Inspiratiemanifest Citykern Tilburg

INSPIRATIEMANIFEST CITYKERNTILBURG

INSPIRATIEMANIFEST CITYKERNTILBURG

Š oktober 2013 samenstelling Ed Bergers, Meggie Bessemans, Jacq. de Brouwer, Paul Goltstein, Ton van der Hagen, Walter van der Hamsvoord, Peter Keijsers grafisch ontwerp Masja Mols

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

INHOUDSOPGAVE AANLEIDING

4

IDENTITEITEN WILLEMSPLEIN EN OMGEVING

7

TIJD, RUIMTE, KARAKTER WILLEMSPLEIN EN OMGEVING

19

KARAKTER EN BETEKENIS OBJECTEN ROND HET WILLEMSPLEIN

31

STADSCAMPUS ANEKDOTISCHE RUIMTE

41

ORGANISCHE ONTWIKKELING NOORDSTRAAT - NIEUWLANDSTRAAT - OUDE MARKT

51

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

AANLEIDING

Begin 2013 is door CAST een bijeenkomst georganiseerd waarin een beschouwing werd gegeven over de versterking van de binnenstad.

Als doelstelling van de gepresenteerde studie werd genoemd: “onderzoek of het winkelvloeroppervlak in de binnenstad met 16.000 m2 uitgebreid kan worden�. De eerste bevindingen werden toegelicht door Multi Vastgoed en Kees Rijnboutt, beide partijen treden op als adviseur van de gemeente Tilburg.

Het gepresenteerde heeft de hieronder genoemde professionals in april 2013 bijeen gebracht. Interesse voor en betrokkenheid bij de toekomst van de stad Tilburg heeft geleid tot een nadere verkenning van de bestaande kwaliteiten in het centrum. Onze focus is daarbij vooral gericht op de zuidwest zijde van het stadshart, het Willemsplein/Stadskantoor 1 en omgeving. Er zijn, in gesprek met elkaar, enkele suggesties ontstaan voor een precieze waardering van het bestaande erfgoed van Tilburg. Ook zijn er mogelijkheden benoemd om het winkeloppervlak structureel uit te breiden op locaties die een versterking van de huidige binnenstad kunnen zijn, gebruikmakend van aanwezige kwaliteiten en passend bij de actuele inzichten over sfeer en uitstraling van winkelgebieden.

Deze gedachten cq. suggesties zijn in beeld gebracht en eind mei 2013 met een toelichting gepresenteerd aan wethouder Erik de Ridder en projectleider Bart van Empel en vervolgens in schriftelijke en digitale vorm aan hen meegegeven. Er was van de zijde van de gemeente Tilburg oprechte aandacht voor onze eerste bevindingen.

4

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

De hieronder genoemde professionals hebben de verzamelde informatie en inzichten inmiddels overzichtelijk gebundeld in de vorm van een “inspiratiemanifest”, een verzameling analyses, verkenningen en suggesties die, aan het begin van het Visieproces uitstekend bruikbaar zijn om het centrum van de stad Tilburg “in de vingers” te krijgen en te begrijpen welke kwaliteiten, potenties en krachten al aanwezig zijn in het centrumgebied.

We zijn van mening dat dit inspiratiemanifest heel waardevol kan zijn bij de vervaardiging van het beeldkwaliteitsplan (BKP) en ertoe kan bijdragen dat echt maatwerk ontstaat voor het centrum van Tilburg. Dit boekwerk wil inzicht geven in het idee achter de moderne stad Tilburg, in krachtige ontwikkelingen die gaande zijn en die op dit moment al kansen bieden om het centrumgebied te versterken, rekening houdend met eigenzinnige kwaliteiten die inmiddels zijn ontstaan.

De start van het BKP-proces is de aanleiding om dit inspiratiemanifest aan te bieden aan de gemeente Tilburg en haar adviseurs, teneinde de gemeente Tilburg behulpzaam te zijn bij het ontwikkelen van het beeldkwaliteitsplan voor het centrumgebied.

We hebben het vertrouwen dat de gemeente Tilburg en haar adviseurs deze input op prijs stellen en …. op waarde weten te schatten, en wensen alle betrokkenen veel succes met de ontwikkeling van een trefzeker beeldkwaliteitsplan!

Ed Bergers, Meggie Bessemans, Jacq. de Brouwer, Paul Goltstein, Ton van der Hagen, Walter van der Hamsvoord, Peter Keijsers Tilburg, 23 oktober 2013

5

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

6

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

IDENTITEITEN WILLEMSPLEIN EN OMGEVING

7

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

8

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Winkelverkenning Het stadsconcept van de moderne stad Tilburg is jong, pril en nog kwetsbaar.

In de lay-out en het dagelijks gebruik van de stad zie je het 50 jaar jonge stadsconcept steeds meer verankerd raken, vaste vorm krijgen. Locaties hebben, onuitgesproken, een eigen identiteit gekregen en beginnen “vanzelfsprekend gebruik” in zich te dragen.

Manifestaties en tradities vinden eenvoudig een eigen plek en maken, als vanzelf, gebruik van de moderne openbare ruimten: herdenken doen we op/nabij het Willemsplein, het Piusplein en de Heuvel zijn de locaties om feest te vieren, het Pieter Vreedeplein is dé plek om de commerciële binnenstad zichtbaar en hoorbaar te beleven.

VA ST ST E L L I N G VA N D E C I T Y K E R N / S TA D S C O N C E P T CIRCA 1960

Manifestaties en activiteiten krijgen als vanzelf een plek in de duidelijk verschillende concentraties/clusters die zich in de stad, zowel ruimtelijk als functioneel hebben ontwikkeld, cq. stevig in ontwikkeling zijn. Er zijn ruimtelijke en functionele entiteiten ontstaan in een stad die ooit bestond uit losse korrels, onderling verbonden door ragfijne lintstructuren.

Er is sinds 50 jaar sprake van een koers waarin concentratie van gelijksoortige functies leidt tot het vormen van zwaartepunten in een van oudsher gespreide setting.

De moderne stad Tilburg laat, dag na dag, steeds meer van haar eigen identiteit zien.

Vijf gebieden met een sterke eigen karakteristiek en samenhang zijn daarvoor heel erg betekenisvol: - de Citykern - het Dwaalgebied - de Winkelkern - de Horecakern - de Cultuurkern

9

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

De Citykern De Citykern is verankerd in de bundeling en synergie van hoogstedelijke functies: het stadsbestuur, de rechtspraak, religie, cultuur, onderwijs.

In klassieke steden vormt de concentratie van deze functies al eeuwenlang de kern van de stad, basis voor stabiliteit en ontwikkeling van een zwaartepunt.

In Tilburg zijn ze pas in de afgelopen 50 jaar bijeen gebracht rondom het Willemsplein.

Het Stadhuis, de Rechtbank, de Heikese Kerk, de Schouwburg en het Kunstcluster vormen anno 2013 een eigentijds Forum voor de stad Tilburg.

Ruimtelijk zijn deze hoogstedelijke functies bij elkaar gebracht: het Willemsplein en de Paleisring vormen de openbare ruimte waaraan alle functies een plek hebben gekregen, functioneel en ruimtelijk zijn ze met elkaar verbonden, duidelijk zichtbaar en voelbaar als Citykern van de moderne stad Tilburg.

De Citykern is verankerd in een verscheidenheid aan architectonische typologiĂŤn die, in contrast, identiteit en zichtbaarheid de moderne, eigentijdse Citykern markeren, en er in lay-out, beleving en uitstraling nauw mee verbonden zijn.

10

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

voorbeeld 1 Het zwarte Stadhuis versus het Paleis-Raadhuis Het Zwarte Stadhuis dat in alles de eigenzinnige tegenpool is van het historische Paleis-Raadhuis.

- transparant versus gesloten - zonder drempels, benaderbaar versus verheven - zonder versiering versus ornamenten - stevig, stedelijke schaal, stadsgebouw versus object, landelijk - zwart versus wit Samen geven ze onderdak aan het stadsbestuur, zijn ze de plek waar, aan het Willemsplein, de burger ontvangen wordt en contact legt met het stadsbestuur.

Beide gebouwen vertegenwoordigen, in architectuur en kunsttoepassingen, een eigen visie op de betekenis van het stadhuis voor de burgers en het Stadsbestuur; tesamen zijn ze de perfecte illustratie van Tilburg.

De historie en het modern stadsconcept komen in dit ensemble tot uiting en vormen de ziel van de huidige stad Tilburg.

11

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

voorbeeld 2 De Schouwburg De Schouwburg die, eigen voor de architectuur van Bijvoet en Holt, een zeer sterke wisselwerking aangaat met de openbare ruimte, = de Citykern. “Zien en Gezien worden”, is een hoofdgedachte in het ontwerp: vanuit de Schouwburg betekent dat zicht op het Stadhuis, de Kerk, de Rechtbank, het Willemsplein. Vanaf de openbare ruimte zijn de publieke ruimten van de Schouwburg (foyers, vergaderzaal, hoofdentree) volstrekt zichtbaar, 100% transparant vorm gegeven om een intensieve wisselwerking met de openbare ruimte (Willemsplein, Schouwburgring) en openbare gebouwen tot stand te brengen. Zichtlijnen en overzicht over het Willemsplein spelen daarin een cruciale rol.

Recenter heeft Jo Coenen in het ontwerp voor de Concertzaal eenzelfde keuze gemaakt: de foyer geeft op de verdieping een wijdse blik over het Willemsplein, andersom hebben openbare ruimte en openbare gebouwen zicht op de “huiskamer” van de Concertzaal.

De architectuur van de Schouwburg is in 1961 letterlijk geënt op het stadsconcept van Tilburg, de architecten Bijvoet en Holt hebben Schouwburg en Citykern vervlochten, tot een ondeelbare eenheid gesmeed, stedenbouwkundige en architectonische kwaliteiten vallen samen in dit gebouw. Die kwaliteiten komen tot uiting in de waardering als Rijksmonument (2011).

12

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

voorbeeld 3 De Beljonfontein De Beljonfontein is letterlijk het verbindend element op het Willemsplein.

De dynamische vormgeving en de weerbarstige materiaalkeuze bepalen de identiteit en maken de fontein tot een onlosmakelijk onderdeel van zijn directe omgeving, een kind van zijn tijd en nog lang niet gedateerd.

De Citykern is verankerd in stedenbouwkundige/verkeerskundige relaties: de aanwezigheid van de Paleisring als hoofdontsluiting van het centrum en onderdeel van de cityring.

De Citykern ligt niet op een afgelegen plek, verkeersbewegingen over de Cityring zorgen er juist voor dat burgers frequent in contact komen met de belangrijkste openbare gebouwen en openbare ruimte in de Citykern, en dat is in het stadsconcept (1960) ook precies de bedoeling‌. Zichtlijnen en blikveld zijn daarbij van belang, de open ruimte van het Willemsplein is daarvoor een belangrijke en te koesteren voorwaarde.

De Citykern is verankerd in een diversiteit aan openbare ruimten die, hoewel nog jong, al sfeervolle en typische milieus bieden die aansluiten op het dagelijks gebruik.

Informeel in de vorm van halfverharding, aan de Paleisring, met veelbelovende bomen in de buurt van de slenterroute naar de winkels.

Een formeel Willemsplein dat, door de aanwezigheid van de Beljonfontein, een informele en verbindende invulling kent, de dynamiek van waterlopen en niveauverschillen zorgen voor dynamisch gebruik, (jonge) Tilburgers maken er met plezier gebruik van.

13

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Het Dwaalgebied De perfect nonchalante, tegenhanger van het primaire winkelgebied. Traditionele straatprofielen in plaats van gelijkmatige erfinrichting, de historische ontwikkeling en in de loop van de tijd ontstane verschillen zijn afleesbaar in de straatwanden, panden zijn meestal nog gaaf van stoep tot daklijst. Diversiteit, identiteit, een rijkdom aan authentieke verschillen, de tijd heeft rustig zijn werk gedaan. Differentiatie is ontstaan, niet in één operatie tot stand gekomen. De inrichting van de openbare ruimte is statig en duidelijk. Winkelfuncties zijn specifiek, authentiek, geen winkelformules met standaard-exposure. Dwalen en zoeken, slow shoppen in combinatie met horeca, prachtige balans met het primaire winkelgebied, de Winkelkern.

De Winkelkern Helder, hier gaat het om winkelen, courant aanbod, hoge omzetsnelheid, landelijke ketens die met eigen beeldmerken zijn neergestreken. Laatste impuls is het Pieter Vreedeplein e.o, een flinke stap noordwaarts en dat is, gelet op de aanstormende Spoorzone een logische ontwikkeling.

Winkelen is anno 2013 niet meer “boodschappen doen” maar place-making, fun, verblijven, een combinatie van verblijf (horeca) en shoppen. Bij uitbreiding van het kern-winkelgebied ligt de opgave in het maken van een aantrekkelijk verblijfsgebied, concentratie van winkelende bezoekers in plaats van nog meer verspreiding over grote straatlengten. Winkelgebied als kern in plaats van winkelgebied als lint.

Idee! = De inzet van de Hendrikhof! (= het binnengebied achter de Katterug, Emmapassage, Heuvelstraat (Hema) en Juliana van Stolbergstraat kan leiden tot intensivering en concentratie van winkelende en verblijvende bezoekers in plaats van verspreiding. Historische straatwanden kunnen behouden blijven, binnen het bouwblok kunnen een aantal karakteristieke nieuwe hoven zorgen voor specifieke (buiten) ruimten, er kan een dwaalmilieu ontstaan met hoven van uiteenlopend karakter.

De capaciteit van het gebied is groot (er past bijvoorbeeld 2x de footprint van het bestaande V&D gebouw in!), de aansluiting op bestaande looplijnen ligt voor het oprapen, intensivering van het gehele gebied lijkt vanzelfsprekend te zijn.

14

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Referentie voor deze hovenkarakteristiek is de ontwikkeling van “Funf Höfen” in München (architect: Herzog & de Meuron) of, ouder en stedelijker in Berlijn het gebied Häckische Höfen.

In Breda laat winkelgebied ’t Sas (architect: Bedaux de Brouwer) zien dat er specifieke, groene ruimten in de stad kunnen worden ingevoegd met bijzondere vestigingsaanleidingen voor eigentijdse winkels en (dag)horeca. Het komt de differentiatie en verbijzondering van het winkelbestand ten goede, er zal sprake zijn van een winkelkern in plaats van winkellinten, concentratie in plaats van verspreiding.

Daarnaast kan, binnen het winkel-kerngebied door middel van locatie-intensivering ook nog substantiële uitbreiding van het winkelvloeroppervlak worden gevonden, te denken valt bijvoorbeeld aan de directe omgeving van V&D. Deze suggesties laten zien dat er voldoende kwalitatieve mogelijkheden zijn om de winkelkern op de meest logische plek te intensiveren en nog geschikter te maken voor de wensen van de huidige consument.

Uitbreiding van het winkelvloeroppervlak in de plint van het bestaande Stadhuis kan, met dit inzicht, met een gerust hart achterwege blijven.

15

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

De Cultuurkern Het Veemarktkwartier, met 013 en Midi als verbindingschakels.

Dit kleinschalig stedelijk milieu heeft enorme potentie om creatieve functies te laten ontkiemen, voedingsbodem te zijn, try-out gebied te worden voor de kunstopleidingen, kortom, een prachtige tegenhanger met een ontspannen sfeer ten opzichte van de enorme intensiteit van het Horecagebied en de Winkelkern.

De Horecakern Geconcentreerd rondom de Heuvel en het Piusplein met stevige uitloper in de vorm van de Korte Heuvel. Niets aan doen, zuinig op zijn, het is prachtig hoe deze horeca-functie tegen de winkelkern aan schuurt en in de aanloop van de Spoorzone, het Veemarktkwartier en de Piushaven ligt! Gewoon de tijd zijn werk laten doen en faciliteren, met behoud van horeca-profiel.

16

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Tenslotte In deze bijdrage zijn 5 gebieden met een eigen identiteit benoemd, samen vormen ze het huidige centrumgebied. Tilburg is, anders dan de meeste steden, gebaat bij continuĂŻteit in plaats van bij de onrust van voortdurende verandering.

Het centrum heeft uitstekende en veelbelovende contouren, maar moet nog stevigheid krijgen. Ontwikkelingen in de stad kunnen daar voor zorgen: door de bestaande identiteiten te koesteren, te bevestigen en ‌te verstevigen.

De ontwikkelingstijd van de Citykern, pas 50 jaar, is te kort om nu al, anno 2013 over te gaan tot verwatering en transformatie.

Stedenbouwkundige ontwerpen en visies moeten zorgen voor stabiliteit en continuĂŻteit om de identiteit van Tilburg als mix van moderne en historische stad verder gestalte te kunnen geven, binnen het 50 jaar geleden ingezette stadsconcept.

Eerst het bestaande stadsconcept kracht en gestalte geven, vervolmaken wat pas 50 jaar geleden is ingezet. De Citykern verdient in dat opzicht een respectvolle aanpak die voortborduurt op wat er aan kwaliteiten aanwezig is. Het Willemsplein is de geboortegrond van de moderne stad Tilburg, hieraan kan de stad een eigenzinnige identiteit ontlenen.

Dat vereist een behoedzame en genuanceerde benadering als er nagedacht wordt over wijzigingen en/of aanvullingen in dit gebied. Deze notitie beoogt daar een constructieve bijdrage aan te leveren.

17

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

18

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

TIJD RUIMTE KARAKTER WILLEMSPLEIN EN OMGEVING

19

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

M O N U M E N T E N S T R A AT C I R C A 1 9 3 0

20

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Tijd, ruimte en karakter Willemsplein en omgeving Het gebied rondom het Willemsplein in Tilburg heeft een lange en roerige bouwgeschiedenis, die minstens terug gaat tot in de Middeleeuwen. Na 1800 is het gebied veelvuldig getransformeerd. Elke bouwperiode heeft, tot op de dag van vandaag, zichtbare sporen nagelaten. Geen enkele bouwperiode, ook niet die van de jaren ’60 van de vorige eeuw, is dusdanig rigorreus geweest dat al het voorgaande geheel is uitgewist. Momenteel is er sprake van een hybride stadsdeel dat zich kenmerkt door losse gebouwen, uit diverse tijdsperioden, met ieder een sterk, eigen karakter.

In het volgende overzicht is door middel van een aantal historische luchtfoto’s en door middel van een getekend model, waarin tijd en ruimte zijn geabstraheerd, het historische karakter van het Willemsplein en omgeving geduid.

21

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

OUDE MARKT MET OUDE RAADHUIS 1930

22

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

PA L E I S - R A A D H U I S 19 3 8

23

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

S C H O U W B U RG R I N G 19 61

24

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

KO N I NG S P L E I N

25

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Continue aanwezigheid van lokale instituties en machten Bevinden we ons op de Paleisring, ten zuiden van de Heikese Kerk, en maken we een draai van 360 graden, dan zien we in deze beweging de “huizen� van vrijwel alle belangrijke instituten van de stad.

- De kerk is van oudsher vertegenwoordigd in dit deel van Tilburg. De Heikese Kerk wordt in laat middeleeuwse geschriften reeds genoemd. Het kerkgebouw is in de loop van de tijd vele malen aangepast. De huidige toren dateert van 1840, en het schip van 1895.

- De wereldlijke macht is prominent vertegenwoordigd in de vorm van het Paleis van koning Willem II. Hoewel Willem II niet zelf in het Paleis heeft gewoond is zijn naam sterk aan de stad gekoppeld en is het Paleis een belangrijk beeldmerk van de stad geworden. Het Paleis is gebouwd in 1849 en daarna twee keer ingrijpend aangepast: rond 1860 en in 1936, beide keren met een functiewijziging als aanleiding.

- Ook het stadsbestuur is reeds lang op de locatie aanwezig. In het tijd-ruimte-schema is het stadsbestuur met de zwarte kleur aangeduid. Rond 1800 was het stadsbestuur gevestigd in een deel van de Heikese Kerk. Van 1811 tot 1845 heeft het bestuur op diverse plekken in de stad gezeten. In 1849 is het oude raadhuis, op de Oude Markt gereed gekomen.

26

In 1936 was dit raadhuis te klein geworden en is het Paleis van Willen II verbouwd tot Paleis-Raadhuis. Het oude raadhuis bleef functioneren als gemeentesecretariaat.

In 1971 is het huidige Stadskantoor 1 gereed gekomen waardoor de gemeentelijke organisatie de inmiddels weer te kleine huisvesting kon verlaten. Het oude raadhuis werd afgebroken.

- Het onderwijs kent een lange historie in het gebied rondom het Willemsplein. Vanuit de pastorie van Bisschop Zwijssen, aan de huidige Bisschop Zwijssenstraat, is een grote stimulans uitgegaan naar het onderwijs in Tilburg (en in Nederland). Uitgeverij Zwijsen, gespecialiseerd in onderwijsboeken, is van hieruit ontstaan. Het Paleis heeft tussen 1865 en 1934 de HBS gehuisvest en momenteel wordt in het kunstcluster kunstonderwijs verzorgd. De geschiedenis van de functie onderwijs is in het schema te volgen via de oranje kleur.

- De rechtsprekende macht is sinds 1969 in het gebied manifest in de vorm van het gebouw van het Kantongerecht.

- Kunst en Cultuur behoren tot de grote trekkers van het gebied: Schouwburg (1961), Bibliotheek en Concertzaal.

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Boeiende historie van stedenbouwkundige opvattingen

Hoogwaardige kunst in openbare ruimte

Het verhaal van het komen en gaan van gebouwen en van het veranderen van de stedelijke ruimte tussen de gebouwen rondom het Willemsplein is een boeiende aaneenschakeling van verschillende stedenbouwkundige opvattingen.

In elk van de bovengenoemde periodes in de stedenbouw is er beeldende kunst aan de openbare ruimte toegevoegd die, landelijk gezien, belangrijk is als exponent van de tijd en van (ruimte-)opvatting.

- In de 19e eeuw groeit Tilburg, vooral als gevolg van de ontwikkeling van de textielindustrie. Tot aan 1960 groeit het gebied rondom het Willemsplein tamelijk organisch.

De grote gebouwen van de stedelijke instituties bepalen voor een belangrijk deel het karakter van dit deel van de stad.

- In de 2e helft van de 20e eeuw moderniseert Tilburg. Vanuit een functionele opvatting over de stad worden er grote verkeersdoorbraken gemaakt en komt er licht, lucht en ruimte in de stad. De Paleisring wordt een open gebied met losse, oude en nieuwe gebouwen.

- Rond 1990 doet het idee van de Compacte Stad in Tilburg zijn intrede. Lege plekken in het centrum van de stad worden bebouwd. De bebouwing beïnvloedt de vorm van de openbare ruimte: van een continue, oneindige ruimte verandert deze in een reeks kleinere, benoembare plekken.

- Met name de door Joop Beljon eind jaren ’60 ontworpen fontein is een belangrijk beeld.

Met de architectuur van Stadskantoor 1, ontworpen door Kraayvanger, vormt het een bijzonder sterk ensemble. Fontein en architectuur bestaan beide uit abstracte, Malewitz-achtige lichamen die “zweven” in de continue ruimte.

- Bij de Compacte Stad hoorde een nieuwe inrichting van de openbare ruimte.

De door Jo Coenen ontworpen pergola’s geleden de ruimtes van het Willemsplein en het Koningsplein.

27

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Pastorie Zwijsen Oude Raadhuis

Oude Markt

Heikese Kerk Stadskantoor III (Primark)

Vijver, Coenen

Stadhuisplein

[uitbreiding] Stadskantoor I Paleis-Raadhuis

Plastiek, Beljon

Fontein, Beljon

Pergola, Coenen Mauwmuur

Willemsplein

Schouwburg Kunstcluster Paleisring Kantongerecht Katterug Stadskantoor I

28

Pergola, Coenen

Koningsplein

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Karakteristieke locatie Er is in de afgelopen 200 jaar rondom het Willemsplein een omgeving ontstaan die buitengewoon gelaagd en uniek is. De gebouwen hebben elk een sterke architectuur die stilistisch erg gevarieerd is. De gebouwen staan in een losse, maar interessante verhouding tot elkaar. De kunstwerken in de openbare ruimte zijn een integraal onderdeel van de ruimte van de stad. Dit maakt dat de locatie niet uitwisselbaar is met enige andere plek in ons land!

29

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

30

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

KARAKTER EN BETEKENIS OBJECTEN ROND HET WILLEMSPLEIN

31

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

32

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Objecten rond het Willemsplein Deze analyse is een objectieve duiding van de identiteit van de gebouwen en objecten rond het Willemsplein. De identiteit en betekenis is zorgvuldig omschreven op de site van www.poiserver.nl/vvvtilburg en www.architectuurgidsmiddenbrabant.nl.

Wat opvalt, is dat de objecten een alzijdig karakter hebben. De beschreven betekenis versterkt het karakter van de vrijstaande objecten en geeft ze identiteit. Samen met de historische betekenis geeft het lading aan de objecten. De objecten zijn belangrijke iconen in de Tilburgse geschiedenis, door hun betekenis geven ze identiteit aan de plek maar ook aan Tilburg.

Het Willemsplein wordt gekenmerkt door een verzameling van los staande objecten.

Ieder met een eigen karakter. De objecten representeren ook verschillende instituten uit de samenleving. De kerkelijke macht, de rechtelijke macht, de overheid, de cultuur en de school, instituten die samenkomen op deze centrale plek in Tilburg.

Het unieke van deze verzameling is de nabijheid van de verschillende instituten, die op zicht afstand van elkaar staan en zo elkaars relatie duiden en bestendigen.

De verzameling van instituten en hun zichtbaar aanwezige relaties zijn een bijzondere kwaliteit van deze plek.

De fontein van Beljon lijkt hier te midden van de karakteristieke objecten een bijzondere positie in te nemen. Enerzijds een klassiek thema voor op een plein anderzijds bruut vormgegeven passend bij het karakter van Tilburg. Een kunstobject met verblijfskwaliteit in het midden van alle zichtlijnen tussen de omringende objecten. Een gewaardeerde plek om even bij te komen na een middagje statten, een rustmoment en soms een podium voor een performance.

De sokkel van het gemeentehuis onderstreept de aanwezigheid van het openbaar bestuur, door de verhoging symboliseert het een overzicht over zijn bewoners. De transparantie in de plint staat voor openheid naar de bewoners van de stad en voor interactie met het openbaar bestuur.

Er zijn ook verbeterpunten die de geconstateerde kwaliteiten kunnen versterken.

Een opgeschoonde openbare ruimte kan de samenhang tussen de objecten versterken.

Een samenhangende materialisering zorgt voor een eenduidigere uitstraling, een samenhangend plein wat als het ware onder de objecten doorloopt.

33

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

1. Schouwburg 2. St. Dionysiuskerk|Heikese Kerk 3. Stadskantoren 4. Paleis - Raadhuis 5. Fontein Beljon 6. Kantongerecht 7. Kunstcluster - Concertzaal 8. Boom bij restaurant stadscafĂŠMeesters 9. Abri's Beljon

ZICHTLIJNEN

34

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

1 Stadsschouwburg

architect Bernard Bijvoet opdrachtgever Publieke Werken gemeente Tilburg jaar van realisatie 1953-1961, 1993-2007 status gemeentelijk monument

De bouw van deze schouwburg was het begin van de grote stadsvernieuwingsplannen in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Het exterieur geeft op een heldere manier expressie aan de verschillende functies van het gebouw. In halfronde volumes, waarvan de onderste door schoon metselwerk in een getande structuur is geaccentueerd, bevinden zich de foyers, de grote en de kleine zaal. De toneeltoren is ondergebracht in een licht gekromd, met banden van beton gedecoreerd blok. In het rechthoekige glazen volume haaks op de publieksruimten en toren is een restaurant gevestigd.

Door de grote glaspartijen en de heldere indeling opent het gebouw zich naar de stad.

De verschillende ontvangstruimten vloeien in elkaar over. Ruimtelijke elementen als zaagtandplafonds en een organisch gevormde trap verbinden de verschillende niveaus.

Bron: Architectuurgids Midden-Brabant

35

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

2 St. Dionysiuskerk | Heikese Kerk

3 Stadskantoren

architect Cees van Hoof, Justinus Backx, Willem Frederik Conrad opdrachtgever R.K. Gemeente van de Heilige Dionysius van het Heike jaar van realisatie 1829, 1894-1895

architect Herman Kraaijvanger opdrachtgever Publieke Werken gemeente Tilburg

De St. Dionysiuskerk of 'Heikeskerk' werd in 1823 na twee eeuwen weer katholiek bezit.

De bestaande kerk, met uitzondering van de vijftiende-eeuwse toren, werd gesloopt en herbouwd als sobere Waterstaatskerk. In 1894-1895 werd de kerk gewijzigd op basis van plannen van Van Hoof. Hij liet de middeleeuwse toren ommetselen en voorzag de kerk van een neogotisch front.

Bron: Architectuurgids Midden-Brabant

jaar van realisatie 1967-1971

Het nieuwe stadskantoor maakt deel uit van de grootschalige, naoorlogse vernieuwingsplannen van het centrum. Hiervoor moesten het oude classicistische stadhuis van Henri van Tulder uit 1849, de tuin voor het Paleis-Raadhuis en de arbeidersbuurt Koningswei wijken.

Het gebouw bestaat uit drie, in elkaar geschoven volumes. Ten oosten van het PaleisRaadhuis ligt een lage, voor het publiek toegankelijke stadswinkel. Hier bovenop is een kantoortoren geplaatst, terwijl zich langs het Willemsplein een bestuursvleugel uitstrekt.

Vanwege de glanzende, donkere natuurstenen platen waarmee alle bouwvolumes zijn bekleed, kreeg het gebouw de bijnaam ‘de doodskist’. Horizontale banden van glas versterken het strenge karakter van de gevel. Rondom heeft het gebouw een colonnade met terugliggende glazen puien.

Bron: Architectuurgids Midden-Brabant

36

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

4 Paleis-Raadhuis

5 Fontein Beljon

architect Jan Boon, Oscar Leeuw opdrachtgever paleis Willem II opdrachtgeverraadhuis gemeente Tilburg jaar van realisatie paleis 1847-1949 jaar van realisatie raadhuis 1936 status rijksmonument

In 1831 leidde kroonprins Willem, de latere Koning Willem II, vanuit Tilburg de Tiendaagse Veldtocht tegen de opstandige Belgen. Na zijn terugkeer en tijdens de daaropvolgende periode van wapenstilstand had hij hier zijn hoofdkwartier. Bij zijn troonsbestijging gaf hij opdracht om een meer representatief onderkomen te bouwen.

In 1847 werd naar ontwerp van koninklijk bouwmeester Jan Boon een begin gemaakt met de bouw van dit neogotisch paleisje in Engels romantische stijl. Het oorspronkelijke gebouw had rechthoekige ramen en een attiek met ronde vensters.

Na Willems dood in 1849 bleef het nog niet geheel voltooide paleis een tijd onbewoond, totdat de Rijks Hogere Burger School het gebouw in 1866 in gebruik nam. Het pand werd in 1895 ingrijpend verbouwd door de attiek tot een volwaardige verdieping te maken. Na het vertrek van de school in 1934 werden zowel het exterieur als het interieur veranderd door architect Oscar Leeuw die het paleis transformeerde tot raadhuis. Hij liet onder andere de huidige spitsboogvensters aanbrengen. Het interieur in art deco-stijl is nog grotendeels intact. Sinds de totstandkoming van het nieuwe stadskantoor, worden de ruimten in het paleis gebruikt als trouwzalen en vergaderruimten.

Bron: Architectuurgids Midden-Brabant

ontwerp Joop Beljon

Beljon (1922-2002) was een omgevingskunstenaar die veelvuldig samenwerkte met de architecten van projecten in opdracht van de Rijksgebouwendienst, onder andere in Den Haag, Arnhem, Apeldoorn, Nijmegen, Groningen en Utrecht. Hij voerde werken uit in diverse landen, zoals in de Verenigde Staten, Mexico en Bahrein.

In 1998 won hij de oeuvreprijs Nederlandse beeldhouwkunst, de Wilhelminaring, waarna hij de opdracht kreeg voor een sculptuur in het Sprengenpark in Apeldoorn. Gedurende 27 jaar was Beljon directeur van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag (1957-1985).

Deze fontein is een schoolvoorbeeld van omgevingskunst uit de jaren zeventig.

Doel: het vormgeven van een bepaald deel van de gebouwde omgeving, waarbij tot in het kleinste detail elk onderdeel zijn rol speelt in de compositie van de kunstenaar.

In het ontwerp voor het plein nam Beljon een betonnen fontein en een pergola op.

De pergola is verdwenen, de fontein met zijn karakteristieke niveauverschillen is meegenomen in de reconstructie van het Willemsplein, een ontwerp van architect Jo Coenen.

Vlak bij de fontein staan twee abri's van dezelfde kunstenaar. Qua vormgeving en materiaalgebruik zijn fontein en abri's duidelijk familie van elkaar. Ze zijn inmiddels cultureel erfgoed.

Bron: VVV Tilburg, Hotspots

37

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

6 Kantongerecht

7 Kunstcluster - Concertzaal

architect Jos. Bedaux opdrachtgever Rijksgebouwendienst

architect Jo Coenen, Rob Wagemakers opdrachtgever: gemeente Tilburg, Fontys Hogeschool

jaar van realisatie 1968

jaar van realisatie: 1995-1996, 2005

Samen met de Katholieke Economische Hogeschool behoort dit gerechtsgebouw tot de hoogtepunten in het late werk van Bedaux.

Hoewel de gevels alle vier met muschelkalksteen zijn bekleed, zijn ze verschillend.

In de noord- en westgevel zitten grote raampartijen waarachter zich de werkkamers, de griffie, de rechtzaal en wachtkamers bevinden. De zuid- en oostgevel zijn relatief gesloten. Een deel van deze gevels is op asymmetrische wijze ‘gefileerd’, waardoor dieper liggende bakstenen gevelvlakken tevoorschijn komen. Hierin zijn abstracte kunstwerken in reliëf aangebracht van Lucas van Hoek, met wie Bedaux vaak samenwerkte. Achter de bakstenen gevel ligt een binnenplaats. Aan de kant van het Stadhuisplein bevindt zich een ingetogen entree.

Bron: Architectuurgids Midden-Brabant

38

Begin jaren negentig van de vorige eeuw sloegen de gemeente Tilburg en de Fontys Hogeschool de handen ineen om in het zuidelijk deel van het stadscentrum een bolwerk van cultuur te creëren, het zogenaamde Kunstcluster.

Het complex bestaat uit een concertzaal en een U-vormige aanbouw die een voormalige kloostertuin omsluit. De Concertzaal is op te vatten als autonoom object, dat zijn plek heeft tussen de andere vrijstaande gebouwen langs de Cityring, maar ook als open structuur, die doorgang verschaft naar de achterliggende patio en binnentuin. In vorm en detaillering is het gebouw een antwoord op de naastgelegen schouwburg.

Bron: Architectuurgids Midden-Brabant

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

8 Boom bij restaurant stadscafĂŠ Meesters

9 Abri's Beljon

ontwerp Joop Beljon

De twee betonnen abri’s (of wachthuisjes) van Beljon waren lange tijd het resultaat van een (geslaagde) poging om kunst en functionaliteit te combineren. Met de introductie van nieuwe haltes in 2005 werden de bushokjes qua gebruik vervangen door een moderne, uniforme versie.

Qua vormgeving en materiaalgebruik zijn fontein (van dezelfde kunstenaar) en abri's duidelijk familie van elkaar. Ze zijn inmiddels cultureel erfgoed.

Bron: VVV Tilburg, Hotspots

39

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

40

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

STADSCAMPUS ANEKDOTISCHE RUIMTE

41

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Jimmy’s Mode

Heikese Kerk

Meesters

Stadskantoor 1

leegte

boomgroepen

fontein Beljon

Paleis-Raadhuis

abri’s Beljon Stadsschouwburg

Kantongerecht pastorieën

Kunstcluster - Concerzaal Kunstcluster

42

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Mooie identiteitsvolle en anekdotische plekjes MOOIE IDENTITEITSVOLLE ENtussen ANEKDOTISCHE PLEKJES TUSSEN DE de architectonische en historische “jaarringen” van de stad ARCHITECTONISCHE & HISTORISCHE “JAARRINGEN” VAN DE STAD...

- uniek ensemble - hoogwaardige architectuur -- Uniek oude enensemble nieuwe monumenten -- Hoogwaardige architectuur “fine fleur” van historisch en architectonisch Tilburg

- Oude en nieuwe monumenten - “Fine fleur” van historisch & architectonisch Tilburg

Stadscampus Ingeklemd tussen de contouren van het Stadskantoor 1, de Heikese Kerk en de Tilburgse Schouwburg ligt een een unieke stadscampus met de “fine fleur” van de Tilburgse architectuurgeschiedenis. Geliefde oude monumenten en de monumenten van de toekomst wisselen elkaar af.

Niet alleen de architectuur van een groot aantal panden maakt deze stadscampus uniek gebouwen representeren niet alleen lagen in de architectuurgeschiedenis van de stad maar ook de politieke, culturele en religieuze “jaarringen” in de ontstaansgeschiedenis van deze stad.

- de klassieke panden van Jimmy’s Mode en restaurant stadscafé Meesters - het Kantongerecht van Bedaux - de Stadsschouwburg - de pastorie villa’s aan de Bisschop Zwijsenstraat - het Coenen Kunstcluster - de Kapel aan de Bisschop Zwijsenstaat en zeer belangrijk: - de monumentale boomgroepen en binnentuinen die de campus sfeer karaktervol versterken

De unica’s op deze stadscampus zijn: - Stadskantoor 1 - het witte Paleis-Raadhuis - inclusief het voorliggende open maaiveld met de fonteinen als vooruitgeschoven post - de Heikese Kerk

De rode sterretjes op de handschets representeren unieke plekjes waar de architectonische jaarringen in de geschiedenis van deze stad elkaar charmant en betekenisvol raken.

Deze stadscampus is historisch, stedenbouwkundig, landschappelijk en architectonisch een unieke enclave in de stad. Met dit gebouwde en gegroeide erfgoed moet omzichtig omgegaan worden - het is van een unieke maar zeer kwetsbare schoonheid.

43

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Paleis-Raadhuis

44

serre Stadskantoor 1

boomgroepen

abri's Beljon

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Stadskantoor

Paleis-Raadhuis

Willemsplein

45

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Kunstcluster

fontein

46

Heikese Kerk

Jimmy’s Mode

restaurant stadscafé Meesters

zwarte doos

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

P A L E I S - R A A D H U I S , S TA D S K A N T O O R , H E I K E S E K E R K E N B E L J O N F O N T E I N GECOMBINEERD

47

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

S E R R E S TA D S K A N T O O R , B O M E N G R O E P, P A L E I S - R A A D H U I S E N A B R I B E L J O N GECOMBINEERD

48

W I L L E M S P L E I N , PA L E I S - R A A D H U I S E N K A N TO N G E R E C H T G E C O M B I N E E R D

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

C O M B I N AT I E V A N ‘ J A A R R I N G E N ’ V A N D E S TA D

49

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

50

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

ORGANISCHE ONTWIKKELING NOORDSTRAAT NIEUWLANDSTRAAT OUDE MARKT

51

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

52

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Organische groei en ontwikkeling van de binnenstad De kredietcrisis zorgde voor een ernstige vraaguitval. Inmiddels wordt duidelijk dat dit geen conjuncturele dip meer is. De vanzelfsprekende stijging van de prijzen is verleden tijd, hypotheekverstrekking blijft aan strengere eisen gebonden, projectontwikkelaars en corporaties moeten veel meer eigen vermogen inbrengen om projecten te kunnen starten.

Als gevolg hiervan is de nieuwbouwproductie gestokt.

De onpersoonlijke aanbodmarkt is vastgelopen. De enige kans om alles weer op gang te brengen is de gebruiker echt centraal te stellen, met andere woorden als startpunt te nemen.

Organische groei is zo oud als er steden zijn. De meeste Middeleeuwse binnensteden en hedendaagse sloppenwijken kenmerken zich door een organisch stratenpatroon.

Organische ontwikkeling kenmerkt zich door het voortzetten van bestaande stedelijke structuren. Daarbij wordt het initiatief gelaten aan bewoners of markt. Stedelijke groei is niet langer top-down, maar bottom-up. Maar de rol van de overheid is nog onduidelijk.

Hoe kan gestuurd worden zonder masterplan? De rol van overheid verandert van initiator naar facilitator van de ontwikkeling. Maar is er in zo’n gebied nog ruimte voor idealen?

En hoe wordt voorkomen dat het gebied volledig wordt vrijgegeven aan de markt?

Gebruikers dragen bij aan het langzaam transformeren van de binnenstedelijke gebieden, maar waarbij bestaande structuren behouden blijven. De essentie van organische stedenbouw/planologie is als het accepteren van toeval, van veranderingen in het globale eindbeeld dat je als stad hebt.

In de Tweede Kamer is een motie aangenomen die de regering aanzet tot het maken van voorstellen die meer ruimte bieden aan kleinschalige, natuurlijke groei.

De particulier moet het initiatief en vooral de ruimte krijgen, zonder al teveel van overheidswege opgelegde beperkingen. Zelf meedenken, investeren en (ver)bouwen, leidend tot een cumulatie van kleine initiatieven, al dan niet samen met anderen.

Zo’n ontwikkeling zorgt langzaam maar zeker voor een sociaal duurzame stad van tevreden burgers.

Binnen dit concept van vraaggestuurde ontwikkeling zijn er vele varianten denkbaar van aanbodgericht (ver)bouwen enerzijds tot en met het mede vormgeven van de eigen leefomgeving anderzijds.

Neem de Noordstraat – Nieuwlandstraat – Oude Markt.

Gebruikers hebben per kavel deze straten langzaam getransformeerd. Door de kleinere, behapbare korrel te hanteren zijn deze straten op een spontane manier goed en eenvoudig te ontwikkelen.

Het lint vanaf de Noordstraat tot aan restaurant stadscafé Meesters heeft zich vanaf de kredietcrisis ontwikkeld als een interessant verblijfsgebied van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat.

Op de hoek Monumentenstraat- Stadhuisstraat liggen nieuwe kansen voor verdere transformatie van de binnenstad.

53

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

L O C AT I E I N H E T S TA D S C E N T R U M

54

HOOFDWEGEN

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

RINGBAAN MET VERBINDENDE HOOFDWEGEN

I N V L O E D V A N D E G E A N A LY S E E R D E S T R AT E N

55

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

restaurants | cafe’s | bistro’s

56

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

winkels | kapsalons | bloemisten

57

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

galleries

58

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

kantoren

59

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

woningen

60

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Organische ontwikkeling voor de toegang naar de binnenstad met concentratie vlekken het “hubs and spokes”principe.

kansen voor nieuw verblijfsgebied

61

INSPIRATIEMANIFESTCITYKERNTILBURG

Het lint Noordstraat - Nieuwlandstraat - Oude Markt ontwikkelt zich organisch als een interessant verblijfsgebied van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat.

62

De hoek Monumentenstraat - Stadhuisstraat geeft in de organische ontwikkeling aanleiding om het bestaande restaurant stadscafé Meesters te versterken met nieuwe horecamogelijkheden.

TSEFINAMEITARIPSNI GRUBLITNREKYTIC