Σ τις αρχές του αιώνα είχαν γίνει δύο συνέδρια, το ένα στην Αθήνα και το άλλο στην Οξφόρδη, με θέμα την ελληνική πεζογραφία σε διεθνικό περιβάλλον και τα οποία εκδόθηκαν σε τόμους: Αγγελική Σπυροπούλου και Θεοδώρα Tσιμπούκη (επιμ.), Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία: διεθνείς προσανατολισμοί και διασταυρώσεις (2002) και Peter
και Eleni
Contemporary Greek
Local
(2004). Είκοσι χρόνια μετά, η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών και η Εθνική Βιβλιοθήκη οργάνωσαν ένα ευρύτερο συνέδριο (12-13 Απριλίου στο ΚΠΙΣΝ) με στόχο να χαρτογραφηθούν οι τάσεις και οι εξελίξεις στη νεοελληνική λογοτεχνία σε σχέση με τις διεθνείς λογοτεχνικές και θεωρητικές αναζητήσεις καθώς και το νέο εκδοτικό και ψηφιακό τοπίο, προσελκύοντας ομιλήτριες και ομιλητές από διαφορετικούς χώρους (λογοτέχνες, κριτικούς, μεταφραστές, μελετητές, θεωρητικούς, διευθυντές περιοδικών κ.ά.) και προεκτείνοντας τις συζητήσεις από την περυσινή ημερίδα του ηλεκτρονικού περιοδικού Ο αναγνώστης. Οι ανακοινώσεις, που θα εκδοθούν από τον εκδοτικό οίκο Διόπτρα, κινήθηκαν σε διάφορα επίπεδα: το βιοπολιτικό (φεμινισμός, queer, κρίση, μεταπολιτική, σύνορα και μετανάστευση), το επικοινωνιακό/διδακτικό (μαθήματα γραφής, κοινωνική δικτύωση), το θεσμικό (πολιτική βιβλίου, προβολή στο εξωτερικό) και το τεχνολογικό/φιλοσοφικό (τεχνητή νοημοσύνη), επιδιώκοντας έναν διαθεματικό και πολυσχιδή διάλογο στον οποίο διαφορετικές γενιές καταθέτουν τις απόψεις και τις εμπειρίες τους. Γενικό συμπέρασμα του συνεδρίου ήταν ότι η λογοτεχνία του εικοστού αιώνα είναι πολυτασική και χαρακτηρίζεται από τη δυναμική επανάκαμψη της ποίησης. Στις αρχές της νέας χιλιετίας η ποίηση των νέων ανθεί, μετά την κάμψη της δεκαετίας του ’90, και συνομιλεί συστηματικά με την ξένη ποίηση. Η άνοδος του διαδικτύου επέτρεψε τη διάχυσή της ενώ επανήλθε το ζήτημα της σχέσης ποίησης και πολιτικής. Κάτι άλλο που συζητήθηκε στο συνέδριο είναι ότι στην ποίηση του εικοστού πρώτου αιώνα επανέρχεται η έννοια της γενιάς, με τους ποιητές του 2000 να θεωρούνται μια συνεργατική γενιά που αξιοποιεί τη διαμεσική επιτέλεση. Υπάρχουν όμως και φωνές που αμφισβητούν τη γενεακή προσέγγιση, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι πεζογράφοι ακολουθούν μοναχικές διαδρομές ενώ οι ποιητές συσπειρώνονται σε κοινές δράσεις και συλλογικά εγχειρήματα. Αν η δεκαετία του 1980 ανήκε στις γυναίκες πεζογράφους, με εμβληματικά κείμενα όπως Η φάρσα (1982) της Ερσης Σωτηροπούλου και τις συζητήσεις περί γυναικείας γραφής, ο εικοστός πρώτος αιώνας φαίνεται να ανήκει και πάλι στις γυναίκες, ωστόσο αυτή τη φορά όχι στις πεζογράφους αλλά στις ποιήτριες. Η έμφυλη ποίηση αντιστέκεται στην πατριαρχία, όντας πιο σωματική συγκριτικά με το παρελθόν, και κρατώντας το εξεγερτικό πρόταγμα επείγον. Μικροί εκδοτικοί οίκοι ή λογοτεχνικά περιοδικά εκδίδουν και προβάλλουν γυναίκες ποιήτριες ενώ το #MeToo έφερε στο προσκήνιο νέες τάσεις της φεμινιστικής και queer θεωρίας. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε και τη δυναμική παρουσία της queer κουλτούρας, με το 2023 να αποτελεί μια ξεχωριστή χρονιά για τη ΛΟΑΤΚΙ+ λογοτεχνία στην Ελλάδα. Σε σχέση με προηγούμενες χρονιές όλο και περισσότεροι εκδότες άρχισαν να εκδίδουν και να μεταφράζουν queer κείμενα που διαβάστηκαν από ένα ευρύ κοινό. Μια άλλη διαπίστωση του συνεδρίου ήταν ότι οι τρέχουσες εξελίξεις στη νεοελληνική λογοτεχνία δεν μπορούν να εκτιμηθούν δίχως να λάβουμε υπόψη το εκδοτικό τοπίο. Δεν είμαστε σε θέση, ωστόσο, να έχουμε μια σαφή εικόνα του, γιατί δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί το μέγεθος της αυτο-χρηματοδότησης στην έκδοση των βιβλίων, ενώ κυριαρχεί η αυτο-οργάνωση και η προβολή μέσω του διαδικτύΑνοιχτό Βιβλίο ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΠΑΓΚΌΣΜΙΌΠΌΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΌΗΜΌΣΎΝΗ Η ελληνική λογοτεχνία στον 21ο αιώνα Πρόγευση από ένα πολυφωνικό συνέδριο 12 22-23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2024 | ΝΗΣΙΔΕΣ Η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών και η Εθνική Βιβλιοθήκη οργάνωσαν συνέδριο (12-13 Απριλίου στο ΚΠΙΣΝ) με στόχο να χαρτογραφηθούν οι τάσεις και οι εξελίξεις στη νεοελληνική λογοτεχνία σε σχέση με τις διεθνείς λογοτεχνικές και θεωρητικές αναζητήσεις, προσελκύοντας ομιλήτριες και ομιλητές από διαφορετικούς χώρους (λογοτέχνες, κριτικούς, μεταφραστές, μελετητές, θεωρητικούς, διευθυντές περιοδικών κ.ά.). Οι ανακοινώσεις θα εκδοθούν από τον εκδοτικό οίκο Διόπτρα. Το Ανοιχτό Βιβλίο ζήτησε από τον καθηγητή και συντονιστή του συνεδρίου, Δημήτρη Τζιόβα, την πανεπιστημιακό Ελένη Παπαργυρίου και τον κριτικό λογοτεχνίας Γ.Ν. Περαντωνάκη να προδημοσιεύσουμε τις ομιλίες τους στο εν λόγω συνέδριο πριν από την κυκλοφορία του τόμου. Μ. ΦΑΪΣ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΤΖΙΟΒΑ* Ερση Σωτηροπούλου
Mackridge
Yannakakis (επιμ.),
Fiction in a United Europe: From
History to the Global Individual
ου, δημιουργώντας ένα πιο ανοιχτό και διαδραστικό λογοτεχνικό πεδίο. Συζητήθηκαν επίσης η εκδοτική δραστηριότητα, η κρατική πολιτική βιβλίου, ο ρόλος θεσμών, όπως η Διεθνής Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, καθώς και τα μαθήματα δημιουργικής γραφής που αναπτύχθηκαν και αυτά τα τελευταία χρόνια και είχαν σημαντική απήχηση όχι μόνο στους νέους αλλά και στο ευρύτερο κοινό. Αν και στον εικοστό πρώτο αιώνα υπάρχουν περισσότερες ευκαιρίες για διαπολιτισμική επικοινωνία και για την προβολή της ελληνικής λογοτεχνίας εκτός συνόρων, το άγχος της διεθνοποίησης επιμένει, όπως φάνηκε και στο συνέδριο. Αναρωτιέμαι αν άλλες μικρές χώρες διακατέχονται από το ίδιο άγχος ή αν ασφυκτιούν στα σύνορά τους και αναζητούν με το ίδιο πάθος τον Λάνθιμο της δικής τους λογοτεχνίας. Ο εικοστός πρώτος αιώνας ξεκίνησε για την Ελλάδα με ένα αφήγημα δυναμισμού και ανοδικής πορείας το οποίο διαδέχθηκε η μελαγχολία της κρίσης. Σε παγκόσμιο επίπεδο αυξάνεται η συνειδητοποίηση ότι το ανθρώπινο είδος έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει το μέλλον ολόκληρου του πλανήτη κατά τρόπο μη αναστρέψιμο. Ζούμε πλέον σε έναν ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο όπου η ρευστότητα συνιστά τη μονιμότητα και η ζωή μας βασίζεται στις εφαρμογές του κινητού. Η κουλτούρα της σύντομης διάρκειας κυριαρχεί (TikTok, tweet/Χ, σύντομα βίντεο) και θέτει ποικίλα ερωτήματα. Χάνονται δεξιότητες όπως η ικανότητα να γράφουμε με το χέρι; Δεν διαβάζουμε μεγάλα κείμενα; Κρατιέται η προσοχή μας λιγότερο από μερικά λεπτά; Καλλιεργεί η τεχνητή νοημοσύνη την υποψία πως ό,τι βλέπουμε ή διαβάζουμε είναι πλαστό; Με αυτά τα ερωτήματα κατά νου συζητήσαμε το πώς πορεύεται η νεοελληνική λογοτεχνία στον τρέχοντα αιώνα. *Ο Δ. Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών και συντονιστής του συνεδρίου κι έναν συλλογικό τόμο ΝΗΣΙΔΕΣ | 22-23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2024 Ο εικοστός πρώτος αιώνας ξεκίνησε για την Ελλάδα με ένα αφήγημα δυναμισμού και ανοδικής πορείας το οποίο διαδέχθηκε η μελαγχολία της κρίσης. Σε παγκόσμιο επίπεδο αυξάνεται η συνειδητοποίηση ότι το ανθρώπινο είδος έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει το μέλλον ολόκληρου του πλανήτη κατά τρόπο μη αναστρέψιμο Ελένη Γιαννακάκη
Νησιά,
ή την επιβολή τρίτων. Παρ’ όλα αυτά, το εγχείρημα αποτυγχάνει: η πολυπόθητη αυτάρκεια δεν κατακτάται ποτέ, αφενός γιατί η προσπάθεια δεν γενικεύεται και αφετέρου γιατί προσκρούει στην παλαιότερη καθεστηκυία τάξη
Ηπροβληματική της μετανάστευσης τοποθετήθηκε από νωρίς στο κάδρο των λογοτεχνικών αναπαραστάσεων της κρίσης, μετακινώντας την εστίαση από το εθνικό κέντρο σε μια διασυνοριακή προοπτική και προσφέροντας, από τη μια μεριά, μια ηθογραφική ανατομία κλειστών χώρων και κοινοτήτων, ενώ, από την άλλη, σε πιο σύνθετα αφηγηματικά κείμενα, το έναυσμα μιας συζήτησης για την άνοδο της Ακροδεξιάς. Ενδεικτικά αναφέρω τη νουβέλα του Γιάννη Τσίρμπα Η Βικτώρια δεν υπάρχει (2013) και τα μυθιστορήματα του Νίκου Μάντη Πέτρα, ψαλίδι, χαρτί (2014) και της Ρέας Γαλανάκη Ακρα ταπείνωση (2015). Η εστίαση στον χώρο των νησιών αποτελεί μια χρήσιμη παράμετρο στην εξέταση της λογοτεχνικής διαπραγμάτευσης της μετανάστευσης για τρεις λόγους: ο πρώτος σχετίζεται με την ανάδειξη των ηθών μιας κοινότητας στο περιορισμένο και πολλές φορές ασφυκτικό πλαίσιο της γεωγραφικής έκτασης του νησιού, ο δεύτερος με τη χρήση της έννοιας του νησιού ως μεταφοράς για την περιχαρακωμένη επικράτεια της «χώρας», ενώ ο τρίτος με την ανατροπή στερεοτυπικών αφηγήσεων με κέντρο τα νησιά στο πλαίσιο ενός πολιτισμικού και κοινωνικού ιδεαλισμού. Το ζήτημα του ιδεαλισμού αφορά ένα πλέγμα μυθοποιητικής διαχείρισης του νησιού που δομήθηκε σταδιακά καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα αλλά και κατά τα χρόνια της κρίσης. Από τη δεκαετία του 1930 η προβολή στοιχείων όπως το άνυδρο θαλασσινό τοπίο και η έμφαση στο φως και τη λιτή αρχιτεκτονική ενέταξε τα νησιά στην κατηγορία μιας αισθητικής, κατά βάση, ετεροτοπίας της αυθεντικότητας σε σχέση με το ολοένα εξελισσόμενο άστυ, ενώ ταυτόχρονα ανέδειξε τα καταστατικά τους στοιχεία ως ταυτοτικά, συνδέοντάς τα με το ζήτημα της ελληνικότητας. Από την άλλη, μετά το 2010 το νησί ως περίκλειστος και αποκεντρωμένος χώρος της ελληνικής επαρχίας συνδέθηκε στο συλλογικό φαντασιακό με μια εναλλακτική διαχείριση της κρίσης ως τόπος που είναι σε θέση να διαμορφώσει τις προϋποθέσεις μιας ανεξάρτητης και αυτάρκους οικονομίας μικροκλίμακας. Κατά κάποιον τρόπο, η δυστοπική απεικόνιση των νησιών στο πλαίσιο της προσφυγικής κρίσης από το 2015 και έπειτα έρχεται σε αντίστιξη και με τις δύο αυτές μορφές εξιδανίκευσης της νησιωτικής εικόνας. Το βιβλίο του Χρήστου Οικονόμου Το καλό θα ‘ρθει από τη θάλασσα (2014) περιλαμβάνει τέσσερις αυτοτελείς ιστορίες που ενώνονται (σχεδόν ως σπονδυλωτό μυθιστόρημα) στη βάση ενός κοινού τόπου: ένα φανταστικό νησί στο οποίο έχουν καταφύγει κάτοικοι της μητροπολιτικής Ελλάδας που προσπαθούν να ξαναστήσουν τη ζωή τους με όρους αλληλεγγύης. Ωστόσο, οι προσπάθειές τους τους φέρνουν σε σύγκρουση με το παλιό κατεστημένο του νησιού που προασπίζεται σθεναρά τα συμφέροντά του, με ολέθριες συνέπειες. Η εξιδανικευτική αντίληψη του νησιού ως τόπου ανάδειξης λαϊκών, εναλλακτικών οικονομικών κινημάτων αποδεικνύεται απατηλή. Το νησί του Οικονόμου στήνεται στο φαντασιακό της ετεροτοπίας, ενός απάγκιου που ισοδυναμεί με τις ελπίδες και τα όνειρα των απλών ανθρώπων. Οι νεοφερμένοι οραματίζονται ένα καθεστώς
ας
υλικής αυτάρκει-
που δεν εξαρτάται από τη βούληση
κατάσταση. Με αφορμή το νησί ο Οικονόμου μιλάει για τη χώρα, κάνοντας έναν διαγνωστικό έλεγχο της κατάστασής της: η χώρα θα μπορούσε να διεκδικήσει την αυτονομία της, αλλά δεν καταφέρνει να αποτινάξει τους ελεγκτικούς ζυγούς της. Το μυθιστόρημα του Κωνσταντίνου Τζαμιώτη Το πέρασμα (2016) στρέφεται στην ανθρωπιστική διάσταση της προσφυγικής κρίσης, ανιχνεύοντας τη συμπτωματολογία της σε ένα μικρό νησί κοντά στα τουρκικά παράλια. Ο απομονωμένος χώρος του νησιού μετατρέπεται σε εργαστηριακό πεδίο παρατήρησης της κρίσης που προκύπτει από την άφιξη τετρακοσίων προσφύγων έναντι των εκατόν τριάντα, περίπου, μόνιμων κατοίκων. Στο πλαίσιο αυτής της παρατήρησης ο Τζαμιώτης επισημαίνει εύστοχα τις Ανοιχτό Βιβλίο 12 14 22-23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2024 | ΝΗΣΙΔΕΣ Το νησί ως απάλειψη συνόρων ή, στην περίπτωση των προσφύγων, ως τραγική επιβεβαίωσή τους, γίνεται, στην πεζογραφία της κρίσης, μια δυστοπία που καταργεί τη σκηνοθεσία της θάλασσας και τους φωτός, ως συμβόλων ελληνικότητας, νεοφιλελεύθερης οικονομικής ευταξίας, αλλά και την ουτοπική αντιμετώπισή του ως περίκλειστου χώρου όπου μπορούν να αναδειχτούν εναλλακτικά οικονομικά μοντέλα τοπικών κοινοτήτων
του νησιού που επωφελείται οικονομικά από την έκρυθμη
μετανάστευση και πεζογραφία της κρίσης ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΠΑΠΑΡΓΥΡΊΟΥ* Νίκος Μάντης Ρέα Γαλανάκη
ελεγκτικές αρχειοθετικές πράξεις καταγραφής και τεκμηρίωσης που συνεπάγεται η άφιξη των νεοφερμένων, καθώς και την αντίστιξή τους με παλαιότερους από την Αίγυπτο και την Αλβανία που έχουν πλέον ενσωματωθεί στο νησί. Τονίζει επίσης τις αναπάντεχες εξάρσεις βίας τόσο μεταξύ των δύο άτυπων κοινοτήτων, ντόπιων και νεοφερμένων, όσο και μεταξύ διαφορετικών ομάδων στο στρατόπεδο των προσφύγων. Η προσφυγική κρίση στο μυθιστόρημα του Γιάννη Μακριδάκη Ολα για καλό (2017) γίνεται ο καμβάς πάνω στον οποίο τα βασικά πρόσωπα ανακαλύπτουν ένα σύνθετο παρελθόν που τα συνδέει σε ένα κοινό δίκτυο. Παρά το γεγονός ότι κι εδώ εμφανίζεται ένα πεπερασμένο ρεπερτόριο αντιδράσεων, από το πλιάτσικο μέχρι την ανιδιοτέλεια και την αλληλεγγύη, τα ζητήματα αυτά θίγονται στο πλαίσιο μιας αμφισημίας που υπερβαίνει τη σαφήνεια του θετικού ή αρνητικού προσήμου. Οι εκδηλώσεις της προσφυγικής κρίσης μεταπλάθονται σε μια σειρά εναυσμάτων μιας πολυμερούς πλοκής, δεν συζητιούνται δηλαδή κατά μέτωπον ως πράξεις ενδεικτικότητας, αλλά ως αντιστικτική κατάθεση με το ποιόν και τη διάδραση των κεντρικών προσώπων. Στο βιβλία αυτά αναδεικνύεται χαρακτηριστικά η σύνδεση της προσφυγικής κρίσης με την οικονομική, διακρίνεται δηλαδή η σωρευτική ενέργεια της μίας πάνω στην άλλη, με αποτέλεσμα να παρουσιάζονται ως δύο διαδοχικές φάσεις της ίδιας κατάστασης εξαίρεσης. Νεοφερμένοι πρόσφυγες και ντόπιοι συγκρούονται στη βάση μιας κοινής, μη προνομιακής συνθήκης: της έλλειψης επαρκών υλικών αγαθών. Ο απομονωμένος χώρος του μικρού νησιού γίνεται μεταφορά για την απομόνωση μιας χώρας που είναι παρατημένη από γείτονες και εταίρους στο έλεος της τύχης της. H οικονομική κρίση αποτελεί έναν βασικό παράγοντα διαφοροποίησης αφηγήσεων του προσφυγικού ζητήματος. Στη νουβέλα του Δημήτρη Νόλλα Ναυαγίων πλάσματα (2009), δημοσιευμένη λίγο πριν από την κρίση, παρατηρούμε μεν μια παρόμοια με τον Τζαμιώτη διαχείριση του ανθρωπιστικού σκέλους που αφορά τη διάσωση μιας νέας γυναίκας και του παιδιού της, αλλά η γενικότερη εστίαση αφορά τα άτομα και τις διαπροσωπικές τους σχέσεις και όχι κοινότητες. Η ένταση στο βιβλίο του Νόλλα δεν τοποθετείται στο πλαίσιο δύο διαφορετικών στρατοπέδων που συγκρούονται στη βάση μιας κοινής έλλειψης. Αντιθέτως, τα κύματα των μεταναστών προσαρμόζονται στις συνθήκες του κράτους υποδοχής, υποβοηθώντας το καθεστώς καταστολής εναντίον μελλοντικών αφίξεων. Σε όλα τα αφηγήματα που εξετάστηκαν εδώ το θαλασσινό στοιχείο εμφανίζεται ως σημασιολογικά και ηθικά αμφίσημο. Η θάλασσα αποτελεί μέσο σύνδεσης και απομόνωσης, αναμονή αλλαγής και υποταγή στις αντίξοες δυνάμεις της φύσης. Πλην του Οικονόμου, όλα τα αφηγήματα ξεκινούν με τη δραματική περιγραφή ναυαγίων, όπου η ένταση κλιμακώνεται με την επιδείνωση του καιρού. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης οδηγεί τα πρόσωπα που κινδυνεύουν στη λήψη δραστικών αποφάσεων ζωής και θανάτου, πολλές φορές ηθικά προβληματικών. Στο Είμαστε πλασμένοι από χώμα του Πάνου Καρνέζη (2017) η πλοκή ξεκινάει εν τω μέσω της θαλάσσης, όταν ο γιατρός Μοκντάντ σώζει ένα δεκάχρονο αγόρι με ένα σωσίβιο που έχει αποσπάσει από έναν άλλο επιβάτη της βάρκας, o οποίος τελικά πνίγεται. Το νησί ως απάλειψη συνόρων ή, στην περίπτωση των προσφύγων, ως τραγική επιβεβαίωσή τους, γίνεται, στην πεζογραφία της κρίσης, μια δυστοπία που καταργεί τη σκηνοθεσία της θάλασσας και τους φωτός ως συμβόλων ελληνικότητας, νεοφιλελεύθερης οικονομικής ευταξίας, αλλά και την ουτοπική αντιμετώπισή του ως περίκλειστου χώρου όπου μπορούν να αναδειχτούν εναλλακτικά οικονομικά μοντέλα τοπικών κοινοτήτων. Το νησί στα αντίστοιχα κείμενα αποτελεί μεταφορά για την ίδια τη χώρα: μια χώρα που βρίσκεται απομονωμένη, που επιδιώκει την αυτονομία χωρίς να την επιτυγχάνει, μια χώρα σε διαρκές καθεστώς παλινωδίας. Αντιμετωπίζεται, επομένως, ως μικρόκοσμος και εργαστηριακό πεδίο παρατήρησης και ανάδειξης μηχανισμών για την πτώση ή την πιθανή σωτηρία της. *Η Ελ. Παπαργυρίου είναι επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών 12 15 ΝΗΣΙΔΕΣ | 22-23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2024 Πάνος Καρνέζης Δημήτρης Νόλλας Χρήστος ΟικόνομουΚωνσταντίνος Τζαμιώτης Γιάννης Μακριδάκης