαγγελματίας, άνθρωπος; Κι αν γεννιέται, τότε γίνεται να αλλάξει; Κι αν γεννιέται πίνακας άγραφος (tabula rasa), πώς αυτός ο πίνακας μπορεί να μετουσιωθεί σε ποιοτικό, μοναδικό, χρήσιμο στην κοινωνία έργο τέχνης; Ερώτημα και ερέθισμα είναι λοιπόν το «γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί». Θα προσπαθήσω να ανταποκριθώ στην πρό(σ)κληση με τις ακόλουθες σκέψεις. «Δεν έχω δει ούτε δυο μωράκια που να’ ναι ίδια!» λέει η πεπειραμένη μαία στη μαιευτική κλινική. Ακόμη και σε περιπτώσεις διδύμων και πολυδύμων, υπάρχουν χαρακτηριστικά διαφορετικά και διαφοροποιητικά. Από την αυγή της ζωής αρχίζουν μαζί η μοναδικότητα και η ανάγκη της κοινωνικής αποδοχής. Η πρώτη αντί-

–142–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 143

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

δραση, το κλάμα με δυνατή φωνή, ίδια αλλά διαφορετικά για κάθε νεογέννητο, είναι φωνή μοναδικότητας και κοινωνικοποίησης. «Είμαι εγώ και φωνάζω για να με ακούσετε, να με βοηθήσετε». Ζητά βοήθεια η νέα ζωή, τιμώντας την ετυμολογία της λέξης (βοή και θέω, που σημαίνει τρέχω), «τρέξτε στη φωνή μου, συνάνθρωποι!», σαν να λέει «τρέξτε να με βοηθήσετε να γίνω μοναδικός ανάμεσά σας, κι έτσι να με αποδεχτείτε». Είναι αυτή η πρώτη έκκληση μοναδικότητας και κοινωνικότητας, έκκληση που δεν τη σιωπούμε ποτέ. Είναι συνεχώς εκεί, στην πρώτη γραμμή της ύπαρξής μας, έτοιμη να χτίζει και να διευρύνει τη μοναδικότητά μας. Συνεχώς καλούμε με χιλιάδες τρόπους ο ένας τον άλλο να συνδράμει. Βοηθήστε, γονείς, αδέρφια και συγγενείς, βοηθήστε σχολεία, σχολές, δάσκαλοι, καθηγητές, εκπαιδευτές, βοηθήστε συνάδελφοι, συνάνθρωποι, γνωστοί και άγνωστοι. Βοηθήστε να διαμορφώσουμε τη μοναδικότητά μας και να γίνουμε άξια, χρήσιμα και θετικώς συνεισφέροντα μέλη της κοινωνίας μας, βοηθήστε να είμαστε συνειδητά και υγιώς μοναδικοί. Οι άλλοι συμβάλλουν με ερεθίσματα, πράξεις και παραλείψεις. Εμείς αποφασίζουμε πώς όλα αυτά θα τα αξιοποιήσουμε για τη διαφοροποιό μοναδικότητά μας. Η μοναδικότητα και η διαφορετικότητα στον άνθρωπο δεν αναιρούνται από τα κοινά μας στοιχεία, τα οποία σίγουρα υπάρχουν. Συχνά, άλλωστε, επιδιώκουμε και προβαίνουμε σε ομαδοποιήσεις («όλοι οι Αιγόκεροι φέρονται έτσι», «όλοι οι έφηβοι έχουν τέτοιες συμπεριφορές», «όλοι οι άνδρες είναι ίδιοι»). Όμως, παρά τα κοινά μας χαρακτηριστικά (τα λίγα ή πολλά) που εντοπίζουμε στην εμφάνιση, στους τρόπους σκέψης, στις επιλογές, στις αντιδράσεις και στις συμπεριφορές, πάντα θα καταλήγουμε στο διαφορετικό «ίδιον» κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, που δεν μπορεί να είναι ολόιδιο με κάποιο άλλο. Τη διαφορετικότητα και τη μοναδικότητά μας, όπως και τη διαφορετικότητα και τη μοναδικότητα κάθε συναν-

–143–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 144

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

θρώπου μας, καλούμαστε να τις αποδεχτούμε με ανοικτό πνεύμα και με τις αποφάσεις μας, ώστε να διαμορφώσουμε με τις επιλογές μας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μας και να προχωρούμε κατά το υγιές δοκούν και το προσωπικό καλλιεργημένο μας βούλεσθαι. Είναι ελευθερία η αποδοχή της μοναδικότητας. Η μοναδικότητά μας λοιπόν (πρέπει να) είναι δεδομένη και επιθυμητή. Δεν είναι στατική, αλλά έχει δυναμικό χαρακτήρα και χρήζει ποιοτικής καλλιέργειας, κάτι που αποτελεί ευλογία και αναγκαιότητα. Καθένας μας θέλει (και πρέπει να θέλει) τη δική του ποιοτική και ταιριαστή σε αυτόν διαφορετικότητα και μοναδικότητα, όσο κι αν συχνά διαπιστώνουμε ότι συλλαμβάνουμε τον εαυτό μας να επιθυμεί να μοιάσει με άλλους, για να λειτουργήσει και να γίνει αποδεκτός σε ένα ή περισσότερα κοινωνικά σύνολα («έτσι θέλω τα μαλλιά μου, σαν του τάδε τραγουδιστή», «αυτό το στιλ ντυσίματος έχουν όλοι, αυτό θέλω κι εγώ»). Η στάση αυτή δεν αναιρεί τη διαφορετικότητα. Είναι επιλογή μας να υιοθετήσουμε κοινές συμπεριφορές και πρακτικές, καθώς αποτελεί μέρος της μοναδικότητάς μας στο πλαίσιο της επιθυμίας και της ανάγκης μας για κοινωνικότητα, για την αποδοχή των κοινωνικών συνόλων στα οποία συμμετέχουμε (από τη στενή οικογένεια και το συγγενικό περιβάλλον έως τον εργασιακό χώρο και τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο), ώστε να εξασφαλίσουμε το επιθυμητό και αναγκαίο ποιοτικό συνανήκειν. Αρκεί η μοναδικότητα να είναι επιλογή, όχι επιβολή. Homines unici sumus. Unici sed sociales. «Είμαστε μοναδικοί οι άνθρωποι. Μοναδικοί αλλά και κοινωνικοί» (δική μου η λατινική φράση, εκτός κι αν την έχει πει κάποιος άλλος και δεν το γνωρίζω!) Από την πρώτη έως και την τελευταία μας στιγμή συνανήκουμε, συνυπάρχουμε και αντιμετωπίζουμε άλλους ανθρώπους, σκεφτόμαστε άλλους, αγαπάμε, μισούμε, αδιαφορούμε, εργαζόμαστε μαζί, τρώμε και πίνουμε μαζί, γελάμε και κλαίμε, συ-

–144–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 145

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

μπαθούμε και αντιπαθούμε, γενικώς μας απασχολούν οι άλλοι, ακόμη κι όταν τους απορρίπτουμε, ακόμη κι όταν επιλέγουμε να μην έχουμε κανέναν δίπλα μας. Αυτές μας οι σκέψεις, οι πράξεις, αποφάσεις, τα συναισθήματα είναι που μας ξεχωρίζουν και μας κάνουν μοναδικούς σε αυτή τη γιορτή, που βαδίζει σε μικρές και μεγαλύτερες κοινωνίες και λέγεται ζωή. Τελικά τι είναι αυτό που μας κάνει μοναδικούς; Θα έλεγα ότι είναι πρώτα η φύση και ακολούθως οι συνεχείς μικρές και μεγάλες αποφάσεις μας. Άλλωστε, νομίζω ότι δεν έχουμε επιλογή στη μοναδικότητα, αλλά επιλογή για το είδος και την ποιότητα της μοναδικότητάς μας. Οι διαφορετικοί άνθρωποι (η μαμά και ο μπαμπάς) που ένωσαν τα γονίδιά τους και μας δημιούργησαν, η ξεχωριστή για όλους μας οικογένεια, το ιδιαίτερο για τον καθέναν μας συγγενικό περιβάλλον, το σχολείο που δεν τιμά την ετυμολογία του («σχόλη» σημαίνει αργία), αλλά την ουσία του (οφείλει να) ασχολείται με τη μοναδικότητα κάθε μαθητή στην αφομοίωση της κοινής ύλης και όχι μόνο, το κοινωνικό περιβάλλον των επιλογών μας, όλοι αυτοί και όλα αυτά συνθέτουν το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται η διαφορετικότητα και η μοναδικότητά μας. Καταλήγω ότι η απάντηση στο ερώτημα είναι απλώς η αλλαγή συνδέσμου: σύμπλεξη αντί διάζευξης, ώστε το «γεννιόμαστε ή γινόμαστε μοναδικοί» να γίνει «γεννιόμαστε και γινόμαστε μοναδικοί». Η φύση, τα ποικίλα ερεθίσματα, οι συνθήκες και οι συγκυρίες, οι καλές και κακές βοήθειες που μας δίνονται ή δεν μας δίνονται και, πρωτίστως, οι συνεχείς επιλογές μας είναι που διαμορφώνουν τη μοναδικότητά μας, ώστε καθένας μας να γίνει ο τριμερής, αλλά αδιαίρετος μοναδικός άνθρωπος, ο homo sapiens, unicus et socialis.

–145–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 146

32 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΙΧΤΕΡ Καρδιολόγος Διευθυντής Καρδιολογικής Κλινικής Ευρωκλινικής Αθηνών

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως ο καθένας από μας είναι διαφορετικός. Με διαφορετικά θέλω, διαφορετικό τρόπο να τα πετύχει και απλούστερους ή πολυπλοκότερους στόχους. Δυστυχώς καλούμαστε πολύ νωρίς να επιλέξουμε μια επαγγελματική πορεία που σε μεγάλο βαθμό, ειδικά στην Ελλάδα με το άκαμπτο σύστημα της, θα μας συνοδεύει διά βίου με μικρότερα περιθώρια ευελιξίας από άλλες χώρες. Αν θέλουμε να δούμε το βαθύτερο θέλω μας, πρέπει να σκάψουμε μέσα μας, να δούμε τι πραγματικά θέλουμε απ’ αυτή τη ζωή και αν μπορούμε να το πετύχουμε. Ξέρουμε απ’ τα 18 ποιον δρόμο θέλουμε να πάρουμε; Ελάχιστοι τυχεροί είναι τόσο νωρίς συνειδητοποιημένοι, ώστε να έχουν χαράξει έναν σαφέστατο δρόμο στη ζωή τους και να μπορούν να ξέρουν πως θέλουν να είναι σε 30-40 χρόνια. Οι υπόλοιποι αναζητούν τον εαυτό τους και το τι θα τους ταίριαζε περισσότερο. Το μεγάλο ερώτημα αν έχουμε γεννηθεί δια-

–146–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 147

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

φορετικοί ή αν αυτό διαμορφώνεται στη πορεία είναι απ’ τις πρώτες φορές που το αντιμετωπίζουμε στην ηλικία αυτή. Πού είναι η μοναδικότητα μας όταν καλούμαστε να επιλέξουμε δρόμο ζωής; Υπάρχει και δεν την ανακαλύψαμε ή είναι κάτι που θα διαμορφωθεί όπως μεγαλώνουμε κι αποκτούμε εμπειρίες; Φυσικά και δεν υπάρχει σαφής απάντηση. Και σίγουρα η απάντηση είναι μεικτή. Υπάρχει κάτι μέσα μας που προέρχεται από προσωπικές-οικογενειακές-φιλικές-περιβαλλοντικές επιδράσεις στη ζωή μας, που σφυρηλατεί ένα κομμάτι του χαρακτήρα μας, των επιθυμιών και του μελλοντικού θέλω μας, κάτι που μας καθοδηγεί βαθύτερα προς αυτό που ίσως ονομάζεται πεπρωμένο. Πολλές φορές όμως αυτό είναι ακόμα απαίδευτο μέχρι τα 18, δεν έχει προλάβει να εκφραστεί πλήρως, διότι δεν έχει πάρει αρκετά ερεθίσματα. Όσο περισσότερα πράγματα γνωρίζουμε, όσο περισσότερα ερεθίσματα παίρνουμε, όσο διευρύνουμε τους ορίζοντες μας, τόσο ανακαλύπτουμε και κομμάτια του εσωτερικού μας κόσμου και καλύτερα τον ίδιο μας τον εαυτό και τα βαθύτερα θέλω μας. Εάν φτάσουμε λοιπόν στο σταυροδρόμι των αποφάσεων κι έχει χτυπήσει η εσωτερική πυξίδα της κατεύθυνσης που θέλουμε, η απόφαση είναι απλή. Ακολουθούμε την επιλογή της καρδιάς μας, αυτό που θα θέλαμε να βλέπουμε στον εαυτό μας χρόνια μετά. Εάν όμως είμαστε σε αδιέξοδο επιλογών, εάν μπορούσαμε να κάνουμε διάφορα πράγματα, αλλά δεν ξέρουμε τι μας τραβάει πραγματικά, κατά τη γνώμη μου ένα γενικό πτυχίο σε ξένη χώρα είναι η καλύτερη επιλογή. Κατά τη διάρκεια του πτυχίου μαθαίνουμε έναν τρόπο σκέψης, ανοίγουμε τους ορίζοντες μας, μαθαίνουμε νεότερα πράγματα και κατευθύνσεις που υπάρχουν στη ζωή και αυξάνουμε τις πιθανότητες να βρούμε αυτό που θέλουμε. Η ξένη χώρα είναι ένα επιπλέον πολιτισμικό κίνητρο ανακάλυψης του εαυτού μας. Νέοι άνθρωποι,

–147–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 148

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

άλλες συνήθειες, άλλες ιδέες και πιστεύω, καινούργια πολιτισμικά ερεθίσματα. Ο εαυτός μας θα μας δώσει την απάντηση του ποιοι είμαστε, ποια είναι η μοναδικότητα μας και για ποιο πράγμα είμαστε φτιαγμένοι, αρκεί να του δώσουμε εφόδια για να σκάψει το εσωτερικό του και να διαβάσει την ψυχή του και να έχουμε τον χρόνο και την ικανότητα να ακούμε την ψυχή μας και ό,τι αυτή επιζητεί

20 15

–148–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 149

33 Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός ΚΑΡΜΕΝ ΡΟΥΓΓΕΡΗ Η Κάρμεν των παιδιών, της γνώσης και των παραμυθιών

Κάθε φορά που αγκαλιάζω ή μιλάω σε ένα παιδί ή κάθε φορά που δίνω ένα αυτόγραφο, ξέρω καλά –χωρίς να μου το έχει πει κανείς–, μάλλον από ένστικτο, ότι κάθε παιδί είναι μοναδικό. Ότι κάθε παιδί έχει την προσωπικότητά του. Προσπαθώ λοιπόν να μιλήσω και να φερθώ αναλόγως, ξέροντας ότι μπορεί να «ανεβάσει» ή να «κατεβάσει» την ψυχολογία ενός παιδιού, όταν έρχεται σε μένα για να με αγκαλιάσει ή να με φιλήσει, να ζητήσει κάποιο αυτόγραφο ή να μου κάνει μία ερώτηση. Κάνοντας παρέα με παιδιά όλων των ηλικιών, βλέπω καθαρά πως κάθε άνθρωπος έχει τον δικό του χαρακτήρα, ανάλογα με το πού και πώς έχει μεγαλώσει. Έχει δηλαδή θυμό ή αγάπη, ανασφάλεια ή σιγουριά, λύπη ή χαρά, επιθετικότητα ή ζωντάνια, ταλέντα φανερά ή κρυφά. Μακάρι για το κάθε παιδί να βρισκόταν ο κατάλληλος γονιός ή δάσκαλος, ώστε να σκύψει με αγάπη και να βγάλει στην επιφάνεια ό,τι καλό και ακόμα να μειώσει ή να εξαφανίσει ό,τι κακό.

–149–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 150

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

Προσωπικά πιστεύω πάντοτε ότι μετά τον Θεό είναι ο δάσκαλος και γι’ αυτό δεν δίνω τόση σημασία εάν ο δάσκαλος έχει ιδιαίτερη μόρφωση, όσο εάν έχει το ταλέντο να πλησιάζει το κάθε παιδί όπως του αξίζει. Έχοντας στον νου μου τη μοναδικότητα κάθε παιδιού, είχα μεγάλη αγωνία όταν η ίδια απόκτησα τα δικά μου παιδιά. Δεν ήξερα ποιο είναι το σωστό και ποιο όχι και πάντα με το ένστικτό μου προσπαθούσα να κάνω το καλύτερο, ώσπου να φτάσουν στην ηλικία που θα μπορούσα να συνεννοηθώ μαζί τους. Όταν φτάσανε στην εφηβεία, όπου τα πράγματα ήταν πολύ δύσκολα, ζητούσα βοήθεια από τα ίδια τα παιδιά μου λέγοντας: «Βοήθησέ με να είμαι μία καλή μάνα, γιατί δεν ξέρω». Συζητούσα μαζί τους, ο διάλογος αυτός με βοήθησε πάρα πολύ και με έκανε να βγάλω το συμπέρασμα ότι με τον διάλογο μπορούν να λυθούν όλα τα προβλήματα. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι όποιες υποχρεώσεις και να έχει ένας γονιός ή ένας δάσκαλος, αν δει ότι το παιδί θέλει να μιλήσει, πρέπει όλα να τα αφήσει στην άκρη για να ακούσει και να συμβουλέψει ανάλογα με την προσωπικότητα που έχει μπροστά του. Την ιδιαιτερότητα τη βλέπουμε και στους ανθρώπους που έχουν το ίδιο επάγγελμα και καταπιάνονται με το ίδιο αντικείμενο. Αλλιώς φέρεται ο ένας, αλλιώς ο άλλος, αλλιώς λύνει τα προβλήματα ο ένας, αλλιώς ο άλλος, όπως και αλλιώς ανεβάζει το ίδιο έργο ένας σκηνοθέτης και αλλιώς ένας άλλος. Πιστεύοντας ότι ένα θεατρικό έργο που απευθύνεται στα παιδιά μπορεί να επηρεάσει τη σκέψη τους, πάντα φροντίζω να έχω κρυμμένους θησαυρούς-μηνύματα μέσα στα έργα μου, ώστε φεύγοντας από την παράσταση, το κάθε παιδί να πάρει μαζί του «υλικό» που θα το βοηθήσει να δημιουργήσει την προσωπικότητά του.

–150–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 151

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Τελειώνω τονίζοντας ότι όλα αυτά γίνονται χωρίς να έχω ιδιαίτερες γνώσεις, αλλά έχοντας σίγουρα πολλή αγάπη μέσα μου. Αγάπη που προσδιορίζει νομίζω τη δική μου μοναδικότητα. Την αγάπη μου και σε σας.

20 15

–151–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 152

34 Η αξία της ιδιαιτερότητας ΜΑΙΡΗ ΣΑΜΟΛΗ Μικρογλύπτρια

«Ο καθένας μπορεί να μετρήσει τον αριθμό των σπόρων σ’ ένα μήλο, αλλά μόνον ο Θεός μπορεί να μετρήσει τον αριθμό των μήλων σ’ ένα σπόρο». Χωρίς να θυμάμαι πού το είχα διαβάσει και χωρίς να ξέρω τον λόγο, αυτό είναι το πρώτο που μου ήλθε στο μυαλό διαβάζοντας το θέμα του φετινού «Ημερολογίου» των Εκπαιδευτηρίων Δούκα, στο οποίο μου έγινε η τιμή να φιλοξενηθεί και η δική μου άποψη. Μια από τις επιστημονικές αναζητήσεις σχετικά με τα χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου είναι το αν γεννιόμαστε με κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ή αν τα αποκτάμε στην πορεία. Αν δηλαδή ένα γνώρισμα προσωπικότητας, όπως το ταλέντο, είναι έμφυτο, γραμμένο δηλαδή στον γενετικό μας κώδικα, κληροδοτημένο ή όχι από προγόνους, ή αν αποτελεί δημιούργημα της άσκησης επιρροών από το περιβάλλον μας. Χωρίς να έχω την επιστημονική κατάρτιση θεωρώ, με βάση το ένστικτό μου, ότι κάθε άνθρωπος όταν έρχεται σ’ αυτό τον πλανήτη είναι προικισμένος με όλα τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτη-

–152–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 5:16 μ.μ. Page 153

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

ριστικά που θα τον κάνουν στη διαδρομή του μοναδικό. Σαν το κομμάτι ενός παζλ που έχει τη θέση του στο παγκόσμιο παζλ του πλανήτη. Η αρχική αυτή άποψη, τουλάχιστον ως προς το σκέλος της ατομικότητας επιβεβαιώθηκε όταν έγινα μητέρα. Έχοντας την αγωνία να κάνω το καλύτερο για τα παιδιά μου, με στόχο να τα δω ευτυχισμένα (νομίζω πως αυτή είναι η σωστή λέξη που τις περισσότερες φορές λαθεμένα αντικαθίσταται από τη λέξη «πετυχημένα»), άρχισα να τα μεγαλώνω, έχοντας τα μάτια της ψυχής μου ανοιχτά στις ιδιαιτερότητές τους, στα «θέλω» τους, στις πρώτες επιτυχίες τους. Προσπαθώντας να ανταποκριθώ σε αυτό τον ρόλο, διαπίστωσα με δέος πόση αυτοσυγκράτηση χρειάζεται για να κάνεις τα παιδιά αυτόνομα, χωρίς να τους ψαλιδίσεις τα φτερά. Ανακάλυψα στη διαδρομή ότι έπρεπε να στοχεύσω στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και να τα βοηθήσω να εκδηλώσουν τα ταλέντα και τις δεξιότητές τους. Προχώρησα μαζί τους, μεγάλωσα, μεγαλώνοντάς τους. Στήριξα την προσπάθεια για την ανατροφή τους στις ανάγκες, τα προτερήματα και τις αδυναμίες του κάθε παιδιού που, ενώ φάνταζε αρχικά απλή, ήταν μια πολύπλοκη και δύσκολη υπόθεση. Η αγάπη, η γνώση, η φροντίδα, η συνέπεια, η χαρά της ανακάλυψης, που απόλαυσα κοντά στα παιδιά μου, νομίζω πως τους πρόσφερε το κέρδος να διαμορφώσουν πανανθρώπινες αξίες και μια θετική στάση ζωής. Τους έδωσε όμως και την ευκαιρία να αναπτύξουν με πολύπλευρο τρόπο τις ιδιαιτερότητες και τα ταλέντα τους. Από τη μια μεριά, θεωρούμε ότι το ταλέντο φαίνεται από μικρή ηλικία, πιστεύοντας πως τα παιδιά που έχουν π.χ. κλίση στη ζωγραφική, εκδηλώνουν αυτή την τάση τους από πολύ νωρίς, δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ευαισθησία στα χρώματα, στα σχήματα, στις εικόνες!!! Πειραματίζονται αυθόρμητα και μαθαίνουν γρηγορότερα από τον μέσο όρο. Μαθαίνουν να αναπαριστούν

–153–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 154

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

ό,τι βλέπουν στην αρχή και στη συνέχεια να αποδίδουν στο χαρτί εικόνες δημιουργημένες στη φαντασία τους. Αρκεί όμως αυτή η κλίση; Σίγουρα όχι. Η κλίση, για να οδηγήσει σε αξιόλογη επίδοση, χρειάζεται συστηματική εξάσκηση. Και η εξάσκηση χρειάζεται αφοσίωση και πειθαρχία. Συνήθως τα άτομα που έχουν μια κλίση αγαπούν το αντικείμενο της σπουδής τους και είναι εκείνα που διαθέτουν την αφοσίωση και την πειθαρχία, ως προς την επίτευξη των στόχων τους. Επειδή τα παιδιά που εμφανίζουν μια τάση συνήθως αρχίζουν τη συστηματική εξάσκηση από πολύ νωρίς, είναι πολύ δυσδιάκριτο να καταλάβουμε αν η κατοπινή τους επίδοση οφείλεται απλώς στη συστηματική εξάσκηση ή σε ένα έμφυτο ταλέντο. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος γεννιέται με μία ικανότητα να μαθαίνει ό,τι του προσφέρει το περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται, μέσω της λειτουργίας της μάθησης με την οποία γεννιόμαστε όλοι οι άνθρωποι, και έτσι οργανώνει τη ζωή του και διαμορφώνει τη συμπεριφορά του. Το παραδοσιακό μοντέλο προσδιορίζει τον ρόλο των γονέων στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών ως τον πιο κυρίαρχο. Πόσος μύθος και πόση αλήθεια κρύβεται σε αυτή την αντίληψη; Κάποιοι θεωρούν τα παιδιά μια άμορφη πλαστελίνη στα χέρια των γονιών τους. Η αντίληψη αυτή κατέχει τόσο σημαντική θέση στην κουλτούρα μας, ώστε να γίνεται πολύ δύσκολο να την αμφισβητήσει κανείς. Είναι γεγονός, άλλωστε, ότι τόσο τα γονίδια όσο και η επιρροή των γονιών, αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος, συμβάλλουν εξίσου σημαντικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. Πώς εξηγείται όμως παιδιά που μεγαλώνουν μέσα στο ίδιο οικογενειακό περιβάλλον, ανατρέφονται από τους ίδιους γονείς, διδάσκονται τα ίδια ήθη και αρχές, εξελίσσουν προσωπικότητες

–154–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 155

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

άκρως αντίθετες μεταξύ τους; Αυτό συμβαίνει επειδή είναι διαφορετικές οντότητες ή μήπως τελικά υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τον χαρακτήρα των παιδιών μας; Υπάρχουν!!! Παράγοντες όπως η παρέα των συνομηλίκων των παιδιών φαίνεται πως παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της προσωπικότητας. Θα πρέπει όμως οι γονείς να συνειδητοποιήσουν ότι τα παιδιά ακολουθούν τον δικό τους δρόμο και να μην απογοητεύονται όταν οι επιλογές τους είναι διαφορετικές. Το ζητούμενο είναι τα παιδιά μας να είναι ευτυχισμένα, να προσπαθούν να υλοποιήσουν τα δικά τους όνειρα και να μαθαίνουν τη ζωή μέσα από τα δικά τους λάθη. Φυσικά μπορεί αυτές οι επιλογές να μην είναι πάντα πετυχημένες, αλλά είναι ατομικές.

20 15

–155–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 156

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 157

35 Ένα βήμα μπροστά ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΣΙΩΚΟΣ Μαθητής Α’ Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα

«Η αρετή πρέπει να πηγάζει από τη δυσκολία, η δυσκολία από τη μοναδικότητα και η μοναδικότητα από το θάρρος».

Κι έρχεται τελικά η ώρα που ο άνθρωπος φτάνει στο σημείο να αναρωτηθεί –χωρίς να μετρά τα χρόνια, όσα κι αν είναι αυτά, λίγα ή πολλά– αν τα κατάφερε. Αν επέτυχε, γιατί μόνον όταν φτάσει κανείς στην κορυφή καταλαβαίνει κατά πόσον έχει αγγίξει την ενάρετη μοναδικότητα. Λένε πως μερικές φορές πρέπει να φτάσουμε πολύ ψηλά για να διανοηθούμε πόσο μικροί είμαστε... Αναμφισβήτητα η κοινωνία, το σχολείο, η ίδια η ζωή μάς έχει μάθει πως είμαστε όλοι μοναδικοί και διαφορετικοί μέσα σε αυτό το ατελείωτο σύμπαν του χώρου και του χρόνου. Αναρωτιέμαι όμως πόσο πραγματικά μοναδικοί είμαστε, ειδικά την εποχή αυτή κατά την οποία τα «κοινά» ρεύματα παρασέρνουν ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, ιδίως τους νέους. Για μένα, μοναδικός είναι εκείνος που έχει παλέψει για να φτάσει στο υπέρτατο σημείο να καταφέρει να μείνει πιστός στις αξίες και τα ιδανικά του. Δεν θα έλεγε κανείς πως το μονοπάτι αυτό είναι εύκολο· κάθε άλλο. Το ταξίδι στη μοναδικότητα είναι γεμάτο μάχες που ο καθένας μας θα πρέπει να βρει το θάρρος να

–157–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 158

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

πολεμήσει. Άρα λοιπόν συνάγεται το συμπέρασμα πως μοναδικός δεν θα μπορούσε να γεννηθεί κανείς, αλλά αναδεικνύεται στην πορεία της ζωής του, με τις πράξεις του. Βέβαια, αν το καλοσκεφτούμε, τίποτα δεν είναι εμπόδιο στον δρόμο που έχει στηθεί μπροστά μας, εκτός κι αν επιλέξουμε το δικό μας, το διαφορετικό, γιατί τελικά αναρωτιέμαι, μέσα από τα εμπόδια του προσωπικού μας δρόμου δεν μαθαίνουμε πραγματικά; Οι πράξεις και οι αποφάσεις που παίρνουμε είναι αυτές που πραγματικά (καθ)ορίζουν τη διαδρομή που θα πρέπει να ακολουθήσουμε. Πρέπει να επιδιώκουμε τη μοναδικότητα, γιατί είναι η μόνη αξία που δίνει νόημα στη ζωή. Οι περισσότεροι άνθρωποι απλά προτιμούν να ζουν στην αφάνεια των πράξεών τους, χωρίς να επιδιώκουν να αφήσουν το δικό τους σημάδι στους υπόλοιπους. Εδώ λοιπόν είναι που εμείς πρέπει να κάνουμε τη διαφορά. Κανένας δεν αρνείται το γεγονός ότι είναι μία απόφαση τρομερά δύσκολη, όσο απλή κι αν ακούγεται. Θέλει θάρρος να αρνηθείς αυτά που όλοι αποδέχονται. Θέλει τόλμη να στρίψεις εκεί που όλοι συνεχίζουν ευθεία. Θέλει προσπάθεια να κάνεις αυτό που θέλεις εσύ και όχι αυτό που επιβάλλεται. Το αποτέλεσμα, ωστόσο, μιας τέτοιας απόφασης είναι η λύτρωση και η πραγματική ελευθερία, γιατί το να επιζητεί κανείς τη μοναδικότητα σημαίνει πως επιζητεί την ελευθερία και το μέσον γι’ αυτή την αναζήτηση είναι καλά κρυμμένο μέσα στην ανθρώπινη ψυχή κι εκφράζεται με το πάθος. Ας σκεφτούμε, λοιπόν, πως η ιδιαιτερότητα του καθενός εκφράζεται με το πάθος. Πάθος για οτιδήποτε προσφέρει η ζωή και η ανθρώπινη συνείδηση: την ιστορία, τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, τη φυσική, το θέατρο, τη μουσική, τη λογοτεχνία, τις ανακαλύψεις! Εάν ο ατομικός εαυτός καταφέρει να παθιαστεί και να εμπνευστεί, τότε θα οδηγηθούμε σε μία κοινωνία, όχι υλικά, μα πνευματικά ανώτερη και κάτι αντίστοιχο συνεπάγεται τη συνολική ευημερία.

–158–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 159

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Αυτό δεν ζητούμε τελικά; Το πάθος είναι αυτό που αναβλύζει από τις πληγές και τα μαθήματα των εμπειριών. Μέσα από τις εμπειρίες μαθαίνουμε τι κάναμε λάθος και τι πρέπει να διορθώσουμε. Οι εμπειρίες αυτές δεν είναι παρά μία μάχη η καθεμία, στην οποία το άτομο δοκιμάζεται. Θα ήταν λάθος αν παραλείπαμε να σημειώσουμε πως νικητής σε τέτοιες μάχες είναι εκείνος που έστω τόλμησε να παλέψει και όχι εκείνος που γύρισε την πλάτη του σε όλα εκείνα που θα τον οδηγήσουν στον τελικό σταθμό της μοναδικότητας. Άλλωστε η μοναδικότητα δεν είναι το παν που καταλήγει κάπου ανώτερα; Αναρωτιέμαι επίσης και για μια άλλη συνήθεια στην οποία ο άνθρωπος μένει πολλές φορές προσκολλημένος. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που επιλέγουν να θέσουν όρια στον εαυτό τους, φυλακίζοντας τις ικανότητές τους. Γιατί να μην επιζητούμε κάτι πνευματικά ανώτερο; Ίσως ο φόβος να είναι ο μεγαλύτερος εχθρός... ίσως να φοβόμαστε να φτάσουμε πιο ψηλά. Σας φαίνεται παράλογο; Κι όμως η απάντηση αυτή είναι... ο φόβος κλειδώνει τα πάντα, τις μάχες, τις εμπειρίες, τα πάθη που τελικά μας βάζουν στην τελική ευθεία για να γίνουμε Άνθρωποι. Θα ήταν συνετό, λοιπόν, να αλλάζαμε άμεσα νοοτροπία για να συνειδητοποιήσουμε πως η μοναδικότητα που χτίζει έναν κόσμο πνευματικά αναβαθμισμένο δεν θα έρθει σαν καρπός ουρανοκατέβατος, αλλά εμείς οι ίδιοι πρέπει να την επιδιώξουμε, να την επιζητήσουμε, απαγορεύοντας στον εαυτό μας να της γυρνάμε την πλάτη και να θέτουμε όρια. Πού καταλήγουμε λοιπόν; Τα πάντα ξεκινούν από την ψυχή του ανθρώπου. Το μέλλον ολόκληρου του κόσμου εξαρτάται από αυτή! Μπορεί να σας φαίνεται υπερβολικό αυτό, αλλά αν ζυγιάσουμε τα δεδομένα εκεί δεν καταλήγουμε; Επιδιώκει την πνευματική αρετή ή αρκείται στα εν λόγω πλούσια υλικά αγαθά; Και αν επιλέγει τα αγαθά, αυτά με τη σειρά τους, πού μας οδηγούν; Γιατί έχουμε

–159–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 160

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

χάσει πια την ουσία (αν την είχαμε βρει ποτέ) κι ελάχιστοι διαλέγουν την πνευματική ανάπτυξη με συνέπεια τον ηθικό αφανισμό τους... Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη κι εκείνοι που παθιάζονται με τόσα απλά... τη μουσική, το γέλιο, τη συγγραφή, τη ζωγραφική και τη δημιουργία, την παρατήρηση, ακόμα και την εισπνοή του αρώματος ενός λουλουδιού. Εκείνοι που αναζητούν τις προκλήσεις, τις σκληρότατες δυσκολίες και τις μάχες, επειδή γνωρίζουν πως μόνον αυτές θα τους προσφέρουν τα πραγματικά εφόδια για την αληθινή και παντοτινή επιτυχία. Εκείνοι που δεν τα παρατάνε ποτέ και έχουν ως πείσμα να γράψει κάτι η Ιστορία γι’ αυτούς. Εκείνοι που ξέρουν τι σημαίνει αλληλεγγύη, αγάπη, τιμή και ηθική. Άνθρωποι. Έτσι μου αρέσει να τους αποκαλώ, γιατί τιμούν τα υψηλότερα ιδανικά και αξίες. Τέτοιου είδους ανθρώπους χρειάζεται η παγκόσμια κοινωνία για να αναπτυχθεί. Ανθρώπους μοναδικούς, που επιλέγουν να κολυμπήσουν αντίθετα στο παλιρροϊκό ρεύμα και δεν παύουν να ενδιαφέρονται, γιατί στους αιώνες που θα έρθουν και θα κυλούν αδιάκοπα στην πορεία της Ιστορίας, τι θα θυμούνται από εμάς και τι θα έχουνε να λένε; Ποιοι ήμασταν πραγματικά και πώς πράξαμε για να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο; Δεν θα ήταν φρόνιμο να επιδιώκαμε μέσω της απλότητας κάτι μεγαλύτερο; Κάτι που θα αναβάθμιζε το ανθρώπινο γένος; Γιατί να μην αλλάξουμε τους εαυτούς μας και τον κόσμο στο πλαίσιο μιας πανανθρώπινης συνεργασίας; Ας καταλήξουμε λοιπόν στο γεγονός ότι η πνευματική μοναδικότητα και η ελευθερία επιτυγχάνονται μέσα από δύσκολους αγώνες, που λίγοι έχουν το θάρρος να αντιμετωπίσουν... Αν όμως πάρουμε την απόφαση πως ήρθε η ώρα, σ’ έναν κόσμο που χάνεται, να γίνουμε μοναδικοί, αν η καρδιά μας και όλο μας το είναι αναβλύζει σαν φωτιά, αν είμαστε πιστοί αναζητητές

–160–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 161

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

της αλήθειας και της δικαιοσύνης, αν ερωτευόμαστε συνεχώς, αν ονειρευόμαστε και είμαστε πιστοί και αν επιλέξουμε τη σοφία που μέσα από την έμπνευση μας κάνει ανθρώπους, τότε ποιος, πραγματικά, μας σταματά;

20 15

–161–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 162

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 163

36 Το μοναδικό μου αποτύπωμα ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ Ζωγράφος

«Ο Άνθρωπος γεννιέται, δεν γίνεται» μου έλεγε ο πατέρας μου κι εννοούσε ότι τον άνθρωπο δεν τον φτιάχνει κάποιος μάστορας, κάποιος τεχνίτης ή κάποιος καλλιτέχνης. Από την άλλη μεριά, τα πρωινά, που πήγαινα στο σχολείο, με συμβούλευε: «Γιώργο, κοίτα να μάθεις γράμματα, να γίνεις άνθρωπος καλός και χρήσιμος στην κοινωνία». Και εγώ τότε σκεφτόμουνα ότι ο άνθρωπος όταν γεννιέται, μοιάζει με άγραφο χαρτί, με λευκή σελίδα που χρειάζεται να τη γεμίσει με γράμματα, με γνώσεις, με σοφία και με ομορφιά, όπως η ζωγραφική για παράδειγμα. Συμπέρασμα:

–163–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 164

37 Παλιοί καιροί ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Συγγραφέας

Η συγγραφή άρχισε γύρω στα 3.200 π.Χ. Η παλαιότερη μορφή της ήταν οι λίστες και οι λογαριασμοί. Κάποια στιγμή, τον 2ο π.Χ. αιώνα, κάποιος είπε «Όλα έχουν ειπωθεί πια». Κάτι που ξανακούστηκε χιλιάδες φόρες από τότε. Όταν το άκουσε για πρώτη φορά η Αγάπη ήταν είκοσι χρόνων. Δεν είχε εκδώσει ακόμα – αυτό θα συνέβαινε τρία χρόνια αργότερα. Η αντίδρασή της ήταν σωματική: οι σφυγμοί της αυξήθηκαν, το αίμα ανέβηκε στα μάγουλα, έσφιξε τις γροθιές της. Διαφώνησε ένσαρκα. «Μαλακίες» είπε στον κομψά ντυμένο άντρα που το ξεστόμισε μπροστά της. Εκείνος καθόταν στην κουνιστή πολυθρόνα κάτω απ’ τον πλάτανο κι εκείνη σε μια σεζλόνγκ. Κάτι μέλισσες ζουζούνιζαν τριγύρω, σχεδόν ειρωνικά. Ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποιούσε αυτή τη λέξη μπροστά του. Εκείνος σηκώθηκε, κοκκίνισε επίσης και είπε: «Μη διανοηθείς να μου ξαναμιλήσεις έτσι». «Μαλακίες» επανέλαβε εκείνη και κάνοντας μεταβολή έφυγε. Εκείνος έμεινε με το δάχτυλο μετέωρο.

–164–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 5:15 μ.μ. Page 165

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Ανέβηκε στο δωμάτιό της. Στη σοφίτα. Θα μπορούσε να είχε διαλέξει όποιο από τα μεγαλύτερα δωμάτια του σπιτιού ήθελε. Εκείνη όμως είχε επιλέξει αυτό. Της άρεσε η στέγη έτσι όπως έτεμνε τον χώρο. Της άρεσε το τριγωνικό παράθυρο, της άρεσε και το άλλο το παράθυρο, το στρογγυλό στη γωνία, που έμοιαζε σαν πλοίου. Φινιστρίνι στον ουρανό. Για τη θέα ενός ανώτερου βυθού. Κάθισε στο γραφείο. Δεξιά και αριστερά ντάνες τα βιβλία. Ένα τετράδιο γραμμένο μέχρι τη μέση. Διάβασε την τελευταία παράγραφο ώστε να συνδεθεί με εκείνα που είχε σημειώσει. Είναι δυνατόν; Πρέπει να το μάθω έτσι κι αλλιώς. Οφείλω να το μάθω. Η αλήθεια είναι σαν στοιχειώδες σωματίδιο, δεν μπορεί να κοπεί σε μικρότερα κομμάτια. Για να υπάρξει αλήθεια, πρέπει κάτι να μετακινηθεί. Να υπάρξει δράση. Για να υπάρξει δράση, πρέπει να υπάρξει θέλω, και η απαρχή τού θέλω είναι ο φόβος. Η πιθανότητα της αποτυχίας. Θέλω ίσον μπαίνω σε κάτι με πιθανότητα καταστροφής. Ήταν η τελευταία ατάκα που θυμόταν από μια ταινία. Έξυσε το μολύβι –πάντα μολύβι– και συνέχισε από εκεί που είχε μείνει, προλαβαίνοντας να πει κι ένα εσωτερικό Μαλακίες στον εαυτό της. Από κάτω ακουγόταν μουσική. Τζαζ. Η μάνα της και οι φίλες της. Η μάνα της ήταν «μοντέρνα». Μια γυναίκα δυναμική, με εξαιρετική συναισθηματική ευφυΐα, πολύ προχωρημένη για την εποχή της. Από τις πρώτες που οδήγησαν αυτοκίνητο. Είχε σαν πρότυπο την Ισιδώρα Ντάνκαν και ήταν μέλος σε έναν από τους πρώτους συλλόγους για την «απελευθέρωση των γυναικών». Μικρή η μάνα της ήταν χορεύτρια. Αγγλοθρεμμένη, οι γονείς της την είχαν στείλει σε βρετανικό κολέγιο, πριν γυρίσει πίσω και γνωρίσει τον άντρα της – έναν ορθολογιστή άνθρωπο, διαβασμένο, ευφυή, ενδόμυχα σκληρό. Εκείνη ήταν που της διάβαζε τις πρώτες ιστορίες, όχι σαχλεπίσαχλα παραμυθάκια, αλλά πραγματικά γεγονότα από τον

–165–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 166

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

πόλεμο, τον εμφύλιο. Σαν αστή αλλά και προοδευτική κρατούσε ίσες αποστάσεις. Διάβασε τη χθεσινή δουλειά. Δυο παράγραφοι μόνο. Η Βιρτζίνια Γουλφ δεν μιλούσε για διακόσιες λέξεις τη μέρα; Εκείνη είχε γράψει τριακόσιες πενήντα και βάλε. Όπως της είχε πει ένας φίλος της: «Κάποιοι γράφουν αυτό που τους λείπει. Άλλοι γίνονται αυτό που διαβάζουν». Εκείνη έγινε τελικά αυτό που της έλειπε γράφοντας αυτά που ήθελε να διαβάσει.

20 15

Απόσπασμα από το τελευταίο βιβλίο του Αλέξη Σταμάτη «Μελίσσια».

–166–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 167

38 Το παιδί ως μοναδικότητα Καιρός να μελετήσουμε την αθέατη πλευρά του... ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΟΥΚΑΣ Σύμβουλος Εκπαίδευσης Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Tι περιμένουν, άραγε, οι μαθητές από εμάς; Μήπως μόνο τον ενθουσιασμό και την πληρότητα του μαθήματος; Μήπως την εικόνα ενός Δασκάλου που διαθέτει χιούμορ και αντιμετωπίζει με δικαιοσύνη όλα τα παιδιά; Πέρα από αυτά τα αυτονόητα, εκείνο που ιδιαίτερα αποζητούν είναι το «πώς» θα τους αντιμετωπίσουμε ως άτομα ξεχωριστά, ως πρόσωπα μοναδικά και ανεπανάληπτα...! Η επιτυχία μας, επομένως, απέναντί τους δεν εστιάζεται μόνο στην αποτελεσματική διαχείριση της τάξης. Ούτε, αποκλειστικά, στην ποιοτική μάθηση που επιδιώκουμε. Εδράζεται κυρίως στη δυνατότητά μας να μεγιστοποιούμε τις ευκαιρίες για την ανάδειξη της οντότητάς τους! Μια οντότητα που από «βιολογική ύπαρξη», με δεδομένα χαρακτηριστικά (γεννιόμαστε), διαμορφώνεται σε «“κοινωνική” οντότητα», ένα συνεχές που ξεκινάει από τη γέννηση και ολοκληρώνεται μέχρι την ανάδειξη συγκροτημένης προσωπικότητας (γινόμαστε)... Δεν είναι εύκολη αυτή η ανάδειξη. Ακόμη πιο δύσκολη είναι η δική μας κατάδυση στον παιδικό ψυχισμό. Είναι ωστόσο σημαντικό

–167–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 168

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

20 15

να προσεγγίσουμε τη «φλεγόμενη βάτο» της αυθεντικότητάς τους και να δημιουργήσουμε τις συνθήκες, που θα τους επιτρέψουν να ανακαλύψουν τον εαυτό τους. Να ερμηνεύσουν τον άγνωστο κόσμο τους. Να βγουν «σαν σαλιγκάρια από το καβούκι» τους, όπως απλοϊκά σημείωνε παλιός Παιδαγωγός, και να διεκδικήσουν το δικαίωμα στη ζωή και στη δημιουργική τους εξέλιξη. Πραγματικά, είναι εύγλωττος, για να μην πω σχεδόν ταυτόσημος, ο συμβολισμός. Μια γενετικά προσδιορισμένη οντότητα, με συγκεκριμένα δομικά χαρακτηριστικά (γεννιόμαστε), η οποία γίνεται, κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες και περιβαλλοντικές επιδράσεις, ολοκληρωμένη προσωπικότητα που αφήνει το μοναδικό στίγμα, το ατομικό «αποτύπωμά» τους στην περιπέτεια της ζωής τους... Κάπως έτσι, σχηματικά, το «σαλιγκάρι» αφήνει το «αχνάρι» του στη ζωή!... Κάπως έτσι ο άνθρωπος αφήνει το «αποτύπωμα» στην ανθρώπινη μοίρα του!... Ένα «στίγμα» καθαρά ατομικό. Ένα ξεδίπλωμα προσωπικό. Στη δική του ώρα. Στο φυσικό του λίκνο. Στο «καβούκι» του, που το σέρνει με υπομονή και καρτερία, από την αφετηρία της δικής του ΜΟΝΑΔΙΚΗΣ ΟΝΤΟΤΗΤΑΣ! Αν το πλησιάσεις αδέξια και «αγγίξεις» βίαια την αργή πορεία του, αυτόματα αποσύρεται στο προστατευτικό του κέλυφος. Μαζεύεται αυτοεγκλωβιζόμενο και αδρανές. Δεν βγαίνει, παρά μόνο αν σπάσεις το καβούκι του... Θα δοκιμάσει με δισταγμό, ξανά... Σε πολλαπλάσιο χρόνο. Με υπέρμετρη υπομονή. Με μεγαλύτερη προσπάθεια. Μέχρις ότου η κλονισμένη του εμπιστοσύνη γίνει αυτοβεβαιότητα και θάρρος, για το καινούργιο ταξίδι «προς τα έξω»... Αυτός δεν είναι, συμβολικά, και ο αναδυόμενος «ανθρώπινος σαλίγκαρος»; Όσοι δουλεύουμε με παιδιά ζούμε αυτό τον συμβολισμό στη σχολική τάξη. Συνειδητοποιούμε τις απαιτήσεις που επιβάλλει η

–168–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 169

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

πολυτυπία της σχολικής τάξης και η ανάγκη για ιδιάζουσα μεταχείρισης κάθε παιδιού. Ας δούμε προσεκτικά το πορτρέτο μιας μαθητικής ομάδας: Ο επιτυχημένος μαθητής: Διακρίνεται για τις υψηλές επιδόσεις που του αρέσει να προβάλλει. Έχει κίνητρα μάθησης. Καλλιεργεί θετικά συναισθήματα. Αναπτύσσει υψηλή αυτοεκτίμηση. Δημιουργεί καλές σχέσεις Ωστόσο, η εξυπνάδα του (γεννιόμαστε) δεν είναι από μόνη της αρκετή. Σε κάποιες περιπτώσεις υιοθετεί μια συμπεριφορά αυταρέσκειας, που μπορεί να επηρεάσει την προσωπικότητα (γινόμαστε) και την προσωπική του ζωή. Ο κοινωνικός μαθητής: Επιδιώκει την κοινωνική επιδοκιμασία. Αναπτύσσει καλές σχέσεις και προβάλλει ηγετικό προφίλ. Επιζητεί επίσης οι επιδόσεις του στα μαθήματα να είναι καλές, ώστε να έχει κοινωνική αναγνώριση. Τον χαρακτηρίζει άνεση στις διαπροσωπικές του σχέσεις, το δε οικογενειακό του περιβάλλον έχει επιτυχημένη κοινωνική παρουσία. Ορισμένα από τα δομικά στοιχεία της προσωπικότητάς του (γεννιόμαστε) επηρεάζονται από τις προσωπικές εμπειρίες και από την ανατροφή του (γινόμαστε). Ο εξαρτημένος μαθητής: Χαρακτηρίζεται από μειωμένη αυτοπεποίθηση. Σημειώνει χαμηλές επιδόσεις. Έχει ανάγκη από εξωτερική στήριξη, χωρίς την οποία αισθάνεται ανασφαλής. Συνήθως από το οικογενειακό περιβάλλον ασκείται υπερβολικός έλεγχος, που αποθαρρύνει τις πρωτοβουλίες του. Μια τέτοια επίδραση επηρεάζει τη γενετική του φύση, αλλά μπορεί να εξισορροπηθεί από τη σωστή ανατροφή (γεννιόμαστε για να γίνουμε...)

–169–

20 15

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 170

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

Ο αρνητικός/αδιάφορος μαθητής: Τηρεί αρνητική στάση προς το σχολείο. Οι επιδόσεις του στα μαθήματα είναι χαμηλές. Είναι γενικά απειθής και δύσκολος. Προέρχεται άλλοτε από αυστηρό οικογενειακό περιβάλλον, έντονα απορριπτικό προς τα παιδιά και άλλοτε από δημοκρατική οικογένεια, η οποία δεν προσδιόρισε όμως κάποια όρια κοινωνικής ευπρέπειας. Με κατάλληλη αγωγή και συστηματική προσπάθεια μπορεί να αποκτήσει κίνητρα, να καλλιεργήσει θετικά συναισθήματα και να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα.

20 15

Ο μοναχικός μαθητής: Ελάχιστα μετέχει στη σχολική ζωή... Η απόδοσή του στα μαθήματα δεν είναι απαραιτήτως χαμηλή. Δεν μετέχει κατά κανόνα στο καθημερινό μάθημα. Δείχνει να αδιαφορεί για το περιβάλλον του. Είναι ακοινώνητος και συνεσταλμένος, αλλά έχει αυτοεκτίμηση. Η ανάπτυξή του μπορεί να επηρεαστεί θετικά από τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα και την κατάλληλη καθοδήγηση, ώστε να διεκδικήσει κοινωνική ισορροπία και αναγνώριση. Η πολυτυπία της σχολικής τάξης που αναφέρθηκε είναι καθαρά ενδεικτική. Δεν δείχνει μόνο σε μικρογραφία τη δυναμική και τις αδυναμίες μιας σχολικής ομάδας. Περισσότερο αναδεικνύει την προσωπική «ταυτότητα» του κάθε παιδιού και τα αυθεντικά στοιχεία που συγκροτούν την παιδική Μοναδικότητα! Είναι ζωτικής σημασίας να βλέπουμε ολόκληρη την τάξη μέσα από την οπτική γωνία του κάθε παιδιού. Να σκύβουμε υπομονετικά στη δική του εικόνα της πραγματικότητας. Να βηματίζουμε με τον ρυθμό του. Να αναπνέουμε με την ένταση της δικής του αναπνοής. Γιατί το παιδί γεννιέται ως μοναδικότητα (γεννιόμαστε με

–170–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 171

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

χαρακτηριστικά που είναι γενετικά προκαθορισμένα), αλλά διαπλάθεται, ως οντότητα, κάτω από την επίδραση κοινωνικών όρων και περιβαλλοντικών επιδράσεων. Σε αυτό το πλαίσιο αναπτύσσεται το κρίσιμο και πολυσήμαντο έργο του δασκάλου. Ο δάσκαλος που «τολμά» να διδάσκει, υποστηρίζει ο Paulo Freire, πρέπει να διαβάζει την τάξη του σαν να ήταν κείμενο... Να προσέχει τα πάντα που αφορούν στην ομάδα και τον καθένα. Να ξέρει τι συμβαίνει στον κόσμο των παιδιών. Να μεταφράζει διαθέσεις, να μελετά ενέργειες και αντιδράσεις, να μαντεύει παιδικά όνειρα και προσδοκίες. Να διαμορφώνει το κατάλληλο παιδαγωγικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα «γαλουχηθεί» η γενετική μοναδικότητα και θα εξελιχθεί η κοινωνική οντότητά του. Γι’ αυτό το έργο, κάθε κόπος αξίζει τον κόπο!

20 15

–171–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 172

39 Η μοναδικότητα του παιδιού ΔΗΜΗΤΡΑ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Πρόεδρος του Συλλόγου των Φίλων του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών

Η ελπίδα όλων μας, εδώ και αλλού, είναι μόνο το παιδί. Αυτό είναι η αιωνιότητά μας. Η μοναδικότητα του παιδιού γιορτάζεται επιτέλους και με μια ημέρα αφιερωμένη στο παιδί. Η ημέρα όμως των Χριστουγέννων μάς κάνει όλους παιδιά! Ας σκεφτούμε όμως τι μπορούμε να κάνουμε για τα αληθινά παιδιά, που περιμένουν από εμάς το καλύτερο αύριο. Κι ας μην υποχρεωθούμε να απαντήσουμε στο παιδί, που χάθηκε στο παρθένο δάσος, ότι μπορείς να βρει την έξοδο οπουδήποτε εκτός από εκεί απ’ όπου ερχόμαστε εμείς. Το καλύτερο εφόδιο που μπορούμε να δώσουμε στα παιδιά μας είναι η καλή παιδεία κι αυτό αρχίζει από το σπίτι και την οικογένεια. Το σχολείο δεν είναι υποχρεωμένο να απαντήσει στα λάθη των άλλων, γονιών και κηδεμόνων. Να θυμηθούμε αυτό που είπε ο Βίκτωρ Ουγκώ: «Όπου ανοίγει ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή». Γιατί όμως να πάμε τόσο μακριά; Ο δικός μας Κοσμάς Αιτωλός δίδαξε ότι «δεν είναι ανάγκη να έχεις ποτάμια και βρύσες, κάνε ένα σχολειό για να είσαι ελεύθερος».

–172–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 173

γινόμαστε ή γεννιόμαστε μοναδικοί;

Και μια που μιλάμε για έναν μεγάλο δάσκαλο του Γένους, τον Πατροκοσμά, θα κλείσω με τον Ρήγα Φεραίο, που τόνισε ότι «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται σωστά». Σ’ όλα τα παιδιά του καλού αυτού σχολείου εύχομαι Καλά Χριστούγεννα και Καλή Χρονιά!

20 15

–173–

DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:46 μ.μ. Page 174

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΔΟΣΗΣ Ελένη Δούκα-Πατέρα ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ Γεώργιος Τσούκας Έρη Πιπεράκη Στάθης Χαϊκάλης Ελισάβετ Κοκκώνη ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Λεωνίδας Κοτσιφάκος ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Αργυρώ Ζαχαρίου ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΕΚΔΟΣΗΣ Αrchetypo Graphics – Γραφικές Τέχνες ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΧΑΡΛΕΝΙΚ ΕΛΛΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Β.Ε.Ε.

Ευχαριστούμε θερμά τον ζωγράφο κ. Γιώργο Σταθόπουλο για την ευγενική παραχώρηση του έργου του που συνοδεύει σε πλήρη και μερική μορφή την παρούσα έκδοση. Το Ημερολόγιο 2015 των Εκπαιδευτηρίων Δούκα είναι διαθέσιμο και σε ψηφιακή μορφή στην ιστοσελίδα www.doukas.gr

ISBN: 978-960-6755-62-0 Η σειρά των κειμένων ακολούθησε την αλφαβητική σειρά του επωνύμου των συμμετεχόντων στην παρούσα έκδοση. Την ευθύνη τόσο για το περιεχόμενο, όσο και για τη γλώσσα φέρουν αποκλειστικά οι συντάκτες των κειμένων.

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

Τ 210 61.86.000 / F 210 61.86.020 / www.doukas.gr

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK

ISBN: 978-960-6755-62-0

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

ΓΙΝOΜΑΣΤΕ

ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI;

ΓΙΝOΜΑΣΤΕ ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI; Μεσογείων 151 / 15126 Μαρούσι

Tο μοναδικό μου αποτύπωμα

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2015

cover_douka3 15/12/2014 1:47 μ.μ. Page 1

ΓΙΝOΜΑΣΤΕ ή ΓΕΝΝΙOΜΑΣΤΕ ΜΟΝΑΔΙΚΟI ;