Bertsolari 109. aldizkaria by elkarmedia

109

360°KO BEGIRADA FINALARI FINALISTEN IDATZIAK / HIRU ANDRE, EZ MUKER EZ ERKIN / SASIKERKETA SOZIOLOGIKOA…

BERTSOLARI ALDIZKARIA 360°KO BEGIRADA FINALARI 109 ZK. / UDABERRIA 2018

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea 20140 ANDOAIN TELEFONOA:

688 827 545

HELBIDE ELEKTRONIKOAK:

koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK: Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Amagoia Mujika Telleria, Jon Martin Etxebeste, Esti Esteibar Iriondo, Alain Ulazia, Beñat Hach Embarek Irizar, Paula Heras, Zezilia Herrador Garin, Antxoka Agirre Maiora eta Manex Mantxola KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beireuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

003 004 HEDOI ETXARTE 006 360ºKO BEGIRADA BECEKO FINALARI: 022 EPAIMAHAIAREN BEGIRADATIK LUPAREKIN ENTZUTEN / 036 FINALEKO KRONIKAK: 042 ESNATU ETA BAZKAL GARAIRA ARTEKOAK EMANDAKOA

ETA

080 BECEKO ARRATSALDEKO KRONIKA-EDO /

120 FINALA, FINALIS-TENGANDIK KRONIKAK: 122 MAIALEN LUJANBIO, 128 SUSTRAI COLINA, 134 AMETS ARZALLUS, 140 IGOR ELORTZA, 150 AITOR SARRIEGI

ETA

158 BEÑAT GAZTELUMENDI

168 MIREN AMURIZA, MAITE BERRIOZABAL ETA NEREA BRUÑO: HIRU BEGIRADA TXAPELKETARI. 196 BECTARRA, IDENTIFIKATU GABEKO ESPEZIEA 206 JUANITO DORRONSORO 210 NORK-NORI KOMIKIA M

OSPATU DITUGU POESIAREN OLINPIADAK, ETA BERTSOA IZAN DUGU, BETI BEZALA, JOLAS ETA SOLAS. KONTU ASKO AZALERATU DIRA PASATU DEN TXAPELKETAN: bertsotan aritzerakoan ahozkotasunaren eta hizkuntza literarioaren inguruan sortu den eztabaida, periferiak eta erdiguneak, bertso belaunaldi berriaren presentzia handitzea, txapelketen historian nabarmendu diren bertsolari batzuen agurra (bertso) lehiaketei, sare sozialetako kalaka… Ahal den neurrian, BTN17 honek eman duena ahalik eta hobekien jasotzen saiatu gara aurtengo lehen alean. Zaldieroak garbi dauka bertsolaritza arrisku handiko kirola dela. “Kanpotik” atalean, Hedoi Etxarte idazle, biolin jotzaile eta Katakrak guneko militante iruindarra mintzo zaigu bertsolaritzarekin daukan harremanaz. Eneko Bidegain epaimahaikidea izan da Txapelketan zehar, eta lehiaketaren inguruko bere begirada berezia eskaini digu. Finalaren eguneko kronika egin zuten Gorka Azkaratek eta Manex Mantxolak; lehenak goizekoa, eta bigarrenak arratsaldekoa edo. Finaleko protagonista batzuek ere idatzi dute gurean, abenduaren 17ko egun hartan bizi izan zituzten gorabeheren bueltan. Zortzi finalistetatik sei animatu dira lan hori egitera, eta zinez eskertzekoa da lehen eskutik helaraztea bertsozaleei BECeko oholtzan bakoitzak bizi izan zuen zoroa. Ez da ariketa erraza; agur bana, beraz, idatzi ez duten bi lagunei ere. Esanguratsua izan da azken Txapelketa honetan emakumeek izan duten pisua, eta horri buruz, bereziki, eta Txapelketaren inguruan, orokorrean, mintzatu dira Miren Amuriza bertsolaria, Maite Berriozabal gai-jartzailea eta Nerea Bruño epailea. Bestalde, Mintzola Ahozko Lantegiak eta EHUk ikerketa abiatu zuten Txapelketa Nagusiko bertsozalearen profila zein den aztertzeko. Inkestagileetako bat izan zen Jokin Bergara, eta bertatik bertara ikusi ahal izan zituen bertsozale espezie batzuen berri eman digu, Joseba Larratxe Joseviskyren ilustrazioek lagunduta. “Idazmakinaz” atalean Juanito Dorronsorok idatzi du, bere espezialitatearen inguruan: doinuak. Zehatzagoak izate aldera, Txapelketan erabili den doinutegia izan du gai. Beti bezala, eta fin-fin, gure blogari taldeak azken hilabeteetan argitaratutako zenbait eduki ekarri ditugu saretik paperera. Amaitzeko, NORI komikia (NORKen jarraipena) aurrera doa, eta Patxi Gallego eta Xabi Paya egosten ari diren lanaren beste bi orrialde gozatzeko parada daukazu. ESPERO DUGU ALE HAU IRAKURTZEN GUK JOSTEN BEZAINBESTE GOZATZEA, BERTSOZALE. ON EGIN DAGIZULA.

ZALDI EROAREN ERRIMA SEKRETUA

KANPOTIK

BERTSOLARITZAZ BI SENTSAZIO TESTUA: HEDOI ETXARTE

Oroitzapenei jaramon gutxi egitearen aldekoa naiz. Geure buruari eta bereziki gainontzekoei ziria sartzeko eremu bat iruditu izan zait beti memoria, oro har, interes gutxikoa. Eta, horregatik, oroitzapenekin egin daitekeen duinena eraldatzea eta artearen bidezko exhibizionismoa egitea iruditzen zait. Horregatik idazten dut poesia eta horregatik gorroto ditut “Autobusean noa eta aurreko emakumea hizketan entzutean…” eratzen diren prentsako zutabeak. Eta horregatik, zutabe bat edota erreportaje bat egitea egokitu zaidanean, beti saiatu naiz gaiari buruz zerbait esan izan dutenak entzun eta DJ lanak egiten: entzun duzun onena berriz ekualizatu eta playari eman. Zutabegilearen lana irakurlearen lanaren aldaera gisa ulertzen dut nik. Nahiz

eta ulertzen dudan ezetz. Gaurko irakurle askok nahi dutena irakurri dela “Autobusean noa…”, baina niri anodinoa, are aspergarria, iruditzen zait hori. Ez delako irakurtzen gustatzen zaidana ez dut hala idatzi nahi. Eta, ordea, gaur salbuespen bat egingo dut. Ez dakidalako, eta irakurlearekiko zintzotasunez hala aitortu behar dut, ez dakidala bertsolaritzaz. Edo okerrago, gauza gutxi batzuk dakizkidala —futbolaz eta bizitzako afera gehienez bezala— eta gauza gutxi horiek sor diezadaketela ilusio bat pentsatzeraino zertxobait badakidala, baina ez dela hala. Bertsolaritzaren inguruan baditut bi irudi nire bizitzan. Kontrajarriak dira erabat eta bigarrenak hartzen du gaina

“bertsolaritzaren sentsazioa” dudanetan. Baina lantzean behin lehenengo irudia itzultzen zait. Gatza entsaladan bezala: gramo gutxi dira, baina plater osoaren zaporea baldintzatzen dute. Lehenengo irudiak bi eszenario posible ditu: Iruñeko Gaiarre antzokia eta Salestarren aretoa, Iruñeko Bigarren Zabalgunean. Irudi horretan ume bat nintzen. 57 urte neuzkan eta aitarekin joaten nintzen erdi hutsik zegoen antzoki batera. Harrigarriki hutsik zegoen areto bat, zeren Gaiarre hura

“Ez dakidalako, eta irakurlearekiko zintzotasunez hala aitortu behar dut, ez dakidala bertsolaritzaz. Edo okerrago, gauza gutxi batzuk dakizkidala —futbolaz eta bizitzako afera gehienez bezala— eta gauza gutxi horiek sor diezadaketela ilusio bat pentsatzeraino zertxobait badakidala, baina ez dela hala”. 4

bera, garai haietan, beteta ikusten nuen Sarasate Orkestra Sinfonikoarekin, edota Oskorrirekin, edota Benito Lertxundirekin, edota Amaia Zubiriarekin. Eta Salestarrak ere bai, jende mordoarekin Hiru Truku ikusteko, edo Ruper Ordorika, edo haurrentzako antzerkia. 5-7 urte neuzkan eta Gaiarre erdi huts hartan gizon zaharrak zeuden eszenarioan, eta publikoan umerik ez, eta, igual, gure aita zen gazteenetakoa. Argazkiak bilatu ditut sarean, baina ez zaizkit ageri. Eta hobe. Ez utzi errealitateak egia lurpera dezan. Bigarren sentsazioa gaurkoa da. Azken hamar urteotakoa. BECeko Txapelketa Nagusietakoa.

Bertsolaritzaren zilegitasun kultural handiarena. Abangoardiarena. Ekitaldi masiboena. Bertsolari filmekoa. Gaztetxeetako bertso saioetakoa. Eta nire buruari galdetzen diodana da nola egin zuen jauzi umetako txapelketa hark egungo bertsolaritzara. Eta ez zait esplikaziorik etortzen. Logikoagoa egiten zait kantautoreetatik punkera pasatu zen euskal kantagintza, laurogeiko hamarkadaren hondarretan zegoen bertsolaritza hartatik hogeita batgarren mendeko bigarren hamarkadara iristen ari den bertsolaritzarako jauzia baino. Eta bai. Badakigu eboluzioan, akumulazioak eta jauziak gertatzen direla.

Baina bertsolaritzarenak inkognita handi bat izaten jarraitzen du niretzat. Ezin dudalako irudi hori kendu. Zigarro eta puru kez inguratutako sepia koloreko errealitate hura: desagertzear zegoen mundu baten testigu izatea. Eta egongo da esango duenik gaurkoa ordukoaren eboluzio bat dela. Baina, barkatuko didate. Nik ez dut ikusten eboluziorik gurasoek interesik ez eta seme-alabak bertsolaritzaren zale, are bertsolari, direnean. Egingo dira genealogiak eta emango azalpenak. Baina uste dut, kultura epifania denean bezala, bertsolaritza gurasorik gabeko semealabekin sortu dela, duela mende laurden bat. Horregatik dagoela gazte eta eder.â&#x20AC;˘

ERREPORTAJEA

360ยบ

BEGIRADA BECEKO FINALARI ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

TRADIZIOA BILAKATU DA BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIKO FINALISTEK BERTSOLARI ALDIZKARIAN IDAZTEA. BAINA ARRETAREN ERDIGUNEAN DAUDEN BERTSOLARIEZ GAIN, BADIRA BESTE DOZENAKA BEGIRADA INTERESGARRI, TARTEAN EPAILEAK, KAZETARIAK, ADITUAK, BAITA INKESTATZAILEAK ERE. OHOLTZA GAINETIK ETA BEHETIK, EMAN DIEZAIOGUN 360ยบKO BEGIRADA FINALARI. 7

ERR. EPAIMAHAIAREN BEGIRADATIK

LUPAREKIN ENTZUTEN TESTUA: ENEKO BIDEGAIN (EPAIMAHAIKIDEA) ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

Bertsolari Txapelketa Nagusia epaimahaitik bizitzeak zamatik baino gehiago du gozamenetik. Asteburuz asteburu, ehunka kilometro metatzen dira, Euskal Herriko lau hegaletan barna; nekea ez da neke bidelagunekiko kalaken laguntzarekin, udazkeneko hosto horail eta gorrailek edo elurteak eskainitako ikuskizun paregabeaz gozatuz bidenabar. Halaber, bertso puntuagarrien denboran ez dago atsedenik, bertsoaldiz bertsoaldi, bertsoz bertso, puntuz puntu, oinez oin, hitzez hitz egon behar baita adiadi. Hori ere ez da neke, Ăąabardura guztiak irensten direlako, hosto oraino berdeetatik erortzeko heinean diren marroietarainoko guztiak xehe-xehe bistaratzen balira bezala. 23

ZIN DAITEKE ARRETA GALDU LIPAR BATEAN ERE; BALDINTZA HORI ULER BEDI MAKRO-ARGAZKILARITZAREN GISAN: loreei argazkiak hamar zentimetrora egiten jarriz gero oren erdi batez, arreta guztia mundu txiki horretan jartzen da, eta inguruko gainerakoa ezabatzen. Zinez indar-berritzailea den bidaia sakona. Urrun joan gabe, hegazkina hartu gabe, etxe ondo-ondoan, deskonektatzeko parada paregabea. Belarra ez da eremu berde uniforme bat, hurbil-hurbiletik so eginez gero: piru bakoitzak dauka bere forma, bere kolorea, harrixka bat ondoan, inurri bat, erle bat, zulotxo bat, eihartzen hasitako lore bat… Unibertso bat dago, lehen bistara eremu berde soil bat dakusagun lekuan. Hein berean, bertsoak luparekin entzuteak dakar ñabardura guztiak jasotzea, mundu aberats batean murgiltzea. Epaimahaikide (ai, zein itsusia den “epaile” hitza, sententzia eta kartzela zigorra ematen dituena… nahiago “epaimahaikide”…) bakoitzaren lana da bertso bakoitzari puntuazioa ematea, segundo bakar batzuetan, argazkilariak klisk egiten duen gisan. Hori da, dudarik gabe, epaimahaikidearen lanik zailena, delikatuena eta buruko minak sor eta eztabaida handiak eragin ditzakeena. Delikatua da, jakinez puntu erdi bategatik geldi litekeela bertsolari bat hurrengo fasetik kanpo, puntu erdi batean joka daitekeela finalerako edo finaleko buruz burukorako txartela. Zenbat puntu eman bertso honi? 7 ala 7,5? Zorionez, zazpi lagun daude epaimahaian. Jakinik bertsoa ez dela matematika eta, beraz, ezin daitekeela ebaluatu matematikako ariketa bat bezala, zazpi lagun izateak ematen du ziurtasun bat. Zazpi buru, zazpi aburu; hamalau belarri, 43 ahori adi. Urte osoko prestakuntza jaso du epaimahaiak (hogei bat laguneko taldea, orotara), hilabetez hilabete ariketa anitz eginez, anitz eztabaidatuz, epai irizpideak xeheki aztertuz… Bertsoak baditu osagai “tekniko” zehatzak, aski “aise” ebalua daitezkeenak. Komunikazio ekintza gisa, gisa batera heltzen da belarri batzuetara eta beste gisa batera beste batzuetara. Belarri horien jabeak ez baitira objektuak, puntuazioa ezin daiteke izan erabat objektiboa, ez eta ere perfektua. Zazpikoteak ordezkatzen du aniztasun bat, publikoan

bertan agertzen den aniztasun bera. Bertso edo bertsoaldi batek iritzi kontrajarriak eragin baditu entzuleen artean, ohikoena da hori bera islatzea epaimahaikideen artean ere. Txapelketa bururatu ondoan egiten ditu azterketak taldeak; eta eztabaidak sortu dituzten bertsoaldiak aztertzen dira xeheki. Eztabaidatzen da ausarki; gutxitan lortzen da adostasuna. Hori ere bada bertsoa: denak ez dira aho batez iristen belarri guztietara. Horregatik, entzule batek dioenean “gaizki epaitu dute; halakoak hirugarren behar zuen, eta ez bigarren”, edo egokitasuna gehiago puntuatzen dela “ideia onak” baino, ohartu behar luke epaimahaikideen artean, hain segur badagoela baten bat, haren sailkapen bera zeukana. Entzuten den puntuazioa, zazpi epaimahaikideek emandako puntuen batuketa da. Nekez egin daiteke irakurketa bat epaimahaiak “saritu” edo “zigortu” duenari buruz, hainbeste irizpide neurtzen direnez, zazpi lagunen barrunbeetatik. Zazpi lagunen iritzi batuketa pertsona bakarraren pertzepzioa baino fidagarriagoa bide da… Bertso bakoitza 0tik 10era bitartean puntuatzen da, hamabost bertso dira saio batean (finalean gehiago) eta zazpi epaimahaikide. Bi bertsolariren pun-

tuazioen arteko aldea handia iruditzen bada, egin zatiketa: demagun 21 puntuko aldea dagoela, epaimahaikide bakoitzeko 3 puntuko aldea da. 3 puntu 15 bertsotan, ez da deus.

MAILA BIKAINA Beste aldetik ikusten duenik ere bada. Zergatik dago halako alde txikia bertsolarien artean? Zergatik dabiltza hainbeste bertsolari 10-20 puntu inguruko multzo batean? Epaimahaia ez delako ausartzen baremoan gora eta behera ibiltzera? Nork uste du bertsolari multzo horietan badirela batzuk besteak baino anitzez hobeak edo eskasagoak? Puntuazio horrek erakusten duena da Bertsolari Txapelketa Nagusiko bertsolarien maila orekatua dela eta, gainera, maila ona dela. Zortzi aulki zeuden BECen. Berri ona da BECen kantatu zuten zortzi bertsolariek biziki maila ona erakusteaz gain, finalerako txartelik gabe gelditu ziren beste hainbestek erakutsi zutela saio ona egin zezaketela, BECera sailkatuz gero. Azken edizioetatik hona, zortzikotea ez da anitz aldatu. Baina hasi da belaunaldi aldaketa. Aurtengo â&#x20AC;&#x153;gazteakâ&#x20AC;? helduko dira finalera hurrengo edizioetan. Eta horietan emakume franko. Ia ziurtzat jo daiteke, hurrengo finalak parekideagoak izanen direla. Azkenaldian feminismoa gai zentral bihurtu bada ere, ohartarazi behar da bertso munduan lehenago egin zirela gogoeta horiek. Generoari buruzko kezkak (gaien formulazioan eta abar), 2001eko Txapelketatik landa ere azaleratu ziren, eta hausnarketa prozesuak hasi ziren. 2017ko

Txapelketan emakume gazte andana baten gaitasuna azpimarratu da. Ez da kasualitatea. 10-20 urte atzera joan behar da, lore horren haziaren bila. Finaleko atean gelditu den belaunaldi horrek eskaini dizkigu perlak, nahiz eta finalak lortzen duen oihartzun sozial eta mediatikoak itzal egiten dien finalaurrekoei eta kanporaketei. Azpimarratu behar da bertso bikainak entzun direla finalaz aparteko beste faseetan ere. Bakarkako lanetan jartzen da arreta, gehienetan, baina ez da aski bakarka bikain aritzea, saioan nagusitzeko. Ofiziotan bederatzina bertso kantatzen dituzte, eta horietan ongi moldatzeak ematen du, ontsalaz, giltza. Ariketa horietan lan ederrak entzun dira fase guztietan, esperotako bideetatik batzuetan, ustekabe atseginak, beste batzuetan.

GIZARTEAREN ISLA Gaitegi zabala izan du Txapelketak. 2017an kantatutako bertsoak, 2017ko Euskal Herrian, 2017ko gizartean. Deigarria izan da Euskal Herriko politikaren —eta gatazkaren— leku urria. Adierazgarria da. Funtsean, Euskal Herriko egoera islatzen du, ez besterik. Gai pertsonalagoetara joateak eman du bidea ikuspegi zabalagoko bertso-sortak entzuteko. Formulatutako gai guztien eta kartzelako gai irekietatik hartutako bide guztien azterketa eginez gero, ageri da gaur egungo gai eta arazoen errepaso zabala eta xehea egin dela: parekidetasuna, tratu txarrak, besta giroa, besta eta sexua, bikote hasiberriak, bukatutako maitasuna, bikote banatuak, familia birkonposatuak, adulterioa, bikote harreman askeak, etxebizitzen prezioa, gazteen egoera prekarioa, haurren zaintza, kontziliazioaren arazoak, familia bizitza eta engaiamendu politikoa, lan egoerak, esplotazioa, zahartzaroa baserri munduan, osasuna, baztertutako jendea… Alabaina, etxeko arazoek maiz daukate lotura gizarteko eta lan munduko arazoekin; eta hori ederki islatu da Txapelketako bertsoetan. Turismoaren masifikazioa, herriko denden krisia, baserriaren gainbehera, bazterketa soziala, kutsadura, bazterrak zikintzeko joera… Eta gaur egungo ohitura eta aisialdiak ere sakon aipatu dira: autoa konpartitzea, bidaiak, mendi-lasterketak, diskoteka, tatuatzea, selfiak, wifia, youtuberrak, bideojokoak… Gai gehienek ematen zuten bidea intimotik sozialera eta politikara jauzi egiteko, gaur egungo gizartearen argazkia egiteko, gaitzak azalera ekartzeko. Bide berritzaileak? Iraultzaileak? 2017an transgenero baten larrutik kantatzeagatik harrituta egotea seinale ona da? Berehala ospetsu egin ziren Maialen Lujanbioren bertso haiek bikainak ziren, zeuzkaten baliabide diskurtsibo, poetiko eta lexikalei esker; ez hautatu zuen gaiagatik. Bertso ez hain onak kanta litezke transgeneroaz ere, eta ez gelditu bertso antologikoen zerrendan. Pilotariak jauzi ikusgarria egin dezake, ia erortzeraino: lortuz gero, kintze go-

goangarria; baina huts eginez gero, tantoa bestearentzat da. Hautatutako bidea edo gaia baino gehiago, emaitza da neurtzen dena. Ez erran nahi izan dena, baizik eta erran dena. Gaur egun gai eta ikuspuntu askotara ohitu gara, nork erran lezake zein den berritzailea edo ausarta? Lagun batek dioen bezala, bertso munduak uste badu iraultzailea dela 2017an transexualitateaz kantatzea, mundu horrek arazo bat badu. Zorionez, bertso mundua (bertsolariak eta bertsozaleak), bere zabalean, aitzindaria da gogoeta sozialetan. Bertsozaleen zati handi bati heltzen zaizkio iritzi politiko eta sozial aurrerakoiak.

ZER DIRA ERTZAK? Gizarte zabalean “hegemonikoa” dena ez da hain hegemoniko bertso giroan; edo garai batez hegemonikoa izan zitekeen gai bat (artzaintza, adibidez), ez ote da ertzeko gaia bihurtu? Gizarteko “ertzak” hegemoniko bihur daitezke bertso-saioetan, euskal giroa bera nahiko “ertzekoa” denez gero eta ertzei buruzko sentsibilitate berezia daukalako. “Ertzak” eta “periferia” hitza hainbeste aipatu izanak berak erakusten du horretarako joera dagoela, eta ematen duela bertsolariak, baloratua izatekotan, ertz horietan ibili behar duela.

Ertzaren ertzak ere egon daitezke. Jadanik gizartean anitz landu diren gaiei itzuli bat gehiago eman dakieke: kanpora begira diskurtso feminista daukana baina lankide emakumea gutxiesten duena, elizaz eta handizki ezkondu den ateo ezkertiar â&#x20AC;&#x153;eredugarriaâ&#x20AC;?â&#x20AC;Ś Batzuek eskatzen diete bertsolariei zerbait berria errateko, ohiko ideietatik ateratzekoâ&#x20AC;Ś Nago bertsolariei ez ote zaien eskatzen beste inori eskatzen ez zaiona. Prosaz (ahoz edo idatziz) betiko iritzi-emaileok betiko orokorkeriak errepikatzen ditugun herrian, bertsolariei eskatzen diegu gogoeta berriekin txunditu gaitzaten, bat-batean, errimatuz eta silabetan ongi kokatuz. Ekar dezagun politikara ariketa hori. Mugimendu abertzaleak badu bere diskurtso hegemonikoa. Zergatik bertsolariak behar du bota milaka lagunen aitzinean, diskurtso ofiziala zalantzan jartzen duen gogoeta kritikoa, zorrotza bezain bikaina izanik ere? Hautu hori eginez gero, guztiz zilegi litzateke, eta eskertzekoa ere. Baina ezin zaio eskatu entzuleen zati handi batek ulertu edo onartuko ez lukeen bertsoa zapla kantatzeak eragingo liokeen deserosotasunerako arriskua hartzea. Horrek ez du erran nahi Txapelketa honetan ez denik izan gogoeta berri eta interesgarririk, deblauki batzuetan, hitz-erdika eta finezia handiarekin beste batzuetan. Kantatu diren edukien azterketa sakona egiten hasiz gero, altxor handia aterako genuke.

Bertsoak edukia behar du. Edukia, irizpide tekniko batzuen arabera eraikitako bertsoan. Diskurtso koherentea, ulergarria (bat-batean ulertzeko modukoa). Arau horiek errespetatzean dago bertsoaren zailtasuna. Hori erranik, bistan da, diskurtso bat eraiki behar da, gure gogoetetan aberastuko gaituena, harridura eraginen diguna, irria, negarra edo emozioa piztuko diguna, poesiarekin txundituko gaituenaâ&#x20AC;Ś Bertsoak zerbait utzi behar dio entzuleari. Ez da beharbada ideia berritzaile bat, ez da mezuaâ&#x20AC;Ś Baina entzulea zerbaitegatik gogoratuko da bertso horretaz. Eta hor dago edukia. Nola baloratu diskurtsoa? Epaimahaia ez dago diskurtso baten egokitasuna baloratzeko. Anorexiaren gaia umoretik hartu zuten. Ez zaigu inporta zergatik. Entzule batzuek eskertu zuten. Anorexia hurbiletik bizi duen batek, beharbada, pentsatuko zukeen gaia ez zela arinkeriaz aipatzekoa, eta badagoela biderik, gogoeta sakonetara jotzeko. Bide bat gustatu ala bestea, bertsoaren kalitatea (edukiz eta formaz) da neurtzen dena. Zailagoa zatekeen sakontasunetik jotzea, gaia ongi ezagutu beharko bailitzateke. Lortuz gero, beharbada umorearen bidetik baino bertso bikainagoak botako zituzten; huts eginez gero, txarragoak.

KOLORE Ă&#x2018;ABARDURA GUZTIAK Txapelketan ez da saritzen hautatutako gaitegi edo bide bat, ez da erabakitzen bertsokera bat, ez da hautatzen bertsotarako canon bat. Txapelduna izendatzeak ere ez du erran nahi txapela jantzi duen bertsolariaren estiloa dela hu-

rrengo lau urteetarako sustatu dena, edo aitzineko urteetan bertsokera hori bazterrean gelditu zela, duela lau urte txapela beste batek jantzi zuelako. Ez da erabakitzen nork ordezkatuko duen bertsolaritza edo nork eramango duen gidaritza. Indarra hartzen duen bertsokerak ez dauka zerikusirik txapelarekin (2001ean txapela jantzi ez bazuen ere, Maialen Lujanbioren orduko ekarpenak markatu zuen ondoko urteetako bidea). Bertsolaritzak ez dauka ordezkari bakar bat, ordezkari asko dauzka; eta hala bedi. Udazkeneko hostoen forma eta kolore aberastasunaren gisakoak dira bertsolariak ere, urrunetik antzekoak, hurbiletik desberdinak. Bakoitza mundu bat; bakoitzak dakar bere mundua, bere ikuskera. Udazkeneko gorri biziekin nahasi zaizkigu udaberriko pago berde berrien freskura duten bertsoak. Txapelketan ez dira islatu bertsokera guztiak, ez da osoki islatzen plazako bertsolaritza, bertsolariek maiz azaldu duten bezala. Baina Txapelketan bertsokera anitzek izan dute tokia. Bertsolari bakoitzak ekarri du bere kolorea, bakoitzak dauka bere estilo propioa. Horiek horrela, bertsolari bakoitza ere badabil estilo bat baino gehiagotan, genero bat baino gehiagotan. Edo ezaugarri batzuk bertsolari anitzek dauzkate. Antzekotasunak aurki badaitezke ere, Txapelketak erakutsi du bertsolariak ez direla uniformeak. Batzuek metaforekin edota hitz jokoekin gozarazi gaituzte, beste batzuek umoretik jo dute, eta ohartu gara umoreak ere era askotakoak direla. Entzuleen artean ere gustu guztietako jendea mintzatu da. Batzuk bertsolaritza tradizional baten alde, beste batzuk bide berriekin liluratuta… Beraz, ez, ez da erabaki bertsokera bat (eta epaimahaiak ezin du erabaki; bertsoz bertso gehitzen delako puntu kopurua, eta ez ikuspegi orokor baten arabera). Bertsokera anitzek izan dute tokia; entzuleak gisa orotakoak dira. Kolore askotako bertsolariak dauzkagu, eta hala behar du. Herri trinko bat nahi dugu, Maialen Lujanbiok kantatu zuen bezala, baina ongi zehaztu zuen: “Trinko diot, ez artalde”. Eta bertso mundua hori da: trinkoa da, baina ez da artaldea. Horrek ematen dio aberastasuna. Horretan, mesedegarria da “periferiatik” begiratzea. Ardatza periferietan dagoela kantatu zuen Sustrai Colinak, finaleko azken agurrean. Ertzak eta periferia franko aipatu dira, bai, Txapelketa honetan. Hain zuzen, bertso mundua eredu eta bide-erakusle da horretan ere: periferiak ez dakusa bere burua periferia modura; nazio batu baina deszentralizatuaren isla da Txapelketa. Zazpi probintzietan izan dira saioak, eta zazpi probintzietako entzuleak ibili dira saioz saio. Lekuan lekuko bertso eskolek eta taldeek ziurtatu dute saioen antolaketa, Bertsozale Elkartearen ondoan. Bertsolarietan, gai-jartzaile taldean, epaimahaian eta talde antolatzailean zinezko nazio ikuspegitik egin da lana. Halakorik ez litzateke posible, erdigunean ez balira euskara, euskal kultura eta herri kontzientzia.•

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

_ERR.

FINALEK Denok jarraitu genuen interes handiz BECeko finala, baina batzuk besteek baino arreta handiagoz, derrigorrez. Adi zeuden geure bi berriemaile bereziak. Gorka Azkaratek tentuz segi 36

KO KRONIKAK zuen goizeko saioa; berdin aritu zen Manex Mantxola arratsaldean zehar. Bien begiradak lagun zaitzala egun hartako beste argazki bat gehitzen oroimenera. 37

_ERR. FINALEKO KRONIKAK

ESNATU ETA BAZKAL GARAIRA ARTEKOAK EMANDAKOA TESTUA: GORKA AZKARATE ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

Finalaren atarian Aitor Sarriegik aipatu zuen, bertsolariei kantatzeko egokitzen zaien hurrenkerak izan dezakeen eraginaren harira, goizeko saioan ez zuela azkena tokatzerik nahi, eguerdia gainean jendeak bertsoak entzuten jarraitzeko baino bazkaltzera joateko gogo bizia izan ohi duelako. Ez dugu esango finalean behin eguerdia iritsita bertsozaleek bazkaltzera joateko gogorik izango ez zutenik, baina, goizeko saioa benetan emankorra zihoala kontuan harturik, presa berezirik ez zutela esatera ausartuko ginateke, gutxienez. XAPELKETA NAGUSIKO SAIO GUZTIAK DIRA BEREZIAK, BAINA FINALA EZIN DAITEKE AURREKOEKIN ALDERATU. HORRELA DA, ETA HORRELA IZAN DA BETI. Horrela zen Donostiako belodromo zaharkitu eta hotz hartan, eta horrela da Barakaldoko BEC erakustazoka erraldoi bezain moderno horretan ere. Euskal Herriko txoko guztietatik iritsitako bertsozale erromes uholdea pilatu zen goiz-goizetik BECeko sarreretan, zenbaiten kasuan lanera joateko baino dezente goizago ohetik altxatuta, gainera. Ertzak, periferia, Euskal Herria ez baita Euskal Erdia, Sustrai Colinak amaierako agurrean aldarrikatu zuen moduan. Antolakuntza bikaina, xehetasunik txikiena ere aintzat hartuz,

garaiak nola aldatu diren. Olatuak, txaloak, emozioaâ&#x20AC;Ś musika sintoniarekin batera zortzi bertsolariak oholtzara, zutik dauden milaka lagunen artetik. Zer demontre pasatuko da une horretan beren buruetatik? Aurkezpenak, txalo gehiago eta hasierako agurrak. Norbaiti entzun nion: â&#x20AC;&#x153;Niri agurrak gustatzen zaizkitâ&#x20AC;?. Ez da gutxiagorako. Bertsolari bakoitzaren aldartea neurtzeko termometro moduko bat dira. Unai Agirrek kantatu zuena horren adibide: Zer kantatzen da final handiko lehenbiziko agurrian bertsoa gauza soila da baina hamabost mila aurrian zer galdurikan ez daukat baina tentsioa muturrian txapela urrun zegola baina inoiz ez zan hain hurrian lege zaharrean egun on eta has gaitezen egurrian. Edo Sustrai Colinak botatakoa, zertara zetorren argi utziz, inork zalantzarik bazuen: Egun txarrik ez da hondartzak elurrez zuritzeko oskolak barrutik hautsi ta azalak zauritzeko berri on bat sortu nahi dut notizia hitseko enbutuei buelta eman su bat piztu hitzeko lokaztuak beldurrik ez baitauka zikintzeko lau aldiz erori nintzen bost aldiz zutitzeko.

Olatuak, txaloak, emozioaâ&#x20AC;Ś musika sintoniarekin batera zortzi bertsolariak oholtzara, zutik dauden milaka lagunen artetik. Zer demontre pasatuko da une horretan beren buruetatik? 48

Zortziko nagusiko ariketak ireki zuen lan puntuagarrien txanda, eta maila handiko bertsoaldiak entzuteko aukera izan zen. Maialen Lujanbio eta Unai Agirreren lana izan zen borobilena agian. Goi mailako kirolariak, hainbat publizitate eskaintza jaso ohi dituztenak. Maialen edozein eskaintza onartzeko prest dago, baina Unai ez. Maialen zoragarri eta Unai ere, oldarraldiari eutsiz, dotore. Maialen hasita, hona hemen osatu zuten bertsoaldia: Hemen dirua baita kontua nola ez esan akabo futbol zelaian egiten degu izerdi eta ur trago Real Sociedad SAri ta txinoei salduta nago ta honezkero zer inporta zait pixka bat salduxeago. Real Sociedad SA jarri degu zerura bidian gauza horiekin larritu xamar dago Unai aspaldian edozer gauza ein leikela ta nago beldurrak aidian diru beharrik izango banu egingo nuke agian. Bederatzia bizkarrean ta orain oparo zabiltza promesa eta errealitate dena aparra, dena bitsa baina hautsi ezkero belauna edo zartatu izterreko mintza Unai esnatu laburra da ta futbolarion bizitza.

Zortziko txikian saioak gora egin zuen. Hiru bertsoaldi on eta baleko bat, horixe balantzea, labur esanda. On horien artetik Igor Elortzak eta Maialen Lujanbiok osaturikoa. 50

Barkatu baina hau izango da segun non jarri tamaina ni familia xume batetik etorri naiz alajaina gure bizitza oso laburra degu futbolean baina urtebetean irabazi det nornahik bizi osoan aina. Nahikoa diru badezu behintzat hortan ez zera labaintzen nik hala ere segitu nahi det banku kontua bikaintzen ta hor azaltzen naiz kremekin edo xanpuaz ilea zaintzen futbolarioi ez digute ta pentsatzearren ordaintzen. Berak zipitzik ez du pentsatzen gogorra izan da gero nire burmuinak kontu honekin orain daude bero-bero baina sekula saldu ez naizenik ere ez zazu espero sagardoana igual eingo det Unaik eskatu ezkero. Zortziko txikian saioak gora egin zuen. Hiru bertsoaldi on eta baleko bat, horixe balantzea, labur esanda. On horien artetik Igor Elortzak eta Maialen Lujanbiok osaturikoa, segidan irakurgai. Bizilagunak Igor eta Maialen, Maialenek birritan esnatu du Igor gauean bere sexu jolasak direla medio, eta igogailuan topo egin dute goizean. Elortza hasita, hauxe da bertsoaldia:

Egun on ustez atzo zenbiltzan ta ongi ni logureak nago ta zu berriz grogi hori bai bart gauean zu zenbiltzan jori kendu ezazu tonto irribarre hori. Sexua suertea da eta ez da luxu bart gauez dena irrintzi ta izerdi putzu zuk berriz behakoa serioa duzu duzun inbidi horrek zimeldu zaitu zu.

Kartzelako lanak eman zion akabera goizeko ekinaldiari. Gaiak halaxe zioen: atetik sartu zarenean, isildu egin dira denak. Lan aipagarri bat baino gehiago egon zen. 58

Batzuentzat bizitza bero ta maitasun besteontzako berriz sasi eta asun sexua suerte dela hala dizut entzun ta antza dena zeuri tokatu zitzaizun.

Logure nintzen baina belarriak arin alboan bazen zenbait sexu joko gordin diozu nik gozatu nezakeela berdin ta zeinek esan dizu ez nuela egin?Â

Izan ere zu zaude hain muker ta erkin ez dezu ligatuko jarrera horrekin baina bart zeure kabuz al zenuen ekin? Gure etxeko efektu espezialekin.

Zu tristetzeko ez det hainbeste interes baina irribarre bat egizu mesedez zer-nolatan zabiltzan bisaia da juez egin igual ein zendun baina gozatu ez.

Hasierako puntua emandako ariketan, komunerako joan-etorriak ugaldu egin ziren bertsozaleongan. Txapelketa honetan ariketa honek pisua galdu du, edo ikusmina, edo nahi dena, baina oso kaltetua atera dela esango nuke. Hamarreko txikira pasatuko gara, beraz, zuzenean, dagoeneko bazkariari usaina hartzen hasiak gaude eta. Ariketa honetan, zalantzarik ez dago, Aitor Sarriegiren lana nabarmendu behar ezinbestean. Bertsoaldi borobila osatu zuen beasaindarrak. Ez zuen alferrik, kantukide makala, Lujanbio bera. Irakasleak biak ere, greban egondakoak beren eskubideen defentsan, atzera berriz klasera itzuliak. Sarriegi hasita.

Atzo pankarta atzean denok indarrean lagun bat eskubian ta zu ezkerrean azkenaldi honetan gaude beharrean begiratu gaur ere muturren aurrean hogeita hamar ikasle gela bakarrean. Ta hogeita hamarrekin ez dakit zer egin ze erremintarekin nola ta zerekin baina greba bihurtu degu ja errekin kostako zaigu lortzen nahiz joan elkarrekin hemen ezer berririk forma hain zaharrekin.

Gaur egungo hezkuntzan horrenbeste hesi integraziorako hamaika gabezi ta politikariak gugandik ihesi ez logopeda eta ez behar berezi horrela ezin dugu gizarterik hezi. Hezkuntzak ez dauka ez hamaika bertute Heziberri ta Lomce hortxe dihardute baina ikasleak datoz zeozeren truke Pakistan, Marokotik pentsa ze itute guk greba egindakoan nora joan ez dute.

Ta gainera bihurtu gara puntumira dianan jarri eta harria nork tira hau ez da baldintza ona egia hori da eta etorkizunera jarrita begira honen ondorioak antzemango dira. Guk umeak hezi nahi eta hezi ezin nahiz tratatzen ditugun maiteenak bezin hezkuntza kondizioz dago nahiko erkin baina gizarte hontako panoramarekin nork enpatizatzen du funtzionariekin?

Kartzelako lanak eman zion akabera goizeko ekinaldiari. Gaiak halaxe zioen: atetik sartu zarenean, isildu egin dira denak. Lan aipagarri bat baino gehiago egon zen, eta zortziek, nork bere bidetik, egoera ezberdinak irudikatu zituzten. Aitor Sarriegi eta Sustrai Colinaren lanak aukeratu ditugu. Lehenak irakasle gela bat irudikatu zuen, non erdaraz hitz egiten den euskaraz baino gehiago, eta bigarrenak gertuko baten heriotza pairatu ostean atzera lagun artera doan pertsona baten larrutik kantatu zuen. Sinesgarriak oso, lan biak ere. Hona Sarriegirena, bere doinu dagoeneko ezagunean kantatua, noski:

Apunteak hartu eta txukundu dut ingurua ordenadorea itzali eta hartu liburua irakasleona baita hain lanbide segurua eskilaretan beherantza minutu ta segundua seguru asko badaukat nirea zertan ondua gutxienetik hori da nik daukadan helburua baina beste bat da orain jokatzen dudan gudua irakasle gelan sartu ta isildu da mundua.

Jendea eserita dago beren orri eta lapitz baina isiltasun gordin hau iruditzen zait hain bortitz badakit nik harremanak sarri utzi ditut murritz eta esan didate ere neri makina bat aldiz Aitor hik horrelakorik ez duk egin behar berriz askotan gela honetan erdaraz egiten da hitz eta hala esan nien irrifar aurpegia jarriz ez litzake hain grabea ikastola bat ez balitz.

Ardura handiko lana da nire ustez daukaguna irakaslea ez baita ikaslearen laguna honetara iristeko nor izan da erruduna ikastolan falta bada kontzientzi euskalduna hemen egin behar dugu geuk egin dezakeguna buenos diaska ezin da hasi guretzat eguna eta nolakoa izango da gure etorkizuna haurrei eskatu ezkero geuk egiten ez duguna? Sustrairen bertsoak, segidan: Pertsonok ez al daramatzagu emozioak zimurrean beti al gabiltz irrifartsu ta beti pauso ziurrean gaur bazkaria neukan kuadrillan lagunak beti hurrean baina lokatza egokitu zait ez nabil beti urrean haiek isilik geratu dira distantzia laburrean eta ni berriz zurtuta nola panpintxo bat elurrean ai, euskaldunak ze motzak garen heriotzaren aurrean.

Bihotzekoaz hil baitzait aita joan den aste hasieran eta geroztik bakarrik egon naiz erdi itota galernan astero gisa kuadrillakoak juntatu dira tabernan eta neure zain zeuden guztiak hiru kroketa plateran baina begira dauzkat hilotza neu izango banintz eran ez daukat garbi irribarre egin edo San Migel bat edan ez, haiek aupa Sustrai esanda ala besarkada eman. Baina heriotza ez da lehenean botatzen dugun aingura nahiz ta batzutan ez den asmatzen nora jo nola ingura Kepa jaiki da ta isiltasuna musu batean urtu da Eneko berriz han ikusten dut begira bere barrura bizitzak berdin segitzen baitu lehengo kezka ta ardura mina neurea ez da bakarrik eta denona da muga baina dolua erakusten du bakoitzak bere modura. Goizak eman zuen, noski, gehiagorako ere, baina oraindik arratsaldea falta zen, eta bazkalorduan indarrak berritu behar. Bazkalorduko kiniela gehientsuek honakoa zioten: Maialen aurretik, segidan tropeltxoa aukerekin (Sustrai, Mendiluze, Sarriegi, Amets, Elortza) eta atzeraxeago Agirre eta Gaztelumendi. Artean, onena falta zen ordeaâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;˘

_ERR. FINALEKO KRONIKAK

BECEKO ARRATSALDEKO KRONIKA-EDO TESTUA: MANEX MANTXOLA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

Goiza, gozagarri. Heltzea borborka, euforia egosten. Bazkari-pasararen ondoren, bazkalosteko dilema: siesta edo katarsia. Lotarako aukerarik gabe eta olatuak harrapatuta, elkartu ginen ia 30.000 belarri zut, beste hainbeste eskuren berotzeko aitzakia eske. Hala irakurri zuten egoera bertsolariek ere, agurrak motz eta bixi. Erkin eta jarrai: AILKAPENAREN BEHETIK GORAKOAN, UNAI AGIRRE GOIA ETA BEÑAT GAZTELUMENDI ARANDIA. Eskola zaharberrituaren estandartea bata, rookiea eta beteranoena; finaleko gazteena bestea, bigarrenez, belaunaldi berrien ispilu. Saio osoan zehar lotsagabe eta beretik aritu bazen ere, puntuka eta gaia emanda jo zuen Unai Agirrek goia, ulertzekoa beraz, saio bukaeran aurpegitik erantzi ezinik ibili zuen irribarrea: satisfakzioa. Beñatek, aldiz, zapore gazi-gozoagoa utzi zuen: bakarkakoetarako daukan maisutasuna berretsi bazuen ere, goizeko ofizioko lanetan ez baitzuen bere onena eman añorgarrak. Baina lasai, txapelketa asko dauzkagu aurretik Beñatez gozatzeko. Tamalez, ez da gauza bera gertatzen ondorengo bi sailkatuekin:

Aitor Sarriegi Galparsoro eta Igor Elortza Aranoa. Lehenak Txapelketa hasieratik emana zigun abisua, 22 urteko ibilbidearen ostean, txapelketako lehiarekin aseta, plazaz gozatzera mugatuko zela. Txapelketa borobila egin du, baita finala ere. Buruz ikasteko

â&#x20AC;&#x153;Sustrai, pelikulako gaiztoa, deabruaren abokatu eta periferiaren ahots. Badaki non dagoen, nondik abestu eta nori. Txapelaren lehiatik puntu erdira geratu zen, hori 5.1 batekin suspenditzea bezala da: ez da bidezkoaâ&#x20AC;?. 88

makina bat bakarkako utzi dizkigu, istorioak kontatzeko modu propioa eta ofizioka argudioz erantzuteko abilezia matematiko bat. Milesker denagatik Aitor, handia haiz! Hori bai, bati baino gehiagori, hire doinua etortzen zaiguk burura, sarriegi. Igorrena beste kontu bat da. Gauzak ez dira horrela egiten, Igor. Buruz burukoaren atarian geratu ostean, azken agurrean, azkena izango dela esatea ere! Oraindik asimilatzen. Bertsoaren gentleman polito-logoa, dotorezia, begirada bihurri batekin. Estiloa, bere horretan. Kostako da utzitako hutsunea betetzen, baina Beñatek eta Ametsek zioten moduan: zor diguzun bakarra da zoriontsu izatea. Hala ere, ni prest nago kedada egiten bada, bere balkoi azpira joateko ne me quittes pas kantatzera. Biba hi, eta aurrera bolie! Hurrenak, buruz burukoaren periferian, Amets Arzallus Antia eta Sustrai Colina Akordaerrementeria. Ametsena ez da bertsogintza hutsa, naziogintza ere bada. Berari esker aipatu zen finalean Paris Madril baino gehiago. Besteak baino karrerilla gutxiagorekin, eta goizean bere mailaren erakustaldirik eman bazuen ere, arratsaldera arte itxaron behar izan genuen benetako Amets txapelduna ikusteko. Tamalez, ezin da doze-

â&#x20AC;&#x153;Buruz burukora: Aitor Mendiluze Gonzalez eta Maialen Lujanbio Zugasti. Azken fasera pasata, lortu zuen bertsolaritzak zor zion Aitortzaâ&#x20AC;?. 92

narik osatu sei arrautzarekin. Eskertzekoa da hala ere, ahalegin berezia egin izana bizi dugun uneko kezkak ekartzeko. BECetik kanpo ere, bera entzuteko gogoz. Sustrai, pelikulako gaiztoa, deabruaren abokatu eta periferiaren ahots. Badaki non dagoen, nondik abestu eta nori. Txapelaren lehiatik puntu erdira geratu zen, hori 5.1 batekin suspenditzea bezala da: ez da bidezkoa. Arratsaldeko saioko onena izan zen, Maialenen baimenarekin. Seiko motzari brotxea jarri zion CAFeko langilearen larrutik, puntukako aparta osatu zuen Igorrekin eta bakarkakoan, Lehendakaria pertsonifikatu zuen erabat ridikulizatzeraino. Ez zuen txapelik lortu, baina saioro gorpuzten du egin nahi duen bertsolaritza. Bejondeizula, Sustrai! Zure hitzetan, bertsolaritza norbere neurrira eginiko traje bat da, eta zureak oso ondo ematen dizu. Buruz burukora: Aitor Mendiluze Gonzalez eta Maialen Lujanbio Zugasti. Azken fasera pasata, lortu zuen bertsolaritzak zor zion Aitortza. Txapelketan, lehendik ere erakutsita zeukan ofizio bakoitzean goitik behera erantzuteko zuen gaitasuna. Hala ere, bakarkakoei dagokienean, finalera arte itxaron behar izan dugu bere kategoriaz gozatzeko, sudurzulotik satorzulora revisited eta guzi. Aitorrek LATZ egiten du bertsotan.

Maialen emakume bakarra ez, emakume asko da. Ideologia batetik abesten du, eta hain ondo egiten duenez, txalotu dutenez, ideologia hori legitimizatzea lortu du. 100

Azkenik, eta lehen, Maialen. Yonki, puta, etorkin eta transâ&#x20AC;Ś Emakume bakarra ez, emakume asko da. Ideologia batetik abesten du, eta hain ondo egiten duenez, txalotu dutenez, ideologia hori legitimizatzea lortu du. Eguneroko bizitzan begirada zuzenduko ez geniekeen ertzetako pertsonaiak erdiguneratzen dizkigu, gure gabeziak eta pribilegioak agerian utziz. Konbikzioen, aurreiritzien eta bideen urratzaile. Ama bakarra izatea erabaki du, eta jendartea irauliko du sortu duen piztiak. Neurri batean, horretarako ere balio duelako Txapelketak: euskaltzaleengan diskurtso komun bat ezartzeko, Txapelketa aurreko gure jendartean dauden tentsio batzuk askatzeko. Baita beste batzuk sortzeko ere. Ezin aipatu gabe utzi, Txapelketak eskatzen duen inplikazioa. Goi mailako kirolari baten entrenamendu eta dedikazioa beharrezkoa da finalera heldu nahi duen edozeinentzat. Horregatik iruditzen zait errekonozimendu bat merezi duela lagunartean, bertso eskoletan eta, bereziki, etxean bertsolari bakoitzaren atzean elkartasunez eta pazientziaz jositako babes sareak. Ildo horretatik, IĂąaki Murua, gure benetako Lehendakariaren azken Txapelketa Nagusia izan dela ere jakin dugu. Gure esker ona eta zo-

102

103

104

105

rionik beroenak beretzat (gero berak jakingo du nola banatu) bertsozale guztion aitona eta bertsolarien babeserako aterki izan den gabiriar on puska honi. Hortaz, eta amaitzeko, txapelketa ederra izan dela, eztabaidak sortu direla eta ikasi dugula lehenago agerikoa iruditzen zitzaigun horri beste bazter batzuetatik begiratzen. Maite baititut maite gure bazterrak, baina bizi dituzten bertsoei eskerrak.â&#x20AC;˘

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

_ERR.

FINALA, FINALISTENGANDIK 14.000 lagunek baino gehiagok jarraitu genituen bertatik bertara; beste milaka askok telebista eta saretik. Adi, zortzi lagunen begiradei, elipseei, tonuari, gorputz hizkuntzari eta hitzei. Liburu bat irakurritakoan komeni izaten da idazleak zer dioen jakitea, eta pelikula bat ikusitakoan zuzendariak esateko daukana entzutea. Denok epaitu genituen bertsolariak, denok osatu gure rankinga. Orain euren txanda da txapelketan zehar eta egun hartan bizitakoa azaltzeko. 121

_ERR. FINALA, FINALISTENGANDIK

BESTE GUZTIA TESTUA: MAIALEN LUJANBIO ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

122

123

SNATU ZARA. BERAZ, EGIN DUZU LO.

Erlojua. Ogia. Kafea. Irratia piztu. Gaur jokatuko da Barakal… Kafe hurrupa …ko BECen 2017ko… Irratia itzali. Egunkaririk ez. Eskerrik asko. Ura burutik behera. Erlojua. Jantzi. Sekadorea. Jantzi gehiago. Erlojua. Giltzak. Ea ea presa. A8. Mortu. Igandea. Isil. Negua. Erlojua. Musika bai. Musika ez. Peajea. Agurra. Gabe… zale… alde… Erlojua. Errepidea. Arbolak. Teilatuak. “Aireportua” seinalea. Aurrera. Erlojua. Mezua: “bertan gara”. Eskuinera. Auto batzuk aurrerantz. Auto batzuk ez doaz BECera. Gehienak. Errotonda. Inurriak. Jendetza. Sarrera. Minoria absolutua. Eguna. Parkina. Estutasuna. Ordua. Ea ea juxtu. Hormigoia. Zutabeak. Pabiloia. Erraldoi. Inor ez. Gizon bat. Bi. Dotore. Beltz. Alkandora berria. Gu. Poza. Poz larria. Amerikana. Bina muxu. Aldagela. Lagunak. Zazpi. Txokolateak zabaldu gabe. Kafea. Ttanttorik bada? Taldea. Papertxoak tolestuta. Norbanakoak. Ordena. Ikara. Objektibitatea. Azalpenak. Hotz. Izua. Gai-jartzaileak. Orriak. Irribarre. Estu. Zenbakiak. Puntu suspentsiboak… hutsuneak bete. Papertxoak esku ahurretan. Beldurra. Zoria destolestu. 3. Jirak. Inora ez. Kanpoa. Hor. Hor, beste aldea. Teloia. Hor. Hotsak. Ahotsak. Musika. Hemen jirak. Birak. Bueltak. Etorri-joanak. Joan-etorriak.

Inora ez. Jirak. Birak. Bueltak. Zurrunbiloak barrurantz. Etorri-joanak. Joan-etorriak. Besarkada. Jirak. Birak. Zortzi ibilbide. Bueltaka. Etorrijoanak. Joan-etorriak. Jirak. Estutua. Birak. Bueltak. Etorri-joanak. Bi hitz. Joan-etorriak. Jirak. Birak. Bueltak. Benga! Etorri-joanak. Joan-etorriak. Birak. Eutsi! Bueltak. Bagoaz! Aldamena. Aldamioak. Hor. Beste aldea. Jendetza. Ataria. Pasilloa. Burrunba. Zarata. Oin- hotsa. Txaloak. Tente. Zoramena. Burumakur. Ederra. Epika. Gehiegia. Akaso. Gozatu. Burrunba. Erroma. Handia. Bildu. Itxi.

Aldamena. Aldamioak. Hor. Beste aldea. Jendetza. Ataria. Pasilloa. Burrunba. Zarata. Oin- hotsa. Txaloak. Tente. Zoramena. Burumakur. Ederra. Epika. Gehiegia. Akaso. Gozatu. Burrunba. Erroma. Handia. Bildu. Itxi. Oldea. Besteren lana. Norbere ardura. Norbere lana. Besteren poza. Indarra. Kezka. Zabaldu. Oholtza. Adrenalina. Zortea. Arnasestua. Begirada. Mundu bat. Gure mundua. 124

Oldea. Besteren lana. Norbere ardura. Norbere lana. Besteren poza. Indarra. Kezka. Zabaldu. Oholtza. Adrenalina. Zortea. Arnasestua. Begirada. Mundu bat. Gure mundua. [gero bertsoak] Arnasa. Nekea. Eskailera. Erdia. Atzealdea. Hitzak nekez. Besoak lepoetan. Des-zurrundu. Arroza. Eta jaiki. Telefonoa. Eta eseri. Ez-isiltasuna-ez-elkarrizketa. Arroza. Jaiki. Ardoa. Zerbitzariak. Arroza. Mutu. Txokolatea. Atsegin. Arraro. Ardoa. Bi hitz. Gaileta. Arroza. Jira. Bira. Buelta. Etorrijoan. Besarkada. Hitz bat. Joan-etorri. Kafea. Eutsi! Jira. Bira. Buelta. Komuna. Etorri-joan. Ondo! Ura. Joan-etorri. Jira. Bai? Bira. Buelta. Etorri-joan. Barre murritz. Joan-etorri. Jira. Kartzeleroak. Bira. Begizulo. Buelta. Etorri-joan. Kamerak. Joan-etorri. Petodunak. Bira. Buelta… Goazen! Bagoaz. [gero bertsoak] Eta oldea. Eta muxuak. Besoak. Hurbiltasuna. Mamiak. Trasteak eskuetan. Mikatza, gozoa eta gazia. Begiradak. Eztia. Arantza. Maitasuna. Kideak. Beroa. Balantza. Elkartea. Babesa. Hustuta. Beteta. Lagunak. Gogorra. Ederra. Mina. Elkarren lekukoak. Elkarren konplizeak. Minak. Gainezka. Bidea. Ahalegina.

Nekea. Poza. Bukatu da. Bizkarrekoak. Zurbil. Kazetariak. Akituta. Bihar. Atzo eta herenegun… Garagardoa. Denok. Kableak. Konddarrak. Atzealdea. Goxo. Bare. Barre. Gero da ja. A8. Mortu. Igandea. Isil. Negua… Itzuli. Beste aldera. Itzuli. Bestela. Lagunak eta afaria. Kontuak eta algarak. Deskantsua. Gosea. Betekada. Auskalo. Eskola. Bizitza. Udazken bat. Udazken luze bat. Erori dira frutuak. Elkarrekin. Eta fini. Kitto. Akabo. Amaitu da. Bihar astelehena. Bestelakoa. Lo hartu duzu. Beraz…•

126

127

_ERR. FINALA, FINALISTENGANDIK

LAUKO TXIKI BAT TESTUA: SUSTRAI COLINA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

“…nahi duzun doinu eta neurrian”

128

129

OIZ HASTEN DA TXAPELKETA BAT? ZOZKETA EGUNEAN? Autoko irratiko albistegian aurkezpenaren notiziak ezustean sabela iraultzen dizunean? Kaiera eta axota berriak erosi eta bertso eskolako kideekin entrenamenduetarako watsapp taldea sortzen duzunean? Noiz hasten da txapelketa bat? Plazan gaia Trump eta haurdunaldi subrogatuaren artean ateratzen denean? Jendeak (eta zuk) normalean ez da-

rabilzun errimaren menturan zure bertso bakoitza lupaz pasatzen duzuenean? Zure egunerokoaren lemari ustez tinko eutsi arren gaia nahi-non agertzen zaizunean? Ingurukoak, zu futbolaz nola, bertsoez hizketan somatzean? Azken txapelketako azken saiotik etxerakoan “halakorik, sekula gehiago ez!” aldarri egitean…? Kontua da txapelketak hasi egiten direla. Hasi eta hazi. Aldapan behera doan elur bola legez, berriagoaren zain berrienak jaten du berria. Elur bolari bizirauten diona oroitzen da. Errelato bat. Garaiaren memoria ez da beti memoriaren garaia. ————

Kontua da txapelketak hasi egiten direla. Hasi eta hazi. Aldapan behera doan elur bola legez, berriagoaren zain berrienak jaten du berria. Elur bolari bizirauten diona oroitzen da. Errelato bat. Garaiaren memoria ez da beti memoriaren garaia. 130

Bastida, Amurrio, Barakaldo. Garai batean pentsaezina zatekeen Txapelketa Nagusi bateko hiru geltoki izatea. Hala egokitu zaizkizu aurten. Pozarren. Pozarren, periferiak ez direlako geografikoak soilik. Egun ikusezinak direnak geroan ikusgarriago izango diren esperantza motor bat delako. Errima eta ikuspegiei harriei bezala goroldioa itsasten zaielako. Gazteek helduagoei erakustea helduak gazteari irakastea bezain sanoa delako. Pozarren, beharra bertute eta bertutea behar delako. Txapelketa epizentro bat da, ordea. Onerako eta txarrerako. Saioak zuzenean, telebista eta irrati programak, web emankizunak, kronikak, elkarrizketak, analisiak, iruzkinak, adituen teoriak… Hainbesterako ematen dugu? Izan zintzoa. Segundo laurden bateko erabakiak bihur zaitzake doktore tesi baterako gai ala lehoien bazka? Ez pentsatu horretaz. Gauzak uste baino askoz sinpleagoak dira. Edo askoz konplikatuagoak. ———— Finala egoera animiko bat da. Bihotzaldi bat. Zeure burua ezin jasaterainoko borroka. Ariketaro hutsetik hastea. Lehen agurraren aurretik amildegiaren aurrean eta edozein eserialditan etxeko salan sentitzeko arriskua. Zure inertzien eta auto-engainuen aurkako guda. Kudeaketaren emozioa eta emozioaren kudeaketa. Iraungo duen ale bat utzi nahia. Pantaila. Zure mugak onartu, baina haratago bultzatzen tematzea. Txapeldun bat. Despedidak. Egun onak eta

egun txarrak. Aurreko normaltasun anormala eta osteko anormaltasun normala. Txarteldegi bat kartzela bihurtuta. “Sold Out”. Bertsotan egin ezean salduta geratzea. Eta hala ere, bueltatu nahi izatea. Zuretzat gozatzea ez baita ongi pasatzea, egin nahi duzunean egotea baizik. ———— Noiz bukatzen da txapelketa bat? Zure nahi eta ahalen arteko amildegiaz jabetzen zarenean? Txapelketa txapelketa dela ohartzean? Astroak ez daudela lerrokatuta konturatzean? Azken agurra bota berritan? Azken elkarrizketa eman ostean? Bizilagun erdaldunak telebistan ikusi zintuela esaten dizunean? Denek euren iritzia (eta falta izan zaizun puntu erdia) eman dizutenean? Oporretatik bueltan inurriak eta zomorroak lanera joanik sofan zurea hausnartzera etzaten zarenean? Ona gorde eta txarra ahanzten duzunean? Tintarik gabeko axotak bota eta kaierak apalean gordetzen dituzunean? Finalisten azken saioan? Hurrengo txapelketan? Ez zaitzatela engaina, han zeunden, eta gauzak ez ziren kontatu zizkizuten bezala gertatu. Oroitzen duzuna zara.•

132

133

_ERR. FINALA, FINALISTENGANDIK

ZER ESAN TESTUA: AMETS ARZALLUS ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

…maite ditut maite geure bazterrak lanbroak izkutatzen dizkidanean… Joxe Anton Artze

134

135

Z DAKIT IDAZTERA NOANAK INONGO BALIORIK BADUEN, ez bainago ziur norbait gai den bere oroitzapen zaurituetan egiazki barneratzeko eta han kriminologia institutu batek bezain hozki eta zorrozki lan egiteko, eta, gero, txosten bat entregatzeko, nori eta norbere buruari. Ni ere, hemen, inork eskatu didalako ari naiz eta, egia esateko, indarka, eta gisa horretan azaletik baizik ez daiteke lan egin, batik bat norberak bere baitarik aurrez sakontzerik izan ez duenean. Nik ez dakit egiazki gai den pertsona bat bere buruaren neurria eman ez duen momentu bat â&#x20AC;&#x201D; frustrazio bat, alegiaâ&#x20AC;&#x201D; introspekzio lan batean berriz zeharkatzeko. Haserretik abia daiteke, baina haserrea norbere buruari ihes egiteko bide bat da. Aurkikuntzaren pausoak beste sosegu bat eskatzen du, soseguak beste apaltasun bat, ortozik hondar bustian ibiltzea bezala da, ortozik, orpo azala galtzerdi bat balitz bezala urratuz. Eta nik, oraingoz, ezin nezake. Ez da axolarik eza, beste inori baino gehiago axola zait niri nik egiten dudana. Baina introspekzio serio bat ez abiatzeko alibi eta lagun asko daude; aipatutako haserretik hasi, petralkeriara deribatu, zoriaren bila ibili, edo apalkeriazko onarpen publiko eta intimo bat egin. Itzuliko ez den egun bat neure itzalarekin borrokan pasatu dut, eta hori itzulerarik gabeko aukera

bat da. Halako egunetan buelta emango diodala pentsatzea, eta min horren erreparazio batekin amestea, engainu pertsonal bat da, automendeku txiki bat, introspekzioari itzuri egiteko beste bidezidor bat. Zintzoagoa iruditzen zait erreparaziorik ez dagoela onartzea, eta justizia ere, egur zaharkituaren hatsa hitz egiteko maneraraino itsatsia duten teatro horietan, eta teatro horietatik kanpo, egia baino gehiago da kimera bat. Beraz, modan dagoen hirutasun santu horretatik, egia-justizia-erreparazioa, egia bakarrik ikusten dut borroka gai posiblea, egiantzeko zer bat. Baina borroka horretan murgiltzeko makurregia da ene

Nik ez dakit egiazki gai den pertsona bat bere buruaren neurria eman ez duen momentu bat â&#x20AC;&#x201D;frustrazio bat, alegiaâ&#x20AC;&#x201D; introspekzio lan batean berriz zeharkatzeko. Haserretik abia daiteke, baina haserrea norbere buruari ihes egiteko bide bat da. 136

haragia, zauria sumatu orduko bestelako bulkadei segitzen die: aipatuak eta, horiek nekatzen hastean, ahantzi nahi bat. Agian, guztiz ahantzi baino lehen, egiaren zantzua duen zerbait borrokatzeko eta erreskatatzeko gai izango naiz; zer egin nuen eta zergatik. Borroka horretan bertsotan egin nezakeena eta ez nezakeena baino zerbait sakonagoa jokatzen dela uste

dut, ene izaeraren bihurdurekin eta mugekin lotua; egunero zerbait ikasteko gai ote naizen. Ez nuke oinazearen eztitan bizi nahi, nire ezinak eta ez dakit zein zoriren kulpak kolpatutako biktimarena eginez. Hori, egia esan, ez zait batere interesatzen. Gustatzen zaidan, ez dakit. Agian, haragia erorkorra da horretara. Baina horretaz ohartzen naizenean maite baino gehiago gorroto ditut ene bazterrak, eta lanbroa urratu behar dudala sentitzen dut. Baina oraindik urratzen hasteko gai izan ez naizenaren froga ukaezinezkoa da erretolika freudiano zentzugabe hau. Horretan nago, eta ez dut uste beste deus interesgarririk dudanik esateko, mementoz.â&#x20AC;˘

138

139

_ERR. FINALA, FINALISTENGANDIK

AGURRAREN LEZIOAK TESTUA: IGOR ELORTZA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

140

141

XAPELKETARI AGUR EGITERA NINDOAN BECERA. Azken ahalegina egin gura nuen nire bertsokera gorenera eroateko, denik eta agertokirik ikusgarrienean. Horretarako aurkeztu nintzen 2017ko Txapelketa Nagusira. Eta ez nuen lortu.

GRINA Sentipen nahasiak izan ditut udazken osoan zehar. 2013tik 2017koaren zain nengoen, eta urte osoan zehar joan naiz, geldika-geldika, lan egiten: nire inguruaz eta egunerokoaz zein gure munduaz eta aldiaz hausnartzen; komunikazio, gidoigintza eta musika esperientzietatik bertsogintzara zer ekar nezakeen irudikatzen; literatura eta kazetaritza irakurketetatik berriak, iritziak, pasarteak gordetzen; erakusketa, zinema eta zuzeneko ikuskizunetatik ikasten. Eta asko gozatu dut horretan.

142

Irailetik aurrera astean behin, edo bitan, Eneko Abasolo, Miren Amuriza eta Jon Maia bertsokideekin biltzen hasi nintzen, txapelketarako saiakerak eginez, BeĂąat Gaztelu-Urrutia, Manu Goiogana eta Unai Iturriagaren laguntzagaz. Ekinaldi horietan ere, gehienetan, gozatu egin dut. Lehiarako grinarik, ordea, ez neukan. Etorriko da, esaten nion neure buruari. Eta etorri zen bai Bastidako finalaurrekoa, baina lehiarako grinarik ez. Donibane Lohizunera motibazio handiagoarekin joan nintzen, nire burua erreibindikatzeko gogoagatik beste, esango nuke, Lapurdiko kostaldearekiko lotura afektiboagatik. Eta eskura izan nuen saio borobila egitea, kartzelako ona burutuz gero. Ez nuen egin. Eta ez nintzen mindu.

BECera joan aurreko asteetan, horrenbestez, nire burua estutu gura izan nuen, erronka jo, azken lau urteetan buruan nerabilen baina zegokidan garaian eskas nuen ilusio nagusia elkarrizketetan garbi adieraziz: buruz burukoan bertsotan egin nahi nuela.

INBIDIA Baigorritik, gehiago jarraitu nuen txapelketa. Kanporaketa gehienak Internetez jarraitu nituen. Leitzako saiora, aldiz, Miren Amurizarekin joan nintzen, eta Miren Artetxe, Alaia Martin eta beste hainbatekin batera jarraitu nuen saioa bertatik bertara. Oihana Iguaranek irabazi zuen Leitzako kanporaketa hura. Alaia Martinek aurrez irabazia zuen Baigorrikoa, Miren Amurizak handik gutxira irabaziko zuen Zallakoa, eta Nerea

Ibarzabalek Zumaiakoa. Bertsogintzan eta bertsolaritzan gertatzen ari den aldaketak ikusgarritasuna lortu zuen, plazatik txapelketara jauzi eginez. â&#x20AC;&#x153;Gertatzen ari denâ&#x20AC;? esan dut, baina eragiten ari diren aldaketa da, plazara jauzi egin aurretik ere lan pertsonal eta kolektibo isilagoa baitu atzetik jauzi berri honek. Leitzan modu bizian izan nintzen lekuko, oholtzako protagonista horiek kide bainituen entzuleen aulkian. Eta nik badakit zer den mikrofonora indar horrekin ateratzea. Bertsotan egiteko gaur baino gaitasun mugatuagoekin izanik ere. Txapelketan esperientzia gutxi izan arren. Badakit

zer den ateratzea horra aurrera esateko pare bat gauza argi izanik, aretoa lehertzeko uste osoarekin, eta gogoa daukazunean latza hau gure mundutxo hau hankaz gora ipintzeko. Eta jakitea, endemas, ez zarela bakarra. Zeuk lortzen ez baduzu atzean jesarrita dagoela beste bat, eta hark lortuko duela, edo datorren astean datorrenak. Indar horrek ez dauka berdinik. Zera hori puntarengoa da. (Sekulako inbidia ematen didazue, eta onena desio dizuet).

ARGI-ILUNAK Prest eta prestatuta nengoen. Udazken aurretik lan handia neukan aurreratua, zer eta zelan esan nahi nukeen. Nire gaurko guak. Horrelaxe izendatu nituen kantura atera gura nituen pertsonaiak: migrazioaz balitz, gurago neure etxe aurreko jesarlekuko beltzez edo Bilboko portuaz; drogaz

aritzekotan, aukeran kokainarekin arazoak izandako lagunei edo neure alkohol gehiegikeriei buruz; euskal gatazka armatuaren ondorioez tokatuz gero, hobe gure burua errugabetu behar hau edo zama guztia ordaintzen ari direnez zer erraz ahaztu garen adieraziz; generoaz behar bazuen, eguneroko bikote, lan eta gurasotasunaz ahal dela; eta abar. Horretarako baldintzak ere, txapelketako gaiak, aztertu samar nituen aurretik, eta bertsoak bezain adi, edo adiago, jarraitu nituen kanporaketetan zehar. Eta nahiko kezkatuta nenbilen nire txanda iristerako. Bai kanporaketak jarraituz neure baitan bertsoaldiak irudikatuz bai bertsokideekin egiten nituen asteroko entseguetan, erraz kokatzen nuen neure burua binakako

Sentipen nahasiak izan ditut udazken osoan zehar. 2013tik 2017koaren zain nengoen, eta urte osoan zehar joan naiz, geldika-geldika, lan egiten: nire inguruaz eta egunerokoaz zein gure munduaz eta aldiaz hausnartzen. 144

bertsoaldietan. Azkar topatzen nuen nire pertsonaia, eta, halakoetan ohi denez, bertsotan ere erraz egiten nuen. Bakarkako gaietan, baina, ohartuta nengoen nire asmoen erradikaltasunaz. Kontuak egiten hasita, hirutik behin topatzen nuen bide zuzena. Oholtzara igotzea tokatu zitzaidanean, beste hainbeste gertatu zitzaidan. Ofizioka bizkor, argi eta eroso, eta bakarkakoetan motel, lanbrotsu eta nekez. Finalaurrekoetan egokitu zitzaizkidan kartzelako bi gaiak ez zitzaizkidan iruditu pare-parekoak. Probabilitatean sinetsita, hirugarrena, BECekoa, egokia tokatu behar zitzaidan. Eta hala zen, baina nik ez neukan eguna.

LOA Ez dakit insomnioa zer den badakizuen. Putada galanta da, dakizuenok bat etorriko zaretenez. Egun dezente gainditu ditut, ondo, lorik apenas eginda: laneko betebeharrak, bertso saioak, konpromiso sozialakâ&#x20AC;Ś Baina Euskal Herriko Txapelketa Nagusiko finala besterik da. Bastidako eta Donibane Lohizuneko egunetan ere lo arina izan nuen, baina saioa arratsaldeko bostetan izanda, lasaiago hartzen du batek atseden ohean, esna egonik ere, eta, iratzargailua geroago ipintzeko aukera izaten da beti, badaezpada, halako batean loak hartuz gero ere. Baina aurrera beti. Jaiki, ordu erdi inguruko gorputz ariketak egin, dutxatu, go-

saldu, jantzi, autoa hartu eta BECera. Bigarren kafea. Zozketan, bat zenbakia. Aurrera beti. Handian bale, txikian ondo, puntuak erantzuten udazken osoko hiru txarrenak, hamarreko txikian ondo, kartzelan huts. Aurrera beti. Bazkaldu eta gero, sekulako nekea. Eutsi, Igor. Beste kafe bat, eta zutitu paseatzera. Ez utzi gorputzari nagitzen. Arratsaldeko saioan ere, seiko motzean, lehenengo bikotea berriz, eta neu hasita beste behin. Aurrera beti. Puntuka ondo, bakarkakoan clown. Aldageletara joan-jina. Eta whiskya tazan, oholtzan buruz burukoa beste aho-zapore batekin entzuteko. Eutsi. Gutxi falta da. Agurra pentsatuta nekarren, esan gabe doa. Kantatu nuen, emozioei eutsiz, eta bertsozaleen maitasuna eskertuz, bihotzez. Eta dena amaitu zenean, sekulako beheraldia sartu zi-

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

tzaidan. Tristura bat itzela. Eta aldageletara joan nintzen, bakarrik egoteko gogoa neukalako, nasai negar egin ahal izateko.

LANA

pitak. Bat-bateko bertso saioetan ez bada, musikariekin egindako ikuskizunen batean izango da. Edo antzezlan baten gidoian, edo argitalpenen baterako idazlanen batean. Lehenago edo geroago, entzule gehiago edo gutxiagorentzat, erabiliko ditut.

Ez dut nik behar egiteko alferrik inoiz izan. Gogoko zereginetan jarduteko zortea izan dut ia beti, eta, bertsogintzari dagozkionetan pasioz egin dut lan urte askoan. 2017an ere halaxe ekin nion, bilketan urte osoan zehar eta bilaketan udazkeneko hilabeteetan. Eta lastotik gari asko bereizi dut beste behin. Urrezko pipitaren bat edo beste ere aurkitu uste dut, hareatzan. Lan horren emaitza txiki bat erakutsi ahal izan dut txapelketan bertan. Baina ez dio inporta.

Eztabaida klasikorik bada, edukia eta formarena da. Behin eta berriz errepikatzen dena. Eta bai, esateko daukaguna da inporta duena, ezbairik gabe. Kontua da, guk bertsotan esatea aukeratu dugu. Eta esateko daukaguna gutxiegi bazaigu bertso bat osatzeko edo gehiegi bertso batera moldatzeko, arazoa, auzia, ez da bertsoarena.

Lanerako sekula alferrik ez izateak, urteotan guztiotan, lana ez dela sekula alferrik izaten erakutsi dit. Erabiliko ditut gari-aleak eta urrezko pi-

Bertsoa, funtsean, oinarrizko adierazpidea da. Kantu inprobisatua. Eta gutxirekin asko ematen digu kantuak: doinu bat, tonu bat; metrika bat,

EST-ETIKA

Lehiarako grinarik, ordea, ez neukan. Etorriko da, esaten nion neure buruari. Eta etorri zen bai Bastidako finalaurrekoa, baina lehiarako grinarik ez. 146

erritmo bat; errima bat, hots bat. Horren baitan inprobisatzerakoan aukera estetikoak asko izan daitezke, zenbat eta gehiago hobeto, baina kantuak ematen digun indar eta eder hori auzia konpontzeko bidea da bertsolariarentzat. Ez al da, bada, horixe zaletu gintuena eta gozarazten diguna? Eta honaino helduta ezin ahozkotasuna vs. hizkuntza literarioaz ezer esan gabe utzi. Eta ez dakit, bada. Badirudi sakoneko zer bat badabilela, bertsoak egiten edonork ikasi dezakeela frogatu ondoren, bertsotan egitea berez zer den berretsi nahi duena. Eta zelan esan, zurian beltz ez bada: norbere herrian eta Euskal Herri osoan hizkera berberarekin bertsotan egitea pribilegio bat da; Txapelketa Nagusian “guzia” eta “luzia” errimatu ahal izatea pribilegio bat da. Emaitzak, katedrak eta boladako kritikariek onetsi dute joera hori, baina, kasu, kilometro gutxiko erradioan egosten ari da-eta hori dena. Ez gero harritu eskolartekoa irabaziko duen hurrengo arabarraren agurrarekin. #esandut.

ADIORIK EZ Baten batek atera dezake triste eta haserre nagoela. Inondik inora ere ez. 2017a amaitzera doan egunotan, hogeita bost urtetik gorako begiratuarekin ikusten dut hau guztia. Pozik, lasai eta harro nago. 1990eko Bizkaiko Txapelketa hartatik eta 1993ko Txapelketa Nagusitik hona bizi izan ditudan porrot eta lorpen guztiak dira nireak. Barruak agindu didana egin dut aldiro. Zintzoa izan naiz beti garai bakoitzean egin ditudan aukera etiko eta estetikoekin. Askotan, asmatu egin dut, eta beste askotan, ez. Batzuetan, haizeak alde jo du, eta beste batzuetan, ez. Ia beti egin dut ondo bertsotan, eta beti egon da nik baino hobeto egin duenik. Zenbaiten kuttuna izan naiz, eta gehienek estimatu naute. Nire bizitzaren aldi luze, gogor eta eder bat amaitu dut. Eta bertso munduari astinaldi berri bat eragitera indarrez datozenak ikusita, pauso bat albora egiteko garai egokia da. Nahikoa lehiatu naiz ni. Orain bertsotan jarraitzeko gogoa daukat.•

148

149

_ERR. FINALA, FINALISTENGANDIK

2017-12-16 BEASAINBILBO TESTUA: AITOR SARRIEGI ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

150

151

Z DA ERRAZA IZATEN FINAL HANDIAREN AURREKO ORDU ETA EGUNAK ZERTAN ETA NOLA PASA ASMATZEA. Aurten erraz samar jarri zidan agenda kuadrillako lagunak (eskerrik asko, Jon!) eta, San Mames Barria ezagutzen ez genuenez, derbi santua ikustera joatea erabaki genuen. Eguerdirako hurreratu ginen eta BECen aparkatu genuen furgoneta. Biharamuna nolakoa izan zitekeen aurreikusteko ez zitzaidan gaizki etorri. Hutsik handia dirudi, baina ez beteta bezain handia. Ez dut derbiari buruz ezer esango (00). Bilboko kaleetan bueltaxka eman, metroan San Inazioko bidegurutzean galdu, eta iritsi nintzen hitzartutako hotelera. Sabino, Andoni, Unai eta Aitor mahaian zain; afaldu, afalosteko ezinbesteko tertulia, eta lotara.

2017-12-17 BARAKALDO Ez nintzen gorputzaldirik onenarekin esnatu. Bezperakoak botata oheratu arren lo ondo egin nuen, baina egun osoan joango ez zitzaidan ezinegona (tarteka inon egon nahi eza ere bai;) gorputzean nuela joan ginen BECera. Azken aulkiak betetzen ikusi genituen, lagun eta etxekoak pankartak lotzen ere bai, eta iritsi zen Gladiator momentua. Orain artekoetan luzeena egin zaidan pasilloa izan zen, kamera zela eta ez zela geratu ere egin ginelako, akaso, baina dozena erdi ezagun fitxatzeko beta ere izan nuen, eta oholtza ikusgarriaren erdian txaloka hasi genuen eguna. Saioaz zer esan, barrutik oso gorabeheratsu bizi izan nuela, baina, era berean, harmailetatik zetorren erantzuna beroa zela ikusten nuela. Lehen ofizioa plazari neurria hartzen joan

Saioaz zer esan, barrutik oso gorabeheratsu bizi izan nuela, baina, era berean, harmailetatik zetorren erantzuna beroa zela ikusten nuela. 152

zitzaigun azken finala partekatu dugun Igor eta bioi (bide batez, gozamena eta ohore handia azken finala hirekin hastea, Igor!); bigarrenean, gusturago Unairekin (asko poztu nauk, Unai, merezi huen!), eta puntuerantzunak jarraian. Asko hitz egin da horri buruz, eta gustuko ariketa dudan arren, txapelketan jartzekotan, huts egiteko aukera emango duen puntuazio-sistemarekin jarri behar dela uste dut. Puntua ezin da ongi erantzun arriskatu gabe, eta erortzeko beldurrak tramitea pasatzera eramaten gaitu askotan. Nire kasuan, lehenengoan erori nintzen nabarmen (Iru-

nen bezalaxe), eta, beste biak txukunago erantzun arren, ez nintzen gustura geratu. Besteak beste, puntu batetik besterako denbora-tartea oso txikia delako, erori eta jaikitzeko. Hamarreko txikian gehiago gozatu nuen ordurako beste maila batean ikusten nuen Maialenekin, eta, kartzelako egonaldi laburraren ostean, bakarkako gaiari heldu behar. Uste dut hamarreko txikiko gaiaren eraginez, egunero bizi dudan egoera bat saihestu ezinda ibili nintzela hasiera-hasieratik, eta zer kristo! Berari heltzea erabaki nuen. Lehen bertsoan klasetik gelarakoa ongi deskribatu nuela uste dut. Bigarrenean poto egitera nindoala ohartu eta trabatu egin nintzen, eta bertsoaren amaiera ere nahi bezala ez borobiltzea ekarri zidan. Hala ere, salbatu nuela uste dut â&#x20AC;&#x153;gela honetan askotan / erdaraz egiten da hitzâ&#x20AC;? baitzen esaldi gakoa. Hi-

rugarrenera seigarren martxa sartuta iritsi nintzen, eta esateko neuzkanak eta zetozkidanak arrapaladan joan ziren. Txalo-zaparrada handia. Akatsak akats, gustura, entzun nahi duenarentzat hor dago (eta entzun nahi ez duenarentzat ere bai). Bazkalorduak esaten du askotan bakoitza nola dagoen, goizarekin konforme dagoenâ&#x20AC;Ś Sentsazio gorabeheratsuak nituen eta bazkaldu ere apenas bazkaldu nuen, goierritarrek aski bazkari goxoa prestatu arren (eskerrik asko zuei ere, a zer aldea orain zortzi urte hotelean izan genuen bazkaritik!). Bazkalondoko agurra Mendiluze eta bion artean egin genuen esateko, beste neurri batean neukana metrika horretara ekartzeko proposamena egin baitzidan (eskerrik asko, Aitor). Egin dezala eztanda! Eta egin zuen, noski. Seiko motzean Sustrai eta biok komertzialak ginen. Ez naiz alferrik beasaindarra, eta segituan esan nion lagunari: â&#x20AC;&#x153;CAFâ&#x20AC;?. Gero, nire bertsoan sartzeko tarterik gabe geratu nintzen, baina ordurako bidea hobetsia zuen Sustraik. Bide batez, a zer finala! Bejondeiala, konpai! Txukun egin genuela uste dut. Puntutakoan ez nion gaiari helduleku askorik ikusi, kokatzea kostatu zitzaigun, akaso, eta elementu ezberdinak sartzen saiatu arren, eta hain saio txarra egin gabe ere, gainerakoetatik baxuagoa izan zela esango nuke (BeĂąat, kamisetak ez dik preziorik, ez jarri salgai).

Azken bakarkakoa loteria izaten da. Zortzi gai desberdin, baina luzitzeko aukera eskaintzen duten zortzi gai jartzea ez da lan erraza. Ez zitzaidan gai txarra iruditu tokatutakoa, hausnarrean egotera ertz asko ukitzeko modukoa, baina bertsoak txukun osatzera mugatu nintzela esango nuke. Eta zergatik ez esan, lagunak indarrean ikusi nituen eta azken kartutxoan dinamita sartu behar da. Hala egiten asmatu zutenak ziren Maialenen inguruan zebiltzanak (niri ere pena eman zidan Amets goizean ezin ekarriz ikusteak. Lau urte barru azti berriz Ametsekin!), eta azkenean Sustrairi zapatan geratu zaion puntu erdiko hartxintxarra poltsikoratu zuen Aitorrek. Honek ere merezita, bestalde. Hiru buruz buruko ikusi ditut atzeko aulkitik. Egia esan, ez dago horrelako bi buru lehian 15.000 pertsonak osatutako hondoa dutela atzetik ikustea bezalakorik (eta whiskya eskuan, hori ere bai). Ez ziguten hutsik egin. Ale ederrak osatu eta, egun osoan imajinatu bezala, lagun imajinarioarentzat txapela. Askotan esaten da halako edo bestelako existituko ez balitz imajinatu edo asmatu egin beharko litzatekeela. Ez dakit nik Maialen bezalako bertsolari bat existituko ez balitz inor imajinatzera ere iritsiko li-

Azken bakarkakoan ez zitzaidan gai txarra iruditu tokatutakoa, hausnarrean egotera ertz asko ukitzeko modukoa, baina bertsoak txukun osatzera mugatu nintzela esango nuke. Eta zergatik ez esan, lagunak indarrean ikusi nituen eta azken kartutxoan dinamita sartu behar da. 154

tzatekeen. Zorionak bene-benetan. Chape(l)au! Eta hortik aurrerakoa badakizue. Hogeita bi urte dira 95eko Gipuzkoako txapelketa hartatik, sailkapen-fase, final laurden eta finalerdi asko (oker ez banaiz, lehiako 33 saio guztira), tartean bost final ere bai, oraindik telebistapeko kajoian dagoen txapela ere bai, eta une gozo eta gazi asko. Ez dut uste norberak erabakita eta halako tokian agur esatea baino gauza ederragorik dagoenik. Sekula ahaztuko ez dudan irudia begietan eta ahogozo benetan eztiarekin, belarrietatik azken txalo-zaparrada kendu ezinik daramat aste hau. Ohorea, plazeraâ&#x20AC;Ś zer ez ote da izan final eder honetan bukatu dudan ibilbidea. Plazako bidean jarraitzeko gogotsu eta motibazio berri batekin agurtu dut txapelketa. Eta gauzak zer diren, arratseko 20:00etarako, gorputzaldia ere ona. Egia izango da urduri nengoela.â&#x20AC;˘

155

156

157

_ERR. FINALA, FINALISTENGANDIK

GORPUTZETIK TESTUA: BEÃ&#x2018;AT GAZTELUMENDI ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

158

159

“K

ANTATZEN DUDANA GORPUTZETIK EKARRI NAHIKO NUKE”. Lagunen adarjotzeak eragin zituen finalaren aurreko elkarrizketa batean botatakoak. “Gorputzetik? Nondik kantatu behar duk bestela, bada?”. Gorputzetik, noski. Baina zirudiena baino konplexuagoa zen kontua. Edonork egin dezake ariketa: irudikatu zure burua oholtza batean eta 14.000 pertsona parean, mutu. 14.000 aho eta 28.000 belarriko gorputz bat zure aurrean arnasa gordetzen, zure aurrean hunkitzen, zure aurrean barrez, zure aurrean huts egindako hitz bakoitzagatik ileak lazten. Irudikatu gorputz bat mugimendu batetik datorrena, mugitzen ari dena; gorputz bat proiektu batean sinesten duena, bertso eskoletan eragiten ari dena, herriz herri saioak antolatzen, lehenengoz erratz muturraren aurrean kantari, berak antolatutako saioak grabatu eta sarean

zintzilikatzen, hurrengo saiorako gaiak prestatzeko deialdia whatsappez zabaltzen, Euskaltegiko ikasleak motibatzeko bertso sortak inprimatzen, Bertso Udalekuetako lagunekin egunik euritsu eta hotzena ere festa, emozio eta zaintza bilakatzen. Irudikatu gorputz bat herri bati bertsotik eragin nahi diona, etengabeko aldaketan dagoen mundua hitzetara ekarrita entzun nahi duena; bere pentsamendua eta sentitzeko moduak bertso baten ispiluan islatuta ikusi nahi dituena eta ispilua kraskatuko dion bertso horren zain dagoena. Irudikatu gorputz hori. Eta haren parean, zure burua, zure gorputza, beste zazpi gorputzen aldamenean. Eta saiatu hori dena zure

Edonork egin dezake ariketa: irudikatu zure burua oholtza batean eta 14.000 pertsona parean, mutu. 14.000 aho eta 28.000 belarriko gorputz bat zure aurrean arnasa gordetzen, zure aurrean hunkitzen, zure aurrean barrez, zure aurrean huts egindako hitz bakoitzagatik ileak lazten. 160

gorputzean kabitzen. Horixe nahi nuen abenduaren 17an. Ez da erraza une kolektibo horren kronika pertsona batek egitea eta juxtua ere, seguru asko, ez da izango. Bertsolari Txapelketa Nagusia mugimendu horrentzat astinaldi bat ere bada, gorputz horrentzat elikagai bat ere bada, finalak astinaldia biderkatu egiten duelako. Lau urtean astero-astero, plazarik plaza, bertso eskolaz bertso eskola egindako inurri lana eltze batean sartzea baita. Festa kolektibo bat. Baina bakoitza bere baitan bildutako zortzi ahots horiei dagokie eltzea sutan jartzea, beren onena ematea, munduan egoteko daukaten leku horretatik bertsotan egitea. Oholtza ezagutzen nuen, 2013an ere egona nintzen finalean, buruan ondo gordeta neuzkan irudi eta soinuak, horretara joan nintzelako duela lau urteko finalera: egotera. Baina “betikoen finala” izendatua zuen katedrak 2017koa. “Betikoetakoa” nintzela, alegia, egitea zegokidala. Txapelketa arraro xamarretik nentorren: bi saio eta bietan ondo. “Ondo, baina”. Maulen, saioa hotz. Eta Amurrion, saio erdi parean, itzalalditxo bat. “Ondo, baina”. Finalera iristea bertsotan ondo egin izanaren ondorio dela jakinda, atzean geratutako bertsokideen maila ezagututa. Ondo, baina lehertu gabe, bertso eskolan landu-

tako bideak oholtzan guztiz erakustea lortu gabe, urduritasunaren korapiloak askatzea lortu gabe. “Baina, ondo”.

GEZUR TXIKIAK Behin finaleko zortzikotea osatzen denean norbere buruari gezur txikiak esaten hasteko garaia iristen da: “Inoiz baino hobeto hago” edo “finalean lehertuko haiz” edo “berandu hasi hintzen prestatzen eta abenduan emango duk hire onena”… Segurtasuna eta konfiantza ere eraiki egiten dira, eta buzoa jantzita, eraikitze lanetan igaro nituen finalaren aurreko asteak: gotortzen. Eta animoso iritsi nintzen abenduaren 17ko goiz freskora. Goizeko 7etan jaiki eta nire buruari gai batzuk jarri nizkion eguna hasteko. Ariketa bat zortziko handian, ariketa bat zortziko

txikian eta bakarkako hiru bertso. Eztarria libratu eta burua martxan jartzeko. Ideiak bazetozen, eta oinek bezperan utzitako lekuan jarraitzen zuten. Lasaitua. Autoa hartu eta BECera. Eta hortik aurrera, zurrunbiloan datozen oroitzapenak: “Hi haiz lehenengoa iristen” aparkalekuko petodunak, eta jendez betetzen ari zen aretoari teloi atzetik botatako bistadizoa; eta Sustrai lehenengo, bi Aitor eta Unai ondoren, Igor berehala, Maialen gero, Amets azkena; zozketa, eupadak, animoak, bizkarrean emandako kolpeak, taldea egin nahia, elkar babestu nahia, bertsoa norberak baina elkarrekin eta saioa denok egiten dugun sentsazio hori; hurrengo ordu luzeetan, hurrengo une muturrekoetan euskarri izango ditugunengana hurbildu nahia, eta aretoko zurrumurrua, sintonia, jendea zutitzen denean BECeko burdinazko egiturak ateratzen duen hotsa, “goazen”, bizkarrekoak, eupadak, “ez begiratu lurrera, begiratu jendeari, akaso berriz ez haiz hona iritsiko, eutsi”, eta 14.000 gorputzez osatutako gorputz erraldoi horren distortsioa: aurpegiak, bizkarrekoak, malkoren bat begiren batetik zintzilik, txaloak, txaloak eta txaloak, oholtzako eskaileretan gora hanken dardara, pauso batzuk aurrera eta txalo BECi, txalo, txalo eta txalo. Eta isiltasuna. Aulkia. Begirada moketa grisari. Agurraren errepasoa. Eta gorputzera.

ONDO, BAINA… Kontraste izugarria dago txapelketaren irismenaren, tamainaren eta espektatiben eta gure lehengai haus-

korraren artean. Horixe sentitu nuen oholtzako moketa grisari begiratzen nion bitartean. Agurra bota eta nire gorputzeko sentsazioak irakurri eta dezifratu nahian aritu nintzen. Bertsolaritza, mugimendu bezala, gai da txapelketa zazpi herrialdeetara eramateko, gai da BEC betetzeko, gai da ehunka borondatezko petoa janztera erakartzeko. Baina nik, abenduaren 17ko goizeko 11:20an, ez nekien gaia entzun eta bukaerak etorriko ote zitzaizkidan, errimek bere lekuan jarraituko ote zuten. Segituan igarri nion baietz, etorri behintzat etortzen zirela ideiak, baina bideetan asmatu ezinda nenbilela, gaietan tokia egin ezinda. “Ondo, baina”. Sustrairekin

Oholtza ezagutzen nuen, 2013an ere egona nintzen finalean, buruan ondo gordeta neuzkan irudi eta soinuak, horretara joan nintzelako duela lau urteko finalera: egotera. Baina "betikoen finala" izendatua zuen katedrak 2017koa. "Betikoetakoa" nintzela, alegia, egitea zegokidala. 162

pisu batean sartu nintzen zortziko handian. Hozka egin nahi nuen hasieratik. Baina Sustrai zaborra ateratzera joan zenean ohartu nintzen etxeko zapatilekin nengoela. Ametsekin artzain lanetan jarri nintzen zortziko txikian, eta artaldeak ihes egin zigun. Puntu erantzunak ere hotz. Hamarreko txikian, seme-alaben gelara sartu nintzen Aitor Mendiluzerekin. Lehenengoz lortu nuen esaten ari nintzena gorputzera ekartzea, gaian sartu eta logela ikustea. Sentsazio arraroarekin joan nintzen kartzelara. Bertsokideak ondo ari zirela esaten zidaten moketa grisari begira egindako entzunaldi selektiboek; bazirela beren onenetik gertu zebiltzanak, finala oso ona zihoala eta ederra zela horren parte izatea. Baina, niâ&#x20AC;Ś Tira, gezur txikiak esateko garaia zen: beti lortzen nuela kartzelako lanean goraxeago etortzea, finala hasi besterik ez zela eginâ&#x20AC;Ś Duela lau urteko finalean ahitu egin nin-

tzen, gorputzak pott egin zidan eguna bukatzerako. Horren jakitun, jateko aprobetxatu nuen kartzelako egonaldia; elkarri adarra jo eta tentsioa askatzeko, esnatzeko, gorputza berotzeko. Unai Agirre berriz oholtzara joan zenean, ertz batean jarri eta kartzelarako hautatu nuen doinua kantatu nion nire buruari, nire ahotsean lekua egiteko, segurtasuna bilatzeko, dardara eta indarra non zeuden aztertzeko. Prest nengoen. Amorratzen nengoen. Doinuan babestu nuen nire burua, ahots kordak sentitu nahi nituen. Baina aretora sartzen hasi nintzenean isildu egin nintzen, gelditu egin zitzaizkidan ahots kordak eta nire gorputzetik joan egin nintzen. Gerora jakin nuen Unai Agirrek Puigdemonten paperetik osatu zuela ariketa, eta BEC lehertu egin zuen (abenduaren 17 hartan behin baino gehiagotan lortu zuen). Baina leherketa olatu bilakatu zen, eta ni oholtzara igotzen ari nintzela eztanda horrekin egin nuen topo. Isiltasuna itzuli

163

164

165

arte itxaron genuen. Eta hor etorri zitzaidan kartzelan ezkutatzen saiatu nintzen sentsazioa: final ederra zihoala, bere onenean ari zirela bertsokideetako asko, baina ni ez nintzela eman nahi nuena ematen ari; tokia ezin eginda nenbilela, parean neukan gorputz erraldoi horren eta nire gorputzaren arteko puntu zehaztugaberen batean nengoela. â&#x20AC;&#x153;Gelan sartu zarenean, denak isildu diraâ&#x20AC;?. Horixe zihoen gaiak, eta horixe zioten nire sentsazioek. Eta nire burua bide arraroak arakatzen harrapatu nuen: pentsatu nuen kartzelakoa nire goizeko sentsazioei botatzea, baina festa kolektibo hartan nire sentipen pertsonalez aritzea egoista eta pobrea iruditu zitzaidan. Gero, beste helduleku bat ere etorri zitzaidan, baina horrek ere ez ninduen konbentzitu. Eta, azkenean, gelakideek baztertutako haurrarena hartu nuen, presaka xamar, eta haurra eta ikasgela ikusterik lortu gabe. Ahalik eta azkarren bota eta bazkaltzera. Horixe behar nuen. Luze egin zitzaidan goiza. Oholtzaren atzeko gela batean bazkaldu genuen zortziok. Elkar zaintzen saiatu ginen, egunari pisua kentzen, adarra jotzen. Halako egun bat beste zazpi lagunekin konpartitzea deskribatu ezin den luxu bat da, betiko geratzen den oroitzapen eder bat. Bazkaritan ere asmatu genuen taldea egiten. Goizeko nire sentsazio gordinak baretu zizkidaten konpainiak eta arrozak. Arratsaldeko saioa falta zen, aukera neukan goizekoa itxuratzeko. Aurpegia busti, loaldi motz bat eginâ&#x20AC;Ś Gorputzari buelta ematen ahalegindu nintzen. Agur umoretsu bat, neure

buruari barre egin. Horixe behar nuen. Agurraren ondoren jertsea bota nuen, askatu beharra neukan. Eta nahi adina ez, baina goizean baino askeago ibili nintzen arratsaldean. Buruz burukorako izenak esan zituztenean lasaitu egin nintzen; bakarkakoarekin aseta geratu ez arren, istorioa ikustea behintzat lortu nuelako. Eta hortik aurrera, BECeko luxuzko entzule bat izan nintzen nire aulkian eserita. Ederra iruditu zitzaidan Maialenen eta Aitorren buruz burukoa; aurretik entzun nizkien ale solteak ere hala iruditu zitzaizkidan. Eta finala bera ere ederra izan zelakoan nago, berriz entzuterik izan ez badut ere. Aste batzuk pasa dira abenduaren 17 hartatik. Bakoitzak bere finala bizi izan zuen, eta horixe izan zen nirea. Zortedun sentitzen naiz han aritzeko aukera izan nuelako, horraino iritsi nintzelako, final eder hura osatu zuen taldeko parte izan nintzelako. Baina finala, bere irismen, tamaina eta zurrunbilo guztiekin, egun bat baino ez da. Orain berriz dagokigu oholtza handi horretatik jaitsi eta parean izan genuen gorputz handi horretan murgiltzea, mugimenduko parte izatea, aldatzen ari den munduari hitzak jartzen jarraitzea, gure gorputzekin eta munduan egoteko leku partikular hauekin bertsogintza aberasten jarraitzea. Ni amorratzen nago, ikasteko desioz, bertsokideekin kantatzeko gogoz. Besteen ahotsa entzunez eraikitzen baitu nork berea. Ederra izan zen eguna, baina ederragoa da egiten gaituen bidea.â&#x20AC;˘

Segurtasuna eta konfiantza ere eraiki egiten dira, eta buzoa jantzita, eraikitze lanetan igaro nituen finalaren aurreko asteak: gotortzen. 166

_ERR. ELKARRIZKETA

HIRU BEGIRADA 168

Igaro da BTN17, izan denik eta txapelketa borobilena, borobilaren ertzak infinituak baitira eta ez baita izan txapelketarik aurtengoak bezainbeste ertz erdigunera ekarri dituenik. Mediatikotik ere izan du, begiratu besterik ez dago euskal iritzigintzak txapelketa honetan izandako loraldiari, bere arantza eta guzi. Baina izan da esan nahiagatik ere, mihia zuloratu behar izan duenik. Horregatik, eta txapelketa barrutik nola bizi den ulertzen laguntzeko, elkartu ditugu gai jartzaile bat, epaile bat eta bertsolari bat, hirurak emakumeak, eta ez, ez da kasualitatea izan. Ez muker ez erkin, prestutasun osoz erantzun diete gure galderei. > 169

MIREN AMURIZA, MAITE BERRIOZABAL ETA NEREA BRUÑO “DRAMA BITARTEKO IZAN DAITEKEELAKO, BAINA EZ HELBURU” TESTUA: MANEX MANTXOLA ARGAZKIAK: ANDONI LUBAKI 170

Miren Amuriza Plaza (Berriz, 1990) Bertsolari modura hartu du parte. Bere hitzetan, Txapelketak irauten duen hiruhilekoa bertsolaritza erdigunera ekartzen duen fase bat da. Nahiz eta bertsoa, bere egunerokotasunean, zehar-lerro modura ikusten duen. Izan ere, bertso eskolak ematen ditu aste barruan, eta asteburuetan plazaz plaza dabil. Zerbait azpimarratzekotan, ibiliaren ibiliaz bertsoaren bueltan egindako lagunak aipatzen ditu. Maite Berriozabal Berrizbeitia (Berriz, 1987) Gai-jartzaile taldeko kide izan da Txapelketan. Bertso eskolan hasi zen eta handik ia kasualitatez igaro zen paper aurrean eta mikro atzean gaiak jartzera. Bere hirugarren Txapelketa Nagusia izan da azken hau eta, plazako lan indibidualarekin alderatuz, Txapelketako gai-jartzaileen talde-lana aipatzen du desberdintasun gisara. Mirenek bezala, bertsoari esker eraikitako harremanei ematen die balioa. Nerea BruĂąo Artazkoz (Atarrabia, 1978) Epaile lanetan aritu da bigarren aldiz Txapelketa Nagusian. 14 urte zituela hasi zen IruĂąeko bertso eskolan eta, pare bat urtez bertso mundutik at ibili ostean, 25 urterekin berrartu zuen Nafarroako Txapelketari esker, kasu honetan, epaile modura. Bere hitzetan, bertsoak ez dauka Miren edo Maiteren egunerokotasunean daukan adinako pisua, neurri batean, herri erdaldun batean bizi delako. Lortu du inguru euskaldun bat topatzea, baina bertsozalea oraindik ez. Dena den, baditu lagun bertsozaleak eta intentsitate handiz bizi du bertsoa, bereziki Txapelketa garaian. Bere hitzetan, ez litzateke egun dena izango bertsolaritzarik gabe.

171

172

alde bakoitza nola hasten da Txapelketa prestatzen?

M A I T E . Uda aurretik hasi ginen taldean elkartzen, hemezortzi kide, Euskal Herriko lurralde guztietatik, inoiz baino gehiago. Hasierako bileretan elkar ezagutu, ariketak erabaki, gai-poltsa osatzen hasi eta abar egin genituen. Familia guztietan bezala, badaude arau batzuk ez direnak adosten baina hor daudenak. Hala ere, ia gai guztien inguruan hausnartu eta erabakiak hartu ditugula iruditzen zait.

Gero, Txapelketa aurkeztu eta orduan bai. Orduan hasten gara saioz saioko lanketarekin: zortziko nagusiko tipologia, zein motatako gaiak, faseen banaketa, formulazio idealaren bila. Aktualitatea eta norberaren bizimodua ere hor daude. Gauzak horrela, irailetik abendura bildu gara luze eta maiz; hasieran, Billabonan; gero, Zarautzen, udako OTA kendu zutenean, kar-kar. Gai-jartzaile taldearen dinamika laburtzekotan: neurotiko kuadrilla bat esaldi bati bueltak ematen infinituraino. Martxoan hasi ginen elkartzen epaileen talde dinamizatzailea. Zortzi formakuntza eginak genituen uda heltzerako. Bertan, aurreko Txapelketetako bertsoaldiak entzun, puntuatu eta bakoitzak geure epaiak justifikatu behar genituen, gero taldean eztabaidatzeko. Lanketa bereziak ere egin ditugu gai konkretuekin, emozioekin adibidez, eta exijentea izan da, baina baita oso aberasgarria ere. Gainera, aurten ez zait iruditu talka handirik sortu denik puntuaketekin. Badirudi bertsozaleak ulertu duela gurea lan zaila dela, eta akatsak egin daitezkeen arren, borondate onez goazela. NEREA.

Zerbait hobetzekotan, badira idatzi gabeko baldintza batzuk. Esaterako, norbere herrialdeko bi final epaituta eduki beharra

173

174

Txapelketa Nagusian epaitu ahal izateko. Ez zait gaizki iruditzen, baina baliteke hori moldatu behar izatea, bereziki epaile taldearen parekidetasuna bermatze aldera. Bertsolarion kasuan bakoitzak bere funtzionamendua dauka. Ni pertsonalki abuztuan hasi nintzen etxeko lanekin. Bi lan daude: norberak koaderno aurrean egiten duena, errimak eta esan nahi denaren lanketa, eta bigarrenik, bertso eskolakoa. Gu Durangon batu izan gara Igor Elortza, Unai Iturriaga, Jon Maia, Manu Goiogana eta Abarkas. Horiez gain, Oihana Bartra eta Miren Artetxerekin ere ibili naiz. Niretzat bakarkako lana ederra da, baina bertso eskolan elkartzearena â&#x20AC;&#x201D;ez abesteko bakarrikâ&#x20AC;&#x201D;, elkarrekin egon eta hitz egiteko, coaching edo zaintza hori, oso garrantzitsua da. Hain indibiduala den Txapelketara ekipotxo sentsazio horrekin joatea, urratu nahi diren bideak konpartitzea, ederra izan da.

MIREN.

Nolakoa da entzule gisa saioetara joatea? Saio batean epaitzea tokatu ez arren, beti joaten zara tentsio puntu batekin, gainontzeko epaileekiko enpatia hutsagatik bada ere. Ez dut koadernorik eramaten, lotsa ematen dit, baina etxean bai, hor egoten naiz lasai-lasai eta puntuatzen dut. BerNEREA.

176

tsoez gozatzen dut, baina zaila izaten da epaile txip hori ahaztea. Jendeak kristoren komentarioak egiten ditu, saioa aurkezten amaitu eta “Bueno, lanak amaituta, ezta?”, “Zuk jartzen dituzu gai guztiak?”, “Maialeni nahita jarri diozue gai hori?”… Mesedez, e! Edo esaten dizute “Ez dut ulertu gaia, nor da ama?” eta zuk “Kaka, ez zegoen ondo formulatuta”.

MAITE.

Gaiak jartzera zoazenean, gehiago da bertsolarien zaintzaz arduratzea edo ea Torrotxo hor agertuko den ez dakit nondik, bertsolariek gaia ondo ulertuko duten… neura puntu horrekin bizi dut. Egia da niri kostatu egin zaidala lehenengo saioetara joatea. Lagunekin osatu dut taldea eta joan izan naiz, baina ez dut guztiz deskonektatzea lortzen, saio guztiak direlako zure lana. Nik uste dut, beste gauza askok bezala, Txapelketak ateratzen duela gure onena eta ez hain ona ere. Azken finean, denok bihurtzen gara epaile txiki batzuk publikoan gaudenean. Eta hor ibiltzen gara kantatzen denaren azterketa kritiko bat egiten, gure buruan saio paralelo bat osatzen, “nik hau esango nuke”, “horrela kantatuko nuke” eta abar. Gainera, adiskideren bat ari bada kantuan nabaritzen diozu badabilen, badakarren edo ez, eta antsietate puntu horrekin bizi duzu. Horrekin batera, harrapatu izan dut nire burua kideei akatsak ateratzen, eta ez zait batere gustatu. Baina bueno, lehiaren ajeak, badakizue. MIREN.

Nolakoa izan da bertsozaleekiko harremana? Txapelketa garaian marra bat dago gure artean. Izan ere, badira fundamentu handirik gabeko kritikak, serio hartu beharko ez liratekeenak, baina hartzen dituzunak, eta horrek ere eragiten du pixka bat distantziatzea. Gainera, epaileok kode etiko bat daukagu eta, esaterako, ezin dugu saio osteko korroetan geratu, el-

NEREA.

177

karrizketa bat egin behar badigute galderak Elkartearen komunikazio sailetik igaro behar dira eta abar. Neurri asko hartzen dira, baina iruditzen zait bertsolariek merezi dutela epaileon partetik ahalik eta objektiboenak izaten saiatzea. Ba, niri izugarri gustatzen zaizkit korroak. Saioa amaitu eta ordu erdiz hizketan geratzea frontoiko atean itzela da. Gainera, aste osoa igaro ohi dugu mundua amaituko denaren beldurrez guk gaiak formulatu ezean, eta tertulia horiek balio izaten digute berriz lurrera jaisteko. MAITE.

Nik irakurri ditut txio eta artikulu pila bat, tartean kritika oso negargarri batzuk ere bai. Gauza batzuk ezin izan ditut esan, neuretzat gorde ditut, horrek daukan kostuarekin, baina oro har, ni oso bertsozale korrientea sentitu naiz. Nahiz eta batzuetan barruko gai-jartzaile maniatiko horrekin topo egin, saio amaieran esan ahal izatea â&#x20AC;&#x153;Ba, nire ustez, ez dakit nork irabaziko duâ&#x20AC;?. Uste

178

dut, Txapelketaren zati hori gabe ezingo nukeela bestearekin bakarrik konformatu. Nik ez dakit zergatik sartzen zaigun Txapelketako entzulea urte osoan zehar plazaz plaza dabilen bera ez denaren paranoia hori. Niretzat, saioetara joan eta ikustea betiko jendea dela hor dagoena, saio gehienetan dabilena eta ezagutzen duguna, bertsolarien kodeak ulertzen dituenaâ&#x20AC;Ś Niretzat publikoa aliatu bat da.

MIREN.

Txapelketa honetan aipatu da entzulea aspertzeko beldurra, baita ariketa berez serioak umoretik hartu izana ere. Zein iritzi daukazue umorearen presentziaz Txapelketa honetan? Baliteke jende batek umorea deitzea barre algaraka jartzen zaituen ateraldi horri, baina umorea izan daiteke ironia puntu hori, irriĂąo bat ateratzen dizun keinu batâ&#x20AC;Ś Egia da Txapelketak pisu bat hartzen duela eta jendea tentsio batekin dagoela, baina ez zait iruditzen umore faltarik izan denik, inondik inora. NEREA.

Nik uste, zerekin konparatzen denaren araberakoa dela. Baliteke inork bere herrian urtean behin egiten den bertso afariarekin alderatzea, baina kontestua kontestua da. Saio guztiek behar dute, Txapelketan zein plazan, bertsoaldi serioagorik gero umorera itzultzeko, hots, kontrastea. Gainera, gai-jartzaile taldean lan egin da tragikoa saihesteko baino, aukera bakarra izan ez dadin.

MAITE.

Egia da Txapelketak ematen diola solemnitate bat, gu ere ez garela egoten hain solte, eta orain arteko joera bat bai izan dela, publikoarengan enpatia bat sortze aldera, dramatik jo izana. Baina azken urteetan iruditzen zait bagabiltzala horri buelta ematen, eta drama gratuito bat ez dela lehen bezain ondo hartzen entzulearen partetik. Bertsolarion artean ere egin dugu lanketa bat egokitzen zaizkigun gaiei buelta bat gehiago emateko, zerbait gehiago aportatzeko. Ni pertsonalki ez nintzen gustura geratu Durangoko bakarkakoarekin. Drama bitarteko izan daitekeelako, baina ez helburu.

MIREN.

Bertsolaritzaren diskurtsoaren eboluzioaz. M A I T E . Gaiak dira oso â&#x20AC;&#x2DC;guâ&#x20AC;&#x2122;. Batzuetan, entzun orduko badakit nork eta nondik proposatutakoa den. Bi plano bereizten ditut: bakoitzak beretik eta bere bizipenetatik dakartzanak, batetik, eta zer entzun nahi den, bestetik. Saio guztietan tematika taula bat osatzen dugu gaiak banatzeko, orektazeko, bertsolari baten rola ez errepikatzekoâ&#x20AC;Ś

Gai erredundanteen garai batetik gatoz eta lan egin dugu gauzak esentziara ekartzeko. Bai, iruditzen zait eboluzio bat eman dela entzuleen, gaien eta bertsolariengan, gure jendartean bezala. Eta uste dut gauza batzuetan bereziki tematu garela, tematu ezean ez liratekeelako irtengo. Iraultza nork egin behar du, bertsolariak edo gai-jartzaileak? Esango nuke bertsolari batzuek bide berriak urratu dituztela Txapelketa honetan, eta nik uste, gai-jartzailea pauso bat aurretik ez bada, maila berean joan behar dela, baliabideak eskainiz eta salto egin nahi duenari tranpolinik kendu gabe.

180

Ados nago Maitek esandakoarekin. Noski, hemen Txapelketaz ari gara, baina eboluzio hori plazetan eman dena da. Egia da plazako zirkuitu desberdinak daudela, baina ni ibili naizenetan ohikoak diren gaiak irten dira. Hor dabilenak izan du aukera demostratzeko, ez dabilenak, ba ez. Duela zortzi urte Berrian albiste batzuk ziren titular eta beste batzuk bigarren mailako. Ba, Txapelketan berdin. Hor konturatzen gara badela Txapelketara bakarrik doan entzule bat, hots, harritzen dena. MIREN.

Kontua da bakoitzak ardatza non jartzen duen. Azterketa batean bezala, ziur sartuko diren gaiak daude. Azken urteetan, nahiz eta kirolari edo ehizari buruz ezer gutxi jakin, bagenekien jakin beharrekoetan sartzen zirela eta ahots horietatik nola abestu jakin behar genuela. Zer gertatu da? Ba, orain rol hegemoniko horietatik at zeuden pertsonaia batzuk ekarri direla erdigunera eta, noski, etxeko lanak egin behar. N E R E A . Niri gaien berrikuntzak ez zaizkit batere arrotzak egin. Somatu dut aldaketa bat egon dela, baina ondo integratua izan

181

182

183

da. Berrikuntzak diren aldetik nabaritu egiten da bakoitzak nola daukan gai jakin bat garatuta. Ez baita gauza bera elkarte batean jiji-jaja ibiltzea, amona bat izatea edo banandutako guraso bat. Gai jakin bati abestu ahal izateko ezagutu eta landu beharra dago. Exijenteagoak dira orain gaiak, nire ustez.

Bertsotan ondoen nork egin duen erabakitzeaz gain, zein funtzio betetzen du Txapelketak? Diskurtso komunak eraiki, gaiak erdigunera ekarriâ&#x20AC;Ś Gure egunerokoan bizi duguna daramagu Txapelketara, inoren ordezkari izan gabe. Tarte horretan dago gure erantzukizuna, jasotzen dugunetik zer ematen dugun eta zertarako. Nik bi aukera ikusten ditut: jasotako moduan eman eta hor geratu, denok baitakigu zerk funtzionatzen duen eta nola konplitu; edo ahalegina egin entzulea beste leku batera mugitzeko, krak txiki bat eragiteko bada ere. MIREN.

Nire ustez, aurtengo Txapelketan azaleratutako berrikuntza diskurtsiboak zentimetroka egindakoak izan dira, bertsoz bertso eta plazaz plaza.

184

Txapelketak balio du duela zortzi urtekoa entzun eta ikusteko non geunden eta nora heldu garen. Ezer ez da gertatzen kasualitatez, inork ez du ezer abesten Txapelketan lehenengo aldiz. Kantatu badu da lehenago landu duelako plazan. Baina Txapelketaren bozgorailutik ondo abesteak eragin handia dauka diskurtso jakin baten onarpenarekin. Memoria kolektiboan geratzen delako.

MAITE.

N E R E A . Txapelketak ez du diskurtso bat eta bakarra eman. Nik uste bakoitzak berea daukala. Argi ikusi dut nork landu duen zer, nork asmatu duen eta nork ez. Funtsa da Txapelketak zer aportatzen dion plazari eta alderantziz. Txapelketa Txapelketa da, beste intentsitate batez bizi dugu, bere momentua du. Baina, gero, bertsoak jarraitzen du, ez da hor geratzen lau urte barrura arte.

Hedabideen eta sare sozialen jarraipena. Zer iruditu zaizue? Nire osasun mentalerako ez da egokiena izan. Iruditzen zait neurria hartuz gero ona dela, zabaltzeko balio duela, gai batzuen inguruan eztabaida bultzatzea aberasgarria dela. Gainera, beti esan izan ohi da euskaldunok ez daukagula gurea kritikatzeko MAITE.

185

ohiturarik, daukagun apurra babestu beharra daukagula, txikiegiak garelakoan. Hala ere, edo agian oso didaktikoki ulertzen ditudalako gauzak, ez zait iruditzen aurten oreka topatu denik, saltsa gehiago egon da funtzio eraikitzailea baino. N E R E A . Maiterekin ados. Nire kasuan, jarraitu baino, iritsi egin zaizkit. Irakurri ditut txioak eta abar, eta, iruditzen zait, kasu askotan errespetua faltatu izan zaiola bati baino gehiagori komentario batzuekin; sarri, kritika baino, burla hutsa izan dira. Pilotan bezala da, niri pilotari hau gustatzen zait eta berak irabaztea nahi dut, nahiz eta gaizki jokatu.

Gero, egon daitezke mila korro eta abar, baina hor geratzen dira gauzak, eta badirudi, Maitek esan bezala, Txapelketak komentario horiek publikoki zabaltzeko aitzakia eman duela. Ez zait gaizki iruditzen errespetuaren langa igaro ezean, baina umoreak ez du dena justifikatzen, gauza serioa baita. Ni ere saiatzen naiz distantzia mantentzen. Baina lehenengo aldiz eduki dut sentipena sareko plaza paralelo batean esponituta egotearena. Nahiz eta denok daukagun barneratuta, txaloak jasotzeko pribilejioa daukagun une beretik, kritikak onartzen ere jakin behar dugula, kasu batzuetan, muga batzuk pasatu MIREN.

186

187

188

189

190

191

egin dira eta interesgarriak izan zitezkeen eztabaida asko desbirtuatu, tamalez.

Feminismoak inoiz baino pisu gehiago izan du Txapelketa honetan, baina hori ez da kasualitatea izan. Urteak dira bertso munduko jendeak kezka horien bueltan batzeari ekin ziola. Nola lantzen du bakoitzak bere esparruan? Maite eta bion kasuan, Bizkaiko Zilekoak taldeko kide gara, apur bat Euskal Herriko Bertsozale Elkartearen Ahalduntze Bertso Eskolaren ildo beretik doana. Bigarren ikasturtea dugu MIREN.

192

batzen hasi ginela Elkartean zegoen kezka batetik abiatuta. Kezka: Bizkaiko Txapelketan emakumeen presentzia falta; eskolartekoan ez zegoena, baina hurrengo saltoa ematerakoan bai. Adin tartea DBHtik gurera artekoa da, bi hilean behin elkartzen gara, beti dago hizlari bat eta helburua saretzea da, piĂąa egitea. Badirudi emaitzak eman dituela, aurtengo txapelketan emakume pila bat izango garelako: lehenagokoak eta berriak. Konfiantza eta ahalduntzea, hori lantzen dugu gehienbat. Eta poztekoa da 16-17 urteko gazteekin aritzea, guk euren adinean genituena baino askoz landuago baitituzte gaiak. Noski, guk ez geneukan espazio hori, eta iruditzen zait, horrelakorik ez zela sortuko igaro ginen desertutik igaro izan ez bagina. Mirenek esan bezala, Zilekoak taldeko kide gara. Horrekin batera, gai-jartzailetzan ere landu beharreko zerbati dela iruditzen zait. Izan ere, denok ez gara abiatzen puntu beretik, eta horregatik izan dira hain garrantzitsuak egindako formakuntza eta lanketak; hots, jendarteak ematen diguna plazari eskaini ahal izateko. MAITE.

N E R E A . Nafarroan ari dira biltzen, baina gazteen problematikatik, generoarenetik bainoago. Txapelketak izan du feminismotik nahiz eta finalean ez den islatu plazetako errealitate hori. Nik garrantzia ematen diot epaileen arteko parekidetasunari, eta badago ildo horretan formakuntzak bideratzeko interesa. Gure taldean badira emakumeak ez direnak feministak eta interesgarria egiten zait denok begiratzen jakitea feminismoaren prismatik; badakizue, betaurreko moreak janzten jakitea.â&#x20AC;˘

193

MAITE Leku bat: Zarautz, bertan egin ditugu gai-jartzaile taldearen bilerak. Momentu bat: Irungo saioa, aurkeztea egokitu zitzaidan eta ileak puntan jarri zitzaizkidan Maialenen bakarkakoarekin eta entzuleek emandako erantzunarekin. Doinu bat: Mexico lindo y querido. Bertsoaldi bat: Durangoko Oihanaren bakarkakoa, amonaren paperetik. Arantza bat: Bakarra ez, batzuk geratzen dira Txapelketan hobeto egin zitezkeenak. Nik badakizkit, baina ez ditut esango, zeren iruditzen zait jendea ez dela konturatu. Txapelketak emandako opari bat: Finaleko paseoa egin ahal izatea. Ez dut oroitzen nori begiratu nion ezta hankarik nuenik ere, Tourreko azken metroak egitea bezala, baina deskantsatuago.

MIREN Leku bat: Kotxea, bai bakarrik egindako egosaldi guztiengatik, baita saioetara egindako joan-etorriengatik ere. Momentu bat: Badakizunean, datorrena datorrela, egon behar dutenak hor egondo direla eta saio osteko besarkada hori. Bereziki Durangoko saioko egunean bertso eskolako 5-6 urteko gaztetxoenak nola etorri ziren. Eta, noski, batzuk aspertu egiten zirenez, hor ibili ziren koadernoetan saioaren kronika marrazten, beraien erara. Lurreratzen laguntzen dizuten keinuak dira. Doinu bat: Bakarkakoek hartzen dutenez protagonismoa, Gizona da zoroa, zortziko txikikoa. Bertsoaldi bat: Zaila bakarra aukeratzen. Maialenenak, esan gabe doa. Maitek esandako Oihanarena edota Nerea Ibartzabalen hilekoarena. Arantza bat: Nire ama kar-kar! Ez, serio: Zallako bakarkakoan pentsatu nuen â&#x20AC;&#x153;Hau lehenengoa izan bada, gainontzekoak hobetik joan daitezkeâ&#x20AC;? eta pena horrekin geratu naiz: nahi nuen guztia ezin egin izana bakarkakoetan. Txapelketak emandako opari bat: Saio guztietan tokatu izana lagun bat bertsokide.

NEREA Leku bat: Irungo saioa, zerion energiagatik. Sentsazio kolektibo hori. Momentu bat: Horixe bera. Doinu bat: BECen Ametsek kantatu zuen Laboaren Lore sortu orduko, bertsoak ez ziren agian hain onak izan, baina zeinen ongi kantatuak! Bertsoaldi bat: Maialenen BECeko amatasunari buruzkoak. Izan ere, ni ama bakarra naiz, bueno izango naiz (haurdun dago), eta berak hortik kantatu zuenean, konexio moduko bat sentitu nuen, hausnarketa horiek nire baitan egina bainintzen. Oso berezia izan zen. Arantza bat: Finaletik inor kenduko ez banu ere, pena geratu zait belaunaldi berrien ordezkaritza faltagatik. Txapelketak emandako opari bat: Proiektuaren parte izatea bere horretan opari bat da.

194

195

_ERR. SASIKERKETA SOZIOLOGIKOA

BECTARRA, IDENTIFIKATU GABEKO ESPEZIEA TESTUA: JOKIN BERGARA MARRAZKIAK: JOSEBA LARRATXE “JOSEVISKY”

196

OR DA, ORDEA, BECTAR IZATEKO OHORE AHAZTEZINA LORTZEN DUEN PERTSONA MOLDEA? NONDIK DATOR? ZERGATIK? ZERK MOTIBATZEN DU? ZER DA BERETZAT HOR GERTATZEN ARI DENA? ZER ESANAHI EMATEN DIO? Bada, metodo zientifiko-soziologiko berritzaile eta huts egiten ez duena erabili dugu hautsak harrotzera datorren ikerketa honetan: intuizioa. Guztioi loa kentzen diguten galdera horiei erantzuna emateko, Mintzolaren ikerketari itzala egingo dioten emaitzak atera ditugu argitara, bectarren sozio-logika begibistan izan dezagun. Pertsona bakoitzaren berezitasun eta zehaztasunetan sartu barik, patroi orokorra jarraitzen duten lau bectar talde mota bereizi ditugu. Batu ginenotarik %90 sar gaitezke bertan; hortik aurrerakoa, unexplored zone. Hauek dira, bada, perfil soziologikoaren osaeran parte izateko ohorea izan duten pertsona motak:

INTELEKT-SANTEA: Masa kulturaren gizartearekin erabat kritikoa den betaurrekoduna. Futbola, showa eta diskoteka parrandako planak gorroto ditu, nahiago du bere etxeko bakardadean Jean-Paul Sartre irakurtzen egon, musika klasikoa entzuten duen bitartean. Nazkagarri zaio elkarrizketa oro (ogia erostera ere kostata jaisten da etxetik) eta ez da oso hitz egin zalea, maila batetik behera bederen. Kapital kultural handikoa, liluratuta dago ikusita era honetako gaiak lantzen dituen jardun batek nola bil ditzakeen horrenbeste mila pertsona. Mintzolak argitaratu dituen azken doktorego tesien marko teorikoak irakurri eta aztertu ondotik, BECeko aulkietan beretzako toki bat dagoela nabaritu du azken urteotan. Elortzaren amerikana bereziki gustatu zaio. Orain, beste lau urtez gordeko da etxean, masa ekitaldi baten parte izateak (borondatez joanagatik ere) energia sozial guztiak xahutu baitizkio.

197

GAZTE KRITIKOAK: Herri kultura eta kapitalean oinarritu gabeko jarduera

ikusten dute bertsolaritzan, gauzak eder esateko modu bat, hegemonikoa ez dena (euskal mundutik kanpo, esan nahi baita), eta unibertsitate(garai)ko lagunak topatzeko aukera ematen diena. Oroitzen dute Gasteiz edo Bilboko alde zaharra zein ederra den ostegun gauetan. Eskuarki kamiseta aldarrikatzaileak daramatzate, izan Errekaleor, Herria bizirik edo AHTrik ez leloak dituztenak. Bada alkandora eta pastazko betaurrekoak janzten dituenik ere, antikapitalistaki eleganteagoa (Uxue Alberdi dixit) izan nahian edo. Euskal Herriko bertso-eskolak tipologia horretako jendez beteak daude. Iruditzen zaie txapelketa alternatiboetan salbatuko dela Euskal Herria, eta Sarasuaren zortziko txiki famatuaren posterra dute logelan. Halakoa erraz identifikatzen da bertsozaleen faunan: eztabaida zalea da, twitter erabiltzailea gehienetan, eta ezin du jasan mikrofonoaren hankara itsatsirik dagoen Euskaltelen publizitatea.

â&#x20AC;˘

198

BALEKUA IZAN DENK!-TARRAK: Herri euskaldunetatik datorren zalea izaten

da honakoa, normalean. Herri-giroan bizi izan du bertsolaritza, umoretik eta elkar zirikatzetik. Euskara trinko dagoen inguruetatik, bertsoak tradizio sakona duen guneetatik edan du gehien. Kapital sozial ikaragarri handia du, komunitatean egoten oso ondo daki; alegia, soziedadeko asteazkeneroko afaririk ez zaiola falta. Ez da oso irakurzalea, taberna bueltako hitz-aspertuan nahiago du Reala edo Lau eta erdiko txapelketaren azken ordukoez aritu, Saizarbitoriaren literatura kostunbristaz baino, nahiz eta Durangoko Azokara hutsik ez egin. Deseroso dago oro har azken txapelketan kontatu diren istorio batzuekin, baina eztabaidatu dezake eta kolektiboaren parte sentitzen da. Balio aurrerakoiak dauzka orokorrean eta oso garbi du nondik datorren, txikitik eta xumetik. Lizasoren agurrean emozionatu egin da. Â¸ FULARZALE KOLONIADUNAK: Hi-

ritarrak edo herri handi samarretako biztanleak dira. Euskaldunen artean klase ertain altua osatzen dutela esan dezakegu: kooperatibisten seme-alabak, administrariak, banketxeetako langileak, irakasleak, profesionalakâ&#x20AC;Ś Soldata ona daukate, igandetako arropa garestia erosteko ahalmena, eta BECen ez dira gutxiago izango. Horietako batzuek eskolan ikasi dute euskaraz, bereziki eskolan ondo ibiltzea garrantzitsua izan zelako euren gurasoentzat. Beste zenbait euskaldunak dira jatorriz, baina egunerokoan gaztelera dute lehen hizkun-

199

tza, bai idatziz, irakurriz edo prestigioa duen edozein ekimen burutzean (bilerak, solasaldi serioak etab.). Kultura kontsumitzeko egunpasa interesgarria ikusten dute horiek ere BECen. Ez dira lau urtean bertso-saio askoz gehiagotara joango; akaso, herriko antzokian egingo dutenera, BBK live edo beste jaialdi cool-ago batekin datak bat egiten ez badu behintzat. Polita iruditzen zaie jarduna, baina ez dute katarsi kolektiborik bizi, ez dira orgasmora iristen, erreferentzia askok ihes egiten baitie. Kultura maila txukunekoak dira, eta bertsoa balioan jartzeko gaitasuna dutelako daude hor, inguru euskaldun bat eduki bainoago. â&#x20AC;&#x153;Erkinâ&#x20AC;? hitzaren esanahia ez dute ulertu, hiztegian begiratzen lehenengoak izan dira. Beste batzuek, zekiten itxura egin dute. Azkenaldian, euskal mundu interesantearekiko sinpatia nolabaitekoa garatu dute, Anariren diskoa eta Ruperren pare bat kantu entzunaz tarteka. Jaietan, txosnetara hurbiltzen ere hasi dira apurka, kuadrillakoren batek turnoa zeukala eta kunplitzearren; ez dira lekuz kanpo sentitu. Urkullu sinpatikoa zaie. G

IKERKETA EREMU ZABALA Populazioaren %90 hartu du gure ikerketaren tipologia honek. Beste %10a deskribatzea oso zaila egin zaigu, gauzarik arraroenetakoak ikusi baitituzte ikertzaileek. EH Bilduko zerrendetan izena ematen duen hautagai independente despistatu horretatik hasi eta edozer topa daiteke ingurune honetan. Agian ez da gehiegi komeni terreno horretan arakatzea. Berriz ere lotara gorde da bectarra, beste lau urtean ez dugu uste bere burua jendearen aurrean azalduko duenik. Ikusiko dugu zer-nolako itxurarekin datorren hurrengoan. Gure ikerketaren emaitzek bi tipologia-mozorro berri behintzat agertuko direla pentsatzeko nahikoa datu ematen digute. Adi jarraitu beharko haren loaldia.â&#x20AC;˘

200

ZORTZIKO HANDIA

Motxilan

Doinua: Galerianoa 1. Urko Txirrinak jo du eta jolasaren irlan pisutsu zoaz nahiz ta ez dugun aski lan. Zure poltsiko urdin nahiz estutxe lilan jakin nahiko nuke zer daukazun motxilan. 2. Haize Lehenxeago berdina galdetu dit Sarak hemen sartu ez arren hodeiak, enarak, tximeletak, bainerak, zuhaitzak, lanparak… Kabitzen dira musu eta besarkadak. 3. Urko Asteburua musuz musu aletzea izan daiteke plana, ahaztuta etxea… Partidua daukagu -hobe jabetzeaeta gero Anderren urtebetetzea.

OKIZTROZ

AIDNAH Hiru puntu suspentsibo

5. Urko Tristetuta jarri naiz gaur zure larruan nola egongo zaren zu bi lo barru han, lagundu nahi nizuke grisen esparruan amatxo ekartzeko motxila barruan. 6. Haize Gaueroko musuak bidaltzen dizkiot baina gure ondoan nahi dugu guztiok. Plan ederra burutu dugunez gu biok amatxori poz pozik kontatuko diot.

Bertsolaritza gehiagotan iristen da lagunarteko hitz aspertuetara txapelketa nagusiaren garaian. Ohartzerako zuregana itzuli dira soak, elkarrizketaren erdigunea bilakatu zara ezinbestean. Jakinminez galdezka hasi zaizkizu nehoiz bertsoaz interes mikorik erakutsi ez dutenak ere; aritua, adiktu izana eta haien ustez aditua zaren horrek soilik jartzen ahal baitiozu azken puntua haien ezjakintasunari.

•

4. Haize Horixe amesten dut begiak itxita baina beti sentitu naiz nahiko bitxi ta… Nik munduaren azken puntara jeitsita egingo diot nire amari bisita.

Txapelketa nola doan galdegin dizute azaletik, eta zuk, xehe-xehe aletu dizkiezu kanporaketetako gorabeherak,

202

disko antologiko bati buruz edo idazle miretsiaren azken eleberriaz arituko bazina bezala : bihozkada biziki inpartzialak, gaien bidegurutzeak eta gurutzebideak, ofizioak teilatutik hastearen arriskuak, auto-erretratu ideologikoak, aitak berriz kontatzeko moduko istorioak edo noiz hesten ditugun begiak mediokritatearen aitzinean. Zure harridurarako, ez du iduri bertze lau urtean hitzaren kirol nazionala zurekin ez aipatzeko erabakia haien baitan mamitzen ari denik. Txapelketen fenomenoa hartu du batek hizpide, bai, kirol nazionala omen.Txapelketa nagusia munduko futbol koparekin eta gazte sariketak teniseko openekin alderaturik gustora gelditu bide da. Hurrengoak txin-txin diruaren mahai-inguruan entzunarazi duenez, saioan erdietan dohainik kantatzen duzula azaldu behar izan duzu. Bertsolarien estatusari

buruzko teoriak, elitea eta Lankuko kontratazio-prezioak ere ezin izan dituzu aipatu gabe utzi. Handik minutu batzuetara, aurtengo txapelketaz zerbait badakiela adierazi dizu lagunak, euskararen lurraldearen lau ertzetara iristeko apustua gogotik txalotuz. Adiskideen bertze zirkulu batean berriz, txapelketako saioetan, bertso-afarietan eta ekitaldietan botatako bertsoen arteko aldea zertan datzan argitzeko eskatu dizute. Epaileen edo entzuleen puntuen bila joatearen arteko tentsio sortzaileaz, “zenbat bertso txar bota behar den bertsolari izateko” aitorpenaz eta buruz ikasitako bertsoek eragiten duten bertigoaz solastatu zara, bizipenen mintzoari bidea egiten utziz . Azkenik, “bertsolari ona zara?” galderarekin egin duzu topo. Zure buruari ez diozu bertsolari titulurik aitortzen, “saiatzen naiz” erantzun diozu eta edozein artista definitzeko hutsala den ona kontzeptuari helduz, “badira ni baino anitzez hobeak” lehor batekin utzi duzu laguna zintzilik.

Zertan ukatu? Autoestima hobetzen dizu lagunek ere zure aho biko laban partikularrari buruz gehiago jakin nahiak. Elkarrizketen erdigunean egotera ohitua ez izanik, plazera izaten dira arrakasta minutuak. Bizkarrean emandako kolpetxoak eta laster arteak samurragoak begitantzen zaizkizu. Txapelketako emozioen bulkadaz, zure bertsokera arta handiarekin lantzeari ekin behar diozula agintzen diozu zure buruari. Baina bertsotan egiteko estilo bat, begirada bat edo tonu bat zizelka daitekeen gisara, ertz ugari dituen izaera zizelkatzea artea ere bada. Bizitza eta bertsoa ez baitira parentesia bat, hiru puntu suspentsibo baizik… •

Mundua badago

Txapeketak odola zurrupatu digula ematen du. Denok gaude hari begira, zer gertatuko. Denok Maialenen bakarrekoaz, kamiseta arrosez, epaileez, Bertsoa.eus-en publikoan aurpegi txarra jartzen ikusi dugun lagunaz edo Patxi Bakalloz berbetan. Komunikabideetan ere nonahi. Hilabete batzuetan gainerako 3 urte eta erdian ematen ez zaion zentralitatea ematen zaio bertsoari. Pentsa, Euskal Kazetaritza Saria eman diote Txapelketa Nagusiari Pertsonaia edo Giza Instituzioari dagokion atalean (bide batez, zorionak lanean ari zareten guztioi). Bejondeizuela. Baina nire lagun ez bertsozaleek (hau da, guztiek) esaten didate: zopan ere

bazaudete. Ze astunak. Ikusteko modu bat da. Oxala zopan ere egongo balitz bertsolaritza beti, euskal kultura gu guztion zopetara iritsi den seinale bailitzateke. Txapelketa, txapelketa, txapelketa. Guay. Neuk ere disfrutzen (eta sufritzen) dut txapelketarekin. Baina hilabete hauetan badago mundua txapelketatik kanpo. Benetan. Bestela, irten eta ikusi: badaude 20 lagun baino biltzen ez dituzten bertso bazkari entrañableak, badaude lagunarteko saioak, badaude bestelako sariketak, badaude frontoia lepo betetzen duten puntako saioak. Badago arrakasta eta badago miseria. Burbuilatik kanpoko mundu erreala. Bertso-mundu erreala esan nahi dut. Mundu erreala beste bat da. •

Oinak

Langa

Hazkuntza pertsonal bakoitzak du bere ortzi-muga, gora bidea markatzen duen langa. Umetan, barraka ikusgarrienari aho-zabalik begiratzen genion eta kola itxaron ostean, (kasu onenean) jirafa bat marraztuta zuen panel baten parean neurtzen gintuzten altura ematen ez genuela frogatzeko. Hatz erakuslea eta lodia zabalduz agertzen zigun jabeak falta zitzaigun puskaren tamaina eta dramarako tarterik gabe botatzen gintuen errenkadatik. Hatzekin tarte bera markatuz harrapatu nuen nire burua Txapelketa Nagusiko finalean, barraketan barraka eta plazetan plaza den Dragon Khan hartarako hazi beharreko puska neurtzen. Tarte mota desberdina oraingoan, BECeko oholtza ez baitira dozenaerdi eskailera, ahots baten garapena baizik. Horra iristeko behar diren baldintzen inguruan asko ikasi ahal izan genuen egunean zehar, hazkuntza hori ez baita zorionez norbere zilborrean hasten eta bukatzen: binaka eta zortzinaka ere hazi daiteke bat, elkarren ideiak eta hitzak altxagarri moduan erabiliz.

AIDNA

Hori saioan bertan. Ze hortik kanpo eremu interesgarrienetako bat dago, lagun taldeekin egiten dena, sareena, konspirazioena, bertso eskolena, susmagarriena.

Hazteko beste era bat da ze pertsonaia hautatzen dugun soinean jartzeko, nori, ze errealitateri eskaintzen diogun ahotsa eta nola. Kontua ez delako gure egoa noraino altxatzen dugun, baizik luzatzen dugun gezi hori nora begira jartzen dugun. Eta langa, lan da. Malgua da eta jotzen dugun aldiro apur bat gorago jar daiteke. Maialen Lujanbiok (beste gauza askoren artean) utzi zigun formula emankorrari eutsiz, bakearen moduan, arrakasta ere ez delako helduko, arrakasta joatea da. •

Lujanbioren belaunaldiari eskaera

bertsogintzaren azterketan oinarritzen zen, eta haren gaitasun eta joerak bistaratu zituen batez ere. Ur hartatik luzaroan edan genuen bertsoeskoletan, eta huraxe izan zen hurrengo bertsobelaunaldien prestaketa gehien markatu zuen proposamen teorikoa.

Joxerra Garziak idatzi zuen doktore-tesia, baina Andoni Egañak idatzi zuela esatea ere ez litzateke gezur osoa. Izan ere, Andoni, bertsolari gisa aparta izateaz gain, bere jardunaren gogoetatzaile nekaezina izan da. Eta ikaragarri eskuzabala. Gorde zitzakeen bere lan-moduak sekretu handienen pare, eta bertsolari berdindu ezinaren bideari bakarka segi. Baina ez du halakorik egin. Hitzaldi bat, bertso-eskoletarako ikasgairen bat… eskatu izan zaion guztietan agerian utzi ditu bere lan-erramintak, bere gogoetak, kezkagaien nondik norakoak, proposamenak… Horiek guztiak gabe nekez idatziko zuen Joxerrak bere lana. Hogei urte beteko dira laster, eta lan hura eskas geratu da gaur egungo bertsolari zenbaiten bertsogintza aztertzeko. Azken urteotako plazako bertsolariek (Andoni bera barne) gainditu egin baitute orduko lan-modua.

Laster beteko dira hogei urte, Joxerra Garziak bere doktore tesia, Gaur egungo bertsolaritzaren baliabide poetiko-erretorikoak (1999) argitaratu zuenetik. Lan hori, nagusiki, Andoni Egañaren

204

Proposamen estetiko, ideologiko, linguistiko, literario… berriak ekarri dituzte. Denboraren perspektiba horrek erakusten du zenbateraino berritu duten bertsolariek beren jarduna. Denbora aurrera doa, baina ikerketek ez dute bertsolarien berrikuntza horien berri jaso. Maialen Lujanbiok bi txapel jantzi ditu, bien bitarteko denboran bertsogintzan sekulako garapena eginda. Lehen txapelaldiko bertsogintza aztertzeko dago oraindik, eta beldur naiz bigarrenarekin ere antzeko zerbait gertatzeko arriskuan ez ote gauden. Badira bere belaunaldi-kide gehiago ere beren bertsogintza aztertzea merezi luketenak (Unai Iturriaga eta Igor Elortza, bi aipatzearren). Belaunaldi horrek hogeita bost urte egin ditu plazan, lortu duten bertso-maila izugarria izan da, eta luxu handia litzateke horien azterketarik gabe geratzea. Badakit bertsolariek, gainontzeko sortzaile guztiek bezalaxe, beren sorkuntzalanaz haratago ez luketela zertan zabalpen-lanik egiten aritu behar. Baina bertsoaren ikerketak baditu bere mugak, eta beren autore-lanik aztertzera ikerlaririk iritsi ez bada, akaso inoiz ez da berandu belaunaldi horretako bertsolariak beren lanaz eta bertsogintzaren gainean duten ikuspegiaz dituzten gogoetak parteka ditzaten. Oraintxe daude beren mailarik gorenean, erretiratu ondorengo gogoetek ez lukete gaurkoek adinako baliorik izango.

OKIZTRO

Lotsa izango da, seguru asko, lan horiek ez egitearen arrazoi nagusia. Lotsa, ordea, kontzeptu burgesa omen da, hitz egin dezatela lasai… •

Saturnon

Bi urteko gelan hasi eta zenbat aldiz galdetuko ziguten zer izan nahi dugun nagusitan. Askok astronauta, besteek medikua, supermerkatuko kutxazaina, ile-apaintzailea irakaslea,… Urteak pasa eta erantzunak aldatzen hasten dira, batzuk biologo, besteek telebistako aurkezle, futbolaria, aktorea, eta nola ez klasikoa, irakaslea. Batxilergora bidean, erantzuna zehatzagoa izan ohi da, erizaina, kazetaria, diseinatzailea, eta klasikoa, irakaslea; baina, lehen edo haur hezkuntzakoa? Nik beti erantzun izan dut berdina, bi urteko gelan hasi eta unibertsitatean matrikulatu arte, “Ni nagusitan haur

hezkuntzako irakasle izango naiz”. Eta horregatik esnatzen naiz goizero goizeko zazpietan unibertsitatera joateko. Baina, galdera ondo egiten al digute? Gauza bat ogibidea da eta beste bat izan nahi duguna. Nik argi izan dut beti irakasle izatearen kontu hori, baina gauza gehiago izateko aukera dago, ezta? Lagunen laguna, norberarentzako idazten duen idazle, gitarra jolea, txiste kontalaria, koadrilako afarietako sukaldaria, parrandazalea, edo bi tragorekin bertsolari bihurtzen dena. Hori ere ez al da izatea? Zerbait izateko, egiten dugun hori soldatapekoa izan behar al da? Aurreko batean kontu honi bueltak eman eta eman ibili nintzen, klasean adi egon behar eta burua Saturnon daukazun aldi horietako batean. Zertan egin nahi dut lan? Irakaskuntzan. Horra arte

argi, baina, zer izan nahi dut? Neska jator bat, kirolaria, irakurlea, idazlea, bertsolaria?

Bertsolari izatearen kontu hori erabakitzeke dago, bertsolari izatea errimatu, neurtu eta puntuak jostea baino gehiago da. “Mmm… ez dakit” esan nion neure buruari. Eta izan nahi nuen gauzen zerrenda egiten jarraitu nuen. Bertsozalea? Bai hori bai. Eta gai jartzailea? Iñoiz ez da jakiten bihar zer datorren, baina momentuz, ez dut gaiak jartzeko ardurarik hartu nahi. Ardura handiegia da neuretzako, saioa bideratu, gaiak pentsatu, hankarik ez sartu… Ez, hori momentuz ez. Klasera bueltatu eta alboan jesarrita nuen klase-kideari kontatu nion Sartunon hartutako erabakia, bertan pentsatutakoa. Munduko pertsona arruntak ez zuen ezer ulertzen (normala), baina hau erantzun zidan: “Bertsolaria agian bai eta

gai jartzailea ez?, Neska, errazagoa da gaiak irakurtzea…”

Berriro ere Saturnora bueltatu eta klase-kideak esandakoaren inguruan pentsatu eta argi ikusi nuen. Hori erantzun du, besteak beste, ez dakielako zer nolako boterea duen gai jartzaileak saio baten, saioa bideratzen duela edo ez dakielako gai jartzaile izatea ez dela bakarrik paperean dagoena irakurtzea. Mundutar gizajoak ez daki zer izan nahi duen… Saturnora gonbidatu beharko dut. •

Harri & Irri

o go k a l o n r e z A onetan. hIDAZMAKINAZ kada a r o g a t e i d l teroko astina ta e i h a n o k o r e egun e r u g t a b a xi d t , a l e l i b a n alean k : a u t a t r e g n

BERTSOLARI TXAPELKETAZ TESTUA: JUANITO DORRONSORO

HAMAZAZPIGARREN BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIA HAUSNARTZEN ARI GARA BERTSOZALEOK URTE BERRI HASERA HONETAN. A zer nolako gozatua hartu dugun udazken honetan! Harro gaude euskaldunok lau urteroko astinaldi eta gorakada honetaz. Estimatzen dugu euskaltzaleok horrelako betekada bat gure eguneroko nahi eta ezinen nekea gainditu eta indarberritzeko. Gaur goizean gertatua: kalean nabilela, txistu jotzen sentitu dut pasatu dela alboan gazte sasoiko bat, eta zer entzungo eta txapelketako doinu berrietako bat zen. 1935. urtetik datorren ibilaldiari 2017ko talaia honetatik begira bertsogintzako alderdi askotatik azter daiteke, baina gaur, labur-labur, bertso doinuen arloaz arituko natzaizu, Bertsolari aldizkari honetan, azaleko nire gogoeta eta inpresio zenbait azalduz.

206

Gure herri hau oso kantaria izan da. Gizaldiz gizaldi, naturarekin harremanetan, kantuz adierazi ditu idazkiz baino gehiago bere sentimendu eta ideiak eguneroko bizimodu arruntean, nahiz gerra eta haserrealdietan. Herri musika hori, gehienetan, bertsoz jantzia heldu zaigu, auskalo nork asmatutako musika eta bertsoz. Gero, herriak bere egin ditu eta, geroztik, inorena ez baizik denona da. Eta, industria iraultza etorri zitzaigunean ere jakin dugu â&#x20AC;&#x201D;harrigarriro, historian zeharâ&#x20AC;&#x201D;, gure herri musika galtzera zihoala ikusita, kantutegi eta bertso liburutara jaso, mantendu eta zabaltzen. Asko eta askoren lan isilari zor diogu kultur aberastasun horren iraupena, gerrak gerra, gizalditako aldaketaz aldaketa. Horrela, herri musikaren altxor oso aberatsaren jabe gara gaur, gure onerako eta askoren harri-

du n e z t a m i t s E honetaz. da n i a t e u t i d n gai ezinen nekea atu s a p t u d u t i t en istu jotzen s Bada beste ekarpen interesgarri bat ere txapelketa hauetan ematen dena eta hemen azal-azaletik aipatu nahi nukeena, bukatu baino lehen. Eta da gure doinutegian nork erabiliko zain dauzkagun hainbeste eta hainbeste perlaz baliatzea. Horietara ere jo ohi dute bertsolariek beren ekarpenak egiteko plaza seinalatuotan. Eta, egia esan, eskertzekoa da oraingoan ere bertsolari ugarik ekarri duten berrikuntza aberatsa. Izan ere, esan izan da historia osoan gaurko bertsolariak ditugula orokorrean jantzienak beren bertsogintzan. Inongo dudarik gabe. Izan ere, noiz eduki ditu eskura bertsolariak bere artegintza ederrean publikoari ideiak eta sentimenduak adierazteko gaur hainbat bitarteko? Era guztietako baliabide teknikoez ari gintezke.

durarako. Eta, zorionez, bizirik dabil gaur oraindik gure bertso munduan behintzat. Mitxelenak euskarari buruz zioena esan genezake gure gai honetan ere: misterioa dela nola sortu zen, baina oraindik misterioagoa nola arraio iraun ahal izan duen gaur arteraino.

Txapelketa beti izan ohi da garaiko bertsogintza osoaren ispilu garbia, baita doinuen sailean ere. Eta horrez gain, txapelketan bertsolariek aparteko ahalegina egin ohi dute ekarpen berezia egiteko. Halaxe izan dela uste dut azkeneko honetan ere. Egia esan, nik aspalditxoan ez dut jarraitu gertutik plazaz plazako bertso jarduna, eta ziur naiz txapelketa honetan entzun ditugun doinu asko garaiotan plazaz plaza darabiltzatenak direla, eta, dudarik ez, lehen esan bezala, jarduera osoaren ispilu dela txapelketak eman diguna. Ez dut, beraz, hemen doinuen azterketarik egingo, ezta alderatuko ere aurreko txapelketek eman dutenarekin, inpresio orokor batzuk azaldu baizik.

Baina, gure kasuan, doinu arlokoez ari gara. 17. Txapelketa Nagusi honetan erabili duten doinu multzo zabalari begira, Bertsoa.eus izeneko atarian gainbegiratu bat ematea duzu nahikoa konturatzeko horretaz. Aro eta lurralde orotako zer-nolako altxor aberastasuna ageri zaigun bertan, horietako zenbait, behin ere bertso plazara ekarri gabeak! Hori ez zen posible, inondik ere, duela urte batzuk, baina gaur denon eskura dago Bertsozale Elkarteari esker, eta hor dabiltza gure gazteak telefono mugikorretan adi doinu bakoitza ikusi, entzun eta hari dagokion informazioa eskuratzen. Ez dakit zergatik, baina doinuen jatorriari erreparatuz gero, denetako doinuak ageri zaizkigu, noski, baina batez ere nabarmena da, oraingo honetan, Iparraldeko doinuen presentzia, Zuberoa barne. Erlijiozkoak ere ageri dira bat baino gehiago.

Doinu berrien ekarpenari buruz zera esango dugu, hamabost doinu berri baino gehiago plazaratu dizkigutela oraingoan. Ohiturari jarraiki, betiko iturriez baliatu dira horretarako. Bertsolariek, kasu askotan, musikari ezagunen bati eskatzen diote beren erako doinu berriren bat berariaz presta diezaien. Horietakoak ditugu gehienak oraingoan ere. Beste batzuek hemengo edo kanpoko kanta ezagunen bat egokitu dute bertso moldeetara. Eta hirugarren iturria, berriz, zenbait bertsolarik berak moldatu du bere gustuko doinua. Hori bai, doinuen neurriari dagokionez, 8/8 silaba eta nota dituen lerrokoak ditugu gehienak. 1980 inguruan hasi ziren bertsolariak beraiek sortutako doinu berriak plazaratzen txapelketan eta, geroztik, gutxi asko, beti jarraitu du bide horrek ere. Aspalditxoko ohitura dugu, baita ere, puntu gutxiko doinua sei, zazpi edo gehiagoko puntuetara luzatzekoa, eta oraingoan ere izan dugu bertsozale denok gogoan izango dugun kasu nabarmen bat behintzat: txapeldunak Beste bateko inularretan delakoan eskaini ziguna .

Azkeneko hau Euskal Herri osora begira prestatu du inoiz baino garbiago Bertsozale Elkarteak eta fruituak ere halakoxeak eman dituela dirudi. Edozein moduz ere, sakonean, eguneroko euskal kulturgintzan herriz herri diharduen mugimendu bizia dugu, zorionez, bertsolaritza, eta ez dezagun mugatu lau urteroko jaialdi multzo handira soilik. Segi dezagun euskararekin jolasten eta bertsoaz gozatzen. â&#x20AC;˘

207

208

KOMIKIA

NORK-NORI GIDOIA: XABI PAYA MARRAZKIAK: PATXI GALLEGO

210

211

212

213