Νησίδες: Αφιέρωμα στην Μικρασιατική Καταστροφή by Εφημερίδα των Συντακτών

306 22-23 | 9 | 2018 Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ε Ι Μ Α Ζ Ι Μ Ε Τ Η Ν « Ε Φ Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α Τ Ω Ν Σ Υ Ν ΤΑ Κ Τ Ω Ν » Τ Ο Υ Σ Α Β Β Α Τ Ο Κ Υ Ρ Ι Α Κ Ο Υ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Φωτογραφίες από το λεύκωμα «Μικρασιατική Εκστρατεία» του Δημοσθένη Κυρμιζάκι

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Από την Οθωμανική Αυτοκρα Σμύρνη, το κοσμοπολίτικο λιμάνι, 19ος αιώνας. Στη μεγάλη προκυμαία, πλοία φορτωμένα με σταφίδες, ξερά σύκα, βαμβάκι, καπνό, αλάτι της Φώκαιας, χαλιά, μουσελίνες ετοιμάζονται να αναχωρήσουν για τα διεθνή εμπορικά λιμάνια της Ευρώπης και της Αμερικής. Ανθρωποι καλοντυμένοι μπαινοβγαίνουν στα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια, τις τράπεζες και τις ασφαλιστικές εταιρείες. Ενα πολύβουο πλήθος από μεροκαματιάρηδες και αχθοφόρους συμπληρώνει το ανθρώπινο μωσαϊκό. Στο μεγάλο παζάρι της πόλης, πωλητές μπροστά στους πάγκους διαλαλούν την πραμάτεια τους. Στον σιδηροδρομικό σταθμό, εκεί όπου καταλήγει η σιδηροδρομική γραμμή προς την ασιατική ενδοχώρα, τα βαγόνια μεταφέρουν προϊόντα και πρώτες ύλες για τα διεθνή βιομηχανικά κέντρα. Της Ζιζής Σαλίμπα Ιστορικός - οικονομολόγος

Μ Τρεις μήνες μετά την αποβίβαση των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, τον Αύγουστο του 1919, η διοίκηση της Εθνικής Τράπεζας στέλνει εκεί τον γενικό επιθεωρητή Αλέξανδρο Κορυζή, με αποστολή να ερευνήσει τις υφιστάμενες οικονομικές συνθήκες και να προετοιμάσει την εκεί ίδρυση υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας. Η μελέτη και το τεκμηριωτικό υλικό είναι αποκαλυπτικά

ια πόλη σε πλήρη ευημερία. Μια πόλη που μεταμορφώνεται συνεχώς, γιατί τα πολιτικά γεγονότα που συντελούνται εντός των τειχών της επηρεάζουν και μεταβάλλουν το οικονομικό γίγνεσθαι ή η οικονομική ανάπτυξη είναι αυτή που κατευθύνει τα πολιτικά γεγονότα. Από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, με τη χρηματοδότηση του δημόσιου τομέα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Γαλλία, η Βρετανία και η Γερμανία κατάφεραν να πραγματοποιήσουν οικονομική διείσδυση σε μια χώρα εξαιρετικής πολιτικής και στρατηγικής σημασίας. Σε αντάλλαγμα, οι μεγάλες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις επωφελούνταν από τις τεράστιες διευκολύνσεις που τους παρείχε ο σουλτάνος και πραγματοποιούσαν κερδοφόρες επενδύσεις σε ορυχεία, σιδηροδρομικά και λιμενικά έργα, τηλεφωνικά δίκτυα και έργα εξηλεκτρισμού. Το σκηνικό ανατρέπεται με τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και των αυτοκρατοριών στην Ευρώπη. Το 1918, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, που είχε τεθεί στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Βουλγαρίας) συνθηκολογεί. Η ανίχνευση της οικονομίας της Σμύρνης, μιας πόλης που αποτέλεσε για αιώνες ένα διεθνές οικονομικό κέντρο, τη στιγμή ακριβώς που τερματίζεται μια μακρά ιστορική περίοδος στην Ανατολική Μεσόγειο, με την επικράτηση του τουρκικού κράτους υπό την ηγεσία του Κεμάλ Ατατούρκ, επιτρέπει να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς που πρέπει να τεθούν σε κίνηση, έτσι ώστε από την οικονομία του πολέμου να περάσει η περιοχή της Σμύρνης στην οικονομική ανα-

ζας και είναι αποκαλυπτικά. Τον Οκτώβριο του 1919, ο ελληνικός στρατός κατέχει στη Μικρά Ασία έκταση 18.745 χλμ. και 1.125.000 κατοίκους. Τα έργα υποδομής, μοχλοί της οικονομικής ανάπτυξης της Σμύρνης και της γύρω περιοχής έχουν συντελεστεί. Υπάρχει εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο. Οι γραμμές Σμύρνη - Αϊδίνι (από το 1856), Σμύρνη - Κασαμπάς (από το 1864), που είχαν γίνει με αγγλικά και γαλλικά κεφάλαια αντίστοιχα, όπως και η σιδηροδρομική σύνδεση Βαγδάτης - Σμύρνης (από το 1885), με γερμανικά κεφάλαια, εξασφαλίζουν άρτιες συνθήκες για το διαμετακομιστικό εμπόριο των δυτικών βιομηχανικών προϊόντων προς τη μικρασιατική ενδοχώρα. Η ανακαίνιση και η διεύρυνση του λιμανιού ‒πυρήνας της σμυρναϊκής οικονομίας και κοινωνίας‒, μήκους 3.325 μέτρων, από τους αδελφούς Dussaut με κεφάλαια γαλλικά έχει ολοκληρωθεί από το 1874. Ομως, το εξαγωγικό εμπόριο βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους στασιμότητας εξαιτίας του πολέμου. Η περιοχή ήταν φημισμένη για τα εκλεκτής ποιότητας αγροτικά προϊόντα. Τα καπνά και τα σουσάμια εξάγονταν κυρίως στη Γερμανία, το βαμβάκι στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, το όπιο (αφιόνι), από το οποίο έβγαινε η μορφίνη, εξαγόταν στη Γερμανία, το ελαιόλαδο που χρησιμοποιείτο και ως πρώτη ύλη στη σαπωνοποιία εξαγόταν σε όλη την Ευρώπη και στις χώρες της Αμερικής, το κριθάρι, που αποτελούσε την πρώτη ύλη για ΑΠΟ ΤΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919-1922 την κατασκευή της μπίρας, εξαγόταν στην Αγγλία, το Βέλγιο, την Ολλανσυγκρότηση. οικονομικού συμβούλου της Υπατης δία και τη Γερμανία, η γλυκόριζα Τρεις μήνες μετά την αποβίβαση Αρμοστείας, μαζί με τρεις επιθεωστην Αμερική και στην των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρρητές της Εθνικής Τράπεζας Αγγλία, τα δέρματα νη, τον Αύγουστο του 1919, η διοίκηση απαρτίζουν το Τμήμα Οισ την Κεντρική της Εθνικής Τράπεζας στέλνει εκεί τον κονομικών Μελετών Τον Οκτώβριο του 1919, Ευρώπη. γενικό επιθεωρητή Αλέξανδρο Κοτης Αρμοστείας και Ενα σημαρυζή, με αποστολή να ερευνήσει τις αναλαμβάνουν, ο ελληνικός στρατός ντικό μέρος υφιστάμενες οικονομικές συνθήκες λόγω παν τεκατέχει στη Μικρά Ασία του εξα και να προετοιμάσει την ίδρυση υπολούς έλλειψης έκταση 18.745 χλμ. και γωγικού καταστήματος της Εθνικής Τράπεζας σ τατισ τικών 1.125.000 κατοίκους. και εισαστοιχείων, να στη Σμύρνη. Η στιγμή για την ανάδειγωγικού ερε υνήσουν ξη νέων πρωταγωνιστών στην οικοΤα έργα υποδομής, εμπορίου νομική δραστηριότητα της περιοχής την αγορά της μοχλοί της οικονομικής διεξάγεται διαφαίνεται ιδανική, αφού η ισορΣμύρνης, με ανάπτυξης της Σμύρνης από τους ροπία των δυνάμεων στον πολιτικό στόχο τη σύκαι της γύρω περιοχής Ελ ληνες. χάρτη είχε ανατραπεί με τον πόλεμο. νταξη μελέτης Από το πρώτο Το ελληνικό κράτος ασκεί εθνική για την οικονομία έχουν συντελεστεί μισό του 19ου πολιτική, ενώ η Εθνική Τράπεζα, ως της και ειδικόαιώνα, ελληνικοί αρωγός του, μετά την ίδρυση του τερα για τους εμπορικοί οίκοι, όπως κλάδους της υποκαταστήματος στις 8 Ιανουαρίου αυτοί των Μαυροκορδάτου, γεωργίας, της 1920, αναλαμβάνει πλέον τον πρωταΡάλλη, Ροδοκανάκη, με ευρεία δίγωνιστικό ρόλο στην εξάπλωση των καπνοπαραγωγής, της βιομηχανίας κτυα και υποκαταστήματα στα μεγάελληνικών οικονομικών συμφερόκαι των ξένων εταιρειών που λειτουρλα λιμάνια της Ευρώπης, λειτουργούν ντων στην περιοχή της Σμύρνης και γούν στην περιοχή. και στη Σμύρνη και αφορούν κυρίως στην εξυπηρέτηση των οικονομικών Η μελέτη και το τεκμηριωτικό το εμπόριο των βαμβακερών. αναγκών της στρατιάς στη Μικρά υλικό που τη συνοδεύει, η οποία ολοΜια εταιρία-κολοσσός εκείνης Ασία. κληρώθηκε σε χρόνο ρεκόρ, μόλις της εποχής που κατείχε το παγκόΟ Αλέξανδρος Κορυζής, επιφορ4 μηνών, φυλάσσονται σήμερα στο τισμένος και με τα καθήκοντα του Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεσμιο μονοπώλιο στον τομέα της ταΕλευθεραί 29 Απριλίου 1919 - τρίτη μέρα - η επιβίβασις τελειώνει

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Μικρασιατική Kαταστροφή

39 35

τορία στην Καταστροφή του ΄22 Σιδ. Γέφυρα Κιοσκ, ανατιναχθείσα υπό των υποχωρούντων Τούρκων, επισκευάζεται πρόχειρα από τον μηχανικό μας

ΑΠΟ ΤΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919-1922

πητουργίας, η «Oriental Carpet manufactures Ltd», με έδρα της τη Σμύρνη, διέκοψε τη λειτουργία της. Επρόκειτο για επιχείρηση βρετανικών συμφερόντων, που προερχόταν από συγχωνεύσεις μικρών βιοτεχνικών επιχειρήσεων και εργαστηρίων και είχε Ελληνες εργάτες και διοικητικό στελεχικό δυναμικό. Η εταιρεία αυτή είχε μονάδες και γραφεία αντιπροσωπείας στις σημαντικότερες πόλεις της Ινδίας και της Περσίας, στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας, στην Αργεντινή, στον Καναδά και στην Αγγλία. Εννέα μεγάλες επιχειρήσεις ξένων συμφερόντων κυριαρχούσαν στους νευραλγικούς τομείς της βιομηχανίας της περιοχής, δηλαδή στην παραγωγή ενέργειας, την κλωστοϋφαντουργία και τα τρόφιμα. Ταυτοχρόνως λειτουργούσαν 5.300 περίπου βιοτεχνικά εργαστήρια, τα οποία στην πλειονότητά τους, κατά 75,5%, είχαν Ελληνες ιδιοκτήτες και εργαζόμενους. Η μεγάλη αύξηση κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στις τιμές των πρώτων υλών και

της καύσιμης ύλης κατέστησε εξαιρετικά δύσκολη τη λειτουργία των εργοστασίων ακόμα και μετά την ανακωχή. Η μείωση των εμπορικών και βιομηχανικών δραστηριότητων συμπαρέσυρε και τις ασφαλιστικές εταιρείες. Από τις 40 ξένες ασφαλιστικές εταιρείες μόνο 18 κατάφεραν να επιζήσουν στο τέλος του πολέμου. Τα λαϊκά στρώματα υπέφεραν εξαιτίας της ανεργίας που είχε ανεβεί κατακόρυφα, με τις επιτάξεις που έκαναν οι τουρκικές αρχές στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, στις αποθήκες και στα προϊόντα που φυλάσσονταν, στα ζώα και σε κάθε μεταφορικό είδος. Είχαν βάλει λουκέτο τα εμπορικά καταστήματα, ενώ οι αγρότες είχαν αναγκαστεί να παραδώσουν τα ζώα, τις άμαξες και τα αναγκαία μέσα για την καλλιέργεια των αγρών τους. Τα μικρασιατικά παράλια, που ήταν κέντρα καπνοφυτείας και σταφιδοπαραγωγής, είχαν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους, επειδή ήταν εκτεθειμένα στις εχθρικές επιθέσεις. Κατά τη διάρκεια των ετών 1914-1915, περίπου

168.850 Ελληνες εκδιώχθηκαν. ματα, μειώθηκαν σε 800.000 κατά Η στρατολογία πολλών ηλικιών τη διάρκεια του πολέμου. των ανδρών κατά τη διΣτην αγορά σημειώθηάρκεια του πολέμου κε έλλειψη καταναέγινε αισθητή λόλωτικών αγαθών, γω της απότοκυρίως σε τρόΤο εξαγωγικό εμπόριο μης αύξησης φιμα και είδη βρισκόταν σε των ημεπρώτης ανάκατάσταση πλήρους ρομισθίων γκης, όπως στασιμότητας τόσο στον ε νδύματα, βιομηχανιρούχα, χαρεξαιτίας του πολέμου. τί, φάρμακό όσο και Η περιοχή ήταν κα, κυρίως στον γεωρφημισμένη για τα λόγω της γικό τομέα. αυξημέ νης Οι ε ν απο εκλεκτής ποιότητας ζήτησ ης για μείναντες δεν αγροτικά προϊόντα την κάλυψη των επαρκούσαν αναγκών του στρακαι επιπλέτού και της επίταξης ον στερούτων σιδηροδρόμων από τον ν ταν των στρατό. Η μαύρη αγορά στην πόλη ειδικών γνώσεων που απαιτούσαν της Σμύρνης έλαβε τεράστιες διαοι γεωργικές εργασίες. Η σοδειά στάσεις. Οι χρυσές λίρες, που αφθοπου δεν είχε επιταχθεί σάπιζε στους νούσαν άλλοτε στην περιοχή, τα αγρούς. Σύννεφα από ακρίδες κατά ασημένια ακόμα και τα νικέλινα νοτους θερινούς μήνες, από το 1915 και μίσματα αποθησαυρίζονταν. Η υπογια δύο χρόνια, έπεφταν στα σπαρτίμηση της τουρκικής λίρας έναντι τά και τα κατέστρεφαν. Οι καλλιερτης αγγλικής ήταν ραγδαία και η γούμενες εκτάσεις, που πριν από κερδοσκοπία του συναλλάγματος τον πόλεμο ήταν 1.500.000 στρέμ-

είχε αναχθεί σε μια από τις προσφιλέστερες δραστηριότητες. Είναι προφανές ότι κάποιοι βρέθηκαν με πολλά χρήματα στο τέλος του πολέμου: τοκογλύφοι και έμποροι που εφοδίαζαν τον στρατό ή επιδίδονταν στο εσωτερικό εμπόριο, μεταπράτες. Η νέα αστική τάξη Τούρκων, φίλα προσκείμενη στο νεοτουρκικό καθεστώς, είχε δημιουργηθεί. Στον τραπεζικό τομέα, στις 8 Ιανουαρίου 1920, οπότε ιδρύεται το υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας, σημειώνεται μεγάλη κινητικότητα. Λειτουργούν ήδη υποκατάστημα της ιταλικής τράπεζας Banca di Roma, της γαλλικής Crédit Foncier d’Algérie et de Tunisie (θυγατρική της Crédit Foncier de France), της Banque de Salonique γαλλικών συμφερόντων, ενώ μελετάται η ίδρυση υποκαταστήματος της αγγλικής τράπεζας Banque Nationale de Turquie και της Ιονικής Τράπεζας. Η Εθνική Τράπεζα, με την ίδρυση του υποκαταστήματος στη Σμύρνη, είχε ως πρωταρχικό μέλημα να εξαλείψει το νομισματικό χάος από την κερδοσκοπία του συναλλάγματος και να αποτρέψει την υποτίμηση της δραχμής. Ενα από τα πλέον ακανθώδη ζητήματα της Συνθήκης των Σεβρών για την ελληνική πολιτεία ήταν ότι προέβλεπε ως επίσημο νόμισμα την τουρκική λίρα. Επίσης, το υποκατάστημα εκτελούσε εμπορικές εργασίες, εξαγωγές-εισαγωγές, συγκέντρωνε τις καταθέσεις των Ελλήνων και ικανοποιούσε τις τεράστιες επισιτιστικές και ταμειακές ανάγκες του ελληνικού στρατού. Τον Σεπτέμβριο του 1922 η ελληνική παρουσία στη Σμύρνη εξαφανίστηκε μέσα στη φωτιά που απλώθηκε σε ολόκληρη την πόλη. Οσοι από τους Ελληνες γλίτωσαν την τουρκική οργή πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς. Στη νέα πατρίδα τους, την Ελλάδα, προσέφεραν ένα μεγάλο οικονομικό κεφάλαιο: την τεχνογνωσία τους στον τομέα της γεωργίας – κυρίως στην καλλιέργεια και την επεξεργασία των καπνών και στην υφαντουργία. Ενας νέος κλάδος της ελληνικής βιομηχανίας, η ταπητουργία, που στηρίζεται στην επιδεξιότητα των γυναικείων προσφυγικών χεριών, γεννήθηκε στις παρυφές των ελληνικών μεγαλουπόλεων. Οι πρόσφυγες τίθενται επικεφαλής στην αγροτική, εμπορική και βιομηχανική επεξεργασία του καπνού. Ο υλικός πολιτισμός που αφορά την ένδυση, τη διατροφή και την κατοικία μπολιάζεται και εμπλουτίζεται με τις συνήθειες και τις νοοτροπίες των προσφύγων. Η Σμύρνη, πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επικαλύφθηκε από την Izmir του σύγχρονου τουρκικού κράτους.

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Ο «στόλος των δακρύων», γέ Του Σταύρου Μαλαγκονιάρη

Το τηλεγράφημα του Αμερικανού πρέσβη στις 10.9.1922 αναφέρει: «καμία εκκένωση των προσφύγων από την ελληνική κυβέρνηση, επομένως έχουν αποχωρήσει μόνο όσοι μπορούν να εξασφαλίσουν εμπορική διέλευση»

ι εικόνες των ξεριζωμένων προσφύγων που προσπαθούν να περάσουν, με κάθε διαθέσιμο πλεούμενο, από τα παράλια της Μικράς Ασίας προς την ηπειρωτική Ελλάδα, με «γέφυρα» τα κοντινά νησιά Χίο, Μυτιλήνη και Σάμο, είχαν «ζωντανέψει» με δραματικό τρόπο και πριν από 96 χρόνια. Εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνες, Αρμένιοι, Κιρκάσιοι, Εβραίοι και άλλοι προσπαθούσαν τότε να φύγουν μακριά από την πύρινη κόλαση που κατέστρεφε τη μια μετά την άλλη πόλεις και χωριά της περιοχής και να σωθούν από την άγρια σφαγή των Τούρκων. Μέσα στη φρίκη της καταστροφής, μαζί με την απελπισία και το δάκρυ, ξεπήδησε όμως και η ανθρωπιά από έναν καθημερινό, ανώνυμο άνθρωπο, όπως ο Ιάπωνας ναυτικός, ένας Αμερικανός πάστορας ή κάποιος που άπλωσε το χέρι σε πρόσφυγες για να επιβιβαστούν σε ένα πλοίο, εμπορικό ή πολεμικό, του «στόλου των δακρύων». Οπως προκύπτει από πολλές πηγές, η Ελλάδα φάνηκε εντελώς ανέτοιμη για να υποδεχτεί όχι μόνο τους ξεριζωμένους Μικρασιάτες αλλά και τον κατάκοπο στρατό που πολεμούσε επί χρόνια μακριά από την πατρίδα. Τα περιστατικά απειθαρχίας στρατιωτών είτε εν πλω είτε στα νησιά, λόγω και των ελλείψεων σε νερό και τρόφιμα, ήταν πολύ συχνά. Επίσης, πολλές φορές οι συνθήκες του ταξιδιού ήταν άθλιες, με αποτέλεσμα να χάνουν πάνω σε πλοία τη ζωή τους πρόσφυγες αλλά και στρατιώτες. Σε εφημερίδες της εποχής διαβάζουμε ότι στη διάρκεια του ταξιδιού από τη Σμύρνη στον Πόρο με το επίτακτο ατμόπλοιο «Πλαταιαί» «απεβίωσαν εκ των συνωστισμού 4 στρατιώτες οίτινες και ετάφησαν εν Πόρω». Είναι αξιοσημείωτο δε ότι υπήρξαν πολλοί θάνατοι πάνω στα πλοία από ασιτία αλλά και από τραύματα που είχαν υποστεί οι επιβαίνοντες από Τούρκους. Η… αντίστροφη μέτρηση για τη μεγάλη φυγή ξεκίνησε μετά τον Δεκαπενταύγουστο του 1922, με την έναρξη της μεγάλης αντεπίθεσης των δυνάμεων του Κεμάλ. Στις λογοκριμένες εφημερίδες, οι σχετικές ειδήσεις είναι περιορισμένες. Ωστόσο, στις 19 Αυγούστου (31.8 με το νέο ημερολόγιο) δημοσιεύεται μια είδηση για την απόφαση που έλαβε το υπουργικό συμβούλιο για άμεσο απόπλου του στόλου του Ναυτικού. Παρότι στην επίσημη ανακοίνωση δεν αναφερόταν προς τα πού θα κατευθυνθεί ο στόλος, φαίνεται ότι σε ορισμένες εφημερίδες ξέφυγε από τη λογοκρισία ένα μονόστηλο που αποκάλυπτε ότι ο στόλος κατευθύνεται στη Σμύρνη «διά την τάξιν».

Το αμερικανικό αντιτορπιλικό «Σίμπσον»

Φωτογραφία από την προβλήτα της Σμύρνης. Η σημαία των ΗΠΑ στο κέντρο πιθανόν να ανήκε στο αντιτορπιλικό «Σίμπσον». Οι μάρτυρες ανέφεραν ότι οι πανικόβλητοι πρόσφυγες πηδούν στη θάλασσα για να ξεφύγουν από τις φλόγες και ότι οι τρομακτικές κραυγές τους θα μπορούσαν να ακουστούν μίλια μακριά. Πηγή: Ρίτσαρντ Κλογκ «Μια συνοπτική ιστορία της Ελλάδας», έκδοση του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, σελ. 94

Στην πραγματικότητα η κατάσταση παίρνει δραματικές διαστάσεις: 1. Στη Σμύρνη συγκεντρώνονται χιλιάδες γυναικόπαιδα. Κυριαρχεί πανικός και πολλοί προσπαθούν να φύγουν με κάθε μέσο. Οι πρώτοι που φεύγουν είναι οι οικογένειες των αξιωματικών, οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι τραπεζικοί. Μαζί τους και οι πρώτοι πρόσφυγες, που «είναι εκ των ευπορωτέρων και συνεπώς αυτοσυντήρητοι», όπως έγραφαν οι ελληνικές εφημερίδες. Ηταν αυτοί που είχαν τη δυνατότητα να πληρώσουν τον απαιτούμενο ναύλο στα πλοία. Ο Αμερικανός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη σε τηλεγράφημά του

στην Ουάσινγκτον ενημέρωνε ότι «καμία εκκένωση των προσφύγων από την ελληνική κυβέρνηση, επομένως έχουν αποχωρήσει μόνο όσοι μπορούν να εξασφαλίσουν εμπορική διέλευση» (τηλεγράφημα 767.68/302, Κωνσταντινούπολη, 10.9.1922, 5 μ.μ.). 2. Οι ξένες αρχές προγραμματίζουν την αποστολή πολεμικών πλοίων για την προστασία των υπηκόων τους και την απομάκρυνσή τους. Σε τηλεγράφημα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ από τον πρόξενο των ΗΠΑ στη Σμύρνη, Τζ. Χόρτον, αναφέρεται ότι θα σταλούν αντιτορπιλικά, αλλά καθίσταται σαφές ότι «η αποστολή πολεμικών πλοίων είναι αποκλειστικά για την προστασία των Αμερικανών»

(τηλεγράφημα 767.68/274, 5 Σεπτ. 1922, 4 μ.μ.). 3. Ξεκινάει η επίταξη ατμόπλοιων, ενώ κυβερνητικοί παράγοντες δηλώνουν ότι «δεν πρόκειται να μεταφέρουν πρόσφυγας». Σε πρώτη φάση επιτάσσονται 25 ατμόπλοια και ένα ρυμουλκό, αλλά στη συνέχεια διατάσσεται γενική επίταξη και τα επιταγμένα ξεπερνούν τα 40. 4. Εμφανίζονται κρούσματα απειθαρχίας στο αποσυντεθειμένο στράτευμα. Καταγράφονται επεισόδια στη Χίο, ενώ στο ατμόπλοιο «Αιών» γίνεται στάση και οι ένοπλοι στρατιώτες που επέβαιναν απαίτησαν το πλοίο να μην πάει στη Μυτιλήνη αλλά να συνεχίσει για τον Πειραιά. «Εις τον Σαρωνικόν κόλπον έπλευσε διαταχθέν το αντιτορπιλικό "Βέλος", όπερ έστρεψε τα τηλεβόλα του εναντίον του "Αιώνος" και εζήτησεν όπως το πλοίον πλεύση προς Μυτιλήνη. Οι στρατιώται εκμανέντες ηπείλησαν να πυροβολήσουν κατά του αντιτορπιλικού, όπερ προς εκφοβισμόν έρριξε τρεις κανονιοβολισμούς εις τον αέρα. Προς αποφυγή αιματοχυσίας αδίκου, το πλοίο μεταφέρθην εις Πειραιά και πλεύρισε εις την Ακτήν Βασιλέως Κωνσταντίνου (Τρούμπα) όπου άρχισε η αποβίβαση των στρατιωτών και του στρατιωτικού υλικού», έγραφαν οι εφημερίδες. Ανάλογα επεισόδια έγιναν και σε άλλα πλοία, καθώς η κυβέρνηση, φοβούμενη μια εξέγερση του στρατεύματος, επέλεξε να αποβιβάζει τους στρατιώτες στα νησιά και όχι στον Πειραιά. Με την πάροδο των ημερών και

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

39 37

φυρα για τους ξεριζωμένους

Το βρετανικό θωρηκτό «Αϊρον Ντιουκ», με το οποίο έφυγε από τη Σμύρνη ο Ελληνας ύπατος αρμοστής (πρέσβης) Αριστείδης Στεργιάδης, ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο που για τους Μικρασιάτες έγινε συνώνυμο της προδοσίας

Η «ΤΑΥΤΌΤΗΤΑ» ΤΌΥ «ΣΤΌΛΌΥ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΦΥΓΗΣ»

26 Αυγούστου, επιβίβασις του επιτελείου της στρατιάς, από το λεύκωμα «Μικρασιατική Εκστρατεία» του Δημοσθένη Κυρμιζάκι

καθώς ο αριθμός των προσφύγων αυξάνεται στον Πειραιά, φαίνεται ακόμα περισσότερο η «γύμνια» του κρατικού μηχανισμού στη διαδικασία υποδοχής. «Κανέν μέτρον, καμμία μέριμνα, καμμία μεθοδικότης. Ούτε καταγραφή καν των ονομάτων των, ούτε κατανομή λογική και στοργική, ούτε φροντίς οιαδήποτε», έγραφε χαρακτηριστικά η πειραϊκή εφημερίδα «Σφαίρα». Στην άλλη πλευρά, στη Σμύρνη και σε άλλες παραθαλάσσιες πόλεις, οι συγκεντρωμένοι πρόσφυγες ξεπερνούν τις 150.000, στην πλειονότητά τους φτωχοί άνθρωποι που δεν μπόρεσαν να πάρουν μαζί τους παρά μόνο τα ρούχα τους ή κάποια κειμήλια. Συγκεντρώνονται στην ακτή και ικετεύουν για να μπουν σε κάποιο πλοίο, ενώ οι Τσέτες (άτακτος στρατός) έχουν αρχίσει τις καταστροφές και τις λεηλασίες, με αποκορύφωμα τον εμπρησμό της αρμενικής και της ελληνικής συνοικίας. Οι ζημιές από τη λεηλασία σε καταστήματα και άλλες εμπορικές επιχειρήσεις υπολογίζονταν σε 65 εκατ. δολάρια. Ειδικά οι ζημιές των επιχειρήσεων αμερικανικών συμφερόντων (αποθήκες καπνού κ.ά.) υπολογίζονταν σε 5-6 εκατ. δολάρια. Τα ξένα πολεμικά πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι παρέμεναν αγκυροβολημένα μακριά από την προβλήτα, επιτρέποντας την επιβίβαση με βάρκες μόνο στους υπηκόους τους. Σε κάποιες περιπτώσεις παρέλαβαν και Ελληνες, όπως το αμερικα-

νικό αντιτορπιλικό «Σίμπσον». «Καθ' ην στιγμήν το "Σίμπσον" απέπλεεν, αι φλόγες είχον κατέλθει μέχρι της προκυμαίας, φωτίζουσαι απαισίως τα πλήθη των προσφύγων συνωστιζομένων επί των προκυμαιών. Οι πλείστοι γονυκλινείς προσηύχοντο θρηνούντες», διηγούνταν στις εφημερίδες οι διασωθέντες πρόσφυγες, κάποιοι από τους οποίους έλεγαν ότι «μια μαούνα ης επέβαιναν 500 Αρμένιοι μετά γυναικόπαιδων κατελήφθη υπό των Τούρκων και όλοι οι επιβαίνοντες ετουφεκίσθησαν». Εκεί, μέσα στη φρίκη, γράφτηκαν και πολλές άγνωστες ιστορίες ανθρωπιάς, όπως αυτή με πρωταγωνιστές τους Ιάπωνες ναυτικούς του ατμόπλοιου «Τοκέι Μαρού» ή του βρετανικού πλοίου «City of Versailles», οι οποίοι παρέλαβαν από μια βάρκα 122 άτομα, Ελληνες οι περισσότεροι, που «είχαν επιβιώσει μερικές μέρες με λίγο φαγητό». Οταν ο Μουσταφά Κεμάλ, μετά από παρέμβαση των ξένων δυνάμεων, έδωσε άδεια να γίνε εκκένωση από τους πρόσφυγες, ο Αμερικανός πάστορας Εϊζα Τζένιγκς ανέλαβε δράση για να απομακρυνθούν οι φτωχοί πρόσφυγες. Αρχικά απευθύνθηκε στον πλοίαρχο ενός γαλλικού εμπορικού πλοίου και στη συνέχεια στο ιταλικό «Κωνσταντινούπολη». Με τον Ιταλό έκλεισε συμφωνία να επιβιβάσει 2.000 άτομα έναντι αμοιβής 5.000 λιρών Αγγλίας για να τους μεταφέρει στη Μυτιλήνη. Είναι αποκαλυπτικό, πάντως, ότι ακόμα και τότε η ελληνική κυ-

βέρνηση φαινόταν απρόθυμη να προχωρήσει στην υποδοχή των προσφύγων. Οι Αγγλοι και οι άλλες ξένες δυνάμεις (Γαλλία και Ιταλία) δεν φαίνονται διατεθειμένες να αναλάβουν το κόστος μεταφοράς και καλούν, μαζί με τις ΗΠΑ, την Ελλάδα που αδρανεί να οργανώσει την αποχώρηση των περίπου 150.000 προσφύγων από τη Σμύρνη, αναλαμβάνοντας την προστασία των πλοίων που θα έφταναν εκεί χωρίς να έχουν υψωμένη την ελληνική σημαία. Σε αυτή την κρίσιμη καμπή ο κυβερνήτης του θωρηκτού «Κιλκίς», πλοίαρχος Ι. Ε. Θεοφανίδης, στέλνει, στις 10 Σεπτεμβρίου (παλαιό ημερολόγιο) από τη Μυτιλήνη, ένα κατεπείγον έγγραφο στον πρωθυπουργό Νικόλαο Τριανταφυλλάκο και προειδοποιεί ότι εάν η κυβέρνηση δεν απαντήσει αμέσως στην παραπάνω πρόταση, οι Αμερικανοί θα εγκαταλείψουν την προσπάθεια. Η κραυγή αγωνίας του αξιωματικού «ταρακουνάει» την κυβέρνηση, που δίνει εντολή στα ελληνικά πλοία να κατευθυνθούν από τα νησιά προς τη Σμύρνη. Πραγματικά, στις 24 Σεπτεμβρίου (νέο ημερολόγιο), 7 ελληνικά πλοία έφτασαν στη Σμύρνη και παρέλαβαν 15.000 πρόσφυγες. Στις 25 Σεπτεμβρίου δεν έφτασαν στη Σμύρνη ελληνικά σκάφη, αλλά στις 26 Σεπτεμβρίου αναχώρησαν 43.000 πρόσφυγες που αποβιβάστηκαν στη Μυτιλήνη. Στόχος ήταν μέχρι την 1η Οκτωβρίου να έχει ολοκληρωθεί η απομάκρυνση των προσφύγων.

ΛΙΜΆΝΙ ΆΝΆΧΏΡΗΣΗΣ

ΕΘΝΙΚΌΤΗΤΆ ΠΛΌΙΏΝ

Σμύρνη

Βρετανικά

ΠΡΌΣΦΥΓΕΣ

3.000

Σμύρνη

Γαλλικά πολεμικά

7.000

Σμύρνη

Ιταλικά

1.100

Σμύρνη

ΗΠΑ

2.080

Σμύρνη

α/π Winona- ΗΠΑ

1.800

Σμύρνη

α/π Κων/πολη

2.000

Σμύρνη

α/π Dotch-Ρωσία

5.000

Σμύρνη

α/π Casey

Σμύρνη

Βρετανικά πλοία, ναυλωμένα από την Ελλάδα

Σμύρνη

Ελληνικά

600 40.594 140.046

213.480

ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΣΜΥΡΝΗ

Τσεσμέ

Βρετανικά και ΗΠΑ

Βουρλά

Ελληνικά

10.400

Άϊβαλί

Ελληνικά & βρετανικά

15.200

Καλλίπολη

Βρετανικά

3.800

Γκουλούκ (Β. Αλικαρνασσού)

Ελληνικά

1.052

Μάκρη

Ελληνικά

2.000

Άττάλεια

Ελληνικά

8.005

Άλάγια ή Άλάνια (κοντά στην Αττάλεια)

Ελληνικά

600

Ρόδος Ελληνικά (ήταν υπό ιταλικό έλεγχο)

1.350

ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

6.700

49.107

262.587

ΠΗΓΗ: ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗΣ ΠΡΟΣΦΎΓΩΝ ΤΟΎ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗ ΎΠΑΤΟΎ ΑΡΜΟΣΤΗ (ΠΡΕΣΒΗ) ΤΩΝ ΗΠΑ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΎΠΟΛΗ, 25.11.1922

Η Σμύρνη καίγεται

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Του Σταύρου Μαλαγκονιάρη

Διαφήμιση αναχώρησης του ιαπωνικού πλοίου «Τοκέι Μαρού» στην εφημερίδα του Πειραιά «Σημαία» της 6.9.1922, όπου σημειώνεται ότι δέχεται εμπορεύματα και επιβάτες

Ούτος διεμήνυσε τότε εις τους Τούρκους, ότι επ' ουδενί λόγω εννοεί να παραδώση ανθρώπους τεθέντας υπό την προστασίαν της ιαπωνικής σημαίας, είναι δ’ έτοιμος ν' αντιστή διά των όπλων, απευθυνόμενος συγχρόνως προς την κυβέρνησίν του διά την προσβολήν. Προ τοιαύτης στάσεως του Ιάπωνος κυβερνήτου οι Κεμαλικοί υπεχώρησαν» (εφ. «Εθνος», φ. 3.9.1922)

«μπλόφα» ενός Ιάπωνα πλοιάρχου σε αξιωματικούς του κεμαλικού στρατού έσωσε, μέσα από την κόλαση της Σμύρνης, 325 Ελληνες και Αρμένιους πρόσφυγες, κυρίως γυναίκες και μικρά παιδιά. Συγκεκριμένα, ο άγνωστος μέχρι σήμερα πλοίαρχος του ιαπωνικού εμπορικού ατμόπλοιου «Τοκέι Μαρού» (Tokei Maru), όταν οι Τούρκοι στρατιωτικοί απαίτησαν να αποβιβάσει τους πρόσφυγες που είχε δεχτεί στο πλοίο, αρνήθηκε απειλώντας τους πως θα έστελνε τηλεγράφημα στην ιαπωνική πρεσβεία στην Αθήνα για να γίνει παρέμβαση της κυβέρνησής του για «προσβολήν κατά της σημαίας». Οι στρατιωτικοί τα έχασαν και υποχώρησαν χωρίς να φαντάζονται την «μπλόφα» του καπετάνιου, που γνώριζε ότι η επίσημη θέση της Ιαπωνίας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο ήταν «αυστηρή ουδετερότητα», με τον πανίσχυρο τότε Ιάπωνα υπουργό Εξωτερικών Κοσάι Ουσίντα (Kōsai Uchida) να συγκαταλέγεται στους υποστηρικτές του Κεμάλ. Η ανθρωπιά του Ιάπωνα πλοιάρχου, σε αντιδιαστολή με τη μέχρι τότε στάση των ευρωπαϊκών πλοίων στη σφαγή της Σμύρνης, υπογραμμίστηκε εμφατικά σχεδόν απ’ όλες τις ελληνικές εφημερίδες («Εμπρός», «ΣΚΡΙΠ», «Εθνος», «Ελεύθερος Τύπος», «Αθήναι» κ.ά., φ. 3 και 4.9.1922) αλλά και από αρκετές ξένες. Εκείνο, όμως, που παρέμενε μέχρι τώρα άγνωστο είναι ότι λίγες ημέρες νωρίτερα, ο Ιάπωνας πλοίαρχος είχε μεταφέρει με το «Τοκέι Μαρού» από τη Σμύρνη στον Πειραιά άλλους 1.600 πρόσφυγες! Καθώς τα χρόνια περνούσαν, αυτή η προσφορά των Ιαπώνων ναυτικών πέρασε στη λήθη και έμεινε μια θολή ανάμνηση μέσα από ορισμένες σκόρπιες μαρτυρίες, μπερδεμένες μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. Κάποιες τέτοιες αναφορές έδω-

Φωτογραφία της φλεγόμενης Σμύρνης από το βρετανικό θωρηκτό «HMS George V». Διακρίνεται το επίσης βρετανικό «Αϊρον Ντιουκ»

Ο ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΗΣ ΙΑΠΩΝΑΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ

«Μπλόφαρε» και σαν όμως την αφορμή, την τελευταία δεκαετία, σε δύο ερευνητές, τον ελληνικής καταγωγής Σταύρο Σταυρίδη του Εθνικού Κέντρου Ελληνικών Σπουδών και Ερευνας στο Πανεπιστήμιο Λατρόμπ της Αυστραλίας και τη Γιαπωνέζα καθηγήτρια Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας Νανάκο Μουράτα, να αναζητήσουν περισσότερα ιστορικά στοιχεία. Παρότι, όπως σημειώνουν σε δημοσιεύσεις τους, τα στοιχεία για την επιστημονική τεκμηρίωση του γεγονότος είναι περιορισμένα, «φωτίστηκαν» αρκετές πτυχές της ιστορίας. Από την έρευνα της Γιαπωνέζας καθηγήτριας φαίνεται ότι το «Τοκέι Μαρού» ανήκε στην εταιρεία Νταϊρέν Τόουβα Κίσεν και είχε λιμάνι νηολόγησης το Νταϊρέν (Dairen, τώρα ονομάζεται Dalian), στην περιοχή Kάντο, που ανήκει στην Κίνα αλλά εκείνη την εποχή

βρισκόταν υπό ιαπωνικό έλεγχο. Η δε χωρητικότητά του, σύμφωνα με τις ελληνικές εφημερίδες, ήταν 4.000 τόνοι. Το «Τοκέι Μαρού» είναι άγνωστο πότε έφτασε για πρώτη φορά στον Πειραιά ή εάν ήρθε ξανά μετά το φθινόπωρο του 1922. Ωστόσο, όπως αποκαλύπτει η «Εφημερίδα των Συντακτών», είχε καταπλεύσει τουλάχιστον ακόμα μία φορά, τον Αύγουστο εκείνης της χρονιάς, μεταφέροντας 1.600 πρόσφυγες από τη Σμύρνη. Αυτό προκύπτει από τις στήλες των ημερήσιων εφημερίδων του Πειραιά, που κατέγραφαν αφίξεις και αναχωρήσεις πλοίων (εφ. «Σφαίρα», φ. 26.8.1922/ 8.9.1922 με το νέο ημερολόγιο). Την επόμενη μέρα, στην αθηναϊκή εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος», διαβάζουμε ότι, εκτός από τους πρόσφυ-

γες, με το ιαπωνικό ατμόπλοιο «μετεφέρθησαν επίσης υπό συνοδείαν και 25 Τούρκοι πρόκριτοι του Αδραμμυτίου κατηγορούμενοι επί εσχάτη προδοσία, συνεννοούμενοι μετά του Κεμάλ». Μετά από λίγες μέρες, το ιαπωνικό ατμόπλοιο αναχώρησε από τον Πειραιά για τη Σμύρνη. Εκεί βρέθηκε τις μέρες της μεγάλης σφαγής (31.8. και 1.9/13 και 14.9. με το νέο ημερολόγιο), όπως επιβεβαιώνεται και από δημοσίευμα της εφημερίδας «New York Times», η οποία στις 18.9.1922 (με το νέο ημερολόγιο) έγραφε: «Την Πέμπτη (14 Σεπτεμβρίου) υπήρχαν έξι ατμόπλοια στη Σμύρνη, για να μεταφέρουν τους πρόσφυγες. Ενα γιαπωνέζικο, δύο γαλλικά, ένα αμερικανικό και δύο ιταλικά. Το αμερικανικό και το γιαπωνέζικο πλοίο δέχθηκαν όλους τους πρόσφυγες, χωρίς

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΞΕΡΙΖΩΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 18.8.1922 (31.8)

20.8.1922 (2.9)

21.8.1922 (3.9)

22.8.1922 (4.9)

Το υπουργικό συμβούλιο αποφασίζει τον άμεσο απόπλου του στόλου. Ο υπουργός Ναυτικών δηλώνει ότι «διετάχθη ο κατάπλους εις Σμύρνην διά την τάξιν».

Ο πρόξενος των ΗΠΑ ζητάει από την Ουάσινγκτον «ένα καταδρομικό στη Σμύρνη για την προστασία του προξενείου και των υπηκόων». Τρεις μέρες αργότερα (23.8/5.9), το Στέιτ Ντιπάρτμεντ απαντάει ότι θα καταπλεύσουν στη Σμύρνη αντιτορπιλικά, ξεκαθαρίζοντας ότι «η αποστολή πολεμικών πλοίων είναι αποκλειστικά για την προστασία των Αμερικανών». Αρχίζει η αναχώρηση των στρατευμάτων από τη Σμύρνη.Μαζί τους, οι οικογένειες των αξιωματικών και οι πρώτοι πρόσφυγες.

Επιτάσσονται ατμόπλοια που αναχωρούν από τον Πειραιά «δι’ ανοικτήν θάλασσαν». Διαβεβαιώσεις ότι «δεν πρόκειται να μεταφέρουν πρόσφυγας». Σε πρώτη φάση επιτάσσονται 25 ατμόπλοια. Θα ακολουθήσουν και άλλα. Ανταρσία εν πλω ένοπλων στρατιωτών υποχρεώνει τον πλοίαρχο του ατμόπλοιου «Αιών» να αλλάξει προορισμό και αντί για τη Μυτιλήνη να κατευθυνθεί προς τον Πειραιά.

Συγκέντρωση στη Σμύρνη χιλιάδων γυναικόπαιδων Ελλήνων, Αρμενίων και Κιρκασίων. Στον Πειραιά αποβιβάζονται από τα ατμόπλοια «Αθήναι», «Ρούμελη» και «Ιωάννης» 4.000 στρατιώτες.

Το αμερικανικό «Litchield» στη Σμύρνη

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Φωτορεπορτάζ από την άφιξη στρατιωτών στον Πειραιά της εφημερίδας «Ελεύθερος Τύπος» της 29.8.1922. Στη τελευταία φωτογραφία δεξιά συγκεντρωμένοι συγγενείς περιμένουν τους δικούς τους ή προσπαθούν να μάθουν νέα τους

έσωσε ζωές να ελέγξουν τα χαρτιά τους, ενώ τα άλλα πλοία πήραν όσους είχαν διαβατήριο» (παραλάμβαναν μόνο υπηκόους των κρατών της σημαίας τους). Το απόγευμα της 2ας Σεπτεμβρίου (15.9.) το ιαπωνικό ατμόπλοιο επέστρεψε στον Πειραιά, μεταφέροντας 325 πρόσφυγες. «Ο κυβερνήτης του "Τοκέι Μαρού" συνεκινήθη και έστειλε λέμβους και απόσπασμα εκ των πληρωμάτων προς παραλαβή των. Προσέτρεξαν όμως προ της πλήρους επιβιβάσεως εις τας λέμβους Κεμαλικοί αξιωματικοί, οίτινες εζήτησαν την παράδοσίν των. »Ο Ιάπων [αντιπρόσωπος της εταιρείας] αντετάχθη, ειδοποίησε δε τον κυβερνήτην. Ούτος διεμήνυσε τότε εις τους Τούρκους, ότι επ' ουδενί λόγω εννοεί να παραδώση ανθρώ-

πους τεθέντας υπό την προστασίαν της ιαπωνικής σημαίας, είναι δ’ έτοιμος ν' αντιστή διά των όπλων, απευθυνόμενος συγχρόνως προς την κυβέρνησίν του διά την προσβολήν. Προ τοιαύτης στάσεως του Ιάπωνος κυβερνήτου οι Κεμαλικοί υπεχώρησαν» (εφ. «Εθνος», φ. 3.9.1922). Επίσης, η πειραϊκή εφημερίδα «Σημαία» σημείωνε ότι «ο Ιάπων αντιπρόσωπος διέταξε, σημειωτέον, την δωρεάν μεταφοράν των ανωτέρω γυναικόπαιδων εις Πειραιά». Τα περισσότερα δημοσιεύματα ανέφεραν ότι ο αντιπρόσωπος της εταιρείας που ταξίδευε με το πλοίο ονομαζόταν Λου. Ομως, ορισμένες εφημερίδες («Αθήναι», «Ελεύθερος Τύπος») έγραφαν ότι ο Λου ήταν ο πλοίαρχος. Ερώτημα παραμένει ακόμα εάν το πλοίο έριξε στη θάλασσα μέρος

του φορτίου του για να υποδεχτεί τους πρόσφυγες. Κάτι τέτοιο προέκυψε αργότερα, από ένα τηλεγράφημα του προξένου των ΗΠΑ στη Σμύρνη, Τζ. Χόρτον, προς την Ουάσινγκτον και τη μαρτυρία της συζύγου ενός Αμερικανού καθηγητή του Κολεγίου της Σμύρνης. Σύμφωνα με την Αννα Μπίργκε, το πλοίο είχε «ένα πολύτιμο φορτίο μεταξωτών και πορσελάνης, που αντιπροσωπεύουν πολλές χιλιάδες δολάρια. Ο Ιάπωνας καπετάνιος, όταν συνειδητοποίησε την κατάσταση, δεν δίστασε. Ολο το φορτίο πέρασε στα βρώμικα νερά του λιμανιού και το φορτηγό φορτώθηκε με αρκετές εκατοντάδες πρόσφυγες». Αυτό φαίνεται μάλλον υπερβολικό. Τα ατμόπλοια της εποχής είχαν μαζί με τα φορτία και επιβάτες. Το συγκεκριμένο πλοίο, μάλιστα, στο προηγούμενο ταξίδι του μετέφερε 1.600 επιβάτες. Κατά συνέπεια, οι μόλις 325 επιβάτες δεν δημιουργούσαν τόσο μεγάλο πρόβλημα. Επίσης, από πουθενά δεν προ-

κύπτει ότι στο φορτίο περιλαμβάνονταν τα παραπάνω πολύτιμα είδη. Αντίθετα, από μια οικονομική διαφορά που προέκυψε κατά την επιστροφή του στον Πειραιά με τους ιδιοκτήτες του φορτίου, δύο Αρμένιους εμπόρους, φαίνεται ότι αυτό ήταν 6 τόνοι όπιο και 625 κιλά κοκαΐνης, συνολικής αξίας 200.000 αγγλικών λιρών (εκείνη την εποχή αυτά τα φορτία ήταν νόμιμα και χρησιμοποιούνταν για φαρμακευτικούς λόγους) (εφ. «Σφαίρα», φ. 9 και 10.9.1922). Τελικά, η διαφορά διευθετήθηκε και το πλοίο έφυγε, στις 10 Σεπτεμβρίου, για την Αλεξάνδρεια μέσω Ηρακλείου και Χανίων. Οπως αναφερόταν σε σχετική διαφήμιση, το πλοίο, το οποίο εκπροσωπούσαν τα πρακτορεία Ι.Δ. Αλευρά και Κ. Γ. Αθανασούλα, δεχόταν εμπορεύματα και επιβάτες. Στον Πειραιά φαίνεται ότι το «Τοκέι Μαρού» επέστρεψε στις 22 Σεπτεμβρίου από την Αλεξάνδρεια με «100 τόνους διάφορα εμπορεύματα» και αναχώρησε στις 30/9 για Πορτ Σαΐντ και προφανώς για επιστροφή στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου. Η ανθρωπιστική προσφορά του Ιάπωνα πλοιάρχου ήρθε μόλις τα τελευταία χρόνια στο προσκήνιο και

αποδόθηκε φόρος τιμής από απογόνους Μικρασιατών. Ετσι, στο πάρκο Ηρώων στην Τριανδρία Θεσσαλονίκης, τοποθετήθηκε ένα χαρακτικό, κάτω ακριβώς από το οποίο έχει φυτευτεί μια κερασιά, το αγαπημένο δέντρο των Ιαπώνων, ενώ η Εστία Νέα Σμύρνης, τιμώντας τη μνήμη των Ιαπώνων ναυτικών, απένειμε πλακέτα στον πρέσβη της Ιαπωνίας στην Αθήνα. Η ανθρώπινη ιστορία ενέπνευσε τον σκηνοθέτη Ζάχο Σαμολαδά, που δημιούργησε τη μικρού μήκους ταινία animation «Tokei Maru», ενώνοντας την ιστορία με τη μυθοπλασία και την Ελλάδα με την Ιαπωνία, σε έναν φόρο τιμής στον άνθρωπο αυτό που, προσπερνώντας κώδικες και τον παραλογισμό της βίας, έκανε μια μοναδική πράξη ηρωισμού. Στο animation του Ζάχου Σαμολαδά, τη μουσική έγραψε ο συνθέτης Ryan Camus που ζει στη Βοστόνη και τη μετάφραση στα ιαπωνικά έκανε η κ. Mio Kobayakawa. Η ταινία, με διάρκεια 15', προβλήθηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών στο Καράτσι του Πακιστάν και στο 7ο Διεθνές Φεστιβάλ Ψηφιακού Κινηματογράφου της Αθήνας, όπου απέσπασε το βραβείο Καλύτερης Ταινίας Animation.

Η Σμύρνη στις φλόγες και χιλιάδες πρόσφυγες στην παραλία αναζητούν απελπισμένα τρόπο διαφυγής

(Στην παρένθεση, η ημερομηνία με το νέο ημερολόγιο)

25.8.1922 (7.9)

27.8.1922 (9.9)

31.8.1922 (13.9)

1.9.1922 (14.9)

2.9.1922 (15.9)

Αναχωρεί από τη Σμύρνη με το βρετανικό θωρηκτό «Αϊρον Ντιουκ» ο ύπατος αρμοστής στη Σμύρνη Αρ. Στεργιάδης. Θα αποβιβαστεί στην Κωστάντζα, όπου θα γίνει αντιληπτός από Ελληνες και θα αποδοκιμαστεί έντονα. Μέσω Ελβετίας θα φτάσει στη Γαλλία, απ’ όπου δεν θα επιστρέψει ξανά στην Ελλάδα.

Οι πρώτοι έφιπποι Τσέτες μπαίνουν στη Σμύρνη. Στις 10 το βράδυ έπαυσε η ελληνική διοίκηση της πόλης. Από τις προηγούμενες μέρες, χιλιάδες πρόσφυγες περνάνε με κάθε πρόσφορο μέσο από τα μικρασιατικά παράλια στα κοντινά ελληνικά νησιά.

Το θωρηκτό «Αβέρωφ», αντιτορπιλικά του Π.Ν. και επίτακτα ατμόπλοια αρχίζουν να επιβιβάζουν τις τελευταίες στρατιωτικές μονάδες από τον κόλπο του Πανόρμου και την Αρτάκη.

Στον Πειραιά κατέπλευσε το αμερικανικό αντιτορπιλικό «Σίμπσον», με τον Αμερικανό πρόξενο στη Σμύρνη και την οικογένειά του, υπαλλήλους του προξενείου και ορισμένους Ελληνες. Με το αντιτορπιλικό «Lawrence» έφτασε ο υποπρόξενος με τα αρχεία του προξενείου.

Πραγματοποιείται σύσκεψη αξιωματούχων των συμμαχικών δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη και ζητείται από τον Κεμάλ να επιτρέψει την είσοδο ελληνικών πλοίων στη Σμύρνη για απομάκρυνση των Ελλήνων. Αρχικά εγκρίνεται η είσοδος ελληνικών πλοίων χωρίς σημαία. Αρχίζει η εκκένωση. Καθημερινά αναχωρούσαν μέχρι την 1η Οκτωβρίου 30.00040.000 πρόσφυγες.

Ελληνικά θωρηκτά στη Σμύρνη

Τσέτες

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

ΒΥΡΩΝΑΣ

Η γειτονιά των προσφύγων Της Ντίνας Ιωακειμίδου

ην άνοιξη του 1924, στην επέτειο των εκατό χρόνων από τον θάνατο του λόρδου Μπάιρον, ο πρώτος αστικός προσφυγικός συνοικισμός έχει ήδη οικοδομηθεί. Η Ελλάδα έχει απευθυνθεί στην Κοινωνία των Εθνών για τη διασφάλιση δανείου για την αποκατάσταση του 1,2 εκατ. προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Οι απόγονοι του φιλέλληνα λόρδου Μπάιρον καταφτάνουν στην Αθήνα ενόψει των εγκαινίων του προσφυγικού συνοικισμού του Παγκρατίου και εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης προς τη Μεγάλη Βρετανία, ο συνοικισμός λαμβάνει το όνομα του Βύρωνα. Πάνω στη μαρμάρινη επιγραφή των εγκαινίων απλώνεται η αγγλική σημαία, ενώ οι γύρω δρόμοι του συνοικισμού βαφτίζονται με αλλότρια ονόματα που δεν θυμίζουν σε τίποτε τη χαμένη πατρίδα. Οι πρόσφυγες αγανακτούν και την άλλη μέρα, με σκάλες και σφυριά, ξηλώνουν όλες τις πινακίδες και τις αντικαθιστούν με άλλες. Αυτή είναι η Χρυσοστόμου Σμύρνης και αυτή η Ευαγγελικής Σχολής και ούτω καθεξής... Αυτοτελής δήμος γίνεται ο συνοικισμός το 1934, φέροντας πάντα το όνομα του Βύρωνα, ενώ πρώτος δήμαρχος εκλέγεται ο Μικρασιάτης γιατρός Νικόλαος Φραγκιάδης. Για τους πρόσφυγες όμως και τους απογόνους τους, ο Δήμος Βύρωνα ήταν τότε και είναι και τώρα αυτό ακριβώς που ο Μενέλαος Λουντέμης περιέγραψε ως τα λουλούδια της Ιωνίας που πέσανε από τον Υμηττό. «Η Ιωνία τίναξε την ανθισμένη ποδιά της και τα λουλούδια πέσανε κάτω από τον Υμηττό» σύμφωνα με τον μεγάλο λογοτέχνη.

Γλιτώσαμε μωρέ από τη σφαγή και θα πεθάνουμε στην πατρίδα από τη βρόμα και τη δυσωδία;»

Ερευνα Σε μια έρευνα που διενήργησε στον Δήμο Βύρωνα πριν από μερικά χρόνια η δραστήρια ειδική γραμματέας της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδας, Μαριάννα Μαστροσταμάτη, διαπίστωσε πως η συντριπτική πλειονότητα των κατατρεγμένων της Ιωνίας που κατέφτασαν στον πρώτο αστικό προσφυγικό καταυλισμό της χώρας προερχόταν από τη Σμύρνη. Για να επιτευχθεί ο σκοπός της έρευνας, η κ. Μαστροσταμάτη ζήτησε τη συνδρομή της εκκλησίας και την άδεια να μπει σε σχολεία του δήμου για να ελέγξει τα αρχεία. Οπως διαπιστώθηκε, για το 99,9% των παιδιών που φοιτούσαν στα Δημοτικά, ως τόπος γέννησης ορίζεται η Σμύρνη. Σελίδα μετά τη σελίδα αναγραφόταν στα σχολικά αρχεία γι' αυτά τα παιδιά: Ορφανός. Ή: Πατρός αιχμαλώτου. Από τις αρχές του Σεπτέμβρη του

Στο Διοικητήριο, αποκάλυψη της πλάκας 16-4-1924, δεύτερα εγκαίνια και ονοματοδοσία του συνοικισμού

1922 που οι πρόσφυγες άρχισαν να καταφτάνουν καθημερινά με πλοία στο λιμάνι του Πειραιά, όλοι οι δημόσιοι χώροι της Αθήνας και του Πειραιά καταλήφθηκαν. Πλατείες, δρόμοι, δημόσιες υπηρεσίες, σχολεία, θέατρα, εκκλησίες. Παράλληλα, επιβλήθηκαν επιτάξεις κατοικιών, προκαλώντας τις πρώτες προστριβές μεταξύ γηγενών και προσφύγων. Συγκατοίκηση Στις αρχές Δεκεμβρίου του 1922, σύμφωνα με ανακοίνωση του γραφείου του δημάρχου Αθηνών, περίπου 70.000 πρόσφυγες διέμεναν σε 130 πρόχειρους καταυλισμούς διάσπαρτους σε ολόκληρη την πόλη. Η δημοτική αρχή επιδόθηκε σε έναν αγώνα με τον χρόνο για να καθαρίσει και να διαμορφώσει κατάλληλα χώρους στους οποίους θα μπορούσαν να διαμείνουν προσωρινά οι πρόσφυγες. Εξάλλου «η αναγκαστική συγκατοίκηση γηγενών και προσφύγων στα σπίτια των πρώτων έπρεπε άμεσα να αντιμετωπιστεί για να αποφευχθούν ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα. Επρεπε λοιπόν το συντομότερο δυνατό να κατασκευαστούν οικήματα σε χώρους εκτός του οικιστικού ιστού της πόλης με στόχο να στεγαστούν σε αυτά οι πρόσφυγες που διέμεναν στα επιταγμένα σπίτια των γηγενών, αλλά

και στους επιταγμένους δημόσιους χώρους όπως τα σχολεία» σύμφωνα με το ιστορικό του Μ. Χαραλαμπίδη («Πρόσφυγες και γηγενείς στη μεσοπολεμική Αθήνα: πτυχές μιας δύσκολης συμβίωσης»). «Ο πρώτος διαχωρισμός», εξηγεί η κ. Μαστροσταμάτη, «διενεργείται με βάση την κοινωνική προέλευση των προσφύγων. Αγρότες και αστοί. Οι αγρότες, σε συνάρτηση πάντα με το είδος της καλλιέργειας που διενεργούσαν, καπνά, σταφίδα, αμπέλια, μοιράζονται και μεταφέρονται στη Μακεδονία, την Κρήτη και ούτω καθεξής. Στον Πειραιά και στη συνέχεια στον Βύρωνα ήρθαν πρόσφυγες προερχόμενοι από την ευρύτερη διοικητική περιφέρεια της Σμύρνης». Η Ελλάδα, μια χώρα τότε πέντε εκατομμυρίων κατοίκων, είναι ηττημένη, πολιτικά διχασμένη, οικονομικά εξουθενωμένη από τη δεκαετή πολεμική επιχείρηση και με το όραμα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων να έχει σβήσει. Μπροστά της έχει την πρόκληση της ενσωμάτωσης 1,2 εκατ. προσφύγων. Οι συνθήκες είναι άθλιες: «Γλιτώσαμε μωρέ από τη σφαγή και θα πεθάνουμε στην πατρίδα από τη βρόμα και τη δυσωδία;» όπως περιγράφεται στο καταπληκτικό κείμενο-θεατρικό μονόλογο της Μικρασιάτισσας ρεμπέ-

τισσας Αγγέλας Παπάζογλου. Προσφεύγει η Ελλάδα λοιπόν στην Κοινωνία των Εθνών. «Οι ίδιοι οι πρόσφυγες δεν αισθάνονται ως ενιαίο σύνολο» διευκρινίζει η κ. Μαστροσταμάτη. «Και αυτό καθώς είναι εντελώς διαφορετική η κοινωνική προέλευση των ίδιων των προσφύγων. Αλλοι είναι αστοί, άλλοι είναι αγρότες. Για τους γηγενείς, οι πρόσφυγες απεικονίζουν την απώλεια της Μεγάλης Ιδέας. Επίσης, οι πολεμικές επιχειρήσεις συνεχίζονται επί πολλά έτη. Είναι μια κοινωνία επομένως ήδη εξουθενωμένη. Από την πλευρά τους, οι πρόσφυγες έχασαν τα πάντα. Τους ανθρώπους τους και τις περιουσίες τους. Η προσφυγιά είναι ένα βαρύ τραύμα. Είναι κληρονόμοι ενός μεγάλου πολιτισμού, όμως πια ανέστιοι. Αυτό που πρέπει να κάνουν είναι να επιβιώσουν. Και το πετυχαίνουν με τον τσαμπουκά τους». Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων ανέλαβε αρχικά το Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων και στη συνέχεια η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ), με πρώτο πρόεδρο τον Χένρι Μοργκεντάου. Η οικοδόμηση του Βύρωνα «Στην πραγματικότητα δημιουργείται ένα πέταλο γύρω γύρω από την Αθήνα όπου εγκαθίστανται με

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

39 41

από τη Σμύρνη γεννιέται σμόνητης πατρίδας. Οι σύλλογοι λαμβάνουν τη μορφή των Νομικών Προσώπων με καταστατικό και ο πρώτος που δημιουργείται είναι η Πανιώνιος Στέγη στον Βύρωνα. Πέραν όμως της συναισθηματικής ανάγκης, υπάρχουν και πρακτικοί λόγοι για τη δημιουργία τους. Η συντριπτική πλειονότητα των προσφύγων δεν διαθέτουν χαρτιά που να πιστοποιούν την ταυτότητά τους. Αυτό μπορεί να γίνει εφικτό μέσω των συλλόγων και των μαρτύρων συγχωριανών και συντοπιτών. Ετσι εκδίδονται βεβαιώσεις για τις ταυτότητες των μελών τους.

Πάνω: Κεντρικός δρόμος Βύρωνα. Δεξιά: Ιδρυτική πλάκα Βύρωνας. Τοποθετήθηκε στο Διοικητήριο, βρίσκεται τώρα στην πλατεία Ελ. Βενιζέλου (Αγ. Λαζάρου)

Πρώτες κατοικίες, συνοικισμός Παγκρατίου

την πάροδο του χρόνου οι πρόσφυγες. Ετσι δημιουργείται η Β' εκλογική περιφέρεια Αθηνών, διαχωρίζοντας τους γηγενείς από τους πρόσφυγες. Παράλληλα, υπάρχει το υδάτινο όριο του Ιλισού ποταμού. Η περιοχή στην οποία οικοδομήθηκε ο προσφυγικός καταυλισμός ονομαζόταν στην αρχαιότητα Ποτάμιος, καθώς τη διέσχιζαν τρία ποτάμια. Μάλιστα, το 1925 ανακαλύφθηκε στην περιοχή της πλατείας Μαρτάκη (Δεληολάνη) το επιτύμβιο ανάγλυφο της Φαναγόρας. Η περιοχή εδώ στον Βύρωνα ήταν εντελώς άδεια. Ρουμελιώτες τσιφλικάδες με πρόβατα υπήρχαν γύρω, το σπίτι (σημερινή σχολή χορού) της Ισιδώρας Ντάνκαν και ένα εξοχικό κέντρο στο οποίο έρχονταν να διασκεδάσουν οι Παγκρατιώτες. Αρχίζουν λοιπόν οι απαλλοτριώσεις από το κράτος για να εγκατασταθούν οι πρόσφυγες. Οικοδομείται από την ΕΑΠ ο προσφυγικός συνοικισμός που αποτέλεσε και πρόβα τζενεράλε του τρόπου που θα χτιστούν οι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί. Το έργο της οικοδόμησης αναλαμβάνει ο αρχιτέκτονας-μηχανικός του υπουργείου Παιδείας Γιώργος Σούλης στη βάση των γερμανικών εργατικών κατοικιών τεχνοτροπίας Μπαουχάους» τονίζει η ειδική γραμματέας της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδας.

Νηπιοτροφείον Μοργκεντάου 1925

Ο σχεδιασμός προβλέπει την παράδοση 1.764 κατοικιών, αγορά, ιατρείο, εργαστήρια ταπητουργίας και χειροτεχνίας, δύο πέτρινες γέφυρες, Δημοτικό σχολείο. Πρόκειται για δίπατα σπίτια τα οποία διατάσσονται περιμετρικά γύρω από μια ορθογώνια αυλή και περικλείονται από τις οδούς Κολοκοτρώνη, Μεσολογγίου κτλ. «Σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο χτίζονται στις γωνίες τα δίπατα σπίτια και στη μέση τα ενός ορόφου. Από τα δίπατα οικοδομήματα δημιουργούνταν τέσσερα σπίτια συνολικού εμβαδού 35 τετραγωνικών μέτρων. Με δυο λόγια, προβλέπεται ένα κύριο δωμάτιο και ένας βοηθητικός χώρος. Από τη διάταξη αυτή δημιουργούνται τα περίφημα στενά του Βύρωνα (σ.σ. δρόμοι διαφυγής κατά την περίοδο της Κατοχής). Στα στενά λοιπόν αυτά στήνουν τα πλυσταριά τους, τις τουαλέτες τους και τα λουτρά τους, καθώς ούτε παροχή νερού υπάρχει, ούτε αποχέτευση». Τα οικοδομικά τετράγωνα αριθμούνται με τα γράμματα της αλφαβήτου. Οικοδομικό τετράγωνο Α-Β και ούτω καθεξής. Τα εγκαίνια και η ανυπακοή Η Κοινωνία των Εθνών δίνει στην Ελλάδα το 1924 προσφυγικό δάνειο ύψους 12.300.000 λιρών Αγγλίας, το οποίο εκχωρήθηκε σε δόσεις. Το ποσό

επιμερίστηκε μεταξύ των αγγλικών τραπεζών (7,5 εκατομμύρια λίρες), των αμερικανικών τραπεζών (2,3 εκατομμύρια λίρες), ενώ πιστώθηκαν και οι ελληνικές τράπεζες με το ποσό των 2,5 εκατομμυρίων λιρών! Τη διαχείριση του δανείου ανέλαβε η ΕΑΠ, ενώ οι όροι παραχώρησης του δανείου κρίνονται ως εξαιρετικά επαχθείς. «Και έρχεται η ώρα των εγκαινίων του προσφυγικού συνοικισμού του Παγκρατίου το 1924, οπότε καταφτάνουν οι απόγονοι του λόρδου Βύρωνα και Βρετανοί τραπεζίτες, ενώ παρίστανται ο βασιλιάς Γεώργιος Β' μετά της συζύγου του βασίλισσας Ελισάβετ, ο πρωθυπουργός Στυλιανός Γονατάς και άλλοι επίσημοι. Η μαρμάρινη επιγραφή των εγκαινίων στολίζεται με την αγγλική σημαία προκαλώντας τη δυσφορία των προσφύγων και ο συνοικισμός λαμβάνει το όνομα συνοικισμός του Βύρωνα. Οι δε γύρω δρόμοι παίρνουν αντίστοιχα ονόματα. Δεν έμειναν βέβαια για πολύ στη θέση τους καθώς οι πρόσφυγες, με σκάλες και σφυριά, φρόντισαν να τις αντικαταστήσουν με άλλες και με ονόματα που παρέπεμπαν στη χαμένη πατρίδα» προσθέτει η κ. Μαστροσταμάτη. Οι πρόσφυγες συστήνουν αμέσως τους συλλόγους τους αναβιώνοντας μέσω αυτών το φαντασιακό της αλη-

Οι παστρικές και το νέο προλεταριάτο Κυρίως γυναίκες και παιδιά συνθέτουν τα πρώτα κύματα των προσφύγων. Στην πραγματικότητα δεν βρίσκεις άρρεν μέλος οικογένειας από τα 18 έως τα 45 έτη. Οι περισσότεροι είτε έχουν πεθάνει είτε βρίσκονται αιχμάλωτοι, ενώ εν τέλει επέστρεψαν λίγοι, όσοι επέζησαν, με την ανταλλαγή. Η συνηθέστερη εικόνα είναι αυτή των νέων μαυροφορεμένων γυναικών. Ομως για να επιβιώσει η οικογένεια, τα μωρά, τα παιδιά και τα ηλικιωμένα μέλη, οι γυναίκες πρέπει να εργαστούν. Και το πράττουν. Γίνονται κεντήστρες, πωλήτριες, ράφτρες, δασκάλες, δακτυλογράφοι, ή κάνουν τη δουλειά της οικονόμου σε σπίτια πλουσίων. «Δεν επαιτούσαν, πάλεψαν για να θρέψουν τις οικογένειές τους. Στο ταπητουργείο εδώ στον Βύρωνα διδάχτηκαν από πρόσφυγες της Σπάρτης Πισιδίας (Ισπάρτα), που είχαν σημαντική ταπητουργική παράδοση, την τέχνη της κατασκευής του χαλιού με πέλος που ήταν άγνωστη εδώ» σημειώνει η κ. Μαστροσταμάτη. Οι Σμυρνιές, για να μπορέσουν να εργαστούν, διεκδικούν και πετυχαίνουν μεγαλύτερα σχολεία για να συμπεριληφθούν όλα τα παιδιά του προσφυγικού συνοικισμού -εξάλλου στη Σμύρνη η εκπαίδευση ήταν ήδη υποχρεωτική- ενώ ζητούν και τη σύσταση παιδικών σταθμών για να μπορέσουν να εργαστούν. Κάπως έτσι δημιουργείται στον Βύρωνα το πρώτο Νηπιοτροφείο της χώρας. «Γεγονός που, όπως αντιλαμβάνεσαι, προκάλεσε σοκ στη συντηρητική κοινωνία της εποχής. Οι φιλοβασιλικές εφημερίδες οργίαζαν: Παρατάνε τα παιδιά τους οι άστοργες μητέρες κτλ» προσθέτει γελώντας η κ. Μαστροσταμάτη. «Ενάμισι εκατομμύριο πεινασμένα στόματα. Ενάμισι εκατομμύριο φτηνά εργατικά χέρια, ενάμισι εκατομμύριο διψασμένοι άνθρωποι για δουλειά, για γαλήνη, για ελπίδα, τριγυρνούσαν στους δρόμους της Ελλάδας με τα χέρια στις άδειες τσέπες...» αναφέρει η Διδώ Σωτηρίου.

Σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο χτίζονται στις γωνίες τα δίπατα σπίτια και στη μέση τα ενός ορόφου. Από τα δίπατα οικοδομήματα δημιουργούνταν τέσσερα σπίτια συνολικού εμβαδού 35 τετραγωνικών μέτρων. Από τη διάταξη αυτή δημιουργούνται τα περίφημα στενά του Βύρωνα»

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

ΒΥΡΩΝΑΣ

Πογκρόμ από τους γηγενείς Οι εξαθλιωμένοι πρόσφυγες, στην πλειονότητά τους γυναίκες και ανήλικα παιδιά, κατέστησαν οι εύκολες λείες του χαμηλού εργοστασιακού μεροκάματου. Οι εργοδότες τούς προτιμούσαν ως ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό αφού λόγω της κατάστασής τους ήταν πρόθυμοι να εργαστούν με χαμηλότερες αποδοχές από τους γηγενείς, συνθέτοντας έτσι το πρόπλασμα ενός νέου προλεταριάτου. «Σε κάθε περίπτωση, οι πρόσφυγες έχουν γίνει ένα είδος τσίρκου για το φιλοθέαμον κοινό του Παγκρατίου. Περνάγανε για βόλτα από τα προσφυγικά σπίτια, αυτά όπως τα περιγράψαμε με τα στενά, εκεί όπου πλενόντουσαν και βάζαν τις μπουγάδες τους. Περνάγανε δυο και τρεις φορές την ημέρα, να δουν τα ρούχα, τις λευκές μπουγάδες και να ξεσηκώσουν ενίοτε τα περίτεχνα κεντήματα. Γιατί μέσα σε όλη αυτή τη δυστυχία και τη φτώχεια πάντα ένα κέντημα, ένα ασπρόρουχο, ένα όμορφο τραπεζομάντιλο είχε διασωθεί, συνθέτοντας μια απόλυτα σουρεαλιστική εικόνα. Εννοείται ότι δεν έμεινε ασχολίαστη η εμμονή των προσφύγων γυναικών με την προσωπική υγιεινή. Βγαίναν με τις ρόμπες τους στα στενάκια αυτά και πλενόντουσαν καθημερινά. Γεγονός ασύνηθες για τα δεδομένα της εποχής. Το ερώτημα επομένως που θέτανε μεταξύ τους οι γηγενείς ήταν: Αυτές γυναίκες, μόνες, χωρίς άντρες, γιατί πλένονται καθημερινά; Αρα είναι παστρικές...» συμπληρώνει η ειδική γραμματέας της ΟΠΣΕ.

Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την προσφυγικήν αγέλην. Η Αθήνα δεν είναι πια η πόλη μόνο των καθαρών Ελλήνων, αλλά και η πόλη των προσφύγων» Γεώργιος Βλάχου «Καθημερινή»

Οι ανεπιθύμητοι και οι συγκρούσεις Τα αισθήματα του ελληνικού κράτους έναντι των προσφύγων αποτυπώνονται στον νόμο 2870-1922 που εκδόθηκε στις 18 Ιουλίου από τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον Δ. Γούναρη «Περί μεταφοράς προσώπων ομαδόν ερχομένων εις Ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής». Με τον νόμο αυτό ορίστηκε η απαγόρευση εισόδου στην Ελλάδα στον ελληνικό μικρασιατικό πληθυσμό εφόσον δεν ήταν εφοδιασμένοι «διά τακτικών διαβατηρίων νομίμως τεθεωρημένων». Οι γηγενείς εν πολλοίς αντιμετώπισαν ξενοφοβικά, ρατσιστικά, βίαια, ακόμη και με πογκρόμ τους ξεριζωμένους. Η ιστορία που επαναλαμβάνεται πάλι και πάλι σαν τραγωδία... Χαρακτηριστική είναι η αποστροφή του εκδότη της εφημερίδας «Καθημερινή», Γεώργιου Βλάχου: «Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την προσφυγικήν αγέλην. Η Αθήνα δεν είναι πια η πόλη μόνο των καθαρών Ελλήνων, αλλά και η πόλη των προσφύγων». Συγκρούσεις για τις απαλλοτριώσεις μεταξύ των ντόπιων και των προ-

Το παλιό Δημαρχείο, κέντρο υγείας του ΕΕΣ

σφύγων καταγράφηκαν και στον Βύρωνα. Οι πρόσφυγες έλαβαν δάνεια τα οποία αποπλήρωσαν. Στην περιοχή Κοπανά στον Βύρωνα, στον Υμηττό, όπου υπήρχαν στάνες, βοσκοτόπια και πρόβατα, σημειώθηκαν επεισόδια, τα οποία σε κάθε περίπτωση δεν έλαβαν την έκταση και ένταση που καταγράφεται σε άλλες περιοχές. «Ο Τύπος της εποχής διαιρείται μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών εφημερίδων. Οι φιλοβασιλικές καθυβρίζουν τους πρόσφυγες ενώ οι φιλοβενιζελικές ακολουθούν μετριοπαθέστερη στάση. Το "άντε βρε Τουρκόσπορε" και το "άι πάγαινε ρε Βλάχε" ήταν πάντως συνηθέστατο στις φιλοφρονήσεις μεταξύ γηγενών

και προσφύγων» καταλήγει η κ. Μαστροσταμάτη. Μνήμες Απόγονος προσφύγων και από τους δύο γονείς της, η κ. Μαστροσταμάτη ξεδιπλώνει στην «Εφ.Συν.» το μαρτυρικό οδοιπορικό και τη δίψα για ζωή και επιβίωση των ξεριζωμένων και ανέστιων. Η μαμά της στην καταστροφή της Σμύρνης ήταν δώδεκα ετών. Η γιαγιά της η Λουλούδα ήταν κόρη εύπορης οικογένειας, καθώς ο πατέρας της ήταν έμπορος που συναλλασσόταν με τη Ρουμανία. Καλοαναθρεμμένη και αρχόντισσα. «Φύγετε» της είπε ο άντρας της. Ο ίδιος μεταμφιέστηκε γριά γυναίκα για να

Βασιλιάς Γεώργιος Β’ , μετά της συζύγου του βασίλισσας Ελισάβετ, η οποία φοράει και μαύρη πλερέζα λόγω της πρόσφατης απώλειας (11-1-23) του πεθερού της Κωνσταντίνου Α΄. Ο Γεώργιος επίσης φοράει πένθος στο αριστερό μανίκι. Ανάμεσά τους ο Στυλιανός Γονατάς, πρωθυπουργός. Πίσω από τον βασιλιά φαίνεται το κεφάλι του Γεωργίου Παπανδρέου και αριστερά ο Απόστολος Δοξιάδης, υπουργός Περιθάλψεως

γλιτώσει από τους Τούρκους. Ομως έκανε το λάθος να την πλησιάσει εκεί στην εκκλησία που τους είχαν συγκεντρώσει και να της μιλήσει. Οι Τούρκοι τον αναγνώρισαν. «Θα ξαναγυρίσω» τους είπε. Και ήταν η τελευταία φορά που τον έβλεπαν. Η Λουλούδα είχε πέντε παιδιά και ήταν έγκυος στο έκτο. Οταν ξεκίνησαν την πορεία από τα Αλατσάτα, η Λουλούδα καθοδήγησε τους συγχωριανούς της. «Αφέντρα μάνα, μη φεύγεις. Πώς θα ζήσουμε;» της φώναζαν οι Τουρκάλες κλαίγοντας. Η Λουλούδα ήταν 30 χρόνων. Κάποια στιγμή τα παιδιά δίψασαν, δεν μπόρεσαν όμως να πιουν νερό. Το νερό της βρύσης ήταν κόκκινο από το αίμα των σφαγμένων. Κουβάλαγε μαζί της έναν τενεκέ με αλεύρι. Ενας Τούρκος πήγε να της τον πάρει. Με παρακάλια και κλάματα του έδειξε τα παιδιά που πεινάνε. «Βρε γιόκα μου, έχω αλεύρι μέσα να κάνω μερικές πιτούλες να φάνε. Μη μου το πάρεις» είπε. Κατάφερε αυτή, τα παιδιά της και οι συγχωριανοί της να φτάσουν σώοι στη Μυτιλήνη. Εκεί, το βράδυ στα αντίσκηνα και στα κρυφά, στον τενεκέ κάτω από το αλεύρι έβγαιναν οι κρυμμένες λίρες. «Μαύρο ψωμί φάγαμε στη Μυτιλήνη. Αισχροκέρδεια και μαύρη αγορά». Μετά τους μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια στον Πειραιά. Αποβάλλει το μωρό που κυοφορούσε και χάνει το ένα μικρό παιδί. Η θνησιμότητα ήταν τεραστίων διαστάσεων μεταξύ των προσφύγων. Ταλαιπωρημένοι και ψυχικά εξοντωμένοι, φτάνουν στον Αγ.

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

39 43

στα ξεριζωμένα αδέλφια μας συνοικισμό στον Βύρωνα ήταν μόνο μία ντόπια με τον άντρα της μεταξύ των προσφύγων. Σαν τη μύγα μέσα στο γάλα. “Πουλάκι μου”, της έλεγε η μάνα μου, “όταν μας τελειώνει κάτι από το ντουλάπι, το αντικαθιστούμε αμέσως. Αντε πάρε τώρα τον μαϊντανό που ζητάς, αλλά φρόντισε να αγοράσεις άλλον. Εμείς οι Μικρασιάτες όταν κάτι μας τελειώνει δεν τρέχουμε στον γείτονα. Πορευόμαστε με αυτά που έχουμε”». Και στα γλέντια τους; «Στα γλέντια τους τραγουδούσαν οι ίδιοι. Το όνειρο της επιστροφής στην πατρίδα είχε σβήσει γρήγορα. Ομως κάθε φορά τσούγκριζαν τα ποτήρια και έλεγαν “άντε και καλή πατρίδα” και μετά έπεφτε νεκρική σιγή...».

Το Διοικητήριο του συνοικισμού επί της πλατείας Αγ. Λαζάρου, όπου αργότερα στεγάστηκε το ΠΙΚΠΑ

Σπυρίδωνα στο Παγκράτι και μπαίνουν σε μια αποθήκη. «Δεν θα κουνήσετε από εδώ», λέει στα παιδιά, «πρέπει να βρω ένα πάπλωμα για να κοιμηθούμε», και τρέχει προς Καισαριανή όπου έχουν στηθεί τα πρώτα παραπήγματα για τους πρόσφυγες. Οποιος προλάβαινε τον Κύριο έβλεπε. Οποιος προλάβαινε πρώτος έβαζε τους μπόγους του στην παράγκα. «Εκεί στην Καισαριανή έζησε μέχρι το τέλος της ζωής της. Ηταν πολύ δυναμική γυναίκα. Ομως εγώ δεν τη θυμάμαι χαρούμενη. Δεν μου τραγούδαγε. Τη θυμάμαι πικραμένη. Τη θυμάμαι να κάθεται ανακούρκουδα στον καναπέ και να πλέκει. Το 1928 η μάνα μου παντρεύτηκε τον πατέρα μου και ήρθαν στον Βύρωνα. Η οικογένεια του πατέρα μου βγήκε στη Χίο, όμως τους έδιωξαν από εκεί και κατέληξαν στον Πειραιά» προσθέτει η κ. Μαστροσταμάτη. Το κασελάκι με τα προικιά Στον Βύρωνα εγκαθίσταται η μητέρα της με τον πατέρα της, ενώ μαζί τους συγκατοικεί και η αδελφή του πατέρα της. Ενας αυστηρός και δύσκολος άνθρωπος, όπως τον περιγράφει η κ. Μαστροσταμάτη. Η θεία της στην Καταστροφή ήταν και αυτή δώδεκα ετών. Μέσα στην κάμαρή της είχε ένα κασελάκι το οποίο μάλιστα το σκέπαζε με κάλυμμα. Εμπαινε μέσα και άνοιγε το κασελάκι και ξεδίπλωνε κάποια ασπρόρουχα, ίσως και προικιά. Δεν παντρεύτηκε ποτέ. Οταν δε έφευγε από το σπίτι, κλείδωνε την κάμαρή της. Ωσπου μια ημέρα φεύγει βιαστικά και ξεχνάει να κλειδώσει. Η ειρω-

νεία της τύχης είναι ότι η νεαρή Μαριάννα Μαστροσταμάτη είναι και αυτή δώδεκα ετών. Η περιέργεια την παρακίνησε να ανοίξει το κασελάκι. Και βρίσκει μια επιστολή βεβαίωσης για την απώλεια της παρθενίας της θείας της. Η επιστολή βεβαίωνε ότι η θεία είχε βιαστεί από Τούρκο ενώπιον συγγενών και γειτόνων στην Αγία Τράπεζα της εκκλησίας. «Αμφιβάλλω πολύ για τα περί Αγίας Τραπέζης» σημειώνει η ίδια. «Προφανώς, για να ενισχυθεί το μίσος προς την άλλη πλευρά, έμπαινε το στοιχείο της υπερβολής. Οι νεαρές κοπέλες που βιάσθηκαν λάμβαναν χαρτί για το γεγονός αυτό. Το θέμα της αγνότητας ήταν σημαντικό για μια γυναίκα. Οχι, ποτέ το θέμα δεν συζητήθηκε ανοιχτά από κανέναν στην οικογένεια. Ηταν το μυστικό. Ποτέ δεν μίλησε κανείς γι' αυτό. Η θεία ποτέ δεν παντρεύτηκε...».

Αντε και καλή πατρίδα «Μωρέ αυτή είναι η Αθήνα; Αυτή είναι η μητέρα πατρίδα που πάντα είχαμε νταλγκά; Παντού βλέπεις φουστανέλες, τσαρούχια, φέσια και πρόβατα. Και τι μικρές σημαίες είναι αυτές; Εμείς στη χαμένη πατρίδα είχαμε στις κασέλες μεγάλες ελληνικές σημαίες και πλουμιστές» μονολογούσαν οι πρόσφυγες σοκαρισμένοι από την εικόνα μιας καθυστερημένης και υπανάπτυκτης Ελλάδας. «Η αρχοντιά τους επί της ουσίας δεν χάθηκε ποτέ. Ούτε η κοκεταρία αυτών των γυναικών» θυμάται η κ. Μαστροσταμάτη και προσθέτει: «Μια φορά που ήταν να πάνε σε γάμο, θεωρήθηκε αυτονόητο ότι θα φορέσουν καπέλα για να παραστούν στην τελετή. Εντάξει, έγιναν θέαμα. Είχαν όμως κι αυτές έναν τσαμπουκά, βρε παιδί μου. Εδώ στον προσφυγικό

Σκηνές προσφύγων στον συνοικισμό Παγκρατίου

Κολυμπώντας προς το καράβι Ο μπάρμπα Στέλιος Γιαννουσάκης ήταν ενός έτους στην καταστροφή της Σμύρνης. Γεννήθηκε το 1921 και σήμερα είναι 97 ετών. Ο πατέρας του ήταν εργοδηγός στα τρένα. Είχε δουλέψει στους σιδηροδρόμους της Τουρκίας που κατασκεύαζαν οι Γάλλοι ώσπου κλήθηκε να εργαστεί και στους σιδηροδρόμους στη Θεσσαλονίκη. Ολη η οικογένεια είχε μετεγκατασταθεί στην Ελλάδα. Ομως ένα πρόβλημα υγείας του μικρού τότε Στέλιου υποχρέωσε τη μητέρα του να επιστρέψει μαζί του στη Σμύρνη. Η συνέχεια; «Η μητέρα μου μπήκε σε μια βάρκα μαζί με εμένα. Ομως δεν μας χώραγε. Είδε ότι δεν είχαμε ελπίδες και βούτηξε στη θάλασσα αφήνοντας εμένα πίσω. Κατάφερε να προσεγγίσει κολυμπώντας το πλοίο μαζί με άλλους. Πιαστήκαν από τη σκάλα και έτσι καταφέραμε να μπούμε όλοι στο πλοίο. Ο πατέρας μου, όπως καταλαβαίνεις, ήταν στην Ελλάδα και είχε τρελαθεί από την αγωνία του. Ομως ξαναβρεθήκαμε όλοι μαζί. Οχι, γρήγορα οι πρόσφυγες κατάλαβαν ότι επιστροφή στην Ιωνία δεν υπήρχε. Προσαρμόστηκαν στη νέα τους ζωή. Και πάλεψαν με νύχια και με δόντια» δηλώνει στην «Εφ.Συν.» ο αειθαλής μπαρμπα-Στέλιος. Μουσείο Μικρασιατών στον Βύρωνα Η απόφαση έχει ήδη εγκριθεί και οι εργασίες προχωρούν για τη μετατροπή του παλαιού δημαρχείου του Βύρωνα σε μουσείο. Πρόθεση της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Ενώσεων Ελλάδας είναι η δημιουργία ενός διαδραστικού μουσείου που με ψηφιακές εικόνες θα καταδεικνύει τις συνθήκες που βίωσαν οι πρόσφυγες. Το σπιτάκι των 35 τ.μ. στο οποίο για να χωρέσουν οι πολυπληθείς οικογένειες μετέτρεπαν το συρτάρι από το κομό σε παιδικό κρεβατάκι και κάποιοι κοιμόντουσαν κάτω από τα κρεβάτια...

Οι πρόσφυγες κατάλαβαν ότι επιστροφή στην Ιωνία δεν υπήρχε. Προσαρμόστηκαν στη νέα τους ζωή. Και πάλεψαν με νύχια και με δόντια»

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΟΥΜΕ

Σελίδες Iστορίας για τον «χαμένο παράδεισο» Της Κυριακής Μπεϊόγλου

Το θέαμα του τουρκικού ιππικού καθώς κάλπαζε στην προκυμαία ήταν αληθινά μεγαλοπρεπές. Οι ιππείς, καμαρωτοί στις σέλες τους, με τα γυμνά γιαταγάνια τους να αστράφτουν στον ήλιο»

ια τη Σμύρνη και τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 έχουν χυθεί τόνοι μελάνης, έχουν φωτιστεί σχεδόν όλες οι πτυχές. Οι πληγές των ανθρώπων «σκεπάστηκαν» με τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 και την επακόλουθη ανταλλαγή πληθυσμών. Και από τότε γράφτηκαν πολλά και σημαντικά βιβλία. Ενα από τα βιβλία που έχουν κάνει αίσθηση είναι Ο «χαμένος παράδεισος» (εκδόσεις Μίνωας) του Τζάιλς Μίλτον. Μια τεκμηριωμένη ιστορική μελέτη γύρω από την καταστροφή της Σμύρνης και τη λήξη της Μεγάλης Ιδέας. O συγγραφέας είναι Βρετανός και επομένως ρίχνει το βάρος του στην καθημερινότητα πριν και στις συνέπειες μετά, στη ζωή των Λεβαντίνων της Σμύρνης. «Η λεβαντίνικη κοινότητα ήταν μακράν η πλουσιότερη της πόλης. Ευρωπαϊκής καταγωγής, αλλά έχοντας αφομοιώσει τους τρόπους της Ανατολής, τα μέλη της ζούσαν στην Τουρκία από τα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Γ' (1801-1820)» (σελ. 37). «Ο χαμένος παράδεισος» βασίζεται σε ημερολόγια, αυτόπτες μάρτυρες, απογόνους ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, έγγραφα. Διασταυρώνει, μελετάει, υποστηρίζει, καταγράφει και παραδίδει μια εμβριθή μελέτη για την εποχή και την πόλη. Εντυπωσιακή είναι η αρχή του βιβλίου καθώς παρακολουθεί στιγμή προς στιγμή την είσοδο του τουρκικού ιππικού στη Σμύρνη: «Το θέαμα του τουρκικού ιππικού καθώς κάλπαζε στην προκυμαία ήταν αληθινά μεγαλοπρεπές. Οι ιππείς, καμαρωτοί στις σέλες τους, με τα γυμνά γιαταγάνια τους να αστράφτουν στον ήλιο. Φορούσαν μαύρα κιρκασιανά φέσια που έφεραν το άστρο και την ημισέληνο. Καθώς κάλπαζαν, φώναζαν: Κόρμκα! Κόρμκα! Ηταν 9 Σεπτεμβρίου 1922 και χιλιάδες κάτοικοι της Σμύρνης παρακολουθούσαν ανήσυχοι την είσοδο του ιππικού στην πόλη. Στη βεράντα του περίφημου Σπόρτινγκ Κλαμπ, μια παρέα Βρετανοί επιχειρηματίες σηκώθηκαν για να δουν καλύτερα την ιστορική σκηνή. Στις παρακείμενες ελληνικές αποθήκες, οι συσκευαστές και οι φορτοεκφορτωτές ξεχύθηκαν στην αποβάθρα. “Ζήτω ο Κεμάλ” φώναζαν γεμάτοι έξαψη, υμνώντας τον άνδρα που σύντομα θα αποκτούσε την προσωνυμία Ατατούρκ». Ενα άλλο σημαντικό βιβλίο για την

Αφιόν Καραχισάρ (από το λεύκωμα «Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922» του Δημοσθένη Κυρμιζάκι)

καταστροφή της Σμύρνης είναι το «Οι τελευταίες μέρες της Σμύρνης» του Ρενέ Πυώ (Κάτοπτρο). Ο Πυώ έγραψε το βιβλίο αυτό για να αποφευχθεί η λήθη, για να διασώσει το ιστορικό υλικό που είχε στα χέρια του και κυρίως για να συντελέσει στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Αναλύει τα περί αφίξεως των Τούρκων στη Σμύρνη και μέμφεται τους Ευρωπαίους για την αδιαφορία τους. Περιγράφει την είσοδο των τουρκικών στρατευμάτων και την παραπειστική τακτική τους. Παρέχει φρικιαστικές μαρτυρίες για τις σφαγές και τον θάνατο του Χρυσοστόμου. Αποδεικνύει το προμελετημένο σχέδιο της πυρπόλησης της πόλης. Παρουσιάζει την τραγική έξοδο, τους εκτοπισμούς, την εξόντωση του χριστιανικού στοιχείου και ασχολείται με τα αποτρόπαια γεγονότα στα Βουρλά, τη γενίκευση της εξόντωσης των χριστιανών, τα απίστευτα εγκλήματα στο Αϊβαλί, στο Μπαλίκεσερ και την Μπάλια-Μαντέν. Για το φιλελληνικό πνεύμα και για τη σημαντική δουλειά του Πυώ έχουν γραφτεί πολλά, ανάμεσα σε αυτά και ότι «ο αγωνιστής αυτός ώς την τελευταία στιγμή έδινε το παράδειγμα του καθήκοντος. Ο Ρενέ Πυώ θα παραμείνει στο πάνθεον των ανθρώπων της μεγάλης κι ωφέλιμης για την κοινωνία δράσεως και το όνομά του σύμβολο αγνού κι

ανιδιοτελούς φιλελληνισμού...» (Γ. Πράτσικας, από το περιοδικό «Ν. Εστία», τ. 21ος, σ. 141). Ενδιαφέρον έχει η διατριβή της Παυλίνας Νάσιουτζικ «Αμερικανικά οράματα στη Σμύρνη τον 19ο αιώνα», για να δούμε τους παράγοντες της εξέλιξης αλλά και της «πτώσης» της πόλης αυτής. Το βιβλίο αυτό, όπως ο τίτλος του υποδηλώνει, αφορά ένα κίνημα που ξεκίνησε ως ιδεαλιστική φαντασίωση και κατέληξε στη θεωρία της παγκόσμιας τάξης. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ο αμερικανικός προτεσταντισμός, ένα αγνοημένο από τους ιστορικούς φαινόμενο, καθίσταται νέα ιστορική δύναμη στον βαλκανικό χώρο και στη Μέση Ανατολή, οδηγώντας σε ανησυχητικές κατευθύνσεις την ιστορία των Βαλκανίων αλλά και όλης της Ευρώπης. Η θρησκευτική καταγωγή του αμερικανικού προτεσταντισμού έρχεται να φωτίσει τόσο τον σύγχρονο αμερικανικό πολιτικό λόγο όσο και τις αμερικανικές αντιδράσεις στα τρομοκρατικά χτυπήματα. Ιστορικό φόντο της μελέτης, η μαγική πόλη της Σμύρνης του προπερασμένου αιώνα, η οποία αποτελεί υπόδειγμα για ανάλογα φαινόμενα που παρατηρούνται σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Τέλος, σημαντικό είναι και το βι-

βλίο του Καραμπέτ Χατσεριάν «Στη Σμύρνη το 1922. Μεταξύ πυρός, ξίφους και θαλάσσης» (εκδόσεις Πατάκη). Ο Αρμένιος γιατρός Καραμπέτ Χατσεριάν, καταχωρίζοντας στο ημερολόγιό του όσα έζησε ο ίδιος τον Σεπτέμβριο του 1922 στη Σμύρνη, μας άφησε ένα πολύτιμο τεκμήριο μνήμης. Ενα βαθύ και διαρκές αποτύπωμα στον χρόνο, που ακόμη και σήμερα επανασυνθέτει σημαντικότατα βιώματα και ιδιαίτερης βαρύτητας ιστορικά γεγονότα μιας διαπραχθείσης γενοκτονίας. Προσηνής άνθρωπος και πάντοτε νομοταγής πολίτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο γιατρός βλέπει τη ζωή να αφανίζεται, καθώς τα νικηφόρα τουρκικά στρατεύματα εισέρχονται στην πόλη-στολίδι της ιωνικής γης. Οι χριστιανικές συνοικίες πυρπολούνται συστηματικά, άμαχοι κάθε ηλικίας και των δύο φύλων σφάζονται αδιακρίτως, ενώ διαπράττεται κάθε λογής απίστευτη βαρβαρότητα. Σίγουρο είναι πάντως πως για τη Σμύρνη των μακραίωνων μύθων και θρύλων της, των ονείρων και των ρυθμών της καθημερινότητας των Ελλήνων αλλά και άλλων μειονοτήτων, έχουν γραφτεί και θα γραφτούν και άλλα πολλά, θυμίζοντας πάντα πως η καταστροφή της άφησε μια μεγάλη πληγή στην παγκόσμια ιστορία.

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

39 45

ΜΟΥΣΙΚΗ

«Σαν της Σμύρνης το γιαγκίνι…» Της Κυριακής Μπεϊόγλου

«Σ

ΜΥΡΝΗ, Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΖΩΗ 19001922, Η διασκέδαση, τα μουσικά καταστήματα, οι ηχογραφήσεις δίσκων». «Τα Κέντρα, που 'χανε παιχνίδια (όργανα), ήτανε μπιραρίες, καφενέδες, ταβέρνες και μπακαλοταβέρνες (ταβέρνες με μπακάλικο). Τα παιχνίδια ήτανε, προ-πάντως, σαντούρι, βιολί, κόντρα-μπάσσο, με τραγούδι είτες και με δίχως τραγούδι. Ο Σμυρνιός γλεντζές του μπάσσο-ράγκου (ιταλ.= κάτω τάξης) και σπάνια του μέτζο-ράγκου (μεσαίας τάξης), άμαν ηβράδιαζε, ύστερις απτή βαριά δουγιά, του άρεσε να πααίνει στα Κέντρα, που είχανε παιχνίδια, με τραγούδι, για να κάτσει να πιει, όχι, όμως, και να μεθύσει, παρά να 'ρθει στο τσακήρ-κέφι (τουρκ.= ιλαρή διάθεση). Να ακούσει τα μερακλήδικα Σμυρνέικα τραγούδια και τσοι αμανέδες. Κι άμα του ερχούντανε το κέφι να σηκωθεί, τότες, να χορέψει καρσιλαμά (τουρκ.=αντικριστό χορό), χασαποσέρβικο, χασάπικο-πολίτικο, ζεϊμπέκικο, τσιφτετέλι, κιορ-ογλού, μοναχός του, για με κανένανε-δυο απτην παρέα του, αναλοής με το χορό. Γυναίκα δεν ηβρισκούντανε εκεί-μέσα για να χορέψει ματζί τση. Γιατί στα Κέντρα αυτά δεν επιτρεπούντανε να βάλει το ποδάρι τση μέσα. Κι αν ο γλεντζές ηγούσταιρνε να του παίξουνε τα παιχνίδια για κανένανε ιδιαίτερο χορό να χορέψει, τότες, ήπρεπε να σηκωθεί… Να τως ρίξει πρώτα ασημένιοι παράδες πάνω στσι κόρδες του σαντουριού για να βροντήξουνε και ν’ ακουστούνε…». Με αυτή τη γλαφυρή περιγραφή μάς μεταφέρει σε ένα καφέ-σαντάν της Σμύρνης, πριν από την Καταστροφή, ο Δ. Αρχιγένης σ’ ένα απόσπασμα που φιλοξενείται στο βιβλίο του ερευνητή Αριστομένη Καλυβιώτη «Σμύρνη-Η μουσική ζωή 19001922» (Music Corner & Τήνελλα). Ο Αρ. Καλυβιώτης, με την επιμέλεια του Νίκου Διονυσόπουλου, επιχείρησε σε αυτόν τον τόμο μια αξιολογότατη χαρτογράφηση της μουσικής επίδρασης των Σμυρνιών καλλιτεχνών από τις αρχές του 20ού αιώνα έως την τραγική χρονιά της μεγάλης φωτιάς, αλλά δεν μένει μόνο εκεί. Προϊδεάζει τον αναγνώστη γι' αυτό που συνέβη αμέσως μετά στον ελλαδικό χώρο, με αποτέλεσμα τα αστικά-λαϊκά τραγούδια της Σμύρνης και

της Πόλης να θεωρούνται σήμερα τα πρώτα ρεμπέτικα. «Η είσοδος του 20ού αιώνα βρίσκει τη Σμύρνη σε πλήρη καλλιτεχνική ακμή. Κάθε είδους τραγούδια και μουσικές ακούγονται παντού. Μελοδραματικοί θίασοι την επισκέπτονται και τα θέατρα γνωρίζουν ημέρες δόξας. Εκατοντάδες μουσικοί έχουν συνεχή επαγγελματική δραστηριότητα. Σε δίσκους γραμμοφώνου εκείνης της εποχής, ηχογραφημένους στη Σμύρνη και στην Πόλη, συναντάμε για πρώτη φορά τον χαρακτηρισμό τραγουδιού ως ρεμπέτικο» αναφέρει ο ερευνητής στο εισαγωγικό σημείωμα. Η καταστροφή της Σμύρνης και ο βίαιος εκπατρισμός των Ελλήνων, το 1922-1923, είχαν σ υνέπεια να χαθούν ορισ τικά τα περισσότερα ν τοκουμέ ν τα για τη μουσική κίνηση της εποχής εκείνης. Στις ετικέτες δίσκων συναντιούνται, σύμφωνα με το βιβλίο αυτό, τα ακόλουθα ονόματα: α) Εστουντιαντίνες: Ηταν μικρά μουσικά σχήματα, μεταβαλλόμενης σύνθεσης. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Σμυρναίικη Εστουντιαντίνα, Εστουντιαντίνα Πανελλήνιον, Τσανάκα, Κώτσου Βλάχου κ.ά. β) Τραγουδιστές: Πωλ Αρμάο, Αντώνιος Βάλτερ, Γιάννης Κοκκίνης, Στέλλα Κοκκίνη, Οβαννές εφέντη, Χρήστος «το Αραπάκι» κ.ά. γ) Οργανοπαίχτες: Στο βιολί Μήτσος Σέμσης «Σαλονικιός», Δημήτρης Μπαρούσης ή Μπαρούς ή «Λορέντζος» και πολλοί άλλοι που δεν αναγράφονται στις ετικέτες των δίσκων όπως ο «Γιοβανίκας» ο «Ογδοτάκης» κ.ά. Μετά το 1922 διαπιστώνεται ότι σταμάτησαν οι ηχογραφήσεις σμυρναίικων τόσο στη Σμύρνη όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Μια δραστηριότητα πολύ σημαντική, που είχε αρχίσει με την πώληση μουσικών ειδών και έπειτα άκμασε με την κυκλοφορία κυλίνδρων και δίσκων γραμμοφώνου. Από το 1924 και μετά η δραστηριότητα αυτή μεταφέρεται στην Αθήνα. Μπορεί να καταστράφηκαν οι πατρογονικές εστίες του ελληνισμού της Μικράς Ασίας και να μην ανέπνεαν στον ζωτικό αέρα των παραλίων που έθρεψε σπουδαίους μουσικούς, ωστόσο συνέχισαν τη

μουσική τους παράδοση, είτε βρίσκονταν στην Αθήνα είτε στην Αμερική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ζεύγος των Σμυρνιών Γιάννη και Στέλλας Κοκκίνη, που δεν τραγουδούσαν μόνο λυρικά τραγούδια, αλλά είχαν και πλούσιο ρεπερτόριο από τραγούδια οπερέτας, μουσικό είδος που εκείνα τα χρόνια στη Σμύρνη γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Ηταν και οι δύο καθιερωμένοι καλλιτέχνες σε όλη την Ευρώπη. Δυστυχώς ο Γιάννης Κοκκίνης πέθανε πάμφτωχος στο Ιταλικό Νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης. Μετά τον θάνατό του, η Στέλλα εγκαταστάθηκε το 1930 με τα παιδιά τους στην Αθήνα και έως το 1948 παρέδιδε μαθήματα μουσικής και φωνητικής. Από τη Σμύρνη και την ευρύτερη περιοχή κατάγονται καλλιτέχνες που από το 1930 και μετά άφησαν ισχυρό αποτύπωμα στην ελληνική μουσική, όπως ο Στράτος Παγιουμτζής, η Ρίτα Αμπατζή, η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, ο Απόστολος Χατζηχρήστος, ο Γιάννης Παπαϊωάννου. Στο βιβλίο του Αριστομένη Καλυβιώτη «Σμύρνη-Η μουσική ζωή 1900-1922» θα βρει όμως κανείς και τη μουσική καταγωγή πολλών ανθρώπων που επίσης επηρέασαν δραστικά την ελληνική μουσική, όπως ο Βαγγέλης Παπάζογλου, η Μαρίκα Παπαγκίκα, η Κυριακούλα Αντωνοπούλου, «Τα πολιτάκια» του Σπύρου Περιστέρη και άλλοι μεγάλοι. Το γεγονός ότι σήμερα, τόσα χρόνια μετά, νέοι καλλιτέχνες αγαπούν τα σμυρναίικα τραγούδια σημαίνει πολλά. Σημαίνει καταρχήν ότι η αυτή η μουσική παράδοση μπορεί να «μιλάει» ακόμα και τώρα στις καρδιές των ανθρώπων. Πώς να μη χαμογελάσει κανείς όταν περνά έξω από ένα μαγαζί Σάββατο βράδυ και μέσα από την τζαμαρία βλέπει νεαρούς και νεαρές να χορεύουν και να τραγουδούν με πάθος το: Σαν της Σμύρνης το γιαγκίνι στον ντουνιά δεν έχει γίνει, κάηκε και 'γινε στάχτη κι έβγαλ’ ο Κεμάλ το άχτι, Κάηκε κι ένα σχολείο που 'ταν παρθεναγωγείο, κάηκε και μια δασκάλα που 'ταν άσπρη σαν το γάλα, Κάηκε το Σταυροδρόμι κι ο Μπουγιούκ-ντερές ακόμη, Σμύρνη φτωχομάνα Σμύρνη, πού 'ναι η ομορφιά σου εκείνη!

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Της Ελένης Παγκαλιά

Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΦΑΚΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ ΚΥΡΜΙΖΑΚ

«Σ

Ιστορίες αληθινές σαν

τη μνήμη του Επονίτη Γιώργου Νικολακάκ η (1926-1943), ανιψιού του Δημοσθένη Κυρμιζάκι, που πιάστηκε σε μπλόκο στο κέντρο της Αθήνας από τους Γερμανούς, την άνοιξη του 1943...» Οταν ένα λεύκωμα-αφιέρωμα στη Μικρασιατική Εκστρατεία αφιερώνεται σε έναν Επονίτη, τότε ξέρεις ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να διαβάσεις την Ιστορία και πολλές ιστορίες που συνδέονται μεταξύ τους. Ιστορίες αληθινές σαν ψεύτικες. Αυτή η ιστορία που θα διαβάσετε εδώ κράτησε τρία χρόνια. Μια φωτογραφική ιστορία που ακολουθεί τον πόλεμο στη Μικρά Ασία από τον Μάιο του 1919 έως τις 5 Σεπτεμβρίου 1922, «όταν τα τελευταία υπολείμματα της ελληνικής στρατιάς επιβιβάστηκαν στα πλοία, στο μικρό λιμάνι του Τσεσμέ για να γυρίσουν πίσω στην Ελλάδα. Ή μήπως δεν τελείωσε τότε» αναρωτιέται ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης, καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ο οποίος υπογράφει την εξαιρετική Εισαγωγή του λευκώματος. Η ιστορία αυτή δεν τελείωσε τότε και ο Κυρμιζάκις ακολουθεί ένα κομμάτι της συνέχειάς της. «Πολλούς μήνες μετά έρχoνταν από τη Μικρά Ασία τα καράβια με τους πρόσφυγες συναντώντας στο πέλαγος άλλα καράβια με άλλους πρόσφυγες στην αντίθετη, όμως, πορεία...», συνεχίζει ο Γ. Μαργαρίτης στην Εισαγωγή. Και η ιστορία με κάποιο τρόπο συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το λεύκωμα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κουκκίδα τον Μάιο του 2018 και η πρώτη του παρουσίαση έγινε στις 9 Μαΐου, μέρα της Αντιφασιστικής Νίκης, στο δημαρχείο της Νίκαιας. Ο Δημοσθένης Κυρμιζάκις έζησε από το 1892 έως το 1940, οπότε σκοτώθηκε στην ταράτσα του σπιτιού του, στην πρώτη αεροπορική επιδρομή των Ιταλών στα Χανιά, την 1η Νοεμβρίου. Το 1916 κατατάχθηκε ως έφεδρος στη Γεωγραφική Υπηρεσία του Στρατού, θέση την οποία φαίνεται να αξιοποίησε για να ασχοληθεί με την καταγραφή του τόπου, των ανθρώπων και των γεγονότων. Οταν δεν πετούσε με το υδροπλάνο του στρατού για να τραβάει φωτογραφίες τις διάφορες περιοχές της Ελλάδας από ψηλά, περιπλανιόταν στις πόλεις και τα χωριά της Κρήτης με την ΒΜW μηχανή του αλλά και τη φωτογραφική του μηχανή Balda, μοντέλο Juwella, για να καταγράφει. Εφτιαξε συνολικά 16 φωτογραφικά άλμπουμ με εικόνες από την Κρήτη μέχρι την Κομοτηνή, τη Σμύρνη και τα βάθη της Τουρκίας. Σε μια εποχή όπου οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούσαν να έχουν εικόνα για το τι συμβαίνει έξω από τον τόπο όπου ζουν, ο Δημοσθένης Κυρμιζάκις αποτύπωνε μια κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα, δημιουργούσε ένα κοινωνικό και ιστορικό αρχείο. Οπως διαβάζουμε στην ίδια την έκδοση, το υλικό από τη Μικρασιατική Εκστρατεία συντίθεται σε 6 πανόδετα χειροποίητα, από τον ίδιο, κατά τη συνήθεια της εποχής, άλμπουμ, με φωτο-

26 Αυγούστου 1922, ώρα 6.35΄ βραδινή μια τελευταία ματιά απ’ το καράβι τον μαύρο «Κύκνο» - στην «Γκιαούρ Σμύρνη» παίρνει την αρμοστεία και το στρατηγείο απ’ όπου κατέβαζαν, χωρίς τιμές, ατιμασμένη την ελληνική σημαία

Τηγανίζονται και πωλούνται κεφτέδες

Αφήνουμε αμαχητί το Αφιόν και μας ακολουθούν οι Αρμένιοι

Μεταφορά τραυματιών

Τούρκοι αιχμάλωτοι στον σιδ. σταθμό Μπανάζ

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

39 51

ΚΙ

ν ψεύτικες

Χίος 3 Σ/βριου 1922 - τ’ απολυτήρια μοιράζονταν σαν κόλυβα... Στα καράβια που πάνε στην π. Ελλάδα μπαίνουν όποιοι θέλουν... Αριστερά: στις αποθήκες των Τούρκων βρήκαμε ιματισμό ιταλικής προελεύσεως

Πατείς με, πατώ σε...

Μεταφορά τραυματιών

Οι εύζωνοι μετέβαλαν σε αυτοσχέδια έλκυθρα τα κιβώτια πυρομαχικών

Προς Σαγγάριον

γραφίες τυπωμένες σε διαστάσεις 5,5 x 7,5 (σύνολο 926 φωτογραφίες) που αντιστοιχούν στο μέγεθος των αρνητικών και είναι τυπωμένα εξ επαφής (contact), χωρίς τη χρήση μεγεθυντήρα. Το εκδοθέν λεύκωμα περιλαμβάνει και τα έξι άλμπουμ, χωρίς καμία παρέμβαση στις φωτογραφίες, τις λεζάντες και τον σχεδιασμό που εκείνος είχε επιλέξει. Όι εικόνες ξεκινούν από την επιβίβαση του 5ου Συντάγματος Πεζικού στο πλοίο «Θεμιστοκλής» στις Ελευθερές στο τέλος Απριλίου 1919 και φτάνουν μέχρι την Καταστροφή της Σμύρνης και την επιστροφή των ηττημένων και σακαταμένων στρατευμάτων στην Ελλάδα. Μας δίνει οπτικό υλικό από ολόκληρη την προέλαση του ελληνικού στρατού, την απόβασή του στα παράλια, την είσοδό του σε χωριά, τη ζωή των ντόπιων στους τόπους αυτούς, τις επισκέψεις του βασιλιά και αξιωματούχων από την Ελλάδα για να παρασημοφορήσουν τους Ελληνες στρατιώτες οι οποίοι μέχρι κάποια στιγμή κέρδιζαν εδάφη, εικόνες από τα βάθη και τις ερήμους της Ανατολίας, μέχρι τη γραμμή του μετώπου Εσκί Σεχίρ - Αφιόν Καρά Χισάρ. Και φυσικά δραματικές σκηνές από την υπαναχώρηση, τους αιχμαλώτους, τους «λιποτάκτες» και την απεγνωσμένη προσπάθεια όλων να γλιτώσουν με τα πλοία που περίμεναν αγκυροβολημένα δύο και τρεις μέρες στο λιμάνι της Σμύρνης. Και μετά, στην Κομοτηνή και στον δρόμο για τη Θεσσαλονίκη. Όπως σημείωνει η δρ ιστορικός της Φωτογραφίας Νίνα Κασσιανού, στη δική της Εισαγωγή, πρόκειται για μια φωτογραφική αποκάλυψη: «Η δημοσίευση του φωτογραφικού υλικού του Δημοσθένη Κυρμιζάκι έρχεται να συμπληρώσει ένα κενό στο χώρο της πολεμικής φωτογραφίας που έχει ήδη προσδιοριστεί από επαγγελματίες φωτορεπόρτερ,

Στοιχεία έκδοσης ΔΗΜΟΣΘΈΝΗΣ ΚΥΡΜΙΖΆΚΙΣ,

Μικρασιατική Έκστρατεία 1919-1922 Φωτογραφικό Οδοιπορικό Το εξώφυλλο της έκδοσης

ερασιτέχνες φωτογράφους, εθελοντές στρατιώτες και αξιωματικούς που η φωτογραφική μηχανή αποτελούσε αναπόσπαστο συμπλήρωμα του εξοπλισμού τους [...] Η φωτογραφική δεινότητα του Δημοσθένη Κυρμιζάκι, στην προσέγγιση τόσο των στιγμιότυπων που χαρακτήρισαν την πορεία του, όσο και των χώρων που την περιέβαλε κάθε φορά εκπλήσσει γιατί, σε μια εποχή με πολύ μικρή φωτογραφική παιδεία στην Ελλάδα, αναδεικνύεται ένα βαθύ φωτογραφικό ένστικτο». Η επιμελήτρια της έκδοσης, Βάντα Ιωαννίδου, επισημαίνει με πόση φροντίδα έφτιαξε ο ίδιος τα άλμπουμ του μόλις γύρισε από τον πόλεμο αυτό. Συγγενής η ίδια με τον Κυρμιζάκι, μας δίνει λεπτομέρειες για τη ζωή του, οι οποίες περιγράφουν την ευαισθησία του ανθρώπου αυτού και τον τρόπο που έβλεπε τα πράγματα, έτσι ώστε να αφήσει «το ευκρινές χνάρι του στο πέρασμά του».

Ιστορίες αληθινές σαν ψεύτικες Εκδόσεις Κουκκίδα Καλλιτεχνική επιμέλεια: Γρηγόρης Αποστολίδης Γλωσσική και τυπογραφική επιμέλεια: Βάντα Ιωαννίδου Εισαγωγή - Ιστορικό κείμενο: Γιώργος Μαργαρίτης Εισαγωγή - Φωτογραφικό κείμενο: Νίνα Κασσιανού Ολες οι φωτογραφίες και οι λεζάντες είναι του Δημοσθένη Κυρμιζάκι.

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

ΝΕΑ ΙΩΝΙΑ

Από τις σκηνές και τις παράγκες στην ανάπτυξη και την αισιοδοξία Του Λουκά Π. Χριστοδούλου, προέδρου ΚΕΜΙΠΟ

O νυν δήμαρχος Ν. Ιωνίας, Ηρακλής Γκότσης

Από το 1950 και μετά αρχίζει μια αναπτυξιακή περίοδος με την έναρξη πολλών υφαντουργείων στην πόλη, κάτι που οδηγεί πολλούς εργάτες να μετακομίσουν από την ύπαιθρο στην πόλη της Ν. Ιωνίας

ετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, χιλιάδες πρόσφυγες αποβιβάζονται στα νησιά Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο αλλά και στα λιμάνια της ηπειρωτικής Ελλάδας (Πειραιάς, Βόλος, Θεσσαλονίκη, Καβάλα κ.ά.). Βέβαια η μεγαλύτερη πλειονότητα φτάνει στην Αθήνα μέσω του λιμανιού του Πειραιά. Οι πρώτοι μήνες είναι τραγικοί για τη διαβίωσή τους. Κοιμούνται σε σκηνές, παράγκες, επιταγμένα σχολεία, σπίτια, θέατρα, ακόμα κάτω από γέφυρες, μέσα σε στοές, όπου μπορούν να ξαποστάσουν. Για τη διατροφή τους βοηθούν φιλανθρωπικά σωματεία και σύλλογοι, διεθνείς οργανώσεις και ο αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός που επί έξι μήνες σιτίζει χιλιάδες πρόσφυγες διαθέτοντας το ποσόν των 3.000.000 δολαρίων. Τους πρώτους μήνες του 1923 έρχεται στην περιοχή των Ποδαράδων (σήμερα Ν. Ιωνία) επιτροπή προσφύγων καταγόμενων από τη Σπάρτη Πισιδίας, με επικεφαλής τον ιερέα Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου, προκειμένου να επιλέξουν αν ο χώρος είναι κατάλληλος για να εγκατασταθούν, αφού είχε αρκετά νερά, που θα τους βοηθούσε στην κατασκευή χαλιών, μια εργασία που ήξεραν καλά από την πατρίδα τους. Πράγματι, επιλέγεται η περιοχή (σημερινό Ιστορικό Κέντρο) και αρχίζουν τα πρώτα έργα για τη διαμόρφωση και την υποδοχή των προσφύγων. Στις 30 Ιουνίου 1923, όταν έχουν ολοκληρωθεί οι βασικές υποδομές, γίνεται η τελετή θεμελίωσης παρουσία του αρχηγού της Επανάστασης, Νικ. Πλαστήρα, του πρωθυπουργού Στυλ. Γονατά και πολλών άλλων επισήμων. Πολύ γρήγορα στον συνοικισμό εγκαθίστανται πρόσφυγες από πολλές περιοχές της Μ. Ασίας (Σμύρνη, Αλάνια, Ινέπολη, Καππαδοκία, Πόντος κ.ά.). Στις 9 Δεκεμβρίου 1923, και ενώ έχουν χτιστεί τα πρώτα 400 δωμάτια (σε ένα δωμάτιο 16 τ.μ. κατοικούσε μία οικογένεια 4-5 ατόμων), γίνονται τα εγκαίνια της πόλης παρουσία του Νικ. Πλαστήρα, του Στυλ. Γονατά, του Απ. Δοξιάδη, του Χένρι Μοργκεντάου προέδρου της ΕΑΠ και του δημάρχου Αθηναίων Σπ. Πάτση. Η Ν. Ιωνία μέχρι το 1934 ήταν συνοικισμός της Αθήνας. Το 1934 ονομάστηκε δήμος. Αιρετοί δήμαρχοί της από το 1934 μέχρι σήμερα ήταν οι: Γεώργ. Φελέκης, Κυρ. Κιοφτερτζής, Γιάν. Δομνάκης, Πέτρ. Μπουρδούκος, Γεώργ. Περτσεμλίδης, Γιάν. Χαραλάμπους, Ηρ. Γκότσης. Η Ν. Ιωνία είχε επιλέγει από την Επαναστατική Κυβέρνηση να αποτελέσει το ταπητουργικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής της Αττικής. Ετσι, από το κράτος διατέθηκαν 25 βιομηχανικά οικόπεδα, εκ των οποίων τα 21 στην Ελευθερούπολη, με σκοπό να χτιστούν από τους πρόσφυγες εργοστάσια, που όταν λειτουργούσαν θα τους απασχολούσαν, αφού γνώριζαν καλά την τέχνη της ταπητουργίας. Μέχρι το 1929 στη Ν. Ιωνία άνθησε η Ταπητουργία, όπου λειτούργησαν τα τρία μεγαλύτερα ταπητουργεία της Αθήνας («Ελληνική Ταπητουργία», «Ανατολική Ταπητουργία», «Σπάρταλης») και δεκάδες μικρότερα που απασχολούσαν χιλιάδες εργάτες, κοντά στα άλλα υφαντουργικά εργοστάσια. Συγχρόνως, σε πολλά σπίτια στήνονται αργαλειά προκειμένου να συμπληρώσουν το οικογενειακό εισόδημα. Το οικονομικό κραχ της Αμερικής το 1929 δημιουργεί τεράστιο πρόβλημα στην ταπητουργία και στις εξαγωγές ταπήτων. Σχεδόν τις μηδενίζει. Οι επιχειρηματίες μετατρέπουν τότε τα ταπητουργεία σε υφαντουργεία και συνεχίζουν μια νέα παραγωγική

1932, Η Ν. Ιωνία από ψηλά. Κάτω, 1963, από τα Πευκάκια στη Ν. Ιωνία

Οι εννέα πεσσοί

δραστηριότητα με οδηγό τις εταιρείες «Ελληνική Εριουργία», «Μουταλάσκη», «Ελληνίδα», «Στερλίνα» (το μετέπειτα «Τρία Αλφα»), «Σινάνογλου» κ.ά. Η δεκαετία 1930-1940 βρίσκει την Ιωνία και τους πρόσφυγες κατοίκους της να ατενίζουν καλύτερες μέρες, αφού σχεδόν όλοι έχουν αποκτήσει στέγη και οι κάτοικοί της απασχολούνται σε εργοστάσια της περιοχής ή γίνονται υπάλληλοι στα εμπορικά της Αθήνας, χωρίς να παραβλέπεται ότι αρκετοί ασκούν και εμπορικές δραστηριότητες. Η περίοδος του πολέμου (1940-1944) βάζει φρένο στην οποιαδήποτε ανάπτυξη και όλοι οι κάτοικοι προσπαθούν να επιβιώσουν στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής που ακολουθούν και, ενώ ελπίζουν ότι με το

τέλος του πολέμου θα αρχίσει μια νέα περίοδος, η εμφύλια διαμάχη (1945-1949) οδηγεί πολλούς Ιωνιώτες στην εξορία και στις φυλακές. Από το 1950 και μετά αρχίζει μια αναπτυξιακή περίοδος με την έναρξη πολλών υφαντουργείων στην πόλη, κάτι που οδηγεί πολλούς εργάτες να μετακομίσουν από την ύπαιθρο στην πόλη της Ν. Ιωνίας (Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Μακεδονία, Κρήτη). Εχει αρχίσει η εσωτερική μετανάστευση, αφού δεκάδες χωριά έχουν ερημώσει και δεν υπάρχουν δουλειές στον τόπο τους. Σιγά σιγά η πόλη από προσφυγούπολη μετατρέπεται σε εργατούπολη και πολλοί χαρακτηρίζουν τη Ν. Ιωνία «Manchester της Ελλάδας». Δυστυχώς, οι προεργασίες της ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ, στη δεκαετία του 1970, επηρεάζει τις μεγάλες υφαντουργικές μονάδες της πόλης, που είτε κλείνουν γιατί δεν αντέχουν τον ανταγωνισμό είτε γίνονται προβληματικές και μεταβιβάζονται στο κράτος. Η ανεργία θεριεύει και τότε έρχεται η ώρα των μεγάλων καταστημάτων που δίνουν άλλη όψη στην πόλη. Πρωταγωνιστούν κεντρικοί δρόμοι στο κέντρο και στις συνοικίες (Ηρακλείου, Βυζαντίου, Μ. Ασίας, Κολοκοτρώνη, κ.ά.), ενώ η πόλη γεμίζει από μικροεμπορικά καταστήματα πάσης φύσεως. Τα περισσότερα εργοστάσια έχουν κλείσει, υπάρχουν μόνο βιοτεχνίες, και οι κάτοικοι των γύρω περιοχών έρχονται στη Ν. Ιωνία για να κάνουν, μεταξύ άλλων και, τις αγορές τους γιατί η περιοχή έχει γίνει πλέον εμπορικό κέντρο. Σε αυτό βοηθά η ύπαρξη τριών σταθμών του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και η δρομολόγηση νέων λεωφορειακών γραμμών που εξυπηρετούν το αγοραστικό κοινό. Τα τελευταία χρόνια η ύπαρξη των πολυκαταστημάτων μέσα και γύρω από την πόλη, σε συνδυασμό με τα μνημόνια, έχουν αλλάξει τη φυσιογνωμία της πόλης. Παρόλο που δεκάδες καταστήματα έκλεισαν και παρατηρείται ύφεση και ανεργία, νέα είδη καταστημάτων εμφανίζονται στον ιστό της πόλης αποπνέοντας ένα αίσθημα αισιοδοξίας και ανάκαμψης στην κοινωνική και οικονομική ζωή της Ν. Ιωνίας.

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

39 53

ΓΈΝΝΗΜΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΎΓΩΝ Η ΝΊΚΑΊΑ

Μουσείο Μικρασιατικού Ελληνισμού θα δημιουργήσει ο Δήμος ΝίκαιαςΑγ.Ι.Ρέντη ΣΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Μουσείου Μικρασιατικού Ελληνισμού προχωρά ο Δήμος Νίκαιας-Αγ. Ι. Ρέντη σε συνεργασία με όλα τα προσφυγικά σωματεία της πόλης. Αυτό έκανε γνωστό ο δήμαρχος Νίκαιας-Αγ. Ι. Ρέντη Γιώργος Ιωακειμίδης μέσω του άρθρου του που παραχώρησε στις «Νησίδες» εξηγώντας ότι ανέλαβαν αυτή την πρωτοβουλία με το σκεπτικό ότι είναι ζωτική ανάγκη η Ιστορία να είναι ζώσα και δρώσα στο παρόν. Επισήμανε πως ως δημοτική αρχή θα εξακολουθήσουν να κάνουν το όραμα πράξη, δίνοντας απαντήσεις στις προσδοκίες μιας πόλης που έχει προσφέρει πολλά και βρέθηκε στην πρωτοπορία όλων των εθνικών και κοινωνικών αγώνων της νεότερης Ιστορίας μας. Με αφορμή τη συμπλήρωση 96 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή ο δήμος πραγματοποιεί εκδηλώσεις τιμής και μνήμης από τις 14 έως τις 30 Σεπτεμβρίου, με θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, ομιλία και ξενάγηση στο αρχειακό υλικό της Ενωσης Σμυρναίων Νίκαιας-Πειραιώς, με συνδιοργανωτές μικρασιατικούς φορείς και συλλόγους, και ελεύθερη είσοδο για το κοινό. Η έναρξη των εκδηλώσεων πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου, με τη Θεία Λειτουργία για τους Μικρασιάτες μάρτυρες, στον Ιερό Καθεδρικό Ναό Αγίου Νικολάου Νικαίας. Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων από σήμερα και στο εξής διαμορφώνεται ως εξής: ▪ Την Κυριακή 23 Σεπτεμβρίου στις 8 το απόγευμα στο Δημοτικό Κηποθέατρο Νίκαιας θα πραγματοποιηθεί η «3η Σμυρνέικη Βεγγέρα Χορωδιών» με τη συμμετοχή χορωδιών των Μικρασιατικών Συλλόγων Καισαριανής και Νέας Μάκρης και της Χορωδίας «Εφέσσου Μελίσματα». ▪ Την Τετάρτη 26 Σεπτεμβρίου στις 7 το απόγευμα στην αίθουσα Ενωση Σμυρναίων Νικαίας-Πειραιώς (28ης Οκτωβρίου και Θεσσαλίας, Νίκαια) ο πατέρας Πέτρος Μελιδώνης, π. πρόεδρος της Ενωσης, θα μιλήσει για τις «Αναμνήσεις για τη Σμύρνη από έναν πρόσφυγα 2ης γενιάς». ▪ Την Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου από τις 9.30 π.μ. έως τη 1.30 μ.μ. και από τις 5 έως τις 8 το απόγευμα θα πραγματοποιηθεί περιήγηση και ξενάγηση στο αρχειακό υλικό της Ενωσης για τα μέλη και τους επισκέπτες.

Το μικρό θαύμα Του Γιώργου Ιωακειμίδη, Δημάρχου Νίκαιας- Αγ. Ι. Ρέντη, Πρόεδρος ΠΕΔΑ

ι μνήμες και τα ντοκουμέντα του παρελθόντος έχουν κορυφαία σημασία, καθώς μέσα από αυτά καταφέρνει ο άνθρωπος να ανασυστήσει την ιστορία του και να επιτύχει την αυτογνωσία του. Κοινωνίες, πόλεις, έθνη και λαοί, για να έχουν μέλλον, οφείλουν να έχουν και μνήμη. Για τον λόγο αυτό, ο δήμος μας, σε συνεργασία με τους μικρασιατικούς φορείς και συλλόγους της πόλης, διοργανώνει από τις 14 έως τις 30 Σεπτεμβρίου έναν κύκλο εκδηλώσεων τιμής και μνήμης για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι προσφυγικοί και πολιτιστικοί σύλλογοι της πόλης έχουν βάλει τη δική τους ξεχωριστή σφραγίδα στη δημιουργική αυτή διαδρομή, υπηρετώντας με συνέπεια και αρτιότητα την παράδοση του μικρασιατικού ελληνισμού. Οι εκδηλώσεις έχουν σημείο αναφοράς τον διωγμό των Μικρασιατών προσφύγων από τα πατρογονικά χώματα. Οι άνθρωποι αυτοί διέπρεψαν και μεγαλούργησαν, αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στη διαμόρφωση του νεοελληνικού πολιτισμού. Και κατάφερε αυτή η μάζα των ανθρώπων να γίνει πόλη. Κατάφερε να δημιουργήσει κοινωνικά μορφώματα, μορφές αλληλεγγύης και αλληλοϋποστήριξης. Κατάφερε να ανασυγκροτήσει την κοινότητα και να δημιουργήσει στα μέλη της το αίσθημα της συλλογικής ταυτότητας. Ανθρωποι που ξεκινούν την εγκατάστασή τους κάτω από άθλιες συνθήκες, καταφέρνουν να επιβιώσουν, να δημιουργήσουν υποδομές, να βελτιώσουν τις κατοικίες τους, να αναβαθμίσουν τους όρους διαβίωσής τους, να δημιουργήσουν πολιτισμό. Αυτό το μικρό θαύμα που συντελέστηκε έχουμε το ιερό χρέος να το θυμόμαστε και να αποδίδουμε τις οφειλόμενες τιμές. Μόνο όταν το χθες και το σήμερα βρίσκονται σε γόνιμο και αληθινό διάλογο, μπορούμε να αισιοδοξούμε ότι θα ξεδιπλωθεί ένα αύριο που θα «πατάει» σε στέρεες βάσεις. Ο δήμος μας, ως ελάχιστη συμβολική κίνηση για την ανάδειξη της αξίας που έχει η διατήρηση της μνήμης στις ψυχές των ανθρώπων της πόλης μας και συνεισφέροντας αποφασιστικά στην εμπέδωση της συλλογικής συνείδησης, άλλαξε την πρόσοψη του παλαιού δημαρχείου της Νίκαιας στη συμβολή των οδών Γερβασίου και Γρεβενών. Η «Μικρασιάτισσα Μάνα» κοιτά τα παιδιά της, περιμετρικά ο ξεριζωμός των προσφύγων «αγκαλιάζει» το κτίριο. Επειτα από 96 χρόνια… σε κεντρικό σημείο της πόλης, οι τοίχοι του δημαρχείου «κουβαλούν» και αφηγούνται την ιστορία, μέσα από τη ματιά και το ταλέντο του καλλιτέχνη γκράφιτι Γιώργου Δημουλά #SimpleG. Στόχος μας, με τέτοιες πολιτιστικές πρωτοβουλίες, να αναδειχθεί

η μακραίωνη παράδοση του υπερτρισχιλιετούς ελληνικού πολιτισμού στα ιωνικά παράλια. Είναι έναυσμα να ανασύρουμε όλα όσα μας διαμόρφωσαν στο διάβα του ιστορικού χρόνου. Κι αυτά που μας κάνουν υπερήφανους κι αυτά που μας πληγώνουν. Κι αυτά που σηματοδοτούν περιόδους δόξας και ανάτασης κι αυτά που σηματοδοτούν περιόδους λαθών και ήττας. Ας μην ξεχνούμε ότι πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου ήταν και είναι η αναζήτηση της ταυτότητάς του. Στην πορεία αυτή, οι μνήμες και τα ντοκουμέντα του παρελθόντος έχουν κορυφαία σημασία καθώς μέσα από αυτά καταφέρνει να ανασυστήσει την ιστορία του και να επιτύχει την αυτογνωσία του. Η Νίκαια, αν και γέννημα της προσφυγικής ανάγκης, στην ιστορική της διαδρομή από το 1922, διαφύλαξε τον πλούτο των παραδόσεων, καλλιέργησε τον πολιτισμό, τις τέχνες και τα γράμματα και σήμερα είναι μια πόλη σύγχρονη, που πρωταγωνιστεί στα πολιτιστικά δρώμενα. Με αυτό το σκεπτικό της ζωτικής ανάγκης η ιστορία να είναι ζώσα και δρώσα μέσα στο παρόν, θα προχωρήσουμε και στη δημιουργία Μουσείου Μικρασιατικού Ελληνισμού, σε συνεργασία με όλα τα προσφυγικά σωματεία της πόλης. Ως δημοτική αρχή, θα εξακολουθήσουμε να κάνουμε το όραμα πράξη, δίνοντας απαντήσεις στις προσδοκίες μιας πόλης που έχει προσφέρει πολλά και βρέθηκε στην πρωτοπορία όλων των εθνικών και κοινωνικών αγώνων της νεότερης ιστορίας μας.

Η πόλη διαφύλαξε τον πλούτο των παραδόσεων και πρωταγωνιστεί στα πολιτιστικά δρώμενα

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΥ Η Π. Τσαλδάρη το 1958

Προσφυγικά σπίτια στην Κοκκινιά

Αφιέρωμα

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

Γεύσεις και μνήμες Της Καίτης Βλάχου

ον Σεπτέμβριο του 1922 η Μικρά Ασία, το «λίκνο του ελληνικού πολιτισμού», παραδίδεται στις φλόγες. Τα χρόνια πέρασαν, οι ιστορικoί αναλύουν ακόμα τον απολογισμό και, βυθισμένοι στα φρικτά γεγονότα, ξεχνούν να θυμίσουν πως η Σμύρνη κάποτε ζούσε και ανέπνεε διαφορετικά από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη σήμερα. Ο Σικελιανός, στον πρόλογο του μυθιστορήματος «Αιολική γη» του Βενέζη, έγραψε: «Είναι η γλυκιά ιωνική ατμόσφαιρα, είναι η κρυφή, χαμένη θαλπωρή της μυστικής του κόσμου σάρκας που απροσδόκητα ξανάρχε-

ται και πάλι σ’ επαφή μητριαρχική μαζί μου, είναι η αγνή ιωνική πνοή του ξεχασμένου και νοσταλγημένου από με τον ίδιο πολιτισμού». Ο Αντζέλ Κουρτιάν γράφει: «Αχ! αυτά τα σπίτια που τα καμάρωνα όταν περνούσαμε. Είχαν ένα συνήθειο στη Σμύρνη, να τρώνε με τις πόρτες ανοιχτές. Τα σπίτια ήταν διώροφα, πάντα υπερυψωμένα, με τρία τέσσερα σκαλάκια και οι πόρτες τους έμπαιναν λίγο πιο μέσα, ώστε το χειμώνα δε βρεχόσουν μέχρι να σου ανοίξουν. Οταν άνοιγε η πόρτα, αμέσως ήταν η τραπεζαρία. Τα βράδια έβλεπες τις οικογένειες μαζεμένες τριγύρω σε φρεσκοσιδερωμένα, λινά άσπρα τραπεζομάντιλα και η υπηρέτρια, απαραίτητα με μαύρο φόρεμα, άσπρη ποδίτσα και μπονε-

δάκι στο κεφάλι, έφερνε τα φαγιά στο τραπέζι και έδινε σιωπηλά σε μιαν άλλη βοηθό ό,τι περιττό υπήρχε. Τα σερβίτσια άστραφταν και τα ποτήρια ήταν πάντα ακριβά, κολονάτα. Συναγωνίζονταν στη γειτονιά για την καλύτερη εμφάνιση και πάντα οι πόρτες ορθάνοιχτες...». Η κουζίνα της ακμάζουσας πολυεθνικής Σμύρνης ήταν ένα πάντρεμα των παραδοσιακών φαγητών της ενδοχώρας με τις συνταγές της πολίτικης κουζίνας, τις γευστικές συνήθειες των νησιών του Αιγαίου και την επιρροή της ευρωπαϊκής κουζίνας. Δεν έλειψε και η ρώσικη επιρροή που μετέφεραν οι μεγαλοαστοί του Πόντου, οι οποίοι ζούσαν στα παράλια και καθιέρωσαν φαγητά όπως

Σουτζουκάκια ΥΛΙΚΑ

1 κιλό κιμά (500 γραμμ. μοσχαρίσιο, 500 γραμμ. αρνίσιο) 4 φέτες ψωμί μπαγιάτικο 2 σκελίδες σκόρδο 1 φλιτζάνι κρασί μαυροδάφνη 3 αυγά & 2 κρεμμύδια τριμμένα 1 κουταλιά ξίδι & 1 κουταλάκι κύμινο 1/2 ματσάκι μαϊντανό (ψιλοκομμένο) 1/2 φλιτζάνι αλεύρι 1 κουταλιά βούτυρο + 1/3 φλιτζανιού λάδι μία πρέζα ζάχαρη, αλάτι, πιπέρι για τη σάλτσα: 1 κιλό ντομάτες τριμμένες 3 κουταλιές αλεύρι 1 φλιτζάνι κρασί μαυροδάφνη 1 φύλλο δάφνης & 1 κουταλάκι κανέλα 3 φλιτζάνια χλιαρό νερό 1/4 φλιτζανιού λάδι &αλάτι, πιπέρι ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Μουλιάζουμε το ψωμί στη μαυροδάφνη. Το στύβουμε και το βάζουμε στον κιμά μαζί με τον μαϊντανό. Λιώνουμε το σκόρδο με λίγο λάδι. Σε τηγάνι ζεσταίνουμε το βούτυρο μαζί με λίγο λάδι και ρίχνουμε το κύμινο. Γυρίζουμε για 2 λεπτά με ξύλινη κουτάλα και προσθέτουμε το σκόρδο και το κρεμμύδι. Μόλις γυαλίσει το κρεμ-

μύδι ρίχνουμε τη ζάχαρη και 3 κουταλιές μαυροδάφνη. Χαμηλώνουμε τη φωτιά και μόλις εξατμιστεί το κρασί κατεβάζουμε το τηγάνι. Οταν κρυώσει, τα προσθέτουμε στον κιμά μαζί με τα αβγά, το ξίδι, αλάτι και πιπέρι. Ζυμώνουμε καλά και βάζουμε το μείγμα στο ψυγείο, περίπου 1 ώρα. Ετοιμάζουμε τη σάλτσα: Σε αντικολλητικό τηγάνι βάζουμε το αλεύρι και το γυρίζουμε με ξύλινη κουτάλα να ροδίσει. Ρίχνουμε το κρασί, ανακατεύουμε με σύρμα να πήξει λίγο και προσθέτουμε τις ντομάτες, αλάτι, πιπέρι και το μισό νερό. Σιγοβράζουμε 10 λεπτά. Παίρνουμε ένα ταψί, ρίχνουμε τη σάλτσα, το λάδι, την κανέλα και το υπόλοιπο νερό. Βάζουμε το ταψί στον φούρνο, στους 160 βαθμούς. Πλάθουμε τα σουτζουκάκια. Ζεσταίνουμε το βούτυρο και το λάδι σε τηγάνι, ρολάρουμε τα σουτζουκάκια στο αλεύρι και τα τηγανίζουμε σε μέτρια φωτιά. Βγάζουμε το ταψί με τη μυρωδάτη σάλτσα από τον φούρνο και τα τοποθετούμε στη σειρά να τα μισοσκεπάζει η σάλτσα. Ψήνουμε άλλα 20 λεπτά, φροντίζοντας 2-3 φορές να ανοίξουμε τον φούρνο και να τα σκεπάσουμε με τη σάλτσα. Τα πασπαλίζουμε με ψιλοκομμένο μαϊντανό και τα σερβίρουμε με λευκό πιλάφι.

k.vlahou@efsyn.gr

3 Σουμάδα

Κοτόπουλο με πλιγούρι

ΥΛΙΚΑ

650 γραμμ. αμύγδαλα 5 πικραμύγδαλα 4,5 κιλά ζάχαρη 5 λίτρα νερό λίγο ανθόνερο

1 κοτόπουλο (περίπου 1,5 κιλό) 2 κρεμμύδια, 1 καρότο 2 κλωνάρια σέλερι 1 μάτσο μαϊντανό 2 σκελίδες σκόρδο , 2 φύλλα δάφνης κόκκους πιπέρι και μπαχάρι χυμός ενός λεμονιού & 1/2 φλιτζάνι λάδι 2 κουταλιές πελτέ ντομάτας 1 ξύλο κανέλας &2 φλιτζάνια πλιγούρι αλάτι, πιπέρι, τριμμένη κανέλα για τη σάλτσα γιαουρτιού: 250 γραμμ. γιαούρτι 4 κουταλιές βούτυρο 4 κουταλιές κουκουνάρι πάπρικα

ΕΚΤΕΛΕΣΗ

η ρώσικη σαλάτα, η σούπα μπορς και τα πιροσκί. Η φημισμένη σμυρναίικη κουζίνα, που έγινε γνωστή στο πανελλήνιο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, μας μύησε στην αξία του προσεγμένου σπιτικού φαγητού. Οι συνταγές, εκτός από πεντανόστιμες, ήταν γεμάτες χρώματα και μυρωδιές. Ενα μικρό, γευστικό ταξίδι στην κουζίνα της Σμύρνης θα κάνουμε σήμερα. Στον ιερό χώρο κάθε Σμυρνιάς, που πέρναγε αρκετές ώρες φροντίζοντας με μεράκι, αγάπη και απόλυτη ακρίβεια να δημιουργήσει φαγητά και γλυκά για να ευχαριστήσει και να χορτάσει την οικογένειά της.

Σε μεγάλη κατσαρόλα βάζουμε το νερό να βράσει. Μόλις κοχλάσει ρίχνουμε μέσα τα αμύγδαλα τα αφήνουμε να πάρουν 2-3 βράσεις και τα σουρώνουμε. Τα ξεφλουδίζουμε όσο είναι ακόμη ζεστά. Τα χτυπάμε στο γουδί μέχρι να γίνουν πολτός. Για μεγαλύτερη ευκολία τα βάζουμε στο μπλέντερ με την προσθήκη λίγου νερού και τα πολτοποιούμε. Βάζουμε τον πολτό σε ένα τουλπάνι πάνω από μεγάλη κατσαρόλα και ρίχνουμε τα 4,5 λίτρα νερό. Σφίγγουμε και στύβουμε καλά το τουλπάνι να πάρουμε όλο τον χυμό. Βάζουμε την κατσαρόλα στη φωτιά και ρίχνουμε τη ζάχαρη. Ανακατεύουμε προσεκτικά συνεχώς, γιατί φουσκώνει όπως το γάλα. Οταν γίνει σαν σιρόπι, την κατεβάζουμε από τη φωτιά και την αφήνουμε να κρυώσει. Ρίχνουμε το ανθόνερο, ανακατεύουμε και φυλάμε τη σουμάδα σε μπουκάλια στο ψυγείο.

ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Βάζουμε σε μια κατσαρόλα το κοτόπουλο, το ένα κρεμμύδι κομμένο στα 4, το καρότο, το σέλερι, τον μισό μαϊντανό, το σκόρδο, τη δάφνη, τους κόκκους πιπέρι και λίγο αλάτι. Προσθέτουμε νερό να σκεπάζει το κοτόπουλο. Σιγοβράζουμε σε χαμηλή φωτιά μέχρι να μαγειρευτεί το κοτόπουλο. Αν χρειαστεί προσθέτουμε λίγο νερό, έτσι ώστε στο τέλος να μας μείνουν 4 φλιτζάνια. Βγάζουμε το κοτόπουλο, σουρώνουμε τον ζωμό και τον κρατάμε στην άκρη. Ζεσταίνουμε το λάδι σε κατσαρόλα, προσθέτουμε το δεύτερο κρεμμύδι ψιλοκομμένο και σοτάρουμε μέχρι να μαραθεί. Ρίχνουμε τον πελτέ, το ξύλο κανέλας, το μπαχάρι και συνεχίζουμε να σοτάρουμε για 2-3 λεπτά ακόμα. Προσθέτουμε το πλιγούρι, αλάτι, πιπέρι, ανακατεύουμε και ρίχνουμε 3-4 φλιτζάνια από τον ζωμό κοτόπουλου. Μόλις πάρει βράση, χαμηλώνουμε τη φωτιά και μαγειρεύουμε 10 λεπτά, περίπου, ανακατεύοντας ή μέχρι να γίνει το πλιγούρι. Ξεκοκαλίζουμε το κοτόπουλο, αφαιρούμε τις πέτσες και το κόβουμε με τα χέρια σε κομμάτια. Το ραντίζουμε με τον χυμό λεμονιού, πασπαλίζουμε με λίγη κανέλα και το ρίχνουμε στο πλιγούρι. Κατεβάζουμε από τη φωτιά, προσθέτουμε τον υπόλοιπο μαϊντανό ψιλοκομμένο, 2 κουταλιές βούτυρο και ανακατεύουμε. Το βάζουμε σε μεγάλη πιατέλα και απλώνουμε το γιαούρτι με κουτάλι. Λιώνουμε τις 2 κουταλιές βούτυρο με την πάπρικα και το κουκουνάρι μέχρι να ροδίσει, περιχύνουμε το φαγητό και σερβίρουμε.

Μικρασιατική Καταστροφή

22-23 Σεπτεμβρίου 2018

5 Κυδώνια γεμιστά ΥΛΙΚΑ

8 κυδώνια μεγάλα 800 γραμμ. κιμάς μοσχαρίσιος 1/2 φλιτζάνι λάδι 100 γραμμ. βούτυρο φρέσκο λιωμένο 3 κρεμμύδια ψιλοκομμένα 2 ντομάτες τριμμένες 1 πιπεριά κόκκινη + 1 πράσινη ψιλοκομμένες 4 κουταλιές κουκουνάρι καβουρδισμένο 3 κουταλιές μαϊντανός ψιλοκομμένος + λίγος για το σερβίρισμα 2-3 κόκκους μπαχάρι 200 γραμμ. κεφαλογραβιέρα τριμμένη αλάτι, πιπέρι &2 φλιτζάνια ροζέ κρασί ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Πλένουμε τα κυδώνια και τα βράζουμε ολόκληρα μέχρι να μαλακώσουν ελαφρά. Τα σουρώνουμε και τα αφήνουμε να κρυώσουν. Κόβουμε στο πάνω μέρος τους ένα καπάκι και με ένα κουταλάκι αδειάζουμε τη σάρκα τους. Πετάμε τα κουκούτσια και ψιλοκόβουμε τη σάρκα. Σοτάρουμε στο λάδι τα κρεμμύδια και ρίχνουμε και τον κιμά. Με ξύλινη κουτάλα

4 Μαντί ΥΛΙΚΑ

για τη ζύμη: 1 κιλό αλεύρι 1 κουταλιά αλάτι 1 1/2 ποτήρι νερό για τη γέμιση: 1 κιλό κιμά (1/2 χοιρινό, 1/2 μοσχαρίσιο) 3 κρεμμύδια &πάπρικα αλάτι, πιπέρι, λίγο λάδι 6 κουταλιές βούτυρο φρέσκο 1 λίτρο ζωμό κρέατος ή 2 κύβους ζωμό βοδινού διαλυμένους σε 1 λίτρο νερό για το σερβίρισμα: 1 γιαούρτι 1 σκελίδα σκόρδο, λιωμένη λίγο σουμάκ (ανατολίτικο μπαχαρικό) ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Ετοιμάζουμε τη ζύμη, ζυμώνοντας τα υλικά μέχρι αυτή να γίνει σφιχτή. Τη σκεπάζουμε με πετσέτα και την αφήνουμε να ξεκουραστεί. Σε μπολ βάζουμε τον κιμά και όλα τα υλικά, εκτός από το βούτυρο και τον ζωμό. Τα ανακατεύουμε με πιρούνι να

ενωθούν και βάζουμε το μείγμα στο ψυγείο για μισή ώρα. Χωρίζουμε τη ζύμη σε μπάλες και ανοίγουμε φύλλο λίγο χοντρό. Κόβουμε σε μικρά τετραγωνάκια και τοποθετούμε λίγο κιμά στο κέντρο. Κλείνουμε τις άκρες προς το κέντρο σε τρίγωνο ή τετράγωνο σχήμα ή σχηματίζουμε βαρκούλες πιάνοντας τις 2 άκρες. Λαδώνουμε ένα ταψί και τα τοποθετούμε το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς να τα πιέζουμε. Λιώνουμε το βούτυρο και περιχύνουμε τα μαντί. Ψήνουμε σε προθερμασμένο φούρνο στους 200 βαθμούς, περίπου 20-25 λεπτά, μέχρι να ροδοκοκκινίσουν. Επειτα τα περιχύνουμε με τον ζωμό μέχρι να σκεπαστούν και συνεχίζουμε το ψήσιμο μέχρι να απορροφηθούν όλα τα υγρά. Ανακατεύουμε το γιαούρτι με 2 παγάκια και το σκόρδο. Τα βάζουμε σε πιάτα με λίγο γιαούρτι από πάνω, πασπαλίζουμε με λίγο σουμάκ και τα σερβίρουμε ζεστά.

ανακατεύουμε να διαλυθεί και προσθέτουμε και τις πιπεριές. Τα γυρίζουμε να ροδίσουν και ρίχνουμε τις ντομάτες, τον μαϊντανό, το μπαχάρι, αλάτι και πιπέρι. Σιγοβράζουμε μέχρι να μείνει ο κιμάς με το λάδι του. Κατεβάζουμε από τη φωτιά και, μόλις κρυώσει λίγο, ρίχνουμε το τυρί, τη σάρκα των κυδωνιών και το κουκουνάρι. Αλείφουμε τα κυδώνια μέσα κι έξω με το βούτυρο και τα γεμίζουμε. Τα σκεπάζουμε και τα βάζουμε σε ταψί. Ρίχνουμε από πάνω το υπόλοιπο λιωμένο βούτυρο και το κρασί. Ψήνουμε σε προθερμασμένο φούρνο στους 180 βαθμούς, περίπου 40 λεπτά. Πασπαλίζουμε με μαϊντανό και σερβίρουμε.

6 Γαλατόπιτα ΥΛΙΚΑ

1/2 φλιτζάνι βούτυρο 2 λίτρα φρέσκο γάλα 2 1/2 φλιτζάνια ζάχαρη 6 αυγά & 4 βανίλιες σκόνη ξύσµα από ένα λεµόνι 2 κουταλιές λιωμένο βούτυρο γάλακτος + βούτυρο για τα φύλλα: 2/3 φλιτζανιού αλεύρι 1 φλιτζάνι σιµιγδάλι ψιλό 1/4 κουταλάκι αλάτι 2 κουταλιές σούπας κανέλα τριµµένη 8 φύλλα κρούστας ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Σε κατσαρόλα ζεσταίνουµε το γάλα. Σε ένα μπολ ρίχνουµε τα αυγά, 2 φλιτζάνια ζάχαρη, τις βανίλιες, το ξύσµα λεµονιού και τα χτυπάµε πολύ καλά με μίξερ χειρός. Προσθέτουµε το αλεύρι

κοσκινισμένο, το σιµιγδάλι, το βούτυρο και το αλάτι. Ανακατεύουµε να ενωθούν. Από το γάλα που έχουµε ζεστάνει ρίχνουµε με τη μεγάλη κουτάλα 3 κουταλιές, συνεχίζοντας το ανακάτεµα. Κα-

τόπιν ρίχνουμε το μείγμα στο υπόλοιπο γάλα και ανακατεύουµε συνέχεια σε χαµηλή φωτιά μέχρι να πήξει. Σε μπολ βάζουμε μισό φλιτζάνι ζάχαρη με την κανέλα και τα ανακατεύουμε. Βουτυρώνουµε ένα μεγάλο ταψί, στρώνουµε ένα ένα τα φύλλα βουτυρωµένα και πασπαλισµένα το καθένα από το μείγμα ζάχαρης - κανέλας. Οταν στρώσουµε τα μισά φύλλα, αδειάζουµε την κρέµα και τη σκεπάζουµε με τα υπόλοιπα φύλλα, βουτυρώνοντάς τα και πασπαλίζοντάς τα με κανέλα και ζάχαρη. Μόλις στρώσουµε το τελευταίο φύλλο, το βουτυρώνουµε, χαράζουµε το γλυκό σε κοµµάτια και ψήνουµε σε προθερμασμένο φούρνο στους 180, περίπου 4550 λεπτά. Πασπαλίζουμε με λίγη κανέλα και μόλις μισοκρυώσει, τη σερβίρουμε.