CCSS ESO 1 Galicia - Gallego by Ediciones Akal

Primeras gallego:Primeras gallego

29/3/11

14:48

Página 2

¿COMO É ESTE LIBRO? Para comenzar a túa andadura neste novo ciclo, presentámosche esta libro estruturado en 12 unidades: as 6 primeiras adicadas a Xeografía, e as 6 últimas a Historia. Por último, o teu manual compleméntase con unha unidade adicada a Xeografía e Historia da túa Comunidade Autónoma e un Anexo cartográfico que contén mapas e gráficos de todos os continentes.

¿Como se estrutura cada unidade?

1. Presentación O planeta Terra

Título da unidade

Cita relevante para o tema da unidade a modo de introducción

Número da unidade

«Desde o espazo contemplaba unha bonita vista da Terra, que tiña un precioso halo azul moi visible. Pasaba suavemente dun azul pálido a azul, azul escuro, violeta ata un negro absoluto. Era un cadro magnífico.»

Preguntas introdutorias para comprobar os teus coñecementos previos

Fotografía de presentación do tema da unidade

YURI GAGARIN, astronauta ruso, primeiro home en viaxar ao espazo en 1961.

Nas unidades de Historia, inclúese unha cronoloxía con imaxes que recollen os períodos e acontecementos máis importantes que se van a estudar na unidade

• ¿Que é o Universo? ¿E o Sistema Solar? Esta foto foi tomada polos tripulantes do Apolo 17 en decembro de 1972, na súa viaxe á Lúa. Nela reflíctese a descrición que o astronauta ruso Yuri Gagarin fixo da Terra e que levou a describir o noso planeta coma «Planeta azul», consecuencia de que a auga dos océanos representa o 70% da súa superficie.

• ¿Como se chaman os planetas? • ¿Coñeces o nome das liñas imaxinarias que recorren a superficie da Terra?

Pé de foto explicativo

2. Interior de la unidad Cada unidade estrutúrase nunha dobre páxina que contén un apartado principal e outros subapartados

Os planetas, pola súa parte, son astros sen luz propia, que xiran arredor do Sol en órbitas* constantes e teñen unha forma máis ou menos esférica. Os catro máis próximos están compostos sobre todo de materia sólida: Mercurio, Venus, Terra e Marte. Outros catro, Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno, están máis afastados, son gasosos e teñen maior tamaño. Hai, por último, algúns máis pequenos, chamados «planetas ananos», entre eles Plutón.

1.1. O Universo

CONCEPTOS • Galaxia: agrupación de estrelas que ten un movemento conxunto.

O Universo é un inmenso espazo constituído por unha infinidade de galaxias*, que, á súa vez, están formadas por millóns de estrelas*.

• Estrela: astro que brilla con luz propia. Está formado por gases que emiten luz e que se atopan a temperaturas moi elevadas.

Na actualidade, crese que a orixe do Universo tivo lugar hai 14.000 millóns de anos, a consecuencia dunha enorme explosión denominada Big Bang. Segundo esta teoría, toda a materia e enerxía do Universo estaba concentrada nun punto e, tras esta explosión, o Universo comezou a expandirse ata chegar á súa condición actual, na que aínda se expande.

• Astros: corpos celestes que constitúen o Universo. Os astros máis importantes son as estrelas, os planetas e os satélites.

Conceptos principais da dobre páxina. No texto atoparalos marcados cun asterisco

O Sol é unha masa de gases que emite luz e calor, vitais para a nosa vida.

A TERRA NO UNIVERSO

• Órbita: percorrido no espazo que fai un astro arredor doutro de masa maior.

A maior parte dos planetas teñen satélites, corpos celestes que trazan órbitas arredor daqueles a causa da atracción da gravidade, coma, por exemplo, o fai a Lúa arredor da Terra.

1.3. O planeta Terra

Unha das galaxias que xurdiron tras o Big Bang é a Vía Láctea. O seu nome significa literalmente «camiño de leite» e os romanos bautizárona así polo seu aspecto abrancazado. Está composta por millóns de estrelas e nun dos seus extremos atópase o Sistema Solar.

• Satélite: astro de pequeno tamaño que non ten luz propia e que xira arredor dun planeta.

A Terra é o terceiro planeta en distancia respecto ao Sol. É o maior dos planetas rochosos, aqueles que están compostos esencialmente de materias sólidas.

1.2. O Sistema Solar O Sistema Solar é un sistema planetario composto por unha única estrela, o Sol, e un conxunto de planetas que xiran arredor del. Contén, ademais, outros astros*, como satélites*, asteroides, meteoritos e cometas. Os planetas e os chamados «planetas ananos» do Sistema Solar. Plutón Xena

Definicións destacadas para que estudar sexa máis sinxelo

Caronte Saturno

Urano

A Terra só conta cun satélite, a Lúa. Pero grazas á forza da gravidade retén ao seu arredor unha capa de gases, a atmosfera, que dispersa a luz, absorbe a calor e permite a existencia de vida.

A Terra realiza de xeito continuo dous movementos: o primeiro deles xera o transcurso do día e a noite; o segundo, o do ano e as estacións.

Marte Terra

A Terra ten unha forma redondeada, pero non é unha esfera perfecta, posto que está achatada polos Polos. Adoitamos dividila mediante un plano, o do Ecuador, que a separa en dous hemisferios (norte e sur). O diámetro da Terra no Ecuador é de 40.077 km.

ACTIVIDADES 1

¿Que diferenzas hai entre estrelas, planetas e satélites?

Enumera os planetas que compoñen o Sistema Solar.

¿Como se chama a liña imaxinaria que divide a Terra en dúas partes iguais? ¿Que nome recibe cada unha delas?

¿Como inflúe o movemento de rotación na forma da Terra?

Fases da Lúa. Cuarto crecente

Lúa chea

O achatamento dos Polos fai que o radio que remata neles sexa 21 km menor có do Ecuador. Chamamos Eixe terrestre á liña imaxinaria que une ambos Polos.

Ceres

Venus

Imaxes representativas que ilustran o texto

Neptuno

Xúpiter

¿SABÍAS QUE...? O ano luz é a distancia que percorre a luz durante un ano e utilízase para medir as enormes distancias que existen entre os corpos celestes. A luz percorre 300.000 km por segundo. Entre a infinidade de estrelas que hai, a máis próxima ao Sistema Solar está a nada menos que 40 billóns de quilómetros.

Lúa nova

Cuarto minguante

Mercurio Cinto de asteroides

Sol

¿Sabías que…? con textos e curiosidades que amplían a información e conectan o contido da unidade coa actualidade

Actividades para facilitar a túa comprensión sobre o que estudáches

Primeras gallego:Primeras gallego

29/3/11

14:49

Página 3

3. Apéndice

A PÉNDICE As exploracións contemporáneas

O RECOÑECEMENTO DO PLANETA. VIAXES E EXPLORACIÓNS

Hoxe coñecemos con moita precisión cada un dos recunchos do planeta. Non obstante, ao longo da maior parte da historia, isto non foi así. Durante moitísimos séculos, os seres humanos só coñeceron o territorio no que se desenvolvía a súa vida. Viaxar era complicado e arriscado, e só estaba ao alcance duns poucos aventureiros. Tampouco era sinxelo explicar e fixar sobre un mapa os lugares coñecidos e explorados. Na Antigüidade, os habitantes do Mediterráneo só coñecían as terras bañadas polo mar e parte das que se internaban cara a Europa e África. Tamén coñecían a existencia doutras terras en Oriente, pero apenas tiñan datos precisos delas. O mesmo sucedía ao revés: en Oriente sabíase que existían culturas cara a Occidente, pero só de xeito fragmentario e impreciso. Menos aínda sabían do resto do planeta os aborixes americanos, centroafricanos ou das illas do Pacífico. Esta situación permaneceu sen cambios ata o final da Idade Media. Xa a partir do século XII comezou a ser frecuente que navegantes e comerciantes realizaran viaxes a través das rutas que comunicaban Asia con Europa. Algúns deles relataron as súas viaxes, como fixo Marco Polo no século XIII.

A era dos descubrimentos A finais do século XV comeza a era dos descubrimentos. Foi a necesidade de atopar máis mercados para comerciar o que impulsou a algúns países a explorar novas rutas. Os avances na navegación (barcos, cartas mariñas, instrumentos náuticos) foron decisivos. Os portugueses percorreron toda a costa atlántica africana ata dobrar o cabo de Boa Esperanza (1488) e descubrir unha nova ruta cara á India. Os casteláns, pola súa parte, tras o descubrimento de Colón (1492), iniciaron a exploración e colonización de América Central e do Sur, que se prolongaría durante os séculos seguintes. Deste xeito, os europeos ampliaron o mundo coñecido por eles, pero ao mesmo tempo os habitantes de América coñeceron a existencia doutras civilizacións, para eles descoñecidas. Entre 1519 e 1522 realízase a viaxe de Fernando de Magallanes e Juan Sebastián Elcano, que supón a primeira volta ao mundo. A partir de entón, as viaxes polo Atlántico e o Pacífico fixéronse frecuentes e permitiron ir situando no mapa os diferentes arquipélagos e illas de Oceanía, Asia e África, así como explorar as terras do interior de Norteamérica. A partir do século XVII foron principalmente os holandeses e os británicos os que impulsaron a ampliación do coñecemento do mundo. Fundouse en Londres a Royal Society, a primeira sociedade xeográfica que tiña por obxecto a exploración e o coñecemento científico. No século XVIII, a conquista da India facilitou o coñecemento das selvas tropicais do Pacífico e do Índico, grazas ás viaxes de exploración de personaxes coma o capitán Cook ou Alexander von Humboldt.

Ata finais do século XV, a elaboración dos mapas aínda se baseaba na descrición da Terra que fixo Ptolomeo no século II d.C. É o caso deste mapa, realizado polo flamenco Johannes Schnitzer en 1482.

Fonte: NASA.

Durante o século XIX, tras a Revolución industrial, os países europeos emprenderon unha auténtica carreira por colonizar e conquistar os «territorios libres». Nesa carreira colonial sitúanse as viaxes de exploración ao centro de África ou as expedicións aos Polos, que permitiron completar o mapa das terras do Ártico e, a comezo do século XX, as do continente antártico. No século XX, a aplicación de novas técnicas científicas e as posibilidades que supuxeron a aviación e a carreira espacial permitiron corrixir os erros anteriores e completar definitivamente o coñecemento da xeografía do planeta. Tamén se avanzou moitísimo no coñecemento das profundidades do mar e do interior da Terra.

Imaxes representativas que che axudan a entender mellor o texto

Estación espacial internacional.

Na segunda metade do século XX, o noso planeta era xa completamente coñecido, polo que o interese dos científicos trasladouse á carreira do espazo.

ACTIVIDADES 1 2 3 4 5 6 7

Na súa viaxe ata a India, ¿que océanos tiveron que atravesar os portugueses? Tras dobrar o cabo de Boa Esperanza, ¿que gran illa atoparon no seu camiño? A primeira viaxe arredor do mundo iniciouse o 10 de agosto de 1519 e rematou o 6 de setembro de 1522. ¿Cantos días durou a empresa? O capitán Cook foi o primeiro home branco que visitou… ¿que famosas illas? Alexander von Humboldt foi un viaxeiro e explorador, pero ¿a que se denomina «corrente de Humboldt»? ¿Como se chamaban os primeiros astronautas que chegaron á Lúa? Relaciona as tres columnas: • Marco Polo

• Inglés

• Viaxou a China

• Humboldt

• Español

• Primeiro viaxeiro espacial

• Cook

• Ruso

• Deu a primeira volta ao mundo

• Elcano

• Italiano

• Alcanzou as costas de Nova Zelandia e Australia

• Gagarin

• Alemán

• Percorreu gran parte de América

As viaxes que realizan os astronautas en naves espaciais son semellantes ás realizadas polos exploradores séculos atrás. Para os países, a conquista do espazo supón un gasto de millóns de euros. Realiza un traballo indicando se consideras que ese diñeiro debería empregarse mellor noutras actividades que favorecesen máis directamente á poboación mundial. Unha vez rematado inicia un debate con aqueles compañeiros que expresen unha opinión distinta á túa. Acostúmate a razoar sempre as túas respostas.

Seguro que oíches falar en numerosas ocasións da posibilidade de que existan ou non formas de vida noutros planetas ¿Ti que opinas? Se a resposta é negativa, indica en que te baseas e, se é a favor, ¿como cres que poden ser esas formas de vida? ¿Poderían visitar a Terra? ¿Por que cres que moitas persoas negan esta posibilidade? Inicia un debate con aqueles compañeiros que teñan opinións diferentes á túa.

Actividades que che axudarán a comprender mellor o que liches ao tempo que propoñen a realización de traballos e debates atractivos conectando o tema co mundo que te rodea

Texto principal a modo de artigo que che abrirá as portas dun tema interesante da unidade para que amplíes os teus coñecementos

4. Practica competencias

P RACTICA

COMPETENCIAS

Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico 1

Competencia matemática

Competencia lingüística

Norte

que dicimos que esa non é unha forma xeométrica perfecta?

5 ¿En que mapa atoparías maior cantidade de deta-

9 Explica coas túas propias palabras que significan os seguintes termos en xeografía:

• Mapas topográficos .................................. .

• Accidentes

• Mapas físicos ............................................ .

• Pendente

• Mapas políticos ......................................... .

Se unha nave pudiese desprazarse á velocidade da

• Alianzas

• Mapas de transporte ................................. . • Esbozo ...................................................... .

Competencia para aprender a aprender Tratamento da información e competencia dixital 0º

• Mapas temáticos ...................................... .

• Proxeccións

lles, nun con escala 1:50.000 ou noutro con escala 1:250.000? Razoa a túa resposta.

6 luz, ¿canto tempo tardaría en alcanzar o Sol?

Ecuador

12 Indica no teu caderno a que corresponden as seguintes representacións:

4 ¿A que figura xeométrica se semella a Terra? ¿Por

Debuxa no teu caderno unha esfera terrestre coma a que che propoñemos a continuación e sinala nela os nomes das liñas imaxinarias da Terra.

10 Completa o seguinte texto:

7 Teclea no teu buscador «NGC4945» e contesta ás seguintes cuestións:

• ¿Que significan estas siglas? • ¿A que corresponden? Fonte: European Southern Observatory.

• Indica as súas características.

Sur

2 Fai un comentario guiado dun mapa topográfico. 3 Comenta o seguinte debuxo. Fixándote no xuntas

ou separadas que aparecen as liñas, poderás determinar cal das dúas curvas de nivel representa maior altura, maior inclinación das ladeiras, etcétera.

A Terra, un __________ que forma parte do __________, xira en torno ao __________, que é unha __________. Ten un único _________, que é a _________, da que nos separan __________. A sucesión dos días e as noites é unha consecuencia do _____________, mentres que as estacións o son do ______________. Para poder representar a súa superficie sobre un plano empréganse as _________________, que poden ser __________, __________ e __________.

11 Indica no teu caderno se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións:

• No noso hemisferio, a Estrela Polar sinala sempre o Norte. • Os meridianos son todos iguais.

• Corte topográfico ..................................... .

13 ¿Para que serve a lenda dun mapa? 14 ¿Que son as coordenadas xeográficas? ¿A que chamamos lonxitude? ¿E latitude?

15 ¿Que é o Sistema Solar? ¿Como se chama o satélite da Terra?

PÁXINAS WEB

As seguintes páxinas web pódenche axudar no estudo desta unidade: Instituto de Tecnoloxías Educativas: http://www.isftic.mepsyd.es/

Esta páxina está en inglés, polo que, ademais de estudar xeografía, podes practicar este idioma: www.worldatlas.com/aatlas/world.htm

• Os paralelos son todos iguais. • Un sistema de proxección recente é o de Peters.

Os mapas poden servirche para realizar exercicios prácticos: http://go.hrw.com/atlas/span_htm/world.htm Páxina que permite ver fotografías e traballar sobre todo as primeiras unidades:

8 Entra na páxina que Wikipedia ten sobre cartogra-

www.astromia.com

fía e responde ás seguintes cuestións:

Mapas en tres dimensións. Con esta páxina podes localizar puntos de calquera lugar da Terra:

• ¿Que cidade foi o centro da cartografía no século XVI? • ¿Quen fixo o globo terráqueo máis antigo?

Páxinas web para ampliar información na rede sobre distintos temas da unidade

http://earth.google.es

• ¿Quen foi o primeiro que estudou e promoveu a utilización das proxeccións? • ¿En que tipo de mapas empregou Mercator esas proxeccións?

Actividades agrupadas por competencias básicas para que poidas practicar todas as túas habilidades e coñecementos

Ademais de información, contén xogos e pasatempos:

V. van Gogh, Noite estrelada sobre o Ródano, 1888, Museo de Orsay, París.

http://spaceplace.nasa.gov

ÍNDICE 1. O planeta Terra

1. A Terra no Universo ................................................ 10 2. Os movementos da Terra e as súas consecuencias ....................................................... 12 3. A localización e os fusos horarios ........................... 14 4. A representación da Terra. Proxeccións ................... 16 5. Cartografía básica. As novas cartografías ............... 18 6. Lectura e comentario de mapas ............................. 20 7. Apéndice. O recoñecemento do planeta. Viaxes e exploracións .......................... 22 Practica competencias ............................................. 24

2. Os elementos do medio natural

1. 2. 3. 4.

Composición da Terra e placas terrestres ............... 28 Os continentes ........................................................ 30 O relevo (I). A súa orixe: os axentes internos .......... 32 O relevo (II). Os axentes externos. As formas do relevo .............................................. 34 5. As grandes unidades do relevo terrestre (I): Asia e América ....................................................... 36 6. As grandes unidades do relevo terrestre (II): África e Antártida ................................................... 38 7. As grandes unidades do relevo terrestre (III): Europa e Oceanía ................................................... 40 8. As augas mariñas e os océanos .............................. 42 9. As augas continentais: ríos, lagos, augas subterráneas e glaciares .......................................... 44 10. O relevo oceánico: costas e fondos mariños ........ 46 11. Apéndice. Terremotos e volcáns .......................... 48 Practica competencias ............................................. 50

3. A atmosfera e o medio climático

1. A atmosfera e os fenómenos atmosféricos ............ 54 2. A temperatura, a humidade e as precipitacións .................................................. 56 3. A presión atmosférica e os ventos .......................... 58 4. Tipos de climas. Os climas cálidos .......................... 60 5. Os climas temperados e fríos ................................... 62 6. Os riscos climáticos: secas, inundacións e ciclóns tropicais .................................................. 64 7. Apéndice. Lectura e interpretación de mapas climáticos .......................................... 66 Practica competencias ......................................... 68

4. Os medios naturais e os recursos. A súa distribución climática 70 1. O estudo integral do medio natural ....................... 2. As paisaxes naturais cálidas (I): o medio ecuatorial .............................................................. 3. As paisaxes naturais cálidas (II): o medio tropical húmido e o deserto cálido ..................................... 4. Os medios naturais temperados (I): as paisaxes mediterránea e chinesa ........................................... 5. Os medios naturais temperados (II): as paisaxes oceánica e continental ............................................. 6. As paisaxes frías: as rexións boreais e a alta montaña ............................................................... 7. Apéndice. Lectura e interpretación de mapas de vexetación ..................................... Practica competencias .........................................

5. Os medios naturais e a sociedade humana

7. Introducción á Historia. A Prehistoria

72 76 78 80 82 84 86 88

8. As civilizacións de Oriente Próximo: Mesopotamia e Exipto

1. O relevo peninsular (I). Características xerais, o Macizo Galaico e a Meseta Central ................... 2. O relevo peninsular (II). As cordilleiras exteriores e as depresións ..................................................... 3. Os ríos peninsulares ............................................. 4. As costas peninsulares ......................................... 5. As paisaxes peninsulares. A España oceánica .............................................................. 6. A paisaxe da España interior ................................. 7. A paisaxe da España mediterránea .......................

110 112 114 116 118 120 122

156

1. A civilización mesopotámica ................................. 158 2. As cidades e a sociedade mesopotámica ............. 160 3. A cultura mesopotámica ....................................... 162 4. As orixes de Exipto: o val do Nilo ......................... 164 5. A sociedade exipcia .............................................. 166 6. A vida cotiá en Exipto ........................................... 168 7. A relixión exipcia .................................................. 170 8. A cultura exipcia .................................................. 172 9. Apéndice A. O nacemento da escritura ............ 174 10. Apéndice B. A tumba de Tutankhamón ......... 176 Practica competencias ....................................... 178

9. A antiga Grecia 108

132

1. Concepto de «Historia». Fontes e ciencias auxiliares ............................................................. 134 2. A cronoloxía ........................................................ 136 3. A Prehistoria. A orixe do ser humano .................. 138 4. As etapas do Paleolítico ....................................... 140 5. A vida no Paleolítico ............................................. 142 6. O Neolítico: os cambios tecnolóxicos .................... 144 7. O Neolítico: a nova sociedade ............................... 146 8. A Idade dos Metais .............................................. 148 9. A arte prehistórica ................................................ 150 10. Apéndice. Os métodos da arqueoloxía ........... 152 Practica competencias ....................................... 154

1. A paisaxe humanizada. Medios favorables e desfavorables para o ser humano ....................... 92 2. A diversidade de condicións de vida sobre a Terra. Os medios cálidos e fríos ............................ 94 3. A explotación do medio polo home: as zonas temperadas .............................................. 96 4. Os riscos derivados da acción humana. A contaminación ................................................... 98 5. As consecuencias da acción humana .................... 100 6. O cambio climático. Medidas para un desenvolvemento sostible .................................... 102 7. Apéndice. A interpretación das paisaxes .......... 104 Practica competencias ....................................... 106

6. A península Ibérica. As illas Baleares e as illas Canarias

8. As paisaxes insulares (I): as illas Baleares .............. 124 9. As paisaxes insulares (II): as illas Canarias .............. 126 10. Apéndice. A acción humana e o medio en España ...................................... 128 Practica competencias ....................................... 130

1. 2. 3. 4.

180

As orixes. Creta e Micenas .................................... 182 O nacemento da polis ......................................... 184 A época clásica: Esparta e Atenas ......................... 186 A época clásica: das guerras médicas á do Peloponeso ........................................................... 188 5. Alexandre Magno e o helenismo ......................... 190 6. A economía e a sociedade da Hélade ................... 192 7. A vida cotiá nas polis gregas ............................... 194 8. A arte grega ........................................................ 196 9. A relixión: mitos e deuses ..................................... 198 10. Apéndice. O legado da cultura grega .............. 200 Practica competencias ....................................... 202

10. Roma

204

1. Os inicios de Roma. A Monarquía ......................... 206 2. A República .......................................................... 208 3. A expansión de Roma e o dominio mediterráneo .. 210 4. As guerras civís e o fin da República ..................... 212 5. O Imperio ............................................................. 214 6. A crise do Imperio romano .................................. 216 7. Apéndice. A lexión romana ............................... 218 Practica competencias ....................................... 220

11. A civilización e a cultura romanas

222

1. 2. 3. 4.

A sociedade escravista ......................................... 224 O traballo e a familia ........................................... 226 A cidade romana .................................................. 228 A relixión romana e a difusión do cristianismo .......................................................... 230 5. A cultura latina ..................................................... 232 6. A arte romana ...................................................... 234 7. Apéndice. Pompeia e Herculano ........................ 236 Practica competencias ....................................... 238

12. A península Ibérica: a Prehistoria e a Idade Antiga

240

1. A Prehistoria peninsular ata o I milenio ................. 242 2. Tartesos, iberos e celtiberos. As colonizacións ................................................... 244 3. A conquista romana. A organización do territorio ........................................................... 246 4. A vida económica e social ..................................... 248 5. A romanización. O legado cultural ....................... 250 6. O reino visigodo de Hispania ............................... 252 7. Apéndice. Os achados de Atapuerca .................. 254 Practica competencias ....................................... 256

13. Xeografía e Historia da túa Comunidade

258

Anexo cartográfico

270

ÍNDICE 1. O planeta Terra

2. Os elementos do medio natural

1. 2. 3. 4.

3. A atmosfera e o medio climático

5. Os medios naturais e a sociedade humana

7. Introducción á Historia. A Prehistoria

72 76 78 80 82 84 86 88

8. As civilizacións de Oriente Próximo: Mesopotamia e Exipto

110 112 114 116 118 120 122

156

9. A antiga Grecia 108

132

6. A península Ibérica. As illas Baleares e as illas Canarias

1. 2. 3. 4.

180

10. Roma

204

11. A civilización e a cultura romanas

222

1. 2. 3. 4.

12. A península Ibérica: a Prehistoria e a Idade Antiga

240

13. Xeografía e Historia da túa Comunidade

258

Anexo cartográfico

270

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

14:58

Página 8

O planeta Terra «Desde o espazo contemplaba unha bonita vista da Terra, que tiña un precioso halo azul moi visible. Pasaba suavemente dun azul pálido a azul, azul escuro, violeta ata un negro absoluto. Era un cadro magnífico.» YURI GAGARIN, astronauta ruso, primeiro home en viaxar ao espazo en 1961.

• ¿Que é o Universo? ¿E o Sistema Solar? • ¿Como se chaman os planetas? • ¿Coñeces o nome das liñas imaxinarias que recorren a superficie da Terra?

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

14:58

Página 9

Esta foto foi tomada polos tripulantes do Apolo 17 en decembro de 1972, na súa viaxe á Lúa. Nela reflíctese a descrición que o astronauta ruso Yuri Gagarin fixo da Terra e que levou a describir o noso planeta coma «Planeta azul», consecuencia de que a auga dos océanos representa o 70% da súa superficie.

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

14:58

Página 10

A TERRA NO UNIVERSO 1.1. O Universo

CONCEPTOS • Galaxia: agrupación de estrelas que ten un movemento conxunto.

O Universo é un inmenso espazo constituído por unha infinidade de galaxias*, que, á súa vez, están formadas por millóns de estrelas*.

• Estrela: astro que brilla con luz propia. Está formado por gases que emiten luz e que se atopan a temperaturas moi elevadas.

• Astros: corpos celestes que constitúen o Universo. Os astros máis importantes son as estrelas, os planetas e os satélites. • Órbita: percorrido no espazo que fai un astro arredor doutro de masa maior.

• Satélite: astro de pequeno tamaño que non ten luz propia e que xira arredor dun planeta.

Neptuno

Xúpiter Urano

Ceres

Marte

Venus Terra Mercurio

Cinto de asteroides

Sol

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

14:58

Página 11

O Sol é unha masa de gases que emite luz e calor, vitais para a nosa vida. Os planetas, pola súa parte, son astros sen luz propia, que xiran arredor do Sol en órbitas* constantes e teñen unha forma máis ou menos esférica. Os catro máis próximos están compostos sobre todo de materia sólida: Mercurio, Venus, Terra e Marte. Outros catro, Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno, están máis afastados, son gasosos e teñen maior tamaño. Hai, por último, algúns máis pequenos, chamados «planetas ananos», entre eles Plutón.

A maior parte dos planetas teñen satélites, corpos celestes que trazan órbitas arredor daqueles a causa da atracción da gravidade, coma, por exemplo, o fai a Lúa arredor da Terra.

1.3. O planeta Terra A Terra é o terceiro planeta en distancia respecto ao Sol. É o maior dos planetas rochosos, aqueles que están compostos esencialmente de materias sólidas.

O noso planeta ten unha extensión de 510 millóns de km2. Aínda que a nós nos semella enorme, en realidade a Terra é un planeta pequeno. A causa desa visión equivocada é a gran distancia que nos separa do Sol (150 millóns de km) e da Lúa (384.000 km), o que fai que nos pareza comparativamente máis pequena do que é. A Terra ten unha forma redondeada, pero non é unha esfera perfecta, posto que está achatada polos Polos. Adoitamos dividila mediante un plano, o do Ecuador, que a separa en dous hemisferios (norte e sur). O diámetro da Terra no Ecuador é de 40.077 km. A Terra só conta cun satélite, a Lúa. Pero grazas á forza da gravidade retén ao seu arredor unha capa de gases, a atmosfera, que dispersa a luz, absorbe a calor e permite a existencia de vida.

ACTIVIDADES 1

¿Que diferenzas hai entre estrelas, planetas e satélites?

Enumera os planetas que compoñen o Sistema Solar.

¿Como se chama a liña imaxinaria que divide a Terra en dúas partes iguais? ¿Que nome recibe cada unha delas?

¿Como inflúe o movemento de rotación na forma da Terra?

Fases da Lúa. Cuarto crecente

Lúa chea

O achatamento dos Polos fai que o radio que remata neles sexa 21 km menor có do Ecuador. Chamamos Eixe terrestre á liña imaxinaria que une ambos Polos. A Terra realiza de xeito continuo dous movementos: o primeiro deles xera o transcurso do día e a noite; o segundo, o do ano e as estacións.

Lúa nova

Cuarto minguante

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

15:06

Página 22

A PÉNDICE 7

O RECOÑECEMENTO DO PLANETA. VIAXES E EXPLORACIÓNS

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

15:06

Página 23

Fonte: NASA.

As exploracións contemporáneas Durante o século XIX, tras a Revolución industrial, os países europeos emprenderon unha auténtica carreira por colonizar e conquistar os «territorios libres». Nesa carreira colonial sitúanse as viaxes de exploración ao centro de África ou as expedicións aos Polos, que permitiron completar o mapa das terras do Ártico e, a comezo do século XX, as do continente antártico. No século XX, a aplicación de novas técnicas científicas e as posibilidades que supuxeron a aviación e a carreira espacial permitiron corrixir os erros anteriores e completar definitivamente o coñecemento da xeografía do planeta. Tamén se avanzou moitísimo no coñecemento das profundidades do mar e do interior da Terra.

Estación espacial internacional.

Na segunda metade do século XX, o noso planeta era xa completamente coñecido, polo que o interese dos científicos trasladouse á carreira do espazo.

ACTIVIDADES 1 2 3 4 5 6 7

• Inglés

• Viaxou a China

• Humboldt

• Español

• Primeiro viaxeiro espacial

• Cook

• Ruso

• Deu a primeira volta ao mundo

• Elcano

• Italiano

• Alcanzou as costas de Nova Zelandia e Australia

• Gagarin

• Alemán

• Percorreu gran parte de América

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

15:06

Página 24

P RACTICA

COMPETENCIAS

Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico

Competencia matemática 4 ¿A que figura xeométrica se semella a Terra? ¿Por

1 Debuxa no teu caderno unha esfera terrestre coma a que che propoñemos a continuación e sinala nela os nomes das liñas imaxinarias da Terra.

que dicimos que esa non é unha forma xeométrica perfecta?

5 ¿En que mapa atoparías maior cantidade de detalles, nun con escala 1:50.000 ou noutro con escala 1:250.000? Razoa a túa resposta.

Norte

Se unha nave pudiese desprazarse á velocidade da

6 luz, ¿canto tempo tardaría en alcanzar o Sol? Tratamento da información e competencia dixital 0º

Ecuador

7 Teclea no teu buscador «NGC4945» e contesta ás seguintes cuestións:

• ¿Que significan estas siglas? • ¿A que corresponden? Fonte: European Southern Observatory.

• Indica as súas características.

Sur

2 Fai un comentario guiado dun mapa topográfico. 3 Comenta o seguinte debuxo. Fixándote no xuntas ou separadas que aparecen as liñas, poderás determinar cal das dúas curvas de nivel representa maior altura, maior inclinación das ladeiras, etcétera.

8 Entra na páxina que Wikipedia ten sobre cartografía e responde ás seguintes cuestións:

• ¿Que cidade foi o centro da cartografía no século XVI? • ¿Quen fixo o globo terráqueo máis antigo? • ¿Quen foi o primeiro que estudou e promoveu a utilización das proxeccións? • ¿En que tipo de mapas empregou Mercator esas proxeccións?

Tema 01 gallego:Tema 01 gallego

29/3/11

15:06

Página 25

Competencia lingüística

12 Indica no teu caderno a que corresponden as seguintes representacións:

Explica coas túas propias palabras que significan os seguintes termos en xeografía:

• Mapas temáticos ...................................... .

• Proxeccións

• Mapas topográficos .................................. .

• Accidentes

• Mapas físicos ............................................ .

• Pendente

• Mapas políticos ......................................... .

• Alianzas

• Mapas de transporte ................................. . • Esbozo ...................................................... .

Competencia para aprender a aprender 10 Completa o seguinte texto: A Terra, un __________ que forma parte do __________, xira en torno ao __________, que é unha __________. Ten un único _________, que é a _________, da que nos separan __________. A sucesión dos días e as noites é unha consecuencia do _____________, mentres que as estacións o son do ______________. Para poder representar a súa superficie sobre un plano empréganse as _________________, que poden ser __________, __________ e __________.

11 Indica no teu caderno se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións:

• No noso hemisferio, a Estrela Polar sinala sempre o Norte. • Os meridianos son todos iguais.

• Corte topográfico ..................................... .

13 ¿Para que serve a lenda dun mapa? 14 ¿Que son as coordenadas xeográficas? ¿A que chamamos lonxitude? ¿E latitude?

15 ¿Que é o Sistema Solar? ¿Como se chama o satélite da Terra?

PÁXINAS WEB

As seguintes páxinas web pódenche axudar no estudo desta unidade: Instituto de Tecnoloxías Educativas: http://www.isftic.mepsyd.es/

Esta páxina está en inglés, polo que, ademais de estudar xeografía, podes practicar este idioma: www.worldatlas.com/aatlas/world.htm

• Os paralelos son todos iguais. • Un sistema de proxección recente é o de Peters.

Os mapas poden servirche para realizar exercicios prácticos: http://go.hrw.com/atlas/span_htm/world.htm Páxina que permite ver fotografías e traballar sobre todo as primeiras unidades: www.astromia.com Mapas en tres dimensións. Con esta páxina podes localizar puntos de calquera lugar da Terra: http://earth.google.es Ademais de información, contén xogos e pasatempos:

V. van Gogh, Noite estrelada sobre o Ródano, 1888, Museo de Orsay, París.

http://spaceplace.nasa.gov

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:23

Página 132

Historia

Prehistoria

Introdución á Historia A Prehistoria Paleolítico

6 millóns a.C. Aparición dos primeiros homínidos

Neolítico

8000 a.C. Xorde a agricultura

Idade dos Metais

5000 a.C. Xorde a metalurxia

Idade Antiga

3000 a.C. Aparición da escritura

Idade Media

476 d.C. (s. V) Caída do Imperio romano

Idade Moderna

1492 (s. XV) Descubrimento de América

Idade Contemporánea

1789 (s. XVIII) Revolución francesa

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:23

Página 133

A historia da humanidade é un longuísimo proceso de evolución, a partir dos primates. O que diferencia a nosa especie é a capacidade de razoar e transformar o medio. O Crómlech de Stonehenge, en Inglaterra, é unha boa testemuña da capacidade de dominar as forzas da natureza e de pensar de xeito abstracto.

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:23

Página 142

A VIDA NO PALEOLÍTICO

A vida cotiá no Paleolítico: preeminencia do lume, a caza e a fabricación de útiles.

5.1. Unha poboación escasa Os antepasados máis antigos do ser humano formaban unha poboación reducida. Agrupábanse en pequenas tribos, compostas duns poucos adultos e nenos. Os alimentos eran escasos (porque a recolección e a caza eran limitadas) e deficientes (porque dependían dos froitos silvestres e dos animais existentes no medio).

A deficiente alimentación explica tamén que os homínidos tiveran poucas defensas contra as enfermidades. Unha infección por unha ferida ou nos dentes, por exemplo, podía ser mortal, porque non sabían como combatila. Os nenos eran especialmente vulnerables, polo que moi poucos chegaban a adultos.

5.2. A vida depredadora Os homes da Prehistoria dependían dos alimentos que proporcionaba o medio. Ao principio, a dieta debeu ser basicamente vexetariana, porque era moi difícil cazar animais coa soa axuda de paus e pedras. A partir do Homo habilis, non obstante, os homínidos dispuxeron xa de instrumentos traballados. Aprenderon a rastrear, tender trampas, usar frechas e lanzas con eficacia e a pescar. Tamén aprenderon a descortizar as pezas cazadas, a conservar a carne certo tempo e a aproveitar a graxa e a pel. A alimentación mellorou en cantidade e calidade. Esa mellora influíu na evolución da especie e no crecemento da poboación.

142

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:23

Página 143

5.3. Os asentamentos As tribos do Paleolítico eran nómades. Tarde ou cedo os froitos silvestres e a caza comezaban a escasear. Entón non quedaba máis remedio que emigrar e buscar un novo asentamento onde houbera novos cotos de caza e plantas para recolectar. Os seus poboados eran, por tanto, provisionais. Os asentamentos situábanse sempre preto da auga: un río, un lago, un manancial. Adoitaban aproveitar os abrigos naturais para protexerse do vento, da chuvia e dos ataques doutros animais. Tamén aproveitaban as entradas das covas, sobre todo nas épocas nas que as glaciacións do Cuaternario fixeron baixar moito a temperatura. Nas etapas máis avanzadas do Paleolítico comezaron a construír chozas moi rudimentarias, con troncos, pólas e peles. En todo caso, tratábase simplemente de lugares onde durmir, pequenos e pouco resistentes ao paso do tempo.

5.4. Unha sociedade unitaria As hordas de cazadores do Paleolítico eran grupos moi reducidos, compostos por grupos de dúas ou tres ducias de individuos.

Un enterramento ritual. A colocación do corpo nunha posición concreta e os obxectos que se enterraban con el indican a existencia de crenzas espirituais.

A única división social existente debeu ser a de xénero: os homes adultos eran cazadores, mentres que a recolección de froitos e a preparación do alimento correspondería ás mulleres e aos nenos. Outros traballos, como a fabricación de instrumentos e o tratamento das peles, distribuiríanse segundo as necesidades da tribo. En todo caso, os adultos coñecían todas as destrezas necesarias para vivir, de xeito que ningún dependía dos demais para a súa subsistencia. Só os nenos e os anciáns quedaban baixo o coidado daqueles. É posible que houbera unha certa dirección, por parte dun xefe de tribo, e é probable que os anciáns foran consultados en cuestións difíciles. Tamén pode que algún membro da tribo exercera de bruxo ou feiticeiro. O certo é que todos compartían o traballo e as tarefas necesarias para sobrevivir, polo que non existían diferenzas sociais entre eles.

¿SABÍAS QUE...? O descubrimento do lume • O coñecemento e uso do lume produciuse hai uns 300.000 anos, na época do Homo erectus. • Os homes do Paleolítico coñecían o lume a través de fenómenos naturais, como a lava volcánica ou os incendios producidos polos raios. Nalgún momento, comezaron a valorar a súa utilidade para afastar aos animais e pola calor que proporcionaba. Aprenderon primeiro a controlalo e a conservar as ascuas para ter fogueiras nos campamentos. • O paso seguinte foi provocalo. Usaban dous métodos principalmente: as chispas xeradas polo golpeo de dúas pedras e as que obtiñan do fretamento de paus sobre unha pedra preparada previamente. • O lume supuxo un cambio fundamental porque permitía cociñar os alimentos e mellorar substancialmente a nutrición. Ademais, pronto o aplicaron á propia produción de ferramentas e ao tratamento das peles.

11 12 13

ACTIVIDADES A esperanza de vida no Paleolítico debía ser duns 20 anos. Explica as causas. ¿Que eran as hordas? ¿Como se organizaban? Sinala as utilidades que o home do Paleolítico obtiña do lume.

143

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:24

Página 146

O NEOLÍTICO: A NOVA SOCIEDADE

Esta reconstrución da aldea neolítica de Jirokitia, en Chipre (IV milenio a.C.), é un bo exemplo para imaxinarnos como vivían no Neolítico: nela había cultivos, cría de gando e oficios como a cestería, o tecido, a elaboración de queixos e a fabricación de adobes, que, xunto coa pedra, constituían os materiais para construír as casas.

7.1. A sedentarización Ao poder producir alimentos, ben mediante o cultivo, ben mediante a cría gandeira, os homes do Neolítico conseguiron mellorar substancialmente a súa nutrición, en cantidade e en variedade. Como consecuencia diso, produciuse un crecemento de poboación importante e debeu experimentarse un aumento da esperanza de vida, comparada coa da etapa paleolítica. Tamén é posible que a mellora alimenticia contribuíra ao desenvolvemento físico e mental da especie.

Un dos poboados neolíticos mellor conservados é Çatal Hüyük, na actual Turquía.

146

Ao mesmo tempo, as comunidades instaláronse de xeito permanente, posto que xa non tiñan necesidade de buscar alimentos noutros lugares. Comezaron a construír vivendas, ao principio moi pequenas e rudimentarias. Pronto xurdiron os primeiros poboados, case sempre nas ribeiras de ríos e lagos. Os máis antigos que se atoparon situábanse na actual Turquía e en Palestina.

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:24

Página 147

7.2. A organización económica Co crecemento da poboación e a maior complexidade das tarefas, apareceu a división do traballo. O cultivo esixía un traballo continuo e especializado e o uso de instrumentos máis perfectos. Por outro lado, a agricultura e a gandería permitían obter máis alimentos que os que necesitaban os agricultores (excedentes). Iso permitiu que algúns membros da comunidade se especializaran en oficios diferentes: ceramistas, carpinteiros, curtidores de peles, etcétera. A división do traballo trouxo consigo a necesidade dos intercambios. Ao principio empregouse o troco, é dicir, o cambio de produtos ou de traballos. Pronto este método fíxose insuficiente e apareceron sistemas para calcular o valor dos produtos. Aínda que as relacións comerciais se limitaban a intercambios entre poboados próximos, tamén se atoparon en moitos lugares obxectos de procedencia afastada, como o ámbar do Báltico ou a obsidiana, que proban a existencia de contactos entre culturas neolíticas afastadas entre si, así como os inicios da navegación.

Cestos de esparto da cova de Los Murciélagos (Granada) VI-IV milenio a.C. Museo Arqueolóxico Nacional, Madrid.

Co asentamento e a división do traballo, aparece tamén a propiedade da terra. Nalgunhas sociedades neolíticas, a terra mantívose en común e os labregos repartíanse non só o traballo, senón tamén os produtos que obtiñan da terra. Non obstante, noutros casos, algúns membros do poboado fixéronse coa propiedade da terra.

7.3. A organización social As sociedades neolíticas tiveron xa unha organización política. A defensa dos poboados ante posibles ataques deu lugar á aparición de xefes. En moitas culturas neolíticas atopáronse enterramentos especiais, moi complexos, con enxovais luxosos, que amosan a existencia de familias poderosas e de xefes militares. Tamén hai restos de murallas e fortalezas, así como de armas, o que indica que debeu haber enfrontamentos entre os poboados.

7.4. Os coñecementos científicos e as crenzas A agricultura tamén estimulou a observación dos fenómenos naturais: o Sol, a Lúa, as estrelas, os cambios climáticos. O ciclo dos cultivos permitiu fixar o calendario. Tamén estimulou o cálculo matemático, necesario para medir as terras e as colleitas e para os intercambios. O novo xeito de vida levou a pensar na existencia de forzas naturais que controlaban o ciclo da vida. Xurdiron así as primeiras ideas de tipo relixioso, así como a crenza na vida despois da morte, como demostra a aparición de tumbas coidadosamente construídas e ritos funerarios. Segundo as zonas, incinerábase aos cadáveres e gardábanse en urnas ou enterrábanse en posicións diversas. Ademais, nas tumbas incluíase un enxoval, formado por todo tipo de obxectos que puideran ser «útiles» ao defunto noutra vida: roupa, comida, armas, etcétera.

ACTIVIDADES 17 18 19

Sinala a relación que existiu no Neolítico entre gandería, agricultura e crecemento da poboación. Define os termos «troco» e «excedente». ¿Que é un enxoval funerario?

147

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:24

Página 152

A PÉNDICE 10 OS MÉTODOS DA ARQUEOLOXÍA Unha vez elixido o lugar, as sondas ou os radares poden servirnos de grande axuda á hora de determinar o punto exacto no que convén iniciar os traballos.

Paisaxe Actualidade: obxectos de plástico, vidro, latas

O proceso de escavación

Idade dos Metais: armas e enxovais

Nun xacemento traballa un amplo equipo de científicos e especialistas en diversas ramas: paleoantropólogos, que estudan a evolución humana; xeólogos, que analizan a composición da terra e os seus cambios no tempo; palinólogos, que analizan o pole para determinar que especies había no entorno; expertos en sedimentación, que tratan de establecer unha secuencia lóxica nas capas do solo, etc. Estes científicos poden variar en función do tipo e do lugar da escavación, pero sempre se traballa baixo unha dirección arqueolóxica e en equipo.

Neolítico: industria lítica e cerámica

Paleolítico: ósos e industria lítica

Normalmente, un xacemento está formado por estratos acumulados ou, o que é o mesmo, por capas de terra máis ou menos horizontais que nos facilitarán unha primeira datación relativa, xa que os superiores son máis modernos que os inferiores. Ás veces, non obstante, a secuencia de estratos modificouse por movementos de terra, que debemos analizar e coñecer.

Restos fósiles animais e vexetais

Corte estratigráfico.

Delimitado o perímetro da área a escavar, trázase unha cuadrícula sobre a superficie, mediante cordas, de tal xeito que calquera obxecto que atopemos poida ser fixado con precisión nun punto determinado. Cada estrato debe escavarse lentamente, empregando instrumentos como espátulas, pequenas pas, brochas, etcétera.

O inicio dunha escavación A arqueoloxía é unha disciplina que se adica ao estudo das sociedades humanas antigas. Unha escavación tratará de atopar nun terreo determinado as pegadas desas culturas e, a través dos fósiles, aos homes que a fixeron posible e a súa influencia no medio. Actualmente, á hora de buscar o lugar onde realizar unha escavación, contamos cunha serie de medios que ata hai uns anos eran impensables. As imaxes transmitidas polos satélites ou as fotos aéreas permítennos observar montículos ou elevacións que non concordan cos terreos próximos, restos de cidades, pegadas de murallas, etcétera.

152

Cuadrícula, escavación de Atapuerca (Atapuerca y la evolución humana, Caixa, 2004, p. 98).

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:24

Página 153

Cando se atopa calquera obxecto, por pequeno que sexa, non se toca antes de que sexa debuxado, fotografado (a informática é un aliado inestimable) e filmado xunto a unha regreta milimetrada que nos servirá de referencia para determinar o seu tamaño. Despois extráese con sumo coidado. Se é moi delicado, ou crese que a súa manipulación pode deterioralo, empréganse resinas e materiais plásticos que o protexan do medio ambiente.

Análise, datación e conclusións A tarefa que se realiza no xacemento, aínda que probablemente sexa a máis interesante, é a máis breve, xa que a máis longa está a punto de comezar. Todo o material se envía aos laboratorios para fixar a súa antigüidade (datación absoluta) empregando métodos diversos. Entre eles están o do carbono-14, un mé-

todo químico que só serve para organismos vivos que non teñan máis de 40.000 anos; a dendrocronoloxía, que data a antigüidade polo número de aneis do tronco dunha árbore; o método do potasio-argón, que data minerais de varios millóns de anos ou a termoluminiscencia, que serve para datar cerámicas. Outros especialistas encárganse de reconstruír as pezas: un cranio, un esqueleto, unha vasilla. Ás veces trátase dunha especie de crebacabezas, formado por centos de pezas, e é necesario substituír o que falta con moldes de arxila para dar forma definitiva aos restos. Con toda a información obtida no xacemento e nos laboratorios establécense unhas conclusións que, ás veces, co paso do tempo, hai que revisar, ben porque os avances científicos permitan unha nova análise do atopado, ben polo achado de novas probas.

ACTIVIDADES

Explica o significado dos seguintes termos en función do contexto no que se atopan. Se che fai falta, consulta un dicionario: fósiles • pole • xacemento • estratos • datación

2 3 4 5

¿A que preguntas intentan dar resposta os arqueólogos ao realizar unha escavación? ¿En que se diferencia unha datación relativa dunha absoluta? ¿De que xeito as modernas tecnoloxías nos poden axudar a localizar un posible xacemento? Indica no teu caderno se as seguintes afirmacións son verdadeiras ou falsas: • A arqueoloxía unicamente estuda as civilizacións prehistóricas. • Nunha escavación o fundamental é a rapidez coa que se traballe. • A pesar da tecnoloxía, o labor de laboratorio segue sendo lento. • A paciencia é fundamental nun bo arqueólogo. • A arqueoloxía é unha ciencia moi antiga. Relaciona no teu caderno ambas columnas: Paleoantropólogo • • Estuda as capas do solo Xeólogo • • Estuda a composición da Terra Palinólogo • • Estuda o pole Experto en sedimentación • • Estuda a evolución humana Cando se atopa un obxecto nunha escavación non se debe tomar ata que é debuxado, fotografado e filmado. Selecciona a razón correcta: a) Para evitar que se deteriore. b) Porque, por moito coidado que se teña, nunca se deixará no mesmo sitio. c) Para evitar que alguén o poida roubar. d) Para poder estudalo amodo a través das imaxes. Indica no teu caderno, de entre a seguinte relación, os instrumentos necesarios nunha expedición arqueolóxica. Se che fai falta, busca a resposta na internet. Picos e pas • Unha máquina escavadora • Un martelo neumático • Estacas e cordas Instrumentos topográficos • Espátulas e brochas Nunha escavación atopan unha vasilla; seguen escavando e achan un colar; por último, atopan un brazalete. ¿Que obxecto é o máis moderno? ¿Por que? Se che ensinan unha fotografía dunha punta de frecha, ¿Que terán posto ao seu lado os arqueólogos para que saibas o tamaño que ten?

9 10

153

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:24

Página 154

P RACTICA

COMPETENCIAS Tras percorrer as opcións que che ofrecen contesta ás seguintes cuestións: • ¿Onde se atopan estas covas? • ¿Que temáticas representan as súas pinturas? • ¿Que causas influíron principalmente no seu deterioro?

Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico 1

Debuxa no teu caderno un mapamundi e colorea de verde o val do Rift, de azul a zona na que probablemente apareceu o Neolítico, de vermello onde se atoparon as primeiras vivendas e cun triángulo negro a situación das covas de Lascaux, El Castillo e Altamira e o abrigo de Cogull.

En Stonehenge atópase o crómlech máis coñecido. Teclea no teu buscador «Stonehenge», entra na web <www.wikipedia.org> e contesta ás seguintes cuestións: • ¿Que é un crómlech? • ¿En que país se atopa Stonehenge? • ¿Para que cres que se utilizaba? • ¿Cantos anos hai que se construíu? • ¿Que características teñen os enterramentos que apareceron alí?

Entra en <http://sepiensa.org.mx/contenidos/historia_ mundo/md_ph_ppal.html>. Desde esta páxina poderás lembrar, ampliar e repasar todo o que estudaches sobre evolucionismo, o Paleolítico e o Neolítico. Ao final do último apartado sobre o Neolítico, «Hacia la revolución humana», fanche dúas preguntas. Cópiaas no teu caderno e escribe a resposta.

Competencia matemática 2

Ordena cronoloxicamente as seguintes datas: 208 • 1873 • 46 a.C. • 33 • 505 a.C. •1111 • 2934 a.C.

Calcula os anos transcorridos entre as seguintes datas (se é necesario, utiliza unha calculadora): 489 e 23 • 489 a.C. e 23 a.C. • 489 a.C. e 23 d.C.

¿A que século corresponden os seguintes anos? 822 • 93 • 1212 • 1765 • 101 • 2009 • 513

Competencia en comunicación lingüística 5

Explica o significado dos seguintes termos no contexto da historia. Se che fai falta, consulta o dicionario: primate • homínido • evolución asentamento • hordas • eixada esparto • furna

Competencia no tratamento da información e competencia dixital 6

Le a biografía sobre Charles Darwin, que aparece na páxina web <www.biografiasyvidas.com> e contesta ás seguintes preguntas: • ¿Que outro naturalista chegou, practicamente, ás mesmas conclusións que Darwin sobre a orixe das especies? • ¿De onde era este naturalista? • ¿Como se solucionou este problema de autoría?

Unha das covas con pinturas paleolíticas máis famosa do mundo é a cova de Lascaux. Entra na súa páxina <www.lascaux.culture.fr.>. Unha vez nela podes elixir entre o español, o francés ou o inglés se queres practicar estes idiomas.

154

Competencia para aprender a aprender 10

Relaciona no teu caderno as seguintes columnas:

Vivían en pequenas tribos • Extraían minerais • Era capaz de falar • Desapareceron hai 40.000 anos • Domesticaban ovellas •

• • • • •

Idade dos Metais Neolítico Neandertal Paleolítico Homo erectus

Indica no teu caderno se as seguintes expresións son verdadeiras ou falsas:

• O Homo habilis coñecía a forma de acender o lume. • Paleolítico quere dicir «pedra tallada». • O home de Neandertal e o Homo sapiens conviviron. • A metalurxia foi descuberta polos hititas. • Os primeiros poboados neolíticos apareceron en Europa.

Reconstrución científica dun Homo habilis. Museo Arqueolóxico de Westfalia, Alemaña.

Tema 07 gallego:Tema 07 gallego

29/3/11

15:24

Página 155

Completa no teu caderno a seguinte táboa (se che fai falta, busca a resposta na internet): Viviu hai…

Viviu en…

Nalgunhas pinturas paleolíticas os animais representados teñen sinais de puntas de frechas ou de golpes. ¿A que se deben estes sinais? ¿Cal se pensa que era a función destas pinturas? Se che fai falta, consulta outras fontes, como internet.

A seguinte imaxe amosa unha pintura rupestre descuberta en Bicorp, Valencia. Describe a escena que aparece nela.

Era capaz de…

Australopiteco Homo habilis Homo erectus Neandertal Homo sapiens

Debuxa no teu caderno un organigrama coma este utilizando as seguintes palabras: sedentario; Paleolítico; siderurxia; Prehistoria; cazador; Neolítico; megálitos; nómade; agricultor; Idade dos Metais. Se che fai falta, consulta outras fontes, como internet.

PÁXINAS WEB

Competencia cultural e artística 14

A imaxe corresponde á Venus de Lespugue. Compáraa coa Venus de Willendorf que tes na páxina 150. Se che fai falta, consulta outras fontes, como internet. • ¿Que teñen en común? • ¿En que se diferencian? • ¿Por que determinadas partes do seu corpo están moi acentuadas? ¿Por que outras apenas se insinúan, ou incluso non están representadas?

As seguintes páxinas web pódenche axudar no estudo desta unidade: Aquí atoparás todos os calendarios e medicións de eras e ciclos de todos os tempos e civilizacións: http://club.telepolis.com/pastranec/interesantes/ calenda.htm Páxina oficial do Museo de Altamira: http://museodealtamira.mcu.es Páxina oficial do xacemento de Atapuerca. Contén unha serie de xogos de distinta dificultade. Para acceder a eles, desde a páxina de inicio, pincha en «Espacio didáctico» e abrirase un despregable con xogos e pasatempos: www.atapuerca.com

Desde esta páxina poderás coñecer todo o relacionado coas teorías da evolución, o Paleolítico e o Neolítico: http://sepiensa.org.mx/contenidos/d_lineas/1.htm Nesta páxina pódese escoitar o son da letra «e» tal como debían pronunciala os neandertais, segundo o antropólogo Robert McCarthy: http://www.fau.edu/explore/media/ FAU-neanderthal.wav

155

Galicia 1º gallego:Galicia 1º gallego

29/3/11

15:44

Página 258

Comunidade de Galicia POR RAÚL SOUTELO VÁZQUEZ

MARÍA XOSÉ VÁZQUEZ LOJO

A Galicia actual está formada polas provincias de A Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra, con capital autonómica en Santiago de Compostela. Comprende 29.574 km2 e o seu territorio caracterízase por un relevo moi erosionado, con montañas suaves, de orixe paleozoica, e numerosos ríos moi caudalosos. O seu clima atlántico con abundantes precipitacións e temperaturas suaves na costa e máis extremas no interior propiciou a expansión das fragas de carballos e soutos de castiñeiros. Na actualidade, as praderías, toxeiras, piñeiros e eucaliptais configuran unha paisaxe marcada polo hábitat disperso que caracterizou a evolución histórica da poboación galega desde a época castrexa e a romanización.

Castro de Baroña en Porto do Son (A Coruña).

Galicia 1ยบ gallego:Galicia 1ยบ gallego

29/3/11

15:44

Pรกgina 259

Galicia 1º gallego:Galicia 1º gallego

29/3/11

15:45

Página 260

O MEDIO FÍSICO (I): O RELEVO E A REDE FLUVIAL 1.1. Principais unidades de relevo A Comunidade Autónoma de Galicia localízase no extremo noroccidental da península Ibérica, cunha superficie de 29.574 km2. Forma parte do Macizo Galaico.

As formas do relevo galego son variadas e clasifícanse en cinco grandes unidades morfolóxicas: • As serras. Atópanse situadas por encima dos 700 metros. As principais son: - As serras septentrionais. Situadas ao norte da provincia de Lugo. Destacan a serra de Lourenzá, a cordal de Neda e a serra do Xistral, coa altura máxima do Cadramón (1.056 m).

Os Ancares.

- A Dorsal Galega. Un conxunto montañoso que cruza Galicia de Norte a Sur e supera os 1.200 m. Destacan a serra da Faladoira, Loba, Cova da Serpe, Faro, Faro de Avión, os montes do Testeiro e a serra do Suído. - As serras orientais e surorientais. As máis elevadas con cimas de ata 2.000 metros. Destacan: Ancares, Courel, Cabeza de Manzaneda, Queixa, Xurés e serra do Eixo co pico máis alto de Galicia, Pena Trevinca (2.124 m). • As chairas. Non superan os 700 m de altitude. Destacan Terra Chá e Terra de Curtis. • As depresións. A máis extensa é a depresión Meridiana, de Carballo a Tui. Tamén destacan Monforte, Maceda, A Limia, Monterrei e Valdeorras. • Os vales fluviais. Son moi numerosos, destacando os dos ríos Miño, Sil e Eume. • O litoral. Abarca uns 1.200 km e está bañado polo mar Cantábrico e o océano Atlántico. Divídese en: - Rías Altas: desde a ría de Ribadeo a cabo Fisterra. Son estreitas e pequenas, con acantilados. - Rías Baixas: de cabo Fisterra a cabo Silleiro. Son longas e amplas, con praias e illas. As principais illas son Cíes, Ons e Arousa, á entrada das rías. Vista do Canón do río Sil desde o miradoiro de Cabezoas (Ourense).

260

Galicia 1º gallego:Galicia 1º gallego

29/3/11

15:45

Página 261

Punta Estaca de Bares

Cabo Ortegal

8º

7º

Mar Cantábrico

Ría de Ferrol e B etan zos M

43º

o M iñ

Arnoia

Lim

Nei ra

Encoro de Belesar

be Ca

Encoro dos Peares Sil

S DO A RES R R A SEANC DO A EL R R R SE CAU

Cabeza de Manzaneda (1.778 m)

DE RA IXA R E SE QU

A LIMIA

DO A RR IXE SE E

ño Mi

O AD RR IRO SE ORE LAB

400

Umia

A SERRÍDO U DO S

200

43º

RA ZA Ulla ros ER BAN Mu S e R d ia BA Ría e No DO

a m as M

A TERRA CHÁ

bre Tam

Cabo Corrubedo Illa de Arousa sa rou eA d Ría Illas de a Ons edr tev n o Océano P de Atlántico Ría o Cíes Illas Vig de a í R Cabo Silleiro

de o

S DO ERRA FAR O

Cabo Fisterra

42º

E LD O VA IANlZlas a VIM X

MACIZO G AL

Cabo Touriñán

A A RR TR E S I S X DO

Eu m e

Rí Rib a de ade o

Cabo Prior Ría d

E o

S FA ER LA RA DO D IR A A

So r

9º

Pena Trevinca (2.172 m)

700 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 +3.000 m

42º 0

9º

8º

7º

50 km 6º

O relevo e a rede fluvial de Galicia.

1.2. A rede fluvial e lacustre Os ríos galegos son curtos, excepto o Miño, porque as serras onde nacen están próximas á costa. Son ríos caudalosos e regulares pola abundancia de precipitacións. Divídense en dúas vertentes: • A vertente cantábrica. Ríos curtos, de forte pendente, torrenciais e de gran capacidade erosiva. Os principais son: Navia, Eo, Masma, Ouro, Landro, Sor e Mera. • A vertente atlántica. Ríos longos, máis caudalosos e de pendentes suaves. Desembocan nas grandes rías da costa atlántica. Os principais son: Eume, Anllóns, Sallas, Tambre, Ulla, Umia, Lérez e o Miño, que é o máis longo e caudaloso de Galicia, co seu principal afluente o Sil. Galicia conta con poucos lagos e lagoas. As principais son Alcaián, Cospeito e Antela. Na costa atópanse as lagoas litorais de Doniños, A Frouxeira e Carregal.

ACTIVIDADES 1

Sitúa xeograficamente Galicia. Desde o punto de vista morfolóxico, ¿que unidades comprende?

Nomea e sitúa as montañas e serras que forman a Dorsal Galega. ¿Cal é o pico máis alto de Galicia? ¿Onde se atopa?

Realiza un esquema da rede fluvial de Galicia indicando a vertente e a ría nas cales desembocan os ríos. Utiliza os mapas de relevo e hidroloxía que ofrece o CESGA en <http://www.cesga.es/content/view/ 498/84/lang,gl/>.

261

Galicia 1º gallego:Galicia 1º gallego

29/3/11

15:45

Página 268

DA IDADE DO FERRO AO DOMINIO ROMANO 5.1. Os galaicos Na Idade do Ferro Galicia estivo habitada por grupos celtiberos que os romanos denominaron, en conxunto, como galaicos. Asentáronse por todo o territorio, coincidindo cos asentamentos da cultura megalítica e determinaron xa a dispersión poboacional que caracterizou a evolución posterior do hábitat de Galicia.

Territorio dos galaicos.

A cultura castrexa abarca desde o século VIII a.C. ata o I d.C. Os castros eran poboados fortificados rodeados por construcións defensivas. As vivendas eran de pequeno tamaño, xeralmente, de planta circular ou oval e só cunha porta. Estaban construídas en pedra e cubertas con pólas. Durante a romanización adoptaron a planta cadrada e a cubrición de tella. A economía castrexa era de base agrícola e gandeira, complementada coa práctica da caza, pesca e marisqueo. Ademais explotaban as minas e mantiñan intercambios comerciais. Elaboraron unha rica ourivería (torques, brazaletes, diademas, etc.) e esculturas de tipo antropomorfo, zoomorfo e inscricións ornamentais. A súa relixiosidade relacionábase co culto a elementos e forzas da natureza.

Fazouro

Torre de Hércules Betanzos (BRIGANTIVM)

Castro de Santa Tegra (A Guarda, Pontevedra).

Moraimé

Tins Cidadela

Ponte de Brandomil

Arzúa Melide Oins Lamas Iria Gándara Gastilar (PRIA) Padrón Cesures (GRANDIMIRO) Cuntis (AQVIS CELENIS) Nasos Caldas Alobre Agrade A Lanzada Tenorio Pontevedra (DVAS PONTES) Ponte Sampaio Borbén (BVRBIDA) Hío A Peneda Ourense Redondela (SCAPORVM) ICVS S PACORVM ) Vigo (V A Merca Panxón Ponte de Ramallosa Castromao Taboexa Mougás Celanova Tui (TVDAE) Baños de Bande Currás (QVERQVERNIS) Cirro

Sta. Tegra

Parga Lugo (LVCUS AVGUSTA) Marzán (MARTIAE)

TIMALINO

Ponte de Belesar

Gatín (PONTE NAVIA)

Chantada Castillós

Ponte de Barxa de Lor

Trives Vello (NEMETOBRIGA) Medorra (PRAESIDIVM) Petín (F. GIGURRORVM) Baños de Molgas Ponte Bíbei (SALIENTIBVUS) A Ermida Sandias (GEMINAS) Xinzo de Limia Laza Baños de Riocaldo Ponte Pedriña (AQVIS ORIGINIS) Lucenza Verín San Millán Tamaguelos a AQVAE FLAVIAE

Vilas e castros romanizados

Campamento romano. Aquis Querquenis (Bande, Ourense).

268

Principais vías romanas

Pontes

Galicia 1º gallego:Galicia 1º gallego

29/3/11

15:46

5.2. Galicia durante o dominio romano Os romanos dominaron o noroeste peninsular durante o século I a.C. atraídos, fundamentalmente, pola riqueza metalífera. Integraron este territorio, sucesivamente, na provincia de Hispania Ulterior e na Tarraconense. No século III adquire a categoría de provincia, a Galeacia romana integrada por tres conventus con capitais en Lucus Augusti (Lugo), Astúrica Augusta (Astorga) e Brácara Augusta (Braga). Estas cidades e a rede viaria que as unía marcaron o inicio do urbanismo en Galicia que tivo outros núcleos como Iria Flavia (Padrón) ou Aquis Celenis (Caldas de Reis). Da fusión de dous pobos galaicos e da civilización romana xurdiu a sociedade galaico-romana. Os poboados castrexos conviviron coas novas formas de asentamento impostas polos romanos (as villae) polo menos ata o século III, e algúns foron reocupados na Alta Idade Media.

Página 269

A CIDADE DE LUCUS AUGUSTI A cidade de Lucus Augusti foi a capital do convento lucense. A súa orixe pode deberse a un campamento das lexións romanas. Configuraríase como cidade a partir do ano 15 a.C. e o seu fundador foi Paulo Fabio Máximo, legado do emperador. Ata ela chegaba a vía XIX. As murallas construíronse a finais do século III. A súa ordenación está marcada polas dúas vías cardo (leste-oeste) e decumanus (norte-sur). Contaba con cloacas, acueduto, termas, anfiteatro e mansións, algunhas moi ricas e adornadas con mosaicos. O achado de dúas necrópoles na praza de Ferrol e na de San Roque dan idea dunha estrutura urbana estable e copiosa. O subsolo da cidade continúa aínda hoxe ofrecendo vestixios da herdanza romana. Pero o legado máis característico é a muralla, cun perímetro de 2.140 m, unha extensión de 32 hectáreas, un número elevado de torres (85 ou 86) e cinco portas (Miñá, Postigo, Nova, Toledana e Falsa).

A presencia romana modificou substancialmente a paisaxe do noroeste peninsular coa explotación dos recursos mineiros (ouro, prata, estaño, cobre, etc.) e a construción dunha rede viaria que permitise a actividade económica e o control do territorio. A actividade mineira co sistema de ruina montium modificou o curso do río Sil en Montefurado e a paisaxe do Courel. As vías de comunicación completáronse con pontes como a do río Bibei (Ourense), miliarios e con faros costeiros como a Torre de Hércules (A Coruña).

Muralla de Lugo e obras na década de 1950.

Na arte destacan a escultura con estelas funerarias e as pinturas murais como as de Santa Baia de Bóveda (Lugo).

ACTIVIDADES 14 15 16

¿Quen eran os galaicos? ¿Onde se asentaron? ¿De que vivían? ¿Como obtiñan o ferro? ¿A que provincias romanas pertenceu Galicia? Elabora unha redacción sobre a importancia das vías romanas e das cidades na Galaecia romana despois de consultar na aula o plano da cidade de Lugo na sección de descargas do Proxecto Terra <http://proxectoterra.coag.es/index. php/arquivo/descargas-pdf.html> e de visionar o documental «Os camiños de Roma» da serie Historias de Galicia, Televisión de Galicia-Xunta de Galicia.

269

Anexo cartogra?fico gallego:Anexo cartogáfico gallego

29/3/11

15:48

Página 270

Anexo cartográfico 180 º

Mapas

150 º

120 º

90 º

60 º

1. Mapa físico do mundo Mar de Beaufort

Illas Marquesas

Nevado Huascarán (6.746 m)

30 º

A N D E S

Ojos del Salado (6.893 m) Aconcagua (6.959 m)

M CA

Colo r

ado

PATA GON IA

14. Océano Glaciar Ártico e Antártida

Océan Atlánti

Lago MESETA DE de Titicaca Nevado Illimani MATO GROSSO (6.457 m) S Lago GRAN PO Poopó CHACO

O S

Pitcairn

13. Oceanía político

Illas Sala y Gómez

Cabo San Roque

pricornio Trópico de Ca

avis eD ito d

Tonga

Amazonas

S E L V A S

Golfo de Arica

Cook

12. Oceanía físico

ñón Mara

I R

P O L I N E S I A Samoa Wallis

Neg ro

Tokelau

MAC GUAIZO DE LLANOS YANA

Chimborazo (6.310 m) Golfo de Guayaquil

Cabo Verde

Delta do Orinoco

Fra ncis co

Galapagos

10. Europa físico 11. Europa político

Lago de Maracaibo Orinoco

Golfo de Panamá

Esporadas Ecuatoriales

Pequenas Antillas

Mar Caribe

C O L R D I L

Ecuador

0º

Illas Canaria

Cuba Grandes Porto PENÍNSULA Rico Antillas DO YUCATÁN A Española Xamaica

Lago de Nicaragua

Océano Pacífico

8. Asia físico

Madeira

Cabo Delta do Cañaveral Mississippi PENÍNSULA Golfo de DE FLORIDA Bahamas México

Xing ú

7. América do Norte político

Cabo Frío

Lagoa dos Patos Río de Prata Cabo San Antonio

Golfo de San Matías Golfo de San Xorse Cabo tres Puntas

Estreito de Magallanes

Malvinas (RU) Georgias do Sur

Cabo de Fornos Paso de Drake

Mar de Scotia

60 º

TERRA DE PALMER TERRA DE MARÍA BYRD

Gráficos 0

2.000

4.000 km

15. Principais cumes 180 º

16. Principais ríos 0

17. Principais lagos

270

200

400

1.000

2.000 3.000

4.000 5.000 + 5.000 m

C Sa

Illas Azores

Toca ntins

Volcán Pico de Orizaba (5.610 m)

Cabo Race

ná

ornia

Cabo San Lucas

Illas Hawái

RA SIER RE MAD

e Calif

6. América do Norte físico

Terranova

GRANDES hio CHAIRAS O

Mis s

Guadalupe (Méx)

Cáncer

e rand Río G

Trópico de

Est re

zo en or nL Lago Sa Lago Hurón Lago Michigan Ontario

Ur ug ua y

Elbert (4.396 m)

LABRADOR

M ad eir Ta a pa jó s

o rad

d Golfo

e Centroamérica políticos

9. Asia político

lo Co

a Din de ito tre s E Islan

Mar de Labrador

Lago Superior

iss

30 º

Groenlandia

Para

5. América do Sur

SIERRA DE LA COSTA

Cabo Mendocino

Missouri

e Centroamérica físicos

Lago Winnipeg

SAS S ROCHO

Vancouver

Baía de Hudson

PA MP AS

Illa de la Reina Carlota

Gran Lago del Oso Gran Lago del Esclavo

M O N TA Ñ A

Golfo de Alaska

Illas Aleutianas

4. América do Sur

Logan (6.050 m)

Baffin

AP M O AL N AC T E H S ES

Mar de Bering

MacKenzie

3. África político

Baía de Baffin

Victoria

Yukon ALASKA McKinley (6.194 m)

ipp i

60 º

Illas da Raíña Isabel

San

Mar de Chukchi

2. África físico

150 º

120 º

90 º

60 º

Anexo cartogra?fico gallego:Anexo cartogáfico gallego

29/3/11

15:48

Página 271

Mapa físico do mundo 30 º

60 º

90 º

120 º

150 º

180 º

Océano Ártico Mar de Groenlandia

avis

a arc am Din

ito d Est re

Lago Onega Lago Ladoga

PENÍNSULA ESCANDINAVA

RU ME SIA SET CE A D NT E RA L Vo

Mar Báltico

Ural

PENÍNSULA DE KAMCHATKA Lago Baikal

n Ri

Cabo Race

A L T A I MO NTE

K2 (8611 m)

t fra

S P TE S fo N O ol O R G M AG Z r is g Ti es

Éu

le Can

Bran co Nilo

Co ng o

São Tomé

MACIZO ETIÓPICO

Mar da China Meridional

Palaos

Illas Célebes Illas Molucas

Illas Carolinas

Indonesia

Arquipélago das Comoras

Mar de Timor

Ca nl e

Reunión Madagascar

GRAN DESERTO DE AREA Mnte Zeil (1.531 m)

Cabo Santa María

Cabo Naturalista

GRAN LEITO ARTESIANO GRAN DESERTO VICTORIA

Gran Baía Cabo de Australiana

Príncipe Eduardo

Tasmania Cabo Sudeste

Malvinas (RU)

0º Illas

I Gilbert A

A N E PENÍNSULA Illas S I DE Salomón A CABO YORKM a r d e Coral

Java

Océano Índico

Monte Wilhelm (4.509 m)

Nauru

Mar de Bismarck

Nova Guinea

Arquipélago de

Leeuwin

g rlin Da

Mar de Salomón

Illas Nuevas Hébridas

Cabo Howe

Fiji

Nova Caledonia

Mar de Ta s m a n i a

30 º

Cabo Norte Illa do Norte

Illa do Sur Cook (3.754 m)

Georgias do Sur

bo rnos

Illas Marshall

M PENÍNSULA DE MALACA

Sumatra

ER G

DR AK EN SB

Illas Marianas

Arquipélago das illas Filipinas

Borneo

Cabo Cabo de Boa Cabo de Recife Esperanza das Agullas

Prata o tonio

PENÍNSULA DE INDOCHINA

Mar da China Meridional

cifes r re de A

Lagoa s Patos

Hainan

LLEIR RDI A CO

Orange Delta del Okavango

Mar de Filipinas

ra rre i G ra n B a

DESERTO DE KALAHARI

Sri Lanka

Océano Pacífico

Taiwan

AN GR

Cabo Frío

Rojo

Za m O ka be van Fervenzas ze go Vitoria

TO SER IA DE AMIB N DE

Illas de Andamán

30 º

Fujiyama 3. 776 m

San

Lago Malawi

Cabo Fría

Golfo de Bengala

Arquipélago

Honshu de Xapón

Ryukyu Mar da China Oriental

tsé ng Ya

Kilimanjaro (5.895 m)

Lago Tanganica

ETA DE GROSSO

G IE R

Kenya (5.199 m)

Lago Victoria

PENÍNSULA DE COREA

S ES

Cabo Comorin

Lago Turkana

Lago Alberto

Ruwenzori (5.109 m)

én Socotora Cabo Guardafui

d de A

oz am bi qu e

Fra ncis co

LEITO DO CONGO

Golfo

Océano delDelta Níger Atlántico

g an Hu

on ek M

Golfo de Guinea

Mar Arábigo

Hokkaido

Mar de Xapón

Kanchenjunga (8.586 m) Ga ng es

DECÁN AT E A L H NT

S AT E L E S G H E N TA CID

e nu Be

Lago Volta

Everest (8.850 m)

TIBESTI

o Nil

Cabo San Roque

Lago Chad

Sajalín

GOBI

ANG AI

TIBET HIM AL Lhotse AY A (8501 m)

o ic

o ell erm rV Ma zul

Cabo Verde

r xe Ní

MONTES KUENLUN

s ér

z Sue de

Se ne ga l

Am ur

Illas Kuriles

Lago ha Se lg na Manc CÁ Baljash a de La RP ES Canle A Elbrus Mar ALP Golfo de Mar de Danubio TOS 5 .642 m Caspio Vizcaya Montblanc Aral Mar Cabo (4.807 m) PENÍNSULA PIRE Negro C Á U C Fisterra NEO Córcega BALCÁNICA ASO S jo Ta Illas Sardeña ANATOLIA Baleares Cabo de Sicilia SH MONTES San Vicente KU Cabo Illas Creta raltar ELBURZ ib X DU Bon A Azores o de it N R re I I Est E H Mar Mediterráneo Madeira ILL S Delta RD TLA do Nilo CO O A D do In DESERTO Illas Canarias DE LIBIA Golfo de AHAGGAR lo Omán Ni PENÍNSULA Lago Nasser ARÁBIGA

erranova

Mar de Bering Mar de Ojotsk

r pe ie Dn

Vís tula

CHAIRA DE SIBERIA OCCIDENTAL

RAIS

Mar do Norte

60 º

Le M na V M O ER ON CH NT JO T E ER E SK S YA S NS I K

MESETA DE SIBERIA CENTRAL

i Ob

Illas Hébridas

Ye ni se

PENÍNSULA DE KOLA

U TES

Mar de Labrador

Mar de Noruega

Illas Feroe (Din)

Mar de Kara

Mar de Barents

MON

de ito tre Es Islandia

Cabo Norte

AS DO ALTUR A VOLG

Groenlandia

ES M CA O ND NTE IN S AV OS

Baía de Baffin

Nueva Siberia

Mar de Laptev

Nueva Zembla

0º

Hu an g

30 º

A RI

60 º

SO VI DI

90 º

Cabo Sudoeste

Meridiano de Greenwich

Mar de Scotia

TERRA DE PALMER

90 º

60 º

30 º

60 º

TERRA DE WILKES

TERRA DA RAÍÑA MAUD

0º

30 º

60 º

TERRA DA RAÍÑA VICTORIA

90 º

120 º

150 º

180 º

-1.000 -2.000 -3.000 -4.000 -5.000 -6.000 -7.000 -8.000 -8.000 m

271

Anexo cartogra?fico gallego:Anexo cartogáfico gallego

29/3/11

15:48

Página 272

África físico 15ºO

0º

45ºE

30ºE

15ºE

45ºN

Golfo de Sirte

DESERTO DE LIBIA

uez

MACIZO DE AHAGGAR

MACIZO DE TIBESTI

lo Lago Ni Nasser

Emi Koussi (3.415 m)

r íxe

15ºN

São Tomé

a San

lo Ni

LEITO DO CONGO

MACIZO ETIÓPICO (4.307 m) Lago Turkana Lago Elgon Alberto (4.321 m)

Ruwenzori (5.109 m)

Montes Mitumba

Meru (4.565 m)

s Ka

Lago Tanganica

Serra Mõco (2.620 m)

be ell e

Oka van go

Za m

Fervenzas Victoria Lim

Brandberg (2.579 m)

DESERTO Delta do DE KALAHARI

be ze

0º

Ecuador

Kilimanjaro (5.895 m)

Arquipélago das Comores

Ca nl e

TO SER IA DE AMIB N DE

Cabo Fría

Sh a

Lago Malawi

15ºS

Océano Atlántico

Península de Somalia

Kenia (5.199 m)

Lago Victoria

Karisimbi (4.507 m)

Cabo Golfo Guardafui de Adén

Ras Dashen Terara (4.620 m)

Batu

Bioko

Cabo López

co an Br

ul Az

Delta do Níxer

Monte Camerún (4.100 m)

Meseta de Darfur

i ar Ch

e nu MACIZO DE Be CAMERÚN

Lago Volta

Golfo de Guinea

Lago Chad

Deserto de Nubia

o Nil

15ºN

0º Ecuador

RIFT

Cabo Verde

Tahat (2.908 m)

Co n

Se ne ga l

o ell erm rV Ma

30ºN

d nle Ca

G E R AL AN NT GR CIDE OC

Delta do Nilo

G ER L AN NTA R G RIE O

Jebel Toubkal a (4.167 m) ra

Illas Canarias

Mar Mediterráneo

M oz am bi qu e

30ºN

R CO

O AD EI R L DIL

Madeira

Cabo Bon

S LA AT

VAL DO

Estreito de Xibraltar

po po

15ºS

Ankaratra (2.642 m)

Madagascar

Okavango

Cabo Santa María

DR AK EN S

30ºS

Thabana Ntlenyana (3.482 m)

BE RG

Orange

Cabo de Boa Esperanza

Cabo das Agullas

Océano Índico

Cabo de Recife

0 750

150

300 600 1200 1800 3000 4800 + 4800 m

1.500 km

45ºS

45ºS 15ºO

272

0º

15ºE

30ºE

45ºE

Anexo cartogra?fico gallego:Anexo cartogáfico gallego

29/3/11

15:48

Página 273

África político C 15ºO

0º

45ºE

30ºE

15ºE

45ºN

Estreito de Xibraltar

Arxel

Rabat

Túnes

Mar Mediterráneo

TUNISIA Trípoli

Madeira

Illas Canarias

O Cairo

30ºN

z Sue de

ALXERIA

le Can

Golfo de Sirte

MARROCOS

30ºN

LIBIA SAHARA OCCIDENTAL

EXIPTO

MAURITANIA

MALI

Nouakchot

Dakar

15ºN

Banjul

SENEGAL GAMBIA

Bissau GUINEA GUINEA BISSAU Conakry Freetown SERRA LEONA Monrovia

Ecuador

CABO VERDE

o ell erm rV Ma

O Aiún

0º

45ºN

NÍXER

BENIN COSTA DE MARFIL LIBERIA Yamoussoukro

GANA

Lome

PortoNovo

XIBUTI

Addis Xibuti Abeba

Abuja

TOGO

Accra

15ºN

Xamena

NIXERIA

Ouagadougou

ERITREA

Asmara

Jartum

Niamey

BURKINA FASO

Bamako

SUDÁN

CHAD

CAMERÚN

REPÚBLICA CENTROAFRICANA

ETIOPÍA SOMALIA

Bangui

Yaoundé Malabo Golfo GUINEA de Guinea ECUATORIAL Libreville CONGO SAO TOMÉ E PRINCIPE São GABÓN Tome

UGANDA Kampala

Brazzaville Kinshasa

Adén Golfo de

Mogadixo

KENYA

RWANDA REP. DEM. Kigali DO CONGO Bujumbura BURUNDI

0º

Nairobi SEICHELES

TANZANIA

Praia

Victoria

Dodoma Luanda

COMORES Moroni

MALAWI Lilongwe

ZAMBIA

ANGOLA

15ºS

Harare

Antananarivo

Ca n

CIMBABUE

M oz am

bi qu e

Lusaca

15ºS

Windhoek

MOZAMBIQUE

BOTSWANA NAMIBIA

Gaborone

Pretoria

MADAGASCAR Maputo

Mbabane SUAZILANDIA

Bloemfontein 30ºS

SUDÁFRICA

MAURICIO Port Louis

Maseru LESOTO

Reunión St.Pierre REUNIÓN (Fr.)

Cidade do Cabo

750

1.500 km

45ºS

45ºS 15ºO

0º

15ºE

30ºE

45ºE

273