DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 101
22 Η σηµασία της Τέχνης σήµερα ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΝΩΛΙΔΟΥ Μουσικός
Ποτέ δεν θα μπορέσουμε μετά βεβαιότητος να αποφανθούμε το πώς ή το πότε πρωτοεμφανίσθηκε η Τέχνη. Αυτό που γνωρίζουμε, πάντως, είναι πως οι πρώτοι που την ανήγαγαν από το πρωτόγονο και εμπειρικό στάδιο σε επιστήμη ήταν κατά την ισχυρότερη επιστημονική άποψη οι Έλληνες, με επικεφαλής τη θρυλικήχαρισματική προσωπικότητα του θείου Oρφέα και των Μουσών. Για τους Έλληνες, οι τέχνες, με επικεφαλής τη Μουσική, ήταν απαραίτητες για την ψυχική και πνευματική ισορροπία. Στη μυθολογία, η έννοια της μουσικής γεφυρώνει την Τέχνη με τη θεραπεία, όπως και με τη γενική έννοια της παιδείας: οι εννέα Μούσες ήταν οι κόρες του Δία και της Μνημοσύνης. O Απόλλων, εκτός από θεός της μουσικής και του φωτός, ήταν επίσης θεός της μαντικής, δηλαδή της θείας εμπνεύσεως-μανίας. Το μαντείο του ρύθμιζε την πολιτική ζωή του ελληνικού κόσμου. O Απόλλων ήταν ο πατέρας του Ασκληπιού. Αυτό δεν ήταν συμπτωματικό, διότι η χρήση της μουσικής για θεραπευτικούς λόγους ήταν πολύ συνηθισμένη. Τα πιο σημαντικά θέατρα της αρχαίας Ελλάδος βρέθηκαν δίπλα σε
–101–
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 102
Tο µοναδικό µου αποτύπωµα
20 15
Ασκληπιεία, τα θεραπευτήρια της εποχής εκείνης, τα οποία με τη σειρά τους ανήκαν στον ευρύτερο χώρο των διαφόρων ιερών. Σήμερα, με τις ανάγκες και τα άγχη της καθημερινότητας, τείνουμε να υποτιμούμε τη σημασία της Τέχνης. Θεωρούμε ότι αποτελεί είδος πολυτελείας και ως εκ τούτου την απολαμβάνουν λίγοι και εκλεκτοί. Εντούτοις, η ιστορία έχει δείξει ότι τα σημαντικότερα έργα τέχνης έχουν δημιουργηθεί σε πολύ δύσκολες ιστορικά περιόδους και ήταν εκείνες τις περιόδους που οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, θεωρούσαν την Τέχνη ως ένα καταφύγιο παρηγοριάς και εσωτερικής δύναμης. Η Τέχνη συμβαδίζει πάντα με την εποχή και την κοινωνία. Γι' αυτό, κι ενώ διαφέρει και ποικίλει από χώρα σε χώρα και από εποχή σε εποχή, πάντα θα αποτελεί μια βασική ανάγκη. Την ανάγκη να νιώσουμε τη θεία υπόσταση της δημιουργίας, το κάλλος, τη συγκίνηση, ενίοτε το δέος και έτσι να αφήσουμε τη φαντασία μας να μας ταξιδέψει σ’ έναν κόσμο διαφορετικό από την καθημερινότητα, που πολλές φορές μας μοιάζει δυσβάστακτη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεαν την Τέχνη με τη θρησκεία. Κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων χρησιμοποιούσαν ειδικούς ύμνους, τις λεγόμενες «επωδές», προκειμένου να επιτύχουν την ένωση μεταξύ του άνω (υπερφυσικού) και του ανθρωπίνου κόσμου. Αυτό καθίστατο εφικτό από τη δυναμική ενέργεια του λόγου, την επίκληση του θείου, τον ήχο, τον ρυθμό και τη μελωδία της επωδού. Με τον συνδυασμό όλων αυτών των παραγόντων, καθώς και με τη δύναμη της θελήσεως και του οραματισμού, θεωρούσαν ότι πλησίαζαν το θείο. Ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει πως η τέχνη στην καλύτερη περίπτωση ίσως μας χαλαρώσει λίγο και μας κάνει να ξεχαστούμε από τα προβλήματά μας. Με το να δηλώνεις «καλλιτέχνης» προκαλείς μια ευγενική συμπάθεια, που μοιάζει με οίκτο. Οι γονείς
–102–
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 103
γινόµαστε ή γεννιόµαστε µοναδικοί;
αποτρέπουν τα παιδιά τους να ασχοληθούν με αυτήν, όσο κι αν το παιδί δείξει κάποιο εξαιρετικό ταλέντο, όσο κι αν η ανάγκη του να δημιουργήσει συμβαδίζει με την ανάγκη του να ζει – ή πολλές φορές προπορεύεται αυτής. Με κάθε επιχείρημα, τρόπο και μέσον, οι νέοι πρέπει να στραφούν σε επαγγέλματα προσοδοφόρα, σε επαγγέλματα με «μέλλον». Δίχως να λαμβάνουν υπ' όψιν οι γονείς αυτοί ότι η Τέχνη ήταν και θα είναι ανάμεσά μας από καταβολής κόσμου και αποτελούσε κυρίαρχη ανάγκη, ακόμα και όταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι, παρ' όλη τη μάχη για επιβίωση, έβρισκαν τρόπους και ζωγράφιζαν στα σπήλαια, και πως το «μέλλον» της θα είναι πολύ μεγαλύτερο από το δικό μας. Ο καλλιτέχνης αποτελεί δίαυλο του ανθρώπου με το θείο, εξ ου και η θρησκευτική διάσταση της Τέχνης, αλλά και η θεραπευτική. Η διαταραγμένη αρμονία του σώματος ή της ψυχής αποκαθίσταται από την Τέχνη και ειδικά τη μουσική (Μουσικοθεραπεία). H φράση «νους υγιής εν σώματι υγιεί» εκφράζει την αλληλεξάρτηση της εσωτερικής αρμονίας με την εξωτερική ευεξία και εμφάνιση. O Πυθαγόρας ήταν ένας από τους εισηγητές της ιδέας αυτής. Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική για λόγους θεραπευτικούς. Υπήρχαν μελωδίες που θεράπευαν τα ψυχολογικά πάθη, την απελπισία, τους δυνατούς πόνους, τον θυμό και κάθε παρέκκλιση της ψυχής. Αυτή η θεωρία βασίζεται στην αντίληψη πως ο κόσμος των ήχων και ο κόσμος των ανθρώπων συνδέονται και πως η μουσική αρμονία προκαλεί μια ηθελημένη συμφωνία με την ψυχή. H χρήση θεραπευτικών επωδών συνεχίσθηκε στην κλασική εποχή. O Χαρμίδης ρωτά τον Σωκράτη εάν γνωρίζει μια θεραπεία για τον πονοκέφαλο και ο Σωκράτης συνιστά τα φύλλα από ένα συγκεκριμένο φυτό, προσθέτοντας πως «μαζί με το φάρμακο θα σου πω και κάποιες επωδές που, εάν τις απαγγείλεις συγχρόνως
–103–
20 15
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 104
Tο µοναδικό µου αποτύπωµα
20 15
με τη λήψη του φαρμάκου, θα γιατρευτείς εντελώς. Χωρίς τις επωδές, το φάρμακο είναι άχρηστο» (Πλάτων, Χαρμίδης). Είμαστε ως λαός πρωτοπόροι και δημιουργικοί. Έχουμε φαντασία, χαρίσματα, ευφυΐα και απίστευτες ικανότητες. Όμως, πάνω από όλα, έχουμε ένα πολύ σημαντικό παρελθόν το οποίο αποτελεί παράδειγμα πρωτοπορίας εδώ και αιώνες. Είμαστε πρωτοπόροι στη φιλοσοφία, την επιστήμη και την Τέχνη. Μέσω του Κάλλους έχουμε μάθει να εκφράζουμε την αρμονία, την ολοκλήρωση, την ευμορφία. Το αισθητικά όμορφο για μας είναι η αποτύπωση της θεϊκής ομορφιάς στην ψυχή μας. Μιας ομορφιάς που αποτελεί τρόπο επικοινωνίας και που συγχρόνως ορίζει μια φυσική, ηθική και πνευματική ακεραιότητα, συνδυάζοντας την αρετή και την αλήθεια. H αισθητική εμπειρία της ομορφιάς οδηγεί στη βαθύτερη τέρψη της ψυχής. H τέχνη, από όπου η ομορφιά προέρχεται, έχει τη δική της αυτονομία. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, «αποκλείεται η ύπαρξη τέχνης με μειονεκτικότητες και σφάλματα» (Πολιτεία). Ο μόνος ασφαλής φρουρός της αρετής θεωρεί πως είναι ο Λόγος σε συνδυασμό με τη μουσική: «Άριστος φύλαξ αρετής Λόγος, κεκραμένος Mουσική». Στο σύνολο του έργου αυτού, ο Πλάτων τονίζει την ευεργετική επίδραση της τέχνης στη δημιουργία ήθους. Παροτρύνει τους ποιητές να προβάλλουν στο έργο τους «αγαθόν ήθος» και συνιστά να υπερισχύουν οι αισθητικά όμορφες δημιουργίες στην τέχνη, καθώς «οι νέοι επωφελούνται από ωραία έργα τέχνης, είτε με την όραση είτε με την ακοή». Το γιατί οι Έλληνες έδιναν τόση σημασία στην Τέχνη μάς το συνοψίζει πολύ λακωνικά ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά: «Πάσα γαρ τέχνη και παιδεία, το προσλειπόν της φύσεως βούλεται αναπληρούν». Τέχνη και παιδεία. Η κατανόηση και η συμμετοχή στην τέχνη, πρακτική ή ψυχολογική, πρέπει να συμβαδίζει με την
–104–
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 105
γινόµαστε ή γεννιόµαστε µοναδικοί;
ανάλογη παιδεία, ξεκινώντας ήδη από τις πρώτες τάξεις του σχολείου. Τα παιδιά πρέπει να παροτρύνονται να εκφράζονται καλλιτεχνικά, καθώς με αυτό τον τρόπο οδηγούνται υποσυνείδητα σε μια εσωτερική μεταμόρφωση που τους παρηγορεί, τους δυναμώνει, τους ενθουσιάζει. H λατρεία της ομορφιάς και της Τέχνης αποτελούσε για τους Έλληνες τρόπο ζωής. Στις μέρες μας όλα αυτά θεωρούνται πολυτέλεια και είναι, συνεπώς, περιττά. Ο καλλιτέχνης περιφέρεται ως γραφική φιγούρα ανάμεσα σε επιχειρηματίες και γραφειοκράτες. Ο φιλότεχνος γίνεται ο παρείσακτος σε μια παρέα που θεωρεί ότι «Όταν ο κόσμος δεν έχει τα προς το ζην, δεν δίνει δεκάρα για την Τέχνη». Κι όμως, είναι τώρα, περισσότερο από ποτέ, απαραίτητη για να κατευνάσουμε το πνεύμα, να εναρμονίσουμε την ψυχή με το σώμα, να σταθούμε στα πόδια μας. Γιατί μόνο τότε θα είμαστε πραγματικά δυνατοί με τη δύναμη που πηγάζει από το πνεύμα και την ψυχή και όχι από την ύλη.
–105–
20 15