Pэдагаванне — падручнік для журналістаў мясцовых СМІ

Рэдагаванне падручнік для журналістаў мясцовых СМІ

Pэдагаванне — падручнік для журналістаў мясцовых СМІ

3

P

Рэдагаванне падручнік для журналістаў мясцовых СМІ

Мікалай Аляксандраў, Андрэй Бастунец, Паўлюк Быкоўскі, Jacek Gałązka, Марына Загорская, Вадзім Заміроўскі, Аляксандр Класкоўскі, Вікторыя Луд, Alicja Molenda, Paweł Nowacki, Piotr Tarczyński, Andrzej Fedorowicz, Міхась Янчук

5

Warszawa 2014 ﾂｩ Stowarzyszenie Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne ul. ﾅ「cka 18/16, 00-845 Warszawa tel: +48 797 703 036, fax: +48 22 827 95 87 www.eedc.com.pl, sekretariat@eedc.org.pl

6

Змест

Раздзел 1 Што такое мясцовая газета і вэб-партал?

1.1. Беларускі досвед — Мікалай АЛЯКСАНДРАЎ 1.2. Польскі досвед — Аліцыя МАЛЕНДА (Alicja Molenda)

8 20

Раздзел 2 Як працуе рэдакцыя газеты і партала?

— Яцак ГАЛОНЗКА (Jacek Gałązka)

30

Раздзел 3 Падвaліны журналісцкага майстэрства Журналісцкія матэрыялы ў практыцы — Марына ЗАГОРСКАЯ

64

Раздзел 4 Этыка і права ў журналісцкай практыцы — Андрэй БАСТУНЕЦ

96

Раздзел 5 Графічная азбука рэдактара. Чаму павінны навучыцца рэдактары газет?

— Яцак ГАЛОНЗКА (Jacek Gałązka)

116

Раздзел 6 Выкарыстанне ілюстрацыі. Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў — Вадзім ЗАМІРОЎСКІ, Вікторыя ЛУД

146

Раздзел 7 Працуем у анлайне 7.1. Беларускі досвед — Аляксандр КОАСКОЎСКІ 7.2. Польскі досвед — Пётр ТАРЧЫНЬСКІ (Piotr Tarczyński)

172 186

Раздзел 8 Тэлебачанне і радыё ў інтэрнэце 8.1. Беларускі досвед — Міхась ЯНЧУК 207 8.2. Польскі досвед — Анджэй ФЕДАРОВІЧ (Andrzej Fedorowicz) 222 8.3. Польскі досвед — Павал НАВАЦКІ (Paweł Nowacki) 238 Раздзел 9 Эвалюцыя і будучыня СМІ 9.1. Беларускі досвед — Паўлюк БЫКОЎСКІ 9.1. Польскі досвед — Павал НАВАЦКІ (Paweł Nowacki)

250 264

7

8

1

Што такое мясцовая газета і вэб-партал?

A

1.1 Беларускі досвед

«Брестский курьер» — друкаваныя выпускі, сайт і іх чытачы Мікалай АЛЯКСАНДРАЎ

Амаль чвэрць стагоддзя ў рэгіёне Прыбужжа жыве і дзейнічае газета «Брестский курьер», што заявіла пра сябе як першае недзяржаўнае выданне ў гэтым прымежжы Беларусі. З першых дзён свайго выхаду мы так вызначылі місію свайго выдання: аб’ектыўна і аператыўна інфармаваць пра падзеі, што адбываюцца ў Брэсцкім рэгіёне і Рэспубліцы Беларусь, аналітычна адлюстроўваць дынаміку сучасных працэсаў, кансалідаваць грамадзянскую супольнасць у сцвярджэнні дэмакратычных каштоўнасцей. І на працягу ўсіх мінулых гадоў гэтай пазіцыі прытрымліваемся. Мяркую, што важкаю ацэнкай дзейнасці «Брестского курьера» сталася тое, што газета першаю з беларускіх СМІ стала лаўрэатам прэміі Фонду Герда Буцэрыуса (ФРГ) па выніках 1999 года.

СЁННЯ ГАЗЕТА ХАРАКТАРЫЗУЕЦЦА НАСТУПНЫМІ ПАРАМЕТРАМІ: ► перыядычнасць —

1 раз на тыдзень (серада); ► наклад — 6700–7300 асобнікаў; ► аб’ём — 32 старонкі фармату А3; ► распаўсюджанне — Брэст і Брэсцкая вобласць; ► мовы выдання — руская і беларуская. Тое, што наша газета захавала ўплывовасць у рэгіёне і мае стабільную чытацкую аўдыторыю, тлумачыцца ў першую чаргу наступным: «Брестский курьер» адпачатку быў зарыентаваны на прафесійныя стандарты еўрапейскай журналістыкі і зваротную сувязь з чытачамі. У той жа час мы разумелі і ўлічвалі змены зацікаўленняў, прыхільнасцяў, спецыфікі ўспрымання інфармацыі з боку нашых чытачоў. Сама чытацкая аўдыторыя адчувальна трансфармавалася цягам гэтых гадоў: пашыралася канкурэнтнае асяроддзе, адбывалася змена пакаленняў і адпаведна каштоўнасцяў і прыярытэтаў, эпоха камп’ютарызацыі прапаноўвала новыя крыніцы СМІ.

9

1 ШТО МЫ МАЕМ ЦЯПЕР ЯК АЛЬТЭРНАТЫВУ ДРУКАВАНАЙ ВЕРСІІ?

Анлайн-версія «Брестского курьера» (http://www.bk-brest.by/) выходзіць два гады. Асноўны змест шмат у чым супадае з папяровым выданнем. Напаўненне сайта адбываецца пасля выхаду друкаванай версіі — у сераду і чацвер. У газеце пераважаюць арыгінальныя матэрыялы, перадрукоўкі з іншых крыніц займаюць не болей за 10 %. Аднак паміж папяровым выданнем і інтэрнэт-версіяй ёсць і адрозненні. Рубрыка «Свежыя навіны» абнаўляецца па меры паступлення інфармацыі. Акрамя таго, на сайт аператыўна выводзяцца матэрыялы, якія на момант выпуску папяровай версіі маглі б у нейкай ступені састарэць альбо страціць прыярытэты выхаду ў канкурэнтным асяроддзі. Таксама сайт дазваляе змяшчаць публікацыі ў большым аб’ёме, чымся дапускае папяровае выданне. І ілюстратыўна сайт больш насычаны за друкаваныя выпускі газеты. Найбольшую цікавасць у чытачоў выклікаюць артыкулы на сацыяльныя тэмы: жыллё, камуналка і г. д. Асаблівасцю Брэста з’яўляецца вялікая цікавасць да матэрыялаў на тэмы памежжа, гісторыі горада і захавання яго архітэктурна-ландшафтнага асяроддзя, да культурнай праблематыкі. Менавіта гэтыя пытанні выклікаюць найбольш бурныя абмеркаванні. У каментарыях выкарыстоўваецца прынцып прэмадэрацыі. Напаўненнем анлайн-версіі газеты займаецца адміністратар сайта, акрамя таго, у некаторых журналістаў маюцца паўнамоцтвы самастойна змяшчаць свае матэрыялы.

КІРУНКАМІ РАЗВІЦЦЯ САЙТА МЫ БАЧЫМ: ► удасканаленне

дызайну і структуры сайта; ► больш аператыўнае змяшчэнне матэрыялаў, навінавае напаўненне; ► прыцягненне рэкламы; ► пашырэнне мультымедыя — відэа- і аўдыяматэрыялаў (яны ў нас ужо выкарыстоўваюцца, але не сістэматычна); ► выкарыстанне рычагоў SEO-аптымізацыі дзеля падвышэння наведвальнасці. СУПРАВАДЖЭННЕ САЙТА

Мы імкнёмся да прысутнасці «Брестского курьера» ў сацыяльных медыя. У 2010 годзе газета далучылася да Twitter. «Вконтакте» і ў «Одноклассниках» акаўнты створаныя, але вядуцца нерэгулярна. Напрыклад, журналістка Наталля Алейнікава актыўна карыстаецца «Одноклассниками», часта змяшчае матэрыялы ў гэтай сацыяльнай сетцы.

10

«Брестский курьер» — друкаваныя выпускі, сайт і іх чытачы

Выкарыстоўваецца дзеля трансляцыі матэрыялаў і «Живой Журнал» (супольнасць http://brest-kurier-by.livejournal.com — і ўласна часопіс http://bk-brest.livejournal.com). Адміністратар сайта Валерый Цапкоў праз свой журнал па тэгу «Брестский курьер» актыўна распаўсюджвае матэрыялы газеты. На рэсурсе blogspot у «Брестского курьера» маецца акаўнт http:// bk-brest.blogspot.com, які выкарыстоўваецца дзеля паказу вялікіх фатаграфій. Першы ж зварот да гэтага вэб-сэрвісу засведчыў, што вялікія фота выклікаюць цікавасць. Маецца наш акаўнт і на YouTube дзеля трансляцыі свайго канала відэа (https://www.youtube.com/user/Brestcourier). Досвед выкарыстання сацыяльных сетак сведчыць на тое, што яны прыносяць дадатковы трафік. Наведвальнасць сайта і магчымасць яго манетызацыі павялічваюцца.

ЗНОЎКУ ПРА ДРУКАВАНЫ ВЫПУСК

Наклад газеты сёння вагаецца ад 6 700 да 7 300 асобнікаў у сувязі з сезоннымі зменамі пакупніцкай актыўнасці. Агульная штотыднёвая аўдыторыя з улікам прачытання ў сем’ях складае 13 000 – 15 000 чытачоў (згодна з уласнаю аналітыкай і даследаваннямі сацыялагічнай лабараторыі «NOVAK»). У мясцовым канкурэнтным асяроддзі «БК» валодае найбольш устойлівым ядром сталых чытачоў — 80 %. Падпісчыкі складаюць ад 10 да 12 %. Асноўныя ўзроставыя катэгорыі чытачоў друкаваных выпускаў «Брестского курьера» характарызуюцца наступнымі паказчыкамі: 18-24 гады — 13,2 %; 25-34 — 14,3 %; 35-44 — 26,9 %; 45-54 — 26,3 %; 55-64 — 9,5 %; 65 + — 9,8%. Г. зн. ядро нашай чытацкай аўдыторыі складаюць найбольш актыўныя ўзроставыя групы. Пры гэтым, згодна з даследаваннямі «NOVAK», мужчынскі і жаночы сегменты нашай чытацкай аўдыторыі складваюцца прыкладна «фіфты-фіфты» (мужчыны — 50,6 %, жанчыны — 49,4 %). Хоць у той жа час «Брестский курьер» — хутчэй, «мужчынская» газета. Паказчык — вялікі паток рэкламы, звязанай з будаўніцтвам, аўто і рэальнаю справай увогуле. Дробныя рэкламадаўцы разглядаюць газету як пляцоўку, дзе іхныя тавары знойдуць плацежаздольнага пакупніка. Добрым паказчыкам таксама ёсць тое, што 54,4 % чытацкай аўдыторыі «БК» маюць вышэйшую ці няскончаную вышэйшую адукацыю («NOVAK»). У сферы іх інтарэсаў і захапленняў — імкненне ўдзельнічаць у дэмакратычных зменах у Беларусі, гісторыя сям’і, роднага горада (вёскі), краю, традыцыі і навіны культуры, жаданне спазнаваць свет праз падарожжы. Са свайго боку, мы пазіцыянуем газету як сучаснае еўрапейскае выданне, якое ёсць правадніком аб’ектыўнай, аператыўнай і незалежнай інфармацыі, а таксама платформаю камунікацыяў грамадзянскай супольнасці і транслятарам чытацкіх меркаванняў і паведамленняў.

11

1 У нашых планах — прыцягненне да чытацкай аўдыторыі эканамічна актыўных грамадзян. Мяркуючы па рэальнай дынаміцы, у будучыні ўзрастуць транзітныя патокі грамадзян і грузаў праз Брэст. Цікавасць да аб’ектыўнай інфармацыі пра лагістыку, стан рэчаў на памежных пераходах і мытных тэрміналах павялічваецца. Мы маем канструктыўныя стасункі з консульствамі Польшчы, Расіі і Украіны ў Брэсце і хацелі б выкарыстоўваць гэта дзеля развіцця і папяровай, і інтэрнэт-версій газеты.

НАМ УЯЎЛЯЕЦЦА, ШТО НЕАБХОДНА РАЗВІВАЦЬ НАСТУПНЫЯ КАНТЭНТНЫЯ КІРУНКІ І Ў ДРУКАВАНЫХ, І Ў ЭЛЕКТРОННЫМ ВЫПУСКАХ «БК»: ► удасканальваць

тэматычны дыяпазон выдання; ► актывізаваць зваротную сувязь з аўдыторыяю; ► захаваць культурна-гістарычны змест газеты, які шануецца чытачамі; ► пашыраць тэмы мяжы, мытні і лагістыкі. У рэчышчы памежнага тэматычнага кірунку мы плануем развіць стасункі з польскаю прэсай Цярэспаля і Бяла-Падляскі. Перакрыжаваная рэклама падвысіць і іхную чытальнасць, і нашую. Акрамя таго, гэта ўзніме цікавасць да газеты эканамічна актыўнага насельніцтва.

ЭЦЮД ПРА ЧЫТАЧА «БК»

«Не дадзена нам прадказаць, Як слова наша адгукнецца...» — гэтыя радкі напісаў рускі паэт Ф. Цютчаў у 1869 годзе, неўзабаве пасля таго як было скасаванае прыгоннае права і заканадаўча ліквідавалі цэнзуру ў Расійскай імперыі (аднак ненадоўга). Бадай, у дачыненні да літаратуры гэта цалкам апраўдана — «не дадзена нам прадказаць…». Але ў журналістыцы, якая жыве іншымі часавымі катэгорыямі, прадказанне і вызначэнне перспектывы шляху да чытача — справа неабходная. На гэтым жывём і трымаемся. «Як слова наша адгукнецца…» — калі мы не будзем гэтага ведаць, рыхтуючы нашыя друкаваныя і электронныя версіі, тады і грашовых паступленняў чакаць не даводзіцца. …Гэты чытач аднойчы патэлефанаваў мне і хрыплаватым басам выказаў некаторыя прэтэнзіі па адной з публікацыяў апошняга нумара «БК». Спачатку падалося, што гэта адзін з незанятых пенсіянераў, якія эпізадычна звоняць — ці то ад няма чаго рабіць, ці то дзеля таго, каб абазначыць сябе ў барацьбе за рэжым былога існавання. Пагутарылі. Абмяняліся «кампліментамі». На наступным тыдні ён зноўку патэлефанаваў. Пасля прачытання нашай газеты знайшоў

12

«Брестский курьер» — друкаваныя выпускі, сайт і іх чытачы

у ёй свае плюсы і мінусы. Стала цікава. Распытаў яго і адчуў, што стары ў мяне выклікае інтарэс як чытач: не хіліць яго ніякім бокам ні ў румяны саветызм, ні да апазіцыі. У самым канцы 80-х — пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя ве даў я такога старога — Колесава Канстанціна Паўлавіча, франтавіка, які напісаў аповесць «Самаходка нумар 120» (яе надрукавалі ў маскоўскім часопісе «Октябрь» у 1989 годзе). Мы з ім у тую пару нямала пабадзяліся па брэсцкіх бульварах за размовамі пра жыццё і час. Уладзілен Ціханавіч быў, мяркуючы па тэлефоннай гутарцы, падобны да Канстанціна Паўлавіча, які ў той час ужо ад’ехаў на сваю радзіму — у расійскае Паволжа. Але і свой характар, свае рысы, свая манера размовы ў майго новага знаёмага выяўляліся непаўторна. Паваяваць ён не паспеў па ўзросце. А адразу ж пасля вайны, калі ён быў прызваны, яго накіравалі ў групе армейскіх таварышаў па службе ў Тыбет, да манахаў Шааліня — засвойваць рукапашнае баявое майстэрства. Вядома ж, гэта мяне зацікавіла — папрасіў яго пра сустрэчу дзеля размовы пра тую пару яго армейскага лёсу. Ён адказаў: «Я не супраць, але трэба ўзгадніць…» Праз некаторы час, калі мы чарговы раз стэлефанаваліся, сказаў: «Пакуль забаронена, рэжым сакрэтнасці захоўваецца…» Званкі сталі штотыднёвымі. Уладзілен Ціханавіч выступіў своеасаблівым камертонам нашых публікацыяў і аглядальнікам выпускаў газеты: «А вось Пуцін сустракаўся з Лукашэнкам і сказаў, што…»; «Тут нядаўна газ перакрывалі на Беларусь. Што Вы пра гэта думаеце?..» Стары разважаў маштабна, геапалітычна. І ў той жа час неяк папросту, жыццёва. Я на рэдакцыйных планёрках распавядаў пра званкі, пра меркаванні, якія Уладзілен Ціханавіч выказваў. Усе з вялікаю цікавасцю гэта ўспрымалі, пэўным чынам нават мяняючы стылістыку сваіх публікацыяў. Празнейкі перыяд нашых зносінаў Уладзілен Ціханавіч паведаміў, што цяпер з яго падачы ў двары склаўся «клуб старых» — чытачоў «Брестского курьера». Чытаюць, абмяркоўваюць, спрачаюцца, пярэчаць. Прапаноўваюць тэмы і ідэі публікацыяў па палітыцы і сучасных падзеях, але болей па сацыялцы, пенсіях, бальнічным абслугоўванні, гарадской гаспадарцы. Гэта было карысна і прадуктыўна — асабліва калі «клуб старых» падкідваў канкрэтыку па актуальных праблемах. Уладзілен Ціханавіч да таго ж заклапаціўся пра рэалізацыю нашага выдання ў суседніх з ягоным домам гандлёвых пунктах — паведамляў пра продаж накладаў і падказваў, дзе трэба павялічыць падвоз газет. Пікавым перыядам нашых стасункаў стаў момант, калі «Брэстсаюздрук», даведаўшыся, што мы больш актыўна сталі працаваць з гандлёвымі сеткамі акрамя гэтай арганізацыі, раптам у якасці «пакарання» паменшыў замову «БК» у гарадскія шапікі на дзве трэці. Уладзілен Ціханавіч, паглыбіўшыся ў гэтую праблемную

13

1 сітуацыю, развіў бурную дзейнасць. Спачатку ён папрасіў: «Дайцека мне тэлефон гэтага дзеяча, што вам палкі ў колы ставіць…» Спакойнае жыццё кіраўніка «Брэстсаюздрку» на гэтым скончылася. Старыя тэлефанавалі яму рашуча і сурова, з выкарыстаннем ветэранскай аргументацыі, так што ім з гэтай арганізацыі нават паабяцалі дастаўляць газету па хатнім адрасе бясплатна. Ад гэтага старыя адмовіліся, патрабуючы аднаўлення справядлівасці ў дачыненні рэалізацыі «БК» праз шапікі. І праз некаторы час замова на нашую газету была адноўлена ў былым аб’ёме. Тры гады працягвалася нашае завочнае тэлефоннае сяброўства з Уладзіленам Ціханавічам. Часам узнікалі паўзы — тады я сам, занепакоіўшыся, тэлефанаваў і даведваўся, што мой суразмоўца трапіў у рэанімацыю па здароўі. А праз дзень-другі зноўку чуў у слухаўцы ягоны хрыплаваты бас: «Аляксеіч, пра што ў гэтым нумары пішаце?..» Акрамя нашага газетнага жыцця-быцця мы гутарылі з ім на самыя розныя тэмы: пра гісторыю, пра літаратуру. Стары аказаўся аматарам паэзіі, а калі я перадаў яму праз кур’ера сваю кнігу вершаў, ён прыхапіў яе ў шпіталь на чарговае «адлежванне» (такім чынам ён гэта называў) і паведаміў потым, што гэта таксама для яго было «лекавым зеллем». …Восеньскаю раніцой прагучаў званок — сумны жаночы голас паведаміў: «Памёр уначы наш Уладзілен Ціханавіч. Крыху не дажыў да васьмідзесяці. Пахаванне заўтра…» Выведаўшы ў жонкі старога, што тэлефанавала мне, адрас, я, вядома ж, прыйшоў у прызначаны час развітання. Кляновы дворык паблізу ад Брэсцкага парку быў праняты лістападаўскім сонцам. І я ўпершыню ўбачыў нашага Чытача — у апошнім спачыне. Хударлявы высакародны профіль. Ляжаў нябожчык у форме чыгуначніка, ва ўзгалоўі была пакладзеная фуражка. Праводзіць яго прыйшло няшмат людзей, але гэта быў якраз той «клуб старых», у якім лідарстваваў Уладзілен Ціханавіч. І было светла ад апошніх лістоў восені, і ад паўдзённага сонца, і ад адчування роднасці з чалавекам, які падарыў мне разуменне Яго Вялікасці Чытача…

ДЗЕЛЯ КАГО МЫ РОБІМ ГАЗЕТУ?

Наўрад ці хто-небудзь будзе аспрэчваць, што адказ на гэтае пытанне можа быць толькі адзін: дзеля чытачоў.

P. S. Калі вы мяркуеце, што людзі самавітага ўзросту чытаюць толькі друкаваныя выпускі газет, то хачу паведаміць, што цяперашнія пенсіянеры паспяхова засвойваюць інтэрнэт. Як распавяла нам наша сталая чытачка Юлія Паўлаўна Бухцеева, брэсцкі ўрач-кардыёлаг, яна не толькі не прапускае папяровых выпускаў газеты, але і ў інтэрнэце ўвесь час наведвае нашу старонку. І рэкамендуе яе сваім калегам.

14

«Брестский курьер» — друкаваныя выпускі, сайт і іх чытачы

Але, па сутнасці, асноўная прычына ўсіх гэтых зрухаў арыенціра — непрафесіяналізм галоўных рэдактараў, выдаўцоў і аўтараў публікацыяў таго ці іншага выдання.

АЛЕ КАЛІ СУР’ЁЗНА ПРААНАЛІЗАВАЦЬ ЗМЕСТ РЭГІЯНАЛЬНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ПРЭСЫ — І ДЗЯРЖАЎНАЙ, І НЕДЗЯРЖАЎНАЙ, — ТО ЧАСАМ МОЖНА ВЫЯВІЦЬ У ЁЙ МАТЭРЫЯЛЫ З ЗУСІМ ІНШАЙ АДРАСОЎКАЮ, У СПЕКТР ЯКОЙ УВАХОДЗЯЦЬ: ► прадстаўнікі

дзяржаўнай улады розных узроўняў, пачынаючы з райвыканкамаўскага чыноўніка і заканчваючы прэзідэнтам (матывацыі — эканамічная і ідэалагічная залежнасць дзяржвыданняў ад дзяржструктур, боязь страціць дастаткова высокааплатную працу, кар’ернае імкненне прасунуцца па службовай лесвіцы); ► персаналіі і аб’екты публікацый (матывацыі — жаданне спадабацца фігуранту і атрымаць праз гэта пэўную выгоду, боязь негатыўнай рэакцыі і непрыемных наступстваў); ► заснавальнік, выдавец, галоўны рэдактар ці прадстаўнікі кіраўніцтва СМІ (падставы — аўтарытарны стыль кіравання рэдакцыяй, нізкі творчы патэнцыял супрацоўнікаў); ► партыі, рухі, палітычныя і грамадскія дзеячы (падставы — партыйная прыналежнасць альбо партыйныя сімпатыі, фінансавая залежнасць ці фінансавыя чаканні, «барыкадная» псіхалогія галоўнага рэдактара ці аўтара); ► рэкламадаўцы (матывацыя — фінансавая выгода); ► сам аўтар публікацыі (матывацыі — комплекс нарцыса, няўменне зірнуць на тэму вачыма чытача). Давер чытацкай аўдыторыі — галоўны капітал газеты, гарантыя яе эканамічнай стабільнасці. Кожны фальш, усялякія хітрыкі журналістаў рэзануюць у чытацкім асяроддзі і адгукаюцца зніжэннем продажаў накладаў, адтокам рэкламадаўцаў, праблемамі эканамічнага кшталту ў газетным механізме. «Добра пісаць — выгодна», — сказаў аднойчы К. Чукоўскі, аўтар «Мухі-Цакатухі» (якая грошыкі знайшла). Ведаць, дзеля каго пісаць — дзеля масавай аўдыторыі, асобных груп ці асобаў, — не меней выгодна.

ХТО НАШ ЧЫТАЧ?

Такім чынам, пагодзімся апрыёры, што мы пішам дзеля масавай аўдыторыі, дзеля ўсіх чытачоў, а калі дакладней — дзеля тых людзей, якія гатовыя выдаткаваць на наш газетны прадукт некаторую суму грошай наўпрост зараз ці ў недалёкай будучыні.

15

1 Выданне, якое дзейнічае разумна, здольнае не толькі задавольваць патрэбы чытача, але і фармаваць іх. Калі мы даследуем чытацкае асяроддзе, то гэта дазволіць ранжаваць структуру газеты паводле жан-раў, тэм, рубрык, кампазіцыйнай пабудовы і ў выніку адпавядаць запытам аўдыторыі. Чалавек як істота, што думае, — структура шматслойная. Значыць, каб адпавядаць яго густам, газета мусіць быць разнастайнаю, разлічанай на розныя іпастасі адной і той жа асобы. ► НОМО SАРIЕNS (чалавек разумны) адчувае патрэбу ў інфармацыі, якая дае яму магчымасць пазнаваць свет, арыентавацца ў ім, выжываць, удасканальвацца, будаваць кар’еру і г. д. Патрэба ў інфармацыі першаступенная і сталая. У газеце інфармацыйныя патрэбы чытачоў задавальняюцца праз сціслыя навінавыя паведамленні, каментары, аналітычныя матэрыялы, журналісцкія даследаванні, агляды, рэпартажы, інтэрв’ю, дарожныя нарысы, афіцыйныя звесткі, фатаграфіі, дыяграмы, табліцы, графікі, курсы валют, прагнозы сіноптыкаў і інш. І, падкрэсліваю, у газеце гэта найбольш важная частка, на якой грунтуецца ўся канструкцыя выдання. ► НОМО SОСIUS (чалавек грамадскі) адчувае патрэбу ў камунікацыі. Чалавеку неабходныя кантакты, сувязі з іншымі людзьмі, уключанасць у разнастайныя сацыяльныя групы, увага і пашана, ён жадае быць пачутым і запатрабаваным як асоба, ён зацікаўлены ў перадачы досведу, шырокім выкарыстанні сваіх распрацовак і ідэй. Гэтая чытацкая патрэба ў камунікацыі — крыніца новых тэмаў і ідэй, падвышэння накладу выдання. Яна задавальняецца за кошт сістэмы зваротнай сувязі з чытачом, публікацыі чытацкіх лістоў і меркаванняў, анкетавання, апытанняў і сацдаследаванняў, тэлефонных «гарачых лініяў», конкурсаў (гульнёвыя, літаратурныя, фота, гумару, агароднікаў, рыбаловаў і інш.). У прынцыпе, рэестр ідэяў супрацоўніцтва газеты з чытачамі невычарпальны — гэта залежыць ад ініцыятывы і творчай фантазіі. Напрыклад, у «Брестском курьере» мы ладзілі конкурсы фатаграфіяў дзяцей, чатырохногіх гадаванцаў, прыпевак, жыццёвых баек, гумарыстычных вершаў у стылі японскіх танку («Куды, куды, — шапчу, —вы аддаліліся: дынары, франкі, долары іены? Якія рукі гладзяць вас цяпер?»). Чытачы заўсёды ахвотна ўдзельнічаюць у гэткіх конкурсах. На падставе чытацкіх меркаванняў, лістоў, тэлефонных званкоў, анкетных апытанняў мы практыкуем падрыхтоўку злабадзённых матэрыялаў, даследуем тую ці іншую праблему (напрыклад, пытанні працы гарадскога транспарту).Такім чынам чытач не застаецца пасіўным спажыўцом друкаванай прадукцыі, а ўключаецца ў працэс стварэння газеты, становіцца нібы чальцом газетнага клуба. Гэткі шлях узаемадачыненняў з чытачамі карысны яшчэ і тым, што паступо-

16

«Брестский курьер» — друкаваныя выпускі, сайт і іх чытачы

ва ствараецца сталае кола пазаштатных аўтараў, дый проста добрых сяброў, якія, калі трэба, дапамогуць у правядзенні нейкага рэдакцыйнага мерапрыемства. А якія патрэбы чалавека — інфармацыйныя альбо камунікатыўныя — задавальняе публікацыя рэкламы, прыватных аб’яваў, праграм тэлебачання, раскладу руху транспарту, афіцыйных паведамленняў разнастайных ведамстваў і дзяржструктураў? І першыя, і другія ў роўнай ступені. У гэтай сітуацыі атрымліваецца, што, напрыклад, прадпрымальнік, што прапануе ў аб’яве паслугі відэаздымкі, імкнецца знайсці кантакт з найбольшым колам людзей (патэнцыйных замоўцаў), а чалавек, які чытае гэтую аб’яву, усяго толькі шукае неабходную спажывецкую інфармацыю. ► НОМО LUDENS (чалавек, які гуляе) адчувае патрэбу ў забаве. Ці трэба тут штосьці тлумачыць? У газеце ён знойдзе красворды, галаваломкі, гумар у розных жанрах, карыкатуры, гараскоп, забаўляльныя конкурсы, навіны пэўнага кшталту (забаўныя выпадкі, падрабязнасці з жыцця знакамітасцяў) і інш. Аttention! Журналісту ісці па шляху забаў прыемна, але небяспечна: сцежачка гэта коўзкая. Вельмі важна трымацца меры і густу, не скаціцца ў непрыстойнасць, не паўтараць «барод». Парада адна: лепей меней, ды танчэй. І, дарэчы, лёгкі дазаваны сцёб карысны і ў сур’ёзных матэрыялах. Гэта як перчык у талерцы наварыстага ўкраінскага баршчу. ► НОМО FAMILIARIS (чалавек сямейны) адчувае патрэбу ў сям’і. Кожны сацыёлаг пацвердзіць, што сям’я ў рэестры чалавечых каштоўнасцяў стаіць на першым месцы. Гэта не толькі першасная ячэйка грамадства — гэта асаблівы духоўны свет, адмысловая сістэма ўзаемадачыненняў. У газеце задавальненню гэтай патрэбы служаць публікацыі на сямейныя тэмы, парады псіхолагаў і медыкаў, кансультацыі па вядзенні хатняй гаспадаркі, кулінарныя рэцэпты, шлюбныя аб’явы, дзіцячыя старонкі, рубрыкі па агародніцтве, рыбалоўстве, хатніх забавах і захапленнях. ► НОМО SPIRITUS (чалавек духоўны) адчувае патрэбу ў духоўным пажытку. Гэта вельмі важная патрэба, задавальненню якой служаць літаратурныя жанры (вершы, проза, эсэ), матэрыялы пра гісторыю сем’яў, краю, месца жыхарства. Зразумела, гэтымі пяццю пунктамі спіс чалавечых патрэбаў не абмяжоўваецца. Вы можаце самі яго працягнуць і развіць. Аднак і гэтых пяці, я лічу, ужо дастаткова, каб скласці стратэгію і структуру зместу газеты, якая прэтэндуе на ўніверсальнасць. Але маюць права на існаванне і тыя выданні, якія нацэленыя на задавальненне не ўсіх пяці, а ўсяго толькі адной-дзвюх патрэбаў (газеты дзелавога характару, забаўляльныя, сямейныя, па дамаводстве, вузкапрофільныя, інфармацыйныя веснікі і г. д.). Задавальненне вышэйпералічаных чалавечых патрэбаў пры дапамозе газеты, вядома, прадугледжвае і пэўныя тэма-

17

1 тычныя прапорцыі. Колькі газетнай плошчы адвесці на інфармацыйныя матэрыялы? А на раздзел «Зваротная сувязь», на сямейную тэматыку?.. Кожны рэдактар мае права сам вызначаць гэтыя прапорцыі. Калі ў вас ёсць немалы капітал, смела можаце выдаваць 120-старонкавую газету «Нью-Васюкі Дэйлі», у якой усе тэматычныя кірункі будуць прысутнічаць поўнаметражна. Калі ж аб’ём газеты складае ўсяго 24 старонкі фармату А3, то асабліва па тэматыцы не разбяжышся. У нашым «БК» мы прыйшлі да варыянта «елачкі» (намалюйце яе і падзяліце ствол на пяць роўных частак), у якой пункты з першага па пяты ідуць ад асновы да вяршыні па конусе, што паступова звужаецца. У адпаведнасці з гэтым памяншаецца і аб’ём размяшчэння дадзеных тэматычных кірункаў у кожным выпуску газеты.

18

«Брестский курьер» — друкаваныя выпускі, сайт і іх чытачы

ДАДАТАК ЭТЫЧНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ «БК» ► Пішы

не дзеля рэдактара, не дзеля «дзядзькі з вертыкалі» і не дзеля самога сябе ўлюбёнага. Пішы дзеля чытача і будзь упэўнены, што ён не дурнейшы за цябе. ► Не прыніжай таго, пра каго пішаш, злоснымі ярлыкамі, непрыстойнымі намёкамі і грубымі эківокамі, нават калі ён — поўная жывёліна. Будзь вышэй і аддзяляй грэх ад носьбіта граху. ► Можаш патрабаваць ад рэдактара падвышэння аплаты сваёй працы. Але барані Божа браць хабар грашыма альбо шчанятамі-хортамі ад суб’ектаў публікацыі. ► Давярай інфарматарам, але пераправярай атрыманую ад іх фактуру, асабліва якая «з полымя, з жару». Паспяшаешся — суды насмешыш. ► Не згадвай марна, асабліва ў крымінальнай інфармацыі, найменні фірмаў і прадпрыемстваў, калі няма істотнай падставы. ► Рыхтуючы публікацыю пра канфлікт бакоў, выслухвай абодва і не паддавайся эмацыйнаму націску ніводнага з іх. Не зачароўвайся статусам альбо абаяльнасцю тых, хто запэўнівае цябе ў сваёй рацыі. ► Шануй калодзеж у садзе, а сябе ў грамадзе. Не падводзь сваё выданне непрыстойнымі паводзінамі і бескультурнасцю. Ты — журналіст і паўпрад брэнду — не 8 гадзінаў у суткі, а ўсе 24. ► Паважай старых, не грузі іх мудрагельствамі і незразумелымі словамі ў сваіх публікацыях, стаўся ашчадна да іхнага мінулага. ► У дачыненні нацыянальнай альбо рэлігійнай прыналежнасці будзь асабліва асцярожны і ўважлівы ў ацэнках, вызначэннях, высновах. ► Адзіны твой сюзерэн — сумленне журналіста. Так што не трасі камзолам перад тронамі. Але і ў Робін Гуда не гуляй.

19

20

1

Мясцовая газета, мясцовы партал

Т

1.2 Польскі досвед

Адрозненне ад іншых СМІ — спецыфіка, уплыў на грамадства Аліцыя МАЛЕНДА (Alicja Molenda)

«Такой інфармацыі не знойдзеш у іншай газеце». Гэты лозунг мы размясцілі 23 гады таму на вокладцы першага выпуску тыднёвіка «Przełom» («Прарыў»). Здаецца, што ніколі ён не быў такім значным, як у эпоху моцнай канкурэнцыі і бурнага развіцця электронных сродкаў масавай інфармацыі. Сёння канкурэнтамі тыднёвіка «Przełom» з’яўляюцца дзве рэгіянальныя газеты, якія штодня даюць мясцовыя навіны, тры бясплатныя інфармацыйна-рэкламныя газеткі, тэлебачанне мясцовага самакіравання і яго бюлетэні, што выходзяць пару разоў на год, плюс некалькі лакальных грамадскіх інтэрнэт-парталаў і, як гэта не парадаксальна, наш уласны партал www.przelom.pl. Без сумневаў, ён забірае чытачоў у папяровага выдання. Аднак мы паслядоўна развіваем яго і падбіраем кантэнт такім чынам, каб абмежаваць да мінімуму гэты інфармацыйны «канібалізм». У канкурэнтным супрацьстаянні з іншымі СМІ мы імкнемся, каб наша інтэрнэт-платформа вылучалася змястоўнасцю ды функцыянальнасцю.

а

► АКТУАЛЬНЫ Цяперашнія папяровы ды сеціўны «Przełom» маюць забяспячваюць жыхароў рэгіёна Хшанава (140 тыс. чалавек) важнай і актуальнай інфармацыяй. Нашы СМІ аб’ядноўвае не толькі агульная гісторыя, але падзеі штодзённага жыцця (звязаныя з дзейнасцю адміністрацыі, камунікацыяй, грамадскімі справамі, праблемамі эканамічнага, экалагічнага, культурнага развіцця рэгіёна). Іх яднаюць публікацыі, якія расказваюць пра стасункі суседзяў, сямейныя і таварыскія ўзаемадачыненні. Аднак усё гэта адлюстроўваецца і ў іншай мясцовай прэсе! Толькі ў ніводнай іншай газеце, акрамя нашай, чытач не знойдзе здымкаў немаўлят, якія нарадзіліся ў мясцовым радзільным доме, рэпартажаў з вясковай вечарыны, справаздачы пасля сходу жыллёвага таварыства, з фестывалю дашкольнай песні, інфармацыі пра калдобіны на мясцовых дарогах, апытанняў жыхароў з мэтай вызначыць лепшага паштальёна. Ніводная іншая газета не папярэдзіць пажарнікаў, што неабходная дапамога вашаму кацяняці, якое ўжо два дні сядзіць на дрэве...

21

1 Тым часам пальму першынства ў аператыўнай перадачы мясцовых навінаў нам гарантуе інтэрнэт. Дзякуючы яму ў нас штодня ёсць шанц быць першымі, але часам трэба быць яшчэ і лепшымі, а не ганяцца за навінамі любога кшталту. Таму мы шукаем інфармацыю, якая заслугоўвае таго, каб трапіць на старонкі штотыднёвіка. Звычайна ў выглядзе больш грунтоўнага, аналітычнага матэрыялу.

к

у 22

► КАРЫСНЫ Калі мы рыхтуем інфармацыю пра бягучыя падзеі, якія, безумоўна, важныя для мясцовай супольнасці, то заўсёды памятаем, што нашы матэрыялы павінны быць яшчэ і карыснымі. Мы раім чытачам, як абараніць свае інтарэсы ў мясцовай адміністрацыі, друкуем расклад працы дзяжурных аптэк, загадзя інфармуем пра цікавыя падзеі, сельскія сходы, мясцовыя імпрэзы, мы падказваем, дзе лепш бавіць вольны час, і робім спасылкі на мясцовых экспертаў. Мы ўмешваемся ў сітуацыю, калі на працягу некалькіх месяцаў ці гадоў на небяспечных участках дарогі няма тратуараў для пешаходаў, мы пішам пра тое, што паліцыя не можа справіцца з бандзюкамі на ўскраіне нашага горада, што мэр не выконвае свае перадвыбарчыя абяцанні, што афіцыйныя асобы працуюць млява, а мясцовыя дэпутаты шляхам змовы атрымліваюць нелегальныя сутачныя. Многімі з гэтых праблем рэгіянальныя газеты ўвогуле не цікавяцца, як, дарэчы, і агульнанацыянальнае радыё, аднак нам і нашым чытачам гэта якраз цікава. Калі газета не мінае мясцовых праблем і эфектыўна ўмешваецца, каб іх вырашыць, то заслугоўвае давер чытачоў, што ёсць галоўнай гарантыяй яе поспеху. Таксама мы падтрымліваем важныя для нашай аўдыторыі дыскусіі: друкуем думкі чытачоў, меркаванні, пішам да іх каментарыі. І людзям гэта падабаецца. ► УНІКАЛЬНЫ Адна з самых вялікіх памылак, якія дапускаюць мясцовыя СМІ, заключаецца ў тым, што яны падаюць навіны, ніяк не звязаныя з грамадскім жыццём рэгіёна, дзе яны выходзяць. Такім чынам, невялікія рэдакцыі распачынаюць барацьбу на чужой тэрыторыі, дзе цяжка перамагчы, таму што іхныя канкурэнты — рэгіянальныя і нацыянальныя СМІ — значна мацнейшыя. Нашай жа «зброяй» у складаных рынкавых умовах з’яўляюцца лакальнасць і нават сублакальнасць, недасяжныя для нашых канкурэнтаў. Пасля некалькіх гадоў павальнага захаплення сучаснасцю ў Польшчу вярнулася мода на мясцовы каларыт: рамёствы, ежу, звычаі, абрады, строі. Такімі ж мясцовымі, унікальнымі прадуктамі таксама з’яўляюцца сродкі масавай інфармацыі — лакальныя газеты і парталы. Калі яны захоўваюць свой унікальны стыль, то, будзьце ўпэўнены, мода на іх ніколі не пройдзе.

Мясцовая газета, мясцовы партал

ХТО ВАШ ЧЫТАЧ, ШТО ЯГО ЦІКАВІЦЬ У 90-я гады мінулага стагоддзя, калі ў Польшчы з’явілася шмат лакальных газет, кожная тэма, звязаная з функцыянаваннем мясцовай улады, выклікала шчырыя эмоцыі. Сёння ж людзі больш цікавяцца інфармацыяй пра сябе, сваіх сяброў, суседзяў, пра незвычайныя падзеі, змены ў грамадскіх настроях. Іх патрабаванні змяняюцца хіба толькі тады, калі ўлады прымаюць непапулярныя, на іх погляд, рашэнні, якія негатыўна адбіваюцца на іх жыцці. Напрыклад, калі рэзка падняліся муніцыпальныя падаткі, расце кошт за праезд у грамадскім транспарце альбо кошт на медыі ці калі нестае грошай, каб завяршыць важныя інвестыцыйныя праекты, падтрымаць сацыяльная праграмы і г. д. Часцей за ўсё чытачы звяртаюцца да СМІ, каб даведацца, як танна, разнастайна і весела наладзіць жыццё і адпачынак у сваім рэгіёне. Такая інфармацыя абавязкова павінна прысутнічаць у мясцовых СМІ. Адкуль мы пра гэта ведаем? Тэматычныя схільнасці чытачоў выяўляюцца па выніках продажу папяровых выданняў, якія рэдакцыя рэгулярна аналізуе. Ні для каго не сакрэт, што найбольшы ўплыў на продаж мае «перадавіца». Калі яна без сенсацыйнага матэрыялу, без цікавых здымкаў, без заўважных і гучных загалоўкаў, то гэта сведчыць толькі пра хуткі правал на рынку. Папулярнасць матэрыялаў на нашым сайце вызначаецца колькасцю праглядаў старонак. За гэтым варта сачыць. Бо цікавыя, аператыўныя навіны заўсёды чытаюцца ахвотна і з задавальненнем. Нудныя ж справаздачы і выпадковыя матэрыялы ніколі не падабаюцца інтэрнэт-карыстальнікам. Лепш падрыхтаваць змястоўную фотагалерэю, што заўсёды даспадобы. ► ЗНЕШНІЯ ДАСЛЕДАВАННІ Самы просты спосаб вызначыць прыярытэты чытачоў і іх зацікаўленасці — правесці прафесійныя даследаванні. «Przełom» зрабіў гэта толькі адзін раз, у 2002 годзе. Тады ў межах праекта мясцовых даследаванняў чытацкай аўдыторыі мы правялі вялікае апытанне — па 500 асоб з шасці ўзроставых груп (ад 15 да 60 гадоў і больш). Мы даведаліся, што больш за 78 % апытаных цікавіцца інфармацыяй пра жыццё горада, муніцыпалітэта і акругі. Даведаліся мы і пра тое, што большасць чытачоў чэрпаюць такія звесткі з нашай газеты. Таксама выявілася вялікая зацікаўленасць мясцовай рэкламаю, прыватнымі аб’явамі, што ў той час было вялікім сюрпрызам для нас. Далёка за нашай спінай, паводле вынікаў гэтага даследавання, засталіся нашы канкурэнты: рэгіянальныя штодзённыя выданні, бясплатныя газеты і штотыднёвая газета, якая была ў той час нашым галоўным сапернікам. Пратрымалася

23

1 яна на рынку ўсяго некалькі месяцаў, таму што не прапанавала нічога новага і была слабейшая за нас як тэматычна, так і ў плане арганізацыі працы рэдакцыі. Мы павінны былі паказаць чытачам, што мы лепшыя. Так яно і здарылася. Даследаванне паказала, што мясцовыя навіны з інтэрнэту чэрпала ўсяго каля 2 % апытаных, а наш сайт, запушчаны ў 1997 годзе, наведвалі толькі каля 6 % карыстальнікаў. Мы атрымалі інфармацыю не толькі пра ўзроставыя катэгорыі нашых чытачоў і іх адукацыю, але і пра найбольш вострыя пытанні, якія іх хвалявалі. Напрыклад, тады гэта былі беспрацоўе, кепскі стан дарог, дрэнная мясцовая сувязь, высокі ўзровень злачыннасці, немагчымасць змястоўна і цікава арганізаваць свой вольны час. Падчас таго апытання мы даведаліся таксама пра любімыя тэматычныя старонкі і рубрыкі нашых чытачоў (паліцыя, школа, парады, аб’явы, культура) і нават вызначылі найбольш папулярных аўтараў. ► УЛАСНАЕ ДАСЛЕДАВАННЕ Мы не можам дазволіць сабе рэгулярнае правядзенне прафесійных навуковых даследаванняў, таму час ад часу друкуем рэдакцыйную апытанку з просьбай да чытачоў падзяліцца іх меркаваннямі пра запланаваныя ці ўжо рэалізаваныя змены ў нашай працы. Гэта не так эфектыўна, як прафесійныя даследаванні, але дае дастаткова інфармацыі пра інтарэсы чытачоў. Час ад часу гэта варта рабіць. Выдатнай крыніцай інфармацыі пра чытачоў і іх зацікаўленні з’яўляецца інтэрнэт. Электронныя прылады для вызначэння ўзроўню папулярнасці той ці іншай навіны на нашым сайце і моцна прафіляваны на родны рэгіён форум — гэта на сёння самы дакладны і каштоўны компас для рэдакцыі. Адзін раз у год з дапамогай інтэрнэт-апытання мы даведваемся, хто і адкуль нас чытае.

ВОСЬ ДАВОЛІ ЦІКАВЫЯ ВЫНІКІ АДНАГО З НАШЫХ АПОШНІХ ДАСЛЕДАВАННЯЎ. НА ПЫТАННЕ: «ЯК ДАЎНО ВЫ ЧЫТАЕЦЕ ПАПЯРОВАЕ ВЫДАННЕ “PRZEŁOM”?» — МЫ АТРЫМАЛІ НАСТУПНЫЯ АДКАЗЫ: ► больш

за 22 гады — 28,9 % інтэрнэт-карыстальнікаў; ► больш за 10 гадоў — 16 %; ► больш за 5 гадоў — 9,7 %; ► больш за год — 1,8 %; ► чытаю толькі інтэрнэт-выданне — 42,9 %.

24

Мясцовая газета, мясцовы партал

Вынік пацвярджае, што колькасць чытачоў друкаваных выданняў у параўнанні з інтэрнэт-карыстальнікамі падае, але многія (і гэта факт!) усё яшчэ цягнуцца да папяровай газеты. Тым часам мы стараемся рабіць папяровае выданне і яго інтэрнэт-версію даволі рознымі, імкнемся пакінуць цікавыя публікацыі ў газеце. Паводле каментарыяў на www.przelom.pl можна зрабіць выснову, што прыхільнасць да брэнду нашага выдання даволі моцная.

ШЛЯХІ ПРАМОЦЫІ ГАЗЕТЫ, ПАШЫРЭННЕ ЧЫТАЦКАЙ АЎДЫТОРЫІ Добры маркетолаг можа папулярызаваць нават звычайны кекс, але газету, якая чытача не цікавіць, прасоўваць на рынку немагчыма. Наш аддзел маркетынгу пастаянна клапоціцца, каб на пунктах рэалізацыі былі налепкі з лагатыпам газеты, падстаўкі і экспазіцыйныя плакаты. Штотыдзень мы рыхтуем (для кожнага з гарадоў) рэкламныя плакаты з найбольш цікавымі тэмамі, якія будуць у найбліжэйшым выпуску. Гэта важны аспект у арганізацыі нашай дзейнасці. Рэдакцыя, у сваю чаргу, аналізуе вынікі продажу і старанна плануе змест першай старонкі, бо гэта наша візітоўка. Для аднаго з муніцыпалітэтаў мы змянілі вокладку. Вынік — стоадсоткавы рост продажу газеты ў гэтай зоне. Эксперымент паказаў, што такі падыход да чытача (сублакальнасць) — добры сродак, каб падняць аўтарытэт выдання і, адпаведна, павялічыць фінансавыя паступленні. Ва ўсім павінна быць эканамічная мэтазгоднасць. Мы адмовіліся ад вонкавай рэкламы (рэкламныя шчыты, экраны), бо падлічылі і высветлілася, што гэта надта дорага і неэфектыўна. Усё радзей мы распаўсюджваем сувеніры (ручкі, запалкі, экасумкі, талеркі) і тэматычныя дадаткі да накладу газеты. Наш аналіз паказаў, што гэта стымулюе толькі разавае павелічэнне продажу. Тым больш становіцца ўсё цяжэй знайсці партнёра (спонсара, рэкламадаўцу), які гатовы суфінансаваць такі рэкламны праект. На працягу двух гадоў мы выкарыстоўваем магчымасць бясплатна рэкамендаваць чытачам поўны спіс некаторых добра адрэдагаваных загалоўкаў. Мы змяшчалі іх на нашым сайце напярэдадні выхаду папяровага выдання, давалі здымак вокладкі. Калісьці такія анонсы ўключалі ў сябе назву і лід. Але мы прыйшлі да высновы, што добра падрыхтаваны лід не павялічвае продаж папяровага выдання, а наадварот, памяншае. Таму мы адмовіліся ад гэтай формы і публікуем на www.przelom.pl толькі анонс з некалькіх слоў. Такім чынам мы спрабуем прызвычаіць анлайн-чытача да думкі, што за цікавы кантэнт ён павінен плаціць і што інтэрнэт не можа ўспрымацца як бясплатная інфармацыйная платформа. Тое ж тычыцца і лакальнага зместу. Гэта выклікае пэўнае нездавальненне, але ўжо

25

1 ёсць сведчанні таго, што з’явіліся тыя, хто згодны плаціць за выбраныя тэксты. Тэхнічна мы амаль гатовыя да продажу кантэнту анлайн. Каб надоўга ўтрымаць мясцовых чытачоў і тых, хто жыве ў іншых гарадах і нават за мяжой, неабходна праводзіць розныя мерапрыемствы ў галіне дыстрыбуцыі і прасоўвання вашага прадукту. Аднак самае важнае для рэгіянальнага выдання — забеспячэнне чытачоў разнастайнай, актуальнай і ўнікальнай мясцовай інфармацыяй.

ПАСПЯХОВЫЯ АКЦЫІ — УПЛЫЎ ГАЗЕТЫ НА ГРАМАДСТВА Правядзенне грамадскіх акцый — велізарная арганізацыйная праца для ўсёй рэдакцыі. Вядома, добра мець у такой справе эфектыўнага партнёра, але часам гэткія праекты трэба рэалізоўваць самастойна і не шкадаваць на гэта часу. ► ВЫРАТАВАННЕ ХАТНІХ ЖЫВЁЛ. Такую акцыю ўжо другі раз, акурат напярэдадні зімы, праводзіла рэдакцыя газеты «Przełom». Мы збіраем усё, што дапамагае чатырохногім перажыць зіму. Людзі ахвяруюць коўдры, корм, лекі, якія мы перадаём у прытулак для жывёл. Наша рэдакцыя часова ператвараецца ў вялікі склад. У акцыі ахвотна прымаюць удзел прыватныя асобы, школы, а таксама гандляры, якія ахвяруюць прадукты для жывёл. Гэта азначае, што нашы публікацыі, якія паказваюць патрэбы і заклікаюць да дапамогі, з’яўляюцца эфектыўнымі. Усе сабраныя рэчы журналісты асабіста завозяць у прытулак. Колькасць перададзенага сапраўды ўражвае. Гэта дадае нам натхнення. ► ЖАНЧЫНА-ПРАДПРЫМАЛЬНІЦА. Гэта штогадовае апытанне, дзе чытачы выбіраюць трох лаўрэатаў: менеджара, бізнес-вуман і хатнюю гаспадыню. Кандыдатак могуць вылучаць усе. Апытанне адпачатку падтрымлівае еўрадэпутатка Ружа Тун. Гэта важна, бо яна вядомая асоба. Яна асабіста ўдзельнічае ў падвядзенні вынікаў, што павышае рэйтынг акцыі. Тым не менш у гэтым апытанні прасоўванне жанчын — не самае галоўнае. Больш важным з’яўляецца тое, што рэдакцыя сумяшчае гэта з папулярызацыяй маладых мясцовых мастацкіх талентаў (музыкі, танцоры, фальклорныя калектывы, адораныя дзеці, спартсмены). Іх бацькі не заўсёды маюць грошы на ўрокі з майстрамі, на касцюмы, інструменты. SMS-галасаванне, праз якое абіраецца жанчына-прадпрымальніца, прыносіць прыбытак, які рэдактары выдаткоўваюць на канкрэтную дапамогу (напрыклад, на касцюмы, музычныя інструменты). Маладыя таленты прысутнічаюць на цырымоніі ўручэння прызоў. Гэта формула і мэта акцыі падабаюцца чытачам, бо скіраваны на папулярызацыю жаночага прадпрымальніцтва, маладых талентаў і газеты, якая рыхтуе і праводзіць апытанне. Усё гэта вымагае немалых высілкаў, але, як кажуць, яно таго вартае.

26

Мясцовая газета, мясцовы партал

► ШЛЯХЕТНЫ ПАДАРУНАК. Гэта прыклад агульнанацыянальнай кампаніі, якая моцна папулярызаваная праз прыцягненне розных сродкаў масавай інфармацыі. Мы таксама падтрымліваем гэту акцыю, але спачатку мы вырашылі паглядзець, як працуе гэты праект. Валанцёры кампаніі «Шляхетны падарунак» паказалі нам сям’ю з канкрэтнымі патрэбамі. Былі задзейнічаны ўсе супрацоўнікі выдання. На старонках газеты, крок за крокам, мы паказвалі, як удзел у акцыі выглядае знутры. У нейкі момант жаданне дапамагчы «нашай» сям’і выказалі некалькі прадпрымальнікаў. Выявілася, што рэальныя прыклады правакуюць на дзеянне. Дзякуючы гэтаму мы змаглі набыць адзенне для ўсіх чальцоў «нашай» сям’і, забяспечыць іх вуглём на зіму. Мы таксама спраўдзілі мары дзяцей наконт сотавых тэлефонаў і цацак. Калі ўбачылі радасць у іх вачах, то яшчэ раз пераканаліся, што нашы намаганні не дарэмныя.

10 КРОКАЎ, КАБ ПАБУДАВАЦЬ МОЦНЫ БРЭНД МЯСЦОВАЙ ГАЗЕТЫ І МЯСЦОВАГА ПАРТАЛА (колькі ў іх матэрыялаў, якія прысвечаны мясцовым праблемам, колькі аб’яваў з мясцовага рынку, ці з’яўляюцца яны аб’явамі прыватнымі). Падумайце, ці не зашмат у вас непатрэбных артыкулаў. ► ПЕРАКАНАЙЦЕСЯ, ШТО ВАША ГАЗЕТА І ВЭБ-САЙТ З’ЯЎЛЯЮЦЦА ЛАКАЛЬНЫМІ

і чаго ён чакае ад вашай газеты і партала (падрыхтуйце рэдакцыйную апытанку, анкету, даследаванне аўдыторыі). Улічвайце меркаванні вашых чытачоў і кліентаў, калі плануеце змест інфармацыйных матэрыялаў газеты і сайта. ► ПРАВЕРЦЕ, ХТО ВАШ ЧЫТАЧ

Хто і ў якіх сітуацыях спасылаецца на вас, хто цытуе. Ці абмяркоўваюць людзі вашы публікацыі, напрыклад, у чарзе да лекара. Ці пішуць або тэлефануюць чытачы ў рэдакцыю? Як хутка і эфектыўна рэагуюць на іх звароты журналісты? Рабіце высновы, а рабіць іх трэба хутка. ► ПЕРАКАНАЙЦЕСЯ, ШТО ВАША ГАЗЕТА І ПАРТАЛ ВЯДОМЫЯ.

► СІСТЭМАТЫЧНА АЦЭНЬВАЙЦЕ СУПРАЦОЎНІКАЎ. Звярніце ўвагу на ўзровень іх кампетэнт-

насці, крэатыўнасці, на тое, як яны ставяцца да чытачоў і рэкламадаўцаў. Заахвочвайце іх да самаразвіцця, дапамагайце атрымаць дадатковыя веды і прыслухоўвайцеся да іх ідэй. Пазбаўцеся ад лянівых і неарганізаваных.

27

1 Скарыстайцеся досведам іншых выданняў. Распрацуйце стратэгію і план мерапрыемстваў па прамоцыі на ўвесь год. Выкарыстоўвайце правераныя і танныя спосабы. ► АЦАНІЦЕ СПОСАБЫ ПРАСОЎВАННЯ ВАШЫХ САЙТА І ГАЗЕТЫ.

і паляпшаць жыццё мясцовай супольнасці. Ці мае яна голас пры вырашэнні важных мясцовых пытанняў. Ці давяраюць інфармацыі, якая публікуецца ў вашай газеце, ці ўплывае яна на грамадскую думку, ці ініцыюе грамадзянскую дзейнасць. Калі гэтага няма, мяняйце метады і стыль працы. ► АЦАНІЦЕ, НАКОЛЬКІ ВАША ГАЗЕТА ДАПАМАГАЕ ВЫРАШАЦЬ ПРАБЛЕМЫ

► ЦІ ЁСЦЬ У ВАШАЙ ГАЗЕТЫ (ПАРТАЛА) ІНТРЫГОЎНЫ СЛОГАН?

Ці ведаюць яго чытачы?

«Прывязвайце» людзей да назвы газеты (партала). Ці паважаюць яе супрацоўнікі заканадаўства і стандарты журналістыкі? Ці не парушаюць правы на інтэлектуальную ўласнасць (аўтарскія правы), то бок ці не крадуць чужыя тэксты, здымкі? ► НАКОЛЬКІ ВАША ГАЗЕТА (ПАРТАЛ) З’ЯЎЛЯЕЦЦА ПРЫСТОЙНАЙ?

► ЦІ ЛІЧАЦЦА З ВАШАЙ ГАЗЕТАЙ (ПАРТАЛАМ) МЯСЦОВЫЯ ЎСТАНОВЫ, кампаніі і органы ўла-

ды? Калі гэта не так, паспрабуйце змяніць сітуацыю. Майце годнасць і аўтарытэт. ► ЦІ З’ЯЎЛЯЕЦЦА БРЭНД,

які вы пабудавалі, эканамічна эфектыўным? Калі не, то неабходна шукаць і выкарыстоўваць перадавыя практыкі. Пералічыце пункты, якія хочаце змяніць, і крок за крокам рэалізуйце свой міні-бізнес-план. Верце ў поспех!

28

Мясцовая газета, мясцовы партал

29

30

2

Як працуе рэдакцыя?

Р

Яцак ГАЛОНЗКА (Jacek Gałązka)

Раніца ў рэдакцыі газеты ці інтэрнэт-партала. Журналісты прыносяць тэксты, здымкі і фільмы, якія яны хацелі б размясціць у найбліжэйшым нумары. Яны капіруюць файлы са сваіх ноўтбукаў і лічбавых фотаапаратаў, хвілінку-другую размаўляюць з калегамі, п’юць каву, развітваюцца і сыходзяць. Іх праца скончылася, бо яны знайшлі цікавую інфармацыю, напісалі артыкулы, зрабілі здымкі і знялі кароткія відэаматэрыялы. Цяпер можна і адпачыць. Аднак ці ўсё так добра? Ці сапраўды з гэтых тэкстаў, здымкаў і фільмаў цудоўным чынам з’явіцца газетa? Наўрад ці, бо толькі цяпер пачынаецца праца, якую называюць рэдагаваннем, — без яе не будзе чарговага штодзённіка, штотыднёвіка, штомесячніка ці інфармацыйнага інтэрнэт-сэрвісу. Мала хто з не надта дасведчаных у справах медыя ведае, што адбываецца ў рэдакцыі насамрэч і чаму працэс падрыхтоўкі столькі доўжыцца, калі тэксты i здымкі ўжо зробленыя. Паспрабуем растлумачыць.

— Журналісты — разумныя людзі, яны ведаюць, як не перапрацаваць, — казаў знаёмы кіраўнік аднаго рэгіянальнага штодзённіка, — яны забягаюць у рэдакцыю на хвілінку, прыносяць надта доўгія, нудныя тэксты, якія ні да чога не «прышпіліш», дадаюць банальныя, кепскай якасці здымкі i… іх ужо няма. А я застаюся адзін, каб з гэтага бязладдзя зрабіць газету! Трэба заўважыць, што з такой арганізацыяй творчага працэсу нічога добрага не атрымаецца, а кіраўнік, які церпіць падобныя «стандарты» журналіцскай дзейнасці, павінен знайсці сабе іншы занятак. У рэдакцыі, якая працуе зладжана, тэксты i візуальныя матэрыялы, падрыхтаваныя журналістамі, — усяго толькі сукно, з якога, як у майстэрні краўца, «пашыюць» вопратку. Можа здарыцца, што і найпрыгажэйшы матэрыял скрояць крыва і неахайна, і атрымаецца мех для бульбы. А можна скраіць прыгожы касцюм на зайздрасць суседзям.

31

2 Такім чынам, каб стварыць добрую газету, патрэбны цікавы матэрыял (тэксты i здымкі) і прафесійнае кравецтва (рэдагаванне).

ШТО ПРЫНОСЯЦЬ У РЭДАКЦЫЮ ЖУРНАЛІСТЫ? Яны прыносяць лічбавыя файлы ў фарматах txt, doc, docx, rtf — з тэкстамі, візуальныя файлы ў стандартах, узгодненых з рэдакцыяй: jpeg, tiff, RAW, mov… — са здымкамі i фільмамі. Запомніць гэтыя скарачэнні — не самая важная задача, бо свет лічбавых тэхналогій пастаянна мяняецца і неўзабаве з’явяцца новыя фарматы. Важна, каб падрыхтаваныя журналістамі матэрыялы вытрымлівалі параметры, ► УЗГОДНЕНЫЯ з рэдакцыяй, і не толькі ў тэхнічным сэнсе. Артыкул павінен мець не толькі ► ЎЗГОДНЕНЫ памер, але і быць напісаным у адпаведным жанры (калі гэта рэпартаж, дык рэпартаж, а не інтэрв’ю), a здымкі мусяць утрымліваць тую інфармацыю, пра якую была дамова (напрыклад, усмешку галоўнага героя, а не зачыненыя дзверы ягонага дома).

З ГЭТАГА ВЫНІКАЕ, ШТО ПЕРАД ТЫМ, ЯК ПАЧАЦЬ ПІСАЦЬ АРТЫКУЛ, РЭПАРЦЁР (ДАЛЕЙ МЫ ДАКЛАДНА АКРЭСЛІМ, ШТО АЗНАЧАЕ СЛОВА «РЭПАРЦЁР») ПАВІНЕН ДАМОВІЦЦА З РЭДАКТАРАМ (ЗНАЧЭННЕ ГЭТАГА СЛОВА МЫ ТАКСАМА АКРЭСЛІМ) І АДКАЗАЦЬ ДЛЯ СЯБЕ НА ПЫТАННІ: ► Пра

што я буду пісаць? На якую тэму? ► Якія будуць тэзісы артыкула, навошта мы яго пішам? ► Якую журналісцкую форму павінен мець артыкул: расповед, інтэрв’ю, рэпартаж? ► Калі публікацыя павінна быць гатова? Дакладны дзень, гадзіна? ► Якога памеру павінен быць тэкст? Колькасць знакаў ці слоў? ► Як мы ўяўляем сабе ілюстрацыі? Што павінна быць на здымках? З матэрыялу, змест якога рэпарцёр абмеркаваў з рэдактарам, мы маем шанц «пашыць» прывабную вопратку. А калі не выканаць гэтыя дамоўленасці, хутчэй за ўсё, з’явіцца публікацыя сярэдняй якасці, хаатычная і выпадковая, з якой мала што запомніцца. Ці варта за такую газету заплаціць хоць рубель? Гэтыя патрабаванні могуць выклікаць здзіўленне — ці павінен рэпарцёр, аўтар артыкула (!), займацца здымкамі ці тлуміць сабе галаву ілюстрацыямі? Павінен! І гэта яшчэ адзін вынік тэхналагічных зменаў і крызісу медыяў, які паступова нарастае. Лёгкасць рэгістравання карцінкі з дапамогай тэхнікі, якую мы (на выбар) заўсёды можам

32

Як працуе рэдакцыя?

мець пры сабе, прывяла да таго, што фотаздымкі і відэа ўсё часцей робіць аўтар тэксту. Атрымоўваецца хутка і танна. Аднак яшчэ дваццаць гадоў таму многія медыя пачалі рэдагаваць па-новаму і патрабаваць ад аўтараў тэкстаў удзельнічаць у стварэнні так званага layout, ці канчатковай графічнай формы старонак газеты. Так да сённяшняга дня рэпарцёры ў тандэме з графікамі i рэдактарамі шукаюць найбольш прывабную «прэзентацыю» на старонках газеты для артыкула. Медыя сталі больш калектыўнымі. Уедлівыя могуць спытаць, ці засталося хоць крыху месца для аўтарскай волі і свабоды творчасці. Бо журналістыка ўсё ж такі творчая прафесія, у якой важныя і талент, і незалежнасць. Як жа можна папярэдне акрэсліць тэзісы, выбраць адпаведную форму падачы і вызначыць памер артыкула ў знаках? Ці ж не лепей пачакаць, што атрымаецца? Практыка паказвае — не. Інакш выданне заўсёды будзе абы-якім, сярэднім, без характару. Але ж кожны журналіст хацеў бы працаваць у вядомай газеце, на якую ўсе спасылаюцца, якая лічыцца ўзорам для іншых. Тут мы, журналісты, супярэчым самі сабе, ці не праўда?

ДЗЕ Б ВЫ НІ ПРАЦАВАЛІ, АБАВЯЗКОВА ВЫКІНЬЦЕ СА СВАЙГО СЛОЎНІКА ТАКІЯ АКРЭСЛЕННІ, ЯК: ► Выпадковыя

ТЭМЫ ► Сярэдняя якасць ТЭКСТАЎ ► Сярэдне цікавы АРТЫКУЛ ► Сярэдне сэнсоўныя ЗДЫМКІ ► І нават ЗДЫМКІ сярэдняга памеру А што з нечаканасцямі, якія прыносіць жыццё? Тэма, якая падчас размовы рэдактарa з рэпарцёрам падавалася не надта важнай і заслугоўвала толькі кароткай узгадкі, максімум на 800 знакаў, без ілюстрацый, на 6-й старонцы газеты, аказалася хітом, які варта друкаваць на першай паласе? Не праблема, ёсць мабільная сувязь, і рэпарцёр з рэдактарам могуць вызначыць іншыя прыярытэты — дамовіцца пра рэпартаж на тры старонкі з фотаздымкамі, плюс інтэрв’ю, а яшчэ на відэаразмову для інтэрнэт-старонкі. Менавіта ў гэтым характар сучасных медыяў: кожную хвіліну мы можам рэагаваць на змену абставін, а ў выніку падрыхтаваць аператыўны журналіцскі рэпартаж, лепшы за іншыя, цікавы для чытачоў. Але… Падзеі, якія вымагаюць хуткага змянення планаў, не адбываюцца штодзённа. Магчыма, усяго некалькі разоў у год. Таму варта спакойна рэалізоўваць планы, мэта якіх — рэдагаванне добрых, цікавых, хаця і крыху прадказальных штодзённых ці штотыднёвых выданняў.

33

2 На практыцы амаль усё, што мы запланавалі, рэдакцыя мусіць спакойна рэалізаваць.

З ЧАГО СКЛАДАЕЦЦА ГАЗЕТA? Мы пералічылі, што прыносяць і «кідаюць» у магічную скрыню, якой з’яўляецца рэдакцыя, журналісты. Мы ўжо ведаем, што праз пэўны час адтуль «выпадае» свежы нумар газеты: згрупаваныя на паперы тэксты i здымкі, удалыя загалоўкі, графіка, рэклама. Шмат графічных рашэнняў паўтараюцца, шрыфт літар на кожнай старонцы аднолькавы — ва ўсім гэтым бачны парадак і лад. Як жа ўсё гэта называецца? ► ЛАГАТЫП — амерыканцы называюць яго «сцягам». Ён уключае загаловак, кошт выдання, дату выпуску, нумары і іншую інфармацыю. ► АНОНСЫ АРТЫКУЛАЎ (teaser) — падрыхтоўка добрых анонсаў патрабуе практыкі. У анонсах нельга паўтараць загалоўкі артыкулаў ці фрагменты тэксту. Змястоўны анонс здольны зацікавіць і прымусіць набыць газеты. Анонс павінен мець уласны загаловак і некалькі дзясяткаў знакаў тэксту. ► ІНФАГРАФІКA — гэта не проста чарцёж з лічбамі, больш падрабязна на гэту тэму напісана ў раздзеле пра графіку ў прэсе. ► ЗАГАЛОВАК — пры яго напісанні варта памятаць, што істотна не толькі тое, як ён гучыць, але і як выглядае. Ці не надта ён малы, ці не губляецца сярод іншых артыкулаў. Часам неабходна прыдумаць шмат розных версій да аднаго тэксту, каб знайсці загаловак, які добра гучыць і выглядае. ► ЛІД (lead) — гэта адзін са спосабаў візуальнага вылучэння пачатку тэксту, але адначасова і спосаб заахвоціць чытачa, каб ён прачытаў артыкул. Добры лід — гэта міні-артыкул, ён распавядае, пра што мы напісалі, але не раскрывае ўсіх карт, ён зацікаўлівае, але пакідае пачуццё інтрыгі. Лід пачынае артыкул, але даволі часта яго пішуць тады, калі матэрыял ужо гатовы. ► ІНІЦЫЯЛ — павялічаная першая літара, гэта яшчэ адзін, апроч ліда, спосаб пазначыць пачатак артыкула. ► ПАДЗАГАЛОВАК (deck) — дапаўненне загалоўка, у якім змяшчаецца дадатковая інфармацыя аб артыкуле. Яго пішуць ужо падчас вёрсткі старонкі газеты (тлумачэнне пра вёрстку — крыху пазней). ► ТЭКСТ, АБЗАЦЫ — галоўны тэкст падзяляецца на абзацы. Часта дадаткова мы дзелім яго на часткі з дапамогай сяродзагалоўкаў. Такі падзел робіць чытанне больш лёгкім. Даўжыню абзацаў і месца размяшчэння сяродзагалоўкаў лепш акрэсліць падчас вёрсткі старонкі. Аўтар павінен адразу пісаць тэкст кароткімі абзацамі, але месца і даў-

34

Як працуе рэдакцыя?

АНОНСЫ АРТЫКУЛАЎ ►

ЛАГАТЫП ►

{ {

ЗАГАЛОВАК ►

ПАДЗАГАЛОВАК ►

◄ ІНІЦЫЯЛ

ТЭКСТ АБЗАЦЫ ►

The Guardian — адна з найлепш спраектаваных газет свету

35

2 жыню сяродзагалоўкаў таксама лепш вызначыць падчас вёрсткі з рэдактарам старонкі (copy editor). ► АЎТАРСКІ ПОДПІС (byline) — існуюць газеты, якія не змяшчаюць прозвішчаў аўтараў, ёсць тыя, што друкуюць іх напрыканцы тэксту ці на пачатку. Здараецца, што побач з прозвішчам размяшчаецца фотаздымак. Указанне прозвішча аўтарa павялічвае давер да газеты, таму гэтага варта прытрымлівацца. ► КАНТАКТЫ АЎТАРA (tagline) — сучасныя газеты патрабуюць ад сваіх аўтараў актыўнасці ў інтэрнэце, удзелу ў папулярызацыі выдання і асабістага кантакту з чытачамі. Таму ўсё часцей побач з прозвішчам з’яўляюцца e-mail і адрасы блогаў, якія вядуць аўтары, профілі на Twitter, Facebook і нумары тэлефонаў. ► ПОДПІС ПАД ЗДЫМКАМ — паведамляе пра тое, чаго на здымку не бачна, напрыклад, месца і дату, калі ён быў зроблены, прозвішчы людзей, тлумачэнні, пры якіх абставінах была зроблена фатаграфія... ► АЎТАР ЗДЫМКА — інфармацыя, важная для аховы аўтарскіх правоў фатографа. ► СПАСЫЛКА — яна можа называць старонку, на якой знаходзіцца працяг артыкула, ці інфармаваць пра іншыя артыкулы на падобную тэму ў дадзеным нумары, у наступных нумарах ці інтэрнэце. ► ЛАКАЛІЗАТАР (dateline) — адразу паказвае, што інфармацыя паходзіць з дакладнай мясцовасці — раёна, вобласці, краіны. Ён узмацняе лакальны патрыятызм чытача. ► ВЫЛУЧАНАЯ ЦЫТАТА — друкуецца спецыяльна падабраным штыфтам. Яна дадаткова заахвочвае прачытаць матэрыял і інфармуе пра змест артыкула яшчэ да таго, як мы пачалі з ім знаёміцца. ► ЗДЫМАК — мае інфармацыйны характар, бо мы можам паказаць, як хтосьці ці штосьці выглядае, — без слоў. Але фатаграфія павінна ўтрымліваць характар, эмоцыі, бо толькі так яна можа зацікавіць, узрушыць, шакаваць, развесяліць. На жаль, можа і расчараваць, таму не варта публікаваць нецікавыя здымкі. ► МАЛЫЯ ЗДЫМКІ (mug shot) — здымкі малога фармату, не большыя за 2–3 см, на якіх часцей за ўсё мы бачым набліжаны твар чалавека, графічны знак, вокладку кнігі і г. д. Яны робяць layout старонкі больш разнастайнымі, «даюць адпачыць» вачам, якія блукаюць па старонцы, могуць зрабіць старонку прыгожай графічна і паўплываць на тое, каб чытаць яе было лягчэй. Больш інфармацыі пра здымкі вы атрымаеце ў раздзеле пра графічную форму газеты. ЗМЕСТ ГАЗЕТЫ. Нават маленькі, лакальны штотыднёвік падзяляецца на часткі. У адной змяшчаецца самая свежая інфармацыя пра тое, што адбываецца ў краіне і за мяжой, у іншай — артыкулы пра лакальную супольнасць, навіны спорту. Здараецца, у газеце ёсць забаўляльныя раздзелы з анекдотамі, крыжаванкамі, здымкамі кіназорак; раздзелы з тэлепраграмай і спецыяльныя старонкі з віншаваннямі: з нагоды дня народзінаў, шлюбу, заканчэння школы. У шмат-

36

Як працуе рэдакцыя?

АЎТАРСКІ ПОДПІС ЛАКАЛІЗАТАР

ЛІД

ВЫЛУЧАНАЯ ЦЫТАТА

ПОДПІС ПАД ЗДЫМКАМ, АЎТАР ЗДЫМКА

Express Tribune — англамоўная штодзённая газета са сталіцы Пакістана Карачы

37

2 лікіх польскіх газетах вельмі папулярныя секцыі, дзе размешчаныя здымкі немаўлят. Ёсць раздзелы, у якіх змяшчаюцца парады адносна здароўя, прыгатавання ежы, выхавання. Змест газеты павінен арыентавацца на патрэбы чытачоў.

АБАВЯЗКОВА РЭДАГАВАЦЬ А, магчыма, дастаткова проста размясціць на газетнай паласе ці ў Сеціве рэпарцёрскія тэксты i здымкі? Гэтае абсурднае, на першы погляд, пытанне набыло асаблівае значэнне адначасова з развіццём інтэрнэт-медыяў. Дзякуючы інструменту Content Management System (CMS) кожны можа размясціць які заўгодна тэкст, здымкі цi фільм на інтэрнэт-старонцы без удзелу рэдактарa. Выкарыстанне гэтага інструмента прывяло да памылковага меркавання, што рэдактура ўвогуле непатрэбная. Маўляў, шмат інтэрнэт-сэрвісаў цудоўна існуюць без рэдактараў і, нягледзячы на гэта, іх наведваюць мільёны людзей. Аднак пасля некалькіх гадоў назірання мы прыйшлі да высновы, што інтэрнэт-медыя, дзе няма рэдактараў, — горшыя па якасці. Інтэрнэт-карыстальнікі, як правіла, шукаюць правераныя, праўдзівыя, змястоўныя і сумленна падрыхтаваныя навіны. Шмат карыстальнікаў гатовыя плаціць менавіта за такія навіны, хаця інтэрнэт збольшага па-ранейшаму бясплатны.

Людзям патрэбна якасная журналістыкa, якой яны давяраюць, — і гэта першы аргумент на карысць працы рэдактарa. Калі мы пішам ці робім здымкі, то схільныя лічыць нашую працу прыгожай і напоўненай сэнсам. Гэта абумоўлена нашай псіхікай, мы прывязваемся да таго, што зрабілі, як да любімага дзіцяці. Аднак у чытачоў часта складаецца іншае ўражанне, бо яны лічаць, што журналісты маглі б напісаць больш цікава і даступна пра адпаведную падзею ці здарэнне. Але ж як даведацца, наколькі прафесійна мы падрыхтавалі матэрыял, яшчэ да яго публікацыі? Усё проста — паказаць яго таму, хто бачыць і ўмее чытаць! Меркаванне іншага чалавека пра наш артыкул ці здымак бясцэннае. Як правіла, даволі вядомыя і таленавітыя журналісты ахвотна паказваюць свае тэксты калегам і рэдактарам. На мове прэсы гэта называюць «другім вокам». Добразычлівы рэдактар заўсёды падкажа, дзе нешта не зусім зразумела, у якім месцы артыкул губляе інтрыгу і цікавасць, дапаможа знайсці і выправіць памылку.

38

Як працуе рэдакцыя?

Мы «сляпыя», калі няма каму паказаць нам нашыя хібы, — і гэта другі аргумент у падтрымку рэдактуры. Калі мы пішам ці фатаграфуем, то канцэнтруем увагу на сваіх справах і не заўважаем таго, над чым працуюць іншыя журналісты, не ведаем, з чаго будзе складацца нумар. Наш артыкул можа заняць галоўнае месца на першай старонцы газеты ці недзе ў сярэдзіне, можа быць даволі вялікім, калі будзе бракаваць тэкстаў, ці зусім сціплым, калі падзеяў будзе шмат. Толькі рэдактар кантралюе агульную працу ўсёй каманды і ведае, пра што пішуць іншыя. Рэдактар здольны павысіць ранг нашага артыкула, даць яму цікавы загаловак, прыдумаць прывабны для чытача падзагаловак (deck), пазначыць адмысловым шрыфтам (font) цытату, дадаць сяродзагалоўкі, цікава падпісаць здымкі. Ягоны досвед і ўменне толькі ўпрыгожаць працу рэпарцёрa.

Бо рэдагаванне — гэта «агранка» вашага артыкула, скіраваная на тое, каб прыцягнуць увагу чытачa. І гэта трэці аргумент на карысць працы рэдактара.

ШТО ДАКЛАДНА РОБІЦЬ РЭДАКТАР? ДА НАПІСАННЯ ТЭКСТУ ► дапамагае

вызначыць стыль і форму: артыкул павінен быць вытрыманым ці агрэсіўным, эмацыянальным ці досыць канкрэтным. У жанры інтэрв’ю, рэпартажа, нататкі ці проста апісання падзей; ► вызначае прыярытэты, на якіх рэпарцёр павінен сканцэнтравацца. У адных артыкулах важнымі будуць прававыя ці палітычныя аспекты, у іншых — сацыяльныя аспекты і традыцыі, а некаторыя публікацыі будуць мець забаўляльны ці сенсацыйны характар; ► фармулюе пункт гледжання, які адпавядае творчай канцэпцыі і рэдакцыйнай палітыцы. Дапамагае знайсці адказ на пытанні: навошта мы пішам тэкст, якія могуць быць наступствы пасля публікацыі; вызначае межы рызыкі як для рэдакцыі, так i для герояў апісаных падзей; ► прапануе дапаўненні і развіццё тэмы ў фармаце шматкампанентнай публікацыі. Бо

39

2 не заўсёды дастаткова аднаго тэксту, аздобленага прыгожым загалоўкам. Некаторыя тэмы патрабуюць дадатковых здымкаў, інфаграфікi, кароткіх тэкстаў, якія па-англійску называюцца «sidebars». Да ўсяго, дзякуючы парадам рэдактара, можна падрыхтаваць план даволі складанай публікацыі.

ПАДЧАС НАПІСАННЯ ТЭКСТУ ► дадае

новую інфармацыю (напрыклад, што бургамістра, да якога рэпарцёр выязджае на інтэрв’ю, сёння арыштавалі), інфармуе пра іншыя змены, якія ўплываюць на сітуацыю; ► сочыць, каб рэпарцёр не марнаваў час і каб тэкст у рэдакцыю паступіў своечасова; ► рэпарцёр можа ўзгадніць з рэдактарам змены ў плане напісання артыкула, калі падзеі разгортваюцца інакш, не так, як здавалася да планавання; ► рэдактар кантралюе змены layout газеты і своечасова інфармуе рэпарцёрa, што вялікі запланаваны артыкул трэба замяніць на невялікую замалёўку на 800 знакаў.

ПАСЛЯ НАПІСАННЯ ТЭКСТУ ► рэдагуе

артыкул, папраўляе структуру, клапоціцца, каб стыль быў прыцягальны; ► выпраўляе арфаграфічныя і стылістычныя памылкі, прыдумвае арыгінальны загаловак, іншыя вылучаныя ў тэксце элементы (напрыклад, падзагаловак, сяродзагалоўкі i цытаты); ► скарачае ці павялічвае тэкст, каб надаць публікацыі прывабную графічную форму (layout); ► клапоціцца пра наяўнасць цікавых тэм у наступных нумарах (дадае анонс: «Заўтра больш падрабязна на гэтую тэму»).

40

Як працуе рэдакцыя?

А КАЛІ РЭДАКТАРA НЯМА? Мы вызначылі найважнейшыя прычыны, чаму «сыры» рэпарцёрскі тэкст павінен дадаткова рэдагаваць іншы чалавек, які мае адпаведны досвед. Аднак не заўсёды ўмовы нашай працы такія камфортныя. Калі мы працуем у нешматлікім калектыве, нам заўсёды нестае часу, бо мы вымушаны ўсё рабіць самастойна. Як даць рады ў такім выпадку? ► ЗАЎСЁДЫ АРГАНІЗУЙ ПРАЦУ такім чынам, каб хто-небудзь, апрача цябе, прачытаў тэкст да публікацыі. ► КАЛІ ТАКОЕ НЕМАГЧЫМА, то пасля падрыхтоўкі тэксту абавязкова зрабі кароткі перапынак (займіся нечым іншым) і праз нейкі час яшчэ раз уважліва прачытай напісанае.

КІРАВАННЕ ВЫДАННЕМ: ЛЮДЗІ І СПОСАБЫ ПРАЦЫ

Праца супрацоўнікаў глабальнага штодзённіка ці сэрвісу www значна адрозніваецца ад працы невялікага калектыву лакальнага штотыднёвіка. Напрыклад, у вялікай рэдакцыі ёсць спецыяльныя людзі, якія займаюцца толькі праверкай прыведзеных журналістамі фактаў, ці тыя, галоўная задача якіх — прыдумваць загалоўкі. У невялікай рэдакцыі праца журналіста шматвектарная. Аднак трэба дакладна ведаць, што неабходна зрабіць і хто павінен гэтым займацца.

КАРОТКІ СЛОЎНІК РЭДАКЦЫЙНЫХ ТЭРМІНАЎ

н

► NEWSROOM У інфармацыйнай газеце ці інтэрнэт-партале newsroom — гэта месца працы, звычайна — вялікі пакой, дзе стаяць сталы з камп’ютарамі. У newsroom усе адзін аднаго бачаць і ў любы момант могуць паразмаўляць. Каб хутка арганізаваць калегію (сход) якой-кольвек групы, журналістам дастаткова пра гэта сказаць. У newsroom таксама знаходзяцца графічныя камп’ютары, дзе нараджаюцца старонкі газеты, і кожны рэпарцёр у любую хвіліну можа пабачыць, як ягоны артыкул будзе выглядаць у надрукаваным варыянце. Кожны можа таксама заўважыць памылку да таго, як газетa пойдзе ў друкарню. Сутнасцю newsroom з’яўляецца менавіта магчымасць свабодных зносінаў і ка-

41

2 fot. New York Times

The New York Times — урачыстая сустрэча рэдакцыі амерыканскага штодзённіка ў NEWSROOM-е

лектыўнага ўдзелу ў стварэнні нумара. Калі мы на хвілінку выходзім з newsroom, то губляем магчымасць быць у «real-time» выдання. Бурклівыя калегі гавораць, што newsroom былі створаны дзеля эканоміі сродкаў, маўляў, танней арэндаваць пусты фабрычны цэх, чым збудаваць офіс, дзе было б шмат пакояў… Але гэта іх асабістае меркаванне.

в д 42

► ВЁРСТКА НУМАРА Так называюць укладанне тэкстаў, ілюстрацый і загалоўкаў на старонках газеты. Газету вярстаюць графікі ці савыдаўцы (subeditors, copy editors), выкарыстоўваючы для гэтага спецыяльныя камп’ютарныя праграмы, такія як, напрыклад, Adobe InDesign i QuarkXPress. Вёрстка адбываецца ў рэдакцыі, у newsroom, i яе бачаць усе журналісты. Толькі падчас вёрсткі газеце надаюць форму i характар. Да тэкстаў падбіраюцца загалоўкі, дадаюцца сяродзагалоўкі, вылучаныя цытаты, інфаграфіка і іншыя друкарскія элементы (значэнне гэтых паняццяў растлумачым у раздзеле пра графічнае афармленне газеты). У вёрстцы, акрамя графікаў i савыдаўцоў, удзельнічаюць рэдактары. ► DEADLINE Журналісты ва ўсім свеце гавораць, што толькі дзве рэчы ў жыцці пэўныя: смерць кожнага з нас i deadline газеты. Можа, менавіта таму для вызначэння абавязковага і нязменнага тэрміну завяршэння працы над выданнем ужываецца англійскае слова, корань якога азначае слова «смерць» (dead). Вядома, ніхто не памрэ, калі не паспее ў тэрмін, аднак такія вытворчыя «праколы» ніколі не здараюцца. Бо газетa, якая спозніцца з выпускам чарговага нумара, згубіць (хаця б часова) рынак і панясе каласальныя фінансавыя страты.

Як працуе рэдакцыя? fot. Agencja Gazeta

Gazeta Wyborcza — рэдакцыйная калегія (фота злева) і пробныя варыянты газетных старонак перад адпраўкай у друкарню

к

► КАЛЕГІЯ (daily meeting) Падрыхтоўка нумара — калектыўная праца, якая вымагае, каб супрацоўнікі абменьваліся інфармацыяй. У інфармацыйным выданні, куды навіны паступаюць практычна без перапынку, журналісты павінны абменьвацца думкамі пастаянна. Узгадняць чарговыя варыянты афармлення старонкі — што і колькі зойме месца, які артыкул будзе важнейшым, дзе трэба выкарыстаць больш ілюстрацый, выбраць лепшыя загалоўкі, расказаць пра гатовыя тэксты… Для гэтага і існуе калегія, то бок своеасаблівы «круглы стол». Часам гэта вялікія нарады ўсяго калектыву, часам — хуткія сустрэчы галоўнага рэдактарa з рэдактарамі раздзелаў ці тэматычная калегія выключна для спартыўных рэпарцёраў. У вядомых мне рэдакцыях калегіі адкрытыя, на іх могуць прысутнічаць усе журналісты, а праводзяць іх у спецыяльных канферэнц-залах ці ў newsroom. Калегія выконвае яшчэ адну вельмі важную функцыю — спрыяе распаўсюджванню высокіх журналісцкіх стандартаў і павышэнню кваліфікацыі журналістаў. На калегіі рэпарцёры штодня чуюць ацэнку сваёй працы, меркаванне кіраўніка, тут агучваецца рэакцыя чытачоў, аналізуецца запатрабаванасць і продаж выдання. Падчас калегій мы можам самакрытычна ацаніць уласныя памылкі, каб пазбягаць іх у будучыні. Журналісты-пачаткоўцы вучацца таму, наколькі адметным павінен быць стыль і характар газеты. Калегія дае магчымасць паразмаўляць публічна, без чаго цяжка дасягнуць высокай журналісцкай якасці. Трэба толькі памятаць, што калегія — не месца для ацэнкі здольнасцяў супрацоўнікаў. Размеркаванне абавязкаў кожнага і вырашэнне спрэчных пытанняў павінна адбывацца ў цішыні кабінета галоўнага рэдактара. Любая крытыка, якая выносіцца на калегію, павінна тычыцца толькі якасці нумара.

43

2 в а

► ВЫДАВЕЦКІ СТОЛ Гэта сімвалічны цэнтр рэдакцыі, месца, дзе збіраецца малая ці вялікая рэдкалегія. На выдавецкім стале можна раскласці здымкі, каб выбраць найлепшыя, спланаваць графічнае вырашэнне старонак, раздрукаваць і прагледзець пробныя экземпляры. Гэта можа быць як вялікі стол для канферэнцый, так і зусім маленькі, пісьмовы. Стаіць ён звычайна ў newsroom. ► АНГЛІЙСКАЯ МОВА У часы інтэрнэту і вялікага арсеналу камп’ютарных выдавецкіх інструментаў разам з праграмным забеспячэннем англійская мова стала сусветнай універсальнай мовай. З яе паходзіць шмат слоў, якія апісваюць журналісцкую працу і працэс стварэння газеты. Таму ў дадзеным раздзеле выкарыстана даволі багата англійскіх слоў: deadline, layout, copy editor, subeditor…

СТРУКТУРА РЭДАКЦЫІ

и г с 44

► ІНФАРМАЦЫЙНЫ АДДЗЕЛ (news). Ён аб’ядноўвае рэпарцёраў, якія пішуць пра актуальныя падзеі: палітычныя, спартыўныя, эканамічныя, крымінальныя, якія адбываюцца за мяжой, унутры краіны ці носяць лакальны характар. Гэтую групу перадусім цікавіць тое, што здарылася сёння, альбо адбываецца ў дадзены момант. ► ГАРАДСКІ АДДЗЕЛ (city) У буйных штодзённіках, якія выходзяць у вялікіх гарадах, перш за усё ў сталіцах, працуе аддзел гарадской інфармацыi. Ён бывае падобны да асобнай рэдакцыі, дзе рыхтуюць і рэпартажы, і артыкулы забаўляльнага характару, расказваюць пра культурныя навіны ці кулінарныя рэцэпты, а таксама прапануюць журналісцкую публіцыстыку. ► СПАРТЫЎНЫ АДДЗЕЛ У час шырокага распаўсюду лічбавых медыяў, якія публікуюць актуальную інфармацыю пра спартыўныя падзеі і вынікі матчаў яшчэ да таго, як газетa паступіць у продаж, спартыўны аддзел перастаў быць выключна інфармацыйным. Сёння ён хутчэй з’яўляецца аддзелам аналізу, рэйтынгаў і публіцыстыкі. Ягоная спецыфіка патрабуе ад рэпарцёраў і рэдактараў глыбокіх спецыяльных ведаў і валодання тэмай.

Як працуе рэдакцыя?

н п ф т

► НЕІНФАРМАЦЫЙНЫЯ АДДЗЕЛЫ (feature) Тут рэпарцёры пішуць пра стыль жыцця, забаўляльныя артыкулы і на тэму культуры. Гэта інтэрв’ю з мастакамі, эсэ, навукова-папулярныя ці гістарычныя тэксты, палітычная, сацыяльная і эканамічная публіцыстыка, тэксты-парады i літаратурныя артыкулы, а таксама рэпартажы, не звязаныя з актуальнымі падзеямі, рэцэнзіі фільмаў, кніг і г. д. У гэтых аддзелах рыхтуюць дадаткі да штодзённіка, які выходзіць у суботу ці нядзелю, — ілюстраваныя часопісы і тэлепраграмы (TV guide). ► АДДЗЕЛ ВІЗУАЛЬНАЙ ПРЭЗЕНТАЦЫІ Гэта група рыхтуе фінальны выгляд газеты. У яе ўваходзяць праектанты старонак, якія карыстаюцца камп’ютарнымі праграмамі вёрсткі, рэдакцыйны графік, фотавыдаўцы, часам ілюстратары і мастакі, а таксама інфаграфікі. У ідэальных умовах тыя, хто вярстае газету, адначасова з’яўляюцца рэдактарамі старонак. Спецыялістаў, якія спалучаюць графічныя i рэдактарскія кампетэнцыі, мы называем subeditor ці copy editor. ► АДДЗЕЛ ФОТАЗДЫМКАЎ I ФОТАВЫДАЎЦЫ Сёння рэдка якая рэдакцыя можа дазволіць сабе трымаць калектыў фотарэпарцёраў. Часцей за ўсё журналісты самі робяць здымкі, час ад часу на газету ці інтэрнэт-партал працуюць вольныя фотарэпарцёры, якіх называюць «вольнымі стралкамі» (freelancer). У такой сітуацыі ўзрастае роля тых, хто займаецца падборам здымкаў, іх пошукам у інтэрнэт-базах, а таксама адпраўкай фотаздымкаў у друк. Такіх спецыялістаў называюць фотавыдаўцамі, якія выконваюць функцыі, падобныя да функцыі рэдактара. Шмат хто з іх умее фатаграфаваць і тэхнічна апрацоўваць здымкі, выкарыстоўваць камп’ютарныя праграмы. У каляровых газетах ды ілюстраваных часопісах працуюць спецыяльныя групы фотавыдаўцоў, якія займаюцца каларыстычнай апрацоўкай здымкаў. Фатаграфіі, якія маюць асаблівае значэнне, напрыклад, для вокладкі, апрацоўваюцца і паляпшаюцца асабліва старанна: выпраўляюцца гама колеру, памылкі асвятлення, здымкі разгладжваюцца, ўпрыгожваюцца і часам незаўважна мяняюць вобраз. Для такой працы патрэбныя талент і доўгая прафесійная падрыхтоўка, a фотавыдаўцы, дасведчаныя ў гэтай справе, цэняцца вельмі высока. ► АДДЗЕЛ ТЭХНІЧНАЙ РЭДАКЦЫІ Сёння фінальная, лічбавая версія газеты робіцца ў рэдакцыі. Графічныя файлы старонак у фармаце pdf высылаюцца ў друкарню праз інтэрнэт. Сучасныя сістэмы публікацыі выконваюць верыфікацыю карэктнасці файлаў i часам даюць сігнал пра тэхнічную памылку. Прычынай можа быць як чалавечы фактар, так і пашкоджанне файла

45

2 падчас перасылкі. Незалежна ад прычыны, хтосьці гэтую памылку павінен знайсці, выправіць і паклапаціцца пра замену пашкоджаных файлаў на якасныя. У вялікай рэдакцыі гэтую працу выконваюць тэхнічныя рэдактары, у невялікай — графікі.

п д р 46

► АДДЗЕЛ ПРОДАЖУ РЭКЛАМНАГА МЕСЦА Шмат у якіх рэдакцыях іх лічаць «іншародным целам», якое прыносіць толькі клопаты: бывае, у самы апошні момант супрацоўнікі аддзела прыносяць рэкламу, якая разбурае структуру ўжо гатовых старонак ці, што яшчэ горш, паведамляюць, што запланаваную раней рэкламу трэба прыбраць. Тым часам рэдакцыя павінна прыдумаць, чым запоўніць гэтыя «белыя плямы». Звычайна рэкламшчыкі не хочуць разумець, што мы не можам аддаць усю плошчу выдання ім, бо ў такім выпадку чытачы адмовяцца ад газеты. Аднак іх праца прыносіць грошы.

— Вы толькі выдаеце, а я зарабляю грошы, у тым ліку і для вас, — сказаў мне неяк прадавец рэкламы ў маёй газеце. Пэўную рацыю ён меў. Бо газетa — вынік супольных намаганняў, таму ні да чыёй працы нельга ставіцца непаважліва. Далучэнне рэкламных спецыялістаў да працэсу рэдагавання, хаця б у ролі назіральнікаў, дазваляе паразумецца і лепш спланаваць нумар. Абодва бакі павінны дапаўняць адзін аднаго: журналісты і рэдактары працуюць на аўтарытэт выдання, што робіць яго папулярным і прываблівае не толькі больш чытачоў, але і рэкламадаўцаў. Адпаведна, расце i прыбытак. ► АДДЗЕЛ ВЫТВОРЧАСЦІ І ДРУКУ Газетa, нават добра зрэдагаваная, не будзе карыстацца попытам без якаснага друку. Мы часта размаўляем з выдавецтвам пра якаць здымкаў, выразнасць літар і рэкламы, што сведчыць аб тым, што якасць паліграфіі з’яўляецца для нас істотнай задачай. Друкары, якія некалі былі важнай часткай рэдакцыйнага калектыву, сёння рэдка кантактуюць з рэдактарамі. Мы высылаем ім газету ў выглядзе лічбавых файлаў праз інтэрнэт, а праз пэўны час атрымоўваем папяровыя стосы, якія пахнуць газетнай фарбай. Аднак друкары не адчуваюць адказнасці за тое, што зрабілі. Па вялікім рахунку мы цяпер чужыя, бо рэдка сустракаемся. Хаця працуем над адным і тым жа прадуктам — газетай, і разам можам радавацца, калі яна падабаецца чытачам. ► АДДЗЕЛ РАСПАЎСЮДУ (продажу газеты) Калі на вокладцы газеты размешчаны цікавы артыкул, які распавядае пра жыццё адпаведнай вёскі, то туды варта выслаць больш газет. Такім чынам мы павялічым лакальны продаж. Калі мы падрыхтавалі не такі, як звычайна, найцікавейшы нумар, то павінны надрукаваць і адправіць у продаж большы, чым звычайна, тыраж. Так мы павялічым продаж ва ўсіх рэгіёнах. Гэтым займаецца

Як працуе рэдакцыя?

аддзел распаўсюду, які рэгулюе дастаўку і колькасць экземпляраў для кожнай кропкі, дзе прадаецца наша газета. Таксама ён клапоціцца пра рэкламу найбольш цікавых артыкулаў. Аднак супрацоўнікі аддзела могуць зрабіць гэта пры ўмове, што будуць ведаць, пра што піша сённяшняя газета. Таму адначасова з тыражом мы павінны падрыхтаваць людзей, адказных за распаўсюд. Аддзел продажу таксама з’яўляецца дасканалай крыніцай ведаў пра нашых чытачоў, бо тут ведаюць, хто «нас» купляе, у якія дні ці гадзіны продаж павялічваецца і чаму. Людзі, адказныя за распаўсюд выдання, нават ведаюць, з якой старонкі чытачы пачынаюць знаёміцца з газетай і якія артыкулы ім падабаюцца. Таму не будзе лішнім час ад часу запрашаць іх на калегію.

ВАЖНЫЯ АСОБЫ І ФУНКЦЫІ Ў РЭДАКЦЫІ ► ВЫДАВЕЦ — кіруе выдавецтвам, у склад якога ўваходзіць, між іншым, рэдакцыя. Ён вырашае, які характар будзе мець газетa — напрыклад, разважлівы, калі яна фарміруе грамадзянскую думку, ці папулярны і забаўляльны. Выдавец адказвае за бізнес-план прадпрыемства, вызначае рэкламную палітыку, кошт продажу, узровень інвестыцый у памяшканні і тэхніку, таксама вызначае памеры заробкаў супрацоўнікаў, здзяйсняе бізнес-стратэгію. Разумны выдавец ніколі не ўмешваецца ў змест артыкулаў, бо ведае, што творчая свабода і незалежнасць журналістаў — гэта каштоўнасці, якія прыцягваюць чытачоў i рэкламадаўцаў. Выдавецкую палітыку ён рэалізуе непасрэдна праз галоўнага рэдактарa. Астатнія журналісты бачаць яго рэдка. ► ГАЛОЎНЫ РЭДАКТАР — кіруе калектывам, ведае змест кожнага артыкула, а таксама нясе асабістую адказнасць за кожнае апублікаванае слова цi здымак. Ён не мусіць пісаць артыкулы, але часта публікуе так званы editorial, то бок уступны артыкул. Звычайна на галоўнага рэдактара ўскладаецца і шмат іншых абавязкаў: сустрэчы з мэрам, выступленні ў школе, падпісанне фінансавых дакументаў і ведамасцяў з заробкамі для журналістаў, выклікі ў суд і г. д. Я ведаю такіх кіраўнікоў СМІ, якія, на вялікі жаль, праводзяць у зале суда больш часу, чым у рэдакцыі. ► НАМЕСНІК ГАЛОЎНАГА РЭДАКТАРA — сочыць за працэсам рэдагавання тады, калі галоўны рэдактар выконвае іншыя абавязкі. Намеснік часта кіруе найважнейшым аддзелам рэдакцыі i піша публіцыстычныя тэксты.

47

2 ► САКРАТАР РЭДАКЦЫІ — адказвае за арганізацыю выдання газеты. Часам замяшчае галоўнага рэдактарa, часам «толькі» сочыць за тым, каб рэпарцёры своечасова падрыхтавалі тэксты, каб старонкі ў пэўны час былі звярстаныя і рэклама была размешчана там, дзе трэба. І тыраж, які прывезлі з друкарні, своечасова адправілі ў продаж… ► РЭДАКТАР НУМАРА — кіруе падрыхтоўкай нумара. Часам прымае цяжкія рашэнні, у тым ліку палітычныя ці звязаныя з бізнесам. Кіруе калектывам і вырашае праблемы, якія тычацца журналісцкай этыкі, знаходзіць аптымальны выхад з нечаканых сітуацый. Па вялікім рахунку, гэту працу можна лічыць экстрэмальнай, бо чалавек знаходзіцца ў пастаянным стрэсе. Таму ёсць сэнс у тым, каб падзя-ляць гэтыя абавязкі паміж некалькімі асобамі, якія штодзённа будуць мяняцца. Рэдактарам нумара можа быць галоўны рэдактар, яго намеснік, сакратар рэдакцыі, рэдактары аддзелаў газеты. Чым больш людзей будуць здольныя паспрабаваць свае сілы ў гэтай ролі, тым больш трывалым і прафесійным будзе ўвесь рэдакцыйны калектыў. Шмат якія рэдакцыі маюць спецыяльныя стаўкі рэдактараў выдання. ► МАСТАЦКІ ДЫРЭКТАР (art director) — яго называюць таксама галоўным графікам — адказвае за выгляд газеты. Ён сочыць, каб усе старонкі былі прывабнымі і выразна чыталіся. Ён адказвае за прэзентацыю зместу і за тое, што называюць візуальным расповедам (visual storytelling). Апрача таго, ён праектуе сталыя графічныя элементы (іх шмат, глядзі раздзел пра графіку ў прэсе), часта сам вярстае першую старонку, іншыя важнейшыя старонкі нумара. ► САВЫДАВЕЦ, ЦІ COPY EDITOR — рэдактар, які спалучае досвед журналіста i графіка. Ён рэдагуе тэксты, якія будуць размешчаныя на старонцы (скарачае, падаўжае, змяняе іх структуру), прыдумвае загалоўкі, падзагалоўкі, падпісвае здымкі. Ён праектуе графічны ўклад (layout) старонак, вярстае газету з дапамогай графічных праграм (напр., Adobe InDesign, QuarkXPress). ► ІНФАГРАФІК — спецыяліст, які выкарыстоўвае графічныя праграмы (звычайна Adobe Illustrator i Photoshop), але пры гэтым валодае таксама рэдакцыйнымі навыкамі. Ён рыхтуе ўсё больш папулярную ў медыях журналісцкую форму, якую называюць інфаграфікай. Нямногія газетныя рэдакцыі могуць дазволіць сабе трымаць стаўку інфаграфіка, але варта інвеставаць у развіццё людзей, якія маюць талент і схільнасць да гэтай працы. Інфаграфікa стала паўсюднай, аса-

48

Як працуе рэдакцыя?

РЭПАРЦЁРЫ I РЭДАКТАРЫ бліва ў лічбавых медыях. Першасны абавязак рэпарцёраў — пісаць пра актуальныя падзеі, рыхтаваць хронікі, інфармацыйныя выпускі, рэпартажы... Яны гадамі, як пчала соты, будуюць сетку інфарматараў, якія паведамляюць пра розныя здарэнні ці падзеі, яны даўно праклалі сцежку да прадстаўнікоў улады і адміністрацыі і пішуць адпаведныя каментарыі. Прафесійная вартасць і поспех рэпарцёрa цесна звязаныя з якасцю ягоных інфармацыйных крыніц. Рэпарцёры могуць спецыялізавацца ў пэўным напрамку: лакальнай інфармацыі, інфармацыі з-за мяжы і ўнутры краіны, у спорце, палітыцы, крымінальных справах, могуць займацца сацыяльный, адукацыйнай, прававой, эканамічнай тэматыкай. Чым больш у рэдакцыі рэпарцёраў з вузкай спецыялізацыяй, тым большы давер выклікае газетa ці партал.

АБАВЯЗКІ РЭПАРЦЁРA: ► сачыць

за актуальнымі падзеямі (на тэлебачанні, радыё, у прэсе, інтэрнэце, размаўляць з людзьмі); ► кантактаваць з інфарматарамі і павялічваць іх колькасць; ► прапаноўваць тэмы для газеты, партала; ► сустракацца з людзьмі і збіраць інфармацыю для артыкулаў, праглядаць іншыя медыя; ► пісаць змястоўныя тэксты; ► рэдагаваць уласныяя артыкулы на старонках газеты, партала. Асобная катэгорыя журналістаў — гэта аўтары артыкулаў, якія нельга далучыць да хронікі актуальных падзей. Яны пішуць фельетоны, інтэрв’ю, займаюцца палітычнай, эканамічнай, гістарычнай і сацыяльнай публіцыстыкай; гэта таксама аўтары тэкстаў-парад. Іх цяжка назваць рэпарцёрамі, хаця іх роля ў падрыхтоўцы газеты мала чым адрозніваецца ад працы рэпарцёрa — яны таксама рыхтуюць тэксты, а часам i здымкі. У невялікай рэдакцыі рэпарцёры, як правіла, пішуць артыкулы на розныя тэмы — як інфармацыйныя, так і публіцыстычныя.

АБАВЯЗКІ РЭДАКТАРА: ► кіраваць

працай рэпарцёраў, іншых аўтараў, якія пішуць для старонкі, якую ён рэдагуе; ► даручаць падрыхтоўку тэкстаў на вызначаныя тэмы, акрэсліваць іх памер і вызначаць час, калі яны павінны быць гатовыя;

49

2 ► чытаць

і ўносіць стылістычную карэкціроўку (разам з аўтарам), а пры неабходнасці скарачаць тэкст; ► рабіць графічнае рэдагаванне ці прымаць падрыхтаваныя графікaм праекты па размяшчэнні (англ. «layout») артыкулаў у газеце; ► прыдумваць (часта разам з аўтарам) загалоўкі, падзагалоўкі, подпісы пад здымкамі, іншыя, вылучаныя асобным шрыфтам (font-ам) тэксты; ► разам з аўтарам ацэньваць вынік працы. У буйных рэдакцыях кожнaя секцыя газеты мае ўласнага рэдактарa-кіраўніка.

fot. The Guardian

The Guardian — журналісты брытанскай газеты працуюць з графікамі над фінальнай версіяй тэкстаў

50

Як працуе рэдакцыя?

ТЭКСТЫ I ЗДЫМКІ: ЯК НАРАДЖАЕЦЦА ГАЗЕТA (WORKFLOW)

Зразумела, што арганізацыя працы ў вялікай рэдакцыі штодзённіка, які адначасова выдае папяровую версію газеты, інтэрнэт-сэрвіс i відэаматэрыялы для ўласнага тэлебачання, адрозніваецца ад арганізацыі творчага працэсу ў невялікім рэгіянальным штотыднёвіку, дзе працуе калектыў з шасці чалавек. Аднак формула добрага рэдагавання толькі адна: разумнае калектыўнае планаванне — дакладная рэалізацыя плана — калектыўная ацэнка працы. Я раскажу, як — крок за крокам — гэтая схема дзейнічае на практыцы і хто чым займаецца. Для кожнага прыведзенага ніжэй этапу працы можна дадаць і расклад па часе — пачатак і заканчэнне. Аднак у кожнай рэдакцыі ён будзе розным, таму права канкрэтызаваць мы пакінем чытачам гэтага падручніка.

РЭДАКЦЫЯ ШТОДЗЁННІКА РЭСПУБЛІКАНСКАГА МАШТАБУ Ў ЦЭНТРАЛЬНАЙ ЕЎРОПЕ 8:00

9:00

10:00

11:00

► ПАДРЫХТОЎКА Рэпарцёры прыходзяць у рэдакцыю з ідэямі і тэмамі, кантактуюць з інфарматарамі, праглядаюць інфармацыйныя сэрвісы ў інтэрнэце, на радыё і тэлебачанні. Яны рыхтуюцца да планавання нумара. ► УЗГАДНЕННЕ. Рэдактары аддзелаў размаўляюць з рэпарцёрамі, узгадняюць прапанаваныя ідэі і тэмы для артыкулаў. Рэдактары таксама праглядаюць інфармацыйныя сервісы, рыхтуюць свае тэмы. Вопытны рэдактар дасць рэпарцёрам працу нават тады, калі ніхто нічога не можа прапанаваць. ► СХОДЫ АДДЗЕЛАЎ. Рэдактары разам з рэпарцёрамі вызначаюць спіс артыкулаў для нумара (szpigiel), які будзе разглядацца на ранішняй рэдкалегіі. ► РАНІШНЯЯ РЭДКАЛЕГІЯ. Галоўны рэдактар ацэньвае папярэдні нумар, аналізуе якасць артыкулаў, спосаб графічнай прэзентацыі, а таксама арганізацыю працы. Таксама нумар параўноўваецца з газетамі канкурэнтаў. Пасля ацэнкі рэдактары аддзелаў прадстаўляюць спісы і абмяркоўваюць змест прапанаваных артыкулаў. Арт-дырэктар, галоўны графік ці

51

2 самі рэдактары прадстаўляюць таксама папярэднія графічныя праекты старонак з запланаванымі публікацыямі, ілюстрацыямі і галоўнымі загалоўкамі. На рэдкалегіі прымаецца першая версія зместу нумара. ► РЭАЛІЗАЦЫЯ НУМАРА. У гэты час рэдакцыя нібыта спіць, бо шмат рэпарцёраў i фотарэпарцёраў пайшлі на сустрэчы са сведкамі і каментатарамі, паспяшаліся на месцы падзеяў і каб задаць пытанні мінакам на вуліцы. З цягам часу newsroom будзе запаўняцца людзьмі, грукатам клавіятур, гаманой і рознагалоссем тэлевізійных інфармацыйных праграм.

16:00

19:00

52

► ПАЎДЗЁННАЯ РЭДКАЛЕГІЯ. Па сутнасці, да яе можна ўжыць множны лік, бо цягам дня рэдкалегій можа быць некалькі, яны могуць збірацца ці не кожную гадзіну. Паўдзённая рэдкалегія прысвечаецца папярэдней ацэнцы прынесеных рэпарцёрамі тэкстаў і верыфікацыі плана нумара, які прынялі на ранішняй рэдкалегіі. Тэмы, якія раніцай падаваліся найважнейшымі, у другой палове дня могуць страціць сваю актуальнасць. Прычын можа быць шмат: ад непаўнаты інфармацыі (ранішняя інфармацыя не пацвердзілася), да «перабіўкі» пазначанай тэмы іншым, больш важным здарэннем. Прычынай таксама можа быць і кепская праца журналістаў, якія не здолелі сабраць цікавы матэрыял (такое здараецца нават у найлепшых рэдакцыях). Паўстае неабходнасць карэктаваць нумар, абнаўляць план, рэпарцёры атрымоўваюць заданне — сабраць дадатковую інфармацыю ці ўдасканаліць рэпартаж. Пачынаецца працa графікаў / савыдаўцаў над кожнай старонкай газеты. ► ЗАКРЫЦЦЁ НУМАРА. Гэты працэс доўжыцца некалькі гадзін і заканчваецца, калі гатовыя старонкі газеты ў фармаце лічбавых файлаў pdf дасылаюцца ў друкарню. У newsroom адначасова працуюць усе: рэпарцёры, рэдактары, савыдаўцы, фотавыдаўцы, інфаграфікі, тэхнічныя рэдактары i аддзел рэкламы. Менавіта зараз рэдакцыя выглядае так, як часам паказваюць у фільмах: шум, дыскусіі, адзін перакрыквае другога, усё рухаецца... Для выпадковага назіральніка гэта можа паказацца пеклам, аднак журналісты ў гэты момант пачуваюць сябе як рыбы ў вадзе — у гэтым, здавалася б, знешне незразумелым хаосе ім зручна працуецца, кожны ведае сваё месца і абавязкі.

Як працуе рэдакцыя?

20:00

► РАЗМОВЫ ПРА НАСТУПНЫ НУМАР. Гэты этап працы не заўсёды носіць фармальны характар. Пасля вельмі інтэнсіўнага дня цяжка адразу разысціся. У галаве яшчэ не астылі гарачыя дыскусіі, тым больш з’явілася ідэя працягнуць і пашырыць тэмы, апублікаваныя ў сённяшнім нумары. Гэтую атмасферу варта выкарыстаць, каб цягам яшчэ 15 хвілін абмеркаваць, што мы падрыхтуем на заўтра. Гэта пакуль яшчэ не канкрэтны план, гэта размова за кавай. Аднак яна дапаможа больш лёгка пачаць заўтрашні дзень. Працa над нумарам пачынаецца даволі рана, а заканчвацца каля 20.00. Адзіным вольным днём звычайна бывае субота. Хаця існуюць газеты, якія рыхтуюць яшчэ і нядзельны выпуск, і тады рэдакцыя працуе штодня. У шматлікіх рэдакцыях «закрыццё» аднаго нумара не азначае заканчэнне працы — спецыяльныя начныя брыгады, меншыя за дзённыя, рыхтуюць дадатковыя рэгіянальныя выданні амаль да апоўначы. АКРАМЯ NEWS Звычайна інфармацыйная газета — гэта не толькі старонкі з падзеямі («ньюсавыя»). Яна ўключае таксама публіцыстычныя артыкулы і парады, рэцэнзіі фільмаў, размовы з юбілярамі, тэлепраграму, анекдоты, віншаванні, цікавыя навуковыя звесткі і нават мастацкія апавяданні, а таксама лісты чытачоў. Секцыі газеты, дзе размяшчаюць такія артыкулы, рыхтуюцца асобна, ва ўласным тэмпе, часцей за ўсё па-за newsroom. Гатовыя старонкі з такімі артыкуламі далучаюцца да старонак з падзеямі непасрэдна перад тым, як газету адпраўляюць у друкарню.

У НЕВЯЛІКІМ ЛАКАЛЬНЫМ ШТОТЫДНЁВІКУ Для рэдагавання лакальнай газеты вялікі калектыў не патрэбен. Дастаткова двух-трох кампетэнтных супрацоўнікаў i некалькіх рэпарцёраў, каб сумленна і якасна займацца журналістыкай. Невялікія рэдакцыі звычайна налічваюць ад некалькіх чалавек да некалькіх дзясяткаў супрацоўнікаў. Чым іх праца адрозніваецца ад складаных этапаў падрыхтоўкі буйнога штодзённіка рэспубліканскага маштабу? Кожнaя рэдакцыя вырашае гэта па-свойму, але апісаныя вышэй этапы і спосабы працы могуць быць прыдатныя ў кожнай газеце, незалежна ад таго, як часта яна выходзіць, ці ад таго, колькі чалавек у ёй працуе.

53

2 Вось як выглядае тыповы працоўны цыкл: ► АЦЭНКА НУМАРА Яна выконваецца на штотыднёвай рэдкалегіі, дзе прысутнічае ўвесь калектыў: рэдактары, рэпарцёры, якія працуюць на стаўцы, i сумяшчальнікі. Такую рэдкалегію звычайна праводзяць у той дзень, калі нумар паступае ў продаж. Як і ў буйным штодзённіку, такія рэгулярныя сустрэчы гуртуюць рэдакцыю, дазваляюць навічкам вучыцца на практыцы, у кожнага ёсць магчымасць папрацаваць над паляпшэннем якасці газеты і павышэннем журналісцкіх стандартаў. ► ПЛАНАВАННЕ НУМАРА У лакальным штотыднёвіку ўсё выглядае гэтак жа, як і ў буйной газеце. Рэпарцёры прыносяць ідэі, тэмы артыкулаў, абмяркоўваюць з рэдактарам іх змест і адпраўляюцца на месца падзей, каб сабраць дадатковую інфармацыю, паразмаўляць з відавочцамі, паўдзельнічаць у запланаваных раней сустрэчах. Адзіная розніца ў тым, што часу на падрыхтоўку артыкулаў у іх больш, бывае, нават некалькі дзён. Ідэі артыкулаў можна даслаць рэдактару нумара яшчэ да асабістай сустрэчы, праз e-mail. Часта рэдактар патрабуе, каб яму прапанавалі некалькі тэм, каб на рэдкалегіі была магчымасць выбраць найбольш цікавыя. Планаванне і ацэнка праводзяцца на адным і тым жа штотыднёвым паседжанні рэдкалегіі. ► ДЗЕНЬ ЗАКРЫЦЦЯ НУМАРА Перадача ў рэдакцыю матэрыяла — нагода для чарговай індывідуальнай сустрэчы рэдактарa з рэпарцёрамі, нягледзячы на тое, што тэкст i здымкі могуць прыйсці па электроннай пошце. Размовa i магчымыя папраўкі, пра неабходнасць якіх скажа рэдактар, – важны элемент у працэсе рэдагавання газеты. Можна меркаваць, што калі журналістам даваць больш часу на падрыхтоўку і напісанне тэкстаў, то яны будуць прыносіць іх раней. Аднак практыка паказвае, што ўсе артыкулы з’яўляюцца ў рэдакцыі толькі ў дзень вёрсткі. Закрыццё нумара ў рэгіянальным штотыднёвіку нічым не адрозніваецца ад закрыцця нумара ў вялікім штодзённіку. Толькі людзей ў newsroom штотыднёвіка крыху меней.

54

Як працуе рэдакцыя?

РЭДАКТАРЫ НУМАРА Ў НЕВЯЛІКАЙ РЭДАКЦЫІ Нават у маленькай па колькасці супрацоўнікаў рэдакцыі не варта пакідаць рэдагаванне газеты на плячах аднаго чалавека — галоўнага рэдактарa. Рэдагаваць па чарзе могуць як іншыя рэдактары, так і дасведчаныя рэпарцёры. У вядомай мне рэдакцыі на поўдні Польшчы папяровае выданне рэдагуе ў тым ліку і галоўны рэдактар інтэрнэт-сэрвісу. Такі пашыраны рэдактарскі калектыў робіць газету больш цікавай для чытачоў, бо кожны дадае свой жыццёвы і прафесійны досвед, уласны эстэтычны густ і погляды. Ратацыя супрацоўнікаў у працэсе рэдагавання добра зарэкамендавала сябе ў польскай лакальнай прэсе. Таму я настойліва раіў прымяняць яе ва ўкраінскіх газетах, з якімі мы падтрымліваем сяброўскія адносіны.

NEWSROOM У НЕВЯЛІКАЙ РЭДАКЦЫІ Лакальныя выдаўцы не заўсёды маюць адпаведныя памяшканні, таму не паўсюль журналісты працуюць у newsroom. Калі ў нас няма newsroom, трэба паклапаціцца прынамсі пра дзве рэчы: ► Знайсці памяшканне для рэдкалегіі з вялікім сталом, на якім можна свабодна раскласці надрукаваныя газеты, пробныя раздрукоўкі старонак новага нумара, здымкі i малюнкі (нарысы) графічных рашэнняў. Пра нарысы старонак будзе ісці размова ў раздзеле, прысвечаным графіцы. ► Знайсці на сцяне месца, дзе можна павесіць пробныя раздрукоўкі старонак i нарысы старонак да перадачы іх у друк. Пра тое, наколькі такая «выстава» карысная для рэдагавання, я раскажу ніжэй.

55

Д

2

ДАДАТАК ► МУЛЬТЫМЕДЫЙНЫ NEWSROOM Ужо некалькі гадоў выдаўцы прэсы не спыняюцца на вытворчасці тэкстаў (content) толькі для папяровай версіі газеты, у newsroom працуюць спецыяльныя рэдакцыйныя калектывы, якія апрацоўваюць тэксты i ілюстрацыі для іншых медыяў: інтэрнэт-выдання, радыё і тэлебачання, мабільных версій для планшэтаў i смартфонаў. Працэс публікацыі зместу — тэкстаў i ілюстрацый — аўтаматызаваны, аднак выбар інфармацыi, загалоўкі i ілюстрацыі патрабуюць увагі рэдактарa, інакш якасць медыяпрадукту будзе нізкай. Мультымедыйны newsroom таксама мае свае рытмы, звычайна яны пераклікаюцца з рытмам працы над папяровай газетай, мае рэдкалегію і час закрыцця нумара (deadline). ► РЭДКАЛЕГІЯ БЕЗ ПЕРАПЫНКУ Я працаваў у газеце, дзе рэдкалегіі доўжыліся амаль без перапынку. Пачыналіся яны аб 11.00 у канферэнц-зале з сустрэчы, дзе ацэньвалі папярэдні і планавалі першую версію наступнага нумара. Потым «дзея» пераносілася ў newsroom і заканчвалася ў 20.00. У гэтым працэсе ўдзельнічала ад 3 да 30 чалавек. У newsroom людзі заходзілі, выходзілі, каб выканаць іншую працу, потым ізноў вярталіся... Эпіцэнтрам гэтага беперапыннага сноўдання быў вялікі выдавецкі стол, паабапал якога стаялі пісьмовыя сталы галоўнага рэдактарa, рэдактарa рэспубліканскіх навінаў, рэдактарa нумара і арт-дырэктара. Яны заўсёды былі на месцы, а да іх у розныя моманты працы над нумарам прыходзілі рэпарцёры i рэдактары, каб абмеркаваць асобныя фрагменты будучай газеты. ► САМАЯ МАЛЕНЬКАЯ РЭДАКЦЫЯ Для прафесійнага рэдагавання газеты дастаткова чатырох чалавек: рэдактара i савыдаўца (гэта таксама рэдактар, але ён павінен умець вярстаць газету). Плюс нехта, хто займаецца арганізацыяй вытворчасці і продажу, а таксама бухгалтар. Артыкулы i здымкі могуць

56

Як працуе рэдакцыя?

прыносіць незалежныя рэпарцёры. У такім калектыве смела можна пачынаць, a поспех, які прыйдзе неўзабаве, дасць магчымасць хаця б нязначна павялічыць рэдакцыю.

КАЛІ ПЛАНАВАННЕ НЕ МАЕ СЭНСУ? У руціне штодзённай працы неабходныя і патрэбныя працэдуры незаўважна могуць трансфармавацца ў бессэнсоўныя цырымоніі, якія прывядуць да марнавання часу літаральна ўсіх. Такой цырымоніяй можа стаць планаванне нумара. Каб гэтага пазбегнуць, трэба калі-нікалі азірацца назад і ацэньваць спосабы ды метады вашай працы: наколькі планаванне выконвае сваю функцыю, ці паўплывала яно на якасць газеты, а калі не, то чаму; ці ёсць сэнс у абранай вамі «самай актуальнай» форме планавання? Зразумела, што планаванне нумара патрабуе дысцыпліны і зладжанай працы ўсяго калектыву. Бо сярод мітусні ды рэдакцыйнага вэрхалу цяжка заўважыць, хто працуе сумленна, а хто лайдачыць. Таму планавання, як правіла, будуць пазбягаць не надта старанныя людзі. Аднак без планавання газетa заўсёды будзе выпадковай і «абы-якой», яна ніколі не стане аўтарытэтнай і прафесіянальнай. Разумнае планаванне, якое знаходзіцца ў руках галоўнага рэдактарa, — гэта дзейсны інструмент павышэння журналісцкіх стандартаў і майстэрства, які спрыяе падрыхтоўцы маладых спецыялістаў. Кепскае ж планаванне замацоўвае негатыўныя звычкі, замінае арганізацыі працы. Якія памылкі планавання сустаркаюцца найчасцей? ► ПАСТКА 1 — ЗАЛАГОДЖВАННЕ ШЭФА Яно праяўляецца ў прапанове такіх тэм для артыкулаў, якія цудоўна гучаць, але не маюць ніякай сувязі з сапраўднымі падзеямі і іх немагчыма падрыхтаваць да зыкрыцця нумара. Той, хто іх заяўляе, разлічвае на тое, што доўгі тэматычны спіс заслужыць пахвалу кіраўніка. Пры планаванні можна заяўляць толькі тыя тэмы для артыкулаў, якія маюць хаця б частковае дакументальнае пацверджанне і якія сапраўды можна рэалізаваць. Добры спосаб пазбегнуць гэтай пасткі — папрасіць рэпарцёрa патлумачыць, чаму ён не напісаў заяўленага ім жа артыкула. ► ПАСТКА 2 — АБЫ-ЯКОЕ ПЛАНАВАННЕ Рэпарцёры заяўляюць тэмы, якія можна рэалізаваць, але не засяроджваюцца на іх падрабязным апісанні. Гэта прыводзіць да таго, што ніхто, апроч іх, не ведае, аб чым яны хочуць напісаць і што з гэтага атрымаецца: невялічкі нарыс ці вялікі артыкул на некалькі ста-

57

2 ронак. Планаваць нумар на падставе такіх недакладных прапаноў немагчыма. Рэдактар нумара павінен абмеркаваць з рэпарцёрам кожны з прапанаваных артыкулаў, акрэсліць змест, стыль, тэзісы і форму. ► ПАСТКА 3 — ЗАНЯДБАНАЕ ПЛАНАВАННЕ Рэалізацыя плана часта патрабуе большых высілкаў, чым праца без яго. Таму сустракаюцца рэдакцыі, дзе планы кладуць ў шуфляду стала, a на газетныя старонкі трапляюць незапланаваныя артыкулы. Газетa, якую «лепяць» з выпадковых матэрыялаў, ніколі не дасягне добрай якасці. Рэдактар нумара ў такім выпадку павінен пасля кожнага закрыцця нумара ацаніць якасць планавання і змяніць ягоную форму, калі гэта патрэбна.

НАВОШТА АЦЭНЬВАЦЬ ГАЗЕТУ? КАРЫСНА АЗІРАЦЦА НАЗАД Наколькі планаванне здаецца відавочным элементам арганізацыі працы, настолькі яго ацэнка трактуецца многімі як марнаванне часу. Усе мы больш ахвотна канцэнтрыруемся на новых заданнях, чым вяртаемся да ўчарашніх сумневаў. Таму шмат у якіх рэдакцыях гатовыя нумары не ацэньваюцца, а у іншых такая ацэнка з’яўляецца «данінай» павагі шэфу і нудным абавязкам, які нікога не цікавіць. Аднак пра канкрэтную карысць, якую дае асэнсаваная ацэнка зробленага: ► КАРЫСЦЬ 1. Мы пазбягаем паўтарэння памылак — і гэта найважнейшая карысць, якую дае планавання. Падчас ацэнкі мы павінны аналізаваць не толькі якасць тэкста, загалоўкі i layout (графічны ўклад), але і спосаб працы над артыкулам, напрыклад: як доўга працягвалася працa над тэкстам, ці былі дастаткова цікавымі здымкі, як супрацоўнічалі рэпарцёр i рэдактар? І галоўнае — ці маглі б мы зрабіць лепей. Аднак трэба памятаць, што ацэнка памылак не павінна паратварацца ў ацэнку людзей. Ма гаворым толькі аб тым, што можна было б зрабіць лепш, a не пра тое, хто і дзе вінаваты. Мы павінны таксама ведаць, што не трэба пастаянна гаварыць толькі пра памылкі ды крытыкаваць, добрыя рашэнні трэба абавязкова пахваліць. Добрым памочнікам у гэтым з’яўляецца іншая газетa — толькі ў канфрантацыі з канкурэнтамі мы можам аб’ектыўна ацаніць саміх сябе: больш цікавы ці не тэкст канкурэнтаў на тую ж самую тэму, магчыма, у іх лепшыя здымкі, больш прывабныя загалоўкі? A, можа, мы даўно пакінулі іх у аўтсайдэрах? Пры ацэнцы працы над найважнейшымі артыкуламі мы можам карыстацца метадам «вяртання па ўласных слядах». Ягоны сэнс — у аб-

58

Як працуе рэдакцыя?

меркаванні ўсіх падрабязнасцей дзейнасці, ад моманту абвяшчэння тэмы да вёрсткі тэкста, пошуку найлепшага спосабу рэалізацыі задуманага (мы шукаем адказ на пытанне, як мы зрабілі б гэта сёння). Вядома, немагчыма надта падрабязна прааналізаваць кожны артыкул, кожны нарыс ці здымак, але ў газеце рэдка выпадае больш за адзін артыкул, варты падрабязнай ацэнкі, іншыя можна пракаменціраваць коратка і «між іншым». ► КАРЫСЦЬ 2. магчымасць прафесійнага ўдасканалення. Штодня мы канцэнтруемся на актуальных заданнях і спяшаемся, нам заўсёды не хапае часу. Аднак рэдкалегія дае нам час, каб падумаць над прыарытэтамі, каб разабрацца — дзе было ўдалае рашэнне, а дзе не вельмі. Да ўсяго падчас ацэнкі мы можам прыйсці да сумесных крытэрыяў адносна якасці працы. У кожным рэдакцыйным калектыве мы сустракаем розныя меркаванні наконт таго, чый артыкул лепшы, справа часам даходзіць да спрэчак, але частыя калектыўныя размовы дазваляюць іх змікшыраваць і паразумецца. На рэдкалегіі мы вучымся адзін у аднаго, дзелімся досведам і павышаем кваліфікацыю. І гэта тычыцца нават самых дасведчаных з нас. Сучаснaя прэсa перажывае хвалю гвалтоўных зменаў: традыцыйныя інфармацыйныя функцыі пераймаюць інтэрнэт і мабільныя сеткі, у глабалізваванай супольнасці змяняюцца патрэбы чытачоў, таму, магчыма, сённяшняя газетa заўтра павінна будзе выглядаць інакш, да ўсяго змяніць свой змест. Журналіцская прафесія патрабуе, каб мы вучыліся пастаянна і ў размове з калегамі даведваліся, ці добра мы выконваем свае абавязкі. Штодзённай нагодай для такой размовы і з’яўляецца ацэнка нашай газеты. Толькі так мы можам прафесіянальна развівацца, і ніякія журналісцкія школы не заменяць нам гэтых шчырых і жывых кантактаў. ► КАРЫСЦЬ 3. Мы павышаем узровень нашай ГАЗЕТЫ. Калі адбываецца рэвалюцыя ў медыях, прэса не можа «стаяць на месцы», нават калі захоўвае старую, правераную часам, форму. Ацэнка ўласнай газеты дазваляе кантраляваць якасць і правяраць, ці адпавядаем мы патрабаванням чытачоў. Газеты, якія забыліся на гэта, сканалі цягам апошніх 15 гадоў. А сярод іх, між іншым, былі брэнды са стагадовай гісторыяй, перакананыя ў непахіснасці сваіх пазіцый (напрыклад, у 2012 годзе толькі ў ЗША зніклі 152 газеты). У гэты ж час некаторыя малыя газеты (напрыклад, «The Guardian») перажываюць другую маладосць, развіваюцца, шукаюць новыя бізнес-рашэнні. Ваша газетa таксама можа знікнуць цягам некалькіх бліжэйшых гадоў, калі вы не будзеце сістэматычна яе ацэньваць і сваечасова вызначаць усе рызыкі і пагрозы.

59

2 ► КАРЫСЦЬ 4. У нас ёсць магчымасць вучыць МАЛАДЫХ ЖУРНАЛІСТАЎ. У любой рэдакцыі — вялікай ці не вельмі — працa бяжыць у пастаяннай спешцы і стрэсе, часу на адукацыю журналістаў-пачаткоўцаў катастрафічна не хапае. Вядома, што ніхто з выпускнікоў журналіцскай школы не падрыхтаваны настолькі, каб уключыцца ў працэс адразу. Усе мы калісьці набіраліся вопыту на практыцы, бо класнага журналістa робіць не наяўнасць фармальнай адукацыі, а практычная праца ў рэдакцыі. Гэты прынцып ужо сто гадоў дзейнічае на Усходзе і Захадзе, у Еўропе, Азіі, Афрыцы, Аўстраіі і абеіх Амерыках. Мы з сумневам ставімся да навічкоў у прафесіі: яны павінны сваечасова прыносіць тэксты, каб не забіраць час у старэйшых, у іх не заўсёды ёсць магчымасць задаць пытанні, яны чуюць больш крытыкі ў свой адрас, чым пахвалы. Таму іх удзел у ацэнцы працы рэдакцыі, нават калі ён і пасіўны, — гэта цудоўная магчымасць вучыцца. ► КАРЫСЦЬ 5. Мы вучымся працаваць у калектыве. Рэдакцыя газеты — гэта згуртаванне індывідуалістаў, добрых і сварлівых, гана-рыстых і фанабэрыстых. Так і павінна быць, бо журналістыка — творчая прафесія. Вытворчасць газеты патрабуе супрацоўніцтва, умення размяркоўваць абавязкі, падпарадкоўвацца рашэнням рэдактарa. Паспяховае кіраванне рэдакцыяй патрабуе пагаднення паміж гэтымі супрацьлегласцямі. І адным з найлепшых інструментаў тут з’яўляецца калегіяльная ацэнка нашай працы. У працэсе якой мы вучымся размаўляць стрымана і падбіраем словы так, каб не пакрыўдзіць каго-небудзь з калег, каб размовa не закончылася сваркай. Калі мы ацэньваем нумар, то акрэсліваем лепшыя і больш эфектыўныя метады працы, вучымся прафесійна пісаць і рыхтуем падмурак для больш цікавай газеты ў бліжэйшым будучым.

ЯК АЦЭНЬВАЦЬ? ► СКАНЦЭНТРУЙСЯ НА АДНЫМ. Самай распаўсюджанай памылкай пры ацэнцы з’яўляецца спроба гаварыць адразу аб усім : пра здымкі, загалоўкі, графіку, якасць друку, колер паперы i ці не пра кожны абзац кожнай публікацыі. Такі падыход можа доўжыцца некалькі гадзін i стоміць слухачоў. Неўзабаве высветліцца, што ніхто не хоча на такія абмеркаванні прыходзіць. Таму лепш засяродзіцца на нечым адным, напрыклад, ацаніць артыкул, які выклікаў найбольшы рэзананс, ці прааналізаваць якасць усіх загалоўкаў нумара, ці абмеркаваць фотаздымкі…

60

Як працуе рэдакцыя?

► ПАРАЎНОЎВАЙ. Без ясных, канкрэтна вызначаных крытэрыяў рабіць ацэнку газеты нельга. Толькі якія крытэрыі прыняць за аснову, калі, напрыклад, разглядаем газетны артыкул ці загаловак? Можна сказаць, што ўсё падабаецца, што ўсё добра, цікава, пазнавальна, патрэбна. Гэтага дастаткова, калі ўсе прысутныя з тым згодныя. А калі не? Калі ўсе артыкулы прэтэндуюць на цікавасць, пазнавальнасць, патрэбнасць? У такім выпадку ацэнка не будзе мець ніякага практычнага сэнсу. Добры, правераны спосаб — правесці параўнанне з іншым артыкулам, іншым загалоўкам, здымкам, layout, і задаць сабе пытанне: які з іх больш цікавы, больш пазнавальны, больш патрэбны? Мы можам параўнаць артыкулы на адну і тую ж тэму ў розных газетах, ці два артыкулы з першай паласы розных нумароў. Які артыкул напісаны больш цікава — наш ці канкурэнтаў? Які з артыкулаў спрыяў бы павелічэнню колькасці прададзеных газет — сённяшні, ці той, што быў у папярэднім нумары? Які з нашых нумароў быў бездакорна ілюстраваны, дзе былі дынамічныя, цікавыя загалоўкі? ► КАЖЫ ПРАЎДУ. Ацэнка не мусіць быць расплыўчатай і надта шырока абгрунтаванай. Нудныя аратарскія выступы не зробяць ніякага ўражання, больш таго — яны бессэнсоўныя. Па вялікім рахунку, нічога старшнага ў тым няма, калі ваша абгрунтаванне будзе не надта сціслым. Тут галоўнае і важнае толькі адно — не хлусіць сабе і трымацца праўды. Мы можам абмяркоўваць і нават спрачацца наконт таго, што было лепшым. Калі не атрымоўваецца вызначыць пераможцу, мы, урэшце рэшт, можам прагаласаваць. Аднак праўда з’яўляецца галоўным крытэрыем. ► ЗАПІШЫ ВЫНІК АЦЭНКІ. Дастаткова кароткага запісу ў нататніку ці камп’ютары, дзе будуць пазначаны нумар і дата выхаду газеты. Пазней аналіз вашых нататак пра некалькі нумароў дазволіць убачыць — развіваецца ваша выданне ці стаіць на месцы. Ці не губляе газета аўтарытэт у асяродку журналістаў, якія над ёй працуюць. Вынікі такога аналізу могуць стаць нечаканасцю для ўсіх. ► НЕ ПАДЛІЗВАЙСЯ. Мне давялося працаваць у рэдакцыі, якая выбрала метад ратацыйных ацэнак, то бок кожны нумар аглядаў чарговы супрацоўнік. З цягам часу такія сустрэчы сталі падобнымі на плебесцыты зычлівасці: тыя, хто ацэньваў, гаварылі толькі добрае пра тэксты сяброў, хаця ў дачыненні да іншых гучалі выключна памылкі. І што атрымалася? Тыя, каго ацэньвалі пазітыўна, лічылі сябе абавязанымі аддзячыць калегам, калі надыходзіла іх чарга. Так у салодкіх кампліментах патануў сэнс працэдуры ацэньвання. Неўзабаве галоўны рэдактар адмовіўся ад такой формы.

61

2 Досвед падказвае, што найбольш рэалістычную ацэнку дае той, хто выпускае нумар. Па сутнасці, гэта самаацэнка, у якой, вядома, могуць удзельнічаць, дыскутаваць і выказваць уласныя меркаванні ўсе супрацоўнікі рэдакцыі. Аднак, нагадаю яшчэ раз, мэтай крытыкі ніколі не павінны быць журналісцкія здольнасці вашых калег, а толькі якасць артыкулаў i газеты ўвогуле.

ПРА ІНСТРУМЕНТЫ І ЎМЕННЕ ЖУРНАЛІСТA

Газету і інтэрнэт-партал можна падрыхтаваць і дома, скарыстаўшы адзін камп’ютар. Мы не мусім, як калісьці, збіраць спецыяльнае абсталяванне і матэрыялы, аднак па-ранейшаму не без значэння застаюцца нашыя прафесійныя ўменні. Лёгкасць апублікавання матэрыялу і даступнасць усім інструментаў, якія для гэтага служаць, прывялі, шчыра кажучы, да з’яўлення новай сацыяльнай з’явы — такой як «грамадзянская журналістыка», аднак з гэтай нагоды не пабольшала добрых здымкаў i фільмаў, не палепшылася якасць медыяў. Цяпер і надалей стваральнікамі навінаў высокай якасці, хронік i рэпартажаў, якія складаюць медыйны «content», застаюцца прафесіянальныя журналісты. Вось некалькі падказак, якія тычацца прафесійнага росту. ► КУПІ ДОБРЫ НАТАТНІК. Вядома, што тэксты i візуальныя матэрыялы маюць лічбавы фармат, які лёгка апрацоўваецца і рэдагуецца. Аднак невялікі папяровы нататнік і аловак уратавалі рэпутацыю не аднаго рэпарцёра, калі нечакана падвяла самая сучасная электронная тэхніка. Парада: карыстайся нататнікамі, карткі якіх злучаныя спружынай, бо яны больш зручныя. ► ЗАПІСВАЙ. Аўдыязапіс на дыктафоне ці смартфоне спатрэбіцца не толькі для размяшчэння ў сеціве, але і для верыфікацыі выказванняў, калі артыкул ужо будзе напісаны. Захаваныя вамі запісы дапамагаюць бараніцца, калі вам выстаўляюць прэтэнзіі, што вы нібыта сказілі выказванні ў тэксце. Парада: калі гэта магчыма, абавязкова набудзь дыктафон ці праграму, якія распазнаюць мову (speech-recognition) і аўтаматычна трансфармуюць аўдыязапіс у тэкст.

62

Як працуе рэдакцыя?

► МЕЙ ПРЫ САБЕ КАМП’ЮТАР. Ты павінен мець уласны ноўтбук ці планшэт з зарадным прыстасаваннем. Бо ў цябе не заўсёды будзе час, каб прыехаць у рэдакцыю з аператыўна падрыхтаваным тэкстам i здымкамі, і магчымасць пераслаць матэрыял праз інтэрнэт будзе выратаваннем. Не кажучы ўжо пра магчымасць імгненна апублікаваць матэрыял на інтэрнэт-старонцы ці ў блогу. Парада: навучыся хутка, усляпую карыстацца клавіятурай, гэта ўмова лёгкага камунікавання. ► ЗДЫМАЙ ВІДЭА. Фільм робіцца ўсё больш прывабнай формай перадачы інфармацыі. У інтэрнэце ўжо рэдка сустракаюцца публікацыі без карцінак, якія рухаюцца. У газеце можна выкарыстаць стопкадр з відэазапісу. Ёсць усе падставы меркаваць, што неўзабаве ўжо не будзе газет без мабільнай версіі, і тады фільм стане абсалютна неабходным. Сёння можна здымаць на камеру, смартфон, лічбавы фотаапарат, ноўтбук ці планшэт, — канкрэтны від тэхнікі мае ўсё меншае значэнне. Парада: заўсёды мей пры сабе запасны зараджаны акамулятар і карту памяці для прыстасавання, якое ты выкарыстоўваеш. ► БУДЗЬ У КАНТАКЦЕ. Камп’ютары, планшэты і фотаапараты мы заўсёды можам падключыць да інтэрнэту, a мабільных тэлефонаў, як сёння жартуюць, не мае толькі хіба што хатняя жывёла, таму праблема перадачы інфармацыі паўстае толькі тады, калі «мабіла» не дзейнічае. Аднак ты заўсёды павінен мець запасны варыянт, каб выйсці на кантакт з рэдакцыяй: іншы апарат, стацыянарны тэлефон, паштовага голуба… Парада: па магчымасці не карыстайся ўласным тэлефонам для службовых размоў, гэта ўмова твайго спакою, а, магчыма, і бяспекі. ► ВУЧЫСЯ. Калі хочаш быць жаданым госцем у любой рэдакцыі, вучыся карыстацца камп’ютарнымі праграмамі для мультымедыяў: манціравання відэа, апрацоўкі здымкаў, стварэння layout газет i інтэрнэт-старонак, навучыся карыстацца мабільнымі дадаткамі. Парада: сачы за навінкамі медыяў — тэхнікай, праграмамі, опцыямі, сацыяльнымі сеткамі.

63

64

3

Падвaліны журналісцкага майстэрства.

П

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы Марына ЗАГОРСКАЯ

Праца журналіста пачынаецца са збору інфармацыі, бо без фактаў няма журналістыкі. Асноўная мэта рэпарцёра — адшукаць, праверыць і апублікаваць не чуткі і здагадкі, а дакладныя звесткі. Асноўны прынцып — нічога не прымаць на веру.

ЧАМУ ЖУРНАЛІСТ МУСІЦЬ «КАПАЦЬ» ГЛЫБОКА?

ЯК ЗБІРАЦЬ ДЫ ПРАВЯРАЦЬ ІНФАРМАЦЫЮ?

Аўтар амерыканскага падручніка па напісанню навін Мелвін Менчэр (Melvin Mencher) вылучае тры ўзроўні журналісцкай інфармацыі — афіцыйны, спантанны і расследавальны. ► АФІЦЫЙНЫ ўзровень — тое, што ляжыць на паверхні (прэс-рэлізы, прэс-канферэнцыі, заявы адказных асоб). Стварыць аб’ектыўнае ўяўленне пра падзею толькі на падставе афіцыйнай інфармацыі немагчыма, бо яна найчасцей падрыхтаваная спецыялістамі па сувязях з грамадскасцю, якія пераследуюць свае мэты. Інфармацыя ► СПАНТАННАГА ўзроўню — гэта падзеі, якія адбываюцца ў жыцці самі па сабе. Яе можна пачуць у бары, убачыць на вуліцы, знайсці ў дакументах ці сацыяльных сетках. Часам афіцыйны ўзровень інфармацыі пераўтвараецца ў спантанны: калі на прэс-канферэнцыі раззлаваны ньюсмейкер раптам выдае тое, пра што збіраўся прамаўчаць, або сярод радкоў нудотнай справаздачы ўважлівы журналіст знаходзіць сенсацыйныя звесткі. Спантанная інфармацыя можа дапаўняць афіцыйную, калі журналіст высвятляе, як усё насамрэч адбываецца. Напрыклад, выпраўляецца ў вёску спраўдзіць заяву чыноўніка пра кампенсацыю, атрыманую вяскоўцамі за забітых падчас змагання з афрыканскай чумой свіней. Інфармацыя ► РАССЛЕДАВАЛЬНАГА ўзроўню — гэта звесткі аб прычынах падзеі, якія хтосьці спрабуе прыхаваць. Калі, дазнаўшыся, што вяскоўцы не атрымалі кампенсацыю ад уладаў за забітых свіней, журналіст пачынае высвятляць, куды зніклі грошы, выдзеленыя на гэтыя мэты з бюджэту. Журналісту варта аддаваць перавагу збору інфармацыі «углыб» перад пошукам «ушыркі» — невядомыя падрабязнасці падзеі цікавяць чытача болей, чымся пашырэнне яе кантэксту.

65

3 ► УБАЧЫЎ, ЗАПЫТАЎСЯ, ПРЫМЕРЫЎ НА СЯБЕ. У журналісцкай практыцы існуюць тры спосабы збору інфармацыі: назіранне, работа з крыніцамі, эксперымент. ► НАЗІРАННЕ прадугледжвае непасрэдны ўдзел журналіста ў сітуацыі, якую ён даследуе. Гэты спосаб дазваляе сабраць самыя пераканаўчыя факты пра падзею, атрымаць найбольш дакладнае ўяўленне аб сітуацыі, а таксама стварыць «эфект прысутнасці». І ў гэтым асноўныя перавагі назірання.

НАЗІРАННЕ БЫВАЕ: ► знешнім

(калі журналіст назірае за тым, што адбываецца падчас пікету) і ўключаным (калі выпраўляецца ў экспедыцыю ў якасці ўдзельніка); ► адкрытым (калі журналіст раскрывае сваю прафесійную прыналежнасць) і схаваным (так званы «метад маскі»: калі журналіст не прызнаецца, хто ён такі). Навіны і рэпартажы найчасцей грунтуюцца на асабістых назіраннях журналіста. Але гэты спосаб збору інфармацыі не менш карысны і падчас падрыхтоўкі інтэрв’ю, партрэта, нарыса, журналісцкага расследавання. ► ЭКСПЕРЫМЕНТ як спосаб збору інфармацыі дапускае, што журналіст сам мадэлюе сітуацыю, каб лепей яе зразумець і прадставіць чытачу. Эксперыменты найчасцей выкарыстоўваюцца падчас падрыхтоўкі рэпартажаў і правядзення журналісцкіх расследаванняў. Сутнасць эксперыменту: утаіўшы сваю прафесію ад атачэння, сыграць іншую сацыяльную ролю, каб зразумець праблему знутры. Да выкарыстання гэтага метаду трэба падыходзіць асцярожна. У Кодэксе журналісцкай этыкі Беларускай асацыяцыі журналістаў адзначаецца, што «збіраючы інфармацыю, журналісты не маюць права выдаваць цябе за іншых асобаў», праўда, «журналісцкі пошук інфармацыі схаванымі метадамі можа быць апраўданы ў выпадках, калі здабываеца інфармацыя, якая ўяўляе грамадскую цікавасць, і няма іншых спосабаў яе атрымання». ► РАБОТА З КРЫНІЦАМІ. Крыніца інфармацыі — гэта дакумент або чалавек, з якімі журналіст узаемадзейнічае дзеля атрымання патрэбных звестак пэўнага характару. Дакумент у журналістыцы — гэта не толькі афіцыйныя паперы, але і любы матэрыяльны носьбіт запісу з зафіксаванай на ім інфармацыяй (фінансавыя справаздачы, законы, пастановы, відэа, фотаздымкі, даведкі пра стан здароўя і г.д.). Інфармацыя ў дакументах часам дублюе дадзеныя, атрыманыя падчас назірання ці інтэрв’ю, і тады яна становіцца сродкам праверкі

66

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

і кантролю іх надзейнасці. Акрамя таго, гэта тая падтрымка, якая спатрэбіцца журналісту, калі хтосьці вырашыць абвергнуць яго матэрыял. Не будзе залішнім пазначыць для сябе дакладную назву дакумента, спасылку на яго аўтара, дату і месца стварэння, а таксама месца захоўвання і архіўныя нумары. Нярэдка штуршком да распрацоўкі тэмы для журналіста становяцца публікацыі іншых СМІ, а таксама з інтэрнэту. Аднак выкарыстоўваць іх у якасці крыніцы інфармацыі без дадатковага даследавання небяспечна. Лепей знайсці афіцыйнае пацвярджэнне адпаведнай інфармацыі, або чалавека, які б пракаментаваў публікацыю. Вялікую частку звестак (у тым ліку і пацвярджэнне дакументаў) журналіст атрымлівае ў гутарцы з асобамі, датычнымі да сітуацыі, якую ён вывучае. ► ПЕРСАНІФІКАВАНЫЯ КРЫНІЦЫ – гэта ўдзельнікі, ахвяры, відавочцы падзей, эксперты, адказныя асобы. Найбольш каштоўнымі лічацца першакрыніцы, якія пагаджаюцца быць названымі. Чым болей звенняў перадачы адбылося, перш чым звесткі трапілі да журналіста, тым больш верагодныя скажэнні. Апытанне ў сучаснай журналістыцы бадай што вядучы спосаб атрымання інфармацыі. Аднак словамі ўдзельнікаў падзей і экспертаў трэба паведамляць толькі тыя звесткі, якія немагчыма атрымаць іначай. Даведкавую інфармацыю па тэме журналіст павінен здабываць сам і публікаваць са спасылкай на першакрыніцу, а не на чыесьці словы. ► ДАВЯРАЙ, АЛЕ ПРАВЯРАЙ. Дакументы, заявы, каментары, інтэрв’ю афіцыйных асоб, прэс-рэлізы дзяржаўных структур, сайты структур дзяржаўнага кіравання — гэта афіцыйныя крыніцы інфармацыі. Уласныя інфарматары, сведкі падзей, друкаваныя і электронныя СМІ, сацыяльныя сеткі, даведачная і спецыялізаваная літаратура — крыніцы неафіцыйныя. Памылкова лічыць, што афіцыйныя крыніцы з’яўляюцца для журналіста прыярытэтнымі. Яны, бясспрэчна, карысныя, бо дзякуючы iм, рэпарцёр мае доступ да найбольш аўтарытэтнай iнфармацыi. Але ж і афіцыйная інфармацыя можа апынуцца аднабаковай, няпоўнай і нават хлуслівай. Яе абавязкова трэба пераправяраць.

«Падазронымі крыніцамі» аўтар падручніка «Універсальны журналіст» Дэвід Рэндал лічыць усіх тых, хто паведамляе «не факты, якія можна праверыць, а штосьці іншае».

67

3 Варта высвятліць, якія ў іх матывы і ці дазваляе іх статус ведаць тое, пра што яны гавораць вам, настойваць на атрыманні дакументаў, там, дзе гэта магчыма, а таксама цікавіцца ў інфарматара, ці можа хтосьці пацвердзіць звесткі, якія ён паведаміў. З гэтага ж шэрагу — чуткі і плёткі. Здараецца, вызначыўшы матывы іх з’яўлення і зваротны бок гісторыі, журналіст стварае сенсацыйны матэрыял, раскрываючы факты, што замоўчваліся. Аднак для аргументаванасці неабходна абавязкова атрымаць дакументальнае пацвярджэнне пачутых журналістам чутак і плётак. Абавязковай праверцы палягаюць і звесткі, здабытыя ў сацыяльных сетках, якія апошнім часам становяцца карыснай крыніцай інфармацыі ды сталым каналам сувязі з чытачамі і экспертамі. ► ПРАВІЛА ДЗВЮХ КРЫНІЦ. У журналістыцы інфармацыя не лічыцца «фактам», пакуль яе не пацвердзілі дзве незалежныя адна ад другой крыніцы. «Незалежныя адна ад другой» — гэта значыць, што крыніца Х ат-рымала інфармацыю не ад крыніцы У, а крыніцы Х і У не атрымалі інфармацыю ад адной і той жа крыніцы Z. Істотна, каб абодва інфарматары былі першакрыніцамі. Калі няма магчымасці пацвердзіць атрыманую ад першакрыніцы інфармацыю, робіцца агаворка кшталту: «Х сцвярджае, што гэта адбылося» або «Крыніца Х паведаміла, што А здзейсніў В». Фразай «па непацверджанай інфармацыі» карыстайцеся толькі ў выключных выпадках — занадта частае яе ўзгадванне зніжае давер аўдыторыі. ► ПРАВІЛА ДВУХ БАКОЎ. На кожную падзею (з’яву, заяву, меркаванне) існуе як мінімум два пункты гледжання: згодных ды не згодных з азначаным станам рэчаў — сведчыць абавязковае ў журналістыцы «правіла двух бакоў». Згодна з ім, «прыхільнікаў» і «крытыкаў» неабходна знайсці у любой падзеі ці здарэнні. Калі хтосьці кагосьці абвінавачвае, трэба даць слова і зваротнаму боку. Гэта пытанне не толькі справядлівасці, але і бяспекі журналіста, якога такі падыход ратуе ад судовых разбіральнітцваў. З гэтай жа мэтай захоўвайце дыктафонны запіс інтэрв’ю — будзе чым апеляваць, калі раптам узнікне канфліктная ці спрэчная сітуацыя. У сітуацыі канфлікту нямецкі сацыёлаг Міхаэль Халлер раіць пачынаць апытанне з экспертаў, якія нейтральныя ў адносінах да падзеі, але ў той жа час разбіраюцца ў яе сутнасці. Потым, калі журналіст увойдзе ў курс справы, пагаварыць з «пакрыўджанымі», якія, як правіла, больш ахвотна ідуць на стасункі з прэсай, а пасля — з «крыўдзіцелямі». ► «НЕ ДЛЯ ДРУКУ». Запытваючы інфармацыю, журналіст абавязаны адрэкамендавацца, назваць СМІ, які ён прадстаўляе, паведаміць суразмоўцу, што яго словы могуць быць надрукаваныя, за выключэннем выпадкаў, калі вядзецца гаворка пра атрыманне канфідэнцыйнай ці афіцыйна недасяжнай інфармацыі — такія

68

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

рэкамендацыі ўтрымлівае Кодэкс журналісцкай этыкі Беларускай асацыяцыі журналістаў . І рэпарцёр, і інфарматар павінны ведаць, на якіх умовах даецца інфармацыя. Падчас выкарыстання ананімных крыніц, дамаўляйцеся аб магчымасці даць максімум інфармацыі пра асобу. Напрыклад, працытаваць інфармацыю, указваючы: пасаду і арганізацыю («адзін з чальцоў Назіральнага савета «Беларуськалія»); толькі арганізацыю («крыніца ў «Беларуськаліі»); пасаду без арганізацыі («чалец назіральнага савета адной з буйных дзяржкампаній»); род занятку без імя і пасады чалавека, а таксама без назвы арганізацыі («супрацоўнік адной з калійных кампаній»); толькі ступень адносінаў да пытання («крыніца, блізкая да перамоў паміж «Беларуськаліем» і «Уралкаліем»). Калі інфармацыю можна выкарыстоўваць толькі ўскосна, без спасылкі на крыніцу, журналіст падае звесткі ад свайго імя і бярэ на сябе ўсю адказнасць за яе магчымую неадпаведнасць. Найчасцей на падобнае цытаванне журналісты ідуць, калі асвятляюць падзеі ў кіраўніцтве краіны, а інфарматары на іншыя ўмовы не пагаджаюцца.

Фраза «Не для друку» азначае, што інфармацыю нельга выкарыстоўваць ні ў якой форме. Лепей пазбягаць такога інфармавання і адразу папярэдзіць: «Калі гэта не для друку, я не хачу гэтага чуць». Іначай нават калі гэтую ж інфармацыю іншая крыніца паведаміць потым з правам публікацыі, журналіст не зможа яе апублікаваць. Атрымаўшы канфідэнцыйныя звесткі, журналіст у любым выпадку павінен іх дбайна пераправерыць і знайсці пацвярджэнне ў афіцыйных крыніцах. ► ФАРМІРУЙЦЕ ЎЛАСНУЮ БАЗУ ІНФАРМАТАРАЎ. Лепей падтрымліваць стасункі з імі пастаянна, а не толькі тады, калі ў вас да іх справы, бо гэта дазваляе завязаць добрыя адносiны. Досыць адной хвiлiны, каб запытацца: «Цi ёсць сёння што-небудзь цiкавае? Якiя падзеi чакаюцца да канца тыдня?». Тады больш верагоднасці, што і яны першымі патэлефануюць вам, калі ўзнікне нагода ў стасунках з журналістамі. Вас узгадаюць і тыя, пасля гутаркі з кім вы напісалі дакладны артыкул. Ніколі не плаціце грошы за звесткі, але заўсёды захоўвайце ў таямніцы крыніцу інфармацыі, калі вы паабяцалі, што імя інфарматара не стане вядомым. Гэта і этычная, і прававая норма. Згодна з п.4.5 арт. 34 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб сродках масавай інфармацыі», журналіст абавязаны «захоўваць канфідэнцыяльнасць інфармацыі і крыніцу яе атрымання», за выключэннем выпадкаў,

69

3 калі гэтага патрабуюць «органы крымінальнага пераследу, суда, у звязку з вытворчасцю папярэдняга расследавання, судовага разбіральніцтва».

ПЯЦЬ ГАЛОЎНЫХ ПЫТАННЯЎ: ШТО, ДЗЕ, ЯК, КАЛІ ДЫ НАВОШТА? Для журналіста недастаткова проста паведаміць навіну. Вось прыклад: Станіслаў Шушкевіч выдаў кнігу мемуараў «Маё жыццё, крах і ўваскрошанне СССР» (Паведамленне Радыё Рацыя). Каб стаць навіной, гэтаму паведамленню не хапае падрабязнасцяў: дзе выдадзена кніга, калі, пра што яна, навошта гэта былому спікеру беларускага парламента, на каго разлічана, як ацэньваюць яе чытачы? Прафесійна пададзеная інфармацыя вымагае адказу на самыя важныя пытанні: «Што? (Хто?)», «Дзе?», «Калі?», «Як?», «Навошта?». Калі яны ёсць — журналіст валодае ключавой інфармацыяй. Часам дадаюцца пытанні «Што гэта азначае?», «Каму ад гэтага выгода?» і «Што будзе?» Парадак паслядоўнасці базавых пытанняў можа мяняцца ў залежнасці ад важнасці інфармацыі і аўтарскай задачы. Падзея заўсёды разгортваецца лінейна. Аднак, каб зрабіць паведамленне лагічным і зразумелым для чытача, журналісты будуюць тэкст па схеме «перакуленай піраміды».

ПЕРАКУЛЕНАЯ ПІРАМІДА: ЧАМУ ЖУРНАЛІСТЫ СТАВЯЦЬ ТЭКСТ З НОГ НА ГАЛАВУ? Такі прынцып падачы інфармацыі прадугледжвае парушэнне храналогіі, вымагае ад журналіста падсумаваць інфармацыю і выкладаць факты ў кандэнсаваным выглядзе з самага свежага (апошняга), самага істотнага (вынік, сутнасць) элемента падзеі ў межах таго часу (аб’ёму), які маецца. Затым інфармацыя раскрываецца, дадаюцца цытаты і новыя падрабязнасці, а напрыканцы падаюцца тыя звесткі, ад якіх пры неабходнасці можна пазбавіцца без асаблівай шкоды для тэксту. Да прыкладу, казка пра Калабка пачынаецца з таго, што старая спякла Калабок, які выправіўся вандраваць па свеце, падмануў зайца, воўка ды мядзведзя, але ў выніку апынуўся ў пастцы ў лісы. Калі б казка пісалася па схеме «перакуленай піраміды», яна б пачыналася прыкладна так: «Спроба Калабка пабачыць белы свет закончылася гібеллю ў пастцы лісы пасля таго, як ён здолеў збегчы ад мядзведзя, воўка, зайца ды бабы, якая яго спякла».

70

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

ЛІД

у сціснутым выглядзе перадае сутнасць падзеі

АБСТАВІНЫ

як развівалася падзея

КАМЕНТАРЫ¡ ацэнка падзеі

БЭКГРАЎНД кантэкст падзеі

ПЕРАКУЛЕНАЯ ПІРАМІДА:

«Перакуленая піраміда» мае шэраг пераваг. Чытач адразу ж унікае ў сутнасць падзеі. Журналісту дастаткова размеркаваць інфармацыю па значнасці – і тэкст гатовы. Рэдактару «піраміда» дае магчымасць, не ўчытваючыся ў тэкст, проста адсекчы лішнія кавалкі, ведаючы, што яны будуць напрыканцы. Найчасцей прынцып «перакуленай піраміды» выкарытоўваецца падчас напісання так званай «жорсткай» навіны. У кожнай з яе частак — свая задача: лід (у сціснутым выглядзе перадае сутнасць падзеі і ўтрымлівае самую істотную і свежую інфармацыю, а таксама спасылку на тое, адкуль яна атрыманая), абставіны распавядаюць, як развівалася падзея, каментары ўтрымліваюць ацэнку падзеі, бэкграўнд распавядае пра кантэкст падзеі. Разгледзім, як будуецца журналісцкі тэкст, на прыкладзе навіны.

71

3 СТРУКТУРА ТЭКСТУ: ЗАХАПІЦЬ ДЫ ЎТРЫМАЦЬ ЧЫТАЧА ► ЗАГАЛОВАК. Функцый у загалоўка дзве — інфарматыўная і кантактная. Ён коратка і дакладна паведамляе чытачу пра сутнасць падзеі ці факта і падштурхоўвае прачытаць тэкст. Загаловак мусіць быць зразумелым, праўдзівым, карэктным, не супярэчыць зместу тэксту і не мусіць быць занадта доўгім (не больш за 7–9 словаў). Адзін з самых простых спосабаў стварэння загалоўка: напісаць звычайны апавядальны сказ, які адлюстроўвае сутнасць тэксту. Затым закрэсліць усе лішнія словы. Часта ў выніку такой аперацыі застаецца ўдалы загаловак. Напрыклад, такі: Кату прэм’ер-міністра Вялікабрытаніі прапанавалі пайсці ў адстаўку. ► ЛІД. Уявіце сабе, што хочаце паведаміць нешта вельмі важнае сябру, які сядзіць у аўтобусе, а той ужо кранаецца з месца. Якія дзесяць слоў вы выпаліце наўздагон? Вось гэта і ёсць лід — першы і самы важны абзац у тэксце, «кручок», якім мы хочам падчапіць чытача, каб заахвоціць яго дачытаць паведамленне да канца. Пазбягайце пісаць у лідах пра тое, што ўжо вядома. Лід добры, калі ён зразумелы, не перагружаны залішнімі падрабязнасцямі і лічбамі, а яго аб’ём не перавышае 250 сімвалаў. Лід можна скараціць за кошт пераносу часткі інфармацыі ў асноўны тэкст альбо за кошт выкрэслівання лішніх словаў (звычайна гэта рознага кшталту прыметнікі і дзеепрыметнікі).

Нярэдка ў лідзе месціцца і спасылка на крыніцу інфармацыі, асабліва калі гаворка ідзе пра сенсацыйныя навіны. Не выкарыстоўвайце ў лідах імёны невядомых людзей без узгадкі, хто яны такія. Нельга замест спасылкі на крыніцу распавядаць пра падзею ці факт: «Ёсць меркаванне, што...», «Вядома, што...». ► ЯК БУДАВАЦЬ ЛІД? Разгледзім на прыкладзе прамога ліда, які найбольш прыдатны да навіны. Дастаткова проста вызначыцца, якое з шасці асноўных журналісцкіх пытанняў ёсць сэнс вылучыць. Калі падзея больш важная, чымсьці персона, на першае месца выходзіць адказ на пытанне ШТО?, у паведамленнях пра знакамітасці – ХТО?, аб здарэннях – ШТО? і ДЗЕ?. У аператыўнай інфармацыі самае важнае пытанне КАЛІ? Калі трэба падкрэсліць матывы падзеі ці прычыны, адразу ж адказваюць на пытанне ЧАМУ?

72

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

АСНОЎНЫЯ ТЫПЫ ЛІДАЎ ► ПРАМЫ ЛІД адразу ўводзіць чытача ў сутнасць падзеі: Мінімальны прахадны бал цэнтралізаванага тэсціравання для абітурыентаў ВНУ Беларусі будзе павышаны, паведаміў міністр адукацыі. Ён дынамічны і нешматслоўны. У ім даецца кароткі агляд падзеі ці выдзяляецца галоўнае, што адбылося. ► ЦЫТАТНЫ. Выносіць у лід цытату дапушчальна, калі гэта словы адказнай асобы, выбітнога палітычнага ці культурнага дзеяча наконт падзеі, значнай на дадзены момант для шырокай аўдыторыі. ► АДКЛАДЗЕНЫ. Такі лід дае менш інфармацыі, але зацягвае чытача: Год таму мэр абвясціў пра пабудову лядовага палаца ў новым мікрараёне. Сёння кіраўнік горада не любіць узгадваць пра сваё абяцанне. ► ЛІД-АНТЫТЭЗА. Будуецца на рэзкім супрацьпастаўленні паняццяў, звязаных паміж сабой агульнай канструкцыяй ці ўнутураным сэнсам: Кіраўнік сталіцы перамог у барацьбе з прадпрымальнікамі, але гарадскі бюджэт пазбавіўся падаткаў на суму 100 тысяч долараў. ► ЭПІЗОДНЫ. Тэкст пачынаецца з эпізода, звязанага з тым, пра што будзе весціся гутарка ў артыкуле. ► АСНОЎНЫ ТЭКСТ. Раскрывае лід у дэталях, дасціпна тлумачыць сутнасць навіны ў 1-3 абзацах, адказваючы на пытанні ЧАМУ? і ЯК?. Каментары (і толькі яны) утрымліваюць у навіне ацэнку падзеі. Не забывайцеся і на «правіла двух бакоў». Першым у навіне ідзе каментар удзельнікаў падзеі, а затым – іх апанентаў.

БЭКГРАЎНД

Дадатковую інфармацыю, якая не звязаная з падзеяй наўпрост, аднак дазваляе глыбей зразумець яе сутнасць (звязвае факты з тым, што адбывалася раней, ці дэманструе іх грамадскую значнасць) прынята размяшчаць напрыканцы навіны. Бэкграўнд — шчыльна звязаны з лідам, тлумачыць менавіта яго і з’яўляецца кароткім даведачным напамінам (не больш за абзац).

ПАДЗАГАЛОЎКІ

Умоўнае правіла ў журналісцкім тэксце: адзін абзац — на адзін аспект падзеі. Калі гісторыя перавышае 8 абзацаў, яе варта разбіваць на лагічныя часткі (3 абзацы — на главу). У частак павінны быць падзагалоўкі (ствараюцца па тых жа правілах, што і агульны загаловак, не даўжэйшыя за 3-5 словаў).

ДАПАЎНЕННІ (SIDEBARS)

Публікацыю заўсёды ёсць чым дапоўніць: некалькі пунктаў гледжання на падзею, яскравая цытата, даведка ці дадатковыя звесткі (пералік фактаў, звязаных з тэмай публікацыі, ранейшых аналагічных

73

3 выпадкаў), апытанка (кароткія выказванні звычайных людзей пра іх адносіны да падзеі), меркаванні экспертаў. Калі публікацыя датычыцца важнай прамовы ці заявы, ёсць сэнс падмацаваць яе поўным тэкстам гэтага дакументу.

НАПІСАЎШЫ ТЭКСТ, ЗІРНІЦЕ НА ЯГО ВАЧЫМА РЭДАКТАРА. ПРАВЕРЦЕ: ► ці

ёсць адказы на базавыя пытанні журналістыкі; ► ці вытрыманы прынцып «перакуленай піраміды»; ► ці атрымался збалансаваць тэкст, прадставіўшы ў ім усе магчымыя пункты гледжання на падзею ці сітуацыю; ► ці правераныя ўсе згаданыя факты, і ці не абцяжаранае імі паведамленне? У той жа час факты важнейшыя за меркаванні: спачатку паведамляюцца факты, а потым меркаванні і ацэнкі. Падчас скарачэння, наадварот, выкрэсліваюцца каментары і толькі потым выдаляюцца факты; ► ці атрымалася напісаць тэкст настолькі коратка, наколькі гэта магчыма без урону для якасці? Ці пазбавіліся вы ад усёй інфармацыі і цытат, якія не маюць адносінаў да галоўнай тэмы; ► ці зрабілі вы ўсё магчымае, каб ужытыя дадзеныя і лічбы дапамаглі выбудаваць карціну падзеі, а не заблыталі чытача? Ці ўдалося знайсці ўдалыя параўнанні, якія дапамогуць зразумець значэнне лічбаў; ► ці апісалі вы незнанаёмыя для чытача сітуацыі праз вядомыя і зразумелыя карціны? Напрыклад, тое, што адбываецца ў хімічнай лабараторыі, можна параўнаць з прыгатаваннем абеду; ► ці відаць за лічбамі і дыяграмамі канкрэтных людзей і іх меркаванні? Добрая формула: адно рашэнне — адно прозвішча ў паведамленні. Праверце, каб прозвішчы і пасады былі напісаны правільна.

74

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

ПАЗБАЎЛЯЙЦЕСЯ АД: ► выкарыстання

ў загалоўках загадкавых абрэвіятур

і скарачэнняў; ► залішне доўгіх сказаў і абзацаў. Адзін сказ павінен утрымліваць адну думку. Сказы, у якіх болей за 20 слоў, лепей разбіць на два. Адзін абзац — на адзін аспект падзеі. Калі ён выкладзены поўнасцю, абзац трэба завершыць. Не варта ўціскаць два аспекты ў адзін абзац; ► грувасткіх цытат: адна думка на адну цытату. Цытаты не павінны дубляваць лід і ўскосную мову. Іх нельга ставіць адну за другой. Частку цытат варта замяняць на ўскосную мову, тады тэкст становіцца больш энергічным і зразумелым. Галоўнае, каб словы суразмоўцы былі пададзены карэктна і дакладна перадавалі сутнасць сказанага. Не заканчвайце тэкст цытатай; ► пасіўнага залогу, змяняючы яго на актыўны. Замест «артыкул напісаны журналістам» — «журналіст напісаў артыкул»; ► выкарыстання клішэ. «Час ляціць», «са здзіўленнем заўважылі», «абастляваны па апошнім слове тэхнікі» — чым меней такіх устойлівых выразаў, тым больш якасная праца журналіста. ► прыметнікаў і дзеепрыметнікаў, бо яны робяць тэкст ацэначным, замаруджваюць яго цячэнне. Тэкст, насычаны назоўнікамі і дзеясловамі, наадварот, развіваецца хутка, бо яны паказваюць дзеянні, падзеі, факты.

БЯЗЛІТАСНА СКАРАЧАЙЦЕ: ► на

пачатку тэксту лічбы і дзеепрыслоўныя абароты, кшталту «нягледзячы на... »; ► залішне доўгія пасады і назвы устаноў; ► якасныя прыметнікі, бо кожны разумее іх па-свойму. Замест «высокая вежа» лепей удакладніць: вежа

75

3 «вышынёй з дваццаціпавярховы дом»; ► «абстрактныя» словы. У вызначэнні канкрэтнасці карыстайцеся прыёмам «каляска»: некаторыя рэчы можна памацаць і ў яе пакласці (кампутар, дыванок, кніга), а некаторыя — не (роўнасць, прагрэс). Каб тэкст быў зразумелым, «абстрактных» слоў у ім мусіць быць меней за 20%; ► далучаныя дзеясловы ў словазлучэннях: «прыняць удзел», «зрабіць заяву», «вынесці рашэнне» лепей замяніць на самастойныя: «удзельнічаць», «заявіць», «вырашыць». ► бюракратычны жаргон. Напрыклад, масавыя звальненні чыноўнікі называюць «змяненне структуры занятасці». У выніку чытач або не зразумее паведамленне, або вырашыць, што яго падманваюць, выдаючы дрэнную навіну за прыймальную. Такія выразы трэба «перакладаць» на звычайную мову; ► бессэнсоўныя словы і фразы: «свайго роду», «відавочна», «нейкі», «у значнай ступені», «разам з тым». Яны не нясуць інфармацыі.

ЯК ЗДАБЫЦЬ ЭКСКЛЮЗІЎ У ПРЭСАВАЙ ІНФАРМАЦЫІ? ► ПРЭС-КАНФЕРЭНЦЫЯ — мерапрыемства, падчас якога вядомыя людзі — палітычныя дзеячы, чыноўнікі, бізнесмены, прадстаўнікі недзяржаўнага сектара гутараць адначасова з мноствам журналістаў, распавядаючы пра нейкую падзею і каментуючы яе, а потым адказваюць на пытанні. Прэс-канферэнцыя — асаблівы выпадак для журналіста. Ён не можа кантраляваць хаду гутаркі з суразмоўцам, мае вельмі абмежаваны час, каб задаць свае пытанні і атрымаць адказы, і вялікую колькасць канкурэнтаў у асобе калег з іншых выданняў, а таксама вымушаны задавольвацца інфармацыяй, пададзенай з пункту гледжання выступоўцаў. Многія журналісты лічаць прэс-канферэнцыі марнатраўствам. Аднак падчас гэтай кантралюемай падзеі могуць прагучаць не толькі цікавыя, але і сенсацыйныя выказванні. Да таго ж, у Беларусі органы ўлады вельмі неахвотна дзеляцца са СМІ звесткамі пра сваю

76

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

дзейнасць, таму прэс-канферэнцыі для многіх выданняў (асабліва недзяржаўных) з’яўляюцца бадай што адзінай магчымасцю здабыць афіцыйную інфармацыю. Яшчэ адна карысць ад прэс-канферэнцый — усталяванне патрэбных кантактаў і «зачэпкі» за тэмы, якія можна распрацоўваць надалей. Кожны журналіст можа задаць падчас прэс-канферэнцыі не больш за 1-2 пытанні. Здабыць у такіх умовах патрэбную інфармацыю дапаможа дбайная падрыхтоўка. Даведацца як мага больш пра выступоўцаў, прааналізаваць іх ранейшыя заявы і абяцанні, мець, на ўсялякі выпадак, напагатове 3-4 пытанні «па тэме», ведаць яе падводныя «плыні», уважліва сачыць за пытаннямі калег, каб не паўтарацца — гэта мінімальныя ўмовы вашага ўдзелу ў прэс-канферэнцыі. Канкурэнцыя дыктуе свае законы. Выйграе той, хто задае самыя вострыя і цікавыя пытанні першым. Не задавайце блытаныя, занадта доўгія пытанні, пазбягайце аб’ядноўваць некалькі пытанняў ў адно — гэта дае магчымасць выступоўцу праігнараваць самае нязручнае з іх, або ўвогуле зрабіць выгляд, што не зразумеў, пра што ў яго запыталіся. Каб атрымаць эксклюзіўную інфармацыю або каментар, варта падысці са сваім пытаннем да выступоўцы пасля заканчэння прэсканферэнцыі. Галоўнае — каб ён не збег раней.

Што рабіць, калі ўдзельнік прэсавай канферэнцыі ўвіхаецца ад пытання? Паўтарыце пытанне, максімальна карэктна апелюйце да дасведчанасці чыноўніка, спрабуйце задаць тое ж пытанне, але пад іншым «соусам», пасля прэс-канферэнцыі падыдзіце да выступоўцы з просьбай асвятліць тое пытанне, на якое ён не адказаў, паспрабуйце дамовіцца на інтэрв’ю ў індывідуальным парадку. ► БРЫФІНГ. Яшчэ адна форма калектыўнага інтэрв’ю. Брыфінгі звычайна карацейшыя за прэс-канферэнцыі, даюцца прадстаўнікамі ўлады, і падчас іх выступоўцы могуць адмовіцца адказваць на пытанні. З публiчных прамоў выбiрайце новае, важнае, нязвыклае. ► ПРЭС-РЭЛІЗ. Мара любога піяршчыка, каб яго прэс-рэліз быў надрукаваны ў нязменным выглядзе. Журналіст жа мусіць вылучыць сутнасць падзеі, пра якую паведамляецца, выбраўшы самае змястоўнае. А таксама задаць складальнікам прэс-рэлізу дадатковыя пытанні. Так можна за адным махам атрымаць навіну з унікальнай цытатай і лаяльнасць ньюсмейкераў. Згодна з правілам «двух бакоў», адшукайце «крытыкаў». Няхай і яны выкладуць сваю пазіцыю. А ёсць яшчэ і эксперты — дасведчаныя

77

3 ў тэме асобы, не звязаныя з генератарам навіны. Тады на падставе прэс-рэлізу атрымаецца арыгінальная публікацыя з ацэнкай падзеі з розных пунктаў гледжання.

РЭПАРТАЖ: ШТО БАЧУ, ПРА ТОЕ І СПЯВАЮ? Калі мэта журналіста — праінфармаваць чытача, ён абірае для раскрыцця тэмы адзін з інфармацыйных жанраў: навіну, рэпартаж, інтэрв’ю, або справаздачу. Іх задача — паведаміць што, дзе, калі і як адбылося, хто галоўны стваральнік або герой навіны. Але з іх толькі рэпартажу «афіцыйна» дазволена быць суб’ектыўным. І вось чаму. Рэпартаж – гэта кароткі і ёмісты расповед пра нестандартную падзею (ці здарэнне), сведкам якой стаў журналіст. Падставай для напісання рэпартажу з’яўляецца дынамічная падзея (выбух, пажар, мітынг, авіякатастрофа, адзін дзень з жыцця героя). Рэпарцёр, які знаходзіцца на месцы падзеі, становіцца галоўнай крыніцай інфармацыі для спажыўца, яго вачыма і вушамі. Журналісту, як і кожнаму чалавеку, уласціва вызначаць менавіта тыя дэталі, якія ўразілі яго найбольш. Аднак пры гэтым ён павінен адлюстроўваць падзеі рэальна, паказваць, што адбываецца насамрэч. Да таго ж рабіць сваю справу аператыўна, нярэдка выходзячы ў эфір ці ў інтэрнэт непасрэдна з месца падзей. Ідэальная ► ТЭМА для рэпартажу — якая апісвае тое, што чытач не можа пабачыць сам, «пераадольвае дыстанцыю» (геаграфічную, сацыяльную), а таксама «бар’еры» (каб зрабіць схаванае даступным, журналіст прабіраецца ў закрытыя для чытача месцы: воінскія часткі, псіхіятрычныя клінікі, турмы). Калі ў тэме недастаткова дыстанцый ці бар’ераў, журналіст павінен знайсці нечаканы аспект, прабрацца «за кулісы», каб паказаць знаёмую сітуацыю як новую: напрыклад, распавесці пра гарадское свята з пункту гледжання урача-траўматолага. ► АСАБЛІВЫЯ ПРЫКМЕТЫ РЭПАРТАЖУ. На першы погляд падаецца: знайшоў цікавую падзею ды адсочвай сабе і запісвай ўсё, што вакол адбываецца. Але не ўсё так проста! Насамрэч добры рэпартаж стварае трайны эфект: прысутнасці + адпаведнасці + суперажывання. Каб дасягнуць яго, журналіст павінен абавязкова фізічна прысутнічаць на месцы падзеі. ► ЭФЕКТ ПРЫСУТНАСЦІ. Рэпартаж дазваляе спажыўцу «перажыць» падзею. Трапна перадаюць прысутнасць самыя яскравыя дэталі (яны выконваюць інфармацыйную і эмацыйную функцыю, засяроджваюць ўвагу чытача, гледача, слухача на асаблівасцях ці акалічнасцях дзеі), а таксама моўныя стратэгіі: кароткія і дынамічныя дыялогі, інтэрв’ю, рэплікі дапамагаюць аднавіць мову дзеючых асобаў, уносячы ў рэпартаж галасы рэальных людзей.

78

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

Рэпартажы варта пісаць адразу пасля падзеі, пакуль свежыя ў памяці дэталі. Дэталлю могуць стаць словы рэпарцёра ці героя рэпартажу, трапнае фота ці відэакадр, інтанацыя ці гукі, напрыклад, сірэна пажарнай машыны. «Маляваць» дзею і яе рытм дапамагаюць змена сцэн і перадгісторыі падзеі і яе кантэкста, а таксама — даўжыні сказаў, памераў абзацаў, часу дзеясловаў (мінулы час замаруджвае тэмп, цяперашні — паскарае), кароткія – назоўныя ці дзеяслоўныя – сказы. ► ПРЫНЦЫП АДПАВЕДНАСЦІ. Рэпартаж не ісцэніруе падзеі. Ён іх адлюстроўвае. Рэпарцёру нельга прыдумляць, затое ён мусіць умець бачыць, слухаць і аналізаваць. Рэпартаж павінен быць «прычэплены» да вызначанага часу ці месца. Інакш губляецца пачуццё рэальнасці. Цытаты таксама робяць тэкст больш праўдзівым, бо адкрыта ўказваюць крыніцу звестак: непасрэдных удзельнікаў падзеі, сведак, адказных асобаў, што прыбылі на месца падзеі ці будуць потым разбірацца, хто вінаваты ў здарэнні і як ліквідаваць наступствы. ► ЭФЕКТ СУПЕРАЖЫВАННЯ. Рэпартаж з’яўляецца сведчаннем відавочцы. У ім не хаваецца ад чытача няпоўнае ўспрыманне сітуацыі. Наадварот, «я» журналіста абавязкова прысутнічае (нават калі не ўжываецца сам займеннік). І менавіта гэта, нягледзячы на аднабаковасць апісання, робіць рэпартажы праўдзівымі. Рэпарцёр папярэджвае чытача: «Я пішу пра тое, што пабачыў (пачуў, панюхаў, памацаў), і не прэтэндую больш ні на што». ► ПАВОДЛЕ СТРУКТУРЫ рэпартаж – заўсёды шлях, які чытач праходзіць разам з рэпарцёрам. Гэта можа быць хроніка (рух у часе), падарожжа (рух у прасторы) і развіццё доказаў (рух праз раскрыццё пановаму старой тэмы). У наўпроставай трансляцыі з месца падзей (праз інтэрнэт, тэлебачанне, радыё) кампазіцыя рэпартажу звычайна не надта адрозніваецца ад храналагічнай хады дзеі. Але калі ёсць хаця б колькі часу на падрыхтоўку, у рэпартажы павінны быць завязка (пачатак, інтрыга далейшага расповеду), кульмінацыя, развязка. Адмыслоўцы раяць пачынаць рэпартаж са сцэны або дэталі. Яе мэта — прыцягнуць увагу чытача, зачапіць яго. Заканчваць рэпартаж таксама сцэнай (дэталлю). Чаго не патрабуе рэпартаж — дык гэта абагульнення, грунтоўнай высновы. Бо самае істотнае ў ім — непасрэднасць успрыняцця. Журналіст проста паказвае тое, што бачыць сам. А рабіць высновы на падставе няпоўнай інфармацыі – гэта значыць уводзіць чытача ў зман. Даследчыкі вылучаюць тры віды рэпартажу: інфармацыйны, праблемны, пазнавальны. Па тэмах (аб’ектах) расповеду рэпартаж можа быць спартовым, судовым, свецкім, ролевым і г. д. Па спосабе трансляцыі — прамы («жывы») ці ў запісе.

79

3 Рыхтуючы рэпартаж для інтэрнэту, журналісты актыўна скарыстоўваюць мажлівасці мультымедыя — гукавы ці відэамалюнак з месца падзеі, аудыё- ці відэа інтэрв’ю з удзельнікамі падзей, вялікую колькасць фотаздымкаў. Рэкамендаваныя памеры для рэпартажу: 3-8 тысяч знакаў на газетнай паласе, 1,5-2 хвіліны ў эфіры.

ПАДРЫХТАВАЦЦА І СЛУХАЦЬ — ЯК ЗРАБІЦЬ ДОБРАЕ ІНТЭРВ’Ю ► ІНТЭРВ’Ю – гэта гутарка журналіста з суразмоўцам (грамадскім дзеячам, выбітной асобай, відавочцам падзеі) з мэтай пошуку звестак дзеля стварэння актуальнага тэксту, цікавага для чытацкай (глядацкай) аўдыторыі. Інтэрв’ю дазваляе выкарыстоўваць для ацэнкі, характарыстыкі і асвятлення пэўных пытанняў досвед і веды іншых людзей. Гэта добры сродак канкрэтызаваць тэму і паглыбіцца ў яе, магчымасць выкласці інфармацыю аб’ектыўна, падаўшы процілеглыя пункты гледжання. Праца над інтэрв’ю складаецца з падрыхтоўкі, гутаркі і напісання тэксту. ► ПАДРЫХТОЎКА. Для паспяховага інтэрв’ю трэба загадзя ведаць, якую інфармацыю і з якой мэтай журналіст імкнецца здабыць, вызначыцца, які суразмоўца здольны раскрыць тэму: якую ролю адыгрывае ён у пэўнай сітуацыі, ці дастаткова кампетэнтны і вядомы публіцы? Дамаўляючыся аб сустрэчы, паведаміце, колькі спатрэбіцца часу, пра што пойдзе гаворка (гэта дапаможа атрымаць больш канкрэтную інфармацыю, аднак не варта ўзгадняць з суразмоўцам канкрэтныя пытанні), папрасіце дазвол на фотаздымкі і дыктафонны запіс. Дзе прызначыць сустрэчу? Дома ці на працоўным месцы суразмоўцы — гэта добра для інтэрв’ю-партрэта, калі атмасфера месца су-с трэчы фарміруе незапланаваныя пытанні і нечаканыя расповеды. Для дзелавой і праблемнай гутаркі лепей падыходзіць нейтральная тэрыторыя. Калі нагодай для інтэрв’ю сталася нейкая падзея, месца сустрэчы вызначаюць абставіны: ля трапа самалёта, на месцы здарэння. Акрамя збору інфармацыі «па тэме» і пра суразмоўцу, складання спісу пытанняў, варта ўявіць, якія адказы дасць на іх суразмоўца, каб вызначыцца з далейшым накірункам гутаркі. ► СТРУКТУРА ГУТАРКІ. Строгіх правіл наконт колькасці пытанняў не існуе. Аднак памятайце: адна хвіліна гутаркі падчас расшыфроўкі роўная прыкладна 10 радкам тэксту. Стандартны памер інтэрв’ю — 2-3 старонкі (100-150 радкоў). У такім выпадку не мае сэнсу гутарыць больш за 25–30 хвілін. За гэты час журналіст паспявае задаць пяць асноўных пытанняў («шкілет

80

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

гутаркі»: адно пытанне — адна тэма) і па 2-3 дататковыя пытанні да кожнага з іх. Дадатковыя пытанні павінны удакладняць дэталі сказанага, а не запытвацца пра новыя факты таго ж шэрагу.

ПАСЛЯДОЎНАСЦЬ ПЫТАННЯЎ МОЖА БЫЦЬ: ► храналагічная,

калі ў цэнтры ўвагі – падзея; ► лагічная – калі прадметам абмеркавання з’яўляюцца грамадская праблема або канфлікт бакоў; ► імправізацыйная — калі ў цэнтры ўвагі чалавечы характар. Пачынайце з мяккіх і адкрытых пытанняў, затым пераходзьце да больш жорсткіх ці больш канкрэтных, складаныя і правакацыйныя — пакіньце на самы канец: калі раптам суразмоўца адмовіцца на іх адказваць, вы ўсё адно будзеце ўжо мець інтэрв’ю. Пасля важнага пытання задайце простае. Новае пытанне не варта агучваць раней, чым будзе вычарпана папярэдняя тэма. Не саромейцеся ўдакладняць. Універсальная формула – запытацца: «Ці правільна я вас зразумеў?» – і выкласці сваімі словамі тое, што вы пачулі ад суразмоўцы. Ад гэтага залежыць, наколькі дакладна вы зможаце перадаць яго словы, і гэта толькі падвышае давер да вас. Калі суразмоўца не адказвае на пытанне, перафразуйце яго і крыху пазней задайце яшчэ раз. Альбо разбіце на некалькі пытанняў: ад агульнага да канкрэтнага. Непрадбачаныя пытанні – тыя, што вынікаюць як ваша рэакцыя на нечаканы адказ. Каб не «праспаць» гэты момант, а таксама задаваць паслядоўныя трапныя пытанні і надаць інтэрв’ю жывы характар, рэпарцёр павінен умець слухаць. ► ЗАБАРОНЕНЫЯ ПЫТАННІ. Задаўшы адразу некалькі пытанняў — рызыкуеце не атрымаць разгорнутага адказу на ніводнае з іх. Доўгія — пытанне не павінна гучаць болей за 15 секунд і быць даўжэйшым за два-тры сказы. Пытанне задаецца ў пытальнай, а не ў сцвярджальнай форме. Пытанні, якія ўжо ўтрымліваюць жаданы адказ, не працуюць на карысць інтэрв’ю. ► ПАДРЫХТОЎКА ІНТЭРВ’Ю ДА ДРУКУ. Схема дзеянняў такая: расшыфроўка запісу з нататніка ці дыктафона (рабіце гэта адразу пасля гутаркі), скарачэнне (не ўсе пытанні і адказы могуць увайсці ў канчатковы тэкст інтэрв’ю, для тэксту галоўнае – быць зразумелым, лагічным і лёгка чытацца), мантаж (пра падзею лепш распавядаць, выкарыстоўваючы «перакуленую піраміду», пра чалавека — будуючы развіццё сюжэта па законах драмы: завязка – нармальнае жыццё, кульмінацыя гісторыі, а напрыканцы – аднаўленне справядлівасці і нормаў жыцця) і рэдагаванне.

81

3 У цытатах (у тэксце яны бяруцца ў двукоссе ці пачынаюцца з працяжніка), выказванні суразмоўцы перадаюцца слова ў слова. Занадта доўгае выказванне журналіст можа пераказаць і сваімі словамі. Але двукоссе тады не дапушчальнае – неабходна правесці дакладную мяжу паміж цытатай і тэкстам журналіста. Суразмоўца можа забыць дату ці выпадкова памыліцца ў паслядоўнасці падзей, напісанні прозвішчаў і геаграфічных назваў. Журналіст павінен усё гэта праверыць.

ІСНУЮЦЬ РОЗНЫЯ ВІДЫ ІНТЭРВ’Ю, ЯКІЯ ВЫЗНАЧАЮЦЬ АСАБЛІВАСЦІ ПАВОДЗІНАЎ ЖУРНАЛІСТА І СУРАЗМОЎЦЫ, А ТАКСАМА КАНКРЭТНУЮ ТЭХНАЛОГІЮ ПРАВЯДЗЕННЯ ГУТАРКІ. ► Інфармацыйнае

(ці аператыўнае) інтэрв’ю бярэцца звычайна «на месцы», калі рэпарцёру патрэбна высветліць акалічнасці здарэння ці падзеі. ► Бліц-апытанне мае на мэце збор розных меркаванняў па нейкім канкрэтным, як правіла, вузкім пытанні. ► Інтэрв’ю-меркаванне бяруць у выбітных асобаў, экспертаў, чый пункт гледжання па канкрэтным пытанні (альбо праблеме) цікавы для спажыўца. Галоўныя патрабаванні да суразмоўцы кампетэнтнасць (веданне тэмы) і незаангажаванасць (у адносінах да канкрэтнай сітуацыі). ► Інтэрв’ю-расследаванне дазваляе глыбінна вывучыць складаную і супярэчлівую падзею ці праблему. Важна надаваць шмат увагі папярэдняй працы з дакументамі і вуснымі сведчаннямі, добра прадумаць стратэгію гутаркі і пытанні. ► У інтэрв’ю-партрэце пра асобу, адметнасць якой патрэбна раскрыць журналісту, вялікую ролю адыгрываюць дэталі побыту, інтэр’ера, вопраткі, асаблівасці мовы героя. ► Інтэрв’ю-канфрантацыя вылучаецца тым, што ў ім журналіст прыціскае суразмоўцу «да сценкі», крытыкуе, задае вострыя і бязлітасныя пытанні. Трэба быць гатовым да таго, што суразмоўца запатрабуе прывесці доказы, у тым ліку здымкі, дакументы, паведамленні сведак, якія трэба мець пад рукой. ► Візаванне. Вось што гаворыцца пра гэта ў Кодэксе журналісцкай этыкі БАЖ: «Асоба, што дае інтэрв’ю, мае права ведаць, у якім СМІ і ў якім кантэксце будзе пададзена яе інтэрв’ю. Журналіст абавязаны выканаць просьбу гэтай асобы, калі яна выказала жаданне прагледзець і завізаваць матэрыял перад публікацыяй».

82

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

Тэкст інтэрв’ю пачынаецца не з пытанняў і адказаў, а з ліда, які ўводзіць чытача ў тэму, тлумачыць, чаму менавіта гэтага суразмоўцу і чаму менавіта цяпер выбраў журналіст, ці апісвае абстаноўку сустрэчы. Але не варта дазваляць суразмоўцам злоўжываць гэтым правам. Выпраўленні дапушчальныя, калі журналіст сказіў словы суразмоўцы або калі за час, што прайшоў з моманту гутаркі, здарылася штосьці, што прымушае суразмоўцу змяніць свае погляды. Звычайна не ўзгадняюцца загаловак і лід інтэрв’ю, суразмоўца не мае права здымаць пытанні журналіста, дапісваць тое, чаго не казаў.

АНАЛІТЫКА: ЯК ПІСАЦЬ СУР’ЁЗНЫЯ АРТЫКУЛЫ ЦІКАВА У аналітычных матэрыялах журналіст даследуе пэўную праблему па слядах тых актуальных падзей, якія могуць паўплываць на сітуацыю ў той ці іншай галіне грамадскага жыцця ці змяніць яе. Аналітычны артыкул звязаны найчасцей з палітыкай ці эканомікай. Гэта можа быць прыватызацыя буйнога прадпрыемства, або рашэнне ўрада правесці дэвальвацыю. Калі такі тэкст з’яўляецца напярэдадні значнай падзеі, напрыклад, падпісання пагаднення аб пастаўцы нафты з адной краіны ў другую, у ім тлумачыцца, у чым яе значнасць, да якіх наступстваў падзея можа прывесці. У артыкуле журналіст імкнецца не толькі паказаць факты (ШТО? ДЗЕ? КАЛІ?), але і патлумачыць іх значнасць і кантэкст (ЧАМУ ТАК ЗДАРЫЛАСЯ? і ЯКОЕ ЁСЦЬ ВЫЙСЦЕ З СІТУАЦЫІ?, а таксама КАМУ ГЭТА ВЫГАДНА?). У артыкуле даследуюцца групы фактаў, робяцца шырокія абагульненні, асэнсоўваюцца сітуацыі, працэсы, тэндэнцыі. Напрыклад, як рэфармаваць пенсійную сістэму, улічваючы цяперашнія дэмаграфічныя тэндэнцыі, каб знайшліся грошы на пенсіі. Тэма ў артыкуле прадстаўляецца ў выглядзе тэзы і антытэзы, а таксама аргументаў, што іх падтрымліваюць. Каштоўнасць артыкула толькі ўзрастае ад прысутнасці ў ім аўтарскага бачання. Аднак журналіст не мусіць наўпрост выказваць сваё меркаванне (гэтым аналітычны артыкул адрозніваецца ад каментара). Журналіст грунтуецца на фактах, сумленна даследуе іх, выразна падзяляе факты і меркаванні, паказвае падзею ці з’яву з розных (найчасцей процілеглых) пунктаў гледжання. Напрыклад, у артыкуле пра пенсійную рэформу павінна быць прадстаўлена пазіцыя чыноўнікаў з Міністэрства працы і сацыяльнай абароны насельніцтва, Фонда сацыяльнай дапамогі, а таксама думкі на гэты конт незалежных экспертаў (асабліва тых, што рэформу крытыкуюць), саміх пенсіянераў, людзей, з чыіх падаткаў фарміруецца пенсійны фонд, незалежна ад таго, ці згодны з іх меркаваннямі сам журналіст.

83

3 Канчатковую выснову заўсёды робіць чытач, азнаёміўшыся з як мага больш шырокім спектрам аргументаў. Артыкул вымагае большага аб’ёму (паводле еўрапейскіх нормаў, 800–1200 слоў) і больш складанай кампаноўкі, чымся навіна. ► ПАДРЫХТОЎКА АРТЫКУЛА. Для артыкула тэма — гэта канкрэтная праблемная сітуацыя. Чым большую колькасць людзей яна закранае, тым хутчэй заслугоўвае ўвагі журналіста. У адным артыкуле асвятляецца з розных бакоў ТОЛЬКІ АДНА тэма. Яна павінна праходзіць у загалоўку, лідзе і абзацы, якім заканчваецца тэкст. Вызначыўшыся з тэмай, самы час дэталёва прадумаць, якія факты трэба сабраць і да каго звяртацца па каментары, а таксама распрацаваць канцэпцыю — сістэмны, аргументаваны погляд аўтара на сутнасць тых або іншых з’яў і працэсаў. Каб матэрыял атрымаўся лагічным і зразумелым для чытача, часам карысна сфармуляваць сутнасць праблемы ў адным кароткім сказе. Гэта дапамагае арганізаваць думкі і лагічна выбудаваць тэкст. Логіка развіцця артыкула простая: галоўныя падзеі, факты, самыя важныя каментары і трапныя цытаты трэба звязваць паслядоўна ў адзін ланцужок, адкідаючы дэталі, якія не дадаюць нічога новага да асноўнай ідэі. Па вялікім рахунку, артыкул складаецца з трох кавалкаў: уступ, асноўная частка, заканчэнне. Спачатку трэба паказаць сам факт. Гэта робіцца з дапамогай прамога ліда. У асноўнай частцы аўтар аналізуе прычыны ўзнікнення праблемы, яе наступствы і выкладае свае аргументы, не забываючыся на антытэзісы і контраргументы, каб паказаць супрацьлеглыя пункты гледжання, меркаванні, ацэнкі. Падчас пабудовы аргументацыі апошні элемент павінен быць самым моцным. Каб захаваць логіку, рухайцеся па плану, развіваючы кожны тэзіс у абзац. Кожны наступны абзац павінен вынікаць з папярэдняга. Чым бліжэй да заканчэння артыкула — тым менш значныя факты і меркаванні, якія ў ім адлюстроўваюцца. Не забывайцеся пра цытаты — яны робяць тэкст яскравым, дазваляюць перадаць некалькі меркаванняў, павялічваюць давер чытача. Заключная частка артыкула не ўтрымлівае новай інфармацыі — толькі высновы і прапанаваныя шляхі вырашэння праблемы. Напрыканцы някепска было б вярнуцца да пачатку тэксту. Гэта нагадае пра тое, што аўтар лічыць важным. Такі прыём называецца «закальцоўкай». Выснову можна замяніць таксама спрэчным меркаваннем ці нейкай трапнай цытатай эксперта. ► ВАРЫЯНТЫ КАМПАНОЎКІ АРТЫКУЛА «Перакуленая піраміда» (калі лід падсумоўвае факты артыкула, затым ідзе пацвярджэнне), «храналогія» (матэрыял выкладаецца так, як адбываліся падзеі), «кубікі» (пасля ліда матэрыял падзяляецца на падтэмы ў найбольш лагічным парадку. Кожная з іх разглядаецца паасобку. Канцоўка

84

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

павінна звязаць іх у адно цэлае), «серыял» (разгляд здарэння ці з’явы паслядоўна вачыма некалькіх людзей). Калі ў матэрыяле выказваецца толькі адзін пункт гледжання — гэта не артыкул, а каментар, у якім аўтар выказвае свае адносіны да актуальных падзей, фармулюе звязаныя з імі задачы і праблемы ў форме сціслага аналіза недахопаў ці дасягненняў, а таксама ацэньвае іх, выказвае прагноз развіцця. ► КАМЕНТАРЫЙ — развагі для доказу нейкага аднаго асноўнага пы-тання. Падчас іх вядомая падзея, што каментуецца, звязваецца з больш шырокімі агульнымі працэсамі, сітуацыямі і задачамі, якія, як правіла, ужо вядомыя аўдыторыі. Так тлумачацца і ацэньваюцца новыя з’явы. Добры каментар заўсёды мае выразную і зразумелую выснову.

МАСТАЦКАЯ ПУБЛІЦЫСТЫКА: КАЛІ ФАКТ САСТУПАЕ ДАРОГУ АЎТАРУ Мастацка-публіцыстычныя жанры: эсэ, нарыс, фельетон, памфлет — злучаюць інфарматыўны пачатак і аўтарскае ўражанне ад факта ці падзеі. У сучаснай журналістыцы найчасцей выкарыстоўваюцца эсэ і фельетон. ► ЭСЭ спалучае падкрэслена індывідуальную пазіцыю аўтара з парадаксальным выкладаннем думак. Ад выбару вобраза аўтара (сацыяльны ці асобасны) залежыць пабудова тэксту, яго форма, кампазіцыя, лексіка, прыёмы. Рысы, што ствараюць характар эсэ — злабадзённасць і актуальнасць тэмы, а таксама наяўнасць вобразнасці, экспрэсіўнасці. Сюжэт у эсэ найчасцей адсутнічае, тэкст цячэ бы адвольная «плынь інфармацыі». Аўтару ад пачатку варта вызначыцца, якой будзе логіка тэксту: інтуітыўнай (калі аўтар імкнецца «захапіць» чытача ўласнымі эмоцыямі) або храналагічнай (калі за мэту абранае прывабіць чытача новай і арыгінальнай теэорыяй, логіка развіваецца як у аналітычным артыкуле: гіпотэза – аргументы). Непарушнае для эсэ правіла: якую б форму для выкладання сваіх думак не абраў аўтар, як бы не выбудоўваў кампазіцыю, галоўным заўсёды застаецца шчырасць з чытачом. Аўтар будуе ўласныя тэорыі, ствараючы міф, а чытач вольны верыць у яго ці не верыць. Адзін з самых простых прыёмаў для пабудовы дыялога з чытачом — рытарычныя пытанні, на якія ў чытача міжволі ўзнікае жаданне адказаць. Яшчэ адзін папулярны метад – указанне каардынатаў аўтара (электронная пошта, скайп), каб забяспечыць чытачу магчымасць данесці свае думкі з нагоды тэксту.

85

3 Па тэматыцы эсэ можа быць палітычным, эканамічным, літаратурным, публіцыстычным. Для эсэ выкарыстоўваюцца розныя літаратурныя формы: дзённік, аповед, споведзь, прамова, ліст. Асаблівасцямі стылю эсэ з’яўляюцца вобразнасць і афарыстычнасць. Для мастацкай вобразнасці ў ім ужываюцца: метафары, алегарычныя вобразы, сімвалы, параўнанні. Для перадачы асабовага ўспрымання — аналогіі, шматлікія прыклады, паралелі і асацыяцыі. ► ФЕЛЬЕТОН яднае ў сабе тры пачаткі: публіцыстычны (актуальнасць, злабадзённасць, яскравую ацэнку), мастацкі (выкарыстанне вобразных сродкаў з арсеналу мастацкай літаратуры) і сатырычны (па гэтай жанравай прыкмеце чытачы і пазнаюць фельетон). Калі ў тэксце няма вобразнасці, гумару, іроніі, насмешкі — гэта не фельетон. Для яго падыходзяць толькі факт, з’ява ці падзея, якія ўтрымліваюць у гіпертрафіраваным выглядзе тыповыя рысы, вартыя высмейвання (ні ў якім выпадку не трагічныя падзеі!). Дакладнасць фактаў з’яўляецца абавязковай умовай, нягледзячы на тое, што яны асвятляюцца ў фельетоне сатырычна. Вядучыя тэмы для фельетонаў — палітыка, эканоміка, сацыяльныя аспекты. Каб напісаць добры фельетон, трэба дасканала ведаць актуальныя праблемы грамадства, умець вылучаць з паўсядзённасці самыя выбітныя заганы. Журналіст мусіць стоадсоткава быць упэўнены ў абсалютнай адмоўнасці з’явы. Калі ў фельетоне з’яўляецца непрыдуманы герой, знаёмцеся з ім бліжэй, каб не зрабіць пра яго памылковыя высновы. Галоўная задача фельетона — высмеяць. Дасягаецца гэта з дапамогай парушэння звычайных рэальных формаў з’явы, шляхам рэзкага перабольшвання (прыменьшвання) ці падачай «навыварат»: тое, што варта пахваліць, ганьбуецца, тое, што варта ганьбаваць – ухваляецца. Няхай тэмай вашага фельетона будзе грубасць чыноўнікаў, якія не паважаюць сваіх падначаленых, прыніжаюць і нават зневажаюць іх. Зразумела: такое недапушчальна Аднак у фельетоне мы скажам: «Добры чалавек наш міністр Іван Іваныч, ветлівы, далікатны». У жыцці на падначаленых Іван Іванавіч лаецца матам. Але ў фельетоне мы напішам: «Няма таго, каб паказённаму казаць падначаленым «вы» — ён па-сямейнаму — «ты» гаворыць, як з лепшым сябрам, ад якога нічога не ўтойвае, мат выкарыстоўвае». Як закончыць такі фельетон? Патрабаваннем такого міністра з пасады прыбраць. У фельетоне яно прагучыць прыкладна так: «Добры чалавек Іван Іваныч, рэдкі. Што яму ў міністэрстве боўтацца? Перавесці яго ў спецпрыёмнік на Акрэсціна, няхай там хуліганаў чалавечаму абыходжанню навучае». Зразумела, што гэта толькі «шкілет» для фельетона. І калі б мы насамрэч яго пісалі, то нанізалі б як мага болей такіх жа перабольшаных ды «навыварачаных» падрабязнасцяў. Праўда, не забы-

86

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

валіся б на тое, што майстэрства фельетаніста палягае ў яго здольнасці спалучаць дакладнасць з выдумкай, маляваць яскравую карціну, застаючыся ў межах фактычнай дакладнасці. Часам для фельетона ствараюцца ўмоўныя дыялогі, малююцца сцэнкі, якіх насамрэч не было. Усё гэта неабходна, каб раскрыць сэнс з’явы, якая выкрываецца. Аднак тады аўтар абавязкова дае знак чытачу, што дадзеная сітуацыя або дыялог прыдуманыя. Сатырычная скіраванасць фельетона вызначае спецыфіку выкарыстання ў ім моўных сродкаў і стылістычных прыёмаў, што ствараюць камічны эфект. Гэта гіпербала (перабольшванне), гратэск (скажэнне), фантастычнасць, іронія, пародыя. Фельетон грунтуецца на наўмысным парушэнні моўных норм: семантычных, стылістычных, граматычных і фразеалагічных. Аднак ступень майстэрства залежыць не толькі ад таго, наколькі нечакана фельетаніст парушае звыклыя нормы, але і ад таго, наколькі матывавана ён гэта робіць.

ГІСТОРЫЯ З ПРАЦЯГАМ Шмат якія навіны не з’яўляюцца аднаразовымі і могуць развівацца цягам тыдняў, а тое і месяцаў. Напрыклад, крымінальная гісторыя: спачатку журналіст паведамляе пра злачынства, потым піша, як ладзіцца следства, і ўрэшце — надыходзіць чарга гісторый пра затрыманне падазраваемага, вынесены злачынцу прысуд. ► ПРАЦЯГІ (FOLLOW UP) — гэта матэрыялы, яікя рэпарцёры пішуць, адсочваючы асноўныя падзеі. Фокусам такіх гісторый могуць стаць канкрэтныя аспекты, падрабязнасці, новыя факты ў развіццё арыгінальнай навіны. Рэпарцёры не рыхтуюць працягі да кожнай навіны, якую асвятляюць, але часцяком яны неабходныя менавіта таму, што заўсёды застаюцца тыя аспекты падзеі, што не былі закранутыя з-за недахопу часу ці недасяжнасці крыніц інфармацыі, або з’явіліся пазней. Журналісты пішуць працягі, каб адказаць на пытанні, што засталіся па-за ўвагай, забяспечыць баланс інфармацыі ці водгук на падзею. Да прыкладу, нагодай для навіны стаўся начны пажар у адным з офісаў, у выніку якога загінулі два чалавекі, пацярпелі двое пажарных, а офіс зруйнаваны. Як развіць гэтую гісторыю? Скласці спіс магчымых прычын і наступстваў падзеі. Прычыны: апалак у сметніцы, падпал, пашкоджаная электраправодка. Наступствы: людзі страцілі блізкіх, апынуліся ў шпіталі, работа кампаніі спаралізаваная. Узнікаюць пытанні: Што выклікала пажар? Калі гэта быў падпал, дык хто яго ўчыніў? Хто загінуў і хто пацярпеў? Чаму людзі не выратаваліся? На гэтыя пытанні і павінны адказаць працягі гісторыі.

87

3 Шлях да паспяховай гісторыі, пра якую журналіст піша пэўны час, пачынаецца з ліда. У кожным працягу ён павінен быць новым і адлюстроўваць апошні стан развіцця падзеі, але адначасова грунтавацца на першапачатковай гісторыі. У нашым прыкладзе арыгінальная навіна магла б пачынацца з ліда: «Два чалавекі загінулі ў агні падчас пажару ў офісе кампаніі N». Праз некалькі дзён пажарныя паведамілі, што прычынай пажару стаўся падпал. І цяпер лід будзе такі: «Пажар у офісе кампаніі N, дзе загінулі два чалавекі на гэтым тыдні, стаўся вынікам падпалу, паведамілі пажарныя сёння». Лід сумяшчае самыя важныя звесткі арыгінальнай гісторыі (два чалавекі загінулі падчас пажару) з развіццём (пажарны паведаміў, што офіс падпалілі). А праз тыдзень арыштавалі мужчыну, якога падазраюць у падпале офіса. Лід: «Учора міліцыя арыштавала мужчыну, які падазраецца ў здзяйсненні падпалу на мінулым тыдні, калі ў офісе кампаніі N загінулі два чалавекі». Рэпарцёры пішуць працягі такім чынам, каб чытач, які, магчыма, прапусціў арыгінальную навіну, быў у курсе і адразу разумеў сутнасць таго, што адбылося. У асноўным тэксце, пабудаваным па прынцыпу «перакуленай піраміды», новыя факты павінны знаходзіцца вышэй за папярэднія. У нашым выпадку пасля ліда журналіст напісаў бы: «Міліцыя паведамляе, што грамадзянін Z выкарыстоўваў каністру з бензінам, каб падпаліць офіс кампаніі N, з якой яго звольнілі паўгады таму. Следчы Y гаворыць, што Z, быў раззлаваны на кіраўніцтва кампаніі, бо пасля звальнення ніяк не мог уладкавацца на працу. Пажар пачаўся ў дзве гадзіны апоўначы ў мінулы аўторак і хутка ахапіў увесь офіс. Ахоўнік і выпадковы мінак, што кінуўся яго ратаваць, загінулі. Двое пажарных трапілі з апёкамі ў шпіталь». Кожны працяг — гэта асобная гісторыя. Аднак калі да арыгнальнай навіны рыхтуецца некалькі працягаў, кожны з іх утрымлівае як мінімум адзін абзац бэкграўнда для тлумачэння кантэксту. Не варта чакаць ад чытача, што ён запомніць акалічнасці гісторыі, нават калі ён яе раней прачытаў. Нярэдка ў працягах журналіст выкарыстоўвае іншыя крыніцы інфармацыі, чымся ў арыгінальнай гісторыі. Часцяком працягі даюць журналісту шанц паказаць другі бок гісторыі, якая з-за недахопу часу, або недаступнасці крыніцы інфармацыі засталася незбалансаванай: напрыклад, напісаўшы навіну пра заяву міністра аховы здароўя аб памяншэнні аплаты бюлетэняў, у працягу можна выкласці рэакцыю пацыентаў ці прафсаюзаў на гэтае новаўвядзенне. Здараецца, нават самы прафесійны рэпарцёр прапускае важную навіну і даведваецца пра яе з газеты канкурэнтаў. Тут таксама на дапамогу прыйдзе працяг: пра падзею ўжо напісалі, аднак можна зрабіць інтэрв’ю з людзьмі, якія да яе спрычыніліся, высвятліць іх рэакцыю.

88

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

ПРОСТА РАБІ СВАЮ ПРАЦУ: ЯК ПАВОДЗІЦЬ СЯБЕ Ў НЕБЯСПЕЧНЫХ СІТУАЦЫЯХ Журналісты аднымі з першых з’яўляюцца на месцы катастрофы ці трагедыі. Калі ў медыкаў, пажарных ці ратавальнікаў на перадавой трагедыі задача адна – аказваць першую дапамогу людзям, самамэта рэпарцёра, які працуе ў экстрэмальнай сітуацыі, зусім іншая — атрымаць як мага болей дакладнай інфармацыі, аб’ектыўна распавесці пра тое, што адбываецца, прыцягнуць увагу да надзвычайнай сітуацыі. Чым больш яскрава і пераканаўча журналіст пакажа наступствы вайны, тэракту ці прыроднай катастрофы, тым болей будзе магчымасцей дапамагчы пацярпелым. Аднак асвятленне няшчасных выпадкаў і катастроф не павінна пераходзіць межаў, калі знікае належная павага да пакутаў ахвяраў і пачуццяў іх блізкіх. Неабходна дбайна ўзважваць, што мае прыярытэт: цікавасць грамадскасці да атрымання інфармацыі або інтарэсы ахвяраў ці закранутых асобаў. Этычныя нормы абмяжоўваюць прафесійнае памкненне да максімальна поўнай і аб’ектыўнай перадачы атрыманага матэрыялу. Знайсці баланс няпроста, асабліва ў сітуацыі, калі жыццю журналіста пагражае небяспека, а на праверку, асэнсаванне і апрацоўку інфармацыі бракуе часу. І тут галоўны прафесійны прынцып — не нашкодзь. Кіруючыся гэтым прынцыпам, агенцтва Associated Press, да прыкладу, забараняе журналістам казаць пра людзей на насілках «забітыя» ці «параненыя», патрабуе чакаць афіцыйных паведамленняў уладаў і грунтаваць свае матэрыялы не на эмоцыях, а на фактах. Журналісты вымушаныя звяртацца да пацярпелых ці відавочцаў па «гарачых» слядах. Псіхолагі ж раяць дачакацца моманту, калі чалавек пазбавіўся стрэсу хаця б часткова. Інакш вы рызыкуеце ў лепшым выпадку застацца без інфармацыі ці атрымаць яе ў скажоным выглядзе, у горшым – выклікаць агрэсію да сябе. У сярэднім вострая шокавая фаза праходзіць цягам 15 хвілін. Самы спрыяльны час для інтэрв’ю са сведкам трагедыі ці пацярпелым – гэта калі суразмоўца сам гатовы гаварыць. На месцы надзвычайнага здарэння падыходзьце да таго, каго захлынаюць эмоцыі, хто інстынктыўна шукае вачыма ў натоўпе іншых людзей. Такі чалавек адчувае патрэбу выгаварыцца, распавесці пра самыя жахлівыя абставіны, каб вызваліцца ад іх. Аднак атрыманая падчас такой эмацыйнай гутаркі інфармацыя будзе цалкам суб’ектыўнай. Перш чым задаваць пытанні, нелішне дакрануцца да пляча чалавека, патрымаць яго за руку – гэта супакойвае. Выразна назавіце сваё імя і назву СМІ, які вы прадстаўляеце. Патлумачце сваю задачу максімальна проста: «Я вяду рэпартаж», «Я рыхтую сюжэт пра тое, што тут адбываецца».

89

3 Не пачынайце са складаных пытанняў. Слухайце актыўна: перафразуйце пачуты адказ ці суміруйце сказанае і перапытайце: «Я правільна вас пачуў?». Гэта дасць магчымасць не заблытацца ў эмацыйна выкладзеных суразмоўцам фактах. Каб больш аб’ектыўна аднавіць ход падзеі, распытвайце не аднаго, а некалькі чалавек, спраўджвайце інфармацыю ў афіцыйных крыніцах, звяртайцеся па каментары да адказных асоб.

ПРАВІЛЫ АСАБІСТАЙ БЯСПЕКІ. КАМЕРА ЦІ МІКРАФОН У РУКАХ ДЫ Й НАВАТ САМАЕ ДАСКАНАЛАЕ ЗАКАНАДАЎСТВА — НЕ ПАНАЦЭЯ АД НЕБЯСПЕКІ Ў «ГАРАЧАЙ КРОПЦЫ». ЖУРНАЛІСТУ ЗУСІМ НЕ ЛІШНЕ ЗАГАДЗЯ ПАКЛАПАЦІЦЦА АБ ЗАБЕСПЯЧЭННІ ЎЛАСНАЙ БЯСПЕКІ: ► Журналіст

не павінен браць у рукі зброю, апранаць камуфляжную ці іншую ўніформу, бо тады ён адразу ж страчвае статус цывільнай асобы. ► Бронекамізэлька, каска, рэспіратар – гэта тое, што ўратуе ад кулі, удару дубінкі і магчымай газавай атакі. ► Калі пачынаецца страляніна ці месца здарэння становіцца вельмі небяспечным, рэпарцёр павінен без ваганняў пакінуць яго, максімальна далёка адыйсці ад эпіцэнтра і схавацца ў закрытае памяшканне. ► Ведаць свае правы і абавязкі і дзейнічаць у межах стандартаў нацыянальнага заканадаўства краіны. ► Сярод дакументаў абавязкова мець заверанае подпісам кіраўніка і пячаткай рэдакцыйнае пасведчанне з назвай СМІ, прозвішчам карэспандэнта, яго фотаздымкам і ўказаннем пасады, камандзіровачнае пасведчанне, рэкамендацыйныя лісты ад аўтарытэтных людзей у рэгіёне, куды накіроўваецца журналіст.

90

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

СЛЕДЧАЯ ЖУРНАЛІСТЫКА Журналісцкае расследаванне — найбольш цяжкi і складаны вiд журналiсцкай працы. Ён вымагае шмат сiл i часу, грунтуецца на дзейнасці самога рэпарцёра, а не на аглядзе дадзеных і звестак, сабраных іншымі людзьмі. Журналісцкае расследаванне — гэта пошук інфармацыі, якую пэўная асоба, кампанiя цi ўрадавая ўстанова хацелi б схаваць ад грамадскасцi. Рэпарцёр пачынае працу з таго, што мае падазрэнні, але ні ў яго, ні ў каго іншага няма доказаў. Атрыманне інфармацыі — вось мэта журналісцкага расследавання. ► ПАДСТАВЫ, ПЕРСПЕКТЫЎНАСЦЬ, КОШТ. Падставамі для правядзення журналісцкага расследавання могуць стаць: гучная падзея ці злачынства; уласныя назіранні журналіста за з’явамі ў грамадстве ці аналіз матэрыялаў СМІ; афіцыйныя дакументы і заявы (як адкрытыя так і канфідэнцыйныя); ліст, тэлефаванаванне ці візіт у рэдакцыю чытача; канфідэнцыйная інфармацыя ад дасведчанай крыніцы і нават чуткі. Найбольш распаўсюджаныя тэмы для правядзення расследавання: крымінальная (арышт вядомай асобы, рэзананснае забойства), экалагічная (забруджванне навакольнага асяроддзя прадпрыемствам ці ў выніку нейкай аварыі), сацыяльна-эканамічная (раптоўна павяліч-ыліся кошты на камунальныя паслугі), палітычная (кланавая барацьба ў вышэйшых эшалонах улады). Галоўны крытэр перспектыўнайсці тэмы расследавання — грамадскі рэзананс, які яно можа выклікаць. Няма сэнсу праводзіць расследаванне з нагоды бытавога забойства, здзейсненага шэраговым алкаголікам. Іншая справа, калі ахвярай заказнога забойства становіцца вядомая асоба. Нават калі вы выбралі надзвычай актуальную для грамадства тэму, не спяшайцеся заяўляць яе рэдактару. Спачатку ўзважце свае магчымасці. Ці зможаце вы яе рэалізаваць? І колькі гэта зойме часу? Вызначце кола крыніцаў інфармацыі, якія вам спатрэбяцца для правядзення раследавання. Стварыце спіс людзей, якія маюць дачыненне да гэтай справы. Прааналізуйце, ці зможаце вы знайсці дакументальныя пацверджанні. Немалаважны момант – ацэнка кошту раследавання. Калі яно патрабуе шматлікіх выдаткаў, варта ўзважыць, ці па кішэні рэдакцыі такая тэма. ► ЯК ЗДАБЫВАЦЬ ІНФАРМАЦЫЮ. У расследаванні важна выкарыстоўваць усе традыцыйныя журналiсцкiя сродкi: iнтэрв’ю, працу з дакументамi i крынiцамі. Дакументы могуць быць сфабрыкаваныя, а людзi здольныя схлусiць. Вось чаму варта параўноўваць iнфармацыю, атрыманую ад людзей, з тою, што здабытая з дакументаў, i такiм чынам яе спраўджваць.

91

3 «Нiколi не пакладайцеся толькi на аднаго чалавека цi толькi на адзiн дакумент. Двойчы правярайце ўсё, нават тое, што выглядае вiдавочным. Для найбольш iстотных фрагментаў вашага матэрыялу старайцеся мець тры незалежныя крынiцы iнфармацыi», — раяць аўтары дапаможніка «Асновы журналістыкі. Амерыканскі досвед» . Калi выяўляецца немагчымым знайсцi чалавека ці дакументы з дакладнай iнфармацыяй, паспрабуйце пасачыць за аб’ектам вашага даследавання. Бо нават калi вы працытуеце выказваннi дзесяцi чалавек, якiя будуць абвiнавачваць мiнiстра, што ён жыве не па сродках, гэта дасць нашмат меншы вынiк, чым калi вы самi сфатаграфуеце яго шыкоўны дом альбо машыну. Самымі карыснымі крыніцамі інфармацыі для журналіста з’яўляюцца канфідэнцыйныя. Без іх у расследаванні не абысціся. Аднак існуе небяспека, што крыніца інфармацыі можа выкарыстаць журналіста ў сваіх мэтах. Каб не пераўтварыцца ў «зліўны бачок» для кампрамата, журналіст павінен найперш высветліць матывы супрацоўніцтва канфідэнцыйных крыніцаў. Журналіст мусіць заўсёды дзейнічаць у межах законнасці і прытрымлівацца нормаў журналісцкай этыкі. «Ніякіх выкрадзеных дакументаў. Ніякіх хабараў за інфармацыю. Ніякіх незаконных прасочванняў на прыватныю тэрыторыю, за выключэннем тых выпадкаў, калі журналіст гатовы несці за гэта судовую адказнасць», — папярэджвае Майкл Берлін. Адзін з галоўных прынцыпаў працы журналістаў-расследавацеляў — не змяняць хаду падзей. Перад правядзеннем эксперыментаў, звязаных з парушэннем закона, папярэдзьце пра гэта сваё кіраўніцтва. Інакш вас могуць сапраўды прыцягнуць да адказнасці. У ідэале добра было б паведаміць і ў праваахоўныя органы пра сваю «аперацыю». Але гэта можа парушыць чысціню эксперымента. Не рабіце правакацый. Некаторыя журналісты свядома ідуць на парушэнне закона, каб праверыць пільнасць мытні ці іншых праваахоўных органаў. Напрыклад, спрабуюць правезці праз мяжу кантрабанду. ► СІСТЭМАТЫЗАЦЫЯ САБРАНАЙ ІНФАРМАЦЫІ. Трэба выпрацаваць звычку: усю сабраную інфармацыю раскладваць «па паліцах» у адмысловым кампутарным ці папяровым архіве. Прасцей кажучы, на кожнага фігуранта расследавання стварыце асобную тэчку ў кампутары ці папяровую папку і напаўняйце яе звест-камі. Сістэматызацыя сабранай інфармацыі дапаможа лагічна выбудаваць тэкст. Пасля таго, як журналіст сабраў шмат кампрамату на пэўную асобу, існуе вялікая спакуса адразу ж апублікаваць звесткі. Не спяшайцеся! Некалькі разоў перачыйтаце і прааналізуйце іх. Занатуйце пытанні, на якія хацелі б атрымаць адказ у галоўнага фігуранта спра-

92

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

вы. Генеральнае інтэрв’ю з ім лепей правесці напрыканцы. Калі рэпарцёр мае поўнае ўяўленне аб праблеме і мае не толькі пытанні, але і аргументы ў размове з галоўным фігурантам расследавання. Іншая справа, калі той не пажадае сустракацца. Тады неабходна адзначыць гэта ў тэксце. ► СТРУКТУРА ТЭКСТУ. Самая простая схема пабудовы расследавання: загаловак, падзагаловак, лід, кароткі аповед сутнасці праблемы, перадгісторыя падзеі, аналіз праблемы, высновы. Галоўнае, што апісвацецца не толькі вынік, але і сам працэс — як у аўтара атрымалася дасягнуць гэтага выніка, якая інфармацыя сталася падставай для тых ці іншых высноў. Тэкст лепш разбіць на часткі з падзагалоўкамі. Не імкніцеся «утаптаць» усю інфармацыю. Звесткі лепей пераказваць коратка зразумелай для ўсіх мовай. Не злоўжывайце дэталізацыяй, спецыфічнымі тэрмінамі. Складаныя схемы, якія цяжка патлумачыць словамі, лепш паказаць графічна. Для каментарыя нейкіх спецыфічных з’яваў ці сітуацый лепш прыцягнуць эксперта. Напісаўшы тэкст, абавязкова аддайце на экспертызу юрысту. Інакш, могуць быць непрыемныя наступствы ў судзе. ► БЯСПЕКА ЖУРНАЛІСТА. Усе дыктафонныя гутаркі, важныя фотаздымкі лепш захоўваць адразу на некалькіх носьбітах інфармацыі і ў розных месцах як мага больш часу, бо фігурант вашага расследавання можа падаць у суд і праз некалькі месяцаў пасля апублікавання. Не абмяркоўвайце важныя тэмы па тэлефоне. Ён можа праслухоўвацца. З крыніцамі інфармацыі лепш размаўляць сам-насам і ў месцах, дзе немагчыма праслухоўванне: калідорах, на вуліцы. Самы небяспечны час для журналіста, які займаецца расследаваннем – перыяд паміж зборам інфармацыі і падрыхтоўкай матэрыяла, калі на яго можа быць аказаны найбольшы ціск. Да гэтага трэба рыхтавацца і псіхалагічна, і тэхнічна. Як толькі пачынаецца ціск, паведамляйце кіраўніцтву рэдакцыі. Як толькі пачаліся пагрозы, звяртайцеся ў праваахоўныя органы. Па магчымасці, усе размовы з асобамі, якія вас спрабуюць шантажаваць, падкупіць ці пагражаюць вам, запісвайце на дыктафон. БІБЛІЯГРАФІЯ: — Mencher M. «News Reporting and Writing» — «Кодэкс журналісцкай этыкі БАЖ», http://baj.by/be/node/132 — Дэвід Рэндалл «Универсальный журналист», Independent Training and Consultancy, Amsterdam, in cooperation with the Independent Journalism Centre, Moscow, 1996 — Цытуецца па Колесниченко А.В. «Прикладная журналистика», Изд-во Московского университета, 2008

93

3 — Закон Республики Беларусь «О средствах массовой информации», http://www.pravo.by Закон Республики Беларусь «О СМИ», http://www.pravo.by — «Асновы журналістыкі. Амерыканскі досвед», Мн., 1993.

— Майкл Берлін «Кароткае кіраўніцтва па правядзенні журналісцкага расследавання», National Press Institute, 2000

94

Журналісцкія матэрыялы ў практыцы

95

96

4

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

Ш

Андрэй БАСТУНЕЦ

Што ўяўляе сабой беларускае заканадаўства аб СМІ? Спачатку вызначымся з сістэмай прававых каардынатаў, у якой усе мы — і не толькі журналісты — жывём. Уявіце сабе піраміду. На самым яе версе — канкрэтная пастанова кампетэнтнага органа ўлады, якая непасрэдна на нас уплывае: судовы вердыкт, альбо, скажам, папярэджанне пракурора журналісту, ці адмова міністэрства інфармацыі ў рэгістрацыі новага СМІ, альбо рашэнне выканкама аб акрэдытацыі карэспандэнта… Іншымі словамі — тая норма індывідуальнага выкарыстання права, дзеянне якой мы на сабе і адчуваем у кожным канкрэтным выпадку. Але ж яна не вісіць у беспаветранай прасторы, а мусіць абапірацца на нейкую больш агульную норму заканадаўства. Напрыклад, на пастанову таго самага Мінінформа наконт рэгістрацыі СМІ ці на нейкае рашэнне мясцовых органаў улады і гэтак далей. Гэтыя нормы ствараюць другі паверх зверху, калі спускацца да падмурка нашай піраміды. У сваю чаргу, яны мусяць адпавядаць прававым нормам большай юрыдычнай сілы — пастановам урада (вось вам і трэці сектар піраміды), якія абапіраюцца на законы ці прэзідэнцкія ўказы і дэкрэты (яшчэ адзін узровень, сектар, паверх). Але ж і законы з указамі мусяць адпавядаць яшчэ больш моцным юрыдычным нормам ды грунтавацца на іх. Падмуркам піраміды права з’яўляюцца Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь і міжнароднаправавыя абавязацельствы Рэспублікі Беларусь. Сярод найбольш значных міжнародна-прававых дакументаў трэба назваць Усеагульную дэкларацыю правоў чалавека, якую зацвердзіла рэзалюцыя Генеральнай асамблеі ААН у 1948 годзе, і Між-народны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах (МПГПП), прыняты ў 1966 годзе. Еўрапейскую канвенцыю аб правах і асноўных свабодах Беларусь не ратыфікавала (што выключае магчымасць беларусам абскарджваць дзеянні сваёй дзяржавы ў Еўрапейскім судзе па правах чалавека). У арт. 19 Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека гаворыцца, што «кожны мае права на свабоду перакананняў і на свабоднае іх выказванне; гэтае права ўключае свабоду бесперашкодна прытрым-

97

4 лівацца сваіх перакананняў і свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць інфармацыю і ідэі любымі сродкамі і незалежна ад дзяржаўных межаў». Больш падрабязна гэтае права раскрыта ў арт. 19 МПГПП (Беларуская ССР ратыфікавала яго ў 1973 годзе, а ў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце ад 27 ліпеня 1990 года незалежная Рэспубліка Беларусь пацвердзіла свае абавязацельствы па МПГПП, што дае нам права спасылацца на гэты дакумент). Арт. 19 МПГПП дае кожнаму права на свабоднае выказванне меркавання. Гэтае права ўключае свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць усякага кшталту інфармацыю і ідэі незалежна ад дзяржаўных межаў, вусна, пісьмова ці з дапамогай друку альбо мастацкіх формаў выказвання альбо іншымі сродкамі па сваім выбары. Заўважце, што выбар тут робяць не службовыя асобы, не дзяржава, а ўласна кожны грамадзянін. І свабода распаўсюджваць інфармацыю і думкі не заканчваецца ля дзяржаўнай мяжы. Свабода выказвання меркавання ведае толькі тыя межы, якія пазначаны ў тым самым МПГПП. Гэта — павага правоў і рэпутацыі іншых асобаў і абарона дзяржаўнай бяспекі, грамадскага парадку, здароўя альбо маральнасці насельніцтва. Прычым усе гэтыя абмежаванні свабоды выказвання мусяць трактавацца вузка і быць неабходнымі ў дэмакратычнай дзяржаве. У Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь пра свабоду меркаванняў і права на інфармацыю гаворыцца ажно ў двух артыкулах: 33 і 34. Першы з іх гарантуе кожнаму свабоду поглядаў, перакананняў і іх вольнае выказванне, сцвярджае, што ніхто не можа быць прымушаны да выяўлення сваіх перакананняў або адмовы ад іх, і забараняе манапалізацыю сродкаў масавай інфармацыі дзяржавай, грамадскімі аб’яднаннямі або асобнымі грамадзянамі, а таксама цэнзуру. Другі — гарантуе грамадзянам Рэспублікі Беларусь права на атрыманне, захоўванне і распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі пра дзейнасць дзяржаўных органаў, грамадскіх аб’яднанняў, пра палітычнае, эканамічнае, культурнае і міжнароднае жыццё, стан навакольнага асяроддзя, а таксама вызначае (як, дарэчы, і МПГПП, і Еўрапейская Канвенцыя) прынцыпы абмежавання гэтага права («у мэтах абароны гонару, годнасці, асабістага і сямейнага жыцця грамадзян і поўнага ажыццяўлення імі сваіх правоў»). Канстытуцыя і міжнародныя абавязацельствы Рэспублікі Беларусь — гэта, як мы ўжо дамовіліся, падмурак, на якім і надбудоўваецца ўся піраміда прававых актаў (якія не павінны супярэчыць гэтым пастановам найвышэйшай юрыдычнай сілы). Бадай, самым галоўным з іх для нас з’яўляецца закон «Аб сродках масавай інфармацыі» — і асабліва тыя артыкулы, якія тычацца правоў і абавязкаў журналіста. Тут спачатку разбярэмся, хто з’яўляецца журналістам паводле заканадаўства.

98

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

ХТО МОЖА ЗАЙМАЦЦА ЖУРНАЛІСЦКАЙ ДЗЕЙНАСЦЮ Ў БЕЛАРУСІ? ЯКІЯ ПРАВЫ І АБАВЯЗКІ МАЕ ЖУРНАЛІСТ? У законе «Аб сродках масавай інфармацыі» (арт. 1) журналістам называецца фізічная асоба, якая займаецца зборам, рэдагаваннем і стварэннем альбо падрыхтоўкай інфармацыйных паведамленняў і матэрыялаў для рэдакцыі СМІ, што звязаная з ёю працоўнымі ці іншымі дамоўнымі зносінамі. Такім чынам, закон не звязвае статус журналіста са знаходжаннем у штаце рэдакцыі або з журналісцкай адукацыяй. Дастаткова па дамоўленасці з рэдакцыяй займацца падрыхтоўкай паведамленняў і матэрыялаў для СМІ. Пацверджаннем журналісцкага статуса з’яўляецца адпаведнае пасведчанне (у тым ліку — пазаштатнага карэспандэнта), якое журналіст пры ажыццяўленні службовых абавязкаў мусіць паказваць па патрабаванні зацікаўленых асобаў. На жаль, сёння ў Беларусі ў якасці такога пацверждання не прымаюцца пасведчанні журналістаў, якія выдаюць журналісцкія арганізацыі (у 2010 годзе БАЖ атрымала ад Міністэрства юстыцыі папярэджанне, якое Венецыянская камісія (аўтарытэтны міжнародны орган) прызнала неабгрунтаваным; было зазначана, што папярэджанне дыскрымінуе журналістаў-фрылансераў, — але ж ніхто яго не адмяніў). Раз-пораз ад журналістаў патрабуюць акрэдытацыю. Можна зразумець, калі акрэдытацыя ўводзіцца, каб забяспечыць нармальную працу журналістаў, напрыклад, у памяшканні абмежаванага памеру, у якое ўсе ахвотныя не могуць уціснуцца. Бо мэтай акрэдытацыі і мусіць быць стварэнне найбольш спрыяльных умоў для працы карэспандэнтаў СМІ, якія яе атрымалі. Але ж, на жаль, у Беларусі дзяржаўныя службоўцы інакш падыходзяць да інстытута акрэдытацыі і разглядаюць яе ледзь не як дазвол на журналісцкую працу. Залішне казаць, што гэткія падыходы выводзяць нас за межы той піраміды, пра якую мы размаўлялі вышэй. Што і ператварае піраміду права (тэарэтычна вельмі ўстойлівую фігуру) у аналаг Пізанскай вежы. З асабліва жорсткімі патрабаваннямі датычна акрэдытацыі сутыкаюцца карэспандэнты замежных СМІ, у тым ліку тыя беларускія грамадзяне, якя супрацоўнічаюць з іншаземнымі медыямі. Афіцыйна абвешчана забароненай іх праца без акрэдытацыі пры Міністэрстве замежных спраў. А МЗС даць акрэдытацыю адмаўляецца. Замкнёнае кола, якое, з аднаго боку, прыводзіць да пераследу журналістаў пракуратурай і КДБ, а з іншага — дрэнна адбіваецца на міжнародным іміджы Беларусі, бо, як мы ўжо высветлілі, МПГПП, які прызнаны нашай дзяржавай, абвяшчае свабоду распаўсюду інфармацыі незалежна ад дзяржаўных межаў.

99

4 Правы і абавязкі журналіста раскрыты ў арт. 34 Закона аб СМІ. Сярод галоўных нормаў, зразумела, — права шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць інфармацыю. Адмовіцца даваць журналісту інфармацыю паводле закону магчыма толькі тады, калі гэтая інфармацыя ўтрымлівае звесткі, што складаюць дзяржаўную, камерцыйную альбо іншую таямніцу, якая адмыслова ахоўваецца (камерцыйная таямніца, таямніцы, звязаныя з недатыкальнасцю асабістага жыцця (уключна з медычнай таямніцай), прафесійныя таямніцы — адвакацкая, натарыяльная, банкаўская і г. д.). Яшчэ адно істотнае права журналіста — прысутнічаць на масавых мерапрыемствах, месцах іншых грамадска значных падзеяў і перадаваць адтуль інфармацыю. Гэтае права не звязваецца з тым, ці дазволеныя мітынгі, дэманстрацыі, іншыя важныя для грамадства падзеі. Пацверджаннем мэты прысутнасці на такой акцыі (выкананне прафесійных абавязкаў) мусіць быць журналісцкае пасведчанне. «Рэдакцыйнага задання», якое часам патрабуюць прадстаўнікі сілавых структур, па законе мець не абавязкова, але ў небяспечных выпадках можна падрыхтаваць і такую паперу. І, зразумела, журналіст мусіць выконваць свае прафесійныя абавязкі, а не ўдзельнічаць у акцыі: нельга трымаць сімволіку, выкрыкваць лозунгі і г. д. Закон сцвярджае права журналістаў рабіць запісы, у тым ліку з выкарыстаннем сродкаў аўдыявізуальнай тэхнікі, кіна- і фотаздымак, але звязвае яго з атрыманнем акрэдытацыі ці згоды фізічных альбо юрыдычных асобаў, у дачыненні да якіх робяцца запісы. Выключэнне — калі аўдыя і відэазапісы, кіна- і фотаздымкі робяцца ў месцах, якія адкрытыя для масавага наведвання, на масавых мерапрыемствах і г. д. (гл. п. 4.7. п. 4 арт. 34 Закона аб СМІ). Сярод абавязкаў журналіста, на якія я хачу звярнуць увагу, — неабходнасць атрымліваць згоду на распаўсюд у СМІ звестак пра асабістае жыццё фізічнай асобы ад яе самой ці яе законных прадстаўнікоў. Трэба асобна спыніцца і на абавязку захоўваць канфідэнцыйнасць інфармацыі і крыніцы яе атрымання. Аб гэтым гаворыцца не толькі ў арт. 34, але і ў арт. 39 Закона аб СМІ. Рэдакцыя і журналіст не абавязаны называць крыніцу інфармацыі і не маюць права раскрываць дадзеныя пра асобу, якая перадала звесткі, без яе згоды. Выключэнне прадугледжана п. 2 арт. 39 Закона АБ СМІ. У ім запісана, што па патрабаванні органа крымінальнага пераследу і суду ў сувязі з вядзеннем папярэдняга следства ці судовага разбіральніцтва журналіст мусіць раскрыць сваю крыніцу інфармацыі. У Еўропе для гэтага патрабуецца менавіта ► СУДОВАЯ пастанова (следчы не мае права дамагацца гэтага ад журналіста), прычым патрабаванне мусіць быць абумоўлена пільнай грамадскай патрэбай (напрыклад, неабходнасцю прадухіліць тэракт).

100

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

У Беларусі сілавыя структуры раз-пораз выкарыстоўваюць гэты артыкул Закона аб СМІ для таго, каб прымусіць журналіста раскрыць свае канфідэнцыйныя крыніцы інфармацыі. Як на гэта рэагаваць? Тут трэба разумець дзве рэчы. Калі журналіст раскрые крыніцу без сапраўднай грамадскай патрэбы, шмат хто больш не дасць інфармацыі не толькі гэтаму журналісту, але і наогул СМІ. А гэта значыць, што грамадства можа не атрымаць вельмі важныя звесткі. З іншага боку, захоўваючы крыніцу, журналіст і СМІ прымаюць на сябе абавязак даказвання дакладнасці пададзенай інфармацыі і бяруць на сябе ўсю адказнасць за гэтую дакладнасць. Таму тое, як паводзіць сябе ў канкрэтнай сітуацыі, трэба вырашаць асобна. Магу даць толькі агульную рэкамендацыю: максімальна абмяжоўваць выкарыстанне ананімных крыніц, а ў тых выпадках, калі бярэце на сябе абавязак захаваць канфідэнцыйнасць інфармацыі, — імкнуцца яго прытрымлівацца. І шукаць іншыя шляхі, каб даказаць сапраўднасць агучаных вамі звестак. Дарэчы, распаўсюд дакладнай інфармацыі — яшчэ адзін абавязак журналіста. Бо без гэтага не мае сэнсу казаць пра місію СМІ. Зразумела, мы гаворым пра сапраўды адказныя СМІ. Дык вось, іх місія, якая вызначана ў шматлікіх міжнародных дакументах, утрымлівае тры складнікі: ► распаўсюджваць інфармацыю, якая дазваляе людзям зрабіць асэнсаваны выбар; ► забяспечваць магчымасць для выказвання розных меркаванняў і думак; ► кантраляваць улады. СМІ павінны быць вартавым сабакам для ўладаў, а не іхнім хатнім любімцам на дрыготкіх лапках. І гэта — яшчэ адна сістэма каардынат, у якой існуе сапраўдны журналіст.

ЦІ МОЖА ДЗЯРЖАВА АДВОЛЬНА АБМЯЖОЎВАЦЬ ЖУРНАЛІСЦКУЮ ДЗЕЙНАСЦЬ? Свабода масавай інфармацыі не ёсць беспакаранасцю, — любяць казаць беларускія чыноўнікі. І гэта сапраўды так. Але ж усе абмежаванні мусяць адпавядаць жорсткім крытэрам. Камітэт па правах чалавека ААН (у які, як мы ведаем, беларускія грамадзяне маюць права звяртацца са скаргамі на парушэнне дзяржавай сваіх правоў) вызначыў, што абмежаванні свабоды выказвання мусяць: ► быць прадугледжанымі законам; ► прымацца для абароны адной з пералічаных (у МППГП) законных мэтаў; ► з’яўляцца неабходнымі для такой абароны.

101

4 Такіх самых падыходаў прытрымліваецца і Еўрапейскі суд па правах чалавек. Так, беларусы не могуць у яго звяртацца са скаргамі на дзеянні ўладаў краіны, але, спадзяюся, да пэўнага часу. Сама ж практыка Еўрапейскага суда, яго тлумачэнні тых ці іншых нормаў могуць служыць арыенцірам і для беларускіх судоў, бо Канстытуцыя РБ прызнае прыярытэт агульных прынцыпаў міжнароднага права (арт. 8 Асноўнага Закона). Тут мы бачым своеасаблівы трохступеньчаты тэст на дапушчальнасць умяшання дзяржавы ў свабоду выказвання. Дастаткова «непраходжання» ўладай адной прыступкі тэста, каб зафіксаваць, што парушэнне дзяржавай свабоды выказвання меркаванняў мела месца. Напрыклад, беларускае заканадаўства ў галіне СМІ надае дзяржаўным органам вельмі шырокія магчымасці для ўмяшання ў дзейнасць сродку масавай інфармацыі. Адсюль вынікае, што праверку на «прадугледжана законам» афіцыйнаму Мінску вельмі лёгка прайсці нават пры разглядзе самых абсурдных абмежаванняў. Абгрунтаваць правамернасць мэты ўмяшання дзяржавы ў свабоду СМІ (ці, шырэй, у свабоду меркавання) таксама тэарэтычна няцяжка. Як правіла, усе нарматыўныя акты ў Беларусі, нават самыя рэпрэсіўныя, прымаюцца і выкарыстоўваюцца на практыцы выключна з самымі добрымі намерамі — каб «яшчэ лепш палепшыць» і «яшчэ больш павялічыць». Аднак ні першага, ні другога зусім не дастаткова, каб прызнаць умяшанне дзяржавы ў свабоду СМІ дапушчальным з пункту гледжання міжнародных стандартаў. Асноўным крытэрам тут з’яўляецца, ці было ўмяшанне ► НЕАБХОДНЫМ у дэмакратычным грамадстве. Ці адпавядаюць такім падыходам беларускае заканадаўства і практыка яго выкарыстання? Можна ўпэўнена сказаць, што ў большай частцы выпадкаў — не. Дастаткова ўзгадаць, што ў Крымінальным кодэксе краіны ёсць шэсць артыкулаў, якія прадугледжваюць пакаранне за паклёп і абразу (палова з іх вызначае павышаную адказнасць за дыфамацыю прэзідэнта краіны і службовых асобаў) і артыкул за дыскрэдытацыю Рэспублікі Беларусь, што закрыць усякі СМІ можна за два парушэнні заканадаўства цягам года — незалежна ад цяжкасці «правіны» (гэта можа быць нават тэхнічная ці граматычная памылка)… За паклёп на прэзідэнта ці абразу яго з 2002 года асуджаныя да крымінальнага пакарання чатыры журналісты (акрамя іх — і прадпрымальнікі, і палітыкі). За парушэнне закона аб СМІ па зваротах Міністэрства інфармацыі і пракуратуры суды закрылі тры папулярныя газеты («Свабода», «Пагоня», «Згода»), а ў 2011 годзе пад пагрозай закрыцця апынуліся адразу два выданні — «Народная воля» і «Наша ніва», і толькі шырокі розгалас, які выклікаў зыск Міністэрства інфармацыі аб спыненні іх дзейнасці, дапамог газетам утрымацца.

102

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

А з колькімі разабраліся іншымі шляхамі? «Аўтарадыё» ў тым жа 2011 годзе было закрытае за нібыта распаўсюд экстрэмісцкай інфармацыі (у радыё проста забралі эфірныя хвалі). Вышэйшы гаспадарчы суд пагадзіўся з Мінінфармам і прызнаў заклікамі да экстрэмізму словы аднаго з кандыдатаў у прэзідэнты: «Лёс краіны вырашаецца не на кухнях, а на плошчы». Асаблівы цымус дадае тое, што гэтыя словы прагучалі ў рэкламным роліку кандыдата пасля таго, як выбарчае заканадаўства ўпершыню дазволіла камерцыйную палітычную рэкламу. Што тычыцца перашкодаў дзейнасці журналістаў на нібыта «законных» падставах, то тут самі за сябе гавораць лічбы. У 2011 годзе (неспакойным пасля прэзідэнцкіх выбараў) БАЖ зафіксавала больш за 160 выпадкаў затрымання журналістаў міліцыяй (103 з іх — падчас «маўклівых» акцый), 22 журналісты прайшлі праз суды, 13 з іх былі асуджаныя да адміністрацыйнага арышту, астатнія — да штрафаў. У 2012 годзе хваля паслявыбарчых рэпрэсій пайшла на спад, было зафіксавана каля 60 выпадкаў затрымання журналістаў, распаўсюднікаў незалежных СМІ і актывістаў сацыяльных сетак. Як правіла, журналістаў адпускалі праз 2–3 гадзіны, аднак былі і штрафы, і арышты. Да таго ж як мінімум 13 журналістаў атрымалі цягам 2012 года папярэджанні ад пракуратуры (большай часткай — за супрацоўніцтва з замежнымі СМІ без акрэдытацыі). На пачатак восені 2013 года БАЖ налічыла не менш за 25 выпадкаў затрымання журналістаў (4 з якіх скончыліся адміністрацыйнымі арыштамі на тэрмін ад 3 да 12 сутак) і не менш за 8 выпадкаў вынясення журналістам афіцыйных папярэджанняў пракуратуры. Тым не менш неабходна адзначыць, што ёсць і цалкам абгрунтаваныя прэтэнзіі да журналістаў і СМІ.

ПРА ЯКІЯ ВЫПАДКІ ДАПУШЧАЛЬНЫХ АБМЕЖАВАННЯЎ СВАБОДЫ ВЫКАЗВАННЯ МУСІЦЬ ПАМЯТАЦЬ ЖУРНАЛІСТ? ► НЕЛЬГА ПРЫНІЖАЦЬ ГОНАР І ГОДНАСЦЬ ЧАЛАВЕКА Арт. 28 і 34 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь вызначаюць, што кожны мае права на абарону свайго гонару і што карыстанне інфармацыяй у мэтах замаху на годнасць асобы можа быць абмежаванае заканадаўствам. У чалавека, які лічыць сябе пакрыўджаным, ёсць некалькі магчымасцей абараніць свае немаёмасныя правы: ► звярнуцца непасрэдна ў рэдакцыю дзеля абвяржэння ці з патрабаваннем надрукаваць адказ; ► падаць зыск у суд;

103

4 ► звярнуцца ў праваахоўныя органы з тым, каб яны прыцягнулі вінаватага да крымінальнай ці адміністрацыйнай адказнасці. У Крымінальным кодэксе Рэспублікі Беларусь ёсць, як мы ўжо ведаем, ажно шэсць артыкулаў, якія прадугледжваюць крымінальную адказнасць за абразу ці паклёп: (арт 188 «Паклёп», 189 — «Абраза», 369 — «Абраза прадстаўніка ўлады», 367 — «Паклёп у дачыненні да Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь», 368 — «Абраза Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь», 391 — «Абраза суддзі ці засядацеля», а таксама арт. 369-1 «Дыскрэдытацыя Рэспублікі Беларусь»). Акрамя таго, існуе і адміністрацыйная адказнасць за паклёп ці абразу. Паклёп — гэта распаўсюд заведама лжывых выдумак, якія ганьбяць іншую асобу. Для кваліфікацыі дзеяння як паклёпу неабходна, каб вінаваты: ► распаўсюдзіў выдумкі, паведаміў іх каму-небудзь, акрамя пацярпелага; ► гэтыя выдумкі былі лжывымі; ► яны ганьбілі пацярпелага; ► вінаваты ведаў, што ягоныя выдумкі — хлуслівыя і ганьбяць іншую асобу. Калі пры распаўсюджванні лжывых звестак, якія ганьбяць іншую асобу, вінаваты быў упэўнены, што інфармацыя дакладная, казаць пра свядомае пашырэнне хлусні нельга, а значыць, і крымінальнай адказнасці быць не павінна. Пад ► АБРАЗАЙ маецца на ўвазе наўмыснае прыніжэнне гонару і годнасці асобы, выяўленае ў непрыстойнай форме. У адрозненне ад паклёпу, пры абразе не распаўсюджваюцца звесткі, якія ганьбяць пацярпелага, а даецца адмоўная ацэнка ягонай асобы, чалавечых якасцей і паводзінаў, прычым у такой форме, якая рэзка супярэчыць прынятым зносінам паміж людзьмі. І неабавязкова, каб гэтую ацэнку чуў нехта яшчэ, акрамя пацярпелага (іншая справа, што пацярпеламу трэба яшчэ даказаць сам факт абразы). Для кваліфікацыі дзеяння як абразы неабходна, каб: ► мела месца прыніжэнне гонару і годнасці; ► прыніжэнне было наўмысным; ► яно выяўлялася ў непрыстойнай форме. Ці была форма непрыстойнай, кожны раз ацэньваецца асобна. Дзеля гэтага могуць прызначацца лінгвістычныя экспертызы, але апошняе слова застаецца за судом. Звычайна для прыцягнення да крымінальнай адказнасці за «простыя» паклёп ці абразу (па арт. 188, 189 КК) неабходна, каб папярэдне (цягам года) да вінаватага выкарыстоўвалася адміністрацыйнае пакаранне за гэтыя парушэнні. Але калі паклёп і абраза ўтрымліваюцца ў друкаваным тэксце, у творы, які публічна дэманструецца, у сродках масавай інфармацыі ці прагучалі ў пуб-

104

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

лічным выступе, крымінальная адказнасць магчымая і без адміністрацыйнай прэюдыцыі. Гэты пункт і пагражае тым, хто распаўсюджвае недакладныя ці абразлівыя звесткі ў інтэрнэце. Звычайна пытаюцца, колькі могуць «даць» за гэтыя парушэнні. Пакаранне за «простыя» паклёп і абразу (паводле п. 2 арт. 188, 189) — штраф ці папраўчыя работы да двух гадоў, ці арышт (адпаведна да шасці ці трох месяцаў), ці абмежаванне волі да трох гадоў. А вось паклёп на прэзідэнта ці яго абраза «цягнуць» адпаведна да пяці (п. 2 арт. 367) ці трох (п. 2 арт. 368) гадоў пазбаўлення волі. Шматлікія міжнародныя структуры, журналісцкія ды праваабарончыя арганізацыі выступаюць за дэкрыміналізацыю дыфамацыі (пад якой мы разумеем паклёп і абразу). Выказванне меркавання не мусіць прыводзіць да крымінальнага пераследу, і тым больш — да пазбаўлення ці абмежавання волі. Бо ёсць іншыя, больш адэкватныя варыянты прыцягнення вінаватага да адказнасці. Напрыклад, пацярпелы можа звярнуцца ў суд з зыскам пра абарону гонару і годнасці і кампенсацыю маральнай шкоды (арт. 151–153 Грамадзянскага кодэкса). Дарэчы, тут для СМІ ёсць свае праблемы, пачынаючы з таго, што падаць такі зыск «пацярпелы» можа незалежна ад таго, ці прыцягваецца вінаваты да крымінальнай альбо адміністрацыйнай адказнасці.

ЯКІЯ ПРАБЛЕМЫ ЎЗНІКАЮЦЬ ПАДЧАС СУДОВЫХ РАЗГЛЯДАЎ СПРАЎ ПРА АБАРОНУ ГОНАРУ І ГОДНАСЦІ? ►У

такіх справах дзейнічае прэзумпцыя добрапрыстойнасці зыскоўца. Гэта значыць, яму не трэба даказваць, што распаўсюджаныя пра яго звесткі не адпавядаюць рэчаіснасці. Наадварот, гэта адказчыку давядзецца даказваць іх дакладнасць. Таму пра доказы трэба клапаціцца загадзя, а не пасля таго, як артыкул будзе надрукаваны. ► У беларускім заканадаўстве не праводзіцца размежавання паміж звесткамі і меркаваннямі. Таму на практыцы ў судах часам аспрэчваюцца не звесткі, а суб’ектыўныя меркаванні (так, у 2007 годзе зысковец, пісьменнік і «сенатар» Мікалай Чаргінец, аспрэчыў, сярод іншага, крытычную ацэнку сваіх літаратурных твораў — і суд з ім пагадзіўся!). Шмат хто з суддзяў лічыць крыўду героя публікацыі падставай для таго, каб вынесці рашэнне на ягоную карысць. Таму, калі вы ведаеце, што ў вашым матэрыяле могуць знайсціся фармулёўкі, якія кагосьці пакрыўдзяць, падумайце яшчэ раз і парайцеся з дасведчаным калегам ці юрыстам. Бывае, дастаткова змяніць некалькі слоў без усялякай шкоды для артыкула — і пагроза адпадае.

105

4 ► Памер

кампенсацыі маральнай шкоды нічым не абмежаваны і не залежыць ні ад памеру пошліны, якую заплаціў зысковец, ні нават ад ступені віны адказчыкаў (хаця суд можа прыняць гэта да ведама). Падаецца, што «таксы» на кампенсацыю маральнай шкоды ў Беларусі залежаць ад службовага становішча зыскоўца. Вызначэння «публічная асоба» беларускі суд не ведае, больш за тое — выкарыстоўвае яго з дакладнасцю наадварот. Так, на карысць тагачаснага кіраўніка Галоўнага ідэалагічнага ўпраўлення Адміністрацыі прэзідэнта Алега Праляскоўскага ў 2007 годзе суд спагнаў з газеты «Народная воля» і журналісткі Марыны Коктыш больш за 12 тысяч даляраў (у эквіваленце), а на карысць генерала і сенатара Мікалая Чаргінца — з газеты «Новы час» і Аляксандра Тамковіча — прыкладна 24 тысячы даляраў. Каля 50 тысяч даляраў (у эквіваленце) у якасці кампенсацыі маральных стратаў атрымлівалі ў свой час дзяржсакратар Савета бяспекі Віктар Шэйман і старшыня Дзяржкантролю Анатоль Тозік. ► Зыскі пра абвяржэнне звестак і кампенсацыю маральнай шкоды не маюць тэрміну даўніны.

ПАМЯТАЙЦЕ І ПРА АДКАЗНАСЦЬ ЗА НЕПАВАГУ ДА ДЗЯРЖАВЫ Вышэй мы ўзгадвалі пра арт. 369-1 «Дыскрэдытацыя Рэспублікі Беларусь». Па сэнсе гэта амаль тое самае, што паклёп ці абраза, але ў дачыненні не да асобы, а да цэлай дзяржавы. Гэты артыкул нагадвае сумна вядомыя артыкулы савецкіх часоў (напрыклад, «Антысавецкая агітацыя і прапаганда») і, зразумела, не мае нічога агульнага з цывілізаванымі прававымі нормамі. Але ён існуе, і мы павінны пра гэта памятаць. ► ПАД ДЫСКРЭДЫТАЦЫЯЙ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ МАЕЦЦА НА ЎВАЗЕ прадстаўленне іншай дзяржаве, замежнай ці міжнароднай арганізацыі заведама лжывых звестак пра палітычнае, эканамічнае, сацыяльнае, ваеннае ці міжнароднае становішча Рэспублікі Беларусь, прававое становішча яе грамадзян, якія (не грамадзяне, а звесткі!) дыскрэдытуюць краіну ці яе органы ўлады. Як бачым, пакараць могуць амаль за ўсе негатыўныя выказванні пра Беларусь замежнікам (у тым ліку іншаземным СМІ ці інтэрнэт-рэсурсам). Адказнасць — арышт да шасці месяцаў ці пазбаўленне волі да двух гадоў. Але ж пакаранне магчымае толькі ў выпадку распаўсюду ► ЗАВЕДАМА ЛЖЫВЫХ звестак. Таму, калі вы ўпэўненыя ў тым, пра што гавораце ці пішаце, калі распаўсюджваеце дакладныя звесткі, хай сабе і крытычныя, да адказнасці вас прыцягнуць — па законе — немагчыма.

106

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

Калі ўжо існуе адказнасць за дыскрэдытацыю дзяржавы, то зразумела, што ► ЗАКЛІКІ ДА ЗАХОПУ ЎЛАДЫ, ГВАЛТОЎНАЙ ЗМЕНЫ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА ЛАДУ, ПАРУШЭННЯ ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЙ ЦЭЛАСНАСЦІ БЕЛАРУСІ тым больш недапушчальныя. Арт. 361 Крымінальнага кодэкса карае за заклікі да дзеянняў, якія накіраваныя на шкоду знешняй бяспецы Рэспублікі Беларусь, яе суверэнітэту, тэрытарыяльнай недатыкальнасці і абароназдольнасці. Публічныя заклікі да гэтага з выкарыстаннем сродкаў масавай інфармацыі караюцца пазбаўленнем волі на тэрмін ад двух да пяці гадоў. ► НЕЛЬГА ВЫКАРЫСТОЎВАЦЬ МОВУ НЯНАВІСЦІ, ЗАКЛІКАЦЬ ДА ВАЙНЫ І РАСПАЎСЮДЖВАЦЬ ПАРНАГРАФІЮ ► ПАД МОВАЙ НЯНАВІСЦІ маюцца на ўвазе словы і выразы, якія падсвядома ці яўна праграмуюць на агрэсію (у тым ліку ў дачыненні да людзей іншай нацыянальнасці, веры і г. д.), прыводзяць да распальвання нацыянальнай, расавай, рэлігійнай варожасці, прапаганды нацызму і г. д. У частцы 2 арт. 20 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах запісана, што ўсялякі выступ на карысць нацыянальнай, расавай ці рэлігійнай нянавісці, які з’яўляецца падбухторваннем да дыскрымінацыі, варожасці альбо гвалту, павінен быць забаронены законам. У Беларусі адказнасць за гэта вызначана арт. 130 Крымінальнага кодэкса. Згодна з арт. 20 МПГПП ► ПАВІННА БЫЦЬ ЗАБАРОНЕНАЯ І ЎСЯЛЯКАЯ ПРАПАГАНДА ВАЙНЫ. У беларускім Крымінальным кодэксе прапаганда вайны вызначаецца як распаўсюджванне ў любой форме поглядаў, ідэй ці заклікаў з мэтай выклікаць агрэсію адной краіны супраць іншай (арт. 123). Што тычыцца ► ПАРНАГРАФІІ, дык яна вызначаецца як вульгарнанатуралістычная, цынічная, непрыстойная фіксацыя палавых зносінаў, самамэтавая наўмысная дэманстрацыя пераважна аголеных геніталій, антыэстэтычных сцэн палавога акта, якія не адпавядаюць маральным крытэрам, абражаюць гонар і годнасць асобы, ставяць яе на ўзровень праяваў жывёльных інстынктаў. Крымінальная адказнасць за распаўсюджванне парнаграфічных матэрыялаў і прадметаў вызначаная арт. 343 КК. ► НЕЛЬГА РАСПАЎСЮДЖВАЦЬ КАНФІДЭНЦЫЙНУЮ ІНФАРМАЦЫЮ Мы ўжо ўзгадвалі пра гэта, калі гаворка ішла пра статус журналіста, а зараз пагаворым больш падрабязна. Такім чынам, нельга распаўсюджваць звесткі, якія ўтрымліваюць дзяржаўную ці камерцыйную таямніцу, тайну асабістага жыцця, прафесійныя тайны. Спынімся на тайнах асабістага жыцця.

107

4 ЗАХОЎВАЙЦЕ ТАЙНЫ АСАБІСТАГА ЦІ СЯМЕЙНАГА ЖЫЦЦЯ Арт. 28 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь вызначае, што кожны мае права на абарону ад незаконнага ўмяшання ў яго асабістае жыццё, а арт. 34 — што карыстанне інфармацыяй можа быць абмежаванае заканадаўствам у мэтах абароны гонару, годнасці, асабістага і сямейнага жыцця і поўнай рэалізацыі грамадзянамі сваіх правоў. Пра абарону гонару і годнасці мы ўжо размаўлялі, а зараз — некалькі слоў пра абарону прыватнага жыцця. Дакладнага пераліку звестак, якія датычаць тайны асабістага ці сямейнага жыцця, няма. Гэта можа быць інфармацыя пра здароўе, пра сямейныя і інтымныя звычкі, абставіны ўсынаўлення, скасавання шлюбу, маёмаснае становішча, крыніцы даходаў і г. д. Але, каб гэтыя звесткі лічыліся тайнай асабістага жыцця, трэба, каб яны: ► не былі адкрытымі; ► грамадзянін прымаў захады да абароны іх канфідэнцыйнасці; ► іх абнародаванне магло прынесці шкоду правам і законным інтарэсам грамадзяніна. У законе «Аб ахове здароўя» асобна гаворыцца пра ўрачэбную тайну. Яе згодна з арт. 46 гэтага закона складае інфармацыя пра факт звароту грамадзяніна па медыцынскую дапамогу, пра наяўнасць захворвання, дыягназ, пра магчымыя метады медыцынскай дапамогі і г. д. Яшчэ тайну прыватнага жыцця абараняюць арт. 178 КК, які карае за выданне тайны ўсынаўлення (удачарэння) супраць волі ўсынавіцеля ці ўсыноўленага, і арт. 179, які вызначае крымінальную адказнасць за незаконныя збіранне ці распаўсюджванне звестак пра прыватнае жыццё, якія складаюць асабістую ці сямейную тайну іншай асобы, без яе згоды, калі гэта пацягнула за сабой нанясенне шкоды правам, свабодам і законным інтарэсам пацярпелага

108

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

ШТО ЖУРНАЛІСТ МУСІЦЬ ВЕДАЦЬ ПРА АЎТАРСКІЯ ПРАВЫ? ► ШТО АХОЎВАЕЦЦА ЗАКАНАДАЎСТВАМ ПРА АЎТАРСКАЕ ПРАВА Аўтарскае права пашыраецца амаль на ўсе творы навукі, літаратуры і мастацтва, якія знаходзяцца ў якой-небудзь аб’ектыўнай форме. У свой час дыскутавалася, ці трэба, каб гэтыя творы мелі хоць нейкую мастацкую каштоўнасць ці грамадскую значнасць. Сёння агульнапрынята, што ўзровень мастацкай ці навуковай каштоўнасці не ўплывае на факт надання твору аховы ў адпаведнасці з аўтарскім заканадаўствам. Галоўныя крытэры — гэта творчы характар працы і выяўленне твора ў якой-небудзь аб’ектыўнай форме (напрыклад, у выглядзе рукапісу, камп’ютарнага тэксту, праграмы, фотаздымка і г. д.). Такім чынам, аўтарскім правам у роўнай ступені ахоўваюцца і геніяльныя творы, і графаманскія вырабы. І гэта зразумела: з цягам часу змяняюцца і шкала мастацкай вартасці, і паняцце грамадскай значнасці. У рэшце рэшт, калі твор не мае ніякіх вартасцей, то аўтар проста не зможа рэалізаваць свае маёмасныя правы (напрыклад, атрымаць ганарар праз тое, што твор не апублікаваны). Не з’яўляюцца аб’ектамі аўтарскага права афіцыйныя дакументы (законы, судовыя рашэнні і г. д.), а таксама іх афіцыйныя пераклады, дзяржаўныя сімвалы і знакі, фальклорныя творы, аўтары якіх невядомыя. Таксама аўтарскае права не пашыраецца на ідэі, працэсы, сістэмы і проста інфармацыю (гэта для журналіста вельмі значна). Але твор, у якім гэтая інфармацыя выкладзена, можа аўтарскім правам абараняцца. Напрыклад, інфармацыя пра наведванне якой-небудзь службовай асобай, напрыклад, Гародні аб’ектам аўтарскага права не з’яўляецца, а вось артыкул, у якім распавядаецца пра гэта, — з’яўляецца. Таму перадрукоўка артыкула можа выклікаць негатыўныя наступствы, а выкарыстанне інфармацыі пры падрыхтоўцы ўласнага матэрыялу — не (зразумела, калі гэта сапраўды новы тэкст, а не перапрацаваны чужы). Рэалізацыя аўтарскага права не вымагае якіх-небудзь фармальнасцяў. Такім чынам, насуперак побытавым уяўленням, для ўзнікнення аўтарскага права не толькі не патрабуецца рэгістраваць творы навукі, літаратуры і мастацтва ў розных дзяржаўных ведамасцях і рэгістрах, — няма неабходнасці нават іх публікаваць. Зрэшты, на ўласнае жаданне ўладальнік аўтарскага права можа ў любы час на працягу тэрміну аховы аўтарскага права зарэгістраваць твор у Нацыянальным цэнтры інтэлектуальнай уласнасці, каб пазбегнуць магчымых спрэчак пра аўтарства і для мэты ажыццяўлення калектыўнага кіравання маёмаснымі правамі (у тым ліку збору ганарару і абароны аўтарскага права праз НЦІУ).

109

4 ЯКІЯ ПРАВЫ НАЛЕЖАЦЬ АЎТАРУ? Аўтару ў дачыненні да яго твора належаць асабістыя немаёмасныя і маёмасныя правы (апошнія могуць належаць таксама праваўладальніку).

Да асабістых немаёмасных правоў адносяцца права аўтарства, права на імя, права на недатыкальнасць твора, права на абнародаванне, права на адкліканне (арт. 15 закона «Аб аўтарскім праве і сумежных правах»). ► Права аўтарства — гэта права прызнавацца аўтарам твора. ► Права на імя — права выкарыстоўваць ці дазваляць выкарыстоўваць твор пад сапраўдным імем аўтара, выдуманым імем (псеўданімам) або без пазначэння імя (ананімна). ► Права на недатыкальнасць азначае, што без згоды аўтара не дапускаецца ўнясенне ў яго твор любых змен, скарачэнняў і дапаўненняў (за выключэннем перапрацоўкі службовых твораў, што журналісты мусяць мець на ўвазе). ► Права на абнародаванне — права апублікаваць або дазваляць апублікаваць твор у любой форме. ► Права на адкліканне — права адмовіцца ад раней прынятага рашэння пра апублікаванне. Калі твор з’явіўся ў парадку выканання службовага задання, аўтар не мае права перашкаджаць яго абнародаванню наймальнікам. Гэта значыць, што, калі журналіст працуе ў рэдакцыі і рыхтуе матэрыялы ў межах сваіх службовых абавязкаў, ён не мае права прымаць рашэнні пра абнародаванне ці адмову ад яго, — бо гэта цалкам у кампетэнцыі працадаўцы. Таксама журналіст не можа супярэчыць зменам ці скарачэнню твора, калі толькі іншае не прапісана ў дамоўленасці з най-мальнікам. Маёмасныя правы на службовы твор належаць наймальніку, калі дамовай паміж ім і аўтарам не прадугледжана іншае.

110

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

► ПАД МАЁМАСНЫМІ ПРАВАМІ разумеецца выключнае права аўтара выкарыстоўваць або дазваляць выкарыстоўваць яго твор любым спосабам і ў любой форме, а таксама (па агульным правіле) атрымліваць аўтарскае ўзнагароджанне за кожнае выкарыстанне твора. Маёмасныя аўтарскія правы могуць быць перададзеныя па дамове саступкі выключнага права (арт. 43 закона) альбо ліцэнзійнай дамове (арт. 44 закона). Па ліцэнзійнай дамове праваўладальнік перадае ліцэнцыяту дазвол выкарыстоўваць аб’ект аўтарскага права або сумежных правоў спосабамі, прадугледжанымі дамовай. Ліцэнзійны дагавор, у якім у якасці ліцэнзіяра выступае аўтар твора, называецца аўтарскай дамовай. Дамовы пра перадачу аўтарскіх правоў заключаюцца зазвычай у пісьмовай форме. Але ж ёсць і выключэнне, якое тычыцца якраз журналістаў. Аўтарская дамова пра выкарыстанне твора ў перыядычным друку можа быць заключана ў вуснай форме. У гэтым выпадку для фрылансера ці пазаштатнага супрацоўніка можа паўстаць пытанне пра выплату аўтарскага ўзнагароджання ці яго памер. Зразумела, лепш вызначыць умовы працы загадзя. Журналісты з досведам рэкамендуюць фіксаваць умовы супрацоўніцтва з рэдакцыяй пісьмова. Але ж не заўсёды гэта магчыма. Калі ў вас узнікла спрэчка пра выплату ганарару, майце на ўвазе, што ў Беларусі існуюць мінімальныя стаўкі аўтарскага ўзнагароджання (праўда, хутчэй сімвалічныя — прычым пасля 2011 года яны былі зменшаныя ў два разы). Цяпер мінімальны памер ганарару, напрыклад, за тэкст для масава-палітычнага выдання складае 2,5 базавыя велічыні за аўтарскі аркуш, роўны 40 000 друкаваных знакаў (10–12 старонак для тэксту, набранага на камп’ютары шрыфтам 12-га кегелю з адзінарным інтэрвалам).

ЦІ МОЖНА ВЫКАРЫСТОЎВАЦЬ ТВОРЫ БЕЗ ЗГОДЫ АЎТАРА? Так. Пры пэўных акалічнасцях рэдакцыя СМІ можа выкарыстоўваць творы без згоды аўтара і без выплаты аўтарскага ўзнагароджання (гэтыя выпадкі прадугледжаны главой 4 закона «Аб аўтарскім праве і сумежных правах»). Але ва ўсіх гэтых выпадках асабістыя немаёмасныя правы аўтара, пра якія мы казалі вышэй, павінны захоўвацца. У прыватнасці, дазваляецца цытаванне твораў у палемічных, крытычных, інфармацыйных і іншых мэтах у тым аб’ёме, які апраўданы мэтай цытавання. Узнікае пытанне, што разумець пад «аб’ёмам, апраўданым мэтай цытавання». Колькасных крытэрыяў дапушчальнага аб’ёму цытавання не існуе, тут цалкам пануе ацэначны падыход.

111

4 Дазваляецца вольна выкарыстоўваць у СМІ і інтэрнэце правамерна апублікаваныя ў газетах ці часопісах артыкулы па актуальных эканамічных, палітычных, сацыяльных і рэлігійных пытаннях, а таксама творы таго ж характару, правамерна перададзеныя ў эфір ці па кабелі альбо размешчаныя для ўсеагульнага ведама ў інтэрнэце. Але гэта дазваляецца толькі ў выпадках, калі такое выкарыстанне не было спецыяльна забаронена аўтарам ці іншым праваўладальнікам адпаведнага твора. Таму трэба заўсёды цікавіцца, ці няма такой забароны на выкарыстанне матэрыялаў, ці не патрабуе праваўладальнік атрымліваць дзеля гэтага пісьмовы дазвол і г. д. Калі забаронаў і перашкодаў няма, усё адно трэба падаваць імя аўтара і крыніцу запазычвання. А часам патрабуюцца (і заўсёды вітаюцца) гіперспасылкі на крыніцы матэрыялаў з іншых інтэрнэт-рэсурсаў (больш за тое, пра гэта наўпрост гаворыцца ў прэзідэнцкім указе № 60 ад 1 лютага 2010 года «Аб мерах па ўдасканаленні выкарыстання нацыянальнага сегмента сеціва Інтэрнэт»).

ЯКІМ ЧЫНАМ АЎТАРСКІЯ ПРАВЫ МОЖНА АБАРАНІЦЬ У ВЫПАДКУ ІХ ПАРУШЭННЯ? Самы пашыраны спосаб абароны аўтарскага права — патрабаванне кампенсацыі ў памеры ад 10 да 50 тысяч (!) базавых велічыняў, а таксама кампенсацыі маральных стратаў. Усе спрэчкі такога кшталту разглядаюцца ў Вярхоўным судзе, дзе існуе адпаведная калегія па інтэлектуальнай уласнасці. Акрамя кампенсацыі, цалкам магчыма прыцягнуць парушальніка аўтарскіх правоў (у найбольш грубых выпадках) да адміністрацыйнай і нават крымінальнай адказнасці.

САМАРЭГУЛЯВАННЕ Ў СФЕРЫ СМІ Мы размаўлялі пераважна пра нормы права, якія рэгулююць журналісцкую дзейнасць. Але ж, бадай, не меншае значэнне (а ў пэўным сэнсе — нават і большае) маюць нормы журналісцкай этыкі — калі мы, зразумела, вядзем гаворку пра адказную журналістыку. У Кодэксе журналісцкай этыкі БАЖ гаворыцца, што асноўная задача журналіста — забяспечыць права грамадства на дакладную і важную інфармацыю, якая дазваляе сфармаваць адэкватнае ўяўленне пра сацыяльныя працэсы, іх сутнасць і значэнне. «Журналіст нясе адказнасць перад грамадствам у цэлым, перад законам і перад прафесійнай супольнасцю».

112

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

Невыкананне патрабаванняў прафесійнай этыкі прыводзіць да зніжэння даверу да СМІ і не дазваляе напоўніцу ажыццявіць місію СМІ, пра якую мы казалі раней. З іншага боку, выкананне правілаў прафесійнай этыкі дапамагае журналісту пазбегнуць памылак у ягонай працы, служыць своеасаблівай «падушкай бяспекі». Бо далёка не заўсёды нормы заканадаўства даюць журналісту арыенціры, як сябе паводзіць у канкрэтнай сітуацыі, пра што можна, а пра што нельга пісаць, як рабіць здымкі ў неадназначных абставінах… А ў кодэксах журналісцкай этыкі звычайна прапісваюцца правілы паводзінаў і падчас збору і распаўсюду матэрыялаў, і ў выпадках канфліктаў інтарэсаў, і г. д. Існуюць розныя дэкларацыі і кодэксы журналісцкай этыкі — ад міжнародных да рэдакцыйных. Напрыклад, Дэкларацыя Міжнароднай федэрацыі журналістаў аб прынцыпах паводзінаў журналістаў (яна абвешчаная ў якасці стандарту прафесійных дзеянняў падчас атрымання, захоўвання, распаўсюду і каментавання інфармацыі), кодэксы нацыянальных саюзаў журналістаў, рэдакцыйныя этычныя кодэксы. У адрозненне ад прававых нормаў, падмацаваных магчымасцю выкарыстання дзяржаўнага прымусу ў выпадку іх невыканання, стандарты прафесійнай этыкі падтрымліваюцца толькі аўтарытэтам журналісцкай супольнасці. Ва ўзгаданым вышэй этычным кодэксе БАЖ наўпрост запісана, што «нормы кодэкса не з’яўляюцца абавязковымі патрабаваннямі, а сфармуляваны ў якасці маральных арыенціраў, эталона, па якім супрацоўнікі СМІ могуць спраўджваць сваю прафесійную працу». У шэрагу краін (напрыклад, у Швецыі) самарэгуляванне дзейнасці СМІ шмат у чым замяшчае дзяржаўнае рэгуляванне, і канфлікты ў сферы СМІ вырашаюцца пераважна праз сістэму самаўпарадкавання. У іншых краінах, як і ў Беларусі, працуюць камісіі па этыцы журналісцкіх саюзаў, створаныя на падставе іх статутаў (што дазваляе ўдзельнікам канфліктаў у галіне СМІ звяртацца непасрэдна ў органы самакіравання, а не перадаваць вырашэнне гэтых праблем дзяржаве, да судовых устаноў якой яны не маюць даверу). А, напрыклад, у Літве стварэнне Камісіі па этыцы журналістаў і выдаўцоў прадугледжана законам «Аб грамадскай інфармацыі». Заўважу, што Міжнародная Кампанія за свабоду слова «Артыкль 19» лічыць, што спасылкі на нормы журналісцкай этыкі ў заканадаўстве самі па сабе з’яўляюцца ўмяшаннем дзяржавы ў сферу самарэгулявання СМІ. Падобнай пазіцыі прытрымліваецца і Офіс АБСЕ па пытаннях свабоды СМІ. Былы прадстаўнік АБСЕ па гэтым пытанні Міклаш Харасці ў «Даведніку па самарэгуляванні СМІ» (Вена, 2008), адказваючы на пытанне, ці можа самарэгуляванне фігураваць у заканадаўстве, зазначыў, што гэта было б карысна толькі для забеспячэння невыкарыстоўвання рашэнняў журналісцкіх камісій па этыцы зацікаўленымі асобамі ў судзе.

113

4 Дарэчы, пра гэта гаворыцца і ў Кодэксе БАЖ: «Ніякія нормы Кодэкса журналісцкай этыкі не могуць быць падставай для прыцягнення супрацоўнікаў СМІ да крымінальнай, адміністрацыйнай, грамадзянскаправавой, дысцыплінарнай ці іншай адказнасці, за выключэннем адказнасці ў рамках сістэмы самарэгулявання СМІ». І яшчэ адна вытрымка з гэтага дакумента, — якая, на мой погляд, дакладна расстаўляе ўсе акцэнты: «Этыка прафесіі палягае не ў прымяненні аднойчы і назаўжды вызначаных правілаў, а ў пастаяннай адказнасці журналіста за ўсё, што ён робіць у межах сваіх прафесійных абавязкаў».

114

Этыка і права ў журналісцкай практыцы

115

116

5

Графічная азбука рэдактара

Н

Чаму павінны навучыцца рэдактары газет? Яцак ГАЛОНЗКА (Jacek Gałązka)W

Нават самыя цікавыя артыкулы, напісаныя нудна, будуць рабіць уражанне нецікавых і не вартых таго, каб іх чытаць. Калі вы хочаце, каб вашу газету набывалі, то мусіце зрабіць яе як мага больш прыцягальнай візуальна, бо сучасным чытачам падабаецца інфармацыя ў карцінках, каляровая, лёгкая да ўспрымання. Вы можаце падумаць, што гэта задача графікаў, аднак практыка падказвае іншае — над сучаснай візуальнай перадачай інфармацыі працаваць павінна ўся рэдакцыя.

Liberation

Кожны, хто праігнаруе гэты прынцып, адчуе прыкрыя наступствы, як адчулі іх выдаўцы некаторых амерыканскіх штодзённікаў, якія падчас крызісу прэсы на пачатку XXI стагоддзя змянялі дызайн папяровых выданняў. Праз неабходнасць скарачэння выдаткаў яны вырашылі паменшыць фармат газет, што прымусіла змяніць іх графічны выгляд. Справу даверылі графікам, якія падрыхтавалі сучасныя праекты. Памылка крылася ў ігнараванні зменаў структуры выдання, у тым, што не надалі адпаведнай увагі адаптацыі, то бок спосабу пісання і рэдагавання для меншага фармату і новых графічных рашэнняў. Продаж газет драматычна знізіўся. А можа, чытачы проста не прынялі новы выгляд? Гэта абвяргаюць праведзеныя ў той жа час аналагічныя перамены ў брытанскіх (напрыклад, «The Guardian») і французскіх (напрыклад, «Liberation») газетах. Там спачатку прадумалі рэдакцыйныя пытанні, змянілі спосаб пісання і рэдагавання і толькі потым узяліся за пошук адпаведных графічных рашэнняў. Продаж гэтых газет павялічыўся. Сакрэт поспеху сучаснай прэсы крыецца ў сумеснай працы рэдактараў і графікаў над візуальнай прэзентацыяй зместу. Дадзены раздзел не ахоплівае нават і адной дзясятай часткі ведаў пра графічнае праектаванне прэсы, наша задача — увесці рэдактараў і рэпарцёраў у свет сучасных медыяў, дзе змест і візуальная форма павінны спалучацца ў адно цэлае. Напрыканцы прыведзеныя пытанні і адказы на іх, што дапаможа зразумець некаторыя асобна вызначаныя праблемы.

117

5 УРОК АНАТОМІІ

«Газета — гэта толькі нудныя літары», — сказала неяк бабуля аднаго з вядомых газетных дызайнераў, аўтара некалькіх выдатна спраектаваных газет, якія атрымалі тытул World’s Best-Designed Newspapers, што ўжо 30 гадоў прысуджаецца міжнароднай арганізацыяй Society for News Design. Дызайнер Яцак Утка адказаў сваёй бабулі, калі выступаў на канферэнцыі TED (Technology, Entertainment, Design) побач з лаўрэатамі Нобелеўскай прэміі, навукоўцамі, амерыканскімі прэзідэнтамі і найбагацейшымі бізнесменамі свету. Вось лінк на ягоную прамову: http://www.ted.com/talks/jacek_utko_asks_can_ design_save_the_newspaper.html. Адказ гучаў прыкладна так: графіка прэсы — гэта нешта большае за нудныя літары — гэта ключ да поспеху і ўратаванне ад крызісу. Засваенне метадаў візуальнай прэзентацыі (мы будзем ужываць гэтае словазлучэнне замест слова «графіка») трэба пачынаць з вывучэння структуры газеты. Ніжэй апісаныя некаторыя правілы пабудовы газетнай «графічнай формы», аднак трэба памятаць, што дызайн — гэта мастацтва, якое дае поле творчай свабодзе.

г г 118

► ГРАНКІ І СЛУПКІ Газетныя тэксты, у адрозненне ад вёрсткі кніг, падзяляюцца на некалькі слупкоў. На старонцы сучаснай газеты мы бачым па 5–7 вузкіх слупкоў. Падзел на 2, 3 ці 4 шырокія слупкі прыняты ў каляровых ілюстраваных часопісах фармату A4. У невялікай лакальнай газеце лепш захоўваць падзел на слупкі аднолькавай шырыні ад першай да апошняй калонкі. У больш выбітных публікацыях могуць ужывацца слупкі рознай шырыні, аднак гэта патрабуе працы прафесійных графікаў і сурэдактараў (subeditors, copy editors). ► ГАЛОЎНЫ І ДАДАТКОВЫ ТЭКСТЫ Тэкст артыкула заўсёды пішацца адным шрыфтам, літарамі аднолькавага памеру, з ідэнтычнымі міжрадковымі інтэрваламі. Большасць газет свету выкарыстоўваюць серыфны шрыфт (з засечкамі — Garamond, Times і падобныя, з памерам літар 9–10 і міжрадковым водступам 11–12 пунктаў). Недапушчальным з’яўляецца павелічэнне ці памяншэнне памеру літар, каб змясціць тэкст на старонцы: вялікі тэкст трэба скарачаць, а кароткі — падаўжаць. Тэкст можна падзяліць на часткі — галоўную і пашыральную. Для апошняй можна выкарыстаць іншы шрыфт (font), адрозны ад галоўнага тэксту. Часам пашыральны тэкст (па-англійску ён называецца «sidebar») бярэцца ў рамку ці размяшчаецца на каляровым фоне.

Графічная азбука рэдактара

з п с

Рамка інфармуе чытачоў: вось пашыральны тэкст, даданы да галоўнай часткі. Для пашыральных тэкстаў варта выбраць адзіны шрыфт і памер літар, прыняты ва ўсёй газеце. Звычайна ўжываецца бессерыфны шрыфт (без засечак — Arial, Helvetica і падобныя). Дзеля таго каб лепш аддзяліць асобныя артыкулы адзін ад аднаго, сучасная газетa часта выкарыстоўвае вертыкальныя і гарызантальныя тонкія лініі, якія вылучаюць матэрыялы ці абводзяць іх цалкам у тонкую рамку. Памылкай з’яўляецца спроба акрэсліць рамкай усе артыкулы ці старонкі газеты цалкам — такім чынам мы нічога не вылучым. ► ЗАГАЛОЎКІ Загалоўкі пішуцца спецыяльна падабраным шрыфтам. Існуюць шрыфты, якія добра зарэкамендавалі сябе ў якасці загалоўкавых (памеру 40–100), і іншыя, якія добра выглядаюць толькі пры памеры 9–12. Для загалоўкаў рэдка ўжываецца той шрыфт, што і ў тэксце. У газеце для загалоўкаў часта выкарыстоўваюцца два шрыфты, зрэдку — болей. Яны павінны выразна адрознівацца адзін ад аднаго (напрыклад, адзін — тоўсты, другі — тонкі). Загалоўкі мусяць быць як мага больш кароткімі, тады яны адпаведна будуць вялікія і заўважныя ў калонцы. Пішуцца яны найчасцей з левага боку, а іх шырыня збольшага адпавядае шырыні ўсіх слупкоў тэксту. Слупок, над якім няма загалоўка, выглядае так, нібыта ён тычыцца нейкага іншага артыкула. Загалоўкі можна пісаць у адным радку ці ў некалькіх. ► ПАДЗАГАЛОЎКІ І НАДЗАГАЛОЎКІ Надзагаловак і падзагаловак даюць магчымасць выкарыстаць сціслую назву артыкула, набраную буйным шрыфтам, не адмаўляючыся ад тлумачэння чытачам, пра што публікацыя. Для над- i падзагалоўкаў выбіраецца шрыфт, які кантрастуе з загалоўкам (тонкі да тоўстага, тоўсты да тонкага, серыфны да бессерыфнага). Пад- і надзагалоўкі мусяць быць значна меншымі па памеры шрыфту за загаловак, каб візуальна з ім не спаборнічаць. ► СЯРОДЗАГАЛОЎКІ Доўгія тэксты варта падзяліць на часткі, уставіўшы сяродзагалоўкі, дзякуючы чаму мы заахвочваем да чытання тых, хто не любіць шмат тэксту, бо тады артыкул не выглядае вельмі доўгім. Сяродзагаловак павінен быць асобным словам ці кароткім сказам, які заахвочвае да далейшага чытання. Найлепей пісаць сяродзагалоўкі ўжо падчас вёрсткі старонак газеты — тады мы можам размясціць іх у адпаведных месцах і выбраць найлепшую графічную форму: напрыклад, аднарадковыя ці двухрадковыя сяродзагалоўкі для ўсяго тэксту.

119

5 л і в п п 120

► ЛІД Тэкст больш зацікавіць чытачоў, калі мы пачнём яго з ліду, то бок з пазначанага адпаведна падабраным шрыфтам абзаца, які ўтрымлівае найбольш істотную і цікавую інфармацыю. Лід часта друкуецца шрыфтам таго самага памеру, што і галоўны тэкст (body text), але выразна адрозным, найлепш — больш тоўстым бессерыфным. Графічна пазначаныя ліды найчасцей не выкарыстоўваюцца ў пашыральных і кароткіх самастойных тэкстах (да 500 знакаў). ► ІНІЦЫЯЛ Замест ліду ў першым абзацы можна ўставіць ініцыял. Такое афармленне ў большай ступені выкарыстоўваецца ў часопісах, але ўсё часцей сустракаецца і ў інфармацыйных газетах. ► ВЫЛУЧАНЫЯ ЦЫТАТЫ, ЛІЧБЫ Артыкул можна зрабіць больш прывабным, калі вылучыць з тэксту абраную цытату ці лічбу. Дзеля гэтага трэба выбраць адпаведны шрыфт. Цытаты і лічбы мусяць друкавацца аднолькавым шрыфтам аднаго памеру ва ўсёй газеце. ► ПОДПІС АЎТАРА ТЭКСТУ Подпіс аўтара можа ўтрымліваць імя і прозвішча, надрукаваныя спецыяльна падабраным шрыфтам акрэсленай велічыні напрыканцы тэксту, альбо ўяўляць сабою складаны графічны элемент, які ўключае дадатковую інфармацыю (прафесія ці навуковае званне, пасада ў газеце, здымак і г. д.). Подпіс аўтара можа быць размешчаны напрыканцы артыкула, у пачатку ці ў сярэдзіне. Усё залежыць ад прынятага графічнага праекта. ► ПОДПІС ПАД ЗДЫМКАМ Кожны здымак павінен быць падпісаны. Гэта істотны дадатак да здымка і адначасова заахвочванне да чытання артыкула. Трэба выбраць адпаведны шрыфт, які б добра чытаўся, і вызначыць раз і назаўсёды, якога памеру літары будуць ужывацца для подпісаў. Подпіс мусіць утрымліваць таксама прозвішча аўтара здымка (па-ангельску «credit») — гэта прынятае ва ўсім свеце інфармаванне пра аўтарскія правы. Усе здымкі, якія выкарыстала газета, мусяць быць падпісаныя імёнамі аўтараў. За публікацыю належыць ганарар, калі толькі аўтар ад яго не адмовіўся. У ніякім разе нельга публікаваць спампаваныя з інтэрнэту здымкі, у аўтараў якіх мы не папрасілі згоды на публікацыю, — гэта супярэчыць прынцыпам журналісцкай этыкі.

Графічная азбука рэдактара

Fohla de Sao Paolo — бразільская штодзёнка вялікага фармату. Адзін з найлепшых газетных дызайнаў у Паўднёвай Амерыцы

121

5 ► МАКЕТ ГАЗЕТЫ Тэксты і здымкі групуюцца паводле пэўнай схемы, якую называюць макетам. Ён ахоплівае большасць запоўненай прасторы і пустых палёў, шырыню слупкоў і водступы паміж імі, месца так званага калантытула (назва газеты, дата, нумарацыя старонак і г. д.) і радкі тэксту. Памер задрукаванага поля, размяшчэнне калантытулаў і шырыня палёў, а таксама магчымасць размяшчэння графічных элементаў на палях абмяркоўваюцца з друкарняй. Макет павінен акрэсліваць таксама праект графічных рашэнняў для першай старонкі і для ўнутраных старонак. Там, дзе рэдакцыйны калектыў недастаткова дасведчаны, можна падрыхтаваць гатовыя прыклады графічных рашэнняў, якія будзе выбіраць рэдактар падчас працы над выпускам. Макет апісваецца ў так званым stylebook — у брашуры, якая павінна быць «святой кнігай» кожнай рэдакцыі. Графічнае апісанне варта пацвердзіць з дапамогай хаця б аднаго ўзорнага выдання, занатаванага ў выглядзе адкрытых дакументаў у той праграме, у якой газета вярстаецца (PageMaker, InDesign, QuarkXPress). Такія камп’ютарныя файлы, у прынцыпе, могуць замяніць апісанне. Аднак можа здарыцца, што вы памяняеце друкарню ці праграму вёрсткі, і тады вашы камп’ютарныя файлы без дадатковага апісання стануць непрыдатнымі. ► ШРЫФТЫ Шрыфт — гэта камплект знакаў, якія выкарыстоўваюцца ў адпаведнай мове, запраектаваны графікам-дызайнерам. Гэтыя знакі можна павялічваць і памяншаць у залежнасці ад патрэбы, выкарыстоўваць для друку тэкстаў і загалоўкаў. Для друку газеты выкарыстоўваецца камплект шрыфтоў, якімі набіраюцца: ► галоўны і пашыральны (sidebars) тэксты; ► загалоўкі (галоўных і пашыральных тэкстаў); ► іншыя тэкставыя элементы (лід, сяродзагаловак, аўтарскі подпіс і г. д.). Дзеля таго каб пазбегнуць візуальнага бязладдзя, варта абмежаваць колькасць шрыфтоў, аднак актыўна выкарыстоўваць заўважнае адрозненне памеру і таўшчыні літар. Хаця выбар адпаведных шрыфтоў і з’яўляецца абавязкам графікa-дызайнера, але, будучы рэдактарам, варта ведаць некалькі рэчаў пра шрыфты. ► СЕМ’І ШРЫФТОЎ Шрыфты, калі казаць проста, падзяляюцца на серыфныя і бессерыфныя. Апрача таго, яны ствараюць «сем’і», у якіх вылучаюцца версіі — тоўстыя і тонкія, шырокія і вузкія. Для стварэння праекта газеты хапае двух шрыфтавых сем’яў, але здараецца, што выкарыстоўваецца і больш.

122

Графічная азбука рэдактара

Макет тыднёвіка з Казахстана — графічныя элементы (тэкст і здымак) накладзены на сетку дапаможных ліній, якую бачыць толькі графік

Сем’і шрыфтоў Marta i Museo — гэтыя шрыфты мы выкарысталі для нашага падручніка

Marta

абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщі абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщі абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщі

Museo

абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщі абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщі абвгдежзийклмнопрстуфхцчшщі

123

5 Шрыфты, якія мы выкарыстоўваем у газеце, — справа графічных дызайнераў, правы якіх трэба шанаваць. За выкарыстанне гэтых шрыфтоў дызайнеры атрымліваюць ганарар. За ўжыванне шрыфтоў трэба плаціць праз набыццё ліцэнзіі, то бок дазволу, які павінен мець кожны карыстальнік. Звычайна ліцэнзія — гэта асобны дакумент, але часам дастаткова легальна набытага дыска са шрыфтамі ці рахунка-фактуры, які з’яўляецца пацверджаннем легальнай пакупкі. Некаторыя шрыфты далучаюцца да аперацыйных сістэм камп’ютара ці запісваюцца ў пакетах камп’ютарных праграм, якія мы набылі. За такія шрыфты мы не павінны плаціць дадаткова, іх кошт уваходзіць у кошт камп’ютара, у ліцэнзію на аперацыйную сістэму ці на іншае праграмнае забеспячэнне. Вытворцы шрыфтоў таксама прапануюць карыстальнікам бясплатныя варыянты. Варта карыстацца паслугамі вядомых фірмаў, якія прадаюць шрыфты. Так мы пазбягаем тэхнічных цяжкасцяў падчас працы, а перадусім з’яўляемся ўладальнікамі прыгожых шрыфтоў. Шрыфты ў газеце павінны адрознівацца элегантнасцю і стылем. Прафесійныя прадаўцы шрыфтоў прапануюць таксама версіі з нацыянальнымі знакамі (напрыклад, беларускімі).

ЦІКАВАЯ ГАЗЕТА — ДОБРЫ LAYOUT

Выпуск сучаснай газеты патрабуе ад журналістаў не толькі ўмення збіраць матэрыял і пісаць артыкулы, але і ведання прынцыпаў так званага візуальнага рэдагавання, альбо візуальнага расповеду гісторый (visual storytelling). Гэты тэрмін пачалі ўжываць у інфармацыйнай журналістыцы, калі ў наша жыццё прыйшлі камп’ютары, а развіццё друкарскай тэхнікі павялічыла свабоду графічнага праектавання газет. Візуальнае рэдагаванне прадугледжвае размяшчэнне ў калонцы загалоўкаў, графічна ўпарадкаваных тэкстаў і ілюстрацый так, каб газета эфектыўна адлюстроўвала сэнс артыкулаў. Валоданне візуальным рэдагаваннем сёння з’яўляецца адной з асноўных кваліфікацый рэдактара.

124

Графічная азбука рэдактара

НАЙВАЖНЕЙШЫЯ ПРЫНЦЫПЫ ВІЗУАЛЬНАГА РЭДАГАВАННЯ

и

► ПРАСТАКУТНІКІ Галоўныя часткі артыкула — загаловак (часам з над- альбо падзагалоўкам), тэкст, ілюстрацыя (здымак) і подпіс пад здымкам — заўсёды павінны ўкладацца ў форму прастакутніка. Размяшчэнне артыкулаў у няправільных формах — не сучаснае, бо ўскладняе чытанне. У сур’ёзных папулярных газетах такога быць не павінна.

The Guardian — спартыўныя старонкі, якія спраектавалі ў прамавугольніках

125

5 и и и и 126

► ЗВЕРХУ ЎНІЗ Звычайна тэкст у нас чытаецца злева направа, зверху ўніз. З гэтага вынікае, што ніводны радок артыкула не павінен быць вышэй за першы. Графічныя рашэнні, якія не вытрымліваюць гэты прынцып, звычайна памылковыя. ► ІЕРАРХІЯ Галоўныя артыкулы на суседняй пары калонак газеты не могуць быць аднолькава важнымі — гэта асноўны прынцып рэдагавання. Рэдактар павінен падказаць чытачу, што больш важнае, а што — менш. Таму артыкулы не могуць займаць аднолькавую прастору, не павінны мець загалоўкі аднолькавага памеру і здымкі роўнага фармату. Як выключэнне можна запраектаваць некалькі кароткіх артыкулаў аднаго і таго ж аб’ёму так, каб яны займалі аднолькавае месца і мелі б загалоўкі ідэнтычнага памеру. Аднак памятайце: такое рашэнне ніколі не прыдатнае для асноўных тэкстаў, аб’ём якіх перавышае 1000 знакаў. На добра запраектаванай пары калонак выразна бачна іерархія артыкулаў. Іх можна без ваганняў пранумараваць па важнасці. Калі на гатовай, сфарматаванай пары калонак цяжка акрэсліць іерархію артыкулаў (зразумець, які з іх найважнейшы), гэта азначае, што мы кепска ўсё адрэдагавалі. ► КАНТРАСТ Розніца паміж плошчамі, якія займаюць розныя артыкулы, памерамі загалоўкаў і велічынёю здымкаў павінна быць выразнай. Кантраст мусіць быць заўважным: адзін загаловак, прынамсі, у два разы большы за другі, у два разы большы здымак, памер аднаго артыкула большы на два-тры слупкі, чым у іншага. Малая розніца не спрыяе стварэнню добра адрэдагаванай газеты. Загалоўкі, якія стаяць побач, павінны выразна адрознівацца. Вялікі загаловак мусіць стаяць побач з малым, аднарадковы — побач са шматрадковым, патоўшчаны шрыфт — побач з тонкім. Трэба клапаціцца і пра тое, каб з той прычыны, што выкарыстоўваецца падобны шрыфт, два суседнія загалоўкі не маглі быць прачытаныя як адзін. Загаловак артыкула з вялікай фатаграфіяй можа стаяць як над здымкам, так і пад ім. ► ІЛЮСТРАЦЫІ Здымкі павінны вярстацца ў слупкі. «Упіхванне» здымкаў у суседнія слупкі, скрыўленне, закругленне вуглоў уласцівыя толькі несур’ёзнай прэсе. Ніводная ілюстрацыя не можа падзяляць тэкст — гэта выклікае цяжкасці пры чытанні. Лепш размясціць на пары калонак адзін вялікі здымак і два малыя, чым некалькі малых ці сярэдніх здымкаў аднолькавага памеру.

Графічная азбука рэдактара

The Guardian — адна з найлепш спраектаваных газет свету (Узнагарода The Best of Newspaper Design міжнароднай арганізацыі праектантаў прэсы Society for News Design)

127

5 УКЛАДАННЕ LAYOUT — РЭДАГАВАННE На кожнай пары калонак без ілюстрацый мы павінны вызначыць артыкул, які першым прыцягне да сябе ўвагу. Гэты матэрыял мусіць займаць больш месца і мець найвялікшы загаловак. Іншыя артыкулы павінны займаць значна менш месца, і іх загалоўкі трэба набіраць меншым ці іншым шрыфтам. Матэрыял, які займае больш слупкоў за іншыя, заўсёды ўспрымаецца як больш важны. Памятайце пра тое, што загаловак павінен мець тую ж шырыню, што і тэкст. Праектаванне калонак з ілюстрацыямі трэба пачынаць з выбару здымкаў. Найлепей выдаткаваць больш месца для артыкула, які мае найлепшы здымак. На старонцы газеты дастаткова аднаго ці двух вялікіх здымкаў, таму варта рашуча адмаўляцца ад нудных і кепскіх па якасці фота. На ілюстраваных калонках і калонках без ілюстрацый мы мусім вызначыць найважнейшы артыкул і акрэсліць іерархію іншых. У найважнейшым матэрыяле акрамя найбольшых загалоўка і плошчы неабходны самы буйны і цікавы здымак, іншыя фота павінны быць значна меншымі. У сярэдзіне газеты знаходзяцца дзве злучаныя калонкі, якія называюць раскладушкай. Яе мы можам праектаваць так, каб некаторыя элементы перабягалі з левай калонкі на правую (загалоўкі, тэкст артыкулаў). Дзякуючы гэтаму мы атрымоўваем больш цікавых графічных рашэнняў. Усе калонкі газеты, нават такія, на якіх ніводная частка артыкула не пераходзіць з левай паласы на правую, трэба праектаваць парамі, бо так іх бачаць чытачы.

ВОКЛАДКА ГАЗЕТЫ Калі мы праходзім міма шапікаў ці прылаўкаў, дзе прадаюць прэсу, то бачым толькі тытульныя старонкі газет. Яны выконваюць ролю, падобную да вітрыны, — праз іх вонкавы выгляд чытач вырашае, купіць яму газету ці не. Рашэнне прымаецца за некалькі дзясяткаў секундаў — менавіта столькі ў нас часу, каб прыцягнуць увагу чытача. Некалькі дзясяткаў секундаў — гэта вельмі мала, каб прачытаць артыкул ці параўнаць усе суседнія выданні. Таму мы павінны спакусіць чытача сапраўды прыцягальнымі словамі, здымкамі, цікавымі графічнымі рашэннямі. Над тытульнай старонкай варта сур’ёзна папрацаваць. Ёсць тытульныя старонкі, якія раскрываюць толькі адну галоўную тэму. Іншая інфармацыя выяўленая ў кароткіх загалоўках і лідах, якія заахвочваюць прачытаць артыкулы і адсылаюць чытача да самой газеты. Такія тытульныя старонкі часам называюць «плакатнымі», іх часта выкарыстоўваюць часопісы.

128

Графічная азбука рэдактара

Sonntags Blick — прыклад добрага lauout-а папулярнай газеты

The Guardian (Вялікабрытанія) — вокладка з мноствам тэм, якія анансуюцца з дапамогай значных тэкставых фрагментаў

Акция (Расія) — плакатную вокладку, якую звычайна выкарыстоўваюць ілюстраваныя часопісы, выкарысталі ў інфармацыйным тыднёвіку

Politiken (Данія) — вокладка з адной галоўнай тэмай (увесь тэкст на першай старонцы) і з графічнымі анонсамі іншых артыкулаў

129

5 Іншыя тытульныя старонкі анансуюць некалькі абраных артыкулаў, усе тэксты цалкам ці толькі іх пачатак. Такі тып тытульных старонак выкарыстоўваецца звычайна ў штодзённіках, а таксама ў інфармацыйных газетах і штотыднёвіках. Газету мы пазнаём перадусім па так званым «пашпарце». Яго складаюць лагатып газеты, які ўключае яе назву і дадатковыя элементы паводле выбару: слоган, дату і месца выдання (істотна для лакальнай газеты), кошт, нумар выдання і індэкс (гэта не абавязкова, чытачы на гэта не звяртаюць увагі), а таксама здымкі і тэксты, якія анансуюць змест нумара. Здымкі на тытульнай старонцы павінны канцэнтраваць увагу, а здольныя на гэта толькі тыя з іх, якія выяўляюць эмоцыю. Нецікавыя партрэты ганаровых прадстаўнікоў, пустыя краявіды, кветкі і далягляды не прыдатныя для першай калонкі. Найлепшыя здымкі — гэта тыя, дзе ёсць рух, якія паказваюць акцыю, твары, якія выяўляюць эмацыйны стан, гэта фота, на якіх мы бачым стасункі паміж людзьмі, блізкасць, канфлікт, адданасць. Загалоўкі на тытульнай старонцы павінны ўтрымліваць моцныя, напоўненыя сэнсам словы. Гэтаксама, як і на здымках, у іх павінны гучаць эмоцыя, акцыя і рашучы каментар падзей, што асвятляюцца ў нумары. Неабходна, каб загаловак быў добра бачны ў калонцы, надрукаваны вялікімі літарамі і, адпаведна, кароткі. Напісанне сціслых загалоўкаў патрабуе пэўнага досведу і ўмення, таму мы мусім давяраць гэтую справу найбольш прафесійным, таленавітым рэдактарам. Анонсы артыкулаў, размешчаныя на тытульнай старонцы, трэба праектаваць інакш, чым кароткія артыкулы, якія размяшчаюцца тут цалкам. У модных газетах анонсы размяшчаюць на шэрым ці каляровым фоне, для іх падбіраюцца іншыя, чым для загалоўкаў, шрыфты, да іх дадаюцца малыя здымкі, часам з выразаным фонам. Спосаб праектавання анонсаў — адзін з распазнавальных знакаў газеты, таму ён не павінен змяняцца.

УРОК МАЛЮНКА ДЛЯ РЭДАКТАРАЎ Малюнак старонкі выконвае некалькі функцый, якія нельга абмінуць. Гэта своеасаблівы план размяшчэння матэрыялаў у чарговым нумары газеты напярэдадні вёрсткі. Добры малюнак інфармуе журналістаў пра тое, якое месца ў газеце зоймуць іх артыкулы, фатографам падказвае, колькі і якіх здымкаў яшчэ нестае, а сакратару рэдакцыі нагадвае, колькі матэрыялаў яшчэ трэба дадаць. Малюнак павінен утрымліваць усе загалоўкі, плошчу для здымкаў і тэкстаў, якія мы плануем змясціць. Узор падрыхтоўкі (ілюстрацыя) адпаведнага праекта размешчаны на суседняй старонцы. Малюнкі ўсіх старонак, у маштабе 1:1, павінны вісець на заўважным месцы ў

130

Графічная азбука рэдактара

I (Партугалія) — вокладка папулярнага тыднёвіка, якая дэманструе сучасныя трэнды ў графічным дызайне

Liberation (Францыя) — вокладка без ілюстрацый і анонсаў

El Tiempo (Калумбія) — шмат кароткіх анонсаў артыкулаў

Рабочы макет некалькіх спартыўных старонак, падрыхтаваны падчас планіравання напярэдадні макетавання

Спартыўныя старонкі, складзеныя на аснове малюнкаў з дапамогай графічнай праграмы Adobe InDesign.

131

5 рэдакцыі. Перад вывешваннем малюнкаў на сцяну трэба зрабіць некалькі меншых эскізаў, абмеркаваць разам з графікам і сувыдаўцом розныя варыянты размяшчэння артыкулаў на старонках і выбраць найлепшае рашэнне. Калі ваш малюнак дакладны, то можна даволі ўпэўнена акрэсліць аб’ёмы ўсіх тэкстаў. Журналісты павінны старацца пісаць тэксты менавіта такога памеру, які запланаваў рэдактар газеты. Аб’ём публікацый у знаках можна таксама пазначаць на малюнку. Спецыяльна падрыхтаваныя аркушы з лініямі падзелу на слупкі значна дапамагаюць пры падрыхтоўцы малюнка. На іх мы можам нават напісаць раней прыдуманыя загалоўкі артыкулаў, каб праверыць, ці адпаведная іх даўжыня. Перад тым як выслаць газету ў друкарню, робяцца пробныя раздрукоўкі звярстаных калонак, каб ацаніць якасць і знайсці магчымыя памылкі. Часта толькі на сцяне бачна, ці дастаткова газета разнастайная, ці не паўтараюцца графічныя рашэнні, ці няма паўтору тэм. Бо яшчэ ёсць час на тое, каб выправіць памылкі. Вывешванне газеты на сценку — распаўсюджаная практыка ў добра арганізаваных рэдакцыях.

НАКОНТ КОЛЕРУ Не ўсе старонкі газеты павінны быць каляровымі. На Захадзе шмат якія газеты могуць сабе дазволіць поўнакаляровы варыянт, але яны гэтага не робяць. І такім чынам эканомяць грошы. Каляровыя ў гэтых газетах толькі першая і апошняя старонкі, а таксама тыя, дзе месціцца каляровая рэклама. Такая эканомія не пашкодзіць кожнай невялікай газеце, дзе лішніх грошай не бывае ніколі. Звернем увагу на разумнае выкарыстанне колеру. Каляровымі могуць быць здымкі, лагатып, рэклама. Але не варта перабольшваць з колерам пры афармленні іншых элементаў выдання. Каляровыя загалоўкі і фоны пад тэкстамі выкарыстоўваюцца ў забаўляльных, так бы мовіць, «лёгкіх» часопісах, але гэта ніколі не падыме аўтарытэт і не зробіць больш прывабнай лакальную газету. Сучасныя газеты эканомяць на колеры. Добрым рашэннем з’яўляецца ўжыванне так званага дадатковага колеру. Мы дамаўляемся з друкарняй, што пэўныя элементы газеты (лагатыпы, фон пад тэкстамі, лініі, якія падзяляюць тэксты, і г. д.) будуць выкананыя ў адным абавязкова ўзгодненым з рэдакцыяй колеры. Такое рашэнне знаёмае «старым», дасведчаным друкарам і каштуе нашмат танней за поўнакаляровы друк.

132

Графічная азбука рэдактара

Le Monde (Францыя) i Economista (Іспанія) — усё часцей часопісны layout выкарыстоўваецца ў інфармацыйных газетах

ГАЗЕТНЫ ЗДЫМАК ВАЧЫМА РЭДАКТАРА

У гэтым падручніку ёсць асобны раздзел, прысвечаны фотаздымкам у прэсе. Не будзем паўтараць дадзеную там інфармацыю. Аднак трэба добра разумець, як мы выкарыстоўваем здымкі ў працэсе рэдагавання і чым гэты працэс адрозніваецца ад размяшчэння газетных фота на выставах. У шведскім штодзённіку «Expressen» у 90-я гады XX стагоддзя здарылася гісторыя, якая добра характарызуе працу рэдактара са здымкамі ў газеце. Шведскім героем футбольных чэмпіянатаў свету ў той час быў брамнік нацыянальнай лігі, які паспяхова бараніў шведскую браму ад атак праціўнікаў. Найлепшы фотарэпарцёр «Expressen» правёў тры гадзіны пад праліўным дажджом падчас апошняга матча, каб задакументаваць подзвігі героя-брамніка. Калі ён прынёс у рэдакцыю каля 1000 здымкаў, то быў моцна прастуджаны. Фотаэдытар газеты, пасля таго як прагледзеў усе здымкі, у якасці ілюстрацыі да артыкула выбраў здымак пальчатак, якія ловяць мяч… З рэдакцыйнага архіва, з матча, які адбыўся два гады таму. Рэдактар трактуе здымкі, прынесеныя фотарэпарцёрам, як тканіну для вопраткі, з якой ён мусіць выкраіць той кавалак, які дакладна пасуе да артыкула, найлепшым чынам перадасць настрой і атмасферу падзей. Гэта не сведчыць пра непаважлівае стаўленне да працы фотарэпарцёраў — прыведзеная гісторыя, хутчэй, з’яўляецца выключэннем. І сведчыць яна пра тое, што здымак не з’яўляецца проста ілюстрацыяй ці запаўненнем пустога месца.

133

5 ТОЛЬКІ ДОБРЫЯ ЗДЫМКІ Чытачы будуць лічыць рэдактараў прафесіяналамі, толькі калі ў газеце будуць добрыя здымкі. І наадварот — газета са слабымі, невыразнымі фота будзе лічыцца непрафесійнай, аматарскай. Калі здымкі сярэдняй якасці вы заменіце на лепшыя, то выданне адразу стане больш цікавым, нават калі вы не заменіце ніводнага артыкула. Толькі добрыя здымкі заслугоўваюць таго, каб быць апублікаванымі. Чытачы не разбіраюцца ў фотамастацтве, але яны заўсёды адрозняць змястоўнае, дынамічнае фота ад нуднага. Калі вы надрукуеце ў газеце нецікавы здымак вялікага фармату, чытачы будуць мець прэтэнзіі: маўляў, столькі месца змарнавалі, замест таго каб напісаць нешта цікавае. Такім чынам, фотаздымак, здольны зацікавіць і выклікаць эмоцыі, можа займаць нават дзве старонкі.

ВАЖНАЕ З ПУНКТУ ГЛЕДЖАННЯ РЭДАКТАРА ► 1. МАТЫЎ. Добрыя здымкі заўсёды маюць выразна акрэслены матыў — чалавека, прадмета ці сітуацыі. Нават у натоўпе мы мусім выбраць таго чалавека, які з’яўляецца для нас найважнейшым. Нават у неймаверным хаосе прадметаў рэдактар выбірае адзіны фокус, на якім ён канцэнтруе ўвагу, кадруе (абразае) здымак. Сэнс рэдагавання — у дасканаласці выбару. Калі з першага разу немагчыма вызначыць, што з’яўляецца менавіта тэмай здымка, такое фота не варта публікаваць. ► 2. КАНТРАСТ. Яго пошукі дапамагаюць вызначыць галоўны матыў фотаздымка. Калі людзі ці прадметы, якія мы фатаграфуем, будуць выглядаць інакш, чым фон, мы атрымаем дасканалы эфект, які характарызуюць нечаканасць, небудзённасць, нетрывіяльны погляд. Уменне знаходзіць кантраст неабходна трэніраваць. Добрыя рэдактар, фотаэдытар бачаць больш, чым звычайны чалавек. ► 3. КАНТАКТ. Калі чалавек, якога мы здымаем, зірне на нас у момант націскання на кнопку, то пазней кожны, хто будзе глядзець на апублікаваны здымак, адчуе ўласны ўдзел ці дачыненне да таго, што робіць сфатаграфаваны. Позірк чалавека ў аб’ектыў фотакамеры робіць здымак цікавым. Аднак трэба пазбягаць штучных, няшчырых, пастановачных здымкаў. ► 4. ІНТЭРАКЦЫЯ. Людзі, якія размаўляюць паміж сабой ці нешта супольна робяць, больш цікавыя, чым нерухомыя, застылыя ў нейкай позе. Інтэракцыя, ці тое, што адбываецца паміж героямі здымка, выклікае цікаўнасць чытачоў і прыцягвае іх увагу да артыкула. ► 5. СЭНС. Кожны здымак павінен нешта значыць, таму мы ніколі не публікуем фота дзеля дэкарацыі. Часцей за ўсё мы змяшчаем фатаграфіі вядомых людзей і сацыяльна значных падзей, толькі не «гуль-

134

Графічная азбука рэдактара

1

2

3

4

5

135

ню кацянят». Адначасова варта паклапаціцца пра тое, каб карцінка несла эмацыянальны зарад: на здымку шчаслівай сям’і мы павінны бачыць блізкасць, на фота паспяховага чалавека — сілу і ўпэўненасць у сабе, на адлюстраванні месца трагедыі — пагрозу. ► 6. НЯЗВЫКЛЫ ПОГЛЯД. Шукайце яго заўсёды. Не варта змяшчаць у газеце карцінкі, знаёмыя ўсім з дзяцінства: будынкі, помнікі, вядомыя месцы. Апраўданнем таго, што мы ў соты раз прапануем тое, што паказвалі ўжо 99 разоў, можа быць толькі пошук новага. Мы шукаем здымкі з неспадзяваных месцаў, знаходзім нечаканую перспектыву, незвычайныя позіркі, жэсты, выразы твараў. Аднак трэба пазбягаць нечаканых кантэкстаў, то бок сітуацый, якія могуць зрабіць здымак смешным. ► 7. СВЯТЛО. Часам той, хто здымае, забываецца паклапаціцца пра адпаведнае асвятленне аб’екта. Здаецца, каб атрымаўся добры здымак, дастаткова таго, што хоць нешта свеціць (напрыклад, сонца, ці лямпачкі ў памяшканні, ці калі мы ўключаем флэш у фотаапараце). Але большасць здымкаў, выкананых у хмарны дзень, будуць шэрымі і плоскімі, нецікавымі; кволае святло лямпачкі не дапаможа зрабіць якасны здымак, а флэш намалюе на сцяне, за галовамі тых, каго вы фатаграфуеце, брыдкія бясколерныя цені. Таму па магчымасці старайцеся здымаць пры добрым надвор’і і ў светлых памяшканнях. Без флэшу. ► 8. КАДР — не заўсёды тое, што знаходзіцца ў цэнтры фотаздымка і, на першы погляд, здаецца найважнейшым. Паводле даўно адкрытага прынцыпу, названага «залаты падзел», у кожнай выяве можна пазначыць чатыры пункты, на якіх асабліва канцэнтруецца ўвага гледача. Усё, што мы змесцім побач з гэтымі пунктамі, абавязкова заўважаць і будуць успрымаць як вельмі важнае. Кадруючы фотаздымак на старонцы газеты, зробім так, каб побач з «моцнымі пунктамі карцінкі» апынуліся галоўныя матывы здымка, лінія гарызонту, найважнейшыя дэталі. ► 9. ДЭТАЛІ. Ілюстраваць газету немагчыма аднымі толькі здымкамі, на якіх адлюстраваныя групы людзей і далёкія краявіды. Вельмі моцна ўвагу чытача прыцягваюць дэталі, цікавыя падрабязнасці. У кожным выданні вы мусіце змясціць некалькі здымкаў, выкананых шляхам набліжэння: твару, дробнага прадмета, далоні, жэста. Зразумела, гэта павінны быць важныя, поўныя сэнсу дэталі.

136

Графічная азбука рэдактара

6

7

8

9

Выкарыстаныя фотаздымкі — 1, 8 Сара Ляўковіч (1 узнагарода World Press Photo 2014), 2 Дамір Сагол (агенцтва REUTERS), 3, 4, 5 рэпарцёры штодзённай газеты Super Express (Варшава), 6, 9 творчыя здымкі (агенцтва Corbis), 7 Даніель Ачоа дэ Ольза (2 узнагарода World Press Photo 2014).

137

5 ЯК ВЫБІРАЦЬ ЗДЫМКІ? Падборка здымкаў для друку павінна адпавядаць наступным крытэрам: утрымліваць агульны план і дэталі, мець падоўжаныя і папярэчныя здымкі, складацца з кадраў, скіраваных управа і ўлева. Толькі такая падборка дазволіць свабодна спраектаваць цікавы графічны праект кожнай старонкі. Абмяркуйце здымкі з аўтарамі — як з фатографам, так і з журналістам, які не толькі піша тэкст, але і здымае: праінфармуйце іх, якія ілюстрацыі ўяўляеце на газетнай паласе, што вам патрэбна. Пасля таго як здымкі зроблены, вы разам з аўтарам павінны правесці селекцыю — адкінуць тэхнічна слабыя, нецікавыя і нудныя фатаграфіі. Селекцыя — гэта першы крок да ўдалага рэдагавання старонак.

ЗДЫМКІ МЫ АЦЭНЬВАЕМ ПАВОДЛЕ НАСТУПНЫХ КРЫТЭРАЎ: ► Якую

гісторыю распавядаюць здымкі, дасланыя фатографам, якія эмоцыі яны выклікаюць, ці дапаўняюць інфармацыю, дадзеную ў тэксце? ► Ці ўсе здымкі патрэбныя, каб расказаць гісторыю? Магчыма, дастаткова аднаго, а мабыць, не трэба ніводнага? Неабходныя толькі тыя здымкі, якія раскрываюць сутнасць справы. Не варта публікаваць фатаграфіі, якія нічога не дадаюць. ► Ці дасканалы здымак тэхнічна, ці добра ён скампанаваны? Няўдалыя, дрэнныя здымкі падрываюць імідж газеты. Толькі выключны, унікальны фотаздымак можа быць тэхнічна кепскай якасці. ► Ці не супярэчліва трактуе інфармацыю здымак, напрыклад, калі нікчэмныя людзі выклікаюць сімпатыю, а героі выглядаюць спалоханымі?

КАДРОЎКА (АБРАЗАННЕ) ЗДЫМКАЎ Сутнасць кадроўкі заключаецца ў выбары найбольш выбітных элементаў карцінкі і кампанаванні таго, што бачна на здымку, найцікавейшым спосабам. Першая кадроўка выконваецца тады, калі робіцца здымак. Фатограф выбірае фрагмент з таго, што бачыць, і рэгіструе яго з дапамогай фотаапарата, мабільнага тэлефона ці іншай здымачнай тэхнікі. На гэтым этапе мы вызначаем галоўны матыў здымка, фон і спосаб асвятлення. Калі ў гэты момант мы чагосьці не адлюструем, то ў будучыні ў нас не будзе шанцу зрабіць гэта.

138

Графічная азбука рэдактара

КАДРОЎКА ПАДЧАС РЭДАГАВАННЯ (ПАРАДЫ ФОТАЭДЫТАРА): ►Прыбяры

ўсё, што не з’яўляецца абсалютна неабходным: неба, зямлю, непарадак на далёкім плане. ►Знайдзі галоўны матыў здымка і павяліч яго максімальна, абрэж «пад корань» усё іншае. ►Пакінь больш «паветра», калі здымак дэманструе меланхалічны настрой (смутак, адзіноту, страх), але... кадруй цесна, калі тэма — гэта акцыя, рух, падзея. ►Не кадруй вертыкальна здымак, які быў першапачаткова гарызантальным, і наадварот (бо на старонцы з’явіцца вертыкальная ці гарызантальная «дзірка»). ►Не абразай канцоў прадметаў і асоб: стопы ног, пальцы, істотныя для здымка дэталі.

ЖУРНАЛІСТЫ-ФАТОГРАФЫ У невялікіх рэдакцыях здымкі робяць самі журналісты — аўтары тэкстаў. І гэта разумнае рашэнне. Бо яны заўсёды прысутнічаюць на месцы падзей, размаўляюць з людзьмі, ведаюць, што патрэбна газеце. Забяспечыць журналістаў недарагімі лічбавымі фотаапаратамі не будзе вялікай фінансавай праблемай нават для небагатых рэдакцый. Журналісты павінны вучыцца фатаграфаваць гэтаксама, як і засвойваць візуальнае рэдагаванне газеты. Найлепшы спосаб — увесь час абмяркоўваць на рэдкалегіі фотаздымкі, размешчаныя ў нумары. З цягам часу фотаматэрыял, які робяць журналісты, будзе паляпшацца. Аналізу здымкаў варта прысвячаць асобны час. Дастаткова прагледзець выпуск і адзначыць тыя здымкі, якія выклікалі эмоцыі, якія добра запомніліся.

ЗДЫМКІ З АГЕНЦТВАЎ І ІНШЫХ КРЫНІЦ Здымкі можна набываць як у фотаагенцтвах, так і ў фотааматараў, якія мараць працаваць у газеце, а таксама ў выпадковых сведкаў здарэння. Часам здымкі можна атрымаць і ад выратавальных службаў (паліцыя і пажарная служба шмат у якіх краінах робяць фатаграфіі для ўласных патрэб). Танныя агенцтвы кшталту microstock (напрыклад, www.fotolia.com) купляюць прыватныя здымкі і рэалізуюць іх. Кошт такіх здымкаў ад 1 да 5 долараў. Да ўсяго шмат агенцтваў прапануюць пэўную колькасць фатаграфій бясплатна.

139

5 А КАЛІ ДОБРЫХ ЗДЫМКАЎ НЯМА? Выберы з таго, што ёсць, аднак такія фатаграфіі, якія паказваюць больш за іншыя міміку, жэсты, падзею. ► Смела кадруй тыя здымкі, якія маеш, — знайдзі найбольш істотныя дэталі. ► Зрабі гісторыю ў здымках: два слабыя фота побач, якія паказваюць падзею, не такія ўжо і кепскія. ► Калі час дазваляе, адпраў фатографа ці рэпарцёра, каб зрабілі здымкі зноўку. ► Знайдзі іншага фатографа, іншую крыніцу здымкаў (паліцыя, канкурэнты, сведкі). ► Замест фатаграфіі можна выкарыстаць іншую графічную форму: мапу, чарцёж, цытату. ► Схавай кепскі здымак у layout — перамясці артыкул са слабым фота ўніз старонкі. ► Купі ў агенцтве ці выканай сам ілюстрацыйны, сімвалічны здымак. ► Распрацуй layout без здымка, з вялікімі загалоўкамі, цытатамі і г. д. ► І калі нічога не дапаможа... надрукуй слабыя здымкі. ►

ЦІ ТРЭБА РЭДАКТАРУ ВАЛОДАЦЬ ПРАГРАМАМІ ВЁРСТКІ? Апошняе дзесяцігоддзе прынесла шмат змен у медыі. Узніклі альтэрнатыўныя спосабы публікацыі журналісцкіх матэрыялаў. Узмацніліся і занялі сваё месца на рынку інтэрнэт-выданні, з’явіліся публікацыі зусім новага кшталту — арыентаваныя на планшэты і смартфоны. Усё часцей тэксты ўжо не з’яўляюцца асноўнай формай журналісцкай працы, бо новым медыям патрэбныя здымкі, фільмы, інтэрактыўная графіка і анімацыя. Мультымедыі сталі звычайным спосабам распаўсюджвання выдавецкіх матэрыялаў. Каб адказваць на патрабаванні рынку медыяў, які развіваецца ўвесь час, журналісты павінны ўмець фатаграфаваць і апрацоўваць фотаматэрыял, здымаць фільмы і манціраваць відэа, рыхтаваць статычны і інтэрактыўны layout, класічную і анімацыйную інфаграфіку. На першы погляд, гэта здаецца немагчымым. І адкуль узяць час, каб усяму гэтаму навучыцца? Аднак без элементарнага ўмення карыстацца ўсімі сучаснымі інструментамі займацца паўнавартаснай журналістыкай неўзабаве будзе немагчыма. Ужо сёння быць добрым журналістам — гэта значыць умець пісаць тэксты, фатаграфаваць і здымаць фільмы, а таксама карыстацца адпаведнай тэхнікай і праграмамі. З’яўляюцца новыя формы,

140

Графічная азбука рэдактара

якія тэхнічна палягчаюць выкананне гэтай працы: здымкі і фільмы можна не толькі зрабіць, але і апрацаваць з дапамогай смартфона ці планшэта. Опцыі, якія гэтаму служаць, становяцца ўсё больш простымі ў выкарыстанні і не патрабуюць вялікай навукі. Дзякуючы развіццю тэхналогій сёння стала цалкам магчымым, каб рэпарцёр дастаўляў у рэдакцыю тэхнічна апрацаваныя здымкі, зманціраваныя фільмы, анімацыю ці інтэрактыўную інфаграфіку. Трэба толькі засвоіць правілы «новай мовы» медыяў — мовы візуальных камунікацыі, расповеду — «visual storytelling». Невялікім крокам на шляху да гэтага разумення і з’яўляецца гэты раздзел. ► ПРАГРАМЫ, з якімі варта хаця б павярхоўна пазнаёміцца, — гэта Adobe InDesign і QuarkXPress. Абедзве опцыі запраграмаваныя для вёрсткі газет і кніг. Але новыя версіі служаць таксама для вёрсткі інтэрактыўных файлаў pdf, найбольш прасунутых выданняў для планшэтаў і інш. З дапамогай гэтых праграмаў можна зрабіць простыя анімацыі і нават інтэрнэтстаронкі. Гэта інструменты прафесійных графікаў і сувыдаўцоў.

Adobe Photoshop — гэты паўсюдна вядомы інструмент апрацоўкі фотаздымкаў. Але варта ведаць, што яго называюць таксама мастацкай праграмай і выкарыстоўваюць у графічных працах, у тым ліку пры стварэнні layout інтэрнэт-старонак. Спецыяльна для фатографаў распрацаваныя іншыя, больш спецыялізаваныя, опцыі, такія як Adobe Lightroom.

ПЫТАННІ І АДКАЗЫ (FAQ)

► ЯКІ ПАМЕР ЛІТАР НАЙЛЕПШЫ ДЛЯ ГАЗЕТЫ? У залежнасці ад шрыфту, памераў газеты і шырыні слупкоў выкарыстоўваюцца літары памерам ад 8,5 да 12 пунктаў, найчасцей 9–10 пунктаў. Шмат залежыць ад таго, як спраектаваныя шрыфты: ёсць такія, якія добра чытаюцца пры памеры 8,5 пункта, і такія, якія нават пры 11 пунктах будуць выглядаць малымі літаркамі. ► ЯКІ ПАВІНЕН БЫЦЬ ІНТЭРВАЛ ПАМІЖ РАДКАМІ АСНОЎНАГА ТЭКСТУ (BODY)? Шмат залежыць ад шрыфту, але найчасцей міжрадковы інтэрвал на адзін пункт большы за памер літар тэксту, то бок 10 пунктаў пры 9-пунктавай літары і 11 пры 10-пунктавай. Гэта трэба паглядзець на пробным тэксце. Найчасцей павелічэнне інтэрвалу паміж радкамі паляпшае якасць чытання.

141

5 ► ЦІ МОЖНА НА КОЖНАЙ СТАРОНЦЫ ГАЗЕТЫ ВЫКАРЫСТОЎВАЦЬ ІНШЫЯ ШРЫФТЫ? Найлепш ва ўсёй газеце выкарыстоўваць адзін набор шрыфтоў. Раз у некалькі гадоў можна змяняць макет і шрыфты, аднак паміж гэтымі пераўтварэннямі неабходна прытрымлівацца прынятых правіл як асноўнага закону. ► ЦІ МОЖНА ВЫКАРЫСТОЎВАЦЬ КУРСІЎ (НАХІЛЕНЫ ШРЫФТ) І З ЯКОЙ МЭТАЙ? Нахілены шрыфт, які называюць курсівам, ці італікай, чытаецца цяжэй, чым прамыя літары. Вы можаце запраектаваць у газеце італіку для некаторых тэкстаў, каб вызначыць асаблівы характар матэрыялу: напрыклад, вершы, лісты ад чытачоў, фельетон галоўнага рэдактара. Гэта павінны быць толькі кароткія тэксты (найлепей да 1000 знакаў), інакш чытанне будзе цяжкім. ► ЦІ МОЖНА ПАВЯЛІЧЫЦЬ ПАМЕР ШРЫФТУ, КАЛІ ВЫСВЕТЛІЦЦА, ШТО ТЭКСТ НАДТА КАРОТКІ? Аднойчы акрэслены памер тэкставага шрыфту павінен выкарыстоўвацца заўсёды, на кожнай старонцы (калонцы). Кароткі тэкст трэба пашырыць, дапоўніць словамі і сказамі. Надта доўгі тэкст трэба скараціць. Памер літар мы не змяняем. ► ЦІ РАІЦЕ ВЫ ЎЖЫВАЦЬ ФАНТАЗІЙНЫЯ, УПРЫГОЖАНЫЯ ШРЫФТЫ? Наяўнасць аздобленых, дэкаратыўных тэкстаў не пасуе інфармацыйнай газеце. Але, калі ў вас ёсць асобная калонка для дзяцей, альбо са здымкамі маладых пар, альбо з паэзіяй, спецыяльна для яе можна запраектаваць аздобленыя загалоўкі. Але ўвага! Іх трэба запісаць у stylebook, і яны мусяць быць заўсёды аднолькавыя — іх нельга змяняць з нумара ў нумар, паддаўшыся фантазіі графікa ці рэдактара. ► ЦІ З’ЯЎЛЯЕЦЦА ПАМЫЛКАЙ ЦЭНТРОЎКА ЗАГАЛОЎКАЎ? Цэнтроўка была модная некалькі дзесяцігоддзяў таму, з гэтай прычыны яе рэдка можна сустрэць у сучасных газетах. Але мода змяняецца і вяртаецца. ► ЦІ МОЖНА Ў АДНОЙ ГАЗЕЦЕ ВЫКАРЫСТОЎВАЦЬ СЛУПКІ РОЗНАЙ ШЫРЫНІ? Лепш не, хаця, праглядаючы заходнія газеты, вы знойдзеце і такія складаныя рашэнні. Аднак выкарыстанне слупкоў рознай шырыні — вынік вельмі дакладнага праектавання, і гэта форма не выкарыстоўваецца абы-як. Гэткія слупкі вам можа запраектаваць толькі добры графік-дызайнер, і, калі ў вас такога няма, пазбягайце гэтага рашэння.

142

Графічная азбука рэдактара

► ЦІ САПРАЎДЫ КОЖНЫ ТЭКСТ ПАВІНЕН МЕЦЬ ТОЙ ПАМЕР, ЯКІ ЗАПЛАНАВАЎ РЭДАКТАР, КАЛІ МАЛЯВАЛІ (МАКЕТАВАЛІ) ГАЗЕТУ? Так працуюць у кожнай сучаснай рэдакцыі. Прафесіянальны журналіст павінен умець напісаць тэкст дакладна такога памеру, які патрэбны, толькі аматары не ў стане забяспечыць адпаведны аб’ём артыкула. ► ЯК ПАВІННЫ ДЗЕЙНІЧАЦЬ ПРЫ ПАДРЫХТОЎЦЫ ПРАЕКТА ТЫЯ, ХТО НЕ ЎМЕЕ МАЛЯВАЦЬ? Каб намаляваць праект па размяшчэнні артыкулаў, мастацкія здольнасці не патрэбныя. Такі малюнак можа выканаць кожны — дастаткова крыху цярпення і дакладнасці. Малюнак можа зрабіць сам рэдактар, магчыма стварыць яго калектыўна — кіраўнік распавядае і малюе графік. Але ў кожнай сучаснай рэдакцыі галоўны рэдактар і сакратар рэдакцыі ўмеюць маляваць калонкі самастойна. ► ЦІ САПРАЎДЫ ДВА АРТЫКУЛЫ НЕ МОГУЦЬ БЫЦЬ АДНОЛЬКАВА ВАЖНЫМІ? Рэдактар газеты не піша бяздумна пра ўсё, што ён пабачыў ці пачуў, бо далёка не ўсё вартае апісання, — ён толькі вырашае, класіфікуе і ацэньвае. Рэдактар дапамагае чытачам у зборы інфармацыі, але таксама ў яе інтэрпрэтацыі і каментаванні. Калі для рэдактара два артыкулы аднолькава значныя, магчыма, яны абодва не надта важныя, нецікавыя для чытачоў, і не варта марнаваць на іх месца. ► ЦІ ПАВІННА ГАЗЕТА АБНАЎЛЯЦЦА? Рэдактары лакальных газет часам тлумачаць, што чытачы прызвычаіліся да несучаснага выгляду газеты, таму не варта нічога змяняць. За такімі тлумачэннямі стаіць звычайная лянота рэдактара і рэдкалегіі. Бо чытачам лакальнай газеты неўзабаве можа спадабацца больш цікавая, выдатна адрэдагаваная і добра спраектаваная газета канкурэнтаў. Ці змястоўны інтэрнэт-партал. Так адбываецца ва ўсім свеце, а газет, якія гэтага не зразумелі, ужо няма. ► ЦІ КОЖНЫ ТЭКСТ ТРЭБА ІЛЮСТРАВАЦЬ? Якраз наадварот, далучэнне здымка да кожнага тэксту стварае бязладдзе і перашкаджае ўспрыняць газету, бо чытач не ведае, на чым сканцэнтраваць позірк. Часта дастаткова аднаго моцнага здымка ў калонцы, які будзе ілюстрацыяй галоўнага артыкула. Іншыя тэксты могуць быць без здымкаў.

143

5 ► КОЛЬКІ ЗДЫМКАЎ МОГУЦЬ ІЛЮСТРАВАЦЬ АДЗІН АРТЫКУЛ? Тут не існуе ніякай дакладнай нормы, але звычайна хапае аднаго здымка. Газета, дзе ілюстраваным быў бы кожны артыкул, хутчэй за ўсё, была б надта хаатычнай і нуднай. Выбар аднаго, самага дасканалага, здымка — лепшае рашэнне. ► АЛЕ ШТО РАБІЦЬ, КАЛІ МЫ МАЕМ ЗДЫМКІ ДА КОЖНАГА АРТЫКУЛА? Выбраць з іх толькі тыя, якія сапраўды цікавыя і вартыя таго, каб іх памяталі. Адкінуць усе тыя, якасць якіх не найлепшая, якія максімум маюць права на існаванне. Дзякуючы гэтаму ваша газетa будзе змяшчаць толькі сапраўды добрыя здымкі. ► КАЛІ ВАРТА ІЛЮСТРАВАЦЬ АРТЫКУЛ НЕКАЛЬКІМІ ЗДЫМКАМІ? Калі здымкі адлюстроўваюць развіццё падзей, калі мы хочам паказаць адначасова агульны план і дэталі ці на розных фота дэманструем прычыны і наступствы здарэння, — у такіх выпадках можна выкарыстаць большую колькасць фатаграфій, аднак заўсёды адна з іх павінна быць важнейшай за іншыя, то бок большай па памеры. Выключэннем з’яўляюцца здымкі чытачоў газеты, якія яны робяць з нагоды публічных мерапрыемстваў, святаў, сямейных сустрэч, пачатку навучальнага года ці прызыву ў войска. У гэтым выпадку варта апублікаваць шмат здымкаў і помніць, што кожны чалавек жадае набыць газету са сваёй выявай, а таксама ягоныя блізкія, суседзі і знаёмыя. А кожны прададзены экзэмпляр — гэта грошы на развіццё газеты. ► НАКОЛЬКІ МОЦНЫМ МОЖА БЫЦЬ АДЗІН ЗДЫМАК? Ён можа займаць цэлую калонку альбо дзве. Аднак памятайце, што чытачы не будуць у захапленні, калі вы будзеце друкаваць вялікія нудныя фотаздымкі кепскай якасці. Але не варта друкаваць і малыя здымкі, на якіх нікога не распазнаеш. Гэта страта месца. ► ЦІ МОЖНА ДРУКАВАЦЬ ЗДЫМКІ, СПАМПАВАНЫЯ З ІНТЭРНЭТУ? Пампаванне здымкаў з інтэрнэту — звычайны крадзеж, таму гэтага не павінна быць у годнай газеце. ► НАВОШТА ПАДПІСВАЦЬ ЗДЫМКІ? І ТАК БАЧНА, ШТО НА ІХ. На здымку не бачна, калі ён быў зроблены, не зразумелыя акалічнасці, нагоды і наступствы таго, што на фота адлюстравана. Можа быць абсалютна цьмяным, што паказана на здымку, можа не быць нават упэўненасці, хто на ім. Усё гэта тлумачаць подпісы. Апрача гэ-

144

Графічная азбука рэдактара

тага, подпіс дадаткова заахвочвае да прачытання артыкула, дый сама газетa выглядае багацейшай, калі складаецца не толькі з манатонных слупкоў тэксту. Таму кожную ілюстрацыю варта падпісваць. ► ХТО ПРАЕКТУЕ МАКЕТЫ ГАЗЕТ? Гэтым займаюцца прафесіянальныя дызайнеры, якіх варта наймаць раз на некалькі гадоў, каб яны падрыхтавалі новы праект. У малых газетах за гэтую справу звычайна бяруцца графікі, якія выконваюць вёрстку выдання. Ва ўсякім разе праектаванне макета дае лепшыя вынікі, чым праца без праекта.

145

146

6

Выкарыстанне ілюстрацыі

Ф

ВАДЗІМ ЗАМІРОЎСКІ, ВІКТОРЫЯ ЛУД

Фотаздымкі — важны сродак інфармавання, які часам уздзейнічае мацней за тэкст. Здымкі выконваюць ролю загалоўкаў, якія прыцягваюць увагу чытачоў. Фотаілюстрацыі — гэта таксама важны элемент дызайну выдання. Без фотаздымкаў газета, часопіс, сайт выглядаюць сумнымі і прайграюць у канкурэнтнай барацьбе ілюстраваным выданням.

У ЖУРНАЛІСТЫЦЫ ВЫЗНАЧАЮЦЦА ТАКІЯ КРЫТЭРЫ, ПАВОДЛЕ ЯКІХ МОЖНА АДРОЗНІЦЬ ДОБРЫЯ ЗДЫМКІ АД ДРЭННЫХ: ► Здымак

павінен быць рэзкім і тэхнічна якасным. ► У кадры павінны быць людзі. ► Трэба, каб у кадры былі дынаміка, эмоцыі ды падзеі. ► Здымак мусіць мець мастацкую вартасць — гэта не павінна быць простая фіксацыя факта. ► Здымкі абавязаныя распавядаць пра штосьці. Трэба памятаць, што гэтыя крытэры не ўніверсальныя — яны будуць працаваць толькі ў галіне фотажурналістыкі, а яшчэ дакладней — у навінавай журналістыцы. Тут асабліва важна прытрымлівацца тэхнічнай якасці ў працы. То бок здымак павінен быць рэзкім, зробленым з правільнай экспазіцыяй (вытрымка і дыяфрагма). У кадры фотажурналіста заўсёды павінны быць людзі. Нават калі атрымана заданне зняць нейкі будынак, напрыклад, офіс банка, у любым выпадку на здымку павінен быць чалавек. Не важна, хто гэта будзе — просты мінак на вуліцы ці працаўнік банка. Напрыклад, калі трэба сфатаграфаваць паштоўку, — яна можа ляжаць на далоні. Чаму гэта так? Па-першае, гэта звязана з псіхалогіяй людзей, якія чытаюць СМІ, каб даведацца

147

6 пра жыццё іншых людзей. Па-другое, калі ты бачыш чалавека ў кадры, — выява адразу робіцца жывой, рэпартажнай. Такі імпульс дае чалавечы мозг. Акрамя таго, прысутнасць чалавека ў кадры дазваляе зразумець маштаб аб’ектаў. Для навінавай журналістыкі важныя тры паняцці: дынаміка, эмоцыі і падзеі. Калі вы працуеце для друкаванага выдання, то першая ваша задача — падмацаваць тэкст здымкамі, каб чытачу былі цікавыя як мінімум подпісы да фатаграфій, а як максімум — прачытаць увесь матэрыял. Здымак на газетнай паласе — гэта вітрына, якая павінна зацікавіць. Таму фатаграфіі мусяць «працаваць» разам з загалоўкам (глядзі фота 1). ► ЗДЫМАК — гэта ўдарны інструмент, які чапляе чытача. Таму вышэйзгаданыя тры параметры такія неабходныя для журналістыкі. Хоць неабавязкова, каб усе гэтыя тры якасці прысутнічалі ў адным здымку. Калі вы фатаграфуеце чалавека, у якога бярэцца інтэрв’ю, то, вядома, у такім здымку не будзе падзей, але ў ім могуць быць эмоцыі і дынаміка. Нават калі здаецца, што атрымліваецца статычны партрэт, у ім усё адно пажадана знайсці гэтыя два неабходныя параметры. Калі вам патрэбны партрэтны здымак для інтэрв’ю, то лепей фатаграфаваць чалавека цягам размовы. Ваш герой праз некаторы час звыкнецца з тым, што яго здымаюць. У сярэднім праз 10 хвілін чалавек прызвычайваецца да камеры і да самога працэсу — у гэты момант у вас ёсць шанц атрымаць ад героя не штучныя эмоцыі. Гэта будзе цікавей, чым здымак чалавека, які пазіруе з тэлефонам каля вуха або проста глядзіць у камеру. Калі вам даводзіцца сумяшчаць функцыі фатографа і журналіста, то лепш адразу падрыхтаваць фотаапарат, уключыць яго, выбраць патрэбны аб’ектыў і пакласці яго на стол. Неабходна папярэдзіць суразмоўцу пра тое, што ў вас ёсць намер зрабіць пару здымкаў. Калі будзе наладжаны кантакт, пафатаграфуйце падчас таго, як чалавек захоплена адказвае на вашы пытанні. У дадзенай сітуацыі майстэрства журналіста ў тым, каб суразмоўца не звяртаў увагі на камеру. Здымаць падзеі ў гэтым плане нашмат прасцей. Тут можна знайсці ўсе тры параметры: і дынаміку, і эмоцыі, і падзею. Напрыклад, вы робіце рэпартаж з канцэрта — гэта адначасова і дынаміка (людзі, якія танчаць, або музыкі), і падзея (сам канцэрт), і эмоцыі (твары прысутных). Фотарэпарцёр мусіць памятаць, што здымкі павінны мець эстэтычны выгляд. Нават калі вы здымаеце аварыю, у кадры павінна быць кампазіцыя. У гэтым выпадку вы пазбегнеце той сітуацыі, калі

148

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

1. Фотограф: Вадзім ЗАМІРОЎСКІ

149

ЯК ЗНАЙСЦІ ДОБРЫЯ ФОТАЗДЫМКІ?

6 здымак нагадвае міліцэйскія зводкі. Не абавязкова паказваць зламаны метал ці жорсткія сцэны, але можна сфатаграфаваць людзей, якія рэагуюць на ўбачанае (глядзі фота 2). Фатаграфуючы, вы мусіце дакладна разумець, што хочаце сказаць гэтым здымкам: пра якую праблему распавесці ці якой эмоцыяй падзяліцца. Калі вам удалося перадаць чытачу вашы эмоцыі або думку, — задача выкананая.

ЯК ЗНАЙСЦІ ДОБРЫЯ ФОТАЗДЫМКІ? За якасныя здымкі гэтаксама, як і за якасны тэкст, трэба плаціць, таму што фатаграфія з’яўляецца такім жа прадуктам інтэлектуальнай працы, як журналісцкі артыкул. Таму, калі ў рэдакцыі ёсць фінансавыя магчымасці, то варта падпісацца на стужку інфармацыйнага агенцтва, дзе працуюць прафесійныя фотакарэспандэнты. Калі ў рэдакцыі шмат сапраўды ўнікальных матэрыялаў, то падпіскі на інфармацыйную стужку фотаагенцтва недастаткова. У такім выпадку аптымальным варыянтам будзе мець штатнага фатографа. Зрабіце базу кантактаў фатографаў, якія знаходзяцца ў розных рэгіёнах і гатовыя супрацоўнічаць з вамі. Так вы зможаце аператыўна атрымліваць інфармацыю з розных гарадоў або знаходзіць здымкі на тэмы, якія вас цікавяць. У горшым выпадку, калі ў рэдакцыі нестае сродкаў на аплату прафесійных карэспандэнтаў, здымаць даводзіцца самім журналістам, якія пішуць тэксты. Гэта не самы лепшы варыянт, таму што якасна рабіць дзве працы адначасова практычна немагчыма. Непажадана (хоць і дапушчальна) выкарыстоўваць здымкі з фотастокаў, якія могуць каштаваць танна альбо быць наогул бясплатнымі. Стокавая фатаграфія пазбаўляе матэрыял унікальнасці і стварае пэўнае клішэ (напрыклад, калі да навіны пра судовы працэс у газеце ці на сайце прыкладаецца здымак судзейскага малатка замест «жывога» фотарэпартажу). Такі матэрыял будзе менш чытаны. Не заўсёды варта абіраць у якасці ілюстрацый здымкі з заходніх стокаў, на якіх паказаныя іншага выгляду хаты, людзі і г. д. Напрыклад, часта ў артыкулах пра здароўе выкарыстоўваюць фатаграфіі заходнееўрапейцаў, якія вонкава не падобныя да нашых чытачоў (славянскага тыпу). Гэта адразу выклікае недавер. Адпаведна лепш выкарыстоўваць расійскія (photoexpress.ru), украінскія стокі. З беларускіх рэсурсаў журналістаў часта ратуе photo.bymedia.net, дзе можна бясплатна атрымаць ілюстрацыі, зробленыя ў нашай краіне.

Памятайце, што пры выкарыстанні чужых фатаграфій заўсёды трэба падаваць крыніцу і імя аўтара, калі яно пазначанае.

150

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

2. Девушка плачет на дороге среди разрушенного города Натори, префектура Мияги. Фотограф: Toshiyuki Tsunenari

ВЫБІРАЕМ ФОТАТЭХНІКУ ДЛЯ ЖУРНАЛІСЦКАЙ ПРАЦЫ І ІДЗЁМ НА «ПАЛЯВЫЯ РАБОТЫ» Мадэльны шэраг фотаапаратуры часта абнаўляецца і пашыраецца. Але заўсёды ёсць базавыя функцыі, на якія журналіст павінен звярнуць найбольшую ўвагу, выбіраючы тэхніку — камеру і оптыку (аб’ектывы). Сёння часцей за ўсё пытанне пры выбары тэхнікі заключаецца ў тым, што купіць: дарагую кампакт-камеру (так званую «мыльніцу») альбо танную люстраную камеру. У першым выпадку, хутчэй за ўсё, гэта будзе дастаткова функцыянальны фотаапарат невялікіх габарытаў (што зручна), без здымнай оптыкі, з убудаванай успышкай. Калі вы спыніцеся на такой камеры, то варта звярнуць увагу на наступныя параметры: наяўнасць ме-

151

6 ханічнага і паўаўтаматычных рэжымаў (прыярытэт вытрымкі і прыярытэт дыяфрагмы), фокусная адлегласць (кратнасць зуму), фізічныя памеры матрыцы (чым яны большыя — тым лепшая якасць), светласіла аб’ектыва. Менш важнай, але істотнай, з’яўляецца наяўнасць наступных функцый: магчымасць запісу файлаў без іх сціскання (rаw ці іншы), велічыня дысплея камеры, запіс відэа. Добра, калі камера можа перадаваць здымкі на камп’ютар праз Wi-Fi. Сёння кошт добрай кампакт-камеры набліжаецца да кошту люстраной камеры пачатковага ўзроўню. Я рэкамендую спыніць сваю ўвагу на люстраной камеры, якая дасць вам больш магчымасцей, дазволіць з цягам часу ўдасканаліць парк тэхнікі (зменная оптыка, успышкі) і забяспечыць лепшую якасць выяваў за кошт большых памераў матрыцы, чым у кампакт-камеры. Існуе вялікае мноства камер, але большы распаўсюд атрымалі лічбавыя люстраныя малафарматныя камеры. Яны выпускаюцца некалькімі фірмамі, але я рэкамендую спыніцца на двух самых буйных вытворцах фотатэхнікі — «Canon» і «Nikon». Вы павінны памятаць, што калі выбіраеце адну марку фотатэхнікі, то вам давядзецца набываць оптыку, успышку толькі гэтага вытворцы ці адаптаваныя дзеля яго. Сёння на рынку існуе багаты выбар люстраных камер — ад аматарскіх, таннейшых, да прафесійных, цана якіх можа дасягаць некалькіх тысяч еўра і больш. Аптымальна мець прафесійную камеру. Яна абароненая ад пылу, вільгаці, мае вялікі рэсурс працы і вытрымае розныя перагрузкі.

ТАКІМ ЧЫНАМ, КАЛІ ВЫ СПЫНІЛІ СВОЙ ВЫБАР НА ЛІЧБАВАЙ ЛЮСТРАНОЙ КАМЕРЫ, ТО НЕАБХОДНА ЗВЯРНУЦЬ УВАГУ НА НАСТУПНЫЯ ХАРАКТАРЫСТЫКІ: ► Фізічны

памер матрыцы. Лічбавая тэхніка настолькі развілася, што дасягнула стужкавай якасці выявы. Звычайна ў лічбавых люстраных камер памер матрыцы ў 1,6 разоў меншы за стандартны стужкавы кадр, але камеры больш высокага класа маюць поўнапамерны кадр, які называецца «fullframe». Гэты крытэр важны, таму што ад велічыні матрыцы залежаць і якасць выявы, і фокусная адлегласць аб’ектыва, які будзе ўсталяваны на камеры. Прасцей кажучы, чым меншы памер матрыцы, тым большая фокусная адлегласць кожнага аб’ектыва. Чым большы фізічны памер матрыцы, тым меншая глыбіня рэзкасці. ► Колькасць мегапікселяў. Натуральна, чым больш мегапікселяў, тым лепш. Але на сённяшні дзень любая лічбавая камера забяспечвае дастатковую якасць для газеты або інтэрнэт-рэсурсу.

152

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

► Матэрыял

корпуса. Больш дарагія мадэлі выкананыя з магніевага сплаву, які мае высокі ўзровень трываласці, больш танныя — з пластыку. Таксама ад цаны і матэрыялу залежыць абароненасць камеры ад пылу, вільгаці і ўдараў. ► Колькасць кропак аўтафокусу і іх адчувальнасць. Чым больш кропак аўтафокусу, тым лепш. ► Год выпуску мадэлі і працэсар. З развіццём лічбавых тэхналогій выкарыстоўваюцца новыя алгарытмы апрацоўкі і запісу выяваў. Натуральна, сучасныя камеры забяспечваюць лепшую якасць і больш высокую адчувальнасць у параўнанні з тэхнікай, што была вырабленая некалькі гадоў таму. ► Памер дысплея і наяўнасць функцыі «lifeview». ► Мінімальная і максімальная адчувальнасць. ► Хуткасць камеры (колькасць кадраў у секунду). ► Магчымасць запісу відэа. ► Наяўнасць убудаванай успышкі не вельмі істотная, таму што яе не рэкамендуецца выкарыстоўваць пры здымцы. У вялікай ступені якасць фатаграфій залежыць не толькі ад камеры, але і ад аб’ектыва. Калі вы купляеце камеру з надпісам «body», то да яе дадаткова трэба падбіраць оптыку. Калі надпіс «kit», то камера ідзе ў камплекце са стандартным недарагім аб’ектывам. У такім выпадку звярніце ўвагу на яго параметры.

АСНОЎНЫЯ ХАРАКТАРЫСТЫКІ АБ’ЕКТЫВАЎ: ► Фокусная

адлегласць (вымяраецца ў міліметрах). Проста гаворачы, маецца на ўвазе тое, наколькі аб’ектыў можа аддаліць або наблізіць прадметы, якія трапляюць у поле яго зроку. За штатную (стандартную) фокусную адлегласць прынята браць 50 мм, бо фотаздымак, які атрымліваецца з дапамогаю такога аб’ектыва, больш звыклы нашаму воку. Аб’ектывы з меншай фокуснай адлегласцю называюцца караткафокуснымі, альбо шырокавугольнымі. З вялікай фокуснай адлегласцю, большай за 50 мм, — даўгафокусныя (тэлеаб’ектывы). Чым фокусная адлегласць меншая, тым большы вугал ахопу прасторы, і наадварот (глядзі фота 3). Акрамя таго, чым большая фокусная адлегласць, тым меншая глыбіня рэзкасці. Існуе оптыка з пераменнай фокуснай адлегласцю — так званыя zoom-аб’ектывы. Вядома, у журналісцкай працы яны больш зручныя, таму што ў вас не заўсёды будзе магчымасць падысці да патрэбнага вам аб’екта або хутка аддаліцца ад яго. Аднак аб’ектывы з фіксаванай фокуснай адлегласцю («фікс») каштуюць танней, і часцей за ўсё яны даюць больш высокую якасць фотаздымка.

153

6 3. Фотограф: Вадзім ЗАМІРОЎСКІ

154

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

Фокусная адлегласць заўсёды пазначаецца непасрэдна на аб’ектыве (напрыклад, 24 мм, 50 мм, 70–200 мм). Калі на ім напісана, напрыклад, «17 мм» — гэта значыць, што ў вас шырокавугольны аб’ектыў, прызначаны для фатаграфавання з больш блізкіх адлегласцей. Калі стаіць пазнака «200 мм» — гэта тэлеаб’ектыў, прыдатны для таго, каб здымаць аб’екты на вялікай дыстанцыі. Калі пазначана, напрыклад, «24–105 мм», — то гэта zoom-аб’ектыў, які пакрывае розныя фокусныя адлегласці. На практыцы вам неабходна мець набор аб’ектываў, што закрывае фокусную адлегласць ад 17 да 200 мм. Часцей за ўсё ў журналістыцы выкарыстоўваюцца аб’ектывы з наступнымі адрэзкамі фокуснай адлегласці: 17–40, 24–70, 70–200 мм. Наступная, вельмі важная характарыстыка оптыкі — гэта светласіла аб’ектыва. Маецца на ўвазе здольнасць прапускаць уваходныя промні святла, не затрымліваючы іх. Чым менш святла паглынае шкло аб’ектыва, тым ён светламацнейшы. Светласіла вызначаецца максімальна адкрытай дыяфрагмай на аб’ектыве і можа мець, напрыклад, наступныя значэнні: 1:2,8; 1:4; 1:5,6 і інш. Трэба разумець, што значэнне дыяфрагмы 1:2,8 большае за 1:4. Інакш кажучы, аб’ектыў са значэннем максімальна адкрытай дыяфрагмы1:2,8 лепшы, чым, напрыклад, аб’ектыў са значэннем светласілы 1:4. Аб’ектывы з пераменнай фокуснай адлегласцю (zoom-аб’ектывы) могуць мець пераменнае значэнне светласілы. Напрыклад, распаўсюджаны kit-аб’ектыў 18–55 мм мае зменную светласілу 1:3,5–1:5,6. На практыцы з больш светламоцным аб’ектывам вы зможаце здымаць у горшых умовах асвятлення. Аптымальным выбарам будзе оптыка са светласілай 1:2,8–1:4 і вышэй. З аб’ектывам са светласілай 1:5,6 і менш і з невысокай якасцю шкла вам будзе цяжка працаваць ва ўмовах недастатковай асветленасці. ► Факусіроўка. Аб’ектывы могуць мець ручную альбо аўтаматычную факусіроўку. Сёння практычна ўсе аб’ектывы маюць аўтафокус, але ўсё адно варта звярнуць увагу на дзве літары — «af», якія азначаюць наяўнасць гэтай функцыі. Прывод аўтафокуса можа быць двух відаў: знешні ці ўнутраны. Гэта вельмі важна, бо ўплывае на хуткасць аўтафокуса. Вядома, перавагу лепш аддаваць аб’ектывам з унутраным прыводам, таму што яны будуць хутчэй працаваць. Хуткасць аўтафокуса — вельмі важная характарыстыка, таму што пры здымцы дынамічных аб’ектаў камера павінна паспець навесці рэзкасць. Нікому не патрэбны нярэзкі здымак, напрыклад, футбольнага матча. Таксама важнай характарыстыкай з’яўляецца мінімальная дыстанцыя факусіроўкі — найменшая адлегласць, з якой аб’ектыў можа навесці рэзкасць. Чым яна карацейшая,

155

6 тым лепш. На практыцы гэта азначае, што вы зможаце ўзяць больш буйны план з меншай дыстанцыі. ► Сістэма стабілізацыі. Дадзеная характарыстыка з’яўляецца неабавязковай, але наяўнасць гэтай сістэмы істотна ўплывае на кошт оптыкі. Сістэма стабілізацыі дазваляе пазбавіцца ад так званай «шавялёнкі», г. зн. вам не перашкодзяць зрабіць якасны здымак ні натуральнае трымценне рук, ні варушэнне пры дыханні і г. д. Функцыя стабілізацыі выявы карысная, але можна за яе не пераплачваць, калі будзеце прытрымлівацца некаторых парадаў. ► Калі ў вас настроена доўгая вытрымка пры здымцы (даўжэй за 1/30 с), то вам неабходна стабілізаваць камеру, каб на яе не ўздзейнічалі вібрацыі цела. ► Не дыхайце глыбока, а лепш затрымайце дыханне ў момант здымкі. Трэба ўперці локці ў жывот — так вы зафіксуеце камеру. Калі ёсць магчымасць прысесці на адно калена, пастаўце локці на другое калена — так камера будзе яшчэ больш устойлівай. Такім чынам, камеру мы выбралі. Цяпер вы адпраўляецеся на здымку. Адразу трэба падрыхтавацца да здымкі — гэта азначае 50 % поспеху. Варта паглядзець, што і як здымалі на такую ж або падобную тэму калегі ў Беларусі і за мяжой. Калі вы падрыхтуецеся, — будзеце разумець, якія фатаграфіі жадаеце атрымаць у выніку. Можа, з першага разу атрымаецца не так, як у прафесіяналаў, але ў вас будзе прыклад таго ўзроўню, да якога патрэбна імкнуцца. Паспрабуйце паглядзець на самыя звычайныя рэчы нестандартна. Трэба рэальна разумець, што да вас усё знята і на кожны запыт у інтэрнэце вы атрымаеце велізарную колькасць здымкаў. Пастаўце перад сабой пытанне: вы хочаце зрабіць такое ж альбо жадаеце стварыць унікальны прадукт, які будзе цікавейшы чытачу. Унікальнасць вашага рэпартажу будзе заключацца ў непадобнасці да астатніх, у вашым аўтарскім поглядзе або інтэрпрэтацыі аб’екта, працэсу, падзеі. Напрыклад, гэта могуць быць незвычайнае кампазіцыйнае рашэнне, мясцовая ўнікальнасць, асаблівасць. Скажам, вы збіраецеся на інтэрв’ю з высокапастаўленым чыноўнікам. Дакладна, што ў інтэрнэце ёсць шмат яго здымкаў, і, хутчэй за ўсё, яны будуць нагадваць «фатаграфію на пашпарт». Ваша задача — зрабіць непадобны, дынамічны здымак, і пажадана, каб не было відаць пазёрства героя. У гэтым выпадку лепш за ўсё «падгледзець» за вашым героем, калі ён знаходзіцца ў натуральным для яго асяроддзі. Замест таго каб прапанаваць яму папазіраваць за сталом, папрасіце яго паводзіць сябе натуральна, займацца сваімі справамі, здымайце ў працэсе (глядзі фота 4). Калі фатаграфуеце на прэс-кан-

156

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

4. Краўнік федэрацыі футболу Беларусі Сяргей Румас Фотограф: Вадзім ЗАМІРОЎСКІ

ферэнцыі, — паспрабуйце зафіксаваць эмоцыі і жэсты выступоўцаў. Амаль у кожнага чалавека можна «злавіць» негатыўныя і пазітыўныя эмоцыі. У выніку вы зможаце падабраць здымак пад ваш загаловак. Калі вам даводзіцца здымаць нейкую падзею, свята або масавае мерапрыемства, таксама варта падрыхтавацца загадзя. Хутчэй за ўсё, на мерапрыемстве будзе адзін ці некалькі ключавых момантаў. Гэта могуць быць «штампы», але іх важна зняць, таму што часцей за ўсё такія эпізоды і распавядаюць аб самой падзеі. Напрыклад, падчас свята Вадохрышча ключавым момантам будзе купанне (глядзі фота 5). Калі вы толькі вучыцеся, то не саромейцеся падглядаць тое, што робяць іншыя, прафесійныя, фотарэпарцёры, але не абавязкова здымаць менавіта тое самае, што і яны.

157

6

5. Вадохрышча у весцы Фотограф: Вадзім ЗАМІРОЎСКІ

Падчас здымкі несанкцыянаванага мерапрыемства будзьце вельмі асцярожнымі. Калі вы толькі вучыцеся, то пажадана працаваць у пары з кімсьці, хто будзе стаяць за вашай спінай і прыглядаць за вамі. На такіх здымках важна абазначыць сябе вонкава — камізэлькай «Прэса» або вялікім пасведчаннем. Ні ў якім разе нельга браць у рукі сцягі, лозунгі, мікрафоны, нават калі вас папрасілі іх патрымаць. Не здымайце доўга адно дзеянне і заўсёды сачыце за тым, што адбываецца ў вас за спінай. Калі гэтага не рабіць, то можна апынуцца ў ачапленні або затрымацца паміж мітынгоўцамі і супрацоўнікамі міліцыі. У выпадку, калі вас затрымліваюць супрацоўнікі міліцыі, паспрабуйце прыцягнуць увагу калег-журналістаў.

158

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

ФОТАЗДЫМКІ НА ГАЗЕТНАЙ ПАЛАСЕ Газетная паласа без ілюстрацый выглядае сумна, і чытаць яе не ўзнікае жадання. Жыццё сучаснага чалавека прымушае яго павышаць хуткасць, у тым ліку ў спажыванні інфармацыі. Менавіта таму візуальны складнік (фота, відэа, мультымедыя) карыстаецца ўсё большай папулярнасцю, а друкаваныя СМІ ўсё менш запатрабаваныя. Ва ўсім свеце паступова, адна за адной, закрываюцца газеты, саступаючы месца вэб-журналістыцы. Гэтая тэндэнцыя будзе працягвацца. Газетная фотажурналістыка не можа спаборнічаць з вэб-журналістыкай па сваіх магчымасцях, але пры гэтым яна мае ўласныя правілы і каноны. Калі вы здымаеце для друкаванага выдання, памятайце, што ўсю візуальную інфармацыю неабходна перадаць у адной выяве, радзей — у дзвюх-трох. Таму старайцеся сфатаграфаваць так, каб па адным здымку было зразумела, што, дзе і калі. Калі вы здымаеце для вэб-СМІ, таксама не рэкамендуецца злоўжываць колькасцю фатаграфій. Памылкова лічыць, што большая колькасць фотаздымкаў раскажа пра падзею лепш. Адна выява, якая вылучаецца глыбінёй і вобразнасцю, можа распавесці і пра падзею, і пра тэндэнцыю нейкага працэсу больш за дзясяткі здымкаў, зробленых бяздумна. Фотарэпартажам у газеце лічацца тры здымкі: агульны, сярэдні і буйны планы. Газетныя здымкі павінны быць рэзкімі і інфарматыўнымі, у адрозненне ад фатаграфій у часопісах або вэб-СМІ, дзе гэтае правіла выконваць неабавязкова. Калі ў вас ёсць вельмі добры, унікальны здымак, не бойцеся выкарыстоўваць яго ў вялікім фармаце — ён можа займаць палову старонкі або нават усю паласу. Паверце, гэтая паласа будзе незабыўнай. Бярыце за прыклад па выкарыстанні фатаграфій буйныя сусветныя выданні.

ЗАКАНАДАЎЧЫ АСПЕКТ ПРАЦЫ ФОТАЖУРНАЛІСТА Лічыцца, што фатаграфаванне — гэта рэалізацыя права на атрыманне і захоўванне інфармацыі. Інакш кажучы, фотаздымку можна ажыццяўляць паўсюль, дзе гэта не забаронена законам. У якіх месцах здымаць можна, а ў якіх нельга? Адказ на гэтае пытанне трэба шукаць у заканадаўстве. Памятайце: тое, што выстаўлена на ўсеагульны агляд, здымаць не забаронена.

159

6 Напрыклад, у крамах фатаграфаваць можна (аднак даводзіцца сутыкацца з тым, што забараняецца рабіць фота вітрын, прылаўкаў або здымаць цэннікі ў гіпермаркетах, універмагах, буціках і ювелірных крамах). Таксама кожнаму дазволена фатаграфаваць на рынках, у клубах, у рэстаранах і барах. Можна весці здымку на спартыўных спаборніцтвах, а таксама ва ўстановах аховы здароўя. Разам з тым некаторыя падраздзяленні аховы арганізацый і ўстаноў, да якіх належаць і камерцыйныя аб’екты (гіпермаркеты, прадпрыемствы і да т. п.), што не маюць права стварэння ваенізаванай аховы, часта самастойна лакальнымі нарматыўнымі актамі (загадамі на прадпрыемствах) уводзяць абмежаванні на здымку на сваёй тэрыторыі. Гэтыя захады абгрунтоўваюцца неабходнасцю захавання «камерцыйнай таямніцы», якая можа заключацца, напрыклад, у раскладцы тавараў на вітрынах і на паліцах. Аднак падобныя «загады па прадпрыемстве» нельга прызнаць законнымі і абгрунтаванымі. У паняцце «камерцыйная таямніца» Грамадзянскі кодэкс (арт. 140) уключае інфармацыю, «калі яна мае сапраўдную або патэнцыйную камерцыйную каштоўнасць з прычыны невядомасці яе трэцім асобам, да яе няма вольнага доступу на законнай падставе і ўладальнік інфармацыі прымае меры да аховы яе прыватнасці». Адпаведна інфармацыя пра раскладку тавараў на паліцах і стэлажах, да якой свабодны доступ мае кожны, не можа быць прызнана камерцыйнай таямніцай. Яна з’яўляецца публічнай, самі стэлажы размешчаны ў агульнадаступных месцах, і таму фатаграфаваць і здымаць на відэа прылаўкі, касы і нават супрацоўнікаў службы аховы ўстановы можна колькі заўгодна. Апошнія ж не маюць права забараняць або прыпыняць здымку, выдаляць з фотаапарата запіс і, тым больш, ужываць фізічную сілу. Калі ж супрацоўнікі аховы робяць гэта, — варта звярнуцца ў органы ўнутраных спраў або пракуратуру з заявай аб прыцягненні гэтых асоб да вызначанай законам адказнасці (напрыклад, за самаўпраўства). Журналісты часта сутыкаюцца з забаронай фатаграфаваць супрацоўнікаў міліцыі «пры выкананні», чыноўнікаў. На здымку даводзіцца прасіць дазвол. Між тым рабіць гэта неабавязкова. Адзін з асноўных прынцыпаў працы дзяржорганаў — галоснасць. Канстытуцыя дэкларуе права «на атрыманне, захоўванне i распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі пра дзейнасць дзяржаўных органаў». Паводле ж Закона «Аб інфармацыі, інфарматызацыі і абароне інфармацыі» доступ да звестак пра дзейнасць дзяржаўных органаў абмяжоўвацца не можа. Выключэннем можа быць толькі той выпадак, калі гаворка ідзе пра дзяржсакрэты. Калідоры і кабінеты міністэрстваў, камітэтаў, ведамстваў — грамадскія месцы, а не асабістая тэрыторыя таго ці іншага чыноўніка.

160

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

Таму фотажурналісты маюць права здымаць міліцыянтаў, суддзяў, пракурораў, міністраў пры выкананні абавязкаў, не замінаючы іх нармальнай працы і не парушаючы пры гэтым правы іншых асоб. Пры фатаграфаванні і наступным выкарыстанні выявы фізічнай асобы без яе згоды ўсё ж такі ёсць некаторыя абмежаванні. У адпаведнасці з арт. 18 Закона «Аб інфармацыі, інфарматызацыі і абароне інфармацыі» «збор, апрацоўка, захоўванне інфармацыі аб прыватным жыцці фізічнай асобы і персанальных дадзеных, а таксама карыстанне імі ажыццяўляюцца са згоды дадзенай фізічнай асобы, калі іншае не вызначана заканадаўчымі актамі Рэспублікі Беларусь». Першая частка таго ж артыкула залічвае да інфармацыі пра прыватнае жыццё «ў тым ліку звесткі, якія складаюць асабістую і сямейную таямніцу, таямніцу тэлефонных перамоў, паштовых і іншых паведамленняў, якія тычацца стану… здароўя». Гэты пералік, вядома, не вычарпальны, але больш поўнага вызначэння ў заканадаўстве няма. Такім чынам, здымка чалавека ў звычайнай сітуацыі, пры ўмове, што кантэкст фатаграфіі не раскрывае асабістую ці сямейную таямніцу альбо дадзеныя пра здароўе фізічнай асобы, Законам «Аб інфармацыі, інфарматызацыі і абароне інфармацыі» не абмяжоўваецца. Нельга здымаць на борце самалёта, пры праходжанні памежнага кантролю. У судах забараняецца фатаграфаваць пры разглядзе спраў аб дзяржсакрэтах. Аднак, увогуле, на судах па грамадзянскіх, гаспадарчых і крымінальных справах весці здымку можна, але з дазволу суда і задзейнічаных бакоў. Указам прэзідэнта абмежаваная магчымасць весці здымку ў клубах, казіно, залах з аўтаматамі для гульні (п. 16 Палажэння аб ажыццяўленні дзейнасці ў сферы ігральнага бізнесу на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, зацверджанага ўказам прэзідэнта № 9 ад 10.01.2005).

161

6 ФОТАКОНКУРСЫ

На працягу ўсёй гісторыі існавання фотажурналістыка фармавала грамадскую думку альбо нэпасрэдна ўплывала на яе, акцэнтуючы ўвагу на сацыяльных праблемах. Менавіта моцны візуальны вобраз здольны «зачапіць», атрымаць узнагароду ў міжнародных прэстыжных конкурсах і нават стаць сімвалам эпохі. Вось некалькі прыкладаў такіх работ.

Барыс Ельцын танчыць на перадвыбарчым канцэрце, 1997 г Фотограф: Аляксандр Землянічанка (AP), Пулітцэраўская прэмія

162

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

Невядомы бунтар, 1989 г Фотограф: Джэф Уайднер (AP), гран-пры World Press Photo

Здымак, на якім просты кітаец з авоськамі супрацьстаіць танкам, абляцеў увесь свет, стаўшы сімвалам таго, што было названа «пратэстам супраць тыраніі таталітарнай дзяржавы». Фатаграфія была надрукавана сотнямі газет і часопісаў, трапіла ў выпускі тэленавін. У красавіку 1998 года амерыканскі часопіс «Time» уключыў «Невядомага бунтара» ў спіс 100 самых уплывовых людзей XX стагоддзя.

163

6

Дзіцё, якое памірае ад голаду (Судан), 1993 г Фотограф: Кевін Картэр, Пулітцэраўская прэмія

Пасля публікацыі ў «New York Times» грамадскасць была шакаваная гэтым здымкам, а аўтар стаў аб’ектам нападак з боку СМІ, якія абвінавацілі яго ў жорсткасці і бесчалавечнасці.

164

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

Пакаранне ў Сайгоне, 1968 г Фотограф: Эдзі Адамс, Пулітцэраўская прэмія, гран-пры World Press Photo

Фатаграфія афіцэра, які страляе ў галаву закутага ў кайданкі зняволенага, атрымала Пулітцэраўскую прэмію ў 1969 годзе і канчаткова змяніла стаўленне амерыканцаў да таго, што адбывалася ў В’етнаме. Нягледзячы на красамоўнасць малюнка, насамрэч здымак не такі адназначны, як здалося простым амерыканцам. Справа ў тым, што чалавек у кайданках — капітан в’етконгаўскіх «ваяроў помсты», і ў гэты дзень ім і яго падручнымі было застрэлена мноства няўзброеных мірных жыхароў. Генерала Нгуена Нгок Лоана (на здымку злева) усё жыццё пераследавала яго мінулае.

165

6

Напалм у В’етнаме, 1972 г Фотограф: Нік Ут, гран-пры World Press Photo

Вобраз дзяўчынкі, што бяжыць у жаху, стаў сімвалам жудаснай вайны. У чэрвені 1972 года каманда брытанскіх журналістаў асвятляла ваенныя дзеянні ў В’етнаме для тэлеканала ITN. Крыс Уэйн і яго здымачная група 8 чэрвеня прыбылі ў вёску Чангбанг для падрыхтоўкі новага рэпартажу. Напярэдадні сюды прабраліся паўночныя в’етнамцы, якія рыхтаваліся да контратакі. Да поўдня ў небе з’явіліся старыя в’етнамскія бамбавікі. У гэты час жыхары вёскі схаваліся ў храме, дзе, як ім здавалася, будзе бяспечна. Аднак неўзабаве самалёты пачалі скідаць бомбы, і ўсё вакол запалала. «Мяне ахапіў жах, я пабегла ад агню. Я ўбачыла брата і кузіну. Мы беглі. Маё адзенне гарэла», — успамінала пазней Кім Фук, дзяўчынка з фатаграфіі. Здымачная каманда знаходзілася непадалёк ад гэтага месца і неўзабаве ўбачыла дзяцей, якія беглі па дарозе. Яны не выдавалі ні гуку, пакуль не ўбачылі дарослых. Дзяўчынка крычала і махала рукамі. У гэты час в’етнамскі фатограф Нік Ут зрабіў здымак.

166

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

Мужчына хуту ў шпіталі Чырвонага Крыжа (Руанда), 1994 г Фотограф: Джэймс Нахтвэй, гран-пры World Press Photo 1994

Яго твар быў знявечаны міліцыяй хуту з прычыны падазрэнняў у сімпатыях да паўстанцаў тутсі.

167

6 Бібі Аіша (Афганістан), 2011 r. Фотограф: Джодзі Бібер, гран-пры World Press Photo

Фотаздымак афганскай дзяўчыны без носа шакаваў увесь свет. Ва ўзросце 12 гадоў Аіша была аддадзена замуж за таліба, сям’я якога абыходзілася з ёю так жорстка, што дзяўчына ўцякла да бацькоў. Муж забраў Аішу назад і ў пакаранне за непаслушэнства адрэзаў ёй вушы, нос і пакінуў паміраць у гарах. Дзяўчына тым не менш выжыла і з дапамогай сваякоў знайшла прытулак у Кабуле, у арганізацыі па падтрымцы жанчын — ахвяр гвалту. Бібі Аіша стала новым тварам афганскай вайны, што таксама мела свае наступствы і для самой дзяўчыны: знайшоўся гуманітарны фонд, які аплаціў ёй пералёт у ЗША і правядзенне пластычнай аперацыі па аднаўленні аблічча.

168

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

Лятучка на тонкасуконным камбінаце (Мінск), 1987 г Фотограф: Юрый Іваноў, прызёр World Press Photo. Здымак увайшоў у лік лепшых фатаграфій свету за 10 гадоў (1980–1990) па выніках конкурсу, арганізаванага выдавецтвам «Time Life».

Юрый Іваноў — адзіны наш суайчыннік, які быў адзначаны ўзнагародай міжнароднага конкурсу World Press Photo. Юрый стаў адным са ста лепшых фатографаў свету. Цяпер ён фотакарэспандэнт газеты «Культура».

169

6

Прагляд вячэрніх навін у беларускай арміі, 2010 г Фотограф: Сяргей Гудзілін, гран-пры «Прэс-фота Беларусі 2011»

Прагляд праграмы навін у «пакоі вольнага часу і інфармавання» — абавязковы да выканання пункт у распарадку дня беларускага салдата. Штодзённа ў 21.00 усе вайскоўцы тэрміновай службы абавязаны глядзець інфармацыйную праграму «Панарама» на дзяржаўным канале беларускага тэлебачання. Гэты элемент ідэалагічнага выхавання выкарыстоўваўся яшчэ ў арміі СССР і захаваўся ў беларускім войску, якое лічыць сябе пераемнікам традыцый савецкіх узброеных сіл. «Прэс-фота Беларусі» — конкурс фатографаў, якія працуюць у сферы медыя. Быў заснаваны ў 2009 годзе айчыннымі фотарэпарцёрамі. Праводзіцца штогод. У конкурсе прымаюць удзел супрацоўнікі як дзяржаўных, так і незалежных СМІ. Пераможцы вызначаюцца ў васьмі рубрыках: «Навіны», «Людзі ў навінах», «Паўсядзённае жыццё», «Спорт», «Партрэт», «Мастацтва і забавы», «Прырода», «Народныя традыцыі». У кожнай намінацыі ўзнагароджваюцца як адзінкавыя здымкі, так і серыі работ.

170

Здымкі й артыкул. Парады для фотажурналістаў

171

172

7

Працуем у анлайне

І

7.1 Беларускі досвед

Аляксандр КЛАСКОЎСКІ

Інтэрнэт зрабіў рэвалюцыю ў СМІ. Папяровым газетам сталі нават прарочыць пагібель. Гэта, бадай, згушчэнне фарбаў, найхутчэй, што перспектыва — у сімбіёзе традыцыйных і вэб-платформаў. Ва ўсякім разе, газетчыкам варта варушыцца: кожная рэдакцыя, кожны журналіст сёння мусяць умець добра працаваць у анлайне.

СІМБІЁЗ ПЛАТФОРМАЎ, КАНВЕРГЕНТНАЯ ЖУРНАЛІCТЫКА Калі рэдакцыя проста выстаўляе пастфактум на свой сайт матэрыялы з чарговага друкаванага нумара — гэта самы прымітыўны варыянт, учарашні дзень. Цяпер сайт традыцыйнага выдання мусіць быць не проста электронным архівам яго публікацый, а дастаткова аўтаномным праектам, які напаўняецца ў значнай ступені адмысловым аператыўным кантэнтам, апярэджвае выхад нумара. Удалым прыкладам такой эвалюцыі ёсць сайт легендарнай беларускай газеты «Наша Ніва» — nn.by. З 2006 года рэдакцыя стала фарсавана развіваць яго, засцерагаючыся закрыцця друкаванага выдання, на якое павялі наступ улады. Няма ліха без дабра: у выніку сайт, які датуль быў проста люстэркам друкаванай версіі, ператварыўся ў самы папулярны беларускамоўны партал байнэту. Ягонае сутачнае наведванне значна перавышае наклад тыднёвіка «Наша Ніва». Прыклад развіцця медыйнага брэнда «Наша Ніва» падводзіць нас да панятку ► КАНВЕРГЕНТНАЙ ЖУРНАЛІСТЫКІ. Гэта калі рэдакцыйны калектыў супольна працуе дзеля напаўнення кантэнтам розных платформаў. Самы распаўсюджаны варыянт — традыцыйная газета і яе сайт. Увогуле ж пад адным рэдакцыйным дахам, «у адным флаконе», могуць быць друкаванае, анлайнавае выданне, радыё ў інтэрнэце, вэб-тэлебачанне і г. д. Іншыя прыклады такіх канвергентных (► МУЛЬТЫМЕДЫЙНЫХ) рэдакцый у беларускай журналістыцы — інфармацыйная кампанія БелаПАН з яе моцнай мультымедыйнай службай ды інтэрнэтгазетай Naviny.by, партал Tut.by (які, у прыватнасці, мае сваё інтэрнэт-тэлебачанне), беларуская служба радыё «Свабода» (шмат каму

173

7 зручней не лавіць яе хвалі, а чытаць, слухаць ды глядзець матэрыялы на svaboda.org). Прынцыпы канвергентнай журналістыкі ўсё болей трывала ўваходзяць і ў побыт мясцовых СМІ. Сёння журналістыка становіцца ► ЛІЧБАВАЙ. Гэта аблягчае ўпакоўку матэрыялаў для розных платформаў, дазваляе сканцэнтравацца на сюжэце, а не на тэхналогіях. Узніклі ► НОВЫЯ ЖАНРЫ: анлайнавы рэпартаж, анлайнавая канферэнцыя, мультымедыйны артыкул, аўдыя-слайд-шоу ды іншыя. Шырока выкарыстоўваецца інфаграфіка. Адпаведна, з’яўляецца попыт на новыя рэдакцыйныя амплуа: кантэнт-менеджар, рэдактар інфаграфікі, рэрайтар, мадэратар форуму ды іншыя. У той ці іншай форме дзеля падтрымкі сайта патрэбны паслугі вэб-дызайнераў, праграмістаў, SEO-аптымізатараў, іншых адмыслоўцаў. Разам з тым і звычайны журналіст сёння мусіць быць шматстаночнікам — у прыватнасці, рабіць пры патрэбе фотаілюстрацыі, аўдыя- ды відэакліпы, ведаць азы пошукавай аптымізацыі, умець самастойна падрыхтаваць матэрыял для выстаўлення на сайт, а калі трэба — то і выставіць, працаваць у рэжыме інтэрактыву, рабіць прамоцыю сваім публікацыям у сацыяльных сетках. Пры гэтым варта падкрэсліць, што галоўныя правілы журналістыкі ўніверсальныя. Трэба ўмець здабываць факты, каментары, пісьменна будаваць тэкст. Прафесійная этыка і адказнасць — паняткі таксама ўніверсальныя, хаця сеціва спараджае ў гэтым плане новыя выклікі. Ад газетчыкаў, што прызвычаіліся да афлайну, вэб-журналістыка патрабуе перабудовы мыслення. Не варта ўспрымаць інтэрнэт толькі як месца, дзе «выкладаюць артыкулы». Гэта новы абсяг для творчасці, які дае прынцыпова іншы, рэвалюцыйны інструментарый. У анлайнавай журналістыкі — шыкоўны набор адмысловых прыёмаў, «фішак», што дазваляюць зрабіць з матэрыялу хіт. Важна памятаць, што сеціва вымагае асаблівай падачы твора. Наколькі не падобныя між сабой аркуш паперы і экран манітора, настолькі ж па-рознаму ўспрымаецца змесціва ў звычайнай газеце і на сайце. Наведнік сайта не чытае па радках, а хутка праглядае экран, імкнецца адразу схапіць сутнасць, за лічаныя секунды вырашае, заставацца ці сыходзіць. Таму належыць адмыслова будаваць тэкст: вылучаць галоўнае, пісаць сцісла і выразна. Адно з правілаў: ► БОЛЕЙ АБЗАЦАЎ, МЕНЕЙ СЛОЎ! Што да структуры тэксту, то добра вядомы кожнаму газетчыку прынцып перакуленай піраміды становіцца ў сеціве асабліва актуальным. Такім чынам, трэба не проста «выкладаць матэрыял на сайт», а заточваць яго пад сеціва. Дзеля гэтага варта ведаць адметныя рысы, магчымасці анлайнавай журналістыкі.

174

Працуем у анлайне

«ФІШКІ» АНЛАЙНУ

і

► ІМГНЕННАСЦЬ. Калі традыцыйная журналістыка існуе пад знакам аператыўнасці, то вэб даводзіць яе да абсалюту — імгненнасці. Сеціва дае магчымасць асвятляць і нават каментаваць падзею ў рэжыме рэальнага часу. Падчас вулічных акцый, надзвычайных здарэнняў, вялікіх палітычных скандалаў, шокавых фінансава-эканамічных падзей публіка ламаецца на вэб-рэсурсы, іх наведванне ўзрастае шматкроць. Ні друкаваная прэса, ні нават радыё і тэлебачанне з іх фрагментарнымі жывымі трансляцыямі не могуць канкураваць з анлайнам што да імгненнага адлюстравання, і гэту перавагу трэба выкарыстоўваць напоўніцу. Інтэрнэт-журналістыка ўзмацняе канкурэнцыю. Усе газеты з’яўляюцца ў шапіках раніцай адначасна, гэта ў значнай ступені нівелюе розніцу між увішным аўтарам ды лайдаком. У сеціве можна стрэліць публікацыяй на гарачую тэму раней за астатніх. І тады ты на кані, твой матэрыял — на вяршыні папулярнасці, яго навыперадкі перадрукоўваюць іншыя рэсурсы. Затармозіш на хвіліну — і нехта ўставіць кнот, а ты ўжо толькі бляклы эпігон. У інтэрнэце для журналіста абвастраецца калізія між хуткасцю і неабходнасцю як мага болей поўна, дакладна раскрыць тэму. Тут трэба знаходзіць баланс, каб, з аднаго боку, матэрыял не быў занадта сыры, а з іншага — каб не змарнаваць зашмат часу на даводку, шліфоўку дэталяў. Для сеціўнага СМІ вельмі актуальны прынцып Парэта: 20 % высілкаў даюць 80 % выніку. Натуральна, у глыбінцы меней маштабных падзей, чым у сталіцы, вялікіх гарадах. Аднак для мясцовай публікі сенсацыяй можа стаць і нейкае нібыта дробнае здарэнне. Рэгіянальныя сайты мусяць брaць сваё хуткім асвятленнем лакальных падзей, што закранаюць нерв інтарэсу тутэйшай публікі, — ад прарыву каналізацыі да прызавога месца земляка на нейкім далёкім чэмпіянаце. Зрэшты, у глыбінцы можа выбухнуць і сенсацыя нацыянальнага, міжнароднага маштабу — і тады тым болей трэба каваць жалеза, пакуль гарачае. Мясцовы рэсурс можа атрымаць шалёнае наведванне, калі прафесійна падасць такую выбухную тэму, пакуль не дапялі сталічныя калегі. Плюс забяспечыць сабе хвалю перадрукаў. Анлайнавыя СМІ могуць аператыўна даваць не толькі інфармацыйныя, але і аналітычныя матэрыялы. Чытач цэніць хуткае асэнсаванне вірлівых, заблытаных сюжэтаў. Менавіта аналітыкай «сёння на сёння» адметная, у прыватнасці, інтэрнэт-газета Naviny.by. Каментары па гарачых слядах могуць ды павінны практыкаваць і мясцовыя выданні. Пры гэтым не старайцеся пераплюнуць нацыянальныя СМІ, напрыклад, у міжнароднай тэматыцы. Бярыце сваё аналізам лакальных праблем, разборам па костачках мясцовых сюжэтаў.

175

7 м г

► МУЛЬТЫМЕДЫЙНАСЦЬ. У газеце тэкст можна было аздобіць толькі фотаздымкам ці малюнкам. На сайце вы можаце ўзбагаціць напісанае аўдыя- і відэаматэрыяламі, інфаграфікай, флэш-анімацыяй ды іншым. Мультымедыйныя элементы ажыўляюць тэму, робяць публікацыю болей яскравай, пераканаўчай. Эканоміцца месца: не трэба доўга цытаваць нейкага дзеяча, дастаткова ўвярстаць кліп з яго выступам ці развагамі — ахвотныя пстрыкнуць мышкай і самі ўсё паслухаюць-пабачаць. З’яўляюцца экзатычныя камбінаваныя жанры: так, Naviny.by практыкуюць аўдыя-слайд-шоу, а пасля мінулых прэзідэнцкіх выбараў прыдумалі нават «Відэадопыт» — серыю жорсткіх, з элементамі чорнага гумару, гутарак з апазіцыйнымі лідарамі. Прыкладам удалага выкарыстання мультымедыйнасці можа быць творчасць журналіста Глеба Лабадзенкі, у прыватнасці вядзенне ім на сайце baj.by фірмавай рубрыкі «БАЖная персона», у межах якой аўтар робіць і гутарку, і серыю здымкаў героя, і ягоны відэавыступ. ► ГІПЕРТЭКСТУАЛЬНАСЦЬ. Гэты інструмент дапамагае рабіць матэрыял болей ёмістым, насычаным, шматслойным, шчыльней уплятае яго ў сусветнае павуцінне. Адзін з эфектаў — эканомія плошчы, што асабліва важна на сайце ў параўнанні з газетнай паласой. Не трэба пісаць вялікі бэкграўнд, да чаго прывучаныя афлайнавыя журналісты. Вэб-журналіст можа абмалёўваць кантэкст тэмы болей лапідарнымі штрыхамі: абазнанаму дастаткова, хто не ў курсе — пстрыкне на спасылку і атрымае дадатковыя звесткі. У прыватнасці, можа знайсці аргументы, лічбы, меркаванні, што ўзмацняюць пазіцыю аўтара аналітычнай публікацыі. За кошт гіперспасылак утвараецца повязь жанраў: маленькая нататка можа адсылаць да грунтоўнага артыкула, відэасюжэта і г. д.

ТАКІМ ЧЫНАМ, ГІПЕРСПАСЫЛКІ: ► насычаюць

тэкст дадатковай інфармацыяй; ► надаюць яму большую верагоднасць, доказнасць; ► дазваляюць пісаць болей сцісла. Аднак што да сцісласці, то не варта перагінаць кій. Расійскі адмысловец Арцемій Лебедзеў зазначае: тэкст мусіць быць самадастатковым, а гіперспасылкі прызначаны толькі дзеля таго, каб дапамагчы атрымаць дадатковую інфармацыю па тэме. Калі ў адрыве ад браўзера (у раздрукоўцы) напісанае ёсць незразумелым, то гіпертэкст дрэнны. То бок спачатку варта проста напісаць людскі тэкст, а потым ужо расставіць у ім спасылкі. Каб у выніку не было цяжкасцей успрымання ў афлайнавага чытача ці наведніка сайта, якому няма калі скакаць па гіперлінках. З гэтых жа прычын не варта рабіць спа-

176

Працуем у анлайне

сылкі кшталту «глядзіце тут». Уявіце сабе: матэрыял з сайта перадрукоўвае нейкае папяровае выданне. І куды там глядзець? Бывае і так, што пачатковец лепіць гіперспасылкі паводле прынцыпу «салам кашу не сапсуеш». Аднак іх перабор раздражняе чытача. Візуальна такі тэкст стракаціць у вачах, ды і проста не стане нармальны чалавек пстрыкаць мышкай пятнаццаць разоў на артыкул. Таму ставіць гіперспасылкі варта толькі там, дзе яны сапраўды просяцца. Не нагружайце кожны тэрмін адсылкамі да «Вікіпедыі», гэта мавэтон! Каму трэба, хай пашырае эрудыцыю самастойна. Нарэшце, гіперспасылка не мусіць быць надта працяглай, захопліваць шмат слоў. Найлепей — адно-два. Майце на ўвазе і наступнае: калі гіперспасылкі выводзяць на іншыя матэрыялы вашага ж сайта, то наведнік, пстрыкаючы па лінках, застаецца на рэсурсе, паляпшае яго статыстыку. Аднак дзеля гэтага трэба мець, канечне, напрацаваны масіў матэрыялаў па розных тэмах. Чым болей развіваецца ваш сайт, чым багацейшы яго архіў, тым прасцей «закальцоўваць» на яго гіперспасылкі. Варта, аднак, дадаць, што апісаны тут прынцып зусім не вызваляе ад неабходнасці ставіць гіперспасылкі на іншыя рэсурсы пры перадруках.

і д

► ІНТЭРАКТЫЎНАСЦЬ. З чыста прагматычнага гледзішча зваротная сувязь уздымае наведванне сайта. Але гэта не адзіная карысць для рэдакцыі, аўтара. Каментары пад матэрыяламі дапамагаюць лепей вывучыць інтарэсы, прыярытэты аўдыторыі. Чытачы заўважаюць памылкі, і вэб добры тым, што хібы можна хутка выправіць. Бывае, што каментатары на форумах падказваюць працяг тэмы, новыя актуальныя сюжэты. Разам з тым каштоўнасць форумаў не варта перабольшваць. Далёка не ўсе меркаванні на такіх пляцоўках слушныя, там любяць пасвіцца тролі. Аўтарам матэрыялаў, рэдактарам важна мець цвёрдасць і не трапляць у залішнюю залежнасць ад форумных каментатараў, якія могуць выяўляць агрэсію, ціснуць на псіхіку. Ёсць рызыка загрузнуць у спрэчках, уцягнуцца ў бясконцы «халівар». Памятайце залатое сеціўнае правіла: не карміць троляў! Пры гэтым мадэратар здольны рэгуляваць, накіроўваць дыскусію. Аб працы з карыстальніцкім кантэнтам мы пагаворым далей у гэтым раздзеле. ► ДАРОБКА Ў АНЛАЙНЕ. Варта вылучыць гэту ўласцівасць вэбжурналістыкі ў асобную катэгорыю. Калі ў газету можна напісаць толькі цалкам скончаны матэрыял, то на сайце ёсць магчымасць пакрысе яго надбудоўваць, дапаўняць, развіваць, іншым разам стрэліўшы напачатку толькі парай радкоў тэрміновага паведамлення. Такі «прынцып снежнай бабы» часта выкарыстоўваюць БелаПАН, іншыя інфармацыйныя агенцтвы. Пры гэтым варта паведамляць, напрыклад, у дужках пасля загалоўка, што матэрыял дапоўнены.

177

7 СТРУКТУРА І ПАДАЧА АНЛАЙНАВАГА МАТЭРЫЯЛУ У сеціве вага ► ЗАГАЛОЎКА ўзрастае. Ён мусіць быць «клікабельным», выконваць ролю кручка як для наведніка, так і для пошукавага робата. Моцныя загалоўкі найперш схопліваюцца вокам у RSS-рыдэрах, на стужках у сацыяльных сетках. Крэатыўны, выбухны загаловак здольны зрабіць матэрыял хітом. Некаторыя рэсурсы спекулююць на гэтым, улягаючы ў крыклівыя загалоўкі-падманкі, не адпаведныя зместу публікацыі, але гэта шлях хібны з гледзішча прафесійнай этыкі і здольны выклікаць алергію ў чытачоў. Загалоўкі трэба рабіць актуальныя, канкрэтныя (і калі правакатыўныя, то ў меру). У большасці выпадкаў лепей, калі гэта не назыўныя сказы («Цікавы канцэрт» — незразумела, чый; адбыўся ці чакаецца), а разгорнутыя, з дзеясловамі («Гурт Х парваў залу новай песняй Y»). Яшчэ адна дзейсная прынада — ► ТЫЗЕР (англ. teaser — дражнілка, спакуса; фрагмент тэксту, вынаска на галоўнай старонцы сайта, пад загалоўкам). Тызер мусіць быць нестандартным, інтрыгоўным. Трэба прыдумляць яго адмыслова, а не капіяваць механічна пачатак тэксту з унутранай старонкі сайта. Таксама важным элементам прыцягнення чытацкай увагі ёсць моцны, выразны лід. Ён павінен быць арыгінальным, насычаным, але і лаканічным, не перагружаным. Не імкніцеся ўтоўпіць у першы абзац палову ўсёй фактуры, пазбягайце так званага ліда-вешалкі! Для сайтаў пішуць розныя аўтары ў розных жанрах, таму нейкага ўніверсальнага стылю для сеціўных матэрыялаў не існуе. Аднак універсальнай ёсць парада: пішыце па магчымасці сцісла, проста, выразна. Не канцылярскай мовай, а нармальнай чалавечай. Аддавайце перавагу кароткім фразам. Не злоўжывайце даданымі сказамі. Усюды, дзе можна, стаўце замест косак кропкі, такім чынам разбіваючы доўгую фразу на дзве-тры. Не імкніцеся ўтоўпіць у артыкул усё, што ў нататніку. Цытуйце дазавана, не апынайцеся ў палоне дыктафона. Дзеля сцісласці і выразнасці часцей скарыстоўвайце пераказ слоў суразмоўцы (але без скажэння). Просты і надзвычай эфектыўны прыём, што падвышае прывабнасць, палягчае ўспрыманне вэб-матэрыялу — ягонае ► СТРУКТУРАВАННЕ. Наведнікі сайтаў найперш выхопліваюць вокам тое, што акцэнтавана. Адпаведны прынцып афармлення матэрыялу можна сфармуляваць так: ► БІЦЕ НА КАВАЛКІ І НЕ ШКАДУЙЦЕ ПАВЕТРА!

178

Працуем у анлайне

СТРУКТУРАВАЦЬ МОЖНА НАСТУПНЫМ ЧЫНАМ: ► рабіць

тызеры і ліды; ► вылучаць ключавыя фрагменты тэксту буйным шрыфтам; ► вылучаць важныя словы, думкі курсівам, тлустым, каляровым шрыфтам (толькі не перагінайце кій, бо пярэсты тэкст раздражняе); ► ужываць нумараваныя ды маркіраваныя спісы, ілюстрацыі, вынаскі і г. д. Адзін з прынцыпаў заточкі матэрыялаў пад вэб я фармулюю так: ► УЛАГОДЗІЦЬ АДНАЧАСНА ЧАЛАВЕКА І РОБАТА. З аднаго боку, чалавек — сеціўны карыстальнік — шукае цікавы для яго артыкул, зважаючы на сэнс, крэатыўнасць загалоўка ды іншых элементаў. Наведнік клікае на свежае, кідкае, сугучнае ягоным запытам, інтарэсам. З іншага боку, па сеціве распасціраюць свае шчупальцы робаты, якія індэксуюць тэкст ды ўлучаюць яго ў выдачу на запыт у пошукавых сістэмах (Google, Яндэкс і г. д.). Чым вышэйшая пазіцыя сайта ў выніках пошуку, тым болей зацікаўленых наведнікаў пераходзяць на яго з пошукавых сістэм. Таму тэкст для вэб-рэсурсу мусіць быць максімальна падагнаны пад патрабаванні пошукавай аптымізацыі. ► ПОШУКАВАЯ АПТЫМІЗАЦЫЯ (англ. search engine optimization, SEO) — комплекс захадаў дзеля ўздыму пазіцый сайта ў выніках выдачы пошукавых сістэм паводле пэўных запытаў карыстальнікаў. Пад мэтавую аўдыторыю мусіць быць заточана семантычнае ядро сайта — набор ключавых слоў у загалоўку старонкі, а таксама ў рубрыках, загалоўках, тызерах, лідах матэрыялаў. Ключавыя словы (іх у тэксце павінна быць 4–5 %) па магчымасці варта вылучаць шрыфтам. Не ашчаджайце на запалках: пастарайцеся скарыстацца паслугамі адмыслоўца — SEO-аптымізатара, каб адпаведным чынам давесці да ладу ваш сайт. Разам з тым трэба навучаць асновам SEO і супрацоўнікаў рэдакцыі. Гаворка ідзе пра насычэнне тэкстаў ключавымі словамі, унутранымі гіперспасылкамі, структураванне і г. д. Папулярныя парады датычна SEO лёгка знайсці ў тым самым сеціве.

У ПРЫВАТНАСЦІ, ЗАГАЛОВАК З УЛІКАМ ПРАВІЛ SEO МУСІЦЬ БЫЦЬ: ► насычаны

ключавымі словамі (і чым яны бліжэй да пачатку, тым болей важкія); ► не надта доўгі (лепей да 70 знакаў), бо ў папярэднім праглядзе Google выводзіць 64 знакі, Яндэкс — 80 знакаў; ► па магчымасці ачышчаны ад стоп-слоў, або шумавых слоў (прыназоўнікаў, злучнікаў, часціц і да т. п.), знакаў прыпынку.

179

7 Варта звярнуць увагу і на такія інструменты, як SMO і SMM.

о м д

► SMO (англ. social media optimization) — комплекс тэхнічных мерапрыемстваў, скіраваных на пераўтварэнне кантэнту сайта дзеля як мага болей простага выкарыстання ў сеціўных супольнасцях. Гэтыя захады дазваляюць лёгка дадаваць кантэнт з сайта ў сацыяльныя сеткі, закладкі, RSS-агрэгатары і да т. п. Калі зусім папулярна, то на сайце мусіць быць, у прыватнасці, набор кнопачак, пры дапамозе якіх адным клікам можна перапосціць упадабаны матэрыял, падзяліцца ім з фрэндамі ў Фэйсбуку і г. д. ► SMM (англ. social media marketing) — гэта раскрутка сайта ў інтэрнэт-супольнасцях (сацыяльных сетках, блогах, на форумах). Дзеля таго каб гэта праца рабілася мэтанакіравана, крэатыўна, варта даручыць яе адмыслова камусьці з рэдакцыі. Карыстальнік адразу ацэньвае сайт на вока, ад уражання часта залежыць, ці стане выпадковы наведнік пастаянным чытачом. Кепска, калі сайт перагружаны, сляпы ці, наадварот, стракаціць, мігціць, бы калядная ёлка, раздражняючы зрок. Таму да распрацоўкі ► ДЫЗАЙНУ САЙТА старайцеся прыцягваць моцных адмыслоўцаў, выдаткі акупяцца. Добра глядзіцца паветраны дызайн з лёгкімі для ўспрымання шрыфтамі, стрыманай гамай фарбаў. ► ДЫЗАЙН — гэта адзін са складнікаў ► сайта, то бок зручнасці карыстання ім. Інтэрфейс трэба рабіць простым, зразумелым для чытача, навігацыя не павінна выклікаць цяжкасцяў нават у «чайнікаў». Радок пошуку варта размяшчаць у межах «першага экрана». Добра, калі адразу ж можна знайсці і спасылку на RSS-плыні. Сайт мусіць быць функцыянальны, мець прадуманы і зручны набор элементаў зваротнай сувязі.

ЯК АРГАНІЗАВАЦЬ ПРАЦУ КАНВЕРГЕНТНАЙ (МУЛЬТЫМЕДЫЙНАЙ) РЭДАКЦЫІ Мясцовая прэса толькі намацвае новую арганізацыю працы, каб эфектыўна прадукаваць кантэнт для розных платформаў. Робіцца гэта найчасцей метадам спроб і памылак. Спачатку ў многіх выпадках справа выглядала так: нейкаму «тэхнару», «камп’ютарніку» рэдактар даручаў «выстаўляць матэрыялы на сайт», і гэты адмысловец часта механічна і не заўжды аператыўна рабіў адпаведную працу. Мінусы: адсутнічае крэатыў, матэрыялы не заточваюцца пад вэб за кошт моцных загалоўкаў, тызераў і г. д., журналісты «па-за гульнёй».

180

Працуем у анлайне

Другі этап — гэта калі журналістам-газетчыкам навешваюць абавязак пісаць нешта і для сайта. Натуральна, такая абавязалаўка не надта эфектыўная, людзі стараюцца адбаярыцца або робяць цяп-ляп. Трэці этап — калі ўтвараецца «дзяржава ў дзяржаве» — гэтакая мінірэдакцыя дзеля напаўнення сайта газеты. На гэтым этапе шмат неразбярыхі, непатрэбнай канкурэнцыі і спрэчак (кшталту: куды раней даваць гарачую публікацыю — у нумар ці на сайт). Нарэшце, чацвёрты этап — гэта стварэнне канвергентнай рэдакцыі, якая суладна прадукуе кантэнт для розных носьбітаў. То бок галоўнае — актуальнае змесціва, а разліць яго па розных талеркахплатформах, ля якіх чакаюць з лыжкамі розныя катэгорыі спажыўцоў, — гэта ўжо справа тэхнікі. Пры такім падыходзе рэзка ўзрастае роля рэдактараў, якія ажыццяўляюць універсальнае планаванне, размяркоўваюць тэмы, вызначаюць прыярытэты, кантралююць выкананне заданняў. Падрыхтоўка матэрыялу ў большай ступені становіцца калектыўнай творчасцю: «пісака», фатограф, відэааператар, дызайнер ды іншыя запаўняюць свае модулі, каб у выніку паўстаў сінтэзаваны прадукт. Разам з тым модулі могуць выкарыстоўвацца і паасобку: голы тэкст рэпартажу ідзе ў газету, а з фотамі, відэакліпам — на сайт; тое ж відэа з кароткай тэкстоўкай можа быць дадаткова выстаўлена на сайце ў асобнай мультымедыйнай рубрыцы. Часта скарачаецца ланцуг узгаднення, рэдактуры матэрыялу, дасведчаным супрацоўнікам дазваляецца працаваць паводле прынцыпу «сам сабе рэдактар», без начальніцкага вока выстаўляць матэрыялы на сайт. Паколькі штаты рэдакцый невялікія, то журналіста абвешваюць дэвайсамі і даручаюць рабіць не толькі тэкст, але і фоты, аўдыя, відэа. Гэта апраўдана, аднак толькі да пэўнай ступені. Сапраўды, вэб-журналіст мусіць валодаць комплексам уменняў, упэўнена карыстацца мікрафонам, фотакамерай і г. д. Аднак быць аднолькава таленавітым у розных амплуа наканавана далёка не кожнаму. У некаторых выпадках (сенсацыя, надзвычайная падзея) на невысокую якасць здымкаў ды відэа можна заплюшчыць вочы. Але кепска, калі спрэс бачыш рэпартажы, сапсаваныя доўгай кішкай невыразных, дылетанцкіх фотак — з абрэзанымі галовамі, лішнімі дэталямі, статычнай кампазіцыяй… Таму ў імкненні зрабіць сваіх супрацоўнікаў універсальнымі салдатамі рэдактары мусяць адчуваць разумную мяжу. Усё ж варта па магчымасці набіраць у штат і адмыслоўцаў, якія робяць класныя фоты, відэа, інфаграфіку і г. д. Найлепей, калі ў працы над кантэнтам аптымальна спалучаюцца высілкі шматстаночнікаў і вузка заточаных спецаў-віртуозаў. Маленькая рэдакцыя не ў стане напаўняць сайт выключна арыгінальным кантэнтам. Але і ўлягаць у перадрукі небяспечна: вы страціце сваё аблічча. Трэба намацаць аптымальнае спалучэнне запазычанага і эксклюзіўнага змесціва. І рабіць стаўку на моцныя ўласныя

181

7 матэрыялы, якія будуць выклікаць цікавасць як мясцовай публікі, так і буйных вэб-медыяў за межамі рэгіёна. Не саромейцеся ваяваць, каб вашы матэрыялы перадрукоўвалі карэктна, са спасылкамі. Рэгіянальны сайт не можа і не мусіць супернічаць з магутнымі нацыянальнымі рэсурсамі ў маштабе ахопу праблем. Трэба браць веданнем мясцовай тэматыкі, па магчымасці лакалізаваць, «зазямляць», насычаць мясцовай канкрэтыкай тэмы агульнанацыянальнага і міжнароднага гучання. Разам з тым працуйце без комплексу правінцыйнасці. Так, рэдакцыі баранавіцкай «Intex-press» (www. intex-press.by), «Брестской газеты» (www.b-g.by) наладзілі добрыя кантакты з аўтарытэтнымі экспертамі нацыянальнага ўзроўню і часта выкарыстоўваюць іх меркаванні ў публікацыях на сваіх сайтах.

ПРАЦА З КАРЫСТАЛЬНІЦКІМ КАНТЭНТАМ. БЛОГЕРСТВА. ГРАМАДЗЯНСКАЯ ЖУРНАЛІСТЫКА Важнай крыніцай напаўнення сайта можа стаць карыстальніцкі кантэнт. Гэта тое змесціва, што ствараецца вэб-карыстальнікамі. Яны могуць дасылаць свае матэрыялы, у тым ліку мультымедыйныя, абмяркоўваць публікацыі на форумах, весці блогі. Многія рэдакцыі мэтанакіравана развіваюць такую актыўнасць: запрашаюць наведнікаў дасылаць навіны, водгукі, каментары. На сайтах СМІ часта ствараюцца адпаведныя рубрыкі («Народныя навіны» і да т. п.). Выкарыстанне згенераванага юзерамі кантэнту дапамагае, у прыватнасці, асвятляць нечаканыя падзеі, сведкамі якіх не здолелі стаць прафесійныя журналісты; падвышае наведванне; стварае ў аўдыторыі рэсурсу пачуццё далучанасці да яго напаўнення, супольнай з прафесіяналамі медыйнай працы. Сапраўды, інтэрнэт зрабіў людзей роўнымі што да распаўсюду навін і меркаванняў, як некалі палкоўнік Кольт — у сэнсе самаабароны. Але ж любой зброяй трэба ўмець валодаць, іначай падстрэліш самога сябе. З аднаго боку, плынь медыйнага кантэнту, створанага аматарамі, прымусіла загаварыць пра феномен ► ГРАМАДЗЯНСКАЙ ЖУРНАЛІСТЫКІ. З іншага боку, скептыкі зазначаюць: гэта тое самае, што разважаць пра «грамадзянскую хірургію» ці «грамадзянскую стаматалогію». Ва ўсякім разе, гэта плынь матэрыялаў вымагае вялікай працы з боку рэдакцыі: праверкі імавернасці, кантролю над этычнымі аспектамі і г. д. Бо аматары часта не ведаюць або не хочуць трымацца тых правіл, паводле якіх рыхтуе матэрыялы прафесійны журналіст. Між тым рэдакцыя, якая шануе рэпутацыю ды не хоча трапляць у непрыемныя гісторыі, па вялікім рахунку мусіць быць у адказе за ўвесь кантэнт, што з’яўляецца на яе сайце. У пастанове камісіі па этыцы

182

Працуем у анлайне

Беларускай асацыяцыі журналістаў ад 1 сакавіка 2013 года (вядомы кейс «Ігар Кузняцоў супраць Зянона Пазьняка») падкрэсліваецца: «Незалежна ад рэдакцыйнай практыкі працы з блогамі, ніводная рэдакцыя ніколі не брала на сябе абавязкаў публікаваць наогул усё, што дасылаюць аўтары. Заўсёды існуюць абмежаванні як заканадаўчыя, так і ў межах асноўных прынцыпаў прафесійнай этыкі». Добра, калі вы распрацуеце і вывесіце на сайце правілы каментавання на форумах. Тады мадэратар можа спакойна здымаць ці не дапускаць да публікацыі каменты, што парушаюць гэтыя правілы, і адпаведным чынам тлумачыць свае дзеянні. Які варыянт ► МАДЭРАВАННЯ выбраць — ► ПРЭМАДЭРАЦЫЮ ці ► ПОСТМАДЭРАЦЫЮ — узважвайце самі. У кожнага варыянта свае плюсы і мінусы. Прэмадэрацыя — болей надзейны папярэдні фільтр. Аднак яна стрымлівае актыўнасць каментатараў, гасіць іх інтарэс. Постмадэрацыя спрыяе тэмпу, інтэнсіўнасці дыскусій, што, адпаведна, падвышае наведванне сайта, аднак у мадэратара пры гэтым болей стрэсаў, бо даводзіцца пільнаваць сеціўных хуліганаў, хутка вычышчаць абразы ды іншыя выбухованебяспечныя рэчы. ► БЛОГЕР паводле вызначэння мусіць быць неардынарнай асобай, што прадукуе вострыя, часам правакатыўныя тэксты. Разам з тым варта рабіць стаўку на людзей, якія ўсведамляюць адказнасць за публічнае слова. Іначай у рэдактара будзе багата галаўнога болю. На практыцы папулярным варыянтам сталі «псеўдаблогі» (вызначэнне шэф-рэдактара «Нашай Нівы» Андрэя Дынька) — матэрыялы прафесійных журналістаў у блогавай абгортцы. Так пішуць Святлана Калінкіна, Глеб Лабадзенка, Вадзім Гігін. Дэ-факта журналіст «косіць» пад блогера, што па вялікім рахунку нікога не ўводзіць у зман, але надае тэкстам нязмушанасці, дазваляе пісаць болей разняволеным стылем, выглядаць для аўдыторыі «сваім чалавекам». Як стаць папулярным блогерам? Натуральна, найперш трэба мець нестандартныя, моцныя і сапраўды незалежныя думкі па гарачай тэме. Далей — пісаць хутка і сцісла. Не расцякайцеся думкай, не лезьце ў сэнсавы гушчар. Вельмі важна першаму стрэліць тэкстам на актуальную тэму. Праз тыдзень усе разумныя — і аналітыкі напішуць свае акадэмічныя тэксты, дзе ўсё раскладзена па палічках, але хітом застанецца зроблены за дзесяць хвілін хвосткі, парадаксальны і яскравы блогерскі допіс з трох абзацаў. Стылёвы канёк блогера — жывая мова, уключна з дазаваным выкарыстаннем экспрэсіўнай лексікі, трапнага сленгу. Крытычна важна ўмець хутка ўключаць напоўніцу ўсе сродкі раскруткі сваіх допісаў, і найперш — праз сацыяльныя сеткі. Такім чынам, эпоха ► ВЭБУ 2.0 кінула выклік прафесійным журналістам, збіла з іх пыху, прымусіла варушыцца, у пэўнай ступені пераймаць блогерскую стылістыку, укараняцца ў сацыяльныя сеткі. Пры гэтым стала відавочна: не варта перабольшваць значэнне кары-

183

7 стальніцкага кантэнту. Гэта толькі гарнір да асноўнай журналісцкай стравы, якую гатуюць для сайта кухары-прафесіяналы. Аматары іх ніколі не заменяць. Прафесійная журналістыка хоць і пакутуе ад стандартызаванасці, але разам з тым акурат і моцная датрыманнем якасных стандартаў. Сайт СМІ ні ў якім разе не варта ператвараць у звалку выпадковых матэрыялаў. Моцным жа блогерам можна прапаноўваць сталую працу, браць на дамову ці ў штат: хай вучацца дапаўняць сваю крэатыўнасць адмысловымі прыёмамі журналісцкага рамяства, гэта можа аказацца выдатным сплавам.

ЗАКОН І ЭТЫКА Ў АНЛАЙНЕ: НОВЫЯ ВЫКЛІКІ Сеціўная эпоха, з аднаго боку, пашырыла магчымасці журналістыкі, узбагаціла яе арсенал, але з іншага — спарадзіла ці абвастрыла шэраг спецыфічных праблем. Сайты абганяюць традыцыйную прэсу што да хуткасці падачы навін, але разам з тым у анлайне болей памылак, «качак», а то і проста дэзы, лухты. Многія анлайнавыя медыі зрабілі стаўку на павярхоўныя публікацыі са спекуляцыйнымі загалоўкамі, на жаўцізну. Пад маркай свабоды слова некаторыя сайты з прэтэнзіяй на СМІ даюць карт-бланш на абразы, паклёп, хамства. Лёгкасць перадруку справакавала эпідэмію ► КАПІПАСТУ. На пальцах можна пералічыць навіновыя рэсурсы байнэту, што актыўна генеруюць свой кантэнт. Іншыя пераважна перадзіраюць навіны ды артыкулы, і пры гэтым многія маскуюць чужы кантэнт пад свой. Напрыклад, мяняюць загалоўкі; топяць спасылку на першакрыніцу ў тэксце (у выніку чаго немагчыма вызначыць, тычыцца яна ўсяго матэрыялу ці толькі асобнай фразы, лічбы, факта); выкідаюць подпісы аўтараў, што ёсць парушэннем закона аб аўтарскім праве і сумежных правах. Варта памятаць, што на сеціва цалкам распаўсюджваецца звычайнае, «афлайнавае» заканадаўства. За наўмыснае скажэнне фактаў, абразу, паклёп, плагіят ды іншыя штукарствы ў інтэрнэце можна займець вялікія непрыемнасці ў рэале. Таксама на сеціўную журналістыку цалкам распаўсюджваюцца этычныя каноны традыцыйнай журналістыкі. Разам з тым ► ЭТЫЧНЫЯ КОДЭКСЫ журналісцкіх супольнасцяў маюць патрэбу ў апгрэйдзе з улікам спецыфікі сеціўнай эпохі. У прыватнасці, варта канкрэтызаваць патрабаванні да перадрукаў (ужыванне гіперспасылак на крыніцу і г. д.), прапісаць прынцыпы працы рэдакцый з карыстальніцкім кантэнтам, паводзін журналістаў у сацыяльных сетках. Пры тым што, безумоўна, варта асвойваць сацыяльныя сеткі дзеля пошуку тэм, папулярызацыі сваёй творчасці і свайго СМІ, фрывольнасць, «адвязанасць» журналіста ў Фэйсбуку, Твітэры можа кінуць

184

Працуем у анлайне

цень на рэпутацыю выдання. Таму замежныя медыйныя карпарацыі ствараюць адмысловыя правілы — ► SOCIAL MEDIA GUIDELINES. Айчынным рэдакцыям для пачатку мае сэнс вызначыць хаця б няпісаныя правілы такога ж кшталту. І ўвогуле досвед дэмакратый сведчыць на карысць разумнай ► САМАРЭГУЛЯЦЫІ ў сферы анлайнавых медыяў. Значна горай, калі пачынае рэгламентаваць сеціва дзяржава, асабліва з традыцыямі жорсткага аўтарытарызму. У Беларусі нашумелы прэзідэнцкі ўказ № 60 з веерам пастаноў да яго пакуль што не стаў жорсткім рэпрэсіўным інструментам, але можна сказаць, што ўлады трымаюць на горле байнэту руку ў мягкай пальчатцы. Рэгістрацыя інтэрнэт-СМІ не ўведзеная, хоць намеры такія былі. Нявызначанасць статусу анлайнавых медыяў у выпадках, калі яны не ўяўляюць сабой версіі зарэгістраваных выданняў, стварае пэўныя нязручнасці (напрыклад, што да акрэдытацыі). Але з улікам беларускай палітычнай спецыфікі адсутнасць рэгістрацыі можна, бадай, уважаць за перавагу, бо любая рэгістрацыя тут становіцца спосабам здушэння прэсы ці трымання яе на кароткім павадку. Супраць рэпрэсій пры недэмакратычным рэжыме ніхто не застрахаваны. Але ў значнай ступені вас можа ўратаваць высокі прафесіяналізм. Так, сеціўная, інтэрактыўная журналістыка вымагае болей разняволенага стылю, крэатыву, дынамікі. Разам з тым рыхтаваць матэрыялы для сеціва трэба гэтак жа старанна, як для звычайнай газеты. Бо за памылкі спытаюць па поўнай праграме незалежна ад таго, зроблены яны ў афлайнавым выданні ці анлайнавым. У прыватнасці, нягледзячы на вечны цэйтнот, трэба фанатычна правяраць і пераправяраць інфармацыю, датрымліваць у сумнеўных выпадках залатое правіла дзвюх крыніц. Вэб-журналістыка часта вымагае ад неафітаў ментальнай ломкі, прымушае працаваць на адрэналіне, але ў выніку вы становіцеся прасунутым профі, атрымліваеце пачуццё драйву, новыя магчымасці самарэалізацыі, новае вымярэнне творчай свабоды.

185

186

7

Пішы для чытача, а не для сябе

П

7.2 Польскі досвед

Пётр ТАРЧЫНЬСКІ (Piotr Tarczyński)

Павел з нецярплівасцю чакаў гэтага дня. Пасля пяці гадоў навучання на факультэце журналістыкі і стажыровак сёння мела распачацца ягоная праца ў лакальным тыгодніку. А восьмай з хвосцікам ён усеўся перад экранам рэдакцыйнага камп’ютара. Ён атрымаў заданне ад рэдактара — падрыхтаваць пяць тэм для артыкулаў на інтэрнэт-старонцы. Павел хутка прагледзеў у Cеціве адміністрацыйныя інфармацыйныя сэрвісы, паведамленні мясцовага аддзялення паліцыі, інфармацыю культурных цэнтраў. Праз паўгадзіны, задаволены, ён прэзентаваў рэдактару свае прапановы. Якім жа было яго здзіўленне, калі ён пачуў: «Усё гэта ўжо ёсць у інтэрнэце». «Але так робяць усе», — адказаў Павел, прыгадаўшы досвед, які атрымаў падчас стажыровак. «А мы працуем інакш. У цябе ёсць паўдня. Ідзі на вуліцу, паназірай, паразмаўляй з людзьмі. Сядзь у аўтобус і праедзь некалькі прыпынкаў, паслухай, пра што гавораць пасажыры. Схадзі на кірмаш. Паглядзі, колькі каштуюць прадукты. Паслухай, што абмяркоўваюць гандляры і пакупнікі. Калі ты хочаш пісаць добра, зацікавіць чытачоў, ты павінен ведаць, чым яны жывуць і якія ў іх праблемы. Седзячы перад камп’ютарам, ты ніколі пра гэта не даведаешся». Праца за сталом — гэта надта распаўсюджаная практыка шмат у якіх выдавецтвах. Некаторыя, падумаўшы, авалодалі «майстэрствам» камбінавання клавіш Ctrl+C i Ctrl+V, памнажаючы змест мэйлаў з афіцыйных устаноў і агенцтваў PR. З журналістыкай тут няма нічога супольнага.

Чытач інфармацыйных сэрвісаў у інтэрнэце жадае атрымаць звесткі як мага хутчэй — так, як толькі гэта магчыма. Яго не цікавяць тэксты пра тое, што здарылася ўчора. Для чытача істотна тое, што адбываецца зараз ці адбудзецца ў бліжэйшай будучыні. Таму ўвесь час пашырай колькасць крыніц інфармацыі, каб ведаць пра ўсё актуальнае, што адбываецца ў вашым горадзе. Найважнейшая крыніца — гэта людзі.

187

7 ТРЭБА ПРАКТЫКАВАЦЦА І ЯШЧЭ РАЗ ПРАКТЫКАВАЦЦА ► Назірай

за майстрамі, шукай добрыя прыклады. ► Працуй над уласным стылем. ► Не пераймайся непрыемнымі водгукамі. ► Удасканальвай сваё майстэрства і памятай , што крытыка часта натхняе. Спартсмены падчас трэніровак гадамі выконваюць адны і тыя ж практыкаванні. Так яны працуюць з групамі мышц, якія вызначылі трэнеры і фізіёлагі. І калі выконваюць усе парады ўпарта і сумленна, то дасягаюць поспехаў. Гэты ж прынцып тычыцца і журналістаў. Той, хто нічога не піша некалькі месяцаў, а потым у тэксце можа зацікавіць, прывабіць чытача нейкай фразай ці свабодай ва ўжыванні слоў — гэта выключэнне. Таму пісаць трэба рэгулярна. Найлепш — некалькі тэкстаў у дзень.

ЯК ПІСАЦЬ ІНФАРМАЦЫЙНЫЯ ТЭКСТЫ ДЛЯ ІНТЭРНЭТУ? Адказ просты: сцісла, цікава і па тэме. На практыцы бывае парознаму. Большасці журналістаў, якія гадамі працавалі ў рэдакцыях папяровых выданняў, падрыхтоўка публікацый для інтэрнэту прыносіць шмат праблем. Прычын некалькі: страх перад новымі медыямі, неабходнасць навучыцца фармуляваць думкі сцісла, былыя звычкі, абмежаванасць у часе, неабходнасць «пераключацца» з газеты на інтэрнэт — і наадварот, боязь публічнай крытыкі (часта яна ўзнікае праз недахоп ведаў) і, у рэшце рэшт — лянота. Складанасці ўзнікаюць ўжо на этапе выбару тэмы. Журналістам цяжка прадбачыць, якія тэмы будуць актуальнымі, цікавымі, інтрыгоўнымі, істотнымі для мясцовай супольнасці. У інтэрнэце верыфікацыя слушнасці выбару тэматыкі адбываецца вельмі хутка — гэта паказвае колькасць клікаў. ► КАБ ПІСАЦЬ, ТРЭБА ШМАТ ЧЫТАЦЬ Здаецца, што гэта банальнасць. Аднак штодзённая практыка паказвае, што шмат журналістаў чытаюць мала ці не чытаюць увогуле. Жахліва, але яны не знаходзяць часу нават на тое, каб пасля напісання ўласнага тэксту прачытаць яго. І гаворка не пра тое, каб раз на месяц кожны з нас «праглынуў» твор памеру «У пошуках страчанага часу» Марселя Пруста. Справа ў тым, каб рэгулярна адсочваць тое, што друкуецца ў прэсе — штодзённіках, штомесячніках, квартальніках. Каб сістэматычна знаёміцца са зместам найважнейшых інфармацыйных інтэрнэт-сэрвісаў, спецыяльных ці лакальных (увага: канкурэнты не спяць!).

188

Пішы для чытача, а не для сябе

Рэгулярнае чытанне дапамагае ўдасканальваць майстэрства слова. Бо гэта — крыніца натхнення для новых і цікавых тэм. ► НАЗВА І ЛІД: ЗАХАПІ, ЗАІНТРЫГУЙ ЧЫТАЧА Наш тэкст — як крама з таварам, які мы хочам прадаць. Назва — гэта вітрына крамы, якая павінна прымусіць нас зазірнуць унутр. Лід (Lid) — гэта ўнутраны дызайн. Калі два гэтыя элементы будуць кепскімі, ніхто не зацікавіцца тым, што ў нас на паліцах. У газеце «продаж» журналіста падтрымліваюць сістэма распаўсюджвання і маркетынг. У інтэрнэце ён сам павінен быць бізнесменам, каб як мага найлепш прадаць свае тэксты. Прыклады нудных тэм можна прыводзіць бясконца. Іх безліч на інтэрнэт-старонках. Некалькі прыкладаў, якія патрапілі, што называецца, пад руку: «Алкаголь і наркотыкі»; «1812 год»; «Новы цэннік на смецце»; «Дарожная аварыя»; «Ліхтары дэмантавалі»; «Аварыя ў Мінску». Назва размешчанага ў Сеціве артыкула павінна мець інфармацыйны характар! Добра, калі яна ўтрымлівае дзеяслоў — гэта надае ёй дынаміку. Назва павінна заінтрыгаваць, заахвоціць да таго, каб артыкул прачыталі. Паглядзім на карцінку ніжэй. Карыстальнік, уваходзячы на старонку, бачыць шмат лінкаў з назвамі. Якія з іх ён выбярэ?

Экранная копія старонкі tut.by

189

7 Лід пасля назвы з’яўляецца найважнейшай часткай артыкула. Яго трэба сканструяваць так, каб ён не толькі быў цікавы, але каб ён утрымліваў найважнейшую інфармацыю. У ім чытач павінен знайсці адказы на пытанні: хто, што, дзе, калі, як.

НАЙЧАСЦЕЙШЫЯ ПАМЫЛКІ Ў ТЭКСТАХ, ЯКІЯ ПІШУЦЦА ДЛЯ ІНТЭРНЭТУ: ► нецікавая

назва; ► кепска сканструяваны лід; ► адсутнасць ілюстрацый; ► няпоўная інфармацыя; ► паўторы; ► складаная канструкцыя (складаныя сказы з вялікай колькасцю залежных частак — замест простых); ► хібы друку і відавочныя граматычныя памылкі, якія сведчаць, што тэкст пасля напісання не чытаўся; ► звесткі, скапіраваныя са старонак афіцыйных органаў улады ці іншых інфармацыйных сэрвісаў;

САВЕТ ► безасабовыя

формы і залежны стан (зроблены, выкананы, быў абраны); ► чытанне тэксту з экрана прыкладна на 25 адсоткаў больш павольнае, чым чытанне на паперы. Таму выкарыстоўвай кароткія і простыя сказы; ► тэкст павінен быць ясны, сціслы і просты па канструкцыі; ► калі хочаш нагадаць пра падзеі, пра якія хтосьці і калісьці ўжо распавёў, устрымайся ад паўторнага апісання, лепш скарыстайся пашуковікам і дай лінк; ► інтэрнэт-карыстальнікі нецярплівыя, яны жадаюць адразу знайсці інфармацыю, якую шукаюць і да якой ставяцца з даверам; ► памылка ў тэксце (у напісанні прозвішча, няправільны нумар тэлефона, пераблытаная назва вуліцы і г. д.) падрывае давер да цябе як да журналіста. Будзь дакладным, правярай усе звесткі мінімум два разы; ► спасылайся на крыніцы. Калі ты сам быў сведкам падзеі і адначасова яе крыніцай — напішы пра гэта.

190

Пішы для чытача, а не для сябе

Простая інфармацыя — гэта асноўны журналісцкі жанр у інтэрнэце. Іншыя формы, якія таксама павінны рэгулярна з’яўляцца, гэта: ► МЕРКАВАННЕ Яно павінна быць непасрэдна звязана з актуальнымі падзеямі: напрыклад, павышэннем падатку на нерухомасць на 100 %, з рашэннем лакальных уладаў прадаць важную нерухомасць, з планам забудовы гарадскога цэнтра, з праблемамі функцыянавання грамадскага транспарту, з вырубкай дрэваў без узгаднення з мясцовымі жыхарамі і г. д. Увага! Выказванне меркавання патрабуе выключнага валодання праблемай, якую вы закранаеце, і ўласнага, добра сфармуляванага погляду. ► РАЗМОВА Кароткае (тры-чатыры пытанні) і дынамічнае інтэрв’ю са сведкам актуальнага здарэння — цудоўны спосаб ажывіць старонку www. Падобным чынам, напрыклад, правёўшы размову з мастаком ці героем падзеі, якая павінна неўзабаве адбыцца, можна таксама запрасіць чытачоў да ўдзелу ў цікавым мерапрыемстве. ► ФОТАГАЛЕРЭЯ / ФОТАРЭПАРТАЖ У адрозненне ад газеты, дзе ёсць пэўная колькасць калонак, інтэрнэт-старонка не мае абмежаванняў, звязаных з аб’ёмам (акрамя памеру сэрверу). Я сам не аднойчы праводзіў у інтэрнэце доўгія вечары, калі аглядаў цудоўныя галерэі. Я ведаю, што і іншыя людзі таксама любяць праглядаць фотаздымкі ў інтэрнэце. Таму варта і трэба выкарыстоўваць кожную магчымасць, каб падрыхтаваць відэашэраг з некалькіх, а, магчыма, з дзясятка ці больш здымкаў, якія пашыраць тэкставую інфармацыю ці ўвасобяцца ў адпаведны рэпартаж. ► ВІДЭА Сёння фільмы можна здымаць на фотаапарат, тэлефон, планшэт. Карыстайся гэтымі тэхнічнымі магчымасцямі і як мага часцей дзялі-

САВЕТ ► Рыхтуючы

фотагалерэю, паклапаціся пра святло і кампазіцыю. Няма нічога горшага, як выставіць шэраг выпадковых, нецікавых здымкаў; ► Калі ты робіш фотарэпартаж з мерапрыемства, дзе шмат людзей, пастарайся, каб на фотаздымках іх было як мага больш; ► Увесь час развівай сваё ўменне карыстання фотаапаратам. Тваёй узнагародай за гэта будуць прызнанне інтэрнэт-карыстальнікаў і вялікая колькасць праглядаў; ► Добра падрыхтаваная галерэя можа сабраць больш праглядаў, чым дваццаць сенсацыйных тэкстаў.

191

7 ся са сваімі чытачамі тым, што ты пабачыў. З дапамогай паўхвіліннай карцінкі можна распавесці больш, чым у тэксце на тры тысячы знакаў.

КЛАПАЦІСЯ ПРА СВАЙГО ЧЫТАЧА І РАЗМАЎЛЯЙ З ІМ Інтэрнэт рэвалюцыйна і назаўсёды змяніў спосаб камунікавання паміж чытачом і рэдакцыяй. Яшчэ некалькі гадоў таму галоўнай формай кантакту быў традыцыйны ліст ці тэлефонны званок. Перадача інфармацыі ішла толькі ў адзін бок — у бок рэдакцыі. Інструменты камунікавання, даступныя ў інтэрнэце, дазваляюць падтрымліваць зваротную сувязь, і чытачы ахвотна карыстаюцца гэтай магчымасцю: яны пакідаюць каментарыі, ацэньваюць, крытыкуюць, згадваюць журналісцкія памылкі, патрабуюць канкрэтных дзеянняў і прапануюць важныя, на іх думку, тэмы. Як павялічыць колькасць праглядаў інтэрнэт-старонкі? Пытанне, якое ўвесь час задаюць сабе рэдактары, адказныя за функцыянаванне інфармацыйных сэрвісаў у Сеціве. Важныя, своечасовыя і цікава напісаныя тэксты — гэта аснова. Таксама вельмі істотным з’яўляецца камунікаванне з чытачамі і падтрымка кантакту з імі. У сваёй штодзённай працы журналіст мусіць карыстацца шматлікімі магчымасцямі. ► E-MAIL Дазваляе хутка абменьвацца інфармацыяй і дасылаць у дадатку лісты, здымкі, мультымедыйныя файлы. Электронная пошта амаль цалкам выштурхнула традыцыйныя лісты ў рэдакцыю. Адзін з галоўных прынцыпаў электроннай карэспандэнцыі — адказваць на дасланыя пытанні, прапановы, заявы без затрымкі. Ці заўсёды ты адразу адказваеш на мэйлы, якія прыняла твая паштовая скрынка? ► СІСТЭМА КАМЕНТАРЫЯЎ ПАД АПУБЛІКАВАНЫМІ МАТЭРЫЯЛАМІ

У ЗАЛЕЖНАСЦІ АД ВЫБРАНАЙ ОПЦЫІ КАМЕНЦІРАВАННЕ МОЖА БЫЦЬ ДАСТУПНЫМ ДЛЯ: ► усіх карыстальнікаў; ► толькі для зарэгістраваных

карыстальнікаў сэрвісу.

КАМЕНТАРЫІ ТАКСАМА МОГУЦЬ: ► мадэравацца адміністратарам; ► не мадэравацца (яны з’яўляюцца

адразу пасля таго, як карыстальнік зрабіў запіс і увёў яго).

192

Пішы для чытача, а не для сябе

КАМЕНЦІРАВАННЕ ДАЗВАЛЯЕ ЧЫТАЧАМ:

► выказаць сваё меркаванне наконт тэксту; ► ацаніць якасць матэрыялу / журналісцкай працы; ► абмяняцца думкамі з іншымі інтэрнэт-карыстальнікамі; ► прапанаваць развіццё тэмы, назваць іншых яе герояў; ► весці дыскусію з аўтарам публікацыі ці з прадстаўніком

рэдакцыі.

Ці адказваеш ты на пытанні, прапанаваныя ў каментарыях, ці адразу высвятляеш сумневы чытачоў? ► ДЫСКУСІЙНЫ ФОРУМ

ДАЗВАЛЯЕ ЧЫТАЧАМ: ► выказваць

свае думкі адносна абраных тэкстаў, журналісцкай працы, ацэньваць якасць гэтай працы; ► абменьвацца меркаваннямі з іншымі інтэрнэт-карыстальнікамі; ► прапаноўваць журналістам тэмы; ► дыскутаваць з аўтарам публікацыі, прадстаўніком рэдакцыі, іншым інтэрнэт-карыстальнікам; ► размяшчаць тэксты, здымкі і фільмы; ► высылаць прыватныя паведамленні і мэйлы іншым карыстальнікам; ► дзяліцца назіраннямі, якія тычацца дзейнасці адміністрацыі, сацыяльных службаў і г. д.; ► знаходзіць людзей з падобнымі зацікаўленнямі; ► праводзіць сацыяльныя акцыі ці маніторынг.

Ці выкарыстоўваеш ты запісы інтэрнэт-карыстальнікаў у штодзённай журналісцкай працы? ► БЛОГІ Гэта індывідуальная форма перадачы інфармацыі, думак, ацэнак сябрамі рэдакцыі ці іншымі аўтарамі. У блогах інтэрнэт-карыстальнікі могуць каменціраваць запісы блогераў і дыскутаваць з імі. Контраверсійныя запісы становяцца штуршком для развіцця працяглай дыскусіі (павялічваюць колькасць праглядаў старонкі). ► ЧАТ Запрошаны ў рэдакцыю госць (бургамістр, камендант паліцыі, дырэктар шпіталя) у рэальным часе адказвае на пытанні, зададзеныя online. Запісы публікуюцца на старонцы, каб з імі маглі пазнаёміцца тыя, у каго не атрымалася паўдзельнічаць у віртуальнай сустрэчы. ► ІНТЭРНЭТ-АНКЕТАВАННЕ Анкеты дазваляюць даведацца, што думаюць чытачы пра тэму, прапанаваную рэдакцыяй. Вынікі анкетавання выкарыстоўваюцца супрацоўнікамі рэдакцыі пры падрыхтоўцы тэкстаў. Гэта вель-

193

7

Жывая дыскусія на старонцы przelom.pl

мі карысны інструмент для даследавання прыярытэтаў і захавання прыхільнасці інтэрнэт-карыстальнікаў. ► SHOUTBOX Сярод сэрвісаў інтэрнэту przelom.pl, shoutbox — месца для размоў і абмену думкамі інтэрнэт-карыстальнікаў на любыя тэмы, у адрозненне ад лакальна спрафіляванага дыскусійнага форуму. ► САЦЫЯЛЬНЫЯ СЕТКІ Сёння цяжка ўявіць сабе газету ці інтэрнэт-сэрвіс, не прадстаўленыя ў Facebook, «ВКонтакте» ці ў Twitter. Толькі адной прысутнасці там вашага медыя недастаткова. Істотнай з’яўляецца пастаянная падтрымка актыўнасці — выкладанне новай інфармацыі і ўдзел у інтэракцыі (напрыклад, праз арганізацыю конкурсаў). Надзвычай

194

Пішы для чытача, а не для сябе

Shoutbox — гэта месца на старонцы przelom.pl, дзе інтэрнэт карыстальнікі могуць размаўляць на любыя тэмы

важнымі з’яўляюцца аператыўныя адказы на пытанні інтэрнэт-карыстальнікаў. ► МЕСЦА НА ПАРТАЛЕ, ДЗЕ ІНТЭРНЭТ-КАРЫСТАЛЬНІКІ МОГУЦЬ РАЗМЯШЧАЦЬ УЛАСНЫЯ АРТЫКУЛЫ: ІНФАРМАЦЫЙНЫЯ ТЭКСТЫ, МЕРКАВАННІ, ЗАПРАШЭННІ, ЗАКЛІКІ На przelom.pl такі раздзел называецца «З Вашага боку». Для шмат якіх карыстальнікаў публікацыя тэксту на інтэрнэт-старонцы з’яўляецца прадметам гонару — арганізуй для іх такую магчымасць у сваім сэрвісе. Аднак памятай пра неабходнасць выразна пазначаць, што гэтыя тэксты падрыхтаваныя за межамі рэдакцыі.

195

7 ДЗЯКУЮЧЫ САЦЫЯЛЬНЫМ СЕТКАМ МЫ МОЖАМ: ► данесці

інфармацыю да новых інтэрнэт-карыстальнікаў па ўсім свеце, пастаянна павялічваць колькасць людзей, якія наведваюць наш сэрвіс; ► назіраць прыярытэты і зацікаўленні інтэрнэт-карыстальнікаў, аналізуючы іх запісы; ► выкарыстоўваць дадатковы канал двухбаковай камунікацыі з чытачамі; ► ініцыяваць акцыі, арганізоўваць конкурсы. Выдаўцы, якія маюць толькі інтэрнэт-старонку, знаходзяцца ў вельмі добрай сітуацыі. Яны могуць размяшчаць на ёй столькі матэрыялаў, колькі здольныя стварыць. Такім чынам, без усялякіх праблем яны здатныя павялічваць колькасць праглядаў сэрвісу. У больш цяжкай сітуацыі знаходзяцца тыя, хто выдае папяровую газету і інвестуе ў пашырэнне матэрыялаў на інтэрнэт-старонках. Яны павінны ўвесь час памятаць пра традыцыйнага чытача. Хаця сітуацыя паціху змяняецца, пакуль яшчэ значна лягчэй прадаць інфармацыю на паперы, чым у Сеціве. Калі ж да гэтага дадаць яшчэ і моцную канкурэнцыю, то можна канстатаваць: «Хьюстан, у нас праблема».

Подстаронка „Z Waszej strony” (З вашага боку) — карыстальнікі партала przelom.pl могуць вывешваць свае меркаванні ды артыкулы

196

Пішы для чытача, а не для сябе

САВЕТ ► Чытач

хоча задавальняць усе свае патрэбы ў інтэрнэце. Аднак клапаціся і пра папяровую газету, пакуль яна існуе, не паддавайся чытацкім перакананням. На сваёй старонцы ты сам прымаеш рашэнні. ► Пазбягай аднабаковага паглыблення ў палітычныя спрэчкі ці іншыя лакальныя канфлікты. Сумленна пішы пра рэчаіснасць, а сваё меркаванне выкажы ў рэдакцыйным каментарыі. Май уласную пазіцыю. Інтэрнэткарыстальнікі імгненна адчуваюць хлусню. ► Не крыўдуй на змест каментарыяў ці запісаў у shoutboks і на форуме ў свой адрас ці ў адрас рэдакцыі. Падзякуй за іх. Бо нехта не пашкадаваў свайго часу, каб іх выказаць. Спакойна і асэнсавана растлумач усе сумневы. ► Не дазваляй уцягнуць сябе ў правакацыйныя дыскусіі, якія не прывядуць ні да чога. ► Пішы ў інтэрнэце пад уласным імем і прозвішчам. Такім чынам ты заслугоўваеш давер да сваіх журналісцкіх матэрыялаў і поглядаў. Але пры гэтым не адмаўляй інтэрнэт-карыстальнікам у тым, каб яны пісалі пад нікамі. ► Калі ты памыліўся, прызнай гэта як мага хутчэй і папрасі прабачэння (часцей за ўсё здараюцца дробныя памылкі, якія не маюць уплыву на агульны сэнс матэрыялу). Такія паводзіны выклікаюць пашану.

197

7 УЗАЕМАСУВЯЗЬ ПАМІЖ ГАЗЕТАЙ І ІНТЭРНЭТАМ САВЕТ ► Хадзі

сваімі шляхамі, шукай уласныя тэмы. ► Заўсёды спасылайся на крыніцу, адкуль паходзіць інфармацыя. ► Рабі тэкст аптымальным для пашуковіка — памятай пра ключавыя словы. ► Дадавай да артыкулаў мультымедыя. ► Наладжвай кантакты з чытачамі твайго сэрвісу. У будучыні яны могуць стаць для цябе каштоўнай крыніцай інфармацыі. ► Будзь журналістам, але адначасова і бізнесменам, які клапоціцца пра тое, каб ягоны тэкст праглядаўся як мага актыўней. Асабліва гэта тычыцца Польшчы, дзе інтэрнэт-карыстальнікі прызвычаіліся да таго, што большую частку інфармацыі яны атрымліваюць бясплатна. Відавочна, што, каб змяніць гэтую сітуацыю, спатрэбяцца доўгія гады. А да гэтага часу кожны з выдаўцоў будзе рабіць усё, каб як мага найдаўжэй утрымаць папяровае выданне. У вядомых мне рэдакцыях польскіх лакальных газет менавіта гэта дазваляе плаціць заробкі і захоўваць працоўныя месцы для ўсяго калектыву. Ітнэрнет-старонкі ўсё яшчэ не прыносяць даходаў, а іх функцыянаванне магчыма толькі дзякуючы пераразмеркаванню грошай, якія паступаюць ад продажу традыцыйнай версіі газеты. Доўга такая сітуацыя, зразумела, цягнуцца не можа, тым больш, што лакальныя газеты пачынаюць сутыкацца са зніжэннем продажу. Пакуль, апрача інтэнсіўных маркетынгавых крокаў ды гандлёвых пачынанняў у дачыненні да рэкламы ў Сеціве, выдаўцы і кіраўнікі інтэрнэт-сэрвісаў імкнуцца максімальна выкарыстаць узаемасувязь паміж двума каналамі распаўсюджвання інфармацыі. Намаганні скіраваныя на тое, каб праз інфармацыю ў газеце павялічыць колькасць праглядаў старонкі www, а таксама каб праз умелае заахвочванне ў Сеціве падвысіць цікаўнасць да папяровага выдання. На прыкладзе выдавецкай фірмы «Przełom», дзе я працую, гэта выглядае наступным чынам. ► І НА ПЕРШАЙ, І НА ЎСІХ ІНШЫХ СТАРОНКАХ газеты наверсе, побач з каланлічбай, змяшчаецца адрас інтэрнэт-старонкі: www. przelom.pl ► У ДРУГОЙ КАЛОНЦЫ публікуецца найцікавейшы каментарый тыдня, выбраны з усіх каментарыяў, што былі размешчаныя цягам апошніх сямі дзён пад тэкстамі ў інтэрнэце.

198

Пішы для чытача, а не для сябе

www. przelom.pl

► У ВЫПАДКУ, КАЛІ З ГАЗЕТНАЙ ІНФАРМАЦЫЯЙ ТЭМАТЫЧНА ЗВЯЗАНА ГАЛЕРЭЯ здымкаў у інтэрнэце, чытача адсылаюць да Сеціва праз QR-код ці даюць адрас падстаронкі са здымкамі. ► ШТОТЫДЗЕНЬ НА 14-М АРКУШЫ мы публікуем спіс 10 артыкулаў, якія прыцягнулі максімальную ўвагу, найбольшую колькасць прыхільнікаў на фан-старонцы przelom.pl на Facebook і вынікі інтэрнэт-анкетавання, а таксама каментарый эксперта, які гэтыя вынікі падсумоўвае. ► У ТЭКСТАХ, ЯКІЯ РЫХТУЮЦЬ ЖУРНАЛІСТЫ, часта выкарыстоўваюцца меркаванні інтэрнэт-карыстальнікаў, размешчаныя на przelom.pl. Таксама ў газеце ёсць асобная старонка, дзе друкуюцца артыкулы, напісаныя выключна паводле зваротаў чытачоў у раздзеле «Неабходна ўмяшацца!» на нашым дыскусійным форуме. Дзякуючы такім публікацыям мы заахвочваем чытачоў да актыўнага ўдзелу ў форуме і да таго, каб яны сачылі за меркаваннямі іншых карыстальнікаў.

Адрас вэб-старонкі месьціцца ў шапцы газеты

199

7 АД ІНТЭРНЭТУ ДА ГАЗЕТЫ ► НАПЯРЭДАДНІ ВЫХАДУ ПАПЯРОВАЙ ВЕРСІІ ГАЗЕТЫ НА PRZELOM.PL МЫ РАЗМЯШЧАЕМ МІНІЯЦЮРУ ПЕРШАЙ СТАРОНКІ і дакладнае апісанне тэм, якія будуць разгледжаныя ў свежым нумары. Пры гэтым мы бярэм пад увагу структуру газеты. Быў момант, калі ў межах анонса мы давалі кароткія анатацыі найважнейшых артыкулаў. Аднак мы адмовіліся ад гэтай практыкі, бо вельмі часта такія скарочаныя версіі станавіліся штуршком для бурлівых дыскусій у каментарыях, якія — без азнаямлення з артыкулам цалкам — часта не мелі ніякага сэнсу. ► ПРАЗ ТЫДЗЕНЬ ЦІ ДВА пасля выхаду частку тэкстаў газеты, прысвечаных гісторыі і розным парадам, мы змяшчаем на старонцы przelom.pl. Дадаткова да іх мы ствараем заўважныя ілюстраваныя спасылкі на галоўнай старонцы. Такім чынам, мы другі раз прадаем тое, што ўжо было прададзена раней. Хтосьці можа спытаць: а чаму менавіта гістарычныя артыкулы і парады? Так, гістарычныя матэрыялы чытае вузкая група зацікаўленых людзей. Таму, з аднаго боку, іх публікацыя ў Сеціве не з’яўляецца пагрозай для продажу папяровага выдання, а з другога — такім чынам газета выконвае сваю місіянерскую функцыю, калі папулярызуе цікавыя звесткі, якія тычацца значных падзей ці здарэнняў мінулых гадоў. У дачыненні да парадаў усё выглядае крыху інакш. Парады маюць пазалакальны характар і не з’яўляюцца фактарам, які б вызначаў рашэнне, набываць газету ці не. Гэта кулінарныя парады, рэцэпты смачных страў, меркаванні экспертаў, якія расказваюць, напрыклад, пра эксплуатацыю аўтамабіля, пра добрыя паводзіны, як захаваць здароўе, пра сакрэты прыгажосці і г. д. У інтэрнэце іх пазалакальны характар з’яўляецца прычынай таго, што яны здабываюць папулярнасць шырокай групы чытачоў. Нагадаю яшчэ раз: гэтыя тэксты мы размяшчаем у Сеціве праз тыдзень ці два пасля заканчэння продажу газеты. У рэдакцыйным блогу мы змяшчаем ацэнкі, якія тычацца актуальных падзей, часта адсылаем чытача да артыкулаў у газеце. ► У РЭШЦЕ РЭШТ, ЯК ЖУРНАЛІСТЫ І РЭДАКТАРЫ МЫ ЎВЕСЬ ЧАС АДКАЗВАЕМ НА ПЫТАННІ, якія задаюць нам у каментарыях, дыскутуем на форуме, тлумачым інтэрнэт-карыстальнікам іх сумневы, дзелімся досведам і інфармацыяй, якой мы валодаем. Адначасова мы вучымся ў іншых. ► РУБРЫКА «З ВАШАГА БОКУ» — гэта месца на нашым інтэрнэт-партале, дзе свае артыкулы і здымкі могуць размяшчаць самі

200

Пішы для чытача, а не для сябе

QR код дазваляе карыстальнікам мабільных прыладаў (планшэтаў, смартфонаў) хутка перайсці ў фотагалерэю на сайце

«Тыдзень przelom.pl» з’яўляецца пастаяннай рубрыкай у папяровым выданні газеты «Przełom»

201

7 чытачы. Часта гэта з’яўляецца адпраўным пунктам для падрыхтоўкі журналісцкіх тэкстаў. «ЗВБ» можна трактаваць як адну з варыяцый на тэму грамадзянскай журналістыкі. Розніца адна, але вельмі істотная: усе артыкулы, апублікаваныя на падстаронцы гэтай рубрыкі, папярэдне праходзяць той жа шлях, што і тэксты, напісаныя журналістамі: зацвярджэнне, рэдактуру і карэктуру. Аднак рэдакцыя ніяк не ўплывае на сэнс ці форму выказвання меркаванняў ці дасланых матэрыялаў.

АКЦЫІ Форумамі, дзе вельмі добра можна выкарыстаць сінэргетычны эфект паміж папяровым выданнем газеты і інтэрнэт-старонкай, з’яўляюцца ► ПЛЕБІСЦЫТЫ І АКЦЫІ. Для нас адным з найважнейшых плебісцытаў сёння з’яўляецца той, што ўжо тры гады праводзіцца рэдакцыяй: ВЫБАР ЖАНЧЫНЫ-БІЗНЕСМЕНА ХШАНОЎСКАЙ ЗЯМЛІ. У гэтым выпадку ўся інфармацыя ад пачатку да канца — ад заявак кандыдатур, праз іх прэзентацыю, канчатковы выбар і справаздачу з урачыстасці ўзнагароджання — адлюстроўваецца ў газеце і ў інтэрнэце паралельна. Падобным чынам адбываецца і акцыя «УРАТУЙ ЗВЯРКА», мэта якой — збор пледаў, кармоў, гігіенічных сродкаў і г. д., каб падтрымаць прытулак для бяздомных жывёл.

Блог журналістаў «Przełom»-у і запрошаныя госці-блогеры на przelom.pl

202

Пішы для чытача, а не для сябе

За дзень да пачатка продажы газеты ў Інтэрнэце з’яўляецца дакладны пералік тэм, якія закранаюцца ў апошнім выданні тыднёвіка «Przełom»

Графічная спасылка на галоўную старонку з гістарычным тэкстам «Выплата была ў суботу ноччу» (злева ўнізе)

203

7

Апытанне «Жанчына-прадпрымальнік Хшаноўскай зямлі» у газеце

204

Пішы для чытача, а не для сябе

Апытанне «Жанчына-прадпрымальнік Хшаноўскай зямлі» у Інтэрнэце

205

7

Акцыя «Уратуй жывёліну» у газеце у газеце

206

Пішы для чытача, а не для сябе

Акцыя «Уратуй жывёліну» у газеце у Інтэрнэце

207

208

8

Тэлебачанне і радыё ў інтэрнэце

Н

1. www.tv-tube.tv/

2. https://signup.netflix.com/ MediaCenter

8.1 Беларускі досвед

Міхась ЯНЧУК

Найважнейшы сказ гэтага раздзела (калі вы прачытаеце яго ўважліва, то ўсё іншае — арганізуецца, знаходзіцца ці гугліцца з лёгкасцю): Усё — магчыма. Пытанне толькі ў колькасці сродкаў і матывацыі. Альбо нават наадварот: матывацыя — на першым месцы. Сродкі — як тэхнічныя, так і матэрыяльныя — гэта рэсурс, які пры наяўнасці дастатковай волі сёння можна атрымаць са шмат якіх крыніц. Вельмі шмат што ў здабыцці рэсурсаў залежыць ад кола вашых кантактаў, персанальнай харызмы і, канешне ж, ад патэнцыйнай каманды, разам з якой вы будзеце ствараць вашую мега-станцыюякая-зменіць-свет. Бо добрая каманда — гэта палова поспеху. Аднойчы цудоўным ранкам вы раптам вырашылі: хачу быць уладальнікам інтэрнэтнай ТВ-станцыі альбо сеціўным радыёвяшчальнікам. Нічога больш простага! Калі вы так вырашылі, хутчэй за ўсё, у вас ужо ёсць камп’ютар альбо іншая прылада доступу ў Сеціва — і нейкі спосаб злучэння з ім. Таксама ў вас ёсць ваш прыватны бясцэнны досвед карыстання наяўнымі нэт-рэсурсамі. Гэта з яго вынікае вашае перакананне, што ў ► БЕЗЛІЧЫ1 сучасных рэсурсаў чагосці нестае. Вы сваёй ініцыятываю вырашылі запоўніць гэты прабел, бо, магчыма, толькі вы і можаце гэта зрабіць, здабываючы вашую нішу ў бязмежным Сеціве і вашую мэтавую групу гледачоў альбо слухачоў. І тут мы падыходзім да галоўнага пытання ў арганізацыі сеціўнага вяшчання (вэбкастынгу): навошта? Вы — асоба. Ва ўсіх вашых дзеяннях ёсць мэта, нават калі вы не адразу яе ўсведамляеце. Ад правільнага і выразнага артыкулявання гэтай мэты для саміх сябе залежыць поспех вашай дзейнасці ў арганізацыі анлайн-вяшчання. Усё іншае — справа тэхнікі і запасу мэтанакіраванасці вашай каманды. А вы — як стваральнік гэтай каманды аднадумцаў — увесь час павінны дбаць пра ўзмацненне гэтага запасу. У Сеціве суіснуюць вельмі розныя тыпы кастэраў — ад нішавых да глабальных. Напрыклад, амерыканскі гігант ► NETFLIX2 пачынаў з лічбавага пракату фільмаў DVD праз інтэрнэт — а сёння ягоныя 36 мільёнаў падпісчыкаў (з іх 29 мільёнаў у ЗША) прыносяць яму ў год

209

8 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Netflix

4. http://en.wikipedia.org/wiki/ Internet_radio

210

амаль мільярд даляраў ► ПРЫБЫТКУ3. А мастацкія серыялы, якія здымае гэтая фірма, сёлета былі намінаваныя на найбольш прэстыжныя тэлевізійныя прэміі. З іншага боку, у інтэрнэце развіваюцца тэлеканалы, прысвечаныя гнездаванню альбо сезоннай міграцыі аднаго ці некалькіх рэдкіх відаў птушак, але колькасць іх пастаянных гледачоў вымяраецца тысячамі. Так ці інакш, любое медыяпрадпрыемства — гэта фірма, якая карыстаецца наяўнымі ў яе рэсурсамі для стварэння даданай вартасці ў працэсе сваёй працы. Гэтая вартасць не абавязкова мусіць быць матэрыяльнаю. Магчыма, гэта проста вашае задавальненне з таго, што вы, дзякуючы вашай медыядзейнасці, маеце шанц звярнуцца да ўсяго свету — прынамсі, патэнцыйна. Можа быць, што гэтая вартасць — рэальныя перамены ў вашай краіне, якія вы запланавалі перад пачаткам свайго медыяпраекта і дасягаеце ў працэсе яго рэалізацыі. Але калі быць больш брутальным і прыземленым, то сеціўны вяшчальнік — гэта часам і звычайны прадпрымальнік, які прадае сваіх гледачоў-слухачоў сваім рэкламадаўцам. І паверце — амаль няма прыкладаў у гісторыі сусветнай медыяэканомікі, каб гэта атрымалася адразу і на сто адсоткаў — нават у тых, хто мае добра распрацаваны бізнес-план такой дзейнасці. Сеціўнае вяшчанне заўсёды застанецца крыху латарэяй. Бо колькасць крытэрыяў, якія трэба ўлічыць, каб зрабіць ваш канал папулярным, з цяжкасцю паддаецца кантролю. Тое, з чым вы звяртаецеся да свету ў працэсе камунікавання, у катэгорыях медыядзейнасці будзе звацца кантэнтам. За ім заўсёды стаіць ягоны стваральнік — са сваім колам досведу, уменняў, моўных ці нават рухавых кампетэнцыяў. І гэты кантэнт амаль ніколі не будзе стоадсоткава плёнам аўтарства вашай каманды — ці ж няпраўда? Хаця б музычнае суправаджэнне вашых відэаматэрыялаў будзе часцей за ўсё старонняга аўтарства. А калі так, то справа ўскладняецца яшчэ наяўнасцю аўтарскіх правоў, стандартамі цытавання чужога кантэнту, межамі права цытаты, згодаю ці нязгодаю герояў вашых матэрыялаў на паказ іх твараў — і яшчэ шмат якімі прававымі аспектамі дзейнасці ў Сеціве, якія часцяком ігнаруюцца пачаткоўцамі, — а могуць стаць крыніцаю сур’ёзных праблем у працэсе развіцця анлайн-вяшчальнага праекта. У 2013 годзе споўнілася роўна 20 гадоў з дня заснавання першага анлайн-радыё ў свеце. Чалавека, які першым пабачыў новы шанц, звалі Карл Маламад ► CARL MALAMUD4. Першае анлайн-радыё было не музычным, а размоўным. Мала хто тады верыў у будучыню такіх праектаў. А сёння колькасць рэгулярных слухачоў анлайн-радыёстанцый у ЗША даходзіць да 20 % насельніцтва, старэйшага за 12 гадоў.

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

ІНСТРУМЕНТЫ ДЛЯ ПАДРЫХТОЎКІ ВІДЭАМАТЭРЫЯЛАЎ І ПАДКАСТАЎ

5. http://www.youtube.com/

6. http://www.ustream.tv/

Калі вы вызначыліся з тым, хто, што і для каго будзе перадаваць, — надыходзіць этап суровага сутыкнення з тэхнічнаю рэальнасцю нашага свету: якім шляхам і ў якім фармаце? Адказы на гэтыя пытанні часцяком акрэсліваюць увесь далейшы лёс вяшчальных сеціўных праектаў. Адных толькі фарматаў вяшчання існуе некалькі дзясяткаў. Найбольш папулярныя для відэавяшчання: Adobe Flash Player, Torrent Stream Player, RealPlayer, Microsoft Silverlight, Windows Media Player, VLC Media Player, QuickTime Player. Найбольш папулярныя аўдыявяшчальныя фарматы ў Сеціве: Adobe Flash Player, MP3, Windows Media Audio (WMA), Advanced Audio Config (AAC), OGG-(Vorbis), Real Audio. Амаль усе гэтыя фарматы даступныя на платформах найбольш распаўсюджаных аперацыйных сістэм: Windows, iOS, Android i Linux. Аднак кодэкі гэтых фарматаў далёка не заўсёды праінсталяваныя ў такіх сістэмах адпачатку. Таму, выбіраючы фармат анлайнвяшчання, трэба ўлічваць папулярнасць таго ці іншага ягонага спосабу сярод карыстальнікаў Сеціва, а таксама ўзровень тэхнічнай кампетэнтнасці вашай мэтавай аўдыторыі і яе схільнасць да актыўнага падыходу да пытанняў інсталяцыі дадатковых праграмных прадуктаў, якія спатрэбяцца (альбо не), каб глядзець ваш канал. На шчасце, тыя часы, калі арганізацыя анлайн-вяшчання была справаю, па складанасці даступнай толькі праграмістам, даўно прамінулі. Сёння такія відэасэрвісы, як ► YOUTUBE5 ці ► USTREAM6, даюць магчымасць чалавеку з аматарскім узроўнем падрыхтоўкі не толькі стварыць свой уласны вяшчальны канал, але і пісьменна яго абслугоўваць. Прыклад гэтага другога відэасэрвісу мы і возьмем для разгляду ў якасці найбольш празрыстага алгарытму ў стварэнні вашай прыватнай вяшчальнай платформы.

Ustream абралі ў такой якасці каля 170 тысяч уладальнікаў анлайн-тэлевізіі са ўсяго свету. На стартавай старонцы сэрвісу можна ўбачыць пакрокавы алгарытм стварэння і суправаджэння амаль любога тыпу анлайн-вяшчання для пачаткоўца. Ustream дае магчымасць наладзіць анлайн-трансляцыю любой якасці карцінкі — ажно да Full HD (1920 на 1080 пікселяў), — калі вы гэтага жадаеце і калі прапускная здольнасць канала сувязі, якім вы злучаныя з інтэрнэтам, у выпадку наўпроставых трансляцый гэта дазваляе. Дадаткова Ustream абсталяваны цэлым інструментарыем, які дапамагае канфігураваць тэхнічныя параметры вяшчання і ўбудоўваць ваша вяшчальнае акно ў розныя тыпы інтэрнэт-старонак.

211

8 То бок ваш вэб-каст — калі ён камусьці спадабаецца — можа быць, напрыклад, узяты ў якасці рэтрансляванага карыстальнікамі сусветнага Сеціва, а ягоная аўдыторыя істотна пры гэтым павялічыцца. Вы таксама можаце выкарыстоўваць акаўнты ў сацыяльных сетках, каб данесці ваш камунікат да чальцоў спачатку вашага кола сяброў, а ў далейшым — да больш шырокай аўдыторыі, якая карыстаецца сацыяльнымі медыямі. Павелічэнне колькасці праглядаў — гэта не адзіная карысць для вас, бо Ustream забяспечыць вам таксама магчымасць манетызаваць анлайн-эфірную дзейнасць адным з двух шляхоў. Першы — гэта стварэнне трансляцый вашых падзей у рэжыме pay-per-view, што дасць магчымасць збіраць грошы з гледачоў наўпростава ў Сеціве за права прагляду эксклюзіўнага відэа. Другі — гэта правядзенне сэрвісам аналізу вашай мэтавай групы і скантактаванне вас з рэкламадаўцамі для яе ў межах праграмы партнёрства. У гэтым выпадку вы як вяшчальнік зможаце атрымліваць невялічкі даход у залежнасці ад памеру і параметраў вашай аўдыторыі. Канешне, калі вы не жадаеце павялічваць колькасць рэкламы на вашым канале і не ставіце за найпершую мэту заробкавую дзейнасць, вы не прымушаныя ісці на блізкую супрацу з рэкламадаўцамі. Аднак невялікая колькасць рэкламы так ці інакш будзе прысутнічаць — у якасці кампенсацыі стваральніку сэрвісу Ustream за ваш бясплатны доступ да шырокага спектру ягоных паслуг. Галоўнымі з іх з’яўляюцца магчымасць жывога маніторынгу аўдыторыі вашага анлайн-праекта ў сутачным цыкле, падтрымка мультыплатформеннага вяшчання, якое робіць вашую карцінку найбольш зручнаю для прагляду на амаль любым тыпе карыстальніцкага абсталявання — ад смартфонаў да хатніх тэлевізараў, падлучаных да інтэрнэту. А таксама Ustream дае механізмы інтэрактыўнасці і зваротнай сувязі з вашай аўдыторыяй, напрыклад, у выглядзе анлайн-чатаў. Пагадзіцеся, што магчымасць у любы момант звярнуцца да групы людзей, якія падзяляюць твае зацікаўленні, і размаўляць з імі можа істотна ўплываць на жаданне глядзець той ці іншы вяшчальны канал. Безумоўна, Ustream не адзіны такога кшталту дабрачынца ў сусветным Сеціве. Вы зможаце знайсці іншыя сэрвісы пры дапамозе пошукавых сістэм і выбраць той, які найбольш падыходзіць пад ваш тып вяшчальных планаў ці распаўсюджаны сярод аўдыторыі ў вашым рэгіёне свету. Калі ў вас няма амбіцыяў ці, можа, рэсурсаў, каб ствараць цэлы канал анлайн-вяшчання, вы заўсёды можаце пачаць з падкастаў — вельмі нескладанага ў вытворчасці фармату. Для яго стварэння дастаткова вэб-камеры і мікрафона — ці нават адно вашага смартфона. Падмантаваныя ў нескладаных праграмах — а можа, і цалкам немантаваныя, — яны вельмі проста інтэгруюцца ў кантэнт сацыяльных сетак, узбагачаючы мультымедыйную сферу інтэрнэту.

212

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

7. http://www.ourmedia.org/

Сэрвісаў для хостынгу такіх фарматаў вельмі шмат. У якасці прыкладу варта прывесці бясплатны ► OURMEDIA7. Ён дазваляе размяшчаць як аўдыё-, так і відэападкасты, а ягоны карыстальніцкі інтэрфейс максімальна спрошчаны. Дзеля размяшчэння падкастаў можна таксама выкарыстоўваць і бясплатны GoogleDrive. Абіраючы фармат працы, вы мусіце памятаць, што чым меней тэхнічных крокаў патрабуецца для прагляду вашага канала ці падкаставага вяшчання, тым болей у вас шанцаў выхаду на масавую аўдыторыю. Кожны наступны складаны тэхнічна працэс інсталяцыі адмысловых плагінаў ці праглядных праграм можа скараціць колькасць вашых гледачоў у разы, калі не ў дзясяткі разоў. Ідэальнага фармату вяшчання не існуе, але найбольш блізкія да яго тыя, якія не прымушаюць сярэдняга карыстальніка Сеціва да інсталявання новых праграмных прадуктаў, асабліва платных.

ТЭКСТЫ ДЛЯ ТЭЛЕВІЗІІ, ТЫПЫ ВІДЭА- ДЫ АЎДЫЯМАТЭРЫЯЛАЎ (ІНТЭРВ’Ю, РЭПАРТАЖЫ, АПЫТАННІ) Калі ваш медыяпраект мае большыя амбіцыі, чым умоўны постынг заўсёды бяспройгрышных коцікаў і сабачак, тады вам і вашай камандзе давядзецца памерацца сіламі з сур’ёзнымі журналісцскімі жанрамі. Канешне, нашмат прасцей здабываць папулярнасць на тым шляху, якім ідзе большасць уладальнікаў акаўнтаў у сацыяльных сетках: умелы рэпостынг сенсацыйнага кантэнту таксама можа прынесці вам поспех. Але ці можна змяніць свет чужымі фотаздымкамі прыгожанькіх кацянятак? Як паказвае практыка, тэлевізійны тэкст мусіць крыху адрознівацца ад усіх іншых тыпаў журналісцкай творчасці, патрабаванні да яго інакшыя. Аўтар, які піша для газеты ці нават інтэрнэт-партала, можа дазволіць сабе больш разгорнутую падачу матэрыялу. У тэлевізіі ж тэкст вельмі часта выконвае адно суправаджальную, сэрвісную функцыю. Ён суіснуе ў кадры з карцінкаю і павінен дзяліць з ёю інфармацыйную нагрузку. У шмат якіх тэлевізійных жанрах тэкст зводзіцца да мінімуму і павінен з’яўляцца толькі там, дзе расповед, што вядзецца выяваю, не паспявае за тэмпарытмам. Вельмі часта тэлевізійныя аўтары-пачаткоўцы дублююць расповед тэкстам і выяваю, выклікаючы ў гледача пачуццё дэзарыентацыі. Гэткаю ж памылкаю з’яўляецца стыль мантажу, які прафесіяналы называюць «паклейкаю шпалераў», — калі мантажоры ставяць планы, што наўпростава ілюструюць карцінкаю словы закадравага тэксту, то бок калі выява не стварае ў гледача пачуцця дададзенай вартасці камунікату.

213

8 Нават простыя журналісцкія тэлежанры ў выкананні прафесіянала могуць выклікаць у аўдыторыі моцныя эмоцыі і водгук — і наадварот, найлепшую знятую карцінку падзеі можна сапсаваць няправільным мантажом і непрапарцыйным тэкстам. Тэлевізія — гэта перадусім драматургія падзеі, а яе жывою першаасноваю з’яўляецца адлюстраваны ў кадры час. Найбольш дарагім у вытворчасці журналісцкім тэлепрадуктам з’яўляецца каманднае стварэнне ўнікальнага навінавага кантэнту ў штодзённым рэжыме. Менавіта таму амаль ва ўсіх краінах галоўныя агенцтвы навін атрымліваюць дзяржаўныя датацыі ў той ці іншай форме, а шмат якія тэлеканалы будуюць свае навінавыя службы выключна на базе відэасыравіны сусветных н’юсавых агенцтваў, такіх як Associated Press і Reuters. Навіны, тым не менш, самі па сабе тэлежанр па канструкцыі не вельмі складаны. Класічныя англамоўныя «5W» структуры навінавага матэрыялу нават амаль не патрабуюць расшыфроўкі — гэта «пяць кітоў» кожнай навіны, на якіх базуецца яе змест: Who? When?

Where? What? Why? — альбо: Хто? Калі? Дзе? Што? і — часам, але не заўсёды — Чаму? Тэкст навіны выбудоўваецца паслядоўна паводле гэтай прынятай ва ўсім свеце схемы, а задача рэдактара — пільнаваць, каб навінавы камунікат быў у эфіры выразна аддзелены ад каментароў, — для захавання чысціні гатунку і добрага імя вашага канала. Як ужо згадвалася крыху вышэй, тое, што найбольш прыцягвае слухача альбо гледача ў відэаматэрыяле, — гэта жывыя сапраўдныя эмоцыі, якія нараджаюцца ў працэсе інтэракцыі журналіста і ўдзельніка рэальных падзеяў. Таму амаль заўсёды на чале рэйтынгаў папулярнасці анлайн-тэлеканалаў і відэасэрвісаў знаходзяцца вельмі насычаныя эмоцыямі жанры: інтэрв’ю, падзейныя рэпартажы і так званыя вокс-попы — вулічныя альбо эксперцкія апытанні грамадскай думкі па той ці іншай актуальнай праблеме. І тут вы самі вырашаеце, што для вас як вяшчальнікаў з’яўляецца больш важным: максімалізаваць эмацыйны водгук на ваш кантэнт і свядома «паджаўціць» яго — ці прытрымлівацца стандартаў якаснай журналістыкі і дабівацца балансу пунктаў гледжання, намагацца максімальна аб’ектыўна і незаангажавана раскрыць тэму вашага матэрыялу з усіх бакоў, якія могуць зацікавіць патэнцыйнага гледача ці слухача. Важна даць шанц узважана выказацца ўсім бакам канфлікту ці падзеі, вакол якой будуецца медыякамунікат. Абодва падыходы — і збалансаваны, і «жоўты» — маюць права на жыццё і ў канчатковым рахунку ўплываюць на тое ці іншае ўспрыманне вашага канала аўдыторыяй. У выпадку арыентацыі на ненасычаныя тэкстам відэаматэрыялы — калі ваш вяшчальны анлайн-канал выкарыстоўвае перадусім саму карцінку — менавіта яна можа быць нават больш выразнаю за

214

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

вербальны складнік камунікату. Бо паказаць можна часам нашмат болей, чым распавесці словамі. Таму аператарскія талент і досвед тут набываюць значэнне, якое цяжка пераацаніць. Уменне распавядаць карцінкаю, без словаў, ствараць відэаматэрыялы ў жанры no-comments — гэта тое, што ў адзін дзень можа зрабіць вашу гісторыю звышпапулярнаю ў глабальным маштабе. Даведацца пра тыпы планаў, пра здымачную вось, пра тое, якія планы можна ставіць побач на мантажы, а якія — не, пра тэмпарытм расповеду можна са шмат якіх крыніц. Кнігі і падручнікі вам, канешне, у гэтым дапамогуць. Але можна звярнуцца і да досведу сапраўдных майстроў: кожны якасны мастацкі фільм — гэта ўнутраная драматургія падзей сцэнара, раскрытая пры дапамозе змены планаў і ракурсаў аператарскай і рэжысёрскай працаю. Вучыцца ў аператараў мастацкага кіно не зашкодзіць нават дасведчаным рамеснікам навінавага ці рэпартажнага відэажанру. У любым выпадку, калі вы плануеце доўгатэрміновае развіццё праекта, то ў вас павінна быць выпрацаваная рэдакцыйная палітыка, што выразна акрэслівае прапорцыі розных тыпаў камунікату ў дачыненні да асобных тэлежанраў, а яе асноўныя прынцыпы мусяць быць добра вядомымі кожнаму чальцу вашай вытворчай каманды. Толькі штодзённая рэалізацыя гэтых прынцыпаў дапаможа пабудаваць стабільны імідж вашага кантэнту ў вачох аўдыторыі. Іншымі словамі, ваш глядач павінен заўсёды ведаць, чаго ён можа ад вас чакаць, — тады ён застанецца з вамі, калі вы яму падабаецеся.

ПРЫНЦЫПЫ ВІДЭАЗАПІСУ І МАНТАЖУ ФІЛЬМАЎ Звычайна тэксты не пачынаюцца з лічбаў. Таму гэтая лічба будзе вынесеная ў канец другога сказа — 2 мільёны 73 тысячы 600. Столькі пікселяў, альбо, іншымі словамі, мінімальных кропкавых адзінак карцінкі, маюць матрыцы сённяшніх відэакамер тыпу Full HD (High Definition). Рознакаляровае святло, трапляючы праз аб’ектыў камеры на ўсе гэтыя светлачулыя пункцікі матрыцы, імгненна перакадоўваецца ў струмень лічбавых дадзеных, які вандруе далей на носьбіт запісу. Гэты струмень — як вынікае з колькасці кропак здыму інфармацыі — агромністы. Таму і відэафайлы атрымліваюцца такімі вялікімі ў параўнанні з фотаздымкамі. І нічога дзіўнага: адна секунда якаснага відэаматэрыялу — гэта, як мінімум, 25 асобных «фотакадраў». На дапамогу відэааператарам і мантажорам прыходзяць тут вытворцы камер, якія стасуюць розныя алгарытмы апаратнай стратнай кампрэсіі відэаструменяў. Асабліва гэта датычыць камер аматарска-

215

8

8. ru.wikipedia.org/wiki/Список_форматов_файлов

9. http://ru.wikipedia.org/wiki/Видеоредактор

216

га класу, якія больш абмежаваныя ў памерах носьбітаў памяці. Кампрэсія — гэта зручна, бо яна змяншае памер выніковага файла, спрашчае яго захоўванне і пазнейшую апрацоўку. Але адначасова яна пагаршае якасць карцінкі, яе выразнасць і насычанасць колерамі. Для патрэбаў інтэрнэт-вяшчання гэта, аднак, не смяротна. Бо рэдка якія вяшчальнікі могуць сабе дазволіць трансляваць паўнавартаснае Full HD-відэа — хаця б ужо таму, што мала ў каго з атрымальнікаў сігналу такога анлайн-канала ёсць магчымасць бесперапыннага прагляду такіх аб’ёмістых струменяў. Звычайна піксельны памер карцінкі на патрэбы інэт-трансляцыі нашмат больш сціплы, бо вяшчальніку трэба памятаць і пра тое, што з кожным годам усё большая аўдыторыя спажывае анлайн-медыя з дапамогаю малафарматных мабільных прыладаў — планшэтаў і смартфонаў. Фарматаў запісу відэасігналу існуе шмат, і далёка не ўсе яны прыдатныя для выкарыстання дзеля мэтаў вэб-кастынгу, а падрабязней пра іх можна даведацца ► ТУТ8. Калі ўжо ўвесь відэаматэрыял, як нам падаецца, цалкам зняты — а звычайна гэта толькі так падаецца, — надыходзіць час мантажу. Чым больш сур’ёзны жанр, на які мы замахнуліся, тым болей гэтага мантажу спатрэбіцца. Існуюць і такія, дзе адна хвіліна гатовага эфірнага матэрыялу мантуецца не менш за гадзіну. Добра, калі гэтым будзе займацца прафесіянал, — а калі такога няма, то наперадзе вельмі шмат начэй за камп’ютарам, у які вы запампуеце матэрыял з носьбіта памяці вашай камеры. Сістэм нелінейнага відэамантажу даволі шмат, але, на шчасце, большасць з іх пры простым мантажы не вымагае вельмі прасунутага камп’ютарнага абсталявання, а некаторыя нават задаволяцца звычайным сярэднім хатнім ноўтбукам. Да найбольш папулярных прафесійных мантажных праграмных комплексаў можна залічыць Adobe Premiere, Avid, Edius і Final Cut (апошні мае застасаванне на камп’ютарах фірмы «Apple»). Прынцыпы выканання відэамантажу ў іх даволі падобныя, таму засваенне кожнай наступнай платформы будзе нашмат лягчэйшым за папярэднюю. Усе яны даюць магчымасць змантаваць прафесійны відэаматэрыял любога ўзроўню тэхнічнай і творчай складанасці. Для мэтаў паўпрафесійнага альбо аматарскага мантажу можна выкарыстоўваць такія праграмы, як Pinnacle Studio, Ulead Video Studio альбо Sony Vegas. Больш шырокі спіс можна знайсці ► ТУТ9. Адным з найбольш важных для поспеху мантажу пытанняў з’яўляецца колькасць знятага матэрыялу. Пачаткоўцы здымаюць звычайна альбо замала, альбо зашмат. Патрэбныя прапорцыі колькасці здымкаў на тыя ці іншыя жанры відэаматэрыялаў прыходзяць толькі з досведам. Таму спачатку лепш наздымаць болей, чым пасля грызці сабе локці ад немагчымасці дазняць унікальны матэрыял.

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

Дасведчаныя аператары рэпартажаў звычайна здымаюць у прапорцыі не менш як адзін да трох у стасунку планаванага хранаметражу матэрыялу. Для больш складаных жанраў гэтыя суадносіны могуць дасягаць аднаго да шасці. І абавязкова заўсёды — шмат перабівак, то бок такіх планаў, якія могуць стаць візуальнымі злучкамі паміж асобнымі лініямі ці сублініямі гісторыі. Часцей за ўсё менавіта імі пакрываюць тэхнічны брак здымак у найбольш крытычных момантах сюжэтнага расповеду. Перад тым як класці ўвесь зняты матэрыял на таймлайн, то бок вось часу мантажнай праграмы, варта яго загадзя адгледзець і зрабіць сабе падрабязныя нататкі. А ў ідэале нават падзейныя дакументальныя жанры павінны быць знятыя паводле хаця б прыкладнага сцэнару. Уменне пісаць яго ПЕРАД здымкамі абавязкова прыйдзе з досведам. Гэта дапаможа ашчадзіць вельмі шмат часу на стадыі мантажнай вытворчасці і загадзя даць заданне аператару здымаць тое, што вам спатрэбіцца пасля для расповеду карцінкаю і раскрыцця ўнутранай драматургіі падзеі. Вельмі часта тэлежурналісты занадта спадзяюцца на здольнасці аператара, а між тым адказнасць за якасць відэаматэрыялу роўна размяркоўваецца паміж усімі ўдзельнікамі здымачнай групы. Тое, што вы не даробіце на здымках, тэкстам кампенсаваць можна будзе толькі часткова.

ВІДЫ ЖУРНАЛІСЦКІХ МАТЭРЫЯЛАЎ У ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕВІЗІІ Інтэрнэт-тэлевізія дае найшырэйшую жанравую прастору яе стваральнікам. Яна не звязаная жорсткімі рамамі зацверджанай недзе высока наверсе эфірнай сеткі. Яе штодня кшталтуюць жывыя людзі і найбольш яскравыя падзеі. У гнуткасці эфірнага раскладу — адна з асноўных перавагаў тэлебачання ў інтэрнэце ў параўнанні з традыцыйнымі аналагамі гэтых медыяў. Менавіта да найбольш мабільных і аператыўных крыніц звяртаецца масавая аўдыторыя, калі хоча хутка даведацца пра гарачыя падзеі ў сваім рэгіёне ці ў краіне. Не выкарыстоўваць гэтай перавагі было б сур’ёзнай памылкаю, бо толькі так можна звышаператыўна рэагаваць на падзеі дня і будаваць сваю верную аўдыторыю. Калі спрабаваць вызначыць жанравую прастору для анлайн-тэлевізіі, то яе воссю можна абраць насычанасць матэрыялаў каментарыямі, альбо крыху шырэй — закадравым тэкстам. Звычайна чым бліжэй да чыстай карцінкі будзе фінальны эфірны прадукт, тым болей яскравым, эмацыйным і жывым будзе ўражанне ад яго ў гледача. Канешне ж, толькі пры захаванні асноўных прынцыпаў якаснага выканання гэтага прадукту на ўсіх ягоных стадыях.

217

8 Непрацяглыя вулічныя апытанні, змантаваныя з мінімальным закадравым тэкстам, звычайна ўводным, даюць магчымасць паўплываць на эмацыйны стан гледача болей, чым паўгадзінавы маналог вядомага прафесара, нават калі ён вялікі адмысловец у сваёй галіне. Гэта не значыць, што ад маналогаў прафесараў трэба адмовіцца цалкам; мастацтва камбінавання жанраў — гэта магчымасць уплываць на розныя катэгорыі спажыўцоў медыяў з выкарыстаннем розных інструментаў. Галоўнае — пачуццё прапорцыі і тэмпарытму. Закадравым тэкстам карыстацца можна і трэба. Закадравік — гэта не толькі так званы ратунак недасведчаных аўтараў. І ў жанрах тэлеінтэрв’ю і рэпартажу ўмелае выкарыстанне закадравага голасу ці мастацкае цітраванне можа ўзмацніць эфект і прывесці да болей высокай ацэнкі прадукту гледачамі. Варта, аднак, пазбягаць наўпроставага дыдактызму і відавочнага «затыкання тэкстам дзірак» у знятым матэрыяле. Падчас канструявання выпускаў навін, як паказвае досвед, вельмі карысна кіравацца крытэрыямі геаграфічнай блізкасці падзей да месца знаходжання гледача. Так бы мовіць, адна талерка, пабітая за сцяною, прыкладна роўная па ўздзеянні вялікаму землятрусу ў Інданезіі. Кожны шанц падкрэсліць у выпуску навін падзею, якая хвалюе аўдыторыю — і пра якую сёння не раскажа больш ніхто, апроч вашага рэсурсу, — гэта фармаванне жалезнай аўдыторыі вашых прыхільнікаў і верных сяброў. Нават калі маштаб гэтай падзеі — чыста лакальны. Аўтарам матэрыялаў варта не забывацца пра мэтавую аўдыторыю, для якой ствараецца рэсурс, і карыстацца яе стылістыкаю мовы, семантычнаю прастораю і тэмператураю аргументацыі — нават калі тыя даволі значна адрозніваюцца ад «стандартных па краіне». Гэта робіць рэдакцыю ўнікальнай, а ўнікальнасць у моцна ўніфікаваным навінавым асяроддзі — рэч, якая абавязкова прынясе новых наведвальнікаў, калі толькі вы не памыліліся ў акрэсленні патэнцыйнай мэтавай аўдыторыі. Для нейкіх тыпаў мэтавай аўдыторыі найбольш прыдатнаю формай вяшчання можа быць і так званае «каляровае радыё» — абсталяваная для вядзення размоваў і атрымання гарачых каментарыяў простая студыя, у якой змяняюцца ўдзельнікі і вядоўцы, а сцэнаграфія і набор планаў рэалізацыі застаюцца амаль нязменнымі. Жывы тэлеэфір — калі яго робяць прафесійна і прывабна для вока — самы прыцягальны від тэлетрансляцыі. Менавіта ён дазваляе гледачу найбольш поўна адчуць сябе саўдзельнікам падзеі. А на дадатак такі тып эфіру дапамагае арганізатару трансляцыі мінімізаваць выдаткі на так званую поствытворчасць — мантаж і давядзенне знятых загадзя матэрыялаў да эфірнай якасці і фармату. Тэхнічныя сродкі, якімі валодае практычна кожны чалавек — смартфон з доступам да інтэрнэту, — дазваляюць весці наўпроставыя тран-

218

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

сляцыі з любога месца ў свеце. Відэасэрвісы — накшталт згаданага вышэй Ustream — дапамогуць вам аднаасобна стаць эксклюзіўным транслятарам у інтэрнэт падзеі, якую іншыя будуць проста здымаць на відэа, каб выкласці ў сеціва нашмат пазней за вас. Смак эксклюзіву ў вашым камунікаце — гэта мёд для вока і сэрца гледачоў, які пакрые нават заўважныя тэхнічныя хібы вашай трансляцыі. Галоўнае, што вы — стваральнік часткі жывога глабальнага ўяўлення чалавецтва пра свой свет, калі толькі вы абралі для сябе такую актыўную жыццёвую пазіцыю.

ЛІНКІ НА ЦІКАВЫЯ СТАРОНКІ ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕВІЗІІІ

1. http://www.nasa.gov/multimedia/nasatv/index.html — NASA TV — наўпроставая трансляцыя з Міжнароднай Касмічнай Станцыі

2. sat24.com — трансляцыя рэальнага выгляду Зямлі са спадарожнікаў

219

8 ЛІНКІ НА ЦІКАВЫЯ СТАРОНКІ ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕВІЗІІІ

3. www.tv-tube.tv/ — глабальны сервіс доступу да некадаваных ТБ-каналаў, што вяшчаюць у Сеціве

4. tvrain.ru — адзіны самаакупны інтэрнэт-ТБ-праект на тэрыторыі СНД (жывы эфір — платны)

5. echo-msk.ru — Радыё «Рэха Масквы» — цікавае спалучэнне анлайн-ТБ і традыцыйнага радыёвяшчання (прыклад «каляровага радыё»)

6. http://www.unmultimedia.org/tv/webcast/c/generalassembly.html — вэб-каст Арганізацыі Аб’яднаных Нацый

220

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

7. http://www.pearltrees.com/#/N-u=1_334875&Np=40809952&N-s=1_4851979&N-fa=3110548&Nf=1_4851979 — візуальны гід па хостэрах анлайнвяшчання

8. http://fora.tv/ — падкаставыя відэа з найбольш цікавых канферэнцый і сустрэч са ўсяго свету

9. http://www.tvchannelsliveonline.com/ — спіс папулярных анлайн-каналаў свету

10. http://wwitv.com/portal.htm — каталог анлайнкастэраў з розных краін. У ім ёсць Беліз, Бенін, Балівія — але няма Беларусі! Гэта вашыя шанц і роля — каб неўзабаве яна там была на пачэсным месцы

221

222

8

Internetowa telewizja i radio

У

8.2 Польскі досвед

Анджэй ФЕДАРОВІЧ (Andrzej Fedorowicz)

► ГЛАБАЛЬНЫ АНАЛІЗ У 2014 годзе колькасць відэафайлаў, якія перасылаюцца праз інтэрнэт, дасягне 19,5 мільярдаў гігабайтаў у месяц — так вынікае з аналізу фірмы «Cisco» (Cisco Visual Networking Index (VNI) Forecast, 2009– 2014). Чарговыя 15,5 мільярдаў GB ахопяць VoD, перасланыя па кабельных сетках streaming-фільмы з інтэрнэту на тэлевізары (iPTV) і відэаразмовы праз інтэрнэт. У перспектыве бліжэйшага года інтэрнэт галоўным чынам будзе служыць для праглядання відэа, якое складзе 57 % ад усіх перасланых праз сеціва байтаў. Такая сітуацыя прывядзе да змены спосабу засвойвання зместу як з інфармацыйных сервісаў, так і з тэлебачання, сацыяльных платформаў, інтэрнэт-паведамленняў і мабільных праграм. Адбудзецца канвергенцыя кабельнага і спадарожнікавага тэлебачання і сервісаў, якія базуюцца на iP: інтэрактыўныя праграмы лічбавага TV (якія, напрыклад, дазваляюць галасаваць з дапамогай пульта) будуць мець працяг на інтэрнэт-старонках, звязаных з каналамі вяшчання i/ці тэлеаператарамі. Каналы і аператары таксама будуць прапаноўваць усё большую частку сваіх праграм у дзвюх версіях — лічбавага тэлебачання DVB і інтэрнэт-тэлебачання (iPTV), якія будуць прымацца галоўным чынам на экраны мабільных прыладаў. iPTV можа мець шмат версій: ад інтэрнэт-сервісаў тыпу VoD, праз лакальнае тэлебачанне, якое прымаецца праз бяздротавую сетку Wi-Fi, да тэлебачання, прапанаванага аператарамі GSM, што звязана з уводам новага стандарту мабільнай тэлефаніі, так званага LTE (Long Term Evolution). Гэта прывядзе да змяншэння колькасці традыцыйных тэлегледачоў: паводле рапарта аналітычнай фірмы «Nielsen», у 2012 годзе ў ЗША колькасць кватэр, дзе ёсць тэлевізары, упершыню ў гісторыі скарацілася на 800 тысяч. Адначасова расце колькасць відэакарыстальнікаў online. Тэлебачанне будучыні будзе ўяўляць сабой інтэрактыўныя медыя, дзе праграмы будуць звязаныя з сацыяльнымі сервісамі і інтэрнэт-паведамленнямі, якія дазваляюць у real-time абменьвацца заўвагамі і назіраннямі, якія датычаць праграмы. Можна меркаваць, што на працягу бліжэйшай дэкады відэа online стане галоўным спосабам камунікавання людзей, таксама ўзрасце попыт на гэты від журналісцкай творчасці.

223

8 ЧАГО ЧАКАЮЦЬ ВІДЭАКАРЫСТАЛЬНІКІ ONLINE У ПОЛЬШЧЫ? ПАВОДЛЕ ДАСЛЕДАВАННЯЎ РОЗНЫХ АНАЛІТЫЧНЫХ ЦЭНТРАЎ, ВЫНІКАЕ НЕКАЛЬКІ ЗАКАНАМЕРНАСЦЯЎ: ► прагляд

відэа — гэта другі па папулярнасці (пасля праслухоўвання музыкі) спосаб бавіць час у інтэрнэце для тых, хто галоўнай крыніцай інфармацыі лічыць тэлебачанне. Чытанне журналісцкіх артыкулаў у Сеціве для гэтай групы знаходзіцца на шостым месцы (рапарт World Internet Project Poland 2011, падрыхтаваны «Agorа» i групай TP); ► карыстальнікі відэасервісаў шукаюць перадусім рэлакс і забаву (87 %), навучальныя матэрыялы (39 %), інфармацыю, звязаную з іх зацікаўленнямі (39 %) і навіны (33 %) (рапарт паводле даследавання gemiusReport «Аўдыя і відэа ў Сеціве», студзень 2011); ► 26,4 % прыхільнікаў прэсы (7,3 мільёна чалавек) чытаюць яе як у традыцыйнай форме, так і ў інтэрнэце (Polskie Badania Czytelnictwa (Польскія даследаванні чытачоў), люты 2010 — студзень 2011).

АБАПІРАЮЧЫСЯ НА ГЭТЫЯ ДАДЗЕНЫЯ, МОЖНА СФАРМУЛЯВАЦЬ НЕКАЛЬКІ ВЫСНОЎ, ЯКІЯ ТЫЧАЦЦА СПАДЗЯВАННЯЎ КАРЫСТАЛЬНІКАЎ АДНОСНА ВІДЭА ONLINE: ► іnfotaiment:

месца традыцыйнай навіны сёння займае «інфагульня», пад якой трэба разумець здольнасць прывабнай падачы інфармацыі ў відэа; ► гіперлакальнасць, панадлакальнасць: лакальная падзея можа стаць хітом для ўсёй краіны, калі яе падаць у адпаведнай форме; ► мультымедыйнасць: ¼ сённяшніх чытачоў прэсы шукаюць дадаткова да інфармацыі, пададзенай у газеце, мультымедыйныя элементы, якія гэтую інфармацыю ўзбагачаюць.

ГЭТА АЗНАЧАЕ, ШТО КОЖНЫ ВІДЕАСЕРВІС У СЕЦІВЕ «ЗАПРАГРАМАВАНЫ НА ПОСПЕХ». ІНТЭРНЭТ ПА СВАЁЙ ПРЫРОДЗЕ ПРАДСТАЎЛЯЕ БУЙНЫЯ І ЧАСТА АКТУАЛІЗАВАНЫЯ СЕРВІСЫ З РАЗНАСТАЙНАЙ ТЭМАТЫКАЙ І ФОРМАЙ КЛІПАЎ, ЯКІЯ ЗАДАВАЛЬНЯЮЦЬ ГУСТЫ КАРЫСТАЛЬНІКАЎ. ГАЛОЎНАЕ ЗНАЧЭННЕ ТУТ МАЕ ІНФАРМАЦЫЙНЫ ЗМЕСТ, ЯКІ ШУКАЮЦЬ ІНТЭРНЭТ-КАРЫСТАЛЬНІКІ, У ПРЫВАТНАСЦІ: ► інфармацыя

пра лакальныя падзеі (hard news); ► інфармацыя, якая тычыцца лакальных груп і суполак (lifestyle); ► парады, звязаныя з навінкамі (how to).

224

Internetowa telewizja i radio

НЕАБХОДНАЯ КАМПЕТЭНЦЫЯ: СПЕЦЫЯЛІЗАЦЫЯ Кажуць, што журналіст павінен мець 20 % кампетэнцыі ў нейкай галіне, каб зрабіць 80 % тэкставай ці відэаінфармацыі. Рэшту ён можа дапоўніць цытатамі экспертаў. У гэтым жартаўлівым у пэўнай ступені выказванні ёсць і доля праўды — немагчыма стварыць цікавую інфармацыі, калі ты добра не арыентуешся ў пэўных аспектах рэчаіснасці. Спецыялізацыя прадугледжвае, што ў нейкай галіне, няхай нават вельмі вузкай, журналіст павінен быць экспертам. Гэта могуць быць веды па лакальнай гісторыі ці ў галіне найнавейшых тэхналагічных трэндаў на рынку смартфонаў. Галіна мае другаснае значэнне. Важна ўвесь час папаўняць свае веды і быць «online» — добра інфармаваным. Ці гаворка ідзе пра новую дысертацыю па гісторыі, ці пра новы гаджэт, які з’явіўся на рынку, трэба быць першым, хто гэтыя веды засвоіць і перадасць далей. Ці азначае гэта, што журналісты павінны стаць крыніцай парадаў, ахвяруючы навінамі? І так, і не. Так, бо людзі чакаюць сёння ад медыяў, асабліва ад тых, за якія яны плацяць, глыбокіх ведаў і зместу, «тэрмін ужытку» якіх не заканчваецца праз пару гадзін. Простую інфармацыю карыстальнікі атрымоўваюць сёння з бясплатных крыніц, такіх як інтэрнэт, аплікацыі для смартфонаў, радыё і тэлебачанне. Але нават на інтэрнэт-парталах сёння назіраецца жаданне прыцягнуць карыстальніка эксклюзіўнай інфармацыяй, тэматычна ўпарадкаванай і створанай аўтарытэтнымі ў дадзенай галіне аўтарамі, прынамсі з іх удзелам. Не, бо добрая парада хутка робіцца навіной, хаця не абавязкова ў традыцыйным разуменні. Дастаткова зірнуць на сервісы, інтэрнэтфорумы ці сацыяльныя сеткі, каб заўважыць, якія бурныя дыскусіі вядуцца паміж аматарамі розных марак тавараў, тэхналогій, моды ці трэндаў. І накал гэтых дыскусій часам больш высокі, чым у каментарыях пад самай драматычнай навіной. Соцыум, які абапіраецца на веды, тэхналогіі і прыхільнасць да розных «стыляў жыцця», ствараецца паволі, але няўхільна. І журналісты мусяць за гэтым паспяваць. Для 15-гадовага падлетка, выхаванага на інтэрнэце i відэа, не будзе аўтарытэтам той, хто не здолее звязаць дзвюх асэнсаваных фраз перад камерай, а пасля добра гэта змантаваць. Для 50-гадовага карыстальніка не будзе аўтарытэтам той, хто не здолее без памылак напісаць двух сказаў на інтэрнэт-партале. Такім чынам, патрабаванні да журналістаў вельмі розныя, але аб’ядноўвае нас адно: спадзяванне, што, інфармуючы, мы валодаем сапраўды добрымі ведамі на адпаведную тэму і пры гэтым у стане перадаць іх проста, ясна і эфектна.

225

8 НЕАБХОДНАЯ КАМПЕТЭНЦЫЯ: МУЛЬТЫМЕДЫЙНАСЦЬ Праводзячы журналісцкія майстар-класы, я заўсёды пытаюся, ці ведаюць удзельнікі, якія праграмы ўсталяваныя ў іх камп’ютарах і для чаго яны патрэбныя. Пытанне мае сэнс, бо, напрыклад, набываючы ноўтбук з сістэмай Windows мы выкладаем за яго немалыя грошы. Тое ж у выпадку са смартфонам. Мы плацім за пэўную тэхналогію, але ці выкарыстоўваем яе? Магчыма, на 20 адсоткаў. Яшчэ 10–20 гадоў таму тэхніка была абмежаваннем крэатыўнасці журналіста ці рэдактара. Сёння ў кожнага ў кішэні ці ў заплечніку прылада, якая дзве дэкады таму каштавала б неверагодна дорага і якую павінна была б абслугоўваць цэлая група людзей. Напрыклад, смартфоны: яны замяняюць тэлефон, камп’ютар, тэкставы архіў, архіў фотаздымкаў, фотаапарат, камеру, компас, мапу, радыё, тэлевізар, дыктафон, нататнік, відэаплэер, газету, тэлефонную кніжку і г. д. Здавалася б, што журналіст, маючы ўсё гэта, павінен ствараць дасканалыя матэрыялы — у рэшце рэшт, яшчэ не так даўно такія магчымасці лічыліся цалкам science fiction. А што насамрэч? На жаль, не лепей. Тэхнічная рэвалюцыя, якая адбывалася цягам апошніх 20 гадоў, не ведае сабе роўных у гісторыі медыяў. Парадоксам, аднак, з’яўляецца тое, што журналісты выкарысталі яе набыткі ў найменшай ступені. Чаму так адбылося? Зразумела, пад уплывам старых звычак і пераканання: «Пакінем мультымедыя маладым, а самі будзем рабіць тое, што мы добра ўмеем». То бок будзем пісаць, рэдагаваць і г. д. У выніку ў асяродку журналістаў з’явіўся велізарны зазор у ведах, які ўсё цяжэй скараціць. Калі хтосьці правёў у рэдакцыі гады, пішучы тэксты, яму цяжка перайсці на зносіны з чытачом з дапамогай вобраза і гуку. Шмат для каго ўсё яшчэ застаецца шокам тое, што адзін чалавек можа напісаць тэкст, зрабіць фотаздымкі, зняць відэа, змантаваць і ў дадатак самастойна апублікаваць гэта ў інтэрнэце. Яшчэ зусім нядаўна гэта рабілі 4–5 чалавек! Сёння менавіта людзі, іх невялікія веды і слабая крэатыўнасць з’яўляюцца акумулятарам для журналісцкіх магчымасцей, якія пастаянна трэба сілкаваць з дапамогай тэхналогій, а не наадварот.

НЕАБХОДНАЯ КАМПЕТЭНЦЫЯ: МАБІЛЬНАСЦЬ У эпоху, перанасычаную рознай інфармацыяй, найлепш «прадаюцца» гісторыі пра «звычайных» людзей, якія нясуць у сабе спрадвечныя, не падпарадкаваныя часу каштоўнасці. Відэа ў інтэрнэце не толькі дазваляе паказаць гэта шырокай публіцы, але таксама дапамагае сканфрантаваць гэтую інфармацыю з меркаваннямі шараговых карыстальнікаў, якія абапіраюцца толькі на свой уласны досвед.

226

Internetowa telewizja i radio

Пашырэнне online-відэа дазволіла журналісту ўвайсці з камерай у жыццё звычайнага чалавека i перадаць гэтую інфармацыю далей. Інтэрнэт ператварыўся ў вялікі дом з тысячай вокнаў, і ў кожнае мы можам зазірнуць — што там робіцца? Гэты выбух «reality» нарадзіў новы тып стасункаў паміж рэпарцёрам і героем матэрыялу. Значным стала не тое, каб распавесці нешта на вызначаную тэму, а тое, каб паказаць. У сённяшніх мультымедыйных рэпартажах тэкст ці аповед з’яўляюцца толькі дадаткам да вобраза, які стаў найважнейшым спосабам перадачы інфармацыі. І своеасаблівым доказам праўды. ► ШТО ГЭТА ЗНАЧЫЦЬ ДЛЯ ЖУРНАЛІСТАЎ? Сапраўды цікавыя гісторыі нельга стварыць за сталом. Трэба ісці да людзей, размаўляць з імі, слухаць, пра што яны гавораць у трамваі ці ў цягніку, па дарозе на працу. На пачатку 90-х гадоў XX стагоддзя, калі ў Польшчы толькі паўставала незалежная прэса, галоўныя рэдактары выганялі журналістаў-пачаткоўцаў з рэдакцыі і раілі ім хадзіць па вуліцах да таго моманту, пакуль яны не вернуцца з вартай увагі тэмай. З аднаго боку, яны хацелі змяніць старую звычку, што журналістыкай нібыта можна займацца, седзячы за сталом. З другога — у Польшчы ў той час сапраўды адбывалася шмат цікавага і новага — столькі, што «тэмы» толькі і чакалі рэпарцёраў, якія б іх заўважылі і напісалі сюжэты. Ці ж не адбываецца сёння нешта падобнае? Пад канец 90-х мабільныя тэлефоны і электронная пошта змянілі спосаб здабывання інфармацыі. Інтэрв’ю стала магчымым зрабіць па тэлефоне ці праз мэйл, нават не ўяўляючы, як выглядае суразмоўца. Аднак мультымедыйны інтэрнэт зноў выштурхоўвае журналістаў з-за сталоў. Відэарэпартаж, інтэрв’ю ці хронікі мы не зробім, седзячы ў рэдакцыі. Простыя гісторыі пра людзей маюць яшчэ адзін аспект — сёння героі журналісцкага матэрыялу могуць быць адначасова ягонымі суаўтарамі. Некалькі гадоў таму ў «Праекце Рэпарцёр», супольнай ініцыятыве сэрвісу YouTube і Centrum Pulitzera, першую ўзнагароду атрымаў рэпартаж Артура Перэца (Arturo Pereza) «Abilities» («Здольнасці»). Ён паказваў жыхароў дома міласэрнасці для інтэлектуальна няздольных асоб у Каліфорніі, якія займаліся рознымі рэчамі, што патрабуюць творчай думкі — агародніцтвам, ткацтвам ці нават фатаграфіяй. Перэц даў ім камеру, каб яны здымалі сваіх сяброў падчас гэтых заняткаў, а потым змантаваў іхныя і свае відэазапісы ў агульны фільм. Магчыма, менавіта такое ўменне сінтэзаваць розны матэрыял, здольнасць журналіста выйсці за межы «разумніка, які ведае ўсё», і паказаць жыццё «звычайнага чалавека», прыняць напісаныя ці знятыя ім матэрыялы як поўнапраўную інфармацыю, і ёсць найважнейшым вынікам мультымедыйнай рэвалюцыі, якая зноў паварочвае журналістыку да людзей.

227

8

Спасылка па тэме: www.youtube.com/watch?v=RmEcKivB6E0 (рэпартаж «Abilities»)

МАЙСТЭРНЯ ВІДЭАРЭПАРЦЁРА ТЫПЫ МАТЭРЫЯЛАЎ ДЛЯ ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕБАЧАННЯ І ПРЫНЦЫПЫ ІХ СТВАРЭННЯ ► ІНФАРМАЦЫЯ: ВЫБАР І СПОСАБ ПРЭЗЕНТАЦЫІ ТЭМЫ Са шматгадовых даследаванняў, скіраваных на тое, каб зразумець, як успрымаецца відэа online, вынікае, што цалкам праглядаюцца толькі кліпы, даўжыня якіх не больш за 1,5 хвіліны. Пяць хвілін для інтэрнэту — надта доўгі «метраж». Што з гэтага вынікае? Каб затрымаць гледача даўжэй, патрэбна альбо выключная тэма (сенсацыя ці нешта забаўнае), альбо надзвычайны талент здымаць і манціраваць

228

Internetowa telewizja i radio

фільм. Паколькі «выключны талент» здараецца рэдка, а стварэнне фільмаў вымагае карпатлівай працы і немалых грошай, прымаем за правіла, што асноўнай формай online-відэа для тэлебачання ў інтэрнэце з’яўляецца інфармацыя, якая доўжыцца не больш як 2 хвіліны. Відавочна, што ў такім роліку можна расказаць толькі адну гісторыю з адным сюжэтам (гэта ж тычыцца і інтэрв’ю). Такое відэа мусіць мець адпаведную назву, якая дакладна гаворыць, што ўтрымлівае дадзеная відэаінфармацыя (такім чынам, назва, як тэгі, з’яўляецца адным з асноўных элементаў, які дазваляе шукаць відэа ў Сеціве ў выпадку ягонай публікацыі на адкрытых парталах тыпу YouTube).

Якія тэмы найлепш прадаюцца ў фармаце відэа online? Спіс — ніжэй, і гэта толькі прыклад, але ён паказвае, у якім кірунку павінна рухацца думка відэарэпарцёра: ► гісторыя пра кагосьці «важнага»; ► гісторыя пра здарэнне, якое змяніла чыёсьці жыццё; ► гісторыя пра важнае месца; ►гісторыя пра таго, хто робіць нешта цікавае (праца, хобі, сацыяльная дзейнасць і г. д.); ► гісторыя «вяртання» (здароўя, у соцыум, да нармальнага жыцця і г. д.), то бок так званая recovery story; ►гісторыя кахання; ► гісторыя адкрыцця. Каб надаць матэрыялу індывідуальныя рысы і гарантаваць адпаведны ўзровень эмоцый, рэпарцёр, які здымае відэа, павінен прытрымлівацца некалькіх галоўных правілаў: ► распавядаць гісторыю ад першай асобы, «знутры»; ► паказваць эмоцыі, задаваць вострыя пытанні; ► найважнейшы дзень у жыцці…; ► адно рашэнне. Калі б я гэта зрабіў, маё жыццё…; ► мой першы… (дом, пацалунак, праца і г. д.); ► мой апошні…; ►што ты хацеў бы сказаць гэтаму чалавеку…; ► я зрабіў(ла) бы гэта яшчэ раз, нягледзячы ні на што…

229

8 Трэба заўсёды памятаць, што сітуацыя, пазначаная на пачатку гісторыi, мусіць неяк вырашыцца напрыканцы. Глядач павінен задаваць сабе пытанні: ► чым гэта скончыцца; ► пра што гаворыць назва; ► хто гэты чалавек. Памятайце: гледачы любяць гісторыі, якія заканчваюцца нечакана. ► ПАДРАБЯЗНАЯ ІНФАРМАЦЫЯ. STAND-UP Цікавым прыёмам, які часта выкарыстоўваюць у інтэрнэт-тэлебачанні, з’яўляецца пашырэнне інфармацыі да так званага stand-up. Гэта своеасаблівы каментарый, што з’яўляецца анонсам ці падсумоўвае галоўную інфармацыю, калі рэпарцёр выказваецца непасрэдна ў камеру, адначасова называе месца і ключавыя для дадзенай навіны падрабязнасці, на якія, магчыма, сам глядач не звярнуў бы ўвагі. Тыповым выкарыстаннем stand-up з’яўляецца рэпартаж з месца дарожнай аварыі, у якім рэпарцёр дапамагае гледачам рэканструяваць паслядоўнасць здарэння: паказвае, адкуль ехала машына, хто быў вінаваты ў аварыі, дзе былі сведкі і г. д.

Выкарыстанне stand-up у відэаінфармацыі з’яўляецца дадатковай акалічнасцю, бо: ► звяртае ўвагу на важныя дэталі; ► уцягвае ў працэс падзей; ► робіць расповед больш драматычным; ► дазваляе пазбегнуць паўтораў і запавольванняў; ► дапамагае выкарыстоўваць цікавыя спецэфекты; ► робіць расповед арыгінальным і непаўторным; ► паказвае журналіста і ягоны пункт гледжання. У майстроў гэтай формы атрымоўваецца зрабіць з яе сапраўднае міні-шоу, неўзабаве іх пачынаюць ведаць у твар, што для online-тэлебачання — каштоўнае само па сабе. ► ВІДЭАРЭПАРТАЖ Відэарэпартаж як форма, даўжэйшая за навіну, дазваляе паказаць падзею ці месца, дзе яна адбывалася, шматпланава, прадставіць большую колькасць людзей, меркаванняў, а таксама надаць відэа індывідуальны, аўтарскі характар, рэалізаваўшы арыгінальныя ідэі. Узгаданы вышэй ролік «Abilities» Артура Перэца — гэта тыповы прыклад сучаснага відэарэпартажу. Ягоныя рысы: ён робіцца нібы ў працэсе

230

Internetowa telewizja i radio

Спасылка па тэме: www.youtube.com/watch?NR=1&v=zNkvqM0tbU8 (Creative reporters stand-ups)

гульні, рэпарцёрамі таксама становяцца ўдзельнікі фільма, мінімум каментарыяў. Важная інфармацыя падкрэсліваецца кароткімі, выразнымі надпісамі, хуткі мантаж. Разнароднасць планаў. Важная тэма. ► ВІДЭАІНТЭРВ’Ю Інтэрв’ю — гэта адна з форм, якая ідэальна прыдатная для onlineвідэа. Яна дазваляе перадаць не толькі інфармацыю, але і эмоцыі, якія суправаджалі размову, што немагчыма ў поўнай меры паказаць у надрукаваным матэрыяле. Аднак інтэрв’ю перад камерай — няпростая справа. Шмат хто (у тым ліку і самі журналісты) нервова рэагуюць на аб’ектыў, пачынаюць заікацца, рабіць неўласцівыя рухі ці «іграць» — гаварыць ненатуральна, карыстацца «надта разумнай» мовай і г. д. ► ФОРМА: ВІДЭА ЦІ ФОТАКАСТ?

231

8 ЧАРГОВЫЯ ПАСТКІ ТЫЧАЦЦА МАНТАЖУ. ДЫК ЯК ЖА ЗРАБІЦЬ ДОБРАЕ ВІДЭАІНТЭРВ’Ю? НІЖЭЙ НЕКАЛЬКІ ПРЫДАТНЫХ ПРАВІЛАЎ: ► перад

працяглым інтэрв’ю — напрыклад, з экспертам — абмяркуй з ім тэматыку пытанняў, якія ты будзеш задаваць. Тады твой суразмоўца стане менш напружаным, а інтэрв’ю будзе больш свабодным (увага: гэтае правіла не тычыцца інтэрв’ю, дзе мы хочам злавіць суразмоўцу на хлусні ці непаслядоўнасці); ► знайдзі добры фон для інтэрв’ю: ідэальным было б месца, якое неяк характарызуе таго, з кім ты размаўляеш; ► правер, ці добрае асвятленне на месцы інтэрв’ю, якое мае адбыцца. Твар суразмоўцы павінен быць «гладкім», без брыдкіх ценяў; ► замацуй камеру на штатыве, на ўзроўні вачэй суразмоўцы, на адлегласці прыкладна 1–1,5 метра. Тады інтэрв’ю будзе ў большай ступені падобнае да размовы, чым да допыту; ► пазбаўся ўсіх прадметаў, гукі якіх могуць перашкодзіць падчас здымкаў (тэлефон, бранзалеты і г. д.); ► патлумач суразмоўцы, што падчас інтэрв’ю ён павінен глядзець на цябе, а не ў аб’ектыў камеры; ► выразна акцэнтуй сэнс пытання. Давай дастаткова часу, каб адказаць; ► не пераймайся цішынёй. Не задавай чарговага пытання падчас першай жа паўзы ў размове; ► калі суразмоўца адказвае, — маўчы. Калі ты будзеш яго перапыняць, гэта моцна ўскладніць мантаж інтэрв’ю; ► не перапыняй цікавай гісторыi, калі ў цябе ёсць чарговае пытанне ці ты хочаш нешта высветліць больш падрабязна; ► дай суразмоўцы шмат часу на адказ, але не дазваляй яму выказвацца павярхоўна, размыта. Інтэрв’ю — не маналог, ты павінен удзельнічаць у размове; ► пазбягай пытанняў, адказам на якія можа быць «так» ці «не». Звяртайся з пытаннямі да суразмоўцы асабіста: «Скажыце, калі ласка, яшчэ пра тое…», «Што Вы адчувалі, калі…», «Што Вы тады зрабілі…»; ► выкарыстоўвай дадатковыя матэрыялы, такія як фотаздымкі з альбома, якія дапамогуць суразмоўцы прыгадаць падзеі, людзей, месцы;

232

Internetowa telewizja i radio

► будзь

зацікаўленым. Людзі любяць дзяліцца інфармацыяй, калі яны бачаць, што іншыя САПРАЎДЫ іх слухаюць; ► будзь самім сабой. Калі ты сам не будзеш напружаны, суразмоўца таксама не будзе. Відэа — не адзіны спосаб мультымедыйнай падачы зместу. Падобную ролю могуць выконваць і фотакасты, то бок спалучэнне здымкаў (slideshow) з аўдыярасповедам (podcast). Часта здараецца, што больш за 90 % здымкаў, зробленых фотарэпарцёрамі (напрыклад, падчас масавых імпрэз), не выкарыстоўваецца, гэтаксама як і некаторыя аўдыяролікі, якія журналісты ствараюць выключна дзеля таго, каб пра іх змест потым проста напісаць. Спалучэнне розных спосабаў дазваляе ствараць ці памнажаць мультымедыйны прадукт, які амаль нічога не каштуе. Маюцца на ўвазе рэдакцыі, дзе ёсць штат прафесійных фотарэпарцёраў і вялікія архівы здымкаў і аўдыязапісаў.

Выкарыстанне фотакастаў у польскіх умовах робіцца асабліва цікавым пры: ► падрыхтоўцы рэпартажаў са спартыўных мерапрыемстваў першай лігі, выключнае права на трансляцыю якіх у форме відэа маюць тэлеканалы. Фотакаст, які ў пэўным сэнсе можна назваць «пабочным прадуктам» традыцыйнага газетнага рэпартажу (здымкі з матча, размовы з футбалістамі і г. д.), дазваляе абысці прававыя абмежаванні ў дачыненні відэарэпартажаў, узбагаціць мультымедыйную інфармацыю з дапамогай актуальных і прывабных візуальных сродкаў; ► стварэнні рэпартажаў з канцэртаў і іншых культурных мерапрыемстваў; ► працы над рэпартажамі і інтэрвенцыйнымі матэрыяламі (якія патрабуюць умяшання ў хаду падзей), у якіх выкарыстанне камеры было б нязручным; ► падрыхтоўцы рэпартажаў, якія тычацца lifestyle (напрыклад, летняя мода на вуліцах горада); ► працы над гістарычнымі рэпартажамі, якія манціруюцца з архіўных здымкаў і відэа. Стварэнне фотакастаў адначасова з’яўляецца і цудоўнай школай,

233

8

Спасылка па тэме: www.fotocasty.pl

234

Internetowa telewizja i radio

якая рыхтуе да падрыхтоўкі відэарэпартажаў і іх апрацоўкі журналістаў, у якіх яшчэ няма адпаведнага досведу ў гэтай галіне. ► ПРЫНЦЫПЫ ЗАПІСУ І МАНТАЖУ ВІДЭА I ФОТАКАСТАЎ Камунікаванне пры дапамозе вобраза — гэта нешта цалкам іншае, чым напісанне тэксту: у выпадку памылкі рэдка ёсць магчымасць нешта скарэктаваць. Таму пры карыстанні камерай трэба выпрацаваць у сябе інстынкты, якія дапамагаюць паспяхова рэалізаваць тэму.

Такім чынам, галоўныя прынцыпы працы з камерай: ► сканцэнтруйся на адным аб’екце, не «коўзай» камерай з боку ў бок; ► не карыстайся zoom (transfokator), лепш падыдзі бліжэй; ► калі здымаеш, маўчы, выключы тэлефон; ► сачы за рухам аб’екта, паспявай за ім аб’ектывам;

Спасылка па тэме: www.youtube.com/watch?v=A-6tWTPTmcE («7 памылак пры працы з камерай» — відэа па-англійску)

235

8 ► выкарыстоўвай далёкі, сярэдні і блізкі планы; ► думай пра дэталі, дублюй перспектывы, змяняй

вугал і шырыню карцінкі; ► па меры магчымасці выкарыстоўвай штатыў, навушнікі і знешні мікрафон. Кожны, нават найдаўжэйшы фільм, складаецца з паасобных кліпаў па некалькі дзясяткаў секунд, часта статычных і малаэфектыўных. Толькі адпаведны мантаж надае гісторыі дынаміку, драматызм і адпаведнае гучанне. Аднак ключавым аспектам з’яўляецца колькасць і якасць запісанага матэрыялу. Каб відэа добра глядзелася, здымкаў, якія маюць перспектыву, мусіць быць шмат, і яны павінны быць у розных планах — блізкім, сярэднім і далёкім (галоўнае правіла мантажу — ніколі не спалучайце перспектывы, знятыя ў адным і тым жа планe). Тыя ж прынцыпы мантажу тычацца відэа- i фотакастаў, з той толькі розніцай, што ў першым выпадку мы злучаем рухомыя карцінкі, а ў другім — статычныя фотаздымкі. Адны і другія і надалей застаюцца найбольш выразным спосабам, які дапамагае паказаць эмоцыі — важную частку гісторыi — ці асаблівы настрой. Разглядаючы іх, мы можам затрымацца, бо тое, што бачым на фотаздымках, звычайна больш дынамічнае. І не змяняецца так хутка, як відэа. Існуюць таксама формы, якія спалучаюць відэа і здымкі, напрыклад, рэпартаж «Miejskie konie» («Гарадскія коні») Пятра Малецкага.

Што непасрэдна да правілаў мантажу відэаi фотакастаў, то ў выпадку 2-хвіліннага матэрыялу яны выглядаюць так: ► 5–6 секунд на адзін здымак / перспектыву; ► аптымальная колькасць здымкаў / перспектыў: 18–20; ► фотакасты да 20 здымкаў патрабуюць 1,40–2 хвіліны аўдыязапісу; ► найдаўжэйшае гучанне фотакастаў — 2,30 хвіліны (калі на 30 секунд хапае цудоўных здымкаў). Нішто не з’яўляецца для гледача больш нудным, чым зніжэнне тэмпу.

236

Internetowa telewizja i radio

Спасылка па тэме: www.youtube.com/watch?v=GO3dCOoCTLA&feature=player_embedded

237

238

8

Тэлебачанне і радыё ў інтэрнэце

Д

8.3 Польскі досвед

Павал НАВАЦКІ (Paweł Nowacki)

Дынамічнае развіццё інтэрнэт-тэлебачання прыцягвае ўвагу не толькі з прычыны вялікай зацікаўленасці інтэрнэт-карыстальнікаў, але і дзякуючы вытворцам інфармацыйнага прадукту, колькасць якіх няўхільна расце. У апошнія гады ў інтэрнэце іх становіцца болей не толькі таму, што традыцыйныя медыя пераносяць сваю актыўнасць у лічбавы свет і забяспечваюць onlinе-доступ да радыё ці TV, але і таму, што яны прапануюць унікальныя матэрыялы журналісцкага характару. Больш за тое, інтэрнэт ліквідуе адрозненні паміж вытворцам і карыстальнікам. Бо ўсе спажываюць, у прынцыпе, адны і тыя ж праграмы, а зніжэнне коштаў на адпаведную тэхніку дае магчымасць інтэрнэт-карыстальнікам таксама дзяліцца тым, у чым яны непасрэдна ўдзельнічаюць ці сведкамі чаго з’яўляюцца. Тэлебачанне ці радыё ў інтэрнэце — гэта лічбавая сістэма перадачы інфармацыі, якая існуе па-за традыцыйнымі каналамі дыстрыбуцыі, то бок пастаўка радыё- ці тэлепраграм, прапанова відэаролікаў у патокавай тэхналогіі. Інтэрнэт-тэлебачаннем лічыцца і традыцыйная тэлестанцыя, якая робіць праграмы даступнымі па каналах online. Інтэрнэт-тэлебачанне атаясамліваецца з сервісамі, якія прапануюць паслугі VOD (Video on Demand — відэа па жаданні).

АД CD-ROM ДА TV У ІНТЭРНЭЦЕ Напрыканцы 80-х гадоў вядомая фірма «Apple» стварала праграмы, якія дазвалялі праглядаць мультымедыя. У 1991 г. яна прапанавала праграму QuickTime, прызначаную для прагляду фільмаў з хатняга камп’ютара. Аднак на CD-ROM малога аб’ёму не змяшчаліся мастацкія фільмы, таму іх сціскалі, і з гэтай прычыны невялікая карцінка была не надта выразнай. У сваю чаргу, фармат MPEG-1 — «стандарт запісу і рэпрадукцыі рухомых карцінак у медыях, якія перахопліваюць дадзеныя», што ўжываўся для відэафайлаў, быў створаны ў 1992 г. А ў 1998 г. праз інтэрнэт можна было перасылаць ужо відэафайлы ў фармаце QuickTime, але памерам толькі 5 MB. Цягам апошніх не-

239

8 калькіх гадоў, з пачаткам распаўсюджвання шырокалінейнага доступу ў інтэрнэт, стартавала і новая эпоха для аўдыя- і відэаматэрыялаў. У Паўднёвай Карэі ці Японіі шырокалінейны інтэрнэт ахутаў краіну такой густой сеткай, што гэта дазваляе без праблемаў глядзець тэлетрансляцыю з дапамогай мабільнага тэлефона.

YOUTUBE, VIMEO, DAILYMOTION

vimeo

У 2004–2005 гг. з’явіліся найбуйнейшыя сервісы www, якія сёння прапануюць захаванне відэафайлаў. Для мільёнаў інтэрнэт-карыстальнікаў яны з’яўляюцца найбольш папулярным месцам прагляду фільмаў, рэпартажаў, забаўляльных відэа. У 2004 г. з’явілася Vimeo, праз год — Dailymotion i найбольш папулярны YouTube. Шмат хто з інтэрнэт-карыстальнікаў атаясамлівае відэа менавіта з апошняй платформай, якая належыць карпарацыі Google (1,65 мільярдаў долараў у 2006 г.). Ужо некалькі гадоў YT вядзе online-трансляцыі вялікіх спартыўных і рэлігійных падзей. Сёння гэта мільёны файлаў, якія захоўваюцца і ўзнаўляюцца на дзясятках сэрвераў па ўсім свеце. YT — гэта тысячы пастаянна актуалізаваных каналаў на платформе, якая мае просты інтэрфейс і амаль неабмежаваныя магчымасці, а таксама гіганцкае распаўсюджанне па ўсім свеце. Гэта прывяло да таго, што YT стаў сінонімам месца, якое прапануе відэакантэнт на любую тэму, у любым фармаце і любой моўнай версіі.

VOD — VIDEO ON DEMAND

Hulu — video on demand

240

Традыцыйныя TV-станцыі ўжо назіраюць аслабленне прыязнасці гледачоў да лінейных праграм, бо карыстальнік сочыць за цікавым яму праектам, а не з’яўляецца адданым прыхільнікам таго ці іншага канала. Адсюль — прапановы VOD адысці ад традыцыйнага тэлебачання, бо сёння рынак VOD — найбольш лайканы кавалак для ўладальнікаў вялікіх фільматэк (аўтарскія правы) і мае доступ да шматмільённай арміі кліентаў. Нічога дзіўнага, што ў Вялікабрытаніі адным з найбуйнейшых гульцоў VOD з’яўляецца... сетка гіпермаркетаў «Tesco». У 2011 г. «Tesco» набыла 80 адсоткаў акцый інтэрнэт-сервісу Blinkbox, які прапануе фільмы VOD. Папулярнасць VOD — гэта адначасова выклік традыцыйнай дыстрыбуцыі фільмаў. З рынку знікаюць сеткі пракатаў касет VHS і DVD; зніклі Blokbuster i Beverly Hills Video. Затое з’яўляюцца новыя гульцы. Сервісы Netflix i Hulu — гэта амерыканскія пракаты фільмаў, якія дзейнічаюць праз інтэрнэт. Яны нават з’яўляюцца вытворцамі серыялаў, даступных на www. Найбуйнейшая ў свеце e-крама Amazon толькі ў 2013 г. інвеставала

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

ў тэлепрадукцыю, даступную ў інтэрнэце, 100 мільёнаў долараў. Яна выкарыстала меркаванне гледачоў і з 14 пілотных праектаў выбрала для рэалізацыі 5 ідэй. З прапановай Netflix азнаёміліся ўжо каля 40 мільёнаў чалавек у 40 краінах, у тым ліку за межамі ЗША: у Вялікабрытаніі, Ірландыі, Швецыі, Галандыі. Тытульным прыкладам прадукцыі Netflix можна назваць серыял «Картачны домік» («House of Cards») з Кевінам Спэйсі. Канкурэнтнай перавагай над традыцыйным і кабельным тэлебачаннем з’яўляюцца таксама дадзеныя пра карыстальнікаў, якія збіраюць Netflix i Amazon. Першая з фірм сцвярджае, што гэта памяншае маркетынгавыя кошты i дазваляе дакладна падказаць да 85 % кліентаў, што ім праглядаць. Кіраўнік Reed Hastings прызнае, што «Картачны домік» быў створаны на базе ўпадабанняў і паводзінаў падпісчыкаў, а таксама, што Netflix нават прадбачыў колькасць гледачоў серыялу. Amazon шукае ідэі, якія можна рэалізаваць, паўсюль, каб сабраць іх на спецыяльнай інтэрнэт-старонцы. Аўтар жа сцэнарыя, які набыла кампанія, атрымоўвае 55 тысяч долараў.

АРГАНІЗАЦЫЯ ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕБАЧАННЯ I РАДЫЁ У працы арганізацый, звязаных з журналістыкай, што існуюць на лічбавым канале, шмат структур, функцый і кампетэнцый, характэрных для традыцыйных выдавецтваў, знікаюць ці спалучаюцца ў адной асобе. Ключавой жа фігурай застаецца адказны рэдактар (галоўны рэдактар), то бок той, хто ў дадзены момант (дзень, дзяжурства) прымае рашэнні ад імя галоўнага рэдактарa пра стварэнне ці выпуск канкрэтных матэрыялаў. Часта ён не толькі вырашае творчыя пытанні, якія тычацца зместу сюжэтаў, але займаецца яшчэ арганізацыйнай працай. Здараецца, што ён каардынуе вытворчасць ці мантаж, мае рэпарцёрскую (камера) і мантажную (ноўтбук / камп’ютар) тэхніку. Пры планаванні дзейнасці інтэрнэт-тэлебачання варта памятаць пра доўгатэрміновую перспектыву і займацца планаваннем з калькулятарам у руцэ. Бо вытворчасць відэаматэрыялаў — гэта праца, якая вымагае часу і грошай. А прадукт, створаны аднойчы, — яшчэ не гарантыя таго, што ім зацікавяцца рэкламадаўцы. У штодзённіку «VG» з Нарвегіі ў сервісе вытворчасці відэаматэрыялаў працуе каля 25 чалавек. Некалькі з іх (з журналісцкага асяроддзя) перакваліфікаваліся, астатнія — зусім новыя людзі. Тэхніка, нават калі абмяжоўвацца прадуктамі не найлепшай якасці (з выкарыстаннем таннай камеры, ноўтбукаў ці простых праграм для мантажу), надта падвышае сабекошт. Аднак немагчыма наладзіць добрае тэлебачанне ў інтэрнэце, калі абмежавацца падрыхтоўкай сюжэтаў у сціплай студыі.

241

8 Нарвежская газета «VG» мае машыну для рэпарцёраў. Некалькі сталых відэацыклаў вымагаюць вялікіх інвестыцый, нават калі рэпарцёрскі аўтамабіль мы заменім на скутар для журналіста з тэлекамерай. Нарвежскі штодзённік прапануе доступ да відэаматэрыялаў на галоўнай старонцы сервісу, робіць моцны акцэнт на яе існаванне і адначасова вядзе асобную старонку www.vgtv.no, якую можна назваць інтэрнэт-тэлебачаннем. Нямецкая рэгіянальная газета www.hna.de з Гесена ставіцца да відэаматэрыялаў не толькі як да дадатковай магчымасці манетызаваць свой прадукт, але і як да сродку пашырэння аўдыторыі інтэрнэткарыстальнікаў. Акрамя ўласных, яна бярэ сюжэты, якія ствараюць самі інтэрнэт-гледачы, а тычацца яны хакейных розыгрышаў. Выдавец лічыць, што спецыфіка рынку відэарэкламы ў інтэрнэце і надта нізкія ягоныя пазіцыі як прадзюсара TV не дазваляюць арганізаваць сталую вытворчасць і ўтрымліваць інтэрнэт-TV. Аднак ён выкарыстоўвае вялікую зацікаўленасць асобнымі падзеямі, што прывабна і для карыстальнікаў, і для рэкламадаўцаў.

ВІДЭА. ПЕРСПЕКТЫВЫ ДЛЯ ЖУРНАЛІСТАЎ Сеціва www — гэта кароткі прадукцыйны цыкл і deadline 24 гадзіны ў суткі. Час выпуску матэрыялу залежыць ад значэння і зместу дадзенага файла. У пагоні за колькасцю гледачоў журналісты і выдаўцы ахвотна прапануюць «жывыя» рэпартажы, калі не трэба інсцэніраваць месца, шукаць пленэры. Іншае пытанне — навучыць журналістаў, у якіх няма тэлевізійнага досведу, распавядаць гісторыю з дапамогай камеры і мікрафона. Лепш за газетчыкаў у гэтай ролі выяўляюць сябе радыёрэпарцёры. Але ў карысталькіка, які праглядае новыя медыя (паводле даследаванняў Associated Press за 2008 г.), заўсёды застаецца патрэба кантакту з глыбокай журналістыкай ці проста з цікавай гісторыяй. Актыўны спосаб азнаямлення з матэрыялам не нудзіць карыстальнікаў і дапамагае лепш зразумець інфармацыю. Гэта адзін з ключавых момантаў для ўсведамлення ролі журналіста, які жадае выкладаць у інтэрнэце аўдыя і асабліва відэа. Мультымедыйныя формы ў журналістыцы — гэта будучыня прафесіі. І меншае значэнне для спажыўцоў мае тое, як рыхтаваўся нават самы складаны матэрыял, колькі на яго мантаж патрачана часу, ці здымаўся ён з дапамогай суперкамер, дарагога асвятлення і г. д. Поспеху даб’юцца тыя, хто здолее засяродзіць увагу інтэрнэт-карыстальнікаў, здзівіць іх, цікава распавесці пра галоўнае. Кожны сюжэт можа быць захапляльным, патрэбныя толькі цікавая гісторыя, аўтарская ідэя і ўменне ўсё гэта перадаць. Няўдалымі былі першыя спробы стварэння матэрыялаў па ўзоры і падабенстве газетных публікацый. Напрыклад, паказвалі

242

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

людзей, якія размаўляюць, на фоне так званай сценкі з лагатыпам тэлеканала. Аднак глядач перш за ўсё вялікую ўвагу надае вобразу, які ён бачыць, адсюль малая папулярнасць «галоў, якія гавораць», на TV. Сёння адукацыя журналістаў як спецыялістаў у галіне нейкага канкрэтнага медыя з’яўляецца архаічнай. У рэдакцыях запатрабаваныя не толькі тэхнічныя веды, уменне добра пісаць, рабіць фота, здымаць фільмы і манціраваць іх, але і валоданне спецыфікай сацыяльных сетак. Яшчэ большае значэнне мае ўменне наладзіць зваротную сувязь з карыстальнікам, а гэта, у сваю чаргу, вымагае зменаў у арганізацыі працы, пошуку адпаведных спосабаў, як лепш падаць матэрыял.

АЗНАЧЭННЕ ІНТЭРНЭТ-ЖУРНАЛІСТЫКІ. ЯЕ ВІДЫ Інтэрнэт-журналістыка — гэта падрыхтоўка матэрыялаў, звязаных з падзеямі, згодна са спецыфікай Сеціва, а таксама іх распаўсюджванне праз інтэрнэт, а менавіта праз парталы, блогі, newsletter, RSS, сервісы сацыяльных сетак і г. д. Матэрыялы, якія рыхтуюцца на патрэбу друкаванага выдання і ў нязмененай форме размяшчаюцца на старонках www, не з’яўляюцца інтэрнэт-журналістыкай, і не варта іх так трактаваць. ► МАТЭРЫЯЛ ПАВІНЕН МЕЦЬ ІНФАРМАЦЫЙНЫ ХАРАКТАР. ► ЁН НАБЛІЖАЕЦЦА ДА ПАВЕДАМЛЕННЯЎ, АДНОЛЬКАВЫХ ДЛЯ ТРАДЫЦЫЙНЫХ МЕДЫЯЎ І ТЫХ, ЯКІЯ ЗВЯЗАНЫ ВЫКЛЮЧНА З ІНТЭРНЭТАМ. ► ЁН РЫХТУЕЦЦА ПЕРАДУСІМ ДЛЯ ТАГО, КАБ БЫЦЬ АПУБЛІКАВАНЫМ У ІНТЭРНЭЦЕ. ► НЕЙКІ ЧАС ЁН БЫЎ ДАСТУПНЫ Ў ІНТЭРНЭЦЕ, А ПОТЫМ ПАТРАПІЎ У АРХІЎ, ТО БОК СТАЎ ДАСТУПНЫ АБРАНЫМ ІНТЭРНЭТ-КАРЫСТАЛЬНІКАМ. ► НАВІНЫ. Хуткасць, актуальнасць, дакладнасць, яснасць выказвання, крэатыўнасць, інфармацыйнасць. У выпадку відэа, якое транслюецца ў інтэрнэце, часта робяцца папулярнымі выпадковыя сюжэты, дзе адзіным дзеяннем журналіста (ці шараговага інтэрнэт-карыстальніка) быў паварот камеры ў адпаведны бок. «Традыцыйная» навіна — падрыхтаваная, зманціраваная, — якая транслюецца праз інтэрнэт-тэлебачанне ці хаця б размяшчаецца на адной з папулярных платформаў дыстрыбуцыі відэафайлаў, заўсёды павінна даваць адказ на 6 галоўных пытанняў: Хто? Што? Дзе? Калі? Навошта? Чаму? Навінавы відэаматэрыял, падрыхтаваны прафесійным рэпарцёрскім і мантажным калектывам, звычайна праглядае палова карыстальнікаў, якія ўвогуле напаткалі гэты файл. Калі цягам першых 10 секунд атрымаецца адказаць на згаданыя пытанні, зацікавіць інтэрнэткарыстальніка адпаведнай гісторыяй, узрастае верагоднасць таго, што ён прагледзіць файл да канца. Журналісцкія відэанавіны, якія

243

8 доўжацца ад 1 да 2 мінут, да канца глядзяць 80 % спажыўцоў; файлы, даўжэйшыя за 3 хвіліны, да фіналу праглядаюць ад 30 да 50 % карыстальнікаў. ► ІНТЭРВ’Ю. Інтэрв’ю ў інтэрнэце адрозніваюцца працягласцю, якой можа аперыраваць іх аўтар. Нудныя не толькі «галовы, якія гавораць», але і ўсе матэрыялы, што доўжацца больш за некалькі хвілін, — у інтэрнэце яны страчваюць гледача. На маніторы камп’ютара карыстальнік чакае сінтэтызму, кароткага інфармавання, а шмат элементаў толькі замінаюць яму засяродзіць увагу на тым, што адбываецца на адносна малым экране. Доўгае інтэрв’ю можа быць самастойным элементам штодзённай праграмы традыцыйнай TV-станцыі. Аднак варта памятаць, што ў інтэрнэце прадукты, якія абапіраюцца на статычную, манатонную, зацягнутую карцінку, не маюць поспеху ні ў катэгорыях колькасці праглядаў, ні ў катэгорыях магчымасцей манетызацыі. РЭПАРТАЖ. Структура відэарэпартажу сцісла не акресленая. Асноўная яго мэта — уцягнуць гледача ў гісторыю. Відэарэпартаж, размешчаны online, павінен мець класічны ўступ (стварэнне напружання, узбуджэнне цікаўнасці гледача, увод галоўнай тэмы цягам першых 10 секунд). Потым адбываецца развіццё, з’яўляюцца падрабязнасці гісторыі, яе драматургія, цытаты, выказванні герояў, а напрыканцы — кульмінацыя ці факт, які аб’ядноўвае ўсё. Майстэрства відэарэпартажу ў вялікай ступені абапіраецца на адпаведнае аперыраванне вобразам і словам, якія ствараюць атмасферу расказанай гісторыі.

http://www.youtube.com/user/ znaninamnieznani

244

VLOG (АНГ. VIDEOBLOG). Паглядзім на інтэрнэт-блог, асноўную частку якога складаюць відэафайлы, размешчаныя на адной з папулярных платформ. Vlog мае храналагічную структуру. Першай відэаблогершай была Мішэль Фан (Michelle Phan), чый параднік, які тычыўся візажу і моды, упершыню ў свеце дасягнуў 1 мільёна падпісчыкаў. YT на хвалі папулярнасці vlog прапанаваў блогерам партнёрскую праграму, якая дазваляе манетызаваць творчасць. Тэматыка vlog бывае рознай, ад відэа пра прыгатаванне страваў, матэрыялаў пра моду і прыгажосць — да парад у галіне мовы ці нейкіх тэхналогій. Здараецца, што зоркі тэлешоу не дасягаюць поспехаў у ролі відэаблогераў. Vlog можа быць цыклам, а сама ідэя дапамагае будаваць надзейны для рэкламадаўцы брэнд. Такі прыём выкарыстаў сервіс www.wiadomosci24.pl — найбуйнейшая ў Польшчы платформа грамадзянскай журналістыкі. Відэацыкл пад назвай «Вядомыя нам невядомыя» — гэта размовы, якія вяліся з акцёрамі, спевакамі, юбілярамі. Выпускі выходзяць нерэгулярна, але змест сервісу дапаўняецца відэа, і аўтар сам папулярызуе свае сюжэты, калі выкладае іх на YouTube (http://www.youtube.com/user/znaninamnieznani).

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

ВІДЭАКАСТЫ. Гэта як падкасты — рэгулярныя перадачы, даступныя ў інтэрнэце з магчымасцю падпісацца на іх, напрыклад, праз RSS. Іх можна лёгка спампаваць на камп’ютар ці на смартфон. Яны часта набываюць форму інтэрнэт-тэлебачання. Да відэакастаў можна залічыць таксама webinaria, калі яны ладзяцца рэгулярна, а відэаматэрыялы даступныя ў інтэрнэце і пасля заканчэння трансляцыі. МАТЭРЫЯЛЫ З АГЕНЦТВАЎ. Прэсавыя агенцтвы ва ўсім свеце ўжо даўно ўключылі ў пакет сваіх прапаноў відэаматэрыялы. У агенцтве Reuters можна, напрыклад, набыць відэапасланні з усяго свету. Відэаматэрыялы прысутнічаюць таксама ў прапанове агенцтва East News, вядомага ўсім як пастаўшчык фотаздымкаў для прэсы. Навіной апошніх гадоў зрабіліся сервісы, якія аб’ядноўваюць відэасюжэты з розных крыніц і прапануюць іх дарма — у абмен на магчымасць размясціць перад файламі рэкламу. Адно з такіх агенцтваў, заснаванае ў Венгрыі, прапануе файлы з надпісамі на розных мовах (http:// www.liveinfo.tv).

STREAMING, ПАСЛУГІ VOD Тэлебачаннe ў streaming забяспечваецца тэлестанцыямі, якія прапануюць свае праграмы традыцыйным метадам і адначасова вядуць «жывую» трансляцыю праз інтэрнэт. Вяшчанне звычайна вядзецца на інтэрнэт-старонках канала бясплатна ці за дадатковую плату. Інтэрнэт-сервісы, не падключаныя да аператараў платнага тэлебачання, прапануюць доступ да паслуг тыпу VOD найчасцей у якасці Catch Up TV (паўтор праграм пасля трансляцыі па тэлебачанні). Інтэрнэтплатформы дазваляюць праглядаць інфармацыю з любога тэхнічнага сродку, які мае доступ у інтэрнэт, і робіцца гэта без устаноўкі дадатковых праграм. У ролі бар’ера пры карыстанні радыё і TV праз інтэрнэт звычайна выступае аплата за доступ абанента да спампоўвання інфармацыі. Галоўнымі гульцамі на гэтым рынку з’яўляюцца кабельнае тэлебачаннe і мабільныя аператары.

БУДУЧЫНЯ РАДЫЁ- І TV-ЖУРНАЛІСТЫКІ Ў ІНТЭРНЭЦЕ Марк Томпсан, галоўны рэдактар «New York Times», лічыць, што сёння патрэба ў сур’ёзнай журналістыцы нашмат большая, чым калісьці. «Журналістыка, якую прапануюць сур’ёзныя газеты, усё яшчэ мае сваю вагу, і яе нічым нельга замяніць [...] з гэтага сегмента, як можна зараз заўважыць, бярэ пачатак больш журналісцкіх крэатыўных лічбавых інавацый, чым са свету таблоідаў ці радыё- i тэле-

245

8 вяшчання…» — гаворыць Томпсан. Ён верыць таксама, што ў свеце інтэрнэту яшчэ не ўсе карты раздадзеныя. У бліжэйшыя гады традыцыйныя медыя ў сваёй дзейнасці будуць спалучаць традыцыйную і лічбавую формы, якія ахопліваюць падпіску і даходы ад рэкламы. Томпсан падказвае, што сфера медыяў павінна арыентавацца на досвед Галівуда, які рэалізуе «правы на тую самую інтэлектуальную ўласнасць, выкарыстоўваючы шмат фарматаў у розны час». Вытворчасць кінастужак дарагая, але яна прыносіць даходы, бо Галівуд выкарыстоўвае фільм ці нейкую канкрэтную ідэю некалькімі спосабамі: паказвае свой прадукт у кіно, на DVD, праз платнае тэлебачанне, якое выкарыстоўваецца ў продажы і ў рэкламных мэтах, у іншых прадуктах і гульнях. Такая ж будучыня чакае і інфармацыйную сферу, прадказвае Томпсан. Важна развіваць журналістыку ў розных фарматах, дастасаваных да розных груп карыстальнікаў. Радыё i TV у інтэрнэце застаюцца даменам традыцыйных выдаўцоў, гэта яны кампетэнтныя ў разуменні свету і распавядаюць пра яго. Незалежныя ініцыятывы — гэта ў вялікай ступені спробы дайсці да карыстальнікаў з дапамогай новых каналаў. Першапачаткова іх вядуць аматары (напр., відэаблогі на YouTube), але і яны хутка становяцца прафесійнымі.

СІНЕРГЕТЫЧНАСЦЬ ТРАНСЛЯЦЫІ, КРОС-МЕДЫЙНАСЦЬ Выкарыстанне ў журналістыцы розных каналаў камунікацыі сёння не з’яўляецца нечым незвычайным. Прысутнасць аналагавага радыё ў інтэрнэце ці інтэнсіўнае камунікаванне газет i часопісаў з чытачом на Facebook ці ў Twitter — найлепшы гэтаму доказ. Інтэграванае выкарыстанне розных медыяў для перадачы інфармацыi — адначасовая дэманстрацыя здымкаў, тэкстаў, відэа- і аўдыяматэрыялаў — гэта трансляцыя, якая вядзецца галоўным чынам дзеля таго, каб заахвоціць карыстальніка зазірнуць на розныя каналы. Крос-медыйнымі лічацца ўсе матэрыялы, якія публікуюцца адначасова ў розных медыя, напрыклад, шмат газет маюць мабільныя версіі і фарматы для планшэтаў, зарэгістраваныя ў Twitter, Facebook, актыўныя профілі на YouTube. Карыстальнік сам выбірае канал, праз які ён хоча кантактаваць з брэндам і размешчанымі тут матэрыяламі. Ідэалам можна лічыць нелінейны расповед, што робіцца і будуецца сумесна з карыстальнікамі і толькі каардынуецца суб’ектам, які адказвае за камунікацыю, то бок самім выдаўцом.

246

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

ВЫМЯРЭННЕ. АЎТАРСКІЯ ПРАВЫ. МАНЕТЫЗАЦЫЯ. РЭГУЛЯВАННЕ Усе параметры інтэрнэту, які адкрывае доступ да аўдыя- і відэаматэрыялаў, вымяраюцца вельмі дакладна. Спецыяльныя коды адсочваюць, колькі інтэрнэт-карыстальнікаў прагледзела дадзены файл да канца, колькі адключылася ў пэўную секунду. Дакладнае вымярэнне streaming дазваляе акрэсліць узровень зацікаўленасці зместам, а таксама рэкламай. Відэарэклама ў інтэрнэце належыць да рэкламных фарматаў, якія перажываюць найбуйнейшы росквіт. Тут і развіццё тэхналогій, і тэмп жыцця, густы і звычкі карыстальнікаў, і, у рэшце рэшт, можна прасачыць не толькі тое, што глядач выбірае, але і з дапамогай якога тэхнічнага сродку. Таму рэкламадаўцы таксама робяць стаўку на відэарэкламу ў інтэрнэце, што дапамагае ім данесці інфармацыю да тых людзей, якія не глядзяць тэлебачання. Для мільёнаў інтэрнэт-карыстальнікаў часта важнейшым з’яўляецца змест, а не яго легальнасць. Абмежаванні, якія тычацца ліцэнзій на трансляцыю баксёрскіх баёў ці сустрэч Лігі Чэмпіёнаў, прыводзяць да таго, што шмат хто, насуперак праву, выкарыстоўвае гэтыя трансляцыі нелегальна. Адсюль — папулярнасць старонак з нелегальным доступам да асабліва папулярных падзей. Інтэрнэт-карыстальнікі маюць нават вялікую праблему з адрозненнем легальных сервісаў (прывабная прэзентацыя відэа, умовы аплаты) ад тых, якія прапануюць матэрыялы без адпаведных ліцэнзій. Спецыфіка інтэрнэт-канала не дазваляе пераносіць прававое рэгуляванне, якое распаўсюджваецца на класічнае тэлебачанне, з аднаго поля на другое. Аднак правадаўцы з розных краін маюць намер рэгуляваць такую дзейнасць, выкарыстоўваючы ў інтэрнэце прынцыпы, якіх павінны прытрымлівацца ў гандлі, рэкламе, спонсарскай дзейнасці, тэлепродажы ці пры размяшчэнні інфармацыйнага прадукту. Гэта азначае, што законы, якія тычацца традыцыйных медыяў, зараз ці пазней — будуць таксама ўжытыя online, яны будуць пашырацца, напрыклад, на традыцыйных выдаўцоў (прэсы), якія вырашаць разгарнуць тэлевізійную дзейнасць online.

247

8 Відэапрапанова «Sydney Mornig Herald» у Аўстраліі, якая ўключае таксама дакументальныя фільмы: http://www.smh.com.au/tv/

Канал з відэаматэрыяламі штодзённіка «Express Ilustrowany», дзе прадстаўленыя прадукты, падрыхтаваныя журналісцкiм калектывам: http:// express-tv.pl/

ЛІНКІ НА ЦІКАВЫЯ СТАРОНКІ ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕБАЧАННЯ

248

Інтэрнэт-тэлебачанне, якое робяць студэнты Варшаўскай палітэхнікі http://tvpw.pl/

«Галовы, якія гавораць», у сервісе http://vod. gаzеtаpolska.pl/, што належыць штодзённіку «Gazeta Polska»

Відэа рэгіянальнага інтэрнэт-сервісу www. trojmiasto.pl, даступнае таксама ў асобным сервісе http://trojmiasto.tv/

Арганізацыя інтэрнэт-тэлебачання і радыё

Славацкі сервіс часопіса з добрай экспазіцыяй уласных відэаматэрыялаў: http://www.tyzden.sk/

Відэарэгістрацыя сталай праграмы на канале RMF FM найбуйнейшай польскай радыёстанцыі: https:// www.youtube.com/watch?v=sHpNxo2FphU&list=PLSFjN75 3fhxRdyF4zrCqzasiHnpO0p1q2&index=3

Монатэматычны відэаблог, які вядзецца на YT: https://www.youtube.com/user/PamikuPL/feed Канал на YT з фільмамі папулярнага аўтара забаўляльных праграм, уладальніка ўласнага канала Шымона Маеўскага. Шмат гадоў ён рабіў сваё ўласнае кабарэ-шоу, але спробы стварыць відэаблог сустрэлі вострую крытыку інтэрнэткарыстальнікаў: https://www.youtube.com/user/ SzymonMajewskiSam

Папулярны відэаканал на YT з гумарыстычнымі матэрыяламі накшталт кабарэ: https://www.youtube. com/user/AbstrachujeTV

ЛІНКІ НА ЦІКАВЫЯ СТАРОНКІ ІНТЭРНЭТ-ТЭЛЕБАЧАННЯ

249

250

9

Эвалюцыя і будучыня СМІ

Р

9.1 Беларускі досвед

Паўлюк БЫКОЎСКІ

Развіццё інфармацыйных тэхналогій і ўзнікненне звязаных з гэтым новых і ўсё больш папулярных спосабаў медыяспажывання — выклік традыцыйнай журналістыцы. Калі няма сумневаў, што будучыня за новымі канвергентнымі шматплатформеннымі рэдакцыямі, то ўсё ж застаюцца дыскусійнымі пытанні, на чым будзе будавацца новы медыябізнес, ці працягнецца суіснаванне стваральнікаў эксклюзіўнага кантэнту і яго агрэгатараў, і нават які сэнс у недалёкай будучыні мы будзем укладаць у само слова «журналіст» і ці захаваецца ўвогуле гэткая прафесія. Разам з тым трэба памятаць, што СМІ і журналістыка — гэта не адно і тое ж, таму калі першыя перастануць існаваць або набудуць абсалютна іншае аблічча, то гэта зусім не будзе раўназначна знікненню журналістаў. Паспрабуем паразважаць, у якім кірунку будзе эвалюцыянаваць гэтая прафесія. Як бачыце, я не мяркую, што журналістыка знікне. Толькі — ці пазнаем мы яе заўтрашнюю?

КРЫЗІС ТРАДЫЦЫЙНЫХ СМІ Ў ЕЎРОПЕ І ЗША Калі вы жадаеце сапраўды зразумець, што адбываецца са СМІ, то звярніце ўвагу, як размяркоўваюцца грошы ад рэкламы. Паводле звестак міжнароднага рэкламнага агенцтва «ZenithOptimedia», аўдыторыя традыцыйных медыя год ад года перацякае ў інтэрнэт. Для друкаваных выданняў гэта найперш вядзе да падзення накладаў, а адпаведна і даходаў ад продажу асобнікаў. На рэкламным рынку з’явілася ніша інтэрнэт-рэкламы, якая кожны год ад’ядае большы кавалак агульнага пірага ў прэсы, радыё, «наружкі» (outdoor) і нават у тэлебачання. Пры гэтым вядомыя сёння спосабы манетызацыі кантэнту ў інтэрнэце найперш выгодныя для агрэгатараў навін, а не для іх стваральнікаў. Зрэшты, тэлебачанне пакуль не здаецца ў канкурэнцыі з новымі інтэрнэт-медыя — асабліва на абмежаваных рынках. Але еўрапейскія трэнды ўжо цяпер выклікаюць заклапочанасць. Як вынікае з апублі-

251

9 каванай у лютым 2013 года гадавой справаздачы першага па капіталізацыі еўрапейскага холдынга ► «RTL GROUP», пры гадавым абароце ў 5,998 млрд EUR прыбытак холдынга скараціўся ў параўнанні з папярэднім годам на 14,2 % — да 597 млн EUR (у 2011 годзе прыбытак складаў 696 млн EUR). Холдынг адмовіўся ад прагназавання эканамічных вынікаў на 2013 год са спасылкай на «хаатычныя і цяжкапрадказальныя тэндэнцыі як фінансавых, так і медыярынкаў Еўропы». Разам з тым «RTL Group» абяцае не скарачаць штат супрацоўнікаў і захаваць лідарскія пазіцыі ў сваёй галіне ў Еўропе. Тым часам у красавіку 2013 года таксама звязаны з тэлебачаннем міжнародны холдынг ► «CENTRAL EUROPEAN MEDIA ENTERPRISES» (CME) паведаміў, што яго чыстыя страты склалі у першым квартале 2013 фінансавага года 109 млн USD (у аналагічны перыяд 2012 года — 13,8 млн USD). Прыбыткі ад рэкламы CME скараціліся за гэты перыяд на 20 %. Найбольш заўважныя негатыўныя тэндэнцыі на рынку папяровых выданняў. Разбураецца бізнес-мадэль выданняў «для ўсіх» (one-sizefits-most newspapers), хваравітыя з’явы можна назіраць і ў нішавай прэсе, якая сегментуе аўдыторыю (targeted newspapers), нават у газетах, арыентаваных на інвестараў і прадпрымальнікаў. У 2012 годзе ў Германіі спыніўся выхад адной агульнанацыянальнай газеты, і пад пагрозай аказалася яшчэ адна. Выдавецкі холдынг ► «GRUNER + JAHR AG & CO KG» (G + J) спыніў выпуск уплывовай нямецкай газеты «Financial Times Deutschland» (клон брытанскай «Financial Times»). Яшчэ два эканамічныя выданні — «Impulse» і «Börse Online» — былі выстаўлены на продаж, захавалася ў G + J толькі адно — часопіс «Capital». Як паведамляецца, за ўсе 12 гадоў існавання «Financial Times Deutschland» ніколі не прыносіла прыбытку. Па выніках 2012 года страты склалі каля 10 млн EUR. 7 снежня 2012 года выйшаў апошні нумар «Financial Times Deutschland». Першая старонка друкаванага нумара была вытрымана ў чорных колерах, з назвы газеты «выпалі» асобныя літары, у выніку чаго атрымаўся надпіс: «Fin…al Times Deutschland», то бок «Апошні раз у Германіі». Пры закрыцці выдання працу страцілі больш за 300 журналістаў. Сайт газеты (http://www. ftd.de/) з гэтага часу не абнаўляецца. Але найбольшы рэзананс атрымала банкруцтва агульнанацыянальнай леваліберальнай газеты «Frankfurter Rundschau», якая выдавалася з 1945 года. Яе выдавецкі дом «Druck- und Verlagshaus Frankfurt-am-Main GmbH» у лістападзе 2012 года звярнуўся ў суд з заявай пра банкруцтва. Зрэшты, газета не спыніла выхад. У студзені 2013 года знайшліся інвестары («Frankfurter Societät», ► «FAZ-VERLAGS», «Karl Gerold Stiftung»), і быў зацверджаны план выратавання газеты. 27 лютага 2013 года Федэральнае картэльнае

252

Эвалюцыя і будучыня СМІ, нараджэнне мабільных публікацый

ведамства Германіі дазволіла «FAZ-Verlags»4 працягваць выданне «Frankfurter Rundschau», праз месяц рашэнне зацвердзілі крэдыторы.

«Frankfurter Rundschau» паведаміла, што ў першым квартале 2013 года чысты распрададзены наклад (уключаючы выданне для планшэтаў (Tablet Edition)) склаў 87 136 асобнікаў. Не меншы розгалас выклікала гісторыя банкруцтва штодзённай французскай газеты «France-Soir», якая выдавалася з 1944 года і раней мела мільённы наклад. Тут цуда не адбылося. Са снежня 2011 года газета не выходзіла ў папяровым выглядзе, а ў ліпені 2012 года рэдакцыя спыніла і выпуск электроннай версіі. Тым часам калегаканкурэнт «La Tribune» таксама адмовілася ад папяровага выпуску, цалкам засяродзілася на лічбавых фарматах і пакуль не збіраецца выкідваць белы сцяг. А вось тыя французскія выданні, якія захавалі папяровыя выпускі, церпяць страты і шукаюць паратунку праз урадавыя субсідыі. Сярод буйных брытанскіх СМІ левацэнтрысцкая «Guardian» першай, яшчэ ў 2011 годзе, заявіла пра паступовы пераход на лічбавае выданне на працягу пяці гадоў. «Зразумела, што ўсе газеты скончаць тым, што адмовяцца ад паперы. Аднак мы не ведаем, калі гэта адбудзецца. Тым не менш да гэтага трэба рыхтавацца», — заявіў у ліпені 2011 года ў інтэрв’ю ВВС галоўны рэдактар «Guardian» Алан Расбрыдж. У сваю чаргу, гендырэктар выдавецкага дома «Guardian News & Media» (GNM) Эндру Мілер наўпрост сказаў, што з гэтага моманту асноўныя інвестыцыйныя намаганні будуць засяроджаны на электронным выданні, самыя гарачыя навіны будуць друкавацца ў электроннай версіі, а ў папяровай будуць пераважаць аналітычныя і буйныя па аб’ёме артыкулы. Тым не менш 2011 фінансавы год для GNM завершыўся стратамі ў памеры 44,2 млн GBP (68,8 млн USD), якія выраслі ў параўнанні з папярэднім годам на 13,1 млн GBP. Пры гэтым лічбавыя даходы выраслі больш як на 16,3 % і дасягнулі 45,7 млн GBP. Але выдаткі, звязаныя са стварэннем новых лічбавых платформаў і метадаў працы, прывялі да згаданых вышэй стратаў. «Guardian» скараціла 1/6 сваіх супрацоўнікаў. Справаздача паказвае на скарачэнне сутачнага накладу газеты на 17,7 %, што было кампенсавана ростам на 38 % колькасці зваротаў да электроннай версіі. У 2013 годзе былі апублікаваны дадзеныя NRS PADD (National Readership Survey Print and Digital Data), у адпаведнасці з якімі выданні GNM (газеты «Guardian», «Observer», а таксама сайт theguardian.com) застаюцца самымі ўплывовымі ў Вялікабрытаніі ў штодзённым і штомесячным сегменце, а таксама ў сферы выданняў выхаднога дня.

253

9 Вясной 2013 года міжнародны медыяхолдынг Руперта Мердака ► «NEWS CORPORATION» абвесціў пра намер падзяліцца на дзве структуры. Першая — «20th Century Fox» — будзе весці тэлевізійныя і кінавыдавецкія праекты, а другая, якая застаецца пераемніцай назвы «News Corporation», будзе адказваць за газетны і выдавецкі бізнес. Пазней «News Corporation» правяла пераацэнку сваіх газетных актываў, спыніла выхад ці прадала некалькі дзясяткаў выданняў па ўсім свеце (у прыватнасці, 23 мясцовыя газеты ў ЗША перайшлі ў рукі інвестыцыйнай кампаніі «Fortress»). У ліпені 2013 года амерыканскі медыяхолдынг «Gannett» набыў тэлекампанію «Belo», якой належаць 20 кабельных тэлеканалаў (9 з іх з’яўляюцца агульнанацыянальнымі). У выніку «Gannett» атрымаў выхад на траціну ўсіх амерыканскіх тэлегледачоў. Трэба зазначыць, што «Gannett» з’яўляецца адным з найбуйнейшых выдаўцоў газет у ЗША (сярод іншага ён выпускае «USA Today»). У медыяхолдынгу ўжо некалькі гадоў заўважаюць зніжэнне прыбыткаў ад друкаваных выданняў і скіравалі намаганні на развіццё лічбавых СМІ — тэлебачанне, радыё і інтэрнэт. У лютым 2013 года ўплывовая амерыканская газета «Washington Post» паведаміла пра намер прадаць сваю рэдакцыйную штаб-кватэру, якая займае цэлы будынак у чатырох кварталах ад Белага дома, і перабрацца на ўскраіну Вашынгтона. Праз некалькі месяцаў заснавальнік «Amazon» Джэф Безас за свае асабістыя 250 млн USD набыў у «Washington Post Co.» газету «Washington Post». На сустрэчах з супрацоўнікамі гэтага выдання Безас выступіў з прамовай, у якой сярод іншага сказаў, што інтэрнэт змяніў традыцыйную бізнес-мадэль прэсы, калі зрабіў магчымым набыццё доступу да асобных артыкулаў без неабходнасці рабіць падпіску ці купляць цэлы нумар газеты або часопіса. Таксама новы гаспадар «Washington Post» адзначыў, што агрэгатары кантэнту капіруюць яго ў вытворцаў і зарабляюць на гэтым без асаблівых укладанняў, таму газеце трэба знайсці шлях вырашэння гэтай праблемы. Безас паставіў задачу, каб «Washington Post» навучылася карыстацца перавагамі новых тэлекамунікацыйных тэхналогій, у тым ліку зарабляла на падпісцы для карыстальнікаў планшэтамі і букрыдарамі. Напрошваецца ідэя пра выкарыстанне кантэнту газеты на прыстасаваннях лінейкі «Amazon Kindle», але кампанія «Amazon» не каменціравала варыянты пашырэння супрацоўніцтва з «Washington Post». Папулярны амерыканскі тыднёвік «Newsweek», каб зменшыць выдаткі, у снежні 2012 года спыніў выхад друкаванага выдання, засяродзіўшыся на выпуску выключна электроннай версіі. У жніўні 2013 года гэты тыднёвік у яго выдаўца «InterActiveCorp» набыла кампанія «IBT Media», гаспадар фінансавага анлайн-выдання «International Business Times». Заснавальнік «IBT Media» Эцьен Узак паабяцаў дамагчыся ро-

254

Эвалюцыя і будучыня СМІ, нараджэнне мабільных публікацый

сту гандлёвай маркі «Newsweek» і «яе трансфармацыі з улікам варункаў лічбавага часу». Трэба зазначыць, што «Newsweek» працяглы час знаходзіцца ў кепскім фінансавым стане. У 2010 годзе «InterActiveCorp» набыла гэтае выданне ў інвестара Сідні Хармана, які, у сваю чаргу, за сімвалічны 1 USD і згоду ўзяць на сябе 70 млн USD запазычанасці «Newsweek» купіў яго ў «Washington Post Co.». Па выніках 2012 года чыстыя страты «Newsweek» перавысілі 22 млн USD. Перавагамі новых тэлекамунікацыйных тэхналогій цікавяцца не толькі на Захадзе, але і на Усходзе. Паказальна, што падраздзяленне кітайскага дзяржаўнага інфармагенцтва «Xinhua» — кампанія «Xinhua New Media Cultural Communication» — у чэрвені 2013 года дамовілася пра супрацоўніцтва з кампаніяй «Cloudary», якая спецыялізуецца на продажы электронных кніг і ўваходзіць у склад «Shanda Interactive Entertainment» — буйнога кітайскага вытворцы букрыдараў.

СІТУАЦЫЯ Ў ЛАКАЛЬНЫХ СМІ Мясцовыя традыцыйныя выданні збольшага пачуваюцца не так кепска, як іх агульнанацыянальныя калегі. Яны і раней не мелі раздутых штатаў супрацоўнікаў, дыстрыбуцыя друкаванага нумара адбываецца на абмежаванай тэрыторыі, а на прыбытак ад прыватных абвестак па рубрыках «Куплю», «Аддам», «Віншую», «Спачуваю» (classified) не так уплываюць сусветныя фінансавыя крызісы, як гэта ёсць з рэкламай брэндаў, на якую арыентуюцца агульнанацыянальныя выданні. Цяпер можна назіраць супрацьлеглыя тэндэнцыі: некаторыя выдаўцы пазбаўляюцца ад веера мясцовых СМІ, пакідаючы ў сваёй абойме агульнанацыянальныя медыябрэнды, іншыя — робяць роўна адваротнае. Як згадвалася вышэй, медыяхолдынг «News Corporation» у верасні 2013 года абвясціў пра продаж сваёй дачкі — кампаніі «Dow Jones Local Media Group», якая валодае невялікімі газетамі ў розных гарадах ЗША, — інвестыцыйнай кампаніі «Fortress». Сума здзелкі не раскрываецца. На гэты момант «Fortress» валодае больш як 400 невялікімі друкаванымі выданнямі ў ЗША. У лютым 2013 года амерыканскі медыяхолдынг «New York Times» выставіў на продаж свой філіял «New England Media Group», у які сярод іншага ўваходзіць уплывовая газета «Boston Globe». Раней з прычыны фінансавых цяжкасцяў «New York Times» прадала некалькі лакальных газет, а таксама сайт About.com. Вядома, што мясцовыя навіны збіраць няма каму іншаму, як мясцовым выданням, але маштаб нішы змяншае шанцы на пракорм вя-

255

9 лікай рэдакцыі. Не выключана, што ў выніку мясцовая друкаваная газета пачне выконваць функцыю не крыніцы інфармацыі, а матэрыяльнага доказу прыналежнасці да пэўнай супольнасці, стане своеасаблівай клубнай карткаю. Кшталту: «Я выпісваю “Ганцавіцкі час”, бо жыву ў Ганцавічах. Я тут свой, і мне цікава, што адбываецца там, дзе я жыву. Пры гэтым зусім не абавязкова я чытаю гэтую газету, але так прынята рабіць...» Менавіта ў лакальным выданні прыватныя абвесткі будуць трапляць да мэтавай — мясцовай — аўдыторыі. Разам з тым ужо ёсць прыклады, калі мясцовыя выданні аб’ядноўваюцца да супольнага збору рэкламы ў нацыянальных і міжнародных рэкламадаўцаў, бо маюць магчымасць прапанаваць выхад на рэальную аўдыторыю.

НІШАВЫЯ ВЫДАННІ У нішавай прэсе, арыентаванай на пэўны сегмент аўдыторыі, сітуацыя выглядае па-рознаму, але ў сярэднім лепей, чым у калег, якія робяць выданні «для ўсіх». Як мяркуюць эксперты, гэтая катэгорыя медыябізнесу можа праіснаваць без асаблівых зменаў больш працяглы час. Разам з тым паказальны кейс глянцавых часопісаў для жанчын і для мужчын. Яны спрабуюць захапіць маладзёвую аўдыторыю і з прычыны наяўнасці ў яе іншых звычак медыяспажывання пераходзяць на менш аб’ёмныя друкаваныя фарматы, а таксама спалучаюць розныя платформы. Але пераканаўчых эфектыўных рашэнняў яны пакуль не знайшлі. Больш за тое, друкаваныя выданні для падлеткаў працяглы час страчваюць наклады, і нават інтэрнэт-версіі не могуць пахваліцца асаблівым поспехам. Даследаванні паказваюць, што моладзь усё больш праглядае загалоўкі артыкулаў у сацыяльных сетках, але ўсё менш пераходзіць па спасылках, каб прачытаць сам матэрыял.

ЛАВІНА ІНФАРМАЦЫІ Сучасны чалавек сутыкаецца з лавінай інфармацыі, якую ён пры ўсім жаданні не можа спажыць. Можна разважаць пра тое, як сацыяльныя сеткі выконваюць функцыі фільтра гэтай інфармацыі, бо прапануюць чытаць матэрыялы, на якія спасылаюцца твае сябры, а значыць, гэтыя тэксты заслугоўваюць тваёй увагі. Фільтры не спраўляюцца, праз іх прабіваецца шмат спаму. З другога боку, у плыні мала інфармацыі як такой, цікавай і карыснай менавіта табе, бо яе проста не вырабляюць. Перасталі вырабляць, бо гэта перастала быць рэнтабельным, або не выраблялі ніколі, бо не ведалі, што на такую інфармацыю ёсць попыт.

256

Эвалюцыя і будучыня СМІ, нараджэнне мабільных публікацый

Спосаб медыяспажывання, калі карыстальнік чытае асобны артыкул па спасылцы, але не бачыць усяго выдання, змяняе не толькі ўмовы камунікацыі чытача і рэдакцыі. Як адзначыў сучасны нямецкі філосаф Рыхард Прэхт, «калі мы чытаем папяровую газету, мы знаходзім таксама інфармацыю, якую мы не шукалі, — і гэта пашырае нам далягляд». А што адбываецца, калі мы чытаем выключна тое, што знайшлі па ключавым слове ў пошуку, ці пераходзім толькі па спасылках, якія цікавымі і карыснымі палічылі нашы сябры? Праўдападобна, што такім чынам мы самі сабе будзем ствараць інфармацыйнае гета — будзем да драбніц ведаць нешта адно, знаходзіць пацвярджэнне сваім стэрэатыпам, але нешта іншае, што аднолькава даступна ўсім, будзе не даступна нам, бо мы не будзем мець шанцаў з гэтым сутыкнуцца. Падкрэслю, гаворка не вядзецца пра інфармацыю для адмыслоўцаў кшталту дасягненняў пярэдняга краю нейкай там астрафізікі. Пры дамінаванні згаданай мадэлі медыяспажывання за межамі ўвагі могуць заставацца падзеі і з’явы, якія непасрэдна ўплываюць на наша жыццё. Гэта як у рэстаране, калі афіцыянт не даў вам меню: можна замаўляць толькі тыя стравы, пра існаванне якіх ты ведаеш, або заставацца галодным. Відавочна, што заўсёды хтосьці будзе аддаваць перавагу іншым мадэлям медыяспажывання: чытаць усё выданне цалкам, або абіраць матэрыялы для азнаямлення нейкім выпадковым чынам, або карыстацца падборкамі навін «пра ўсё самае галоўнае на гэты час» і г. д. Гэта значыць, што традыцыйная журналістыка мае ўсе шанцы захавацца ў будучыні — але ў шэрагу іншых, новых, журналістык, а новым каралём для медыябізнесу будзе не кантэнт, а канал камунікацыі. Зрэшты, а ці новы гэта кароль? Ці не было так з тэлебачаннем? У свой час шоры на вочы для каня былі вельмі значным вынаходніцтвам, бо, абмежаваўшы каналы інфармацыі, чалавек зрабіў гэтую жывёлу больш паслухмянай, а сваю язду — больш бяспечнай: конь менш пужаўся іншых удзельнікаў руху. Сучасныя тэхналогіі вядуць да таго, што чалавек абзаводзіцца дэвайсамі, якія выконваюць функцыю антышораў: камп’ютар вызначае, дзе знаходзімся мы і якія нашы сябры побач, дае парады, дзе нам паабедаць, якім чынам дабрацца з пункта А ў пункт Б і г. д. Сёння мы для гэтага выкарыстоўваем смартфоны і планшэты, а заўтра, верагодна, папулярным будзе камп’ютарны дэвайс кшталту цяперашніх Google-акуляраў. Новыя дэвайсы будуць уплываць на спосабы медыяспажывання, гэта зразумела і прадказальна. А вось тое, што ўсе гэтыя смартфоны, планшэты, Google-акуляры з’яўляюцца датчыкамі, якія чалавек добраахвотна і нават з гонарам носіць на сабе, — гэта стварае закавырыстую праблему размежавання прыватнага жыцця і агульнай для ўсіх інфармацыйнай плыні.

257

9 Як кароль меў мала магчымасцей схавацца ад прыдворных нават у ложку, гэтак і сучасны чалавек страчвае здольнасць бараніць сваю прыватнасць ад сервісных праграм сваіх дэвайсаў, так або інакш уключаных у агульнае сеціва. Ужо зараз людзі выкарыстоўваюць «нацельныя» дэвайсы для пошуку дадатковай інфармацыі пры праглядзе тэлевізара, які і сам часцей за ўсё далучаны да інтэрнэту. Як сведчыць даследаванне «ToniAhoen Consulting», 88 % амерыканцаў паралельна з тэлевізарам выкарыстоўваюць смартфоны, каб прагледзець статыстыку матча, перадгісторыю падзеі або біяграфію персоны, якая прыцягнула ўвагу. Для такой мадэлі медыяспажывання нават прыдумалі назву — «другі экран» (second screen). З аднаго боку, гэта надае тэлебачанню новыя магчымасці інтэрактыўнасці. Але ёсць і адмоўны бок — рассейванне ўвагі. Пульт і наяўнасць вялікай колькасці тэлеканалаў ужо стварылі эфект кліпавага мышлення. Актыўнае жыццё ў сацыяльных сетках кшталту Facebook пры праглядзе мыльнай оперы магчымае, бо сюжэт развіваецца павольна і прадказальна. Вострасюжэтныя жанры здольныя пастаяць за сябе, а вось навіны, за выключэннем рэпартажаў з надзвычайных падзей, могуць саступаць у канкурэнцыі камунікацыі ў сацыяльных сетках. Разам з тым з’явіліся праграмы для смартфонаў і планшэтаў, якія распазнаюць тэле- і радыёкантэнт, што дае магчымасць карыстальніку «зачакініцца» на пэўным шоу, уключыцца ў зваротную сувязь, паўдзельнічаць у конкурсе, спампаваць трэк песні або кліп нават у тым выпадку, калі прагучаў толькі адзін фрагмент, набыць адзенне і аксесуары, якія толькі што пабачыў на экране. Усё гэта ўжо ёсць сёння, але пакуль атрымала распаўсюд не на ўсіх рынках і не зрабілася агульнапрынятай бізнес-мадэллю. Між іншым, патэнцыял у інтэрактыўных крамаў «second screen» большы, чым у «тэлекрамы на канапе». Якая можа быць роля журналіста на гэтым новым свяце жыцця? Разважаючы пра будучыню журналістыкі, прэзідэнт фінскай тэлерадыёвяшчальнай карпарацыі YLE Лаўры Ківенен рэзюмаваў: «Нам патрэбныя журналісты, інтэгратары, тыя, хто дасць нам тое, што нам цікава і што мае для нас сэнс».

258

Эвалюцыя і будучыня СМІ, нараджэнне мабільных публікацый

МЕДЫЯБІЗНЕС Паводле прагнозу «Global Entertainment and Media Outlook оf PriceWaterhouseCoopers», газетны крызіс будзе працягвацца, прынамсі, да канца 2017 года: у перыяд з 2013 па 2017 год прыбыткі ад сусветнага выдання газет (сюды ўваходзяць і краіны, якія развіваюцца і дзе выпуск газет пакуль расце) паменшацца на 5 %, а прыбыткі ад рэкламы ў газетах — на 7,8 %. Пры гэтым укладанні ў лічбавую рэкламу вырастуць, але атрыманы газетамі прыбытак не здолее кампенсаваць падзенне прыбыткаў у друкаваных выданнях. Не дзіва, што паводле свайго бізнес-плана «Guardian» выйдзе на прыбытковы выпуск менавіта ў 2017 годзе, калі ўжо не будзе папяровага выпуску. Пры гэтым на сусветным медыярынку ёсць шмат нішаў, якія не занятыя, але патэнцыйна з’яўляюцца прыбытковымі. Нездарма некаторыя інфармацыйныя агенцтвы пачалі прадаваць свой навінавы паўфабрыкат людзям без пасярэдніцтва газет і часопісаў, асобныя ж прапануюць бясплатны кантэнт, а зарабляюць з іншых сервісаў. Яны, так бы мовіць, зрабілі ўсе стравы ў сваім рэстаране бясплатнымі, але зарабляюць на продажы меню, без якога нельга нічога замовіць у афіцыянта. Цяпер традыцыйныя медыя адчулі сябе дыназаўрамі, але некаторыя з іх маюць волю эвалюцыянаваць для існавання ў змененых умовах і шукаюць для сябе новую экалагічную нішу. Хай навіны нейкім таямнічым чынам саманараджаюцца ў сеціве, а традыцыйныя медыя замест справаздач пра падзеі будуць спецыялізавацца на раскрыцці сутнасці гэтых падзей. Пакуль жа спробы кампенсаваць страты традыцыйных медыя за кошт запуску платных лічбавых версій не вельмі паспяховыя, калі не лічыць амерыканскую эканамічную газету «Wall Street Journal»: на гэтае выданне падпісваюцца карпарацыі і топ-менеджары. Аналагічна дзейнічае расійскае бізнес-выданне «Ведомости»: анлайнвыпуск газеты на сайце і ў версіях для планшэтаў безумоўна платны. Разам з тым «Ведомости» бясплатна выкладаюць на сайце стужку навін і прапануюць адаптаваны для інтэрнэту пераказ асноўных артыкулаў папяровага выпуску. Збольшага карыстальнікі інтэрнэту прызвычаіліся атрымліваць усё бясплатна, таму выданням «для ўсіх» (one-size-fits-most newspapers) рабіць платным увесь кантэнт не даводзіцца. Польскае масавае выданне «Gazeta Wyborcza» трымае на сайце ў адкрытым доступе абраныя рэдакцыяй значныя для грамадства артыкулы, а для прачытання ўсяго астатняга трэба заплаціць за падпіску самае меншае на тыдзень. Амерыканскае выданне «New York Times» дае карыстальнікам інтэрнэту бясплатна першыя 20 артыкулаў за месяц, а тыя, што чытаюць болей, мусяць плаціць.

259

9 Калі чытачы не бачаць выдання цалкам, а толькі асобныя артыкулы, больш праблемным робіцца падтрыманне і пашырэнне пазнавальнасці брэнду той або іншай рэдакцыі. Менавіта таму СМІ актыўна накіраваліся ў сацыяльныя сеткі. Тут важна не толькі тое, што там прысутнічае аўдыторыя. Важна тое, што аўдыторыя страчвае звычку набываць газету ў шапіку і нават пачынаць дзень з наведвання яе сайта. Даводзіцца нагадваць пра сваё існаванне ўсімі даступнымі спосабамі — дзякуй Богу, вядзенне акаўнта ў сацыяльнай сетцы шмат не каштуе. А вось брытанская «Guardian» пайшла далей, змяшаўшы анлайн і афлайн. Традыцыйныя СМІ яшчэ памятаюць, як раней яны ладзілі чытацкія канферэнцыі, але цяпер з меркаванняў эканоміі робяць гэта вельмі рэдка. А «Guardian» адкрыла ў цэнтры Лондана кавярню «#guardiancoffee» (такі самы хэштэг для Twitter), дзе сярод іншага можна пазнаёміцца з матэрыяламі газеты, абмеркаваць анлайн і афлайн з яе супрацоўнікамі — як адказнымі за зваротную сувязь, так і з аўтарамі «цвікоў нумара». Кавярня выступае не толькі як пляцоўка для сустрэч, гэта не толькі аперацыя маркетынгу газеты, але і асобны рэстаранны бізнес з незвычайнай «разынкай», які зарабляе грошы. У шэрагу заходніх краін існуе практыка з дапамогай платформаў Flattr і PayPal Donate рабіць ахвяраванні ў інтэрнэце за музыку, літаратурныя творы, журналісцкія артыкулы і фотаздымкі іх аўтарам або выдаўцам. Нядаўна падобную практыку паспрабаваў увесці ў Расіі праект «Like n Pay», звязаны з 20 расійскімі інтэрнэт-СМІ. Толькі тут ахвяраванні пойдуць не аўтару, а менавіта выдаўцу — хаця сваю ўдзячнасць чытач выказвае за цалкам канкрэтны матэрыял. Каб зарабіць грошы на сваё існаванне, інтэрнэт-выданням даводзіцца шукаць дадатковыя крыніцы, акрамя рэкламы і падпіскі. Калі ёсць брэнд і добрае наведванне сайта, то тут жа адкрываюцца сервісы продажу білетаў на аўтобус, цягнік, самалёт, у кіно, тэатр і на канцэрты, браніравання гатэляў, пракату аўтамашын, гандлю папяровымі, электроннымі і аўдыякнігамі, адзеннем і аксесуарамі з лагатыпам выдання, платныя канферэнцыі і курсы дыстанцыйнага навучання мовам або нейкім спецыяльнасцям і г. д. Раней у ЗША, а цяпер і ў Еўропе рэдакцыі пачалі звяртацца з просьбай наконт фінансавання ў грамадскія і прыватныя фонды (Fundraising), а ў некаторых краінах яшчэ і дабівацца датацый з дзяржаўнага бюджэту.

260

Эвалюцыя і будучыня СМІ, нараджэнне мабільных публікацый

ПРАГНОЗЫ РАЗВІЦЦЯ СМІ Ў СВЕЦЕ На канферэнцыі «Свет СМІ пасля WikiLeaks» у лютым 2012 года генеральны дырэктар UNESCO Ірына Бокава паведаміла, што на той момант налічвалася 2 млрд карыстальнікаў інтэрнэту і больш за 156 млн агульнадаступных блогаў. На гэтым тле, адзначыла яна, традыцыйныя СМІ сутыкнуліся з новымі выклікамі, «адказы на якія яшчэ поўнасцю не сфармуляваныя». У сваю чаргу старшыня Міжнароднай федэрацыі журналістаў (IFJ) Айдан Уайт заклікаў адмовіцца ад спакусы ставіць знак роўнасці паміж блогерамі і прафесійнымі журналістамі, бо толькі апошнія працуюць паводле пэўных цэхавых стандартаў і мусяць спраўджваць інфармацыю. Тым не менш канкурэнцыя ёсць, і для журналістаў-аматараў з’яўляецца ўсё больш магчымасцяў заявіць пра сябе. Так, у сакавіку 2013 года відэапартал YouTube паведаміў, што колькасць яго карыстальнікаў перавысіла 1 млрд — гэта палова ўсёй аўдыторыі Сусветнага павуціння. І кожны з іх можа не толькі глядзець чужыя відэаролікі, але і выкласці свой. За пяць месяцаў да гэтага 1 млрд карыстальнікаў налічыла ў сябе сацыяльная сетка Facebook. Гаворка ідзе пра каналы камунікацыі, доступ да якіх з’яўляецца абсалютна бясплатным, а прыбытак гаспадарам прыносіць сціплая кантэкстная тэкставая рэклама. Па падпісцы прадаваць кантэнт на такую шырокую інтэрнэт-аўдыторыю пакуль яшчэ ніхто не спрабаваў. Ёсць шмат прычын, чаму гэтага не рабілі. Сярод іншага — нежаданне карыстальніка плаціць за тое, што можна задарма атрымаць у інтэрнэце. Кампанія «Apple» ад самага пачатку выпрацоўвала сярод прыхільнікаў сваёй прадукцыі звычку платнага доступу да кантэнту і ў 2011 годзе ў супрацоўніцтве з «News Corporation» заснавала электронную газету «The Daily» адмыслова для карыстальнікаў планшэтаў iPad. Газета выходзіць адзін раз у суткі, каштуе 0,99 USD у тыдзень, і доступ да яе маюць выключна карыстальнікі планшэтаў iPad. Паводле бізнес-плана, «The Daily» можа стаць рэнтабельным выданнем, калі на яго падпішуцца 800 тыс. чалавек. За год існавання газеты дасягнуць гэтай мэты не атрымалася. «У бляску лічбавых тэхналогій мы рызыкуем прамінуць творчы пачатак і змест, дзеля якіх электронныя прыстасаванні і былі створаны, — лічыць гаспадар «News Corporation» Руперт Мердак. — Стваральнікі інфармацыі, а не вытворцы электроннай тэхнікі, адыгрываюць ключавую ролю ў сучасным інтэрнэце. Без крэатыўнага начынaння нават самае складанае тэхналагічнае прыстасаванне — дарагая цацка».

261

9 Пад гэтымі словамі гатовыя падпісацца прадстаўнікі ўсяго цэху традыцыйнай журналістыкі. Падобныя словы гучаць на шмат якіх форумах, але агрэгатары кантэнту працягваюць зарабляць грошы, бо карыстальнікам так зручна. Людзі, якія зарабляюць грошы на тым, што ствараюць кантэнт, вельмі часта катэгарычна адмаўляюцца разумець матывацыю тых, хто піша ў блогах, на форумах, у сацыяльных сетках бясплатна (UGC). Была б іх воля, яны б забаранілі гэта або абмежавалі сферу прыкладання сіл для такіх аматараў-канкурэнтаў. Як казаў Оскар Уайльд, існуюць дзве трагедыі: першая — калі чалавечыя жаданні не выконваюцца, а другая — калі яны выконваюцца, і толькі другая трагедыя сапраўдная. Вось у Кітаі нядаўна за распаўсюд неправеранай інфармацыі ў сацыяльных сетках і блогах увялі адказнасць, якая наступае ў выпадку, калі паведамленне робіцца папулярным. Ці стала журналістам прасцей жыць? Разам з тым, відавочна, што UGC «не спыніць, не стрымаць». Ёсць кейсы, калі на карыстальніцкім кантэнце вырастае пазнавальны брэнд і пад яго знаходзіцца бізнес-мадэль (напрыклад, Huffington Post Live Blog). Але ў большасці выпадкаў адбываецца тое, што так не спадабалася Мердаку, — грошы зарабляюць не стваральнікі кантэнту, а гаспадары канала камунікацыі. Футуролагі выказваюць ідэю, што ў будучыні знойдзецца кампраміс паміж гэтымі дзвюма тэндэнцыямі. Мяркуюць, што самі медыя будуць шматплатформеннымі, інтэграванымі з сацыяльнымі сеткамі і іншымі сервісамі, а карыстальнік будзе атрымліваць аўтаматычна персанізаваны менавіта для яго кантэнт — у адпаведнасці з настроем і раней выказанымі зацікаўленнямі. А што журналісты? Яны рэдка пішуць музыку, спяваюць песні, здымаюць забаўляльныя відэаролікі — толькі ў вольны ад асноўнай працы час. Пры гэтым усё часцей рэдакцыям патрэбныя кантэнт-менеджары, капірайтары, а не рэпарцёры. Адначасова вольныя журналісты (Freelancer) нарэшце атрымалі магчымасць прадаваць сваю працу не толькі той або іншай рэдакцыі, але і наўпрост масавай інтэрнэт-аўдыторыі. Нельга сказаць, што ёсць багата прыкладаў вельмі паспяховай манетызацыі гэткай «сам сабе рэдакцыі», але ўжо шмат блогераў, якія зрабілі ўласны інтэрнэт-дзённік асноўнай крыніцай свайго прыбытку. Танец нельга аддзяліць ад танцора. Зрэшты, і танцор без танца не танцор, а проста чалавек. З журналістыкай усё інакш. Журналіст можа працаваць без рэдакцыі, што даказалі фрылансеры, можа быць «сам сабе рэдакцыяй», што ўсё яшчэ даказваюць некаторыя дробныя лакальныя выданні. У час масавых камунікацый можна зрабіць наступны крок і канстатаваць, што СМІ і журналістыка — гэта не адно і тое ж.

262

Эвалюцыя і будучыня СМІ, нараджэнне мабільных публікацый

ВЫСНОВЫ Ёсць папулярная тэорыя, што ў бліжэйшай перспектыве доступ у інтэрнэт і інфармацыя ў ім стануць бясплатнымі, а канвергентныя інфармацыйныя агенцтвы будуць зарабляць выключна на розных не звязаных з журналістыкай сервісах. Прафесія журналіста зробіцца зноў элітарнай, а таксама вернецца праблема дэфіцыту патрэбнай інфармацыі, што пагражае чарговым вітком эвалюцыі і напаўненнем новым сэнсам слова «канвергенцыя». Кажуць, што ніхто не можа даць дыназаўрам канструктыўную параду, як выжыць. Напэўна, так яно і ёсць. Але некаторыя сучаснікі дыназаўраў перажылі не толькі іх, але могуць перажыць і нас. І яшчэ. Усе прадказанні будучыні грунтуюцца на тых фактарах, якія мы сёння лічым істотнымі. Зусім не факт, што мы здагадаліся, якія фактары былі вартымі ўвагі. Для параўнання: у трохтомнай Брытанскай энцыклапедыі 1768 года выпуску конскім хваробам было прысвечана 40 старонак, алгебры — 40 старонак, дзецям — нічога. ЗАЎВАГА: «RTL Group» базуецца ў Люксембургу і належыць міжнароднай кампаніі «Bertelsmann». Медыягрупа мае кантрольныя або вырашальныя пакеты ў 54 тэлекампаніях і 29 радыёстанцыях у 10 краінах Еўропы.

CME мае 20 камерцыйных тэлеканалаў у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе.

«G+J» базуецца ў Гамбургу і з’яўляецца адным з самых буйных выдавецкіх холдынгаў у Еўропе, часткай міжнароднай медыякампаніі «Bertelsmann». G + J належаць каля 500 друкаваных і лічбавых СМІ ў Германіі, Польшчы, Іспаніі, Францыі, Індыі, КНР і г. д., усяго — у 30 краінах. Найбольш вядомыя СМІ гэтай групы — «Stern», «GEO» і «Gala».

«FAZ-Verlags» — выдавец газеты «Frankfurter Allgemeine Zeitung».

«News Corporation» — міжнародны медыяхолдынг Руперта Мердака, якому належаць сярод іншага тэлекампанія «20th Century Fox», тэлеканал «Fox News», агенцтва «Dow Jones», газеты «The Wall Street Journal», «The Times», «The Sun» і «New York Post». Пры падрыхтоўцы тэксту выкарыстаны паведамленні «Прайм», AP, dw.de, Reuters, svoboda.org, ГИПП, ИТАР-ТАСС, РИА «Новости».

263

264

9

Эвалюцыя і будучыня СМІ

М

9.2 Польскі досвед

ЖУРНАЛІСТЫ ЗАСТАНУЦЦА АПОРАЙ ГРАМАДЗЯНСКАЙ СУПОЛЬНАСЦІ Павал НАВАЦКІ (Paweł Nowacki)

«Мы страчваем нашых чытачоў не таму, што не пішам для іх, а таму, што не звяртаемся да іх і не інвестуем у тое, каб іх зразумець.» — Джым Чышольм, кансультант Чаму ты бедны? Таму што дурны. А чаму дурны? Таму што бедны, — гавораць разумныя людзі. Як будзе выглядаць свет праз некалькі гадоў, праз некалькі дзесяцігоддзяў, калі ўменне чытаць і асэнсоўваць прачытанае будзе выключнай рысай інтэлектуалаў? Як захаваць традыцыю свядомага чытання тэкстаў, якія нясуць у сабе каштоўнасці пазнання? На тэлебачанні ўсё большае значэнне набывае карцінка, інтэрнэт усё часцей прапануе пасіўнае спажыванне інфармацыі: шмат карыстальнікаў адмаўляюцца ад удумлівага азнаямлення, іх задавальняе выключна візуальны, павярхоўны «марафон» у прагляданні здымкаў, мемаў, фільмаў. «Скануючы» назвы артыкулаў у інтэрнэт-сервісах, людзі толькі аглядаюць падзеі і не імкнуцца зразумець адрэсаваны ім сэнс. І было б памылкай суцяшацца тым, што інтэрнэт-карыстальнікі кніг, газет і часопісаў чытаюць больш, чым напярэдадні з’яўлення сусветнай сеткі www. Бо толькі невялічкая частка «ўгрызаецца» ў сэнс паведамлення, а большасць засвойвае выключна тое, што шукае, аднак далёка не заўсёды. Мы жывём у імклівы час, пад грузам дзясяткаў тэлеканалаў. Я сяджу ў крэсле стаматолага, а над маёй галавой вісіць экран з рознай рэкламай, унізе бяжыць мігатлівы радок з навінамі. Здаецца, і пісаць я павінен абрыўкамі сказаў, усяго толькі сігналізуючы пра навіны. На гарадскім транспартным прыпынку, у аўтобусе ці ў метро смартфон ці планшэт у руках забяспечваюць бесперапынны паток навінаў, які жыве з намі пастаянна. Характэрная сцэнка ў транспарце. Людзі чытаюць газеты, часопісы і кнігі і з планшэта, і з iPhonе. Дзесяць-пятнаццаць ці крыху болей хвілін у дарозе на тое, каб атрымаць паведамленні — важныя, мімалётныя ці службовыя. Побач сядзяць два падлеткі-старшакласнікі, карыстаючыся планшэтам iPad. Яны без разбору, зусім бяздумна клікаюць па іконках на экране. І гэта — сённяшнія ці будучыя адрасаты сенсацыйнай балбатні з прымешкай эмоцый у вірлівым патоку інфармацыі.

265

9 У інтэрнэце добра прыжыліся мемы, якія набылі асаблівую папулярнасць сярод падлеткаў. Гэта спроба кантакту са светам, які патрабуе інтэрпрэтацыі фактаў. Пакаленне, якое расло з ноўтам на каленях, каму бацькі яшчэ некалькі гадоў таму набывалі доступ у інтэрнэт (бо «дзіця вучыцца і выконвае хатнія заданні»), вельмі неаднароднае. Але гэты свет патрабуе ад іх усё менш і менш, і тэхніка становіцца ўсё менш складанай у карыстанні. Ці знойдзецца ва ўсіх гэтых варунках месца ў будучыні для медыяў і журналістаў?

ЛІЧБАВАЯ НЕПІСЬМЕННАСЦЬ Мы захапляемся, калі бачым малечу, якая лёгка карыстаецца iPad яшчэ да таго, як навучыцца самастойна складаць словы і чытаць. Хаця карыстанне смартфонам ці планшэтам у дадзенай сітуацыі — усяго толькі націсканне пальцамі на іконкі. І тое, што гэта здольныя зрабіць нават двух- ці трохгадовыя дзеці, цяжка лічыць праявай вялікіх здольнасцяў. Ці не праз гэта можа пачацца вяртанне ў эпоху малюнкавага пісьма? Вынікі даследаванняў узроўню ведаў польскай моладзі (14–18 гадоў), якія праводзіў фонд Orange, паказалі, што толькі 2 % даследаваных карысталіся лагічнымі аператарамі, шукалі інфармацыю з дапамогай пашуковіка Google. Гэта значыць, што яны не ўпісвалі радкі слоў бяздумна, а звужалі іх двукоссямі ці зваротамі «and» ці «not». Абсалютная меншасць карыстальнікаў інтэрнэту з’яўляюцца аўтарамі і актыўна рыхтуюць матэрыялы для публікацыі ў сеціве: музыку, здымкі, малюнкі, тэксты, відэа. І гэта тады, калі большасць падлеткаў ужо зарэгістраваныя на Facebook, які стаў галоўным інструментам каардынацыі іх штодзённых дзеянняў. Нягледзячы на тое што моладзь актыўна рэгіструецца ў сеціве, мала хто з маладых людзей насамрэч актыўна пашырае свае веды і досвед. Лічбавая кампетэнцыя вышэйшага ўзроўню — назавем яе так — неабходная для свядомага ўспрымання і разумення сэнсу. Калі ў карыстальнікаў яе няма, то і попыту на змест не будзе. Таму прагнозы на будучыню для медыяў і для саміх журналістаў далёка не аптымістычныя. Сённяшнія вучні ў большасці сваёй здольныя толькі спажываць, ахвотней за ўсё яны робяць гэта, калі праглядаюць відэа на YouTube альбо здымкі на Facebook і Instagram. Такія дзеянні не патрабуюць асабістага ўнёску, а карыстанне гэтымі парталамі не заклікае да нейкіх інтэлектуальных высілкаў. То бок расце пакаленне, якое самастойна не здольнае рабіць нічога, адно толькі прызвычаенае да гульняў і карыстання сацыяльнымі сеткамі. Гэта кепскі прагноз на будучыню для журналістаў і толькі знешне добры з пункту гледжання сусветных інтэрнэт-брэндаў. Карыстальнік жа масавых, нескладаных прадуктаў, магчыма, і з’яўляецца добрым спажыўцом, але адначасова ён з’яўляецца і горшым супрацоўнікам.

266

Эвалюцыя і будучыня СМІ — журналісты застануцца апорай грамадзянскай супольнасці

Ці будуць патрэбныя пакаленню лічбавых абарыгенаў публікацыі, якія рыхтуюць журналісты? Тут дакладна ўзнікне праблема, калі раптам не здарыцца тое, што і павінна быць галоўным абавязкам выдаўца, які не хоча рабіць толькі бізнес, а пры ажыццяўленні сваёй дзейнасці нясе яшчэ і нейкую місію. Выдаўцы, якія ўсё часцей прысутнічаюць на лічбавых каналах, павінны думаць таксама і пра адукацыю чытачоў. Вучыць іх медыйнасці, то бок разуменню медыяў, каб яны ўмелі ўспрымаць і асэнсоўваць факты, былі здольныя ацаніць журналісцкую працу...

КРЫЗІС ПРЭСЫ ПРАЦЯГВАЕЦЦА? Традыцыйныя медыя пачалі мяняць бізнес-мадэль і адыходзіць ад таго, каб зарабляць грошы на кліках у рэкламныя банеры; дарэчы, банеры становяцца ўсё больш таннымі, іх эфектыўнасць зніжаецца. Гэтая мадэль фінансавання дзейнасці робіцца ўсё менш прыцягальнай, паколькі ў інтэрнэце назіраецца інфармацыйная перанасычанасць. Толькі ў 2012 г. кожную хвіліну на YouTube выкладалася як мінімум 20 гадзін фільмаў. Каб прагледзець тое, што было размешчана толькі ў 2012 г., патрэбныя сотні гадоў, гэта нашмат больш, чым карыстальнік у стане праглядзець да канца жыцця. У 1996 г. сусветная сетка www налічвала каля 23 500 сервісаў і толькі 39,6 мільёнаў карыстальнікаў. У сярэднім на адзін сервіс прыходзілася 1985 карыстальнікаў. У 2012 г. існавала каля 255 мільёнаў сервісаў, а карыстальнікаў было 1,96 мільярда — гэта азначае, што на адзін сервіс ужо прыходзілася каля 7,7 мільёна карыстальнікаў. Калі ж друкаваныя газеты ў тым фармаце, які існуе сёння, стануць неістотным прадуктам на медыйным рынку? Спецыялісты прадказваюць, што апошняя газета ў традыцыйнай форме выйдзе ў ЗША ў 2017 г., у Вялікабрытаніі — у 2019 г., а ў Польшчы — у 2025 г. Ва ўсім свеце, паводле экспертаў, свае апошнія дні газеты будуць дажываць прыкладна да 2040 г. Ці эксперты памыляюцца? Калі прасачыць развіццё падзей з таго моманту, калі ў нашым штодзённым жыцці з’явіліся мабільны тэлефон, планшэт, смартфон і інтэрнэт, цяжка пазбавіцца думкі, што такі сцэнар не рэальны. У 2004 г. выйшаў фільм «Epic 2014», даступны на платформе YouTube, якая належыць карпарацыі Google. Гэта васьміхвілінная футурыстычная стужка, знятая Робінам Слоанам і Матам Томпсанам, абапіраецца на прэзентацыю, падрыхтаваную інстытутам Poynter. Яна прадстаўляе гісторыю, якую нібыта расказвае Музей гісторыі медыяў праз 10 гадоў, то бок у 2014 г. Як адбыліся сапраўдны інфармацыйны выбух, імклівы росквіт пашуковіка Google News і шматлікіх іншых тэхналогій, названых разам Web 2.0, блогаў і сервісаў сацыяльных медыйных сетак. Даволі сумныя, з пункту глед-

267

9 жання традыцыйных выдаўцоў, змены ў методыцы спажывання медыйнага прадукту, змена ўладальнікаў. Гісторыя заканчваецца тым, што Google набывае выдавецтва, якое раней належала «New York Times» і якое паступова слабее. Тут вядомая амерыканская газета — як сімвал усіх традыцыйных медыяў, якім надыходзіць канец...

ЗМЕНЫ НА МЕДЫЙНЫМ РЫНКУ На пачатку новага тысячагоддзя пашуковік Google быў маладым прадуктам, а «NYT» — буйным выдавецтвам, якое, нягледзячы на выразныя сігналы змен у захаванні аўдыторыі чытачоў, нядрэнна зарабляла на друкаваным выданні. Пэўныя сцэнары ў той час здаваліся нерэальнымі... У 2013 г. Джэф Бэзас (Jeff Bezos), заснавальнік і ўладальнік Amazon (найбуйнейшай у свеце крамы online, якая знаходзіцца ў Сіэтле), за 250 мільёнаў долараў купіў выдавецтва, якое было ўладальнікам штодзённіка «Washington Post». Што гэта? Выключна фанабэрыя Бэзаса ці, хутчэй за ўсё, свядомы крок, разлічаны на тое, каб атрымаць уплыў на вядомых палітыкаў і чыноўнікаў, уплыў на лабістаў, каб яны не абмяжоўвалі развіццё галіны IT у ЗША? З 1980-х гадоў вашынгтонскі штодзённік кантралявала сям’я Мэер Грэм (Meyer Graham). Заснаваны 136 гадоў таму «WP» — разам з «New York Times» i «Los Angeles Times» — з’яўляецца адным з найбольш значных друкаваных выданняў, якія фарміруюць грамадскую думку ў Амерыцы. Журналісты Боб Вудвард і Карл Бернстайн раскрылі тут у 1970-я гады «Уотэргейцкую аферу», якая скончылася сыходам з пасады прэзідэнта Рычарда Ніксана. «WP» перажываў сур’ёзныя фінансавыя цяжкасці, сістэматычна зніжаўся яго наклад — з 800 тысяч асобнікаў 20 гадоў таму да 447 тысяч. І гэта не адзіныя змены на рынку ўладальнікаў. Руперт Мёрдак (Rubert Murdoch) набыў канцэрн «Dow Jones&Co» ў выдаўца «Wall Street Journal» за 5 мільярдаў долараў, а Джон Генры — уладальнік «Boston Red Sox» — набыў «Boston Globe» за 70 мільёнаў долараў. Як вядома, заснаваны Б. Ч. Форбсам у 1917 г. часопіс «Forbes» прысвечаны бізнес-тэматыцы, як і ўсе звязаныя з ім інтэрнэт-старонкі. Выданне выставілі на продаж восенню 2013 г. Як і ў выпадку з «WP», нагодай стала зніжэнне платнай дыстрыбуцыі друкаваных выданняў, то бок спад прыбыткаў. 7 гадоў таму прадалі чарговую частку, а 45-адсоткавы пакет за 264 мільёнаў долараў набыў фонд Elevation Partners, саўладальнікам і генеральным дырэктарам якога з’яўляецца славуты спявак гурта «U2» Бона (Bono). Пасля крызісу, які наступіў у 2000–2001 гг., калі на амерыканскай біржы лопнуў інвестыцыйны пухір, калі шмат якія кірункі інтэрнэтбізнеса аказаліся пустым яечным шкарлупіннем, прайшло больш як 10 гадоў. Неўзабаве выдаўцы зноў пачалі паволі набіраць свежае па-

268

Эвалюцыя і будучыня СМІ — журналісты застануцца апорай грамадзянскай супольнасці

ветра. Ідэя актыўнасці ў свеце online праз бясплатныя публікацыі матэрыялаў, якія перадрукоўваюцца са штодзённых газет, ужо некалькі гадоў запар трансфармуецца ў новую бізнес-мадэль. Пасля таго як карыстальнікі гадамі прызвычайваліся да таго, што за чытанне ў інтэрнэце не трэба плаціць, выдаўцы вырашылі адкрыта заявіць пра тое, што за доступ да тэкстаў, фотаздымкаў ці відэа яны чакаюць аплаты. Ужо ў 2013 г. 12 з 20 найбуйнейшых газет у ЗША ўвялі на сваіх інтэрнэт-старонках рознага тыпу paywalle — платную падпіску. Як вынікае з даследаванняў амерыканскай Школы журналістыкі ў Місуры (Missouri School of Journalism), ажно 59 % з лакальных газет у ЗША, накладам да 5 тысяч асобнікаў кожная, увялі на сваіх інтэрнэт-сайтах аплату рознага кшталту. Падобныя працэсы адбываюцца і ў Еўропе, дзе не толькі аўтарытэтныя штодзённікі і штотыднёвікі, а нават медыя тыпу таблоідаў (у Вялікабрытаніі — «The Sun») гавораць інтэрнэт-карыстальнікам: за матэрыялы мы чакаем аплаты. Славацкі стартап «Piano Media» паспяхова ўвёў свае paywalle-рашэнні ў Славакіі, Славеніі і Польшчы, а наперадзе ў яго — чарговыя рынкі.

БУДУЧЫНЯ ЗА МАБІЛЬНЫМІ ПУБЛІКАЦЫЯМІ? Упарадкаванне музычнага рынку ў сеціве, то бок ідэя Сціва Джобса наконт крамы iTunes і адначасовага існавання бясплатнай праграмы, якая транслюе аўдыя- і відэафайлы, а таксама з’яўленне некалькі гадоў таму планшэта iPad надало адвагі і выдаўцам. Яны рэальна пачалі думаць пра тое, што, магчыма, можна знайсці бізнес-мадэль, якая б адпавядала патрабаванням новых пакаленняў. Карыстальнікі навучыліся набываць музыку ў інтэрнэце, а паколькі з’явілася нешта новае паміж камп’ютарам і смартфонам — падаецца, святло ў тунэлі ўсё ж ёсць. Сёння ў багатых краінах з высокім узроўнем цывілізацыйнага развіцця атрыбутам першага выбару (найчасцей ужываным) стаў смартфон. Хутчэй за ўсё, у 2015 г. ва ўсім свеце больш матэрыялаў па каналах digital будзе спажывацца праз смартфоны і планшэты, чым праз камп’ютары. Без смартфона мы не абыходзімся, тут мы праглядаем пошту, чытаем навіны, нешта купляем. На жаль, смартфон — гэта сур’ёзнае выпрабаванне для традыцыйных медыяў. І яго выкарыстанне ўжо не атаясамліваецца толькі з перамяшчэннем. З даследаванняў, якія праводзіла ў Польшчы фірма «Eniro», вынікае, што чытанне навінаў з дапамогаю смартфона знаходзіцца на другім месцы пасля выкарыстання электроннай пошты. Даследаванні, якія вяліся ў некалькіх краінах Reuters Institute Digital News (Report 2013), паказваюць, што сённяшнія карыстальнікі чакаюць паведамленняў заўсёды і паўсюль. Гэта не значыць, што яны арыентаваныя выключна на навіны па канале online, што яны не чытаюць папяровай прэсы, бо сёння мы маем стасункі са

269

9 шматфарматным светам. Адначасова адзначаецца моцны давер чытачоў і карыстальнікаў інтэрнэту да інфармацыі, якую прапануюць вядомыя брэнды. Карыстальнікі, прыхільныя да марак, якія з’явіліся ў online-прасторы, як Yahoo i Huffington Post, нават вераць у паведамленні блогераў, але з найбольшым даверам ставяцца да газетнага сервісу. І гэта шанц для медыяў, хаця шлях да чытача нельга назваць простым. Чытанне навінаў у смартфоне істотна адрозніваецца ад чытання прэсы і нават ад традыцыйнага прагляду інтэрнэт-сервісаў. Магчыма, важнейшай за хуткасць інфармавання (пашыранае перакананне журналістаў, што трэба першым паспець з навінамі) робіцца форма. Гаворка вядзецца пра так званае news show, то бок пра графічную, даступную падачу добра адрэдагаванай навіны.

ЛАКАЛЬНЫЯ МЕДЫЯ Ў ЧАС КРЫЗІСУ Адны спецыялісты перакананыя, што ў будучым на доступе да інфармацыі ў інтэрнэце будуць зарабляць галоўным чынам спецыялізаваныя выданні (напрыклад, бізнес-медыя), іншыя сцвярджаюць, што якраз лакальныя медыя могуць глядзець у будучыню з большай надзеяй. Хутчэй за ўсё, маюць рацыю і адны, і другія, бо праблема не ў тым, ці прапануюцца чытачу спецыялізаваныя тэксты, ці лакальныя навіны, зразумелыя кожнаму, а ў тым, якую каштоўнасць яны маюць для чытача і што самі чытачы лічаць патрэбным і карысным. Тут маюць значэнне зацікаўленасць чытачоў, іх спадзяванні і магчымасць іх рэалізацыі. Медыя і журналісты мусяць больш уважліва прыслухоўвацца да чытацкай аўдыторыі і ўрэшце не павінны баяцца сказаць ёй, што за свае паслугі яны чакаюць грошай. Доўгатэрміновай праблемай — і не толькі лакальных медыяў — застаецца недастатковае інвеставанне ў інструменты і аналіз, якія дазваляюць зразумець патрэбы чытача. Лакальныя выданні, якія дагэтуль адчуваюць недахоп фінансавання, супрацоўнічаюць з кепска падрыхтаванымі журналістамі, а нізкія ганарары не спрыяюць стварэнню высокаякасных тэкстаў. Гэта не адпавядае і рэалізацыі спадзяванняў інтэрнэт-карыстальнікаў. З іншага боку, менавіта лакальныя медыя знаходзяцца ў непасрэднай блізкасці ад падзеяў, добра ведаюць фон, мясцовы каларыт, спецыфіку, структуру лакальных уладаў. Ці здольныя мы прапанаваць групе спажыўцоў нашага прадукту такую якасць, за якую яны будуць схільныя заплаціць раўнаважнік кошту «кубачка кавы раз на месяц», — як прадставіў свой платны доступ да сервісу штодзённік «The Augusta Chronical», які выходзіць у штаце Джорджыя? Ці ёсць у прэсы надзея? Трэба збіраць досвед, эксперыментаваць. Французкі «Le Monde» увёў платную версію сервісу і адразу прааналізаваў, хто з’яўляецца ягонымі новымі падпісчыкамі. Высвет-

270

Эвалюцыя і будучыня СМІ — журналісты застануцца апорай грамадзянскай супольнасці

лілася, што ў сярэднім яны прыкладна на 12 гадоў малодшыя за падпісчыкаў друкаванага выдання, сярод іх нашмат часцей сустракаюцца ўладальнікі і карыстальнікі смартфонаў і планшэтаў (большасць з іх — мужчыны), яны добра зарабляюць. Нарвежскі «Dagbladet» эксперыментуе з новымі рэкламнымі фарматамі на мабільным канале. Менеджары газеты лічаць, што шанц крыецца ва ўвазе, якую карыстальнік аддае малому экрану. Высвятляецца, што падрыхтаваная адпаведным чынам супрацоўнікамі «Dagbladet» рэклама атрымоўвае добрую статыстыку, а якасна зладжаная рэкламная кампанія, даступная ў мабільнай версіі, дае газеце ў два разы большыя даходы, чым абвесткі ў традыцыйнай прэсе.

ГАЛОЎНЫЯ ТРЭНДЫ Ў БУДУЧЫНІ

і д

► ІНШАГА МЕСЦА НЕ ІСНУЕ. Ажно 95 % інфармацыі ў сеціве даступна ў любы час сутак. На працягу апошніх больш чым дзесяці гадоў вырасла пакаленне інтэрнэт-карыстальнікаў, для якіх галоўным інфармацыйным сервісам з’яўляецца Google. Велізарны аб’ём інфармацыйнага наплыву ў сеціве з’яўляецца прычынай таго, што інфармацыйны шум тут большы, чым у традыцыйных медыях. Цягам 3 секунд карыстальнік (прынцып: не прымушай мяне думаць, калі я не знайшоў таго, што шукаю, калі старонка не адчыняецца ці паведамленне для мяне незразумелае, я клікаю на чарговы лінк) вырашае, ці пазнаёміцца з інфармацыяй. Большасць карыстальнікаў шукае канкрэтную інфармацыю ці тое, што лічыць цікавым. І яны жадаюць атрымаць гэта зараз жа, бо ў сеціве няма чагосьці такога, як «іншае» месца выбару. Для вялікай колькасці карыстальнікаў, калі інфармацыя даступная ў некалькіх месцах, вырашальным з’яўляецца тое, дзе яны яе знайшлі ў першую чаргу з дапамогай Google ці FB, а не яе фактычная якасць. ► ДЭЛІНЕАРЫЗАЦЫЯ. У сеціве кожны артыкул жыве сваім жыццём, і кожны мае ўласную вартасць. Гэта не газета, дзе спажывец набывае ўвесь прадукт цалкам, таму праца журналіста ў сеціве каштуе роўна столькі, колькі спажыўцоў задаволіліся ягонымі матэрыяламі. Аднак найлепшыя артыкулы — не тыя, якія прыцягваюць найбольш чытачоў, а тыя, паводле якіх можна прадаць найдаражэйшую рэкламу. Таксама трэба памятаць пра ўзрост чытача, ягоныя захапленні, прыярытэты і патрабаванні пры спажыванні інфармацыі. Хуткае развіццё электронных медыяў у апошнія 50 гадоў (камерцыйныя станцыі ТБ, радыё, інтэрнэт) — гэта таксама мультыканальнасць, то бок магчымасць адначасова карыстацца рознымі медыямі. У прынцыпе, менавіта так паводзяць сябе розныя ўзроставыя групы.

271

9 ж р н

272

► ЖУРНАЛІСТ ЯК БРЭНД. Усё часцей журналіст не толькі піша ці фатаграфуе, але і самастойна шукае спажыўца сваіх матэрыялаў. Уплыў на даходы выдаўца мае і тое, што журналіст робіць у сеціве, напрыклад, у сацыяльных сетках, бо менавіта такая актыўнасць адбіваецца на ягонай «рынкавай» вартасці. Журналісты робяць памылку, калі не працуюць над уласным брэндам, не папулярызуюць свае публікацыі праз блог на сервісе ці платформе, праз актыўны профіль FB, у Twitter, Instagram. Гэта даволі радыкальныя змены ў параўнанні з газетай, дзе журналіст схаваны за брэндам, для якога ён піша. Ці нехта пытаецца ў шапіку пра газету з артыкулам Яна Кавальскага? У сеціве «купляюць» журналіста, а не толькі прадукт ягонага працадаўцы. ► РЭДАКТАР, НЕ ЖУРНАЛІСТ. З прычыны моцнай інтэрактыўнасці інтэрнэту ад журналістаў усё больш патрабуецца задавальняць спадзяванні карыстальнікаў. Тут, па праўдзе кажучы, сціраецца мяжа паміж інфармацыяй і гульнёй, аднак прыкметна ўзрастае патрэба ў рэдактарскай працы. Бо менавіта выбар рэдактарам падзеі надае матэрыялам адпаведны статус. Апроч усяго, збіранне, а потым выбар, праверка інфармацыі надаюць сэнс звароту да чытачоў — сярод усяго інфармацыйнага «шуму». Адначасова ацэньваецца камунікаванасць зместу, яго ўнікальнасць — ці не напісаў нехта пра гэта раней. Сучасныя чытачы таксама робяць стаўку на надзейнасць інфармацыі, рэнамэ і прозвішча аўтара. Менавіта гэтыя фактары гарантуюць высокі ўзровень даверу інтэрнэт-карыстальнікаў да інфармацыі. ► НАВІНЫ САЦЫЯЛЬНЫХ СЕТАК. З’яўленне сервісаў кшталту FB, Twitter, Instagram дыяметральна змяніла медыйны ландшафт. Вядома, гэта зручны канал для брэндаў, каб падтрымліваць кантакт з чытачом і інфармаваць яго. Хутка высветлілася, што інтэрнэт-спажыўцы аптымізуюць працэс пошуку інфармацыі і выкарыстоўваюць натуральны «фільтр», які ствараюць інтэрнэт-суполкі. Сябры гэтых суполак клікаюць туды і цікавяцца тым, чым цікавяцца іх знаёмыя. Прэзентуючы нейкі матэрыял, карыстальнік сам становіцца творцам. Вельмі абмежаванай застаецца роля «кантралёраў доступу» — менавіта такую функцыю выконвалі да гэтага часу журналісты. Меркаванне пра значнасць тэксту выказваюць таксама і інтэрнэткарыстальнікі. Зваротная рэакцыя дзейнічае дасканала — журналіст імгненна атрымоўвае каментарыі наконт размешчанага ў сеціве тэксту. Twitter, FB хутка сталі штодзённымі інструментамі працы журналіста, месцам ягонага дыялога з чытачом. Шмат журналісцкіх матэрыялаў сёння маюць сваю гісторыю ў сацыяльных сетках: нехта заснаваў групу на FB, яшчэ хтосьці напісаў у профілі...

Эвалюцыя і будучыня СМІ — журналісты застануцца апорай грамадзянскай супольнасці

п в

► ПАСЛУГА І РАЗМОВА. Для інтэрнэт-карыстальнікаў сеціва з’яўляецца перадусім месцам, дзе людзі знаходзяць інфармацыю і забаўляюцца. Сеціва — гэта крыніца найактуальнейшай і найбольш прыдатнай інфармацыі. Але ж карыстальнік шукае тут яшчэ і разумення, размовы, магчымасці выказаць сваю пазіцыю і супрацьпаставіць яе меркаванню іншых. Чытач лёгка паддаецца эмоцыям, звычайна ён крытычна ставіцца да паведамленняў, якія чытае. Карыстальнікі часта ўваходзяць у сетку, таму што ім трэба вырашыць нейкую праблему, яны штосьці шукаюць (канкрэтныя рэчы, інфармацыю, эмоцыі), хочуць нешта высветліць. Медыя, на жаль, яшчэ не навучыліся да канца задавальняць асаблівыя патрэбы інтэрнэт-карыстальнікаў. ► ВІДЭА, МУЛЬТЫМЕДЫЙНАСЦЬ. Хутка ў змаганні за ўвагу чытачоў будзе недастатковым толькі напісанага слова і фотаздымкаў. Усё больш істотнымі становяцца новыя цікавыя формы падачы матэрыялу — гэта відэа- і нават фотакасты. Змест, мова, форма — адным словам, мультымедыя дазваляюць затрымаць увагу карыстальніка пры азнаямленні з сюжэтам. Нічога дзіўнага, што тэлевізары ўсё больш актыўна спалучаюцца з каналам online, а стандартам робіцца дэманстрацыя на экране карцінкі і гуку, якія звязаныя і працуюць на паведамленне, даступныя на www (што нагадвае лінкі ў сеціве). Узрасце неабходнасць у журналістах, якія ўмеюць выкарыстоўваць мультымедыйнасць пры падрыхтоўцы сваіх сюжэтаў.

Як бы ні было, а медыя ўсё яшчэ маюць значэнне і вялікую сілу ў сучасным свеце і рэаліях грамадзянскай супольнасці. Іх абавязкам і надалей застанецца прапанова людзям інфармацыі, але яны павінны таксама выхоўваць чытачоў. Выданні могуць і сачыць за ініцыятывамі ўладаў, і прапаноўваць забаву, але таксама яны павінны фарміраваць светапогляд, паказваць перавышэнні паўнамоцтваў чыноўнікаў і выстаўляць на агляд недасканаласці сённяшняй прававой сістэмы. Не істотна, праз які канал яны будуць гэта рабіць, важна, каб іх намаганні былі плённымі. І тады, калі яны трапляюць да адрасата, друкуючы газету, і тады, калі прапануюць бясплатны ці платны сервіс www, а таксама калі рыхтуюць інфармацыю для выкарыстоўвання з планшэта ці са смартфона, — медыя маюць сэнс толькі тады, калі яны з’яўляюцца апорай дэмакратыі.

273

Кніга «Pэдагаванне — падручнік для журналістаў мясцовых СМІ» створана дзякуючы намаганням трынаццаці аўтараў з Беларусі і Польшчы. У сваіх тэкстах яны дзеляцца ўласным прафесійным досведам працы ў мясцовых і нацыянальных выданнях, у традыцыйных газетах ды інтэрнэт-сэрвісах. Аўтары і сёння актыўна займаюцца журналістыкай, ўдзельнічаюць ў зменах, якія адбываюцца ў сучасных СМІ. Таму, у кожным раздзеле гэтай кнігі, чытача чакае сустрэча з жывой журналістыкай, а не тэарытычнымі разважаннямі на тэму... За апошнія 25 год Польшча і Беларусь значна трансфарміраваліся. Палітычныя, тэхнічныя ды эканамічныя ўмовы існавання двух суседніх рынкаў прэсы відавочна адрозніваюцца. Досвед журналістаў краін-суседак схіліў нас да таго, каб у шэрагу раздзелаў кнігі параўнаць меркаванні беларускіх ды польскіх адмыслоўцаў, паказаць бачанне перспектываў прэсы з розных бакоў. Інфармацыйныя тэхналогіі дамінуюць ў жыцці сучаснага чалавека. Праца журналіста патрабуе большай адказнасці, дасканаласці тэхнічных навыкаў і валодання цэлым шэрагам «спадарожных» ведаў. Універсальнасць журналісцкай прафесіі — таксама адметнасць нашага часу. У гэтай кнізе мы паспрабавалі закрануць пытанні, звязаныя з рэдагаваннем сучасных СМІ, з эвалюцыяй формы перадачы інфармацыі. Сёння, як ніколі, хутка расце значэнне візуальнай камунікацыі, павялічваецца роля высакаякасных здымкаў, выкарыстанне відэа рэпартажаў ды гукавых матэрыялаў, інфаграфікі. Больш важкім становіцца добрае «графічнае мысленне» (visual thinking) пры рэдагаванні. Спадзяемся, што дадзены падручнік будзе карысным для маладых журналістаў, якія пачынаюць свой працоўны шлях, шукаюць сваё месца ў рэдакцыйных калектывах, вызначаюцца з прыярытэтамі ў прафесіі. Для тых, хто доўгі час працуе ў СМІ, стаміўся ад будзёнаці працы і жадае «глынуць свежага паветра», яна дазволіць па-іншаму ўбачыць прывычныя рэчы, падштурхне да пошуку новага шляху да аўдыторыі, да змены адносін ў рэдакцыях. Бесперапыннае навучанне з’яўляецца абавязковай умовай ў сучасным свеце. Мы заклікаем вас не спыняцца на дасягнутым, а самастойна прадоўжыць вывучэнне закранутых тэм. У народзе кажуць, што асабісты досвед і набытыя веды за плячамі не носяць. Да журналістыкі гэты выраз мае самыя прамыя адносіны. Жадаем вам поспехаў!

Jacek Gałązka

Stowarzyszenie Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne 2014

Pэдагаванне — падручнік для журналістаў мясцовых СМІ