DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 137
30 Κάθε αστέρι έχει τη δική του λάµψη... ΕΡΗ ΠΙΠΕΡΑΚΗ
Ψυχολόγος Ειδική Παιδαγωγός Εκπαιδευτηρίων Δούκα
Όταν κοιτάμε τον έναστρο ουρανό, όλα τ’ αστέρια μας φαίνονται ίδια και εστιάζουμε στην εσωτερική γαλήνη που μας δημιουργεί η συνολική τους εικόνα. Μια πιο προσεκτική ματιά όμως μας δίνει την αίσθηση ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ τους, κάποια είναι πιο μεγάλα, άλλα πιο μικρά, άλλα πιο λαμπερά κι άλλα πιο «κοινωνικά», αφού δεν είναι μόνα τους, αλλά δημιουργούν παρέες και βρίσκονται κοντά το ένα με το άλλο. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους. Εύκολα παρατηρούμε ότι είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας, αλλά υπάρχουν στιγμές που κρύβουμε τη μοναδικότητά μας μέσα στη συλλογικότητα («άνθρωπος είμαι κι εγώ, γι’ αυτό αντιδρώ έτσι»), άλλες στιγμές που οι ίδιοι κατατάσσουμε τον εαυτό μας σε υποομάδες («είμαι αρκετά υποχωρητικός/ή και ανεκτικός/ή γι’ αυτό μου συμβαίνουν όλα αυτά») και άλλες που μας αρέσει να τονίζουμε τη διαφορετικότητά μας («δεν τ’ ανέχομαι εγώ αυτά, έτσι είμαι και σε όποιον αρέσει»).
–137–
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 138
Tο µοναδικό µου αποτύπωµα
20 15
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι είμαστε ίδιοι με όλους τους άλλους ανθρώπους, περισσότερο ή λιγότερο ίδιοι με κάποιους άλλους, αλλά ξεχωριστοί απ’ όλους. Σύμφωνα με τις αρχές της Γενετικής, γεννιόμαστε μοναδικοί, αφού το γενετικό υλικό του καθενός είναι διαφορετικό και μοναδικό. Τι είναι όμως αυτό που στην πορεία της ζωής θα μας κάνει να μη χάσουμε τη μοναδικότητά μας, αλλά να ξεχωρίσουμε, αφήνοντας το προσωπικό μας αποτύπωμα, και να μην αλλοιωθούμε σ’ ένα σύστημα, που αρκετά συχνά μας οδηγεί να συμπεριφερθούμε όπως οι άλλοι, μόνο και μόνο για να μη μας απορρίψουν. Πλήθος ερευνητικών μελετών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι ατομικές διαφορές στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της νοητικής λειτουργίας καθορίζονται τόσο από γενετικές όσο και από περιβαλλοντικές επιδράσεις. Και οι δυο αυτοί παράγοντες συνεισφέρουν στις διαφορές που παρατηρούνται στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και στη νοημοσύνη ενός ατόμου. Τα γενετικά χαρακτηριστικά δεν θεωρείται ότι καθορίζουν τον ακριβή τρόπο με τον οποίο θα συμπεριφερθεί ένας άνθρωπος, αλλά του δίνουν τη δυνατότητα να εκδηλώσει ένα εύρος πιθανών αντιδράσεων ανάλογα με το περιβάλλον που θα βρεθεί. Ορισμένοι θεωρητικοί στον χώρο της ψυχολογίας δέχονται ότι υπάρχει ένα εγγενές δυναμικό, που αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία θ’ αναπτυχθούν όλες οι επιμέρους ικανότητες και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι χαρακτηριζόμαστε από ξεχωριστές και διαφορετικές ικανότητες, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από το γενικό εγγενές δυναμικό. Στην πρώτη περίπτωση, αποδεχόμαστε ότι υπάρχει ένα προκαθορισμένο εύρος ανάπτυξης για τον κάθε άνθρωπο, στο πλαίσιο του οποίου θ’ αναπτυχθούν περισσότερο ή λιγότερο οι ικανότητές
–138–
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 139
γινόµαστε ή γεννιόµαστε µοναδικοί;
του. Στη δεύτερη περίπτωση, κάθε ξεχωριστή ικανότητα έχει ένα εύρος ανάπτυξης ανεξάρτητο από το εύρος ανάπτυξης άλλων ικανοτήτων. Όποια εκδοχή κι αν αποδεχθούμε, είναι εμφανές ότι και στις δυο περιπτώσεις το «εν δυνάμει» δυναμικό που υπάρχει στον καθένα (είτε είναι γενικό είτε πιο ειδικό) θα εκφραστεί και θ’ αποτελέσει χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, μόνο αν υποστηριχθεί από το πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνει, τις εμπειρίες που θ’ αποκτήσει και τις συνθήκες που θ’ αντιμετωπίσει κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του. Στις καθημερινές μας συζητήσεις, πολύ συχνά χαρακτηρίζουμε κάποιον «έξυπνο», ανάλογα με τ’ αποτελέσματα των ενεργειών του σε κάποιο τομέα ενασχόλησής του. Μ’ αυτό τον τρόπο, παραβλέπουμε άλλες πτυχές της προσωπικότητάς του, που συνθέτουν τον μοναδικό τρόπο αντιμετώπισης της καθημερινότητας. Ακόμα και μεταξύ των ψυχολόγων δεν υπάρχει κανένας κοινά αποδεκτός ορισμός για τη νοημοσύνη. Υπάρχει όμως η γενική αποδοχή, ότι η νοημοσύνη δεν είναι μια ειδική, αλλά μια σφαιρική ικανότητα, η οποία αντιπροσωπεύει την ικανότητα των ανθρώπων να ενεργούν εμπρόθετα, να σκέφτονται λογικά, να κάνουν αυτοκριτική, ν’ αποδέχονται όχι μόνο τις δυνατότητες, αλλά και τις αδυναμίες τους, ώστε να διαμορφώνουν κατάλληλα τη μελλοντική τους συμπεριφορά και να προσαρμόζονται αποτελεσματικά στο περιβάλλον τους. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι μέσα σ’ αυτή τη γενική θεώρηση για τον τρόπο που λειτουργεί ο καθένας, τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά, εμπεριέχονται πολλές ειδικές ικανότητες, ταλέντα, γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις και αξίες που συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε προσωπικότητα. Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε ότι καθένας μας έχει ένα τεράστιο απόθεμα ικανοτήτων, γενετικά προκαθορισμένο, αλλά διαφορετικό στον καθένα, έτοιμο να ενεργοποιηθεί στις κατάλληλες
–139–
20 15
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 140
Tο µοναδικό µου αποτύπωµα
20 15
περιβαλλοντικές συνθήκες. Παράλληλα όμως, αναγνωρίζουμε ότι, αν δεν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες, πολλές απ’ αυτές τις «εν δυνάμει» ικανότητες δεν θ’ αναδειχθούν ποτέ. Ένα ερώτημα που προκύπτει είναι αν το περιβάλλον δίνει την ευκαιρία στο άτομο ν’ αναδείξει τις ικανότητές του ή αν το άτομο επιλέγει το περιβάλλον εκείνο που ταιριάζει στις ικανότητές του. Η απάντηση είναι ότι και τα δυο συμβαίνουν ταυτόχρονα. Ένα οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον πλούσιο σε ερεθίσματα δίνει την ευκαιρία στο άτομο να πειραματιστεί σε πολλά επίπεδα κι έτσι ν’ ανακαλύψει το πλαίσιο που ταιριάζει καλύτερα στα εγγενή χαρακτηριστικά του. Αυτό το πλαίσιο θα επιλέξει για να πειραματιστεί, να συνεχίσει να εξελίσσει τις ικανότητές του, ν’ ανακαλύψει κι άλλες και να ξεχωρίσει. Αν όμως για κάποιους λόγους αποκλειστεί απ’ αυτό τον πειραματισμό, τα εγγενή χαρακτηριστικά του θ’ αποδυναμωθούν και η μοναδικότητά του δεν θα εξελιχθεί σε μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Ο εντοπισμός των ατομικών διαφορών κρίθηκε απαραίτητος εδώ και δεκαετίες, προκειμένου να οργανωθεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο θα λειτουργεί αποτελεσματικά σε μια γοργά μεταβαλλόμενη κοινωνία. Το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει ν’ ακολουθεί τη διαφορετικότητα, να σέβεται τη μοναδικότητα, με στόχο κάθε άτομο ν’ ανακαλύψει όσα έδωσε στον νου και στο σώμα του η φύση. Ας μην ξεχνάμε ότι από τη στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι τη στιγμή που πεθαίνουμε το περιβάλλον μάς βομβαρδίζει με μηνύματα. Όσα βλέπουμε ακούμε και αισθανόμαστε καθορίζουν το τι θα γίνουμε τελικά. Θα μας βοηθήσουν το περιβάλλον και οι εμπειρίες μας να εκμεταλλευτούμε τα δώρα της φύσης και να μεγιστοποιήσουμε τις ικανότητές μας ή τελικά θα τις καταστείλουμε και θα τις αφήσουμε ανεκμετάλλευτες;
–140–
DOUKAS_2015_001_176 10/12/2014 4:45 μ.μ. Page 141
γινόµαστε ή γεννιόµαστε µοναδικοί;
Ο συνδυασμός των εγγενών ικανοτήτων του καθενός τον κάνει μοναδικό, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τον κάνει και ξεχωριστό. Το περιβάλλον όπου μεγαλώνουμε, εκπαιδευόμαστε, πειραματιζόμαστε, επιτυγχάνουμε, αποτυγχάνουμε, απογοητευόμαστε, ενθαρρυνόμαστε, είναι αυτό που μας δίνει την ευκαιρία να γίνουμε ξεχωριστοί. Μας δίνει τις επιλογές κι εμείς θα επιλέξουμε αυτή που ταιριάζει στις εγγενείς ικανότητές μας, που άλλοι τις ονομάζουν κλίσεις και άλλοι ενδιαφέροντα. Τα γονίδια μας θέτουν κάποια όρια, αλλά το περιβάλλον μπορεί να μας βοηθήσει να τα υπερβούμε. Να διαχειριστούμε τη μοναδικότητά μας με τέτοιο τρόπο ώστε να ξεχωρίσουμε, να καλλιεργήσουμε τη μοναδικότητα που μας χάρισε η φύση, ώστε ν’ αποτυπώσουμε τη μοναδική και ξεχωριστή μας ιστορία και ν’ αφήσουμε το μοναδικό και ξεχωριστό μας αποτύπωμα. Γιατί «ξεχωρίζω» σημαίνει «λάμπω» μ’ ένα δικό μου ξεχωριστό τρόπο που είναι μοναδικός.
–141–
20 15