Bertsolari aldizkaria - 18. zenbakia

f—.—•

> • . . - " » . '

rt—r-~

r*7

"—rrri

' . ; , :

~

• ; • .

:

'•—

'

'

• • .

:

'

T.—^—> , •

.' ' ,

-

• •

'

' • . ' - . • '

• — , — ; .

: . - ,

j,i

•

..

/

-

.

.

'

.

•

- T — :

-

-?

• • ' . . . : • . • .

—i——-—••

'

,

.

——-i

•—^——i

• • •

• • .

•'•••••

•—'

; "

•

'

••

1-

.\

»

Lekuona

zaharrak

bere bitni tentea berriro

altxatuko

balit, barro asko egongo zatekeen

biga-

rren

entzit-

ten clci baldiii Kgañaren ñabardurak, sailkapenak, Joxerraren

esplikazio lehorrak.

Sarasuaal

"aldnla

itztdiko balitz, beste

patxada

ren semiotiha edo l'sinilen^ herriro loaren sareetara

Amurizaren-

2S23/"'"' ^

batekin bartnko luke betiko atseden, ikusirik hera jende ikasiari erakusten saiata zen berrialtxorra.

bertsolari-

1,1, yjiar berri ikasiaren oiulare (lelct.\¡¿¡j¿¿¡¿ bost txostenotan gaia jarrita ari dira bi bertsolah eta hiru jakitunak. formatoak

I'lazak edo bertso saioaren

bertsogintza

nola

tzatzen diten aztertzen

baldinditte.

BERTSOLARI

B

U

TXAPELKETEZ

Jokoa/jolasa dikotomia gainditnz. jokotzat hartzen den borre tan ere betsolariak jolasean egiten badakiela nsie clu Egañak ela txapelketak bertsogintzan duen garantzia aztetzen dit.

Andoni Egaña

Xabier Amurizak here txostenean guiaren ikuspegi zabal bal eskaintzen du, modu sistematiko batez bapateko bertsogintzareu bertso-plazak sailkatu, deskribatu eta balietsiz.

BAT-BATEKO BERTSO-PLAZAK

Xabier Amuriza

Bertsolaritzak bi banka dítu, bapatekoa ela bertso ¡arriería.

Gaur. árdea, bertso ¡arrietatik herrén smardabil .Jon Sarasuak krisialdi bori aztertzen </n, /994k<> uztari begia edukiz.

BERTSO BERRIAK BERTSO BERRI

Jon Sarasua JARTZAILEA GAITZAT HARTURIK

Gaijartzailedun saioak gebiegitxo egiten ote diren edo ez a/de hatera utzita, Joxerra Garziak gaijartzaileak zer egiten duen ela zer egin behar ote lukeen aztertzen du here txostenean.

Joxerra Garzia BERTSOLARITZAREN ALFABETA

Ahozkotasuna darabil Pello Esnalek here txostenean gogoetarako gai nagusi bezala, nahiz eta itxuraz bederen alfabetoari segitnz hogeita bosí gai desberdin jorratzen dituen.

Pello Esnal \

H ¡i RTS C) I.A R l tDITATZAIUAi l!i I;I\< >/\i i \K Ki i n n l-lik.uai i. Av. Madrid. 6- 20011- DONOSWA.Tf: •> •/. i i~/1 iKOORDINATZAUEAs

Jii.xcilll

Agt'lIV.

ERREDAKZIO

KONTStlLUAt

lilXcllo

. I zkzUlte,

Alll/alli

ligtlña.

/ii.wrm

Chltzicl,

SaiiiiJtihn. Aitor González Kintana. (Cristina Mardaraz. Jon Sarasua. /..I. Gezalaga •/.nliliibi ALE HONETAKO DISEINUAI Txema Garzia. AROAZKiAKi [oxean Aginx'. iNPRiMAKETA¡ Gráficas Uzarra. o.i.iSS /.si» <;/

Andoni Ega単a

1 995 MAIATZA

Tipulari azala bezala, txapelketari garrantzia kenduz ari da hemen Andoni Egaña, txapelketazale askori malkoak egiteraino, baina ondorioak ateratzeko unera iristean, galderak sortzen zaizkio eta betiko galderak gainera. Txapelketa bai ala ez? da nagusiena. Bera txapelketaren alde paratzen da eta bonek bertsogintzarekin dnen lotura aztertzen saiatzen da.

m

URE ARTEAN solasaldi bare eta ez hain bareak sortu dituen gai honen inguruan berriz ere eztabaida piztea dugu helburu. Behingoz zerbalt idatzlrik izateak balioko ahal du betiko korapilo-guneetan ez katigatzeko! Argi utzi nahi nuke hasercttik, TXAPELKETAK BERTSOGINTZAREKIKO duen lotura dugula aztergai eta ez TXAPELKETAK BERTSOLARLTZArekiko lukeena.

Ez dugu beraz, txosten honetan Txapelketak bertsolaritzari zer e m a n eta zer kentzen dion aztettuko. Ez gara Txapelketa Nagusiek, Belodromoan biltzen den euskaldungoan izan clezaketen funtzio katartikoaz arituko. Ez dugu aipatuko zenbait txapelketak Bertsolari Elkarteari ekar diezaiokeen diru etekinaren premia. Bertsolari gazteek aukera izan d e z a t e n T x a p e l k e t e k duten garrantzia e r e ez clugu zeharka baino ukituko.

Orduan zeri heldn behar diogu? pent.sa d e z a k e norbaitek. Nik usté, bertsolaritzak e u s k a l kulturaren h a r n e a n duen pisua, Elkartearen ekonomia arazoen kontua, edo-ta gazte eta ez hain gazte «promozionatzeko hidearena. ercliaitzaki gisa hartzen ditugula bertsolariok Txapelketaz serio hitzegiterakoan.

Beti lelien aipaturiko hiru puntu horietakoren batera amiltzen da gure eztahaida. Oraindik ez diot ia inori entziin «nik ez zenkat aurten joateko gogorik», «zenbait ekar1995 MAIATZA

Q

pen egiteko gauza sentitzen nauk». «cz negok ñire o n e n e an» eta gisa hortako aitorpenik.

Horregatik, ausardia faltagatik seguraski, gure hizketaldiak «euskal kultura» «Elkartea» eta »Promozioa»n babesten dirá.

Denok dakigu, bertsolaritzari dagozkion faktore horiek oso garrantzitsuak direna. Baina behingoz, egin dezagun ahalegintxo bal, txapelketak-bertsogintza zuzen zuzenean lotzeko. Azken batean, bertsolaritzan ájente nagusi bertsolariak gara eta Txapelketak ere bertso-produkzioari lotn behar zaizkio lehenik zerbaiti lotzekotan.

Joseba Zulaikaren jokoa/jolasa dikotomia nabarmenak i/tigarri eragin gaitti e g n n g o bertsolariak. Eta nik usté dut, bereizketa argia eta zehatza izanarren, seriogi hartu dugula, Azken batean ekint/.a batí joko ala ¡olas zentzua norberak ematen dio, kanpotik begira dagokeenaren iritziaz gaindi.

Esan nahi dut, jokoan aritu gaitezkela jolasean, jolasean jokoan bezalaxe. Eta hori, bertsolariok «sentitu» izan dugun zerbait da.

Alegia, jendeak jokotzat hartzen d u e n hortan ere jolasean aritzen badakigula.

I k u s p e g i hori tía T x a p e l k e t a r a k o k o n i e n i z a i g u n a .

Oinaztar eta ganboatarren gerratean «VALER MAS» ornen zen kontsigna nagusia, eta halaxe agertzen da oraindik ere hainbat etxetako ate-gain harmarrietan.

Euskaraz «GEHIAGO IZAN» hizkuntz-esamoldea oso erabilia eta ulerterreza da. Aldi berean oso argia. l"z du zalantzarako zirrikiturik uzten. -Hura hi baino gehiago duk» entzutea ez zaigu inori gustatzen, formulazioak jokoaren arloan sartzen bait gaitti zuzen zuzenean, «nor-gehiagoka» renean.

Baina ñire iritz.ia da, zorionez, e g u n g o bertsolariak Txapelketaren aurrean. kirol modernoetatík hurbilago gaudela huruz b u r u k o nor-gehiagokatik baino. Demagun saskibaloi partidu bat 88-74 amaitzen déla. Horren aurrean inork gutxik galtzen du denbora, «haiek gehiago hituen eta besteak gutxiago» esanez. Biharamoneko egunkarien betekadaren ondoren, ahaztu egingo dugu. Arrazoia. niaiztasunean daiza; handík bi-hiru egunera datorren partiduak kentze'n dio joandakoari garrantzia.

Bi harrijasotzaileren arteko jokoaren ondorioa ordea, luzeragokoa iz.atean da. lita kasu hontan bai; -halako gehiago duk» izango da urteetan iraun dezakeen sententzia.

Bertsolari Txapelketan niaiztasun izugarria ez. da «erlatibizazio» horren oinarri, noski. Baina gogoeta izan claiteke arrazoi. Eta nik usté, horrantz goazela.

AZKEN

OHAR

BI

• Hemendik aurrera, Txapelketaz aritzean, Txapelketa «nagusiez» ariko naiz. (Nagusia eta p a r e t s u k o e z alegia).

Badakit gainerako txapeletak ere - gazieentzakoak. herriartekoak, eskolartekoak e.a. - ahalegin-gune ela transmisiobide direna neurri handi batean.

I lalere, usté dut, Txapelketa horien noiz-nola-zergatikz e r l a i a k o a k definitz.eko b a i n o presa h a n d i a g o a d u g u l a 1995 MAIATZA

Q

••goragoko» mailatakoak tajutzeko. Kta gaitzenetik hasten bagara, eta saiakeran asmatzen, horrexek ekarriko du, «beheragoko» a r l o e t a n ere g a u z a k finkatzea.

• T x o s t e n hau ¡datzi d u e n a r e n ikus-tokia ez da «nórmala». Bertsolari eta bertsozale askoren kezka nagusiak hemen ez azaltzea hortik letorke. Aldez aurretik, katu.

AHALEGIN-GUNE

BAKARRA?

EDOZEIN kultur-arlotan, aurrerapausoen erantzule nagusi •artista» bera Lzaten da. Ahaleginak dakar sormena eta sortmik ahalegin berriak dakartza (ondoren) analogía/ sonríen berriak ekarriko dituena.

Garbi dago. profesionala izan ez L\VII bertsolariak, txapelketaren beharra izan duela, b e r e o h i k o ahaleginetik g o r a g o k o niailakoa e g i t e k o . Alde hortatik T x a p e l k e t a k «liortik bizi ez den» betsolariarentzat spriña ¡otzeko g u n e bihurtu izan dira, motibazio nabarmena.

Exenpluak mila dirá eta arlo anitzetan gainera. Doinuak esaterako, txapelketan berritu izan dirá e h u n e k o larogeitahamarreko proportzioan. Honek esan nahi du, inori ez zaiola gustatzen txapelketara, besapean doinu berririk gabe ¡oatea, baina aldi berean ia inork ez duela txapelketatik kanpo doinuak berritzeko ahalegin tinkorik egiten.

Esaterako, «Euskalerrian nintzen » «Ligoi bizitza ez da ¡zaten» «Bidanitikan Urrakiraino» txapelketarako eginak eta txapelketan aurkeztuak izan dirá. Neroni pekatari nagusi.

«Tarrapatatan» «Leiho ertzetik'! «Zuek honela ikusi eta ...»

Txapelketetarako sormenak dirá eta ez besterik.

Neurríari dagokionez ere antzeko zerbait gertatzen da.

Doinuen eraginez neurri desberdinak jorratzera ¡otzen du bertsolariak txapelketan. Eta gainera, zenbait txapelketetan, lanak erabakitzen dituen taldeak behartzen ditu horretara.

Hemen ere adibideak nahi hainbat dirá: Ángel Mari Peñagarikanok 19cS2. e k o Txapelketa Nagusian b e d e r a t z i k o m o t z e a n kantatu zuelarik, neurri hori orduan hasten ari ginenon ezinbesteko ariketagai gertatu zen.

Gogoan izan Ion Eizmendi mutil-koxkorrak 84-85 aldera neurri berezi horretan azaltzen zuen trebezia eta ohitura.

1986.etik aurrera ordea, Lopategik balekoa eta kalekoaren zaporeak egun berean probatu zituenetik, neurri hau, »modaz» pasa egiten da, jendeari errespetoa sartzen dio. Eta handik aurrera bakarkako gaielarako. Txapelketan Amuriza. Peña, Egaña eta abarrek egin zuten bezala, errima asko, luzeko egitura eta tartean arnasaklitxoa duten bertso-moetak nagusitzen dirá, hasi p u n t a k o bertsolariengandik eta bu ka tu eskolartekoetan.

Errimak ere. txapelketen ondorioz berritzen ziren. Fro1995 MAIATZA

Q

gak topatzen o s o tía zaila, baina e g i n g o n u k c . -C'iAkObarra barra erabiltzen l9H2.eko T x a p e l k e t a r e n o n d o r e n hasi ginela.

«KATIGU» rckin gauza bera. «Arrazoirik cz dugu «utxi geralako» eta -Oraindik bagerala Balda da Testigu» bukaerak ezarri i/.ana naliikoa izan zen horretarako. «Esklabo», «Suma», «Zeren» «Metraila» eta hainbat onomatopeia ere adibide argiak lirateke. Azken bolaclan ordea, bertsolarien «sormen ahalegina = txapelketa», formulazioa guztiz zuzena ez denaren zantzuak topa daitezke. Arrastoak begi bistakoak dira.

Doinuen arloan, hainbai bertsolarik bertso-paperetan oinarriturik tliskak grabatu izana edo-ta zuzeneko ikuskizunak propio prestatu izanak, zera dakar: doinu berriak ez direla txapelketarako bakarrik pivstatz.cn. •• Txoriak eta txoriburuak» «Ayur sagar bclizaran» "Irritaría» «Irsus tibetanus» •l'lazer cskcaii'... exenplu balzu baino cz tlira.

Neurriari d a g o k i o n e z gauza Lgualtsua gertatzen da; nahi hainbai d e n b o r a z prestaturiko soria horick eragin handia dute licrriz herriko b a p a t e k o ¡ardunean. Egia da ortlca. doinuen arloa bezain malgua cz iz.atcan ncurriarcn han, ahaleginak eta ahalegin guneak ere kokatzen zailagoak direna.

Bestalde, bctsolariak ugaldu e g i n d i r a , a n t o l a k u n t z a p r o f e s i o n a l a g o a bihurtu, eta diruak cia t x a n p o n a k urritu.

H o r r c k c s a n n a h i tlu 85-86 nrlccn anrrclik ez bczala. orain «Kartclctan» loki lijoa eta b c h i n b e t i r a k o a d u e n i k cz cicla. O n d o r i o z , b c r l s o l a r i a «daukana» e m a n b e h a r r e a n d a g o nrtcan zcharrcko bertsosaioetan ere, eta hargatik ez da hain arraroa h o n a k o e d o halako bertsolarik doinu berrircn bat celo nenrri e z - o h i k o rcn bal alcralz.ca Txapelketaz k a n p o ere. lita arrazoi-rnoduari dagokionez gauza bera: asieburuan jaiaklia d u e n b c r i s o l a r i a k . nahikoa informazio badu, csat e r a k o . s a r e - b o l a n t e n ingurnan. Seguraski, arrazoi baizu b u i u a n c r a b i l i í a j o a n g o tía ohiko saio horretara, d a gero egokituko zaio gaia ala cz baina lana lior gcratz.cn tía.

Txapelketek tinten beste altlc on bat. sormen intlibitluala taltlcan lantz.carcna tía. Bertsolariak nckcz laniz.cn du Txapelketa bat berak bakarrik. Norbaitcn babesa b c h a r t l u .

Hargatik, txapelketak tlatozcn h c i n c a n Aiarrak, Mutriku ingurukoak, Leintzkoak.... bildu cía bertsogintza lantz.cn 995 MAIATZA

Q

dute. Baina ez txapelketak datozenean soilik!.

Azken boladan . batik bal Bertso Eskolatan trebatu diren gazteak •berez° biltzen dira, T x a p e l k e t a r e n beharrik g a b e . Edo-ta beste hainbal bertsolari multzok. orain bi urteko Sara suaren txostenaren bidetik, bakoitzak bere mailan disfrutatzeko eratzat hartu dute, noizean behin bertsotarako biltze hori.

Hitz gutxitan adierazteko: Seguraski, bertsolariaren perfila aldatuz doan heinean, (gazte gaztetatik, ikasle garaian, iristen dira goi-mailara baizu eta beste ez hain gazte zenbaitek bizibidetzai hautatu tln betsolaritza) Txapelketek galdu egin dute garai balean izandako sormen-motibazio bakarraren kategoria.

Oraindik ispilu dira urtean zeharreko ekitaldietarako.

Baina ez ispilu bakarra, ez-eta gutxiagorik ere.

TRANSMISIO-MODU

BAKARRA?

USTÉ dut bi-hiru faktore direla kontutan hartzekoak puntu lioni gagozkiola.

• K o m u n i k a b i d e e k (Euskal Telebistarekiko e g u n g o egoera ez d e z a g u n ainizai liar) ¡arraipen zehatza egiten dute Lirtean zehar.

• Bertso-eskolak, gero eta gehiago lantzen dute bertsogintza bere osotasunean, eta gero eta jarraipen handiagoa egiten zaio plazari.

• Kbaluaketa. amo-cbaluaketa eta sekretokeria gailenizcak bertsolari askoren arteko komunikazio eta transmisio b i d e a k zabaltzea ekarri d u . G a u r b e r t s o eta saio a s k o komentatzen da adin eta jatorri desberdineko bertsolarien arican ere.

Jon Maiak Andoainen ahala paperen «zikin kua-kuadrila» esanez craso zion ibaira zabor-poltsak bolalzcn ari zirenci. Neuk bcrtan entzun nuen. Baina arratsaldez Sarasua, cia Iturriagari kontatu nicn. Maddalen Lujanbiok bertan entzun zuen. Hta hark. arratsaldez, Nafarroako Txapelketan entzule zcla. Estitxu eta [ftigori kontatu zien. Gainera, nik hitzaldi pare batean erabili izan clut baliapicleak zenbal izan daitezkeen azaltzerakoan. Eta Estitxuk, akaso, Nafarroako bertso-eskolaren batean erabiliko cki. I'naik cz du isilik gordeko. lita agían, irratietan ere konuiratu cta bertso amaiera horren jenialitatea ageri cta k o m e n t a t u k o tinte.

Hilabetc batzn barru, BAPATF.AN 95en a z a l d u k o da cta litekcena da astcarteko Euskaldunon Egunkarian aipamenvn bat ¡zalea ere.

Han tía, zorionez. egoera.

A zer aldea, Amurizak «aita izena kanta beharra» bota zuen garaiekiko!

«Aita izena- t x a p e l k e t a n k a n t a t u z u e l a k o e z a g u t u 1995 MAIATZA

Q

g e n u e n askok eta askok, Demagun 1980.eko Urtarrilean Elorrioko saio batean kantatu zituela bertso horiek. Zenbaten belarrietara iritsiko ziren?

Komunikabideek apenas zabaltzen zuten garai harían bertsorik, irratiren bal salbu. ¥:/. zen orduan BAPATKAN. Bertsolari aldizkari, eta Xenpelar Dokumentazio zentrurik.

Bertso-eskolak l e h e n e n g o urratsak ematen hari berri ziren eta nahikoa lan zuten b e r t a k o gidariek bertsoaren oinarrizko teknika ezagutzan ¡kasleak trebatzen. Eta ebaluaketaren o n d o r e n e k o aho-belarri zabalkuntzan hasi gabeak ziren artean Amurizaren Elorrioko balizko saioko bertsolari-kideak.

Pello l'.snak'ii terminologiari jarraiki, bertsolariza «bereganatzeko» bideak ugaldu egin dira edozein maila, adin eta lnrraldetako bertsolariarentzat. Ñire ustez ona da.

Beraz Txapelketek bertso forma eta edukien transmisioan i/an duten garrantziaren zenl>atekoa sasoi desberdinetan bana daiteke: * Gutxi gora behera 79-80 urteetatlk 88-89 urte ingururarte Txapelketa da transmisio bide nagusi, ia bakarra esatea gehitxo balitzake ere. * 1988-89 ingurutik honuntza, transmisio bideak asko dira. Komunikabideek astero egiten dute bertso-lanaren jarraipena eta zerbaitengatik dira hedabide. Bertso-eskolek ere biderkatze lana egiten dute cía bertsolarien norbanakoak ere bai, gíiinerako bertsolariekiko. fiertsogintzatik abiaturik bi osagai horiek dira txapelketen garrantzia definitzen dutenak: ahalegin-gune izatea cía transmisio-bide gertatzea.

Egoeraren isladaketa egiterakoan, garbi geratu tía. ñire aburuz, ahaleginen g u n e bakar gero eta gutxiago cicla cía transmisio-bide bakar ere gero cía neurri urriagoan cicla.

Hortik aurrera, ondorioren batzu atenitzea dagokigu, cz txostenaren egileari bakarrik, bertsolarion taklc osoari baizik.

Tipulari (ízala kentzean hózala Txapelketen garrantzia zurituz zuriinz joan naiz aurreko orrietan, ia Txapelketa zale siitswvn batí malkoak eragiteraino.

Ondurioak ateratzean ordean, galderak nagusitzen zaizktl eranizunen aurrean. Eta galderak gainera, betikoak dira.

Txapelketak bai ala ez? Ezezkorik ez nuke emango.

Ondorioz baiezkoa emango dnt. Zergaitik? Oraindik ere abalegin gnne cía transmisio leku garrantzitsn direlako. lila basieratik propio bazterrera utzitako faktoreek ere (Euskal knltura, Elkartea, promozioa) garrantzia handia dutelako guretzat.

Txapelketei baietz ematea norgebiagoka bnltzatzea al da? Ez derrigorrez. Sarrerako «gehiago izan' barren hila gero cía bertsolari nahiz bertsozale gutxiago hurbiltzen dira txapelketara.

Egungo egoeran, -iior- ¡zalea garrantzitsuagoa da.

1995MAIATZAQ

«gehiago» izatea baino. Hobe du bertsolari batek bere estiloan, estereotipoari erantzunez, 8. geratu, bestelako estilo batean i. geratu baino. «Ñor- denak txapelketaz kanpo ere bere bidea urratzen asmatuko clu.

«Gehiago» soilik denak cz clu heste hiele rik haden ausnartn ere egingo. ligia da zenbaitek «ñor- iza/en errezago daukagula beste batzuk baino. Eta egia da erreztasnn hori.

Txapelhetari zor diogula.

Tipula-azalak kendu eta kendu egin curen, beti topatzen dngu besteazalen bat. Hargatíkesan dut Txapelketakbai.

Txapelketa lehia bultzatzea balitz ere. lebia txarra al da?

Ez dut us/e. Lebia erak anitzak dirá. Norberak ematen dio lehiari zentzua. Hartara, bi mutil-koxkorrek, bapatean, harnzko aulkiraino joan-etorrí korríka nork lebenago egin «jakatzea» erabakitzen duleneau. jolasean ctri direna eziu ukatuko dugu eta ondorioz, lebia hori «txarra» denik ez nube esango.

Zein da Bertsolart-Elkartearen eginkizuna guzti hontan?

Txapelketak bai ala ez eztabaida, betikotik aurrera eramalea. Eta noiz-nolakoa-noivulzal-zerlarako-zeigatik gaU/era zuzeuei momentuoro erantznngo dicten eztabaida bildoak erreztea. Abasa, oso erantzun ponposo eta teorikoa dirucli. Baina bertsolariak ez gara baiuheste ere. I:': dut usté leu/ ikaragarria denik 80-100 lagun hi/du eta eztabaida edi) irilzi Irukabeta eragitect.

Malgntasunez. linean unekoari garrantzia emanez. Ñire ustez. gauzak gehiegi eturreratu gabe. Zergatik Jon Sciieisuak eziu du parte bartu 1997.ean datorkeen Txapelketa Nagusian?.

1995.eko martxoan erabaki beharrekoa al da hori?

Lilekeena da hemendik bi urte t'erdiraJonek «gogoa duela» agertzea. Edo-ta besteok, bere ckarpena ia derigorrezkoa déla erabakitzea.

Honetan, lileratur. margolaritza cela argcizkilarílza sartén eredura joko nube uik. Esku artean, une borretan, zerbail daukala usté eta erakutsi uabi dueneik. erabas dezcila. lita Txapelketa, bórrela bartula, beste edozein esbaparate Ix'zain zilegi eta erakargarri izan ciaileke.

Ilildo berriak asmatu eta ezarri behar dita Elkarteak, bertsola.rt.en erabaki-moeta hori posible izan dadin. lita bertsolariak berak ñola jokatu behar du?

Aska/asiiuez.

Aipalu ditugun inguruko faktoreei garrantzia ciminaz. baina txapelketa batetara joan ala ez erabakitzerakoan borretan soilik babestu gabe. lita patxadaz. Izan ere. joan den hamabost urtean badugu eskarnicutu frciuko l.xape/beteu inguruau. lita eskarinentu borrek embusten digu, hesteak heste. txapelketen azken saioak 2. 5 inguruko berritzea chibártela bertsolariei dagobienez.

Ilarrigarri hada ere. kopurua handiagoa da Nagusietan berrialde mailakoetan baino.

B E R A Z , ESTAD1STIKAREN AURREAN EZ DAGO ZERTAN ESTUTU. S A I A T H BAI, BAINA ESTUTII EZ . •

1995 MAIATZA

fl

/ /

ATATEKO Xabier Amuriza

I995MAIAV-'

[E

Xabier Amiirizaren lana da Be rts o la m i n tza 2 re n gaia modurik sistematikoen eta zabalenean tratatzen dnena.

Bapateko bertso-plaza ezberdinak zehaztu, deskribatn cta sailkatu, baien ezangarriak azaldu eta balietsi egiten ditn, alde onak, txarrak eta dndazkoak agertuz eta bertso-plaza moeta bakoitzari buruzko iritzi pertsonalak jaulgiz.

n

AN HONEN helbiirua bal bateko bertso-plazei buruz gogoeta bal egitea da. Bertso-plaza ezberditiak zebaztu, deskribatu, sailkatu.

Haien ezaugarriak azaldu, eta oro bar balietsi ere bai, alde onak, txarrak edo dudazkoak agertuz. Bidé botez aipamen balzu egingo badira ere, lan bonen belburua ez da aztertzea plaza bakoitzeko bertsogintzak nohikotí izan bebar duen, saio librean gaia ñola alera eta ñola garata bebar den, saio gaidunetan gaiak ñola jarri bebar diren eta nolakoak izan bebar daten, eta abar.

Are gutxiago aztertuko da bertso ¡arrien i/acra, egikera cía plazaratzea. Hemen bat-bateko bertsogintzaz ari naiz cía horren barman bertso-plazak soil soilik. Bat-bateko bertso saioak bi sail handitan baña daitezke: saio librea ela saio gaidunak. Saio libreak bertsolariak bere kabuz, dena beretik egiten d u e ñ a da. Saio g a i d u n a bestek e m a n d a k o gaiei erantzuten zaiena. Hemen bertsolariaz gainera gai-jartzailea dago. Goazen sail bakoitza xehatzera.

SAIO

LIBREAK

Saio libreak era askolakoak ela /irkunstant/.ia askotan egiten dirá. Handi handika, zazpi multzotan deskribatuko ditut.

1 . S A I O BETEGARRIAK I Icrri kirolen ikuski/.un bal. esaterako. I lemen bertsolariak tarteka eta gutxika kantatzen 1995 MAIATZA Q ]

du, batetik Ix'sicia transizio gisa: haizkolariak berotu bitartean, ezpalak hiklu bitartean, partaideak aurkeztuz, e d o beste gabe jardunetik jardunerako tartea beteaz soilik. Horrelako ¡kuskizun anizkoitzak askotan izaten dira: haizkolari, txingalari, harri-jasotzaile, lasterkari, eta horien artean ere inaila ezberdinak: haurrak, gazteak, herrikoak, herbestekoak, afi ziokoak, ofiziokoak, etab. Eta ez kiroletan bakarrik. Izan litezke ikuskizun lolklorikoak. artistikoak, musikalak... non lakk- eta modalitate desberdinekoek parte hartzen duten.

Emankizun horietan tarte luze samarrak sortzen dira sarritan: plaza garbitu e d o beste era batera moldatu behar delako, eskenatokia zerbaitetan aldatu behar delako, talde batek ¡azkera aldatu behar d u e l a k o , norbait falta delako, eta mila holako cía bestelako. Bertsolariak lian badaude, saiotxo bal eraginez disimulaizen da dena.

2 ) S A i o AURKEZLEAK Aurreko multzoko saio motak izanik,hemen bertsolariak betelana baino zeregin zehatzagoa eta garrantzitsnagoa dauka. Daniza erakusketa bal, adibidez.

Bertsolariak taldeen eta dantza moten aurkezle egiten du.

Berak darama haría, eta iruditzen zaionean, ¡nterbentzio lnzeagoak egin ditzake. Aurkezle e d o gidari lan hori ez danka bakarrik egin beharrik. Beste norbaitek liizketan egin dezake eta berak bertsotan. Dantzena bezala, beste edozein erakusketa e d o ekitaldi izan daiteke: musika tresnak, eskulanak, projekzioak, argazkiak, etab.

3) S A I O A N I Z K O I T Z B A T E N A T A L, Esaterako, maiz iragartzen den han: trikitilariak, halako dantza taldearen ekitaldia, bertsolariak, eta amaitzeko berriz trikitilariak. Edo: hanr jolasak, lierri kirolen bal e d o batzuk, eta amaitzeko bertso saioa.

Hauetan bertsolariak bere txanda eta denbora dauka.

Denbora horretan, - ordu laurden, hogei minutu, ordu erdi-, bere lana bere kabnz osatu behar du, berak ¡akingo dn nola.

Baina aurretik e d o ondotik, e d o bietatik agian, mugaturik aurkitzen da, bai denboraz eta bai kontestuz ere, bere ¡arduna beste ekitaldi batzuren arteko bat gehiago baii da.

4 ) E K I T A L D I BAKARRA EDO I N D E P E N D E N T E A .

A u n e e d o osle huibilean ezei' ez daukan saioa. Esaterako, eguerdian e d o arratsaldean e d o iluntzean, halako plazan bertso saioa. inguruan beste ezer gabe, jaien barman, e d o beste edozein motibo déla. Baliteke aurretik e d o ondotik zerbail egotea,begarri gisa, e d o baila programa barman ere, haur dantzak.aurreskua, edo zernahi, baina tantean denbora luze s a m a r í a d é l a . Bertso saioa ez d a t o r o r d e n a b a t e n barman, bera bakarrik baizik. .') I I A i O T O R D U A K Gehienean bazkariak e d o aíariak izaten dira, baina badira gosariak eta luntxak ere. Eta motiboak askotarikoak: herri bazkaria, ¡ubilatuena, elkarte e d o txoko balen urteko eguna, eskola e d o etxeren baten nolabaiteko jaia, ezkontza, solleru agurra, gremio baten jaia: txoferrak, kintoak. baserritarrak, gerrakideak, ¡ostunak,denda1995 MAIATZA [ B

riak..., omenaldiak, ongietornak, urtegarrenak, urre eztaiak, zikiro janak. biltzarrak... I liiz batez, Huskal Herrian mila arrazoi ezberdinez egin ohi diren otordu ¡endetsuak. Ilonelakoetan bertsolariak deituak izan badira, nahiko eskuera zabala ctlukitz.cn dute. saio bat c d o batz.u egiteko.

6) BERTSO AFARIAK Bazkariak ere izan daitezke, oro har afariak askoz gehiago dira baina. I lauetan jende kopuru jakin samarra iz.atcn da, berrogeitik ehunera bitarican. Gutxiagokoak cta gehiagokoak ere badira, baina g e h i e n e a n ehundik bchcra cta berrogeitik gora ibiliko dira.

7 ) A Z K E N l K , bizpahiru bertsoko okasio oso delinituak: niitinak, hilctak, ongietorriak, omenaldiak, ¡naugurazioak, cstrcinak... non bertsolari batck c d o batzuk intcrbcnlzio labur bat daukaten, e g u n e k o gai oso jakinaren inguruan.

SAIO

GAIDUNAK

Saio gaidunak saio librccian aipatutako guztiak izan daitezke. lehen-bigarrenak cta zazpigarrena ezik, liots, saio betegarriak, saio aurkezleak eta okasioko interbentziolaburrak ezik. Beste lauetan librean nahiz gaiak jarrita egin litekc, baita era mistoan ere. askotan egin ohi denez.

Hauez gainera, eta eredu ugarien cta garrantzitsnen gisa, bertso ¡aialdiak daude, non lau bertsolarik c d o gehiagok -gehienean sei eta batzutan zortzi ere bai- gaijartzaile baten agindupean, ordu t'erditik pare bat ordura bitarteko saioa egiten duten.

Deskribapcna eginik, goaz.cn orain eredu bakoitzarcn z e h a z p e n a eta baliespena egitera, bi aldetatik begiraturik bcti ere: cntzulca. hots. z.er jcncle cta zer motibapenez dagoen entzuie, cta bcstctik bertsolaria beia, bakoitzean zer egoera modu aLirkitz.cn d u e n ikusiz.

Bi muturron artean zemolako oreka sortzen den. bertsoarentzat bcrarcntzat ere ahalbide ezberdinak gertatuko dira.

Kontsiderapen han zehatzegi hartzekoa cz den arren -bertso <>na baldintza objetiboen gainetik e d o aurka ere atera bait liteke-, argi d a g o oreka batzuk bertsoaren kalitateari, cta dudarik ere ez transniisioari. probabilitate gehiago damaiotela.

SAIO

LIBREAK

l . S A I O BETEGARRIAK Hilzak bcrak dionez, haueian bcrtsoa zcrbaiterako bidé da, cz bera helburu. Entzuieak gehienean beste zerbaiterako bildu dircn ikusleak dira. Zerbait hori kirolak, dantzak, musikariak, arte ezberdinak, eta bazterretan sortu ohi diren konbinapen ugari cta anizkoitzak izan daitezke. Hertsoaren ikuspegitik, entzuleak ez dauka bertsozale izan beharrik, eta bada ere, ez da bcreziki bcrisoak entzuteko bildu. Erdaldunak ere izan daitezke tartean, eta sarritan liein handian. Gehienean ohi bezala. plaza ageria bada, haurrak ¡olasean, txosnak martxan, barrakak ere agian 1995 MAIATZA [ B

hiruka, jendea ¡oan-etorrian, eta halako jai durundi orokor bal izango da inguruan.

Bertsolariak zer egin dezake hemen? Gauza handirik ez.

Ekite hau eskaintzen duen zerbitzu bat bezala hartu behar du. Bertsolaria o n d o ikusia e d o gutxienez errespetatua den lokia eta ¡endea tokatzeko zortea Likan badu, pozik egon daiteke. Eta hau gehienean gertatzekoa cicla esan genezake, nekez eskatuko bail da bertsolaririk, bertsolaritza ezagutzen (.•/. den lekurako.

Hala ere sarritan bertsolariari halako sentipen e n d r e d o s o bal sortzen zaio, han zer pintatzen ote duen, e d o /crian ari ole den. Ba. horixe: zerbitzu soil bal betetzen. Eta derrigorra denez gero, denak beragatik bildu balira bezala kantatzen saiatzen bada, hobeto pasatuko du, baita segurrenik hobeto kantatu ere. Illa azkenean beharbada merezi /Licia aterako du.

Era honetako saioak ez lukc etxetik inoratzerik mereziko, bera soilean balii/, baina normalean ez da hórrela izaten. Berisolariak, egitarau harían e d o egunaren barman, beste era baicko saio bal izan du e d o ¡zango du. cía han dagocnez gero, zerbitzu hori ere eskatzen zaio, Sarritan gainera martxan bertan sortzen da premia, según nolako antolatzaileak dabilt/an. «Aizue, zer irudit/cn zaizue...», «Aizue, kantaluko al z e n u k e t e bertso baña e d o bina, salda alerat/.cn duten bitartean?». Nahizta ondoegi ez iruditu, bertsolariari /ail egiten zaio ezetz e s a t c a . B a k o i t z a r e n izakerak era b a d a u k a zerikusia. Batzuk bertso bal kanlal/.cko motibo handirik e z d u t e behar i/aten cía bcsic batzuri motiboak aisago lanbrol/en zaizkie.

Saio betegarri hauetan bistan da bertso onegiak ateratzeko arrisku txikia dagoela. Entzuleengan ez dago arreta handirik, cía bertso onen bal sortzen bada ere. -pla/an begiak gauza asko hauíeman bait dezake-, hai/eak eramango du segurrenik.

2. SAIO

AURKEZLEAK

H e m e n bertsolariak lan jakina

dauka, inugatua, baina aldi berean nahiko garrantzitsua. Ez d a u k a noski a u r k e z p e n soila izan beharrik. Kantari b a l . dantzari bal, iresn.ijolc bal, poeta bat... a u r k e / i u . glosatu, goraipatu, ironizatu... e d o zernahi egin d e z a k e , beii e r e interbentzio laburretan. Entzulea ez da bertsoak entzuteko bildu, baina bertsolarien presentziaz ¡abeturik dago, programaren /ali bal bail da. Bertsozalea ez bada ere. arreta/ enI/ungo du. e d o eduka/.io/ behinl/al. giroak ela emankizun orokorrak bestela ere horixe eskatzen bail du.

Askoian ¡aialdi osoa isilik e n i / u t e k o a i/anik. -kantari, musikari, kontalari, erre/ilat/aile. hizlari...-, nórmala da bertsolariari ere isiltasuna eskainl/ea. Isillasun osoko ikuski/unak ez direnean ere -dantza erakuskelak, esaierako-, bertsolariak kantatzen duenean, isiltasuna egingo da. nahizta tantean erdaldunak ere asko egon.

Eginkizun hauetan, bertsolaria zentraturik dago, a l d e / aurretik badaki zertara datorren, badu b e r a / motibapena.

Jaialdi hauetan, e/usieak ere gutxiago izaten dirá, gehienean hobeto eraturik eta ordenaltirik egolen bait dirá. Zeri e d o 1995 MAIATZA [ £ J

zertaz kantatu behar den ere nahiko zehatz egoten cla. F.z dago beraz erdi pasoan sentitzeko aitzakirik.

Bertsoaren akletik. histan da ez dela saioa. aklizka eta etenka kantatu behar bait da. Akle horretatik ez da bertsoplaza esan genezakeena, hots, bertsoaren ikuspegitik garapen unitarioa eskaizen dueña. Baina bertso onen plaza izan daiteke, entzule m o r d o bal zuzenean harrapa dezakeena.

Ksaterako, pertsonaia bakar bati e d o tálele bati bertso orijinal bal kantatzen bazaio, hark e d o haiek -baila haien jarraitzaileek ere- gogoan eraman dezakeie. Akle horreiatik. transmisioa ere, haizeak ez eramatea alegia, segurrago ela. Gainera honelako jaialdiak sarritan grabatu egiten dituzte. Eta ona eta gelditzen dena bada, bi bider ona. Bertsoarentzat, beraz. plaza positibotzat ¡o ditzakegu hauek.

3 . S A I O A N I Z K O I T Z BATEN A T A L . I lemen bertso saioa dugu, beste zenbait ikuskiznn eclo entzunkizun daranian jaiakli balen barman. Honelakoak asko izaten (.lira, jaie^m tan bate/ ere iísaterako hamabietan pilóla pan i ^ H ckia. ondoivn halako dantza taklea eta azkenik ^ bertsolariak. Bertso saioa beraz eguerdiko, arratsakleko eclo gaueko egitarau baten barman doa, eta osotasun horren atal izatera egokitu behar du.

Honek bere mugak e d o baldintzak ezartzen ditu.

Hasteko, d e n b o r a . Programa beteegia egin delako, edo hastea atzeratu delako, e d o ekitaldi batz.u liste baino gehiago luzatu direlako, bertso saioa hasterako, beharbada ordu biak ¡ota daude, eta ¡endea aurretik nekatn samartzen hasia e g o n daiteke, batez ere zutik badago. Honelakoetan maiz gertatzen da programan gauza gehiegi sartzea, eta gero atalak osagarri izan beharrean, bata bestearen bazlertzaile bilakatzen dirá, denak duintasunez ¡arduteko denborarik ez dagoelako. Orduan azkenengoa ateratzen da galtzaile, ela bertsolariei azken ¡zalea maiz. tokatzen zaienez, eguerdian batez ere, ba, nahiko ¡ardun behartua gertatu ohi da. Edo pozik agian, saio laburrean salbatzeko arrazoi objetiboak daudelako.

Plazara ateratzen denak zerbait egin nahi izaten du eta horretarako bere denbora behar du. Dantza talde bati jantzierantzia ere nahiko kostatzen zaio, hirulau dantza bakarrik emateko. Edo kantari bal -beharbada urrundik etorria- ez da bizpahiru kanta bakarrik kantatzera irtengo, lia hala beste guztiak. Orduan eguerdi bueltako denbora mugatu horretan gauza gehiegi jartzearen errua izaten da elkar baztertze hori.

Gainera jendeak hilz eta zurrul ere egin behar duela pentsalu behar da. I [orí ez da programan sartzekoa, baina bai kontuan hartzekoa.

Bestalde, según nolako porgrama osatu den. bertsolariari baldintza tekniko hobeak e d o eskasagoak egokituko zaizkio. Gehien bat entzunkizuna bada, -trikitilari. kantari. musika tresna...-, bertsolarientzat ere baldintza hobeak e g o n g o dirá, bai megalonian, bai jaiakliaren kokapenean, normalean toki bilduagoa izango bait da. Jaialdiaren beste atalik gehienak ¡kuskizunak badira ordea, -dantzak, kirolak, elab.-, plaza irekiagoa izaten da.bildutasunari e d o entzuteko hobea

a

1995MAIATZA [ H

izateari ez zaio hainbeste begiratzen, eta bertsolaria megafonia txarrez eta entzulego oso sakabanatuz aurki daiteke. Jai giroak, definizio soilez ere, nahiko infórmala izan behar du.

Nolako herria. nolako urtegaraia, Ixiita nolako antolakuntza ere, halako martxa izaten da, eta hemen konbinapenik anizkoitzenak eta ezusterik bitxienak aurki daitezke. Gaupasa izan batía, gazteak jaiki aurretik adinekoak badoaz. Batzutan herri hatera Joan eta e g u e r d i k o ordu batean arimarik ez dabil plazan, haurren baiznk eta txakurren bal ez bada, baina hauen arima Jainkoaren aginduetatik pasatu gabe dagoke oraindik. Beste batzutan e g u n d o k o mugida eta animazioa aurkituko duzu, barrakak su, tonbolak aire, txarangak hots, eta non kantatu b e h a r d e n topatzen ere nahiko km.

Ilainbeste faktore ezberdinen mende dauden honelako saioak sarritan inprebisibleak dira. Alperrik da plaza ingurura luirbildu eta hango giroaz agur polit bat bururatzea, gero lau hitz aklrebesetan aurkeztuko zaituenak agian esango bait du: «Aber! Bueno! Orain bertsolariak. Bueno! Hemen Urlia eta... zera... eh? Bai, Berendia. Hasi Urlia, zer ordutan jaiki den e.sanez». Tokian bertan ikusi behar cla zer egin ela nola kokatu. Batzutan etxera aldegiteko gogoa ematen du, beste batzutan oso o n d o kuadratzen cla, eta gehienetan liorixe izaten cla: plaza ageria eta horri dagokion giro irekia eta informal samaría.

Bertsolaria nahiko ohiturik eta mentalizaturik dago plaza hauetara, askotan egin behar bait ditu. Arriskua, sarritan zirkunstantziengatik ulergarria, informaltasun horretaz baliatzea cla. eicli paso egiteko. Beste ekitaldi batzuren artean bat gehiago ¡zanik, berari ez zaio kontu zorrotzegirik eskatuko, eta eskatzen bazaio ere. -beti izaten cla mutur zorrotzen bal-, aitzaki errezak dauzka: «Zer nahi zenuen, ba?Jendea bazkari g a b e zigortzea?». Edo: «Barraka horiek martxan clircla. ez d a g o kantatzerik". líelo: «Nori kantatu b e h a r g e n i o n , ba, gehienak txosna hazterrean marinar bail zeuden?». Eta abar.

Hala ere. saio hauek benetako bertso-plazalzat jo behar clircla nste clin. Eta plaza garrantzitsuak. Bertsolariak, zcnbaii faktore gainditu beharraren ahalegin gehigarria eskatzen bazaio ere. saio on samaría lorlzen baclu. satisfazlo cloblea e r a m a n g o du. Eta deitzaileei, sarritan bertsogintzaren giro eta kokapen minimoen idea hancliegirik ez baclaukate ere. ahalegin hori zor zaie.

Bestalcle. saio h.metan oso entzuleri heterogenoa izaten cla gehienean. Eta bertsoari buruz nahiko pasiboa celo indiferentea izan daiteke. baina han gertatu denez gero, beste gauza batzuk ikusten egon cien moduan, bertsolariak entzutea cíe proba clezake. lagunak itxoiteko esan diolako besterik ez bada ere. Plazan dagoen jendeak, oso deseroso ez baclago. -eguzki berotan, hotzetan, zutik egoten nekaturik-, minutu batzu edozeri dedikatzeko eragozpenik ez dauka. bertsolariak basten direnean, interesik ez. d a u k a n a k alele egingo du, eta beste' batzu agian orduantxe hurbildu, zaleak direlako. Baina beti geratzn cla jencle mordoska bal. zalea ez. izan airen, kuriositatea sortzen zaiona, gero agian hirulau bertso e n t z u n d a u r r u n d u k o bada ere. Ilitz balez. plaza hauetan bertsozalea ez t.\vn. beilsoengalik bakarrik nekez

I 995 MAIATZA [ E

abiatuko litzatekeen jende asko aurki daiteke, aurrean oso naturalki dagoena, herriko plaza bait da. Eta egun hartan herriko jaien plaza.

Bertsoarentzat plaza mota hau o s o garrantzitsua da. zabalkuntzaren aldetik, bestela harrapatuko ez litzatekeen entzule askoren bertsoarekiko koneksio ia bakarra delako.

Saio sarkorra eta gustagarria izan hada, entzule berriak kaptatzeko arriskua dago. Kgun bakarrak ez du gehienean hori erabakiko, baina hantxe gera dakioke interés printza bat, oroitzapen atsegin hat. bertsozaletasunean buka daitekeen prozesu baten abiagune izan daitekeena.

- Entzule berriak erakarri ala zaleak uxatu? -protesta lezake norbaitek, saio eskasa gertatzeko arriskua ikusirik.

Arrisku hori ez dul ikusten. Bertsozaleak badaki bere zaletasuna aseko duen beste plaza batzu aurkitzen. Badaki honelako plazen baldintza okerrak ulertzen, baita sarritan gehiegi ulertzen ere. Saio txar batek bertsozaleak uxatuko balitu, aspaldi g e u n d e n entzule gabe. Norabidea alderantzizkoa J dela dirudi. m Azkenik. saio libreen sailean gaudenez gero, m hein handi batez bertsolariek eurek erabaki deza™ kete emaitza. Rutinan n e k e z aterako da gauza onik. baina erantzukizun guztia norbere gain harM ttirik, gogoz saiatzen liadira, saioa ona ela hertso ^^r Ixitzu oso onak ¡oateko probabilitatea dago.

7

4 . E K I T A L D I BAKARRA ETA I N D E P E N DE N T E A . Ekitaldi bakarra esatean. beste nolabaiteko ekitaklirik inguruan ez claukana diot. Horrez gainera, egun eta plaza hartan bertsolariak egiten d u e n saio bakarra ere izan d a i t e k e . a s k o t a n gertatzen d e n e z . J a i e t a k o e g u n b a t e k o eguerdi, arratsalde e d o gauean bertso saio bat jartzen dute beste gabe. I lenien. saio librean gaudenez, bi e d o hiru bertsolariko .saioa kontsideratzen clugu. Saioaren inguruan balite'ke zerbait jantzigarria egotea, egun guztian zehar animatzaile dabiltzan trikitilariak. adibidez, baina ez ekitaldi gisa.

Programan iragarrita, bertso saioa be j sterik ez d a g o . Edo ondoren erromeria batzutan. baina presa gabe. gana luzea bait tía. Edo herri handietan gertatu ohi denez, oholtza bailan eta ordu hartan bertsolariak bakarrik d a u d e . nahizta agian beste esparru batzutan beste ikuskizun batzu izan. lita hemen bidé batez, bazterretan hamaika akliz arrakasta handi gabe esan dudana ber-esateko aukerarik ez dul galdu nahi. H o n e l a k o saioak gehienean. tradizioari jarrai, eguerdian, iluntzean. e d o gehienik ere g a u e k o erromeri aurretik jarri ohi dirá, lita zergatik ez gauerdian edo beranduago? Batzutan eguerdi-iluntzetako saioetara ¡ende gutxi datorrela-ta kexn izaten gara. Ohiturak aldatu egin dirá. Eta gainera normalean. eguerdi-iluntzetan, bakoitzak bere zereginak edukitzen ditu. Ez al da zuhurragoa jendea dagoen tokira norbera hurbiltzea, hura norberagana erakarri ezinik ernegatzea baino? Ba, jendea, uda partean batez ere. gauak biltzen dti gehie'n. haurtxoak, adinekoak. gaisoak eta hauen zaintzaileak izan ezik. Ordu horietan plazaratu direnek oheratzeaz beste zereginik ez daukate. eta horretarako ez dan-

1995 MAIATZA £ B

kate batere presarik, oso gustora lxüt d a u d e plaza inguruan eta g a u e k o freskuran. Honelako giroan eta erromeri bitartean, plazari dantzan harrotu bal eman ondoren, eta atseden gisa. saio libre batek txinpartak atera ditzake. Baila beste ordu batzutan nekez Lkusiko den entzule sektore bal harrapaiu ere, gazteak batipat. Gauak, kantatzeko nahiz entzuteko. beste izpiriui bal ez al dauka, biharamonean jai denean batez ere?

Saio mola han. definizioz, entzule aldetik zehatzagoa da.

Bertsolariak baino iragarri ez den orduan hurbiltzen cien jendea g e h i e n i k b e r t s o z a l e a déla p e n t s a t u b e h a r da. Edo behintzal bertsoak molestatzen ez dueña. Bertsozaletasuna zabal samar harturik, han entzule d a u d e n a k bertsozaleak dirá. Ez da ahaz.Ui behar. ordea, ¡ai giroak mola askolako jenclea erakartzen duela. Txosnak eta tabernak han daude, auzo haleko ermita izanik ere. jenclea arratsalde-pasan edo lagunekin hurbil daiteke. Hitz batez, eta jaietan batez ere. jendeak jendartea maite du. Beraz, honelako saioetan ere berisoarekiko entzule índiferentea aurkitzea ez da zaila. Baina oro liar, eta jaietako inlormaltasun orokorraren barman, saio hauek entzuleri arretatsua edukitzen dute, bertsoak entzuteko pozean inguratu tlena. Toki egokia eta megafonia ona badago, bertsolariak eska dezakeen plazarik onenetakoa da han. H e m e n g o g o z eta motibaturik aurkitzen ez

denak bere buruari galde diezaioke ea etxetik irleteak merezi dion. Bertsolariak zail dauka aitzakirik jartzen.

Baina hain zuzen horrexegatik, erantzukizuna ere garbiagoa eta handiagoa da. Ez d a g o beste ekitaldi batzuren anean zaina banatzerik. Berlsolariek eurek egin behar dute dena, eurek behar dute jendearen arreta guztia ase. Gainera 1995 MAIAT/A [ £ ]

askotan bertsolariak plaza hartan egiten duen saio bakarra i/.anik, hantxe ¡ustifikatu beliar cln bere soldata eta etorrera, sarritan oso urrundik gainera. Eta egin beharreko guztia saio bakarrean egin behar tla, ordu erditik ordubetera bitarteko ekitalcli bakarrean. Asmatzen ez badu. beste aukerarik ez dauka hurrengo urterarte, deitzen baltlin badiote.

Fgoera honetan. bertsolariak oso zentraturik eta anbizioz kantaizera mentalizatu b e h a r du. Bere burua pixka bat xaxatzen ez badu, saioa erdi arrastan eta geldo joateko arriskua clago. Hegatzen hasterako, jaistea planeatu behar. Ez tlago esan beharrik saiatuta ere gerta daitekeela hori, nahi baino maizago gainera. Eta min e m a t e n dn noski. Baina haseratik norbere bnrua atezuan jartzen ez bada, saio rutinarioen arriskua areagotu egiten da. l'ta rutina, beste jardun guztietan bezala, h e m e n ere bertsoaren gorrina da.

Plaza liauek. bertsoaren ikuspegitik. eredurik garbien eta onenetakoak clira. Bertsolarien aldetik bada aski motibapen izateko arrazoirik. entzuleen alcletik bada aski arreta eta biltasun, eta azkenik beti izaten da sektore periferiko bat, hain zalea eclo batere zalea ez dena, baina giroaren barman kaptatua izateko egoeran dagoena, saioak arrakasta minimorik badu. Beraz, alde guztietatik eredu bultzagarria dudarik gabe.

5 . J A I O T O R D U A K . Gehienean bazkariak e d o afariak. Hemen, d e s k r i b a p e n e a n azaldu bezala, _ motiborik ugarienak eta ezberdinenak izan daitezke. Hargatik e d o horregatik ¡ende mordo bat mahaian bildu cla eta ospakizuna jazteko, bertsolariak eramatea pentsatu clute. H o n e k esan nahi du g e h i e n e a n ¡ende bertsozalea dagoela tartean, baina hemen oso gama zabala gertatzen tía.

Demagun, esaterako, txoko edo elkarte gastronomiko baten urteroko bazkaria. Bidezko denez, bazkide guztiak biltzen dirá mahaian, baina tlenek ez tlaukate bertsozale izan beharrik. Areago oraintlik, askotan euskaraz oso erreztasun gntxi daukaten euskaldunak ez tura tartean gntxi izaten, euren bizimotlua erdaraz egiten dutelako. Baita erdaldun hutsak ere. Esan gabe tloa txokotik txokora ela batez ere herritik herrira alde hantliak daudela jentlearen konposizioan, hizkuntzaren eta bertsoaren aldetik begiraturik.

O t o r d u h a u e k b a t z u t a n o s o m a s i b o a k izaten dirá, b e r r e h u n d i k g o r a k o a k : herri bazkariak, ikastola e g u n a , omenaltli hantliren bat, eztai bazkariak, etab. Guz.ti hauetan, bertsozaleen, hain zale ez direnen eta batere ez tlirenen arteko proportzioak oso aldakorrak tlira, ospakiznnaren arabera. Euskararekin lottira hurbil sa marra daukan jaia batía, euskaldunen eta bertsozaleen propottzioa hantlia izango da.

Bestela. elkarteen, gremioen eta herrien arabera ibiliko tía.

I lerri euskaltlun batean baserritarren eguna ospatzen batía, han bertsolaria o n d o egokitu daitekeela bistan tía. Baina sarritan batzordean e d o antolakuntzan ñor dabilen, horrek ere a s k o erabakitzen du. Norbait bertsozale sutsua batía, harén ekinak bertsolariak ipintzea eragin tlezake. Besteek onartzen tinte eta aurrera. Baina eguna heltzen denean, bertso giro gutxiko bazkal etlo afal ondoak ez tlira gutxi gertatzen.

1995 MAIATZA [ Q

Honelako bazkarietan menuak ere zerikusi handia danka. Otordu batzu austero samarrak izaten dira, berrehundik gorako horiek batez ere, eztaiak ez badira. Beste batzu -ixoko balen urterokoa, kinto bazkariak, gremio balen eguna ela liolakoak- oturuntzak izaten dira, ¡an-edari ugariz eta onenetakoz. Bazkalondorako, muturrak nahi gabe berotzen dira eta halako sasoian aurkiizen den jendeari ez dago isiltasun lnzerik eskatzerik. Bertsolaria zer egin ez dakiela aurki daiteke. Bazkari merkeagoelan eufori pnniu hori nekezago dalor eia orduan jendearen arreta menperatzea askoz errezago da. [kusten denez, eredn honeian oso kopuru eia motibo ezberdineko otorduak gerta daitezke eta. beraz, oso janoste e z b e r d i n a k , i x o k o b a l e k o lagunar!e'lik frontoi b a t e k o berrehun edo hirurehun laguneko bazkariraino. Garbi dagoena da bertsolariak honelako askoiara deiuiak iz.aien direla.

Zer egin behar du? Bertan ikusi. Julio Zesarrek egin ornen zuena: ¡oan, ikus, irabaz. Batzutan oso giro harkorra aurkituko du, besle batzutan ez hainbeste. baina beti ere pentsatu behar du etxean jokatzen duela, hots, bertsolaria estimatzen duen jendea dela, zenbait unetan jaramonik egingo ez badio ere. Cierta liteke noski bertsolariak bere burua tokiz kanpo ikustea, baina lioriek beti ere s a l b u e s p e n a k izango clira.

Nekez deituko dute bertsolaririk, bertsolaritza zer den ez. dakiten lekura.

Eta ez. usté beti erdaldunen e d o erdi euskaldunen gakoa izaten denik. Sekula ez naiz ahaztuko auz.o guz.tiz euskaldun eta oso bertsozale bateko jubilatu bazkari batez. [non bertsozalerik izatekotan, hantxe behar zuten d e n e k . Ba, baz.kal o n d o k o saioa hasten clugu eta inork ez digu jaramonik egiten. Jantoki hura isilarazterik ez z.egoen. ifernuko atea erakutsita ere. Zer gerlatzen z.en? Haseran z.ur gelditu nintzen.

Gero hobeto pentsaturik. oso bidezkoa zen dena. Alde batetik adinekoei ohikotik gorako zurrul erdi aski zaie. mihia t.xilintzeko. Eta bestetik eta batez ere. urtean behin bilduko eta berean bertsolarien Freskurak entzuteko baino gogo gehiago edukitzen duie elkarri kontu zaharrak kontatzeko. Geroztik jubilatuen portaera hau bcrresteko haniaika aukera izan dut.

H a m a i k e t a k o a r e n o n d o r e n , salda eta okela egosia ¡anda gero, m a n t s o eta adikor a u r k i t u k o dituzu. baina bazkari goz.oa e g i n d a k o a n , argi! Batzuk estimatuko dizute, baina beste batzu nekez aterako dituzu euren inguruko solasetik.

Amaitzeko. bertso-plaza hauek oso ugariak dira. Bertsolaria batzutan deseroso samar aurki baledi ere, oso plaza garrantzitsuak dira, bakoitzaren señaren eta trebetasunaren a r a b e r a , l u z i t z e k o ere' a u k e r a h a n d i a e m a t e n clutenak.

Horrez gainera. bertsozalea ez den jende asko egokitzen da aurrean, eta horrek bai bertsoa eta bai norbere burua eremu berrietara zabalarazten du. I lorrelako entzuleri heterogenoa eta hain exigentea ez. dena benetan irabazteak norberari izugarrizko poza eta bertsoari e g u n d o k o bultzada dakarkio.

6 . B E R T S O AFARIAK Baita bazkariak ere. g e h i e n e a n afariak izaten tura baina. Humen jendea bertsoak entzutera batzen da bereziki. Helburu nagusia. beraz, bertsoa beta tía. lana ez tía luxu hantlikoa izaten eta etlana ere paretsu ibil995 MAIATZA H 3

tzen da. Alele horretatik beraz, ez dago gehiago animatzeak lekarkeen cleskontrol arriskurik. Jenclea bertso asko eta arretaz entzuteko jarreran dago. inorako presa gabe.

Bertsolarientzat, saio libreetan behintzat, hauxe izango da agían bertso-plazarik osoena eta trinkoena. Eta o n d o kantatzeko ere baldintzarik o n e n a k eskaitzen dituena. Alde batetik, tokian situatzeko astia ematen du. Alai aurretik hasi eta afari guztian zehar, ingurua obserbatu, giroaz ¡abetu, mila xehetasun jaso, ¡endea ezagutu... guzti hori luze eta lasai egín dezakezu, eta horrek o n d o r e n g o bertsoketari oinarri eta bertakotasun handia ematen dio. Bestetik, asko kantatLi behar izaten da. Gutxienez bi ekitaldi eta gehienean hiru, baita gehiago ere. Orduan ez da kart a bakarrera jokatzen. plazako saio bakarrelan bezala. batean ez batía bestean azartatzeko konfidantza dago, eta horrek o n d o kantatzeko eragin handia dauka. Eta azkenik, saio ezberdinetan proba eta molde ezberdin askori eragiteko modua ematen du. entzuleen ¡nterbentzio eta guzti.

Badira bertso alariak, bitarteko beste motibo batetik liara sortuak, hauteskunde kanpaina delata antolatuak, esaterako. Edo beste motibo politiko e d o sozialen bat bidé cíela. Hauek ez dirá bertsoagatik bakarrik antolatuak izan, baina hala ere normalean jende bertsozalea erakarriko clute. Eta hain zaleak ez direnek badakite zertara datozen eta zintzo kolaboratuko dute. ekitaldia o n d o irten cladin.

Bertso alarietara bilclu ohi cien entzuleria kopuru idéala cíela esan daiteke. I'.z gehiegi. ez gutxiegi. Ez. da publiko zabala deitzeko m o d u k o masa, ezta lagunartetzat ¡otzeko m o d u k o selekzioa ere. Hurbiltasun-distantzien oreka nahiko clesiragarria gertatzen da. nahi d e n e a n hurbiltzeko nahiz urruntzeko g u n e naturala eskaintzen dueña. Bertsoarentzat. distantzia ezberdin horietan jokatu ahal izateak erregistro eta tonu ezberdinak txandatzeko modua ematen du.

Guzti hauek honela, bertso alaria saio libreen eredurik emankorrena izango da agían. Zerbaitegatik ugaritu da hainbeste azken urteotan, bai bertsolariei eta bai bertsozaleei betetasun handia clakarkielako. Bi alele horientzat ona bada, bertsoarentzat oso ona izan behar.

7 . B I Z P A H I R U B E R T S O K O O K A S I O A K . Hauek ez dirá gut.xi izaten: mitinak, hiletak, ongietorriak, omenaldiak, ezkontzak, inaugurazioak, estreinak, eta abar. hauetan. beste zenbait partaideren artean, bertsolari batek e d o gehiagok kantatzen du. Gehienean interbentzio laburra izaten da. gai jakinaren inguruan. Kasu han ezin dugu esan bertso-plaza propioa clenik. zerbitzu bat baizik. Bertsoa eskertu egiten da. eta bertsolariak. bere konpromezu eta ideen arabera. bere atxekimendua eta partaidetza eskaintzen du.

Okasio hauetan, bertsozaleak ez clirenen alcletik ere, arretarik isilena eta erneena izan ohi da, ez hainbeste b e r t s o lariaren merituz, okasioak berak ezartzen duen giroagatik baizik. Entzuleen erabateko arretaz gainera, batzutan bertso horiek jendetza hancliak, milaka lagunek, entzuten clitu. bes-

1995 MA1ATZA E H

tálele-, bettso JÍLUXÍ eta gai jakinari buruz kantatzen d e n e z gero, g e h i e n e a n bertso onak, sarritan oso onak, izan ohi dirá. Beraz, bai entzuleen eta bai bertsoaren aldetik, oso jardun positibotzat jo behardira.

Bertsolarien aldetik begiratuz, b a d a g o alderdi bihurri bat, sarritan zenbait bertsolariz abusatzea alegia. Ekitaldi horietan bertsolari batí e d o batzuri deitzea ontzat jotzen dut noski. Baina nori? Gehienean doliaineko interbentzioak direnez, ahal déla izen handiko bertsolariengana ¡otzen da, ekitaldiari beti ere distira gehiago e m a n g o zaiolakoan. Eta hori ez da hórrela e d o ez luke izan behar.

Ekitaldien e s p a r r u a m o t i b o a r e n arabera bereztea da lehen egitekoa. Badira herrikoak, eskualdekoak, lurraldekoak eta nazionalak. Azken bi hanetan izen handiak bilatzeak bidezko dirudi, baina beste bietan, batez ere herrikoetan, bertako e d o inguru hurbileko bertsolariengana jo behar litzateke. Jakina, herri batean egiten dena, antolatzen dutenentzat, o s o garrantzitsua da, eta hala izan dadin saiatu behar da. baina zein herritan ez dute usté eurek antolatu dutenak Euskal Herriko txapelduna ekartzea merezi duela?

Eta e m e , oker ulertu gabe! Ez da konpromezuak saihestu nahi ¡zalea. Ekintza lokala e d o eskualdekoa clenean, toki hartako bertsolaria da hango partaide naturala. Herriko e d o inguruko bertako balioak bultzatu behar dirá, herri guztiek aurrera egin dezaten, eta ez, ustezko o s p e baten izenean, urrungo kanpaiak joarazi eta bertakoak mutu eduki. Ekinez aurreratzen déla egia bada, tokian tokikoari ekinarazi behar zaio. I lerrigintzaren arau oinarrizkoa da hau. Esaten ari naizen bizpahiru bertsoko okasioetan, printzipio lian maizegi a l d e r a n t z i z a p l i k a t z e n d e l a k o a d a u k a t . Programa jantzi nahian. arrakasta eman nahian, ekitaldi herritarrak barik ekitaldi burokratikoak antolatzen dirá.

Zehazpen hauek albora utzirik, buka dezadan esanez bertsolarien interbentzio jakin eta inugatu hauek guztiz positiboak direla bai entzuleentzat, bai bertsoarentzat, eta bai bertsolarientzat ere, aipatu erizpideen barruan e r a m a n e z gero.

SAIO

GAIDUNAK

Saio libretzat aipaturiko eredu batzu gai jartzailearekin ere egin ohi dirá. Ikus ditzagun banaka.

1 . S A I O A N I Z K O I T Z BATEN A T A L 1 lenien bertso saioa beste zenbait ikuskizun e d o entzunkizunen oncloren dator, programa orokor baten barruan. Guztia ordubetetik ordu bita bitarteko jaialdia bada, bertsolariei ordu erdi bat e d o dagokie, gehienean azken aldera, eta sarritan arrapaladan, berandutu egin delako e d o jendea aklegiten hasia delako. Eta sarritan saio hauek ere gaidunak izaten dirá, librean egiteko egokiagoak izan airen.

Ofizioaren jabe diren bi e d o hiru bertsolarik ez. lukete behar gai gehigarririk ordu erdiko saio bat egiteko. plazan ikusi dutena ikusirik. Herria han dago, ¡aia han dago, gaia han dago. Beste kontu bat da haurrak. gazte hasi berriak 995 MAIATZA E H

e d o oro liar promozioko bcrtsolariak direnean. Orduan gai jartzailea e d o saioaren gidaritza ordenatua beharrezko cta onczko izan daiteke.

2.EKITALDI

BAKARRA

ETA

INDEPENDENTEA.

I.chcn, bi celo hiru bertsolariz, saio libretzat kontsideratu duguna gaiduna ere izan ohi da. Bietara egokia izan daiteke.

Beraz, eredu han gero tratatnko ditudan bertso jaialdietan sartzen tkit.

3 . J A I O T O R D U A K Aurrerago libreko saio gisa azterturiko plaza hauetan ere gaiak jarrita egin ohi da eta ez tlago gaizki, zer mailako bcrtsolariak diren kontuan edukirik. Ofiz.ioko bcrtsolariei tlena librean nztea ontlo tlago, baita zerbait mistoa egitea ere, batez ere saio bat baino gehiago egin behar bada. Gaizki tleritzotlana tía tlena gaiekin egitea, hainbeste gai iratlokitzen duen giro oso bat begi bistan edukirik 4 . B E R T S O A F A R I A K . Saio h a u c k osorik librean egiteko egokiak dirá, baina asko kantatu ohi d e n e z , formula bikoitzcrako ere aproposak dirá. Bakar-jarduna ikusgarria eta intentsoa izan ohi da, eta hori saio libretik ckartzea ia ezinezkoa da. Binakako gai batzu ere oso ontlo etor tlaitezke. Baina b e r t s o afari o s o a gaiekin egitea o s o gaizki ikusiko n u k e , ofizioko bertsolariekin behintzat.

BERTSO

JAIALDIAK

Gatozen orain bertsolaritzan indar eta osperik gehien tlaukan eretlura. Bertso jaialtliak bcharbatla ez dirá ugarienak, bazterretan usté baino saio txiki gehiago egiten bait tía. baina bai oso ugariak. eta dudarik gabe entzunenak eta metlioctan ere zabaltluenak. Une honctan, bertsolaritzarcn izatean eta joanean, jaialtliek agintzen tinte gehien. Bertsozalerik gehienentzat horixe tía bertso-plaza nagusia. lita lehen mailako bertsolarientzat ere bai. Azter dezagun eredu han bcre altle ezberdinetatik.

A . K O P U R U A . Honelan bi mota nagusi bereiz tlitzakegu.

Bata entzuleri m u g a t u a , txiki samaría beraz, eta bestea mugagabea. Gehienean aretoak erabakitzen du handi-txikia.

Beraz, muga fisikoa tlago hor. Herri batean berrehun lagunetik beherako aretoa besterik ez badaukate, jaialtlia harako moltlatuko tinte. Batzutan ortlea, nahizta pilotalekua e d o etkiki. a p r o p o s nahi izaten tía k o p u r u m u g a t u a , hantlia betetzea zail ikusten tlutelako, etlo berariaz jaialtli batuagoa eta b e r o a g o a nahi tlutelako. Toki bat bele samartzen ez batía, desolazio itxura hartzen tlu eta hori giroa berotzeko abialeku makurra tía. Mala ere, jaialtli gehienak entzuleri hantlia erakartzeko asmoz egiten dirá, gero nahi aina arra-

1995 MAIATZA E H

ka.sta Ix'ii gertatzen ez bada ere.

B . M O T I B A P E N A Zertara dator jendea? Erantzun orokor bal o n d o pasatzera izan liteke. Baina zer da o n d o pasatzea?

Erantzun zehatzago bat bertsoak entzunez gozatzea izan liteke. Ez da beraz nolanahiko o n d o pasatzea. Hainbeste ¡enderen artean, zaletasun maila ezberdinak d a u d e noski, baina oro liar ¡aialdi batera datorrena bertsozalea da e d o izateko arrisku handian dabil. Beraz, gai mota ezberdinak, -umorezkoak, sentiberak, dramatikoak...- itxoiten celo gutxienez onartzen dituela pentsatu b e h a r d a . Dena dela, hartzailearen jarrera kontuan hartzekoa bada ere, hau emalearen ardura da gehiago.

A . K O P U R U A . Zenbat berisolari da kopuru idéala bertso jaialdi batean? H e m e n , irizpiderik eman aurretik, zenbait xehetasun aipatzea komeni da. Bertsolariak, ahal cicla, saio ¡arraitua e d o ahalik jarraituena nahi du. Hori beste edozein jardunetan ere hala ¡zango da, dela kirol, déla bestelako.

Bertso jaialdi bal ikusleari saio bakarra eta ¡arraitua irudi dakíoke, baina beitsolari bakoitzarentzal etenka egindako saioxkak dirá. Azkenean. oholtzan egon den denbora guzlian, kantatzen baino askoz denbora gehiago egin du eserita.

Gaiak ere jarraitasun horretan eramateko, agian kopuru idéala bikotea litzaieke. saio librean bezala. Berotu, mart.xa bat hartu eta liarían ¡arraitu hoztu gabe. I Iorrek kontzentrazioa asko lagun dezake. eta zenbaí eta bertsolaria hartarago dabilen, kalitatea ere, besteak beste, igo egingo da. Ilonetan beitsolari bakoitzak sentikera ezberdina eduki dezake noski.

Aieto txikietan bikoteen e d o gehien bat hirukoieen formula hau ohi den baino gehiago erabil daiteke, eta behar litzaleke.

Baina, jakina, zinema handi e d o kiroldegi batean bikotea e d o hirukolea txakil gelditzen da. Zein kopuruk segurtA'ii du ondoen ikuskizun-kalitateen emaitzik onena? Mailaketa hauxe jarriko nuke: o n d o e n lau, sei gehitxo, zortzi ¡ñola ere ez. Kariel luzeak miresten ohituta dauden begiei laukotea beharbada motz irudituko zaie. baina ¡aialdiaren kalilaleari begiraturik, eta bertsolarien maila berdina e d o berdintsua izanik. lauko ¡aialdiak seikoak baino hobeak izango dirá gehienean, eta zortzikoek nekez lortuko dnte kalitate homogeneorik, Saioak baino areago desfileak dirá horiek.

B . MAILA t / B E R D I N A K . Aurreko alalean azaldnak ez du esan nahi programan izen gehiago ager ez daitekeenik.

Bertsolaritzan ere maila ezberdinak daudela bisiakoa da.

Pilotan bi e d o hiru partidutatik bat izalen da estelaria. Bertso ¡aialdietan ere ez al d a g o modurik, maila e z b e r d i n e k o e k kanta dezaten, baina ez denak nahasian? Badakil hau arazo zaila eta delikatua dena, bertsolaritzan hala ohituak bait gaude. Saio batean Euskal Herriko txapeldunak nahiz herrian e d o ingurutxoan izena zabaltzen hasi berri den batek berdin

1995AMIATZA E l ]

kantatzen clu kantitatez, eta berdin kobratzen du, hau eiv kanlilalez noski. Jokaera hau bertsolaritzaren ezaugarri bitxi eta miresgarritzat azakki ohi da sarritan, baina bitxitasun gehiegi ez ote den nago, nórmala izateko.

C . P R O M O Z I O A . Maila e z b e r d i n e k o bertsolarien arazo delikarua albora utzirik, bada argi dagoen maila bat: promozioa. Nor dago maila honetan? Maila duin bal lorturik, gorako abioa eta ahalbideak ikusten zaizkiona. Etapa dinamikoa, progresiboa da. harik eta bere ahalen gailurra jo arte. Abio hori guziiz ez da inoiz gelditzen. Heti ari gara zerbait aurreratzen. atzeratzen e d o alboralzen. baina goraldia noizbait burutu egiten cla, handik aurrera gutxi mugitzen delarik.

Buru hori z.ein kotatan gelditzen den, hortxe dago bertsolarien niaila erabakiko dueña.

Bertso jaiaklietan promozioa ia sistematikoki sartzearen aldeko naiz. Herri hartako e d o ingiiriiko promesak plazaratz.eko g i m e a p r o p o s a clira, h o r r e k aurretik eta o n d o t i k dakartzan estimulu guztiekin. 1 Iainbesteko mailarik ez chiten liaurrekin ere halako lalcle-agerralcliak. esperimentu gisakoak, inoiz egin <>hi dirá eta ez dago batere gaizki. Ordu laurden bat jardun horiei dedikatzeak ¡aialdiari ez dio ezer kentzen. .

Baina h e m e n bada akats bat. maíz egiten ^^^r dena eta batere zi.iz.en ez deritzodana, hols, p r o ^ ^ mozio mailakoak eta p u n t a k o bcrtsolariak saio guztian zehar nahastea. Haur taldeekin hori ez cla gertatzen. oraindik gaitasunik ez bait d a u k a t e . Euren n u m e r o t x o a , aurrez prestatua e d o agían ercli bat batekoa, botatzen clute ela bacloaz. Baina bat batean kantatzeko maila lortua clacikalenak bejste denekin batera eta nahasian jar claitezkeela usté ohi cla sarritan, e d o behintzat hala kantarazten zaie. bat gehiago bezala. Orduan saioan desorekak sortzen clira, puntako beitsolariak deskolokatu egite'n clira. eta zenbait ikusleri bitxi eta interesgarri iruditu airen, saioaren kalitate orokorra irregularra eta apala ¡zango cla. Saio bat eclo beste hórrela eratu litezkeela emanik ere. oro liar jaialcli baten helburu nagusia ezin cla promozioa izan. Baina bidé batez promozioa ere izan daileke eta izan behar luke. Ñola lortu helburu guztiak, balak bestea oztopatu gabe?

Jaialdiaren barman multzo eclo zikloak bereiziz. Ordu t'erdiko saio batean hogei bat minutu promozioari einan clakizkioke eta gainerakoa saio nagusiari. Nahasian kantatzeak ere baclaukala bere interesa, batez. ere promozio mailakoentzat?

Ez clut ukatuko, baina hori dosifikatu egin behar cla. Multzo batetik b e s t e r a k o transizioa zerbait elkarrekin kantaraziz egin liteke, gero bertsolari izenclunekin jarrailzeko. Hauen saioa ere jarraitua eclo etengabea izan claclin segurtu behar cla.

Hauek honela, promozioa eta bertsolari ezagunak batera kontuan harturik, kartelean zortzi izen eclo gehiago ager daitezke. Baina saio barman multzo bakoitzaren ¡arduna bereizten eta behar den proportzioan osatzen ikasi behar cla. Promozioa lanclu eta saio estelaria bere tokian utz.i, honeii kopu-

V

1

1995 MAIATZA E S

ru idealtzat, gorago esan hezala, laukotea jotzen dudalarik.

Bertso jaialdiak batasun bal eduki behar du, pieza oso baten itxura erantsi behar zaio. Jardun ezberdinek hala agintzen dutelako, zatika ela jauzika badoa ere, azkenean puzzle osatn baten tankera hartu behar du. Gaiek ez dnte elkarrekin zerikusi gabeko harrikadak izan behar, ekitaldi beraren katebegiak baizik. Alegia, gai jartzailearen e d o a u r k e z l e a r e n batasun konbentzionala baino gehiago izan behar du. Gai sorta osoak -asko eta askotarikoak noski- halako argumentu orokor bal behar du, azpigidoi bat bezalakoa, agían inork igartzen ez diona, h e t e b u r u a n bakarrik d a g o e n a , baina badagoena. Han zaila da noski. Oraingo gai jartze eskeman zailegia. la ezinezkoa.

Atal han amaitzeko, esan dezadan bertso (aialdiak, dauzkaten akats eta guzti ere, bertsolaritzaren adierazpide nagusia direla gaur egun. Entzuleentzat, bertsolarientzat eta bertsoarentzat berarentzat bertso-plaza garrantzitsuena dirá.

Objetiboki hala cía, nen horrelakoetan ez banabil ere. Eta ez nabil, garrantzitsuena déla aitortu airen, eredu estankatua déla usté dudalako. Eragiok mutil aurreko danbolin horri.

Horretantxe saiatuko naiz hurrengo atalean.

SAIO

INTÉGRALA

Orain azaltzera noan ereduari zer izenburu jarri pentsaiz.cn ari nintzela, horixe bururatu zait, eta azkenean bera uztea erabaki clnt. Adjetibo horrek hots jagia eta baikorra dauka oraindik, eta aprobetxatu egin behar dut, zer pedantearen sinónimo bihurtu aurretik. ldeek sarritan izenagatik korritzen dute ela ea orain botatzera noanari zorte bera dagokion. Ili! G a u r saio intégrala! Eta hor datozkigu naturista guztiak, begiak eta belarriak zabal zabalik.

Saio intégrala ze-r litzatekeen? Oso sinplea: bertsolariek eurek cieña egiten dutena, gaijartze eta kantatze. Saio asko egiten da, bertsolari bat gai jartzaile cíela. Baina bertsolari hori saio horretan ez da bertsolari, hizlari baizik. Gai jartzailearen lana egiten du soilki. Nik clioclan ereduan ez clago bertsolariez beste inor saioan. Eurek kantatzen eta eurek gaiak jartzen dituzte. Ñola? Dakusgun.

1 . BERTSOLARI BAT SAIOAREN GIDARI Honek gai ezberdinen ardura darama, baina besteek bezala\ e kantatzen du. Une jakin batean hitz batzu ere esan ditzake. Bertsolari bat diodan bezala. denak izan daitezke txanclaka, inor gai jartzen dabilenik entzulea ohartn ere egin gabe. Baina gidaritza kolegiatua konplikatu samarra gerta daitekeenez. utz dezagun bakarrean. Edo bian. ez bait da zaila zenbait unetan beste batek ere ardura hori hartzea.

2 . S A I O A R E N B A T A S U N A C'.orago aipatu dudan saioaren batasuna eredu honekin aisa eranian daiteke aurrera.

1995MAIATZAEH

Batasun hori e m a n g o duten argumentuak e d o gidoiak mila ¡zan daitezke. Halako bereizpen argigarri bat emateko, hiru mota aipatuko ditut. a) Gai edo ideajakin bat, argia, dndagabea: ekologia, insumisioa, euskara, zurruta, bakartasuna, lana, loa... h) Erreferentzi gune bal. giro bat: mendia, goizaldea, jaikiera. eskola, gaztetxea, hidaia, gaupasa...

L ) Inguru edo erreferentzia cmizkoitz ezberdinak sorreraz ditzakeena.

bat,

interpretazio

Ciaia e d o haría, beraz, nabaria, esplizitua izan daiteke, argi adierazia eta entzuleek zalantza gabe ulertua. Edo inpliz.itiia. badagoena baina adierazten ez dena. Kokagune soil bat izan daiteke, itsasoa adibidez, zeinaren gainean celo b a r m a n mila gertakari ezberdin jazotzen den. Jendeak ez dauka erreferentzia horretaz oliartn beharrik, ezta beste ber-tsolariek ere agian. Hori bertsolari-gidariaren baitan, erakun-tzan dagoen e d o egon den e l e m e n t u a da. Ciero agian e n t z u l e batek esan dez.ake: Joño! Hemen saio guztia ur gainean egin diagu! Edo: To! Saio osoa gela batetik irten gabe joan zaiguk. Hori g e r o deskubritzen du, egiten badn. Edo gauza diferenteak deskubritzen dirá, interpretazio ezberdinak bidezko bait dira. Sentipen anizkoitz eta zchazgabe hori sorraraztea polita. artistikoa litzateke. Azken batez, argumentu bati jarrai. eskenatoki ezberdinak korritzea litzateke. e d o be.stela eskenatoki handi bat imajinaturik, ekintza guztia liaren gainean gara-tzea.

u

3 . B A T A S U N F Ó R M A L A Ksaten ari n a i z e n b a l a s u n horrek ez dauka nahitaez a r g u m e n t u z k o a izan beharrik.

Oraingo gaijartze eskeman egiten den berbera egin daiteke, gai solteak eta bata-bestearekin zerikusi hurbilik gabeak kantatuz. Jaialdiaren batasuna orduan fórmala e d o itxurazkoa da soilik, halako ordena eta egitura externoa daramana.

4 . E R E D U H O N E N AHALBIDEAK Eredu liau ez d a g o bestearen aurka e d o baztertzaile gisa ikusi beharrik.

Hark bere izaera dauka eta honek beronena. Hala ere. beste ereduaren ahalbide guztiak eta gehiago dauzkala tiste dut.

Guztiak esatean. gai jartzaileak jar ditzakeen gai gnztiak honela jar daitezkeela esan nahi dut. (ialtzen den bakarra aurkezleraren presentzia da. F.ta gehiago esan tlnt. Zertan? a > Eredu bonek hesti' ereduak cz daukan garantía asko dauka. Bertsolariak ofizioa gai jartzaileen batez-besteak baino hobeto ezagutzen dti. Zenbait gai-jartzaileren gogorik onenaren eznste desegokietatik saibó gande'. Fgin litezkeen esperiinentLi berriak ere bertsogintzaren ezagtitzatik edo czagutza handiagotik eragiten dirá. Hitz batez, e'sku segtirragoan gande. h) Saioan gertatzen ari cleti uneaz, sortzen ari den egoeraz

1995 MAIATZA Q 2

konektcttu ahal izatea. Nornialki gaien egitura saioan zehar aldagaitza da. Aurrez ñola pentsatu, halaxe botatzen da, martxan norabiderik aldatu gabe, eta gai jartzaileek h o b e dute hórrela egin, aldakuntzak Lnprobisatzen hastea arriskuisua izan hait daiteke. Baina saioaren niartxa bertsolariek baiTutik e r a m a n e z gero, hori litekeena da, litekeena den bezala entzuleen erreakzioak celo saioan zehar gertatzen diren mila xehetasun gidoiratzea, bat batean egin olii den antzera. c > Bertsolari guztiek jarrera aktiboa daukate. Ez d a u d e zain. gai-jartzaileak zutitzeko noiz a g i n d u k o dien zain, norbera osagarri eragile bal den bilakaera bat aktiboki jarraitzen baizik, edozein unetan gidaritza hartzeko prest eta hartarako okasio bila. Antzerki bateko aktoiea osotasun baten atal aktiboa den bez.ala. Osotasun hori bizi egin behar du, jarra itu egin behar dio, bere interbentzioa eranskin mekaniko soil bat besterik izango ez bada. Bertsolarien kasuan, gidoian ez leudekeen interbentzioak aporta ditzake. di Gai-jartzaile estemo bati edo batzuri ere eman dakieke lokia. Une batean han azaltzen da norbait. antzerkiko peítsonaia bat gehiago bailitzan, halako e d o bestelako gaiak ¡arriz. Eta beste une batean agertu bezala desagertzen dan, b a n a t o r e z banoa esan gabe.

0 Aurretik edo egunean bertan, kciiilaiii behar den berriko edo inguntko zenbait informazio jaso daiteke. oso errez eta inolako azalpen esplizirurik gabe saioaren egituran sartz.ekoa. bertsogintz.ari bertako kolorea eta lekutasuna ezarriz eta entzuleei eznste deigarriak emanez. f) Aiito-kritikarako modua. Eredu honen alderik emankorrenetakoa izan daiteke han. Bertsolarien zirkulua nahiko batua eta interés berdintsukoa izanik, eginaren kritika eta egitekoaren plangintza aisa eraman daiteke. Eta hori bidé batez. hartara sistematikoki ¡arri g a b e egin d a i t e k e . elkarrekin ari behar bait dute. Gaijartzailedun ereduan hori oso zaila da. praktikan ia ezinezkoa. Gai jartzailea ez da bertsolarien zirkulukoa. oso figura aldakorra da -hemen bat. han beste bat-. eta oro liar ezin tía harekin harreman organikorik taxutu.

O n d o irteteko zortea izan bada, o n d o eta hurrengorarte.

1 lurrengo hori hurrengo urtea izan daiteke. e d o agían inoiz ere ez. Eredu integralean okerren zuz.enlzea eta idea berrien lantzea bertsolarien esku dago, aparteko ahalegin handirik galie. la ebitagaitza déla esango nuke, martxak berak eskatzen bait du.

5.LREDU

HONEN

MUGAK

Teorizaleentzat

esan

b e h a r dut e r e d u han o r a i n d i k h o r i x e d é l a , teoría bat, nahizta neure buruan oso zehatz eta konkretu imajinatzen eludan. Baina ¡majinatzetik errealtzera praktika deritzon koska d a g o . balzutan leize gertatzen cieña. Horregatik, neure bu rúa libratzeko besterik ez bada ere, muga batzu adierazteari ezinbesteko deritzot.

995 MAIATZ-'. E H

a) Bertsolari-gidari figura hori ondo jokatzeko edonorez da gai. Bertsotan o n d o eginez gainera, orain zehazten hasiko ez naizen beste gaitasun batzuk ere behar ditu. Eta edonor ez gai izatc hori uler bedi badaezpada estu samar.

\

b> liivclu bonen esperientzia edopraktikarík apenas dagoen.

Nik bi saio bakarrik egin ditut bizitza guztian, hala [ruñeko Hizkuntz Eskolan eta bestea Aretxabaletako kiroldegian. Iruftean Egaña, Peñagarikano eta hirurok ginen. Argumentua bertsolaritzaren historia genuen, líala eskatu zigutelako, eta saioaren gida lana neuk egin nuen. Aretxabaletan Egaña, Mendizabal, Jon Sarasua eta ni ginen, eta saioaren gidaritza Mendizabalek eta u n e batzutan Sarasuak e r a m a n zuten.

Niretzat biak satisfazio handiko saioak izan ziren eta entzuleengan ere sentipen bera gelditu zela badakit, bai Aretxabaletan, bai Iruñean.

Kontsiderapen oraingoz teoriko hauen oinarria nahikoa praktikoa cía Ix'rez. Ciai-jartzea lxa|Telkelarako asmatu zcn. Ixatsolariak neurtzeko nola-halako froga konbentzionalak behar baii ziren . Baina ez noski txapelketarako bakarrik.

Bat-bateko bertsolaritzaren ¡hilera, duela Lirte gutxi arte, librea izan da. Adinean aurrera samar goazen bertsolari guztiok ezagutu dugu haro hori, non ia Ix'ti librean ¡arduten ginen, gai-jartzailedun saioak salbuespenak zirela, baidin baziren.

Ibilera libre hori nahiko mugatua zen. Bertsolaria demagun Txirrita- esparru txikian mugitzen zen. Hura oso ondo ezagutzen zuen noski, baina handik kanpora zenbat akliz irtengo zen? (Jrte batez hamairu plaza egin izana gauza handitzat kontatzen ornen zuen. Bizkaira lieliLn bakarrik iritsi zela dirudi, Mendexara hain zuzen. Cieña ondoren ber-tsolari batzuk maizago eta urrunago mugitzen hasi ziren. Baina entzuleak eta bertso giroak nahiko lehenean zirauen. Librean eta bakoitzak zekienarekin aski zuten, bertsolaritzaren funtzioa betetzeko.

Denbora laburrean panorama erabat aldatu zen. Ibilgaüuekin hatera, -motorrak eta lehenengo kotxeak- saioak asko gehitu ziren. hirurogei inguruko txa]x*lketekin hasita batez ere. Bertsolaria gehienik bere esparru ezagtinetik kanpora zebilen. Eta horrez gainera eta batez e-re, beste era bateko gaien eskea zetorren.

Bertsolariak nondik atera behar zuen ezagutzen ez zituen plazetan eta ohiturik ez zegoen, edo haien berririk jakin ere ez zekien gaietan aritzeko materiala? Gai jartzaileak emango zion hori. Hau gabe ez zen ¡zango bere esparru mugatutik irteteko gai. Hórrela disoziazio bat sortzen da: batak gaia jartzen du, besteak gaia jazten du. Batak argumentua dakar, besteak forma eta edukia damaio.

BIUI •:/., n.\ i CAÍA I IA HA I HERTSOA. DI:\A HIKISOLARIAK BERAK ECHTEA UTZATEKE NATURALENA. EDO GUTXIENEZ HORREK MODLL NATURALETAKO HA I IZAN BEHAR LUKE, BESTEAK BAINO OSOAGOA DIR1 D1HNA HAIN ZUZEN. ÜBREAN HORIXE EGITEN DUGU. B.MNA LAUT1K CORA GARENEAN, EZ DAKIGU XOI.A EGIN, ORAIN ARTE BEH1NTZAT. DUELA ZENBAIT URTE IDEA HAUF.K PLANTEATZEA ALPERRIK IZANGO ZEN. BAINA GAUR EGUN USTÉ NI I HADA1II )EI.A BER-TSOLARIAK, DISOZIAZIO HORI GAINDITZF.KO GAI DIRENAK. •

1995 MAJATZA E D

^ERRIAK 多ERTSO BERRI Jon

1995 MAIATZA EE]

Garai bateko bertsolari sonatuenek bapateko betsogintza eta bertso jarriak landu zituztenaldi berean, baina beren bertso jarriengatik ezagutzen ditugu. Bertso jarriak bapatekoaren aintzidari izan dirá gauza askotan.

Bertsogintzaren bikoiztasun borretatik abiatnz, Jon Sarasuak bertso ¡arrien gaurko krisialdia aipatzen du, 1994ko uzta aztertuz.

BI

ADAR

993KO BERTSOLAMINTZAN Herrietako Jarduna lantzean, bertso pulieren gaia ukitu niten zeharka, eta orduan planteatutako abiapuntue/ni/1.- basiko naiz lantxo han eraikitzen. Bertsoaren tradizioko bi adarven aipamena Xabier Amurizari entzun diot argien. Bert salar ¡izaren tradizioan, bi adar bereiz daitezke nabarmen, bapatekoa eta jarria, eta biek dute garrantzia handia. Garai bateko bertsolari sonatuenek bi adarrak landu zituzten cía bate/, ere beren bertso jarrietatik ezagutzen ditugu gaur egun.

Gehienek bertsotan bapatean ñola egiten zuten oso gutxi clakigu gaur egun, gutxi bait dirá gelditu diren bapateko bertsoak. Ilorrek erakusten clu bertsolaritzaren historia ulertzerakoan zenbaterainoko pisua duen bigarren (edo lehen) adarrak, bertso jarrienak, izan ere, bertsolaritzaren historian ezagutzen dugunetik ia cieña bertso jarriak bail dirá. Pentsa litkeke gerora ere hala izango déla, gure garaitik geratuko dena ere' bertso jarrien bidez ikusiko cíela. Egia esan, gaur egun bapateko bertsoak jasotzeko praktika asko lantzen da, eta teknikak berak, dokumentazio zentruak eta jasotzeko nahiz erreprocluzitzeko bidé eta ohiturek, alclatu egin clezakete bertsoak jasotzerakoan jarriek izan duten nagusitasun hori.

1995MAIATZ-- E D

Ueste ideia bat da, bertso jarriak b a p a t e k o bertsogintzarcn aintzindari izan direla zentzu askotan: neurrien erabileran, gaien tratamenduan, tekniketan, etab.. Amurizaren l>i a i p a m e n egin d a i t e z k e h o r e r e , Hitzaren Kirol Nazionala Lzeneko liburutik: »Bertso ¡arriak bat-batekoak b a i n o a u r r e r a g o ¡oatea nórmala da. Zerbaitegatik dirá ¡arriak cía l a n d u a g o a k . Bertso jarririk g a b e , b a t - b a t e k o bertsolaritza ere asko txirotuko litzateke». Aurrerago dio: «Bertsolaritzak b e r e o s o t a s u n e a n i r a u n g o b a d u , bertso ¡arrien tradizioa ñola e d o hala berritu eta indartu beharra d a g o (...) Bertsolaritza bikoitza da eta bikoiztasun horri t i n k o eutsi b e h a r z a i o . A d a r r e t a n b i k o i t z , e n b o r r e a n bakoitz».

HEDAPEN

GUTXIKO

GARAIAK

Bertsolaritzaren bikoiztasun historiko hori aipatu cía gero, a z k e n aldian bigarren ( e d o l e h e n ) adarrak izan d u t e n h e d a p e n gutxiko aroa aipatu lidiar. Horretarako, 'Herriko J a r d u n a z ' ponentzian bereizketa bal egin nuen, une honelan ere desegokitzat ¡otzen ez d u d a n a : • Bertso /arriak. Bertso ¡arri solteak izango lirateke. Bertso-paper sorta balen kopuru eta koherentziara iristen ez direnak. Ilainbat funtzio eta soporte desberdinetan agerizen diren bertso solteak, bakarrak, pareak e d o hiru-laukoak. Azken aldian edozein lekutan agertzen da bertso ¡arria: norbait z o r i o n t z e k o egiten d e n berlsotik hasi eta e d o e z e i n Iriplikolaraino. Bi m u l t z o egin nituen h a u e n a n e a n ere: batetik. hcdabitleelan (irrati eta egunkarietan, orain arte) agertzen diren bertso jarriak. eta bestelik beste funtzio iagungarríetan agertzen direnak (argitalpen-sarrera, ezkontza-gonbidapen, eskela...).

• Bertso-paperak edo bertso berriak. lian gauza konkretuagoa da, eta badu tradizio bat. Bertso kopuru mínimo bat eskatu izan du orain arte eta sorta koherentea tía.

Bi m u l t z o h a u e n e g o e r a a r r a s d e s b e r d i n a tía une honetan. Bertso ¡arri solteak inoiz baino ugariago agertzen dirá, b a p a t e k o a r e n e g o e r a intlaitsuaren o n d o r i o z .

Nolanahi ere bertso hauek ez dakarte gehiegizko ekarpenik. Akaso hedabideetan zabaltzen turen bertso solteak jorraizeko alor interesgarria izan daitezke. Baina kontua tía b e r t s o - p a p e r e n lekua aski gutxitua ageri zela azken aldian: • Bertso-paper lehiaketetara bideratu da bertso-paperataho ahalegin gebiena. Beraz, ikuspegi horrekin, hau tía. epaimahaikoari g u s t o k o izateko guraritik abiatuta idatzi dirá bertso-paperik gehienak.

• Gizarterako hedapenean, lehiaketa hauen argitalpenak gutxi izan dirá, hedapen eskasekoak eta eragin eskasagokoak. I'rentsan argitaratutako bertso-paperak gero eta gu1995AMIAT/'-'- EJ]

txiagora etorri dirá, bertso jarri solteen mesedetan. Libururen hat e d o beste ere argitaratu da bertso-paperekin.

• Panorama bonetan, azken urteetan Xabier Amurizaren lana izan da salbuespen bakarretakoa.

Lehiaketak gainditzen dituen jardunean, bertso-paperekin oihartzuna izan duten hainbat liburu eta cliska alera ditu.

KEZKAK

SORTZEN OIREN

HASI

OTE

Azken urteetan (eta nik bertsolari m o d u a n ezagutu d u d a n garaiaz bakarrik ari naiz. b a d a e z p a d a ) , b a p a t e k o bertsogintzak g a r a p e n handia izan du eta b e r t s o - p a p e r e k ez d u t e b i d é bera egin. B a p a t e k o b e r t s o a leku g u z t i e t a n d a g o eta jendearentzat erosoagoa eta erakargarriagoa da.

Bertsotarako pertsonarik gaituenak, bertsolariak, b a p a t e k o bertsogintzan murgilduta egon dita, beren indarrak hor e m a n dituzte eta idatzizkoak b e h a r d u e n patxadarik ez dute hartu. Nonbait horren beliarrik ere ez dute sentitu. líala e-re. azken aldian somatu izan da halako kezka hat bertso-paperen noraezaren inguruan. Eta, jakina, bert s o - p a p e r a k potentzialitateak ba dituela somatu e z e a n . kezka horrek ez zuen indarrik hartuko.

Kulturaren muinean sortzen den eztabaida sor liteke gai honekin ere: bertso-paperen tradizioari, g u i e enborraren bi adarretako batí eutsi egin behar zaio ala gaur lehen adina zentzu ez b a d u ez da b a z t e r t z e k o beldurrik izan behar? funtzioa bilatu behar zaio ala funtzioak bilatuko du bera, eta bilatzen ez. badu hor konpon? Ni neu bigarren sentsibilitatearen aldekoa naiz gehiago. kuliur formak, eta are g e n e r o a k ere. gizartean funtzionalak diren neurrian d u t e zentzua, zerbait ekartzen duten neurrian; tradizioa jarraitzeko ez. du konplexurik izan behar. zerbait aportatzen d u e n neurrian; era berean, tradizioa a p u r t z e k o ere ez du konplexurik izan behar. Hala, b e h a r b a d a ez da plantementu egokia «bertso-paperen tokia berreskuratu b e h a r dugu» esatea.

Hala ere, bertso-paperen ge-neroak komunikazio-ahalmenik badukeela usté dut. Eta hori lantzea akaso bapateko bertsogintzarako ekarpena ere izan litekeela iruditzen zait. Komunikazio-ahalmen hori bertso-papera kantatua den neurrian izan dezake, ñire ustez, idatzizko formatoa lagungarri m o d u r a hartuz. G u t x i g o r a b e h e r a duela tute batzuk ere formulatzen genituen asmo hauetatik praktikara pasa garela dirudi 199 iko urtean. i

1 9 9 4 K O

UZTA

1994an bertso berrien arloan m u g i m e n d u apur bat egon déla dirudi. Hada datu berririk eta. o n d o rioz, aztergai e d o gogoetagai berririk. Ez litza teke. hala ere, justua, urte h o n e t a k o emaitzei begira bakarrik jarri eta a u r r e k o urteak lehortetzat jotz.ea. A u r r e k o u r t e e t a n b e r t s o berrietan lan 1995 MAIATZA

EJ]

»11»»

poliia egin d u e n ¡enderik hacia, gero horrek gizarte mailan oihartzun handirik izan ez badn ere. l'san liteke. kalitate eta kantitate aldetik 199i u r t e k o e s p e r i e n t z i e k ez dutela ezer ekarri, aurretik ere ha baitzegoen kantitatea, eta kalitatea ere hai. Haina esperientzia hauek b a d u t e beste birtualitate hai. Iiain zuzen ere lan h o n e t a r a k o interesatzen zaiguna: gizartera iristea lortu dutela eta oihartzuna izan dulcía.

Iduri du azken urteetan izan diren kezka batzuk bidea hilatzen hasi direla. S o p o r t e e d o e u s k a r r i e n garrantzia a/.pimarratu behar da h e m e n . [datzizko euskarrian ez da aurrerapiderik izan azken urteotan. l.ehen aipalu hez.ala. lehiakeieiara. hauen argitalpenetara eia aldizkariren bateko orrialde solteetara mugatu dira euskarri idatziko heriso-paperak. Salbuespen m o d u a n libururen hai e d o beste ere alera da. ela o h o r e egin b e h a r zaie s a l b u e s p e n hauei.

Bertso-paper banaketa-salketak ez du tokirik izan. Ilustrazioak eskaintzen dituen ahalbideetan ez da ahalegin handiegirik egin. Ez ela hanaketa si.slemetan ere. l 9 9 i k o Lizia honeian aurrerapidea izan duten euskarri-formatoak bi dira: soinu euskarria eta jaialdi formatoa.

Bi hauek, kasu guztietan ez haina, elkar osatuz d o a z gainera. Eta idaizizko formatoa osagarri-lagungarri soil izan dute. Ilonek piska bal indartu egiten du l993ko Bertsolamintzan iradoki eta h e m e n a u r r e k o alalean a i p a l u t a k o hipotesia: herlso-paperek kantaluak tliren neurrian ¡zango d u t e l a k o r n u n i k a z i o a h a l m e n a eta i d a t z i z k o formatoa horren lagungarri ¡zango déla. litio h o r r e t a t i k Joan dira 199i i n g u r u a n s o r t u t a k o e s p e r i e n t z i a k : Antloni Egañak alera tlnen «Tximeletak sabelean» tliska eta horren inguruan egiten ari den jaialtliak, l'nai Iturriaga eta Igor Hlortzak Txapelokerrekin lantlu duten «Zaz.pi eskale» emanaltlia eta atera tlulen tliska, Mendizabal-Euzkitze bikoteak eta Sarasua anaiek lantlu d i t u z t e n b e r t s o b e r r i e n e m a n a l d i a k . l.au e s p e r i e n t z i a h a u e n inguruan sortzen tliren galderetan a r a k a t u k o dut ontk¡rengo alaletan.

A U R R E T I K O A K I99ian sortu tliren lau esperientzia sorta honek h o o m hi(z.a erahiltzera eraman tlu zenbait jentle. Hetlahitleek ere harretatxoa eskaini tliote. eta halizko boom-aren inguruan egin dira hainhat irrratsaio eta erreportaia. Jakina, hedabitleak berritasun hila dabiltza e t e n g a b e , hori saltzen tía, eta 199 iko uzta berritasun m o d u a n azaldu dute.

Ez dira, o r d e a , z e h a r o berriak e s p e r i e n t z i a h a u e k .

Guztiek aurrekari garbia izan dute: Xahier Amuriza. Bapatean hez.ala. herlso-paperetan ere gauza askotan izan tía Amuriza aurrekari eta b e r a n d u a g o izan tliren esperientzien e i r e l e r e n t z i a : b e r t s o - p a p e r a k m u s i k a z l a g u n t z e n , itleia horrekin tliskoak argitaratzen, bertso-paper emanaldiak jaialdi formatoan lantzen, herriz-herriko ihileían bertso-paperak tokian-tokira egokitzen... bi hitzetan esateko, eta lan h o n e t a n d a g o k i g u n e r a k o , b e r t s o - p a p e r a k tlisko

1995MAIAT/-' EI3

eta ¡aialdi formatoetan zabaltzen.

Beraz, argi eta garbi esan daiteke 199 iko esperientzia hauek ez direla e s p e r i e n t z i a ' b e r r i a k , cía k o n s z i e n t e k i ala i n k o n s z i e n t e k i Xabier Amurizaren esperientzietan oinarritu direla.

UZTAREN

ZERGATIEZ

I.an esperientzia hauek ia d e n b o r a berean soitzearen arrazoien bila ibili da bertso m u n d u k o jendea. Kanpotik begiratuta pentsatutako bidé e d o a s m o baten trazak ditu. Piska bal barrutik e z a g u t u t a ez dirudi m u g i m e n d u itxura duenik kontuak. Gehienetan, bertsolariek beraiek pentsatu, a u s n a r t u eta e m a n d a k o p a u s o k o n s z i e n t e a b a i n o g e h i a g o bestek p r o p o s a t u t a k o a r i e m a n d a k o e r a n t z u n a izan tía. Hau cía. ekimena ez da guztiz bertsolariena izan.

Kasu batzutan behintzat "bueno, zergatik ez- esaldiaren bidez e g i n d a k o lanak dirá. Hau diol gure kasuan hórrela izan d e l a k o eta beste batzuk ere e z a g u t z e n ditudalako.

Askotan hasierako ideia e d o akuilukada bertsolariena bain o gehiago, n o n b a i t e k o antolatzaileena, produktore e d o l a g n n e n batería izan da. H o n e k e s a n nahi chi ez déla estrategia baten o n d o r i o z k o p a u s o k o n s z i e n l e bal izan kasu g e h i e n e t a n . Xabier Amurizak gauzak egiteko izan d u e n moduarekin kontrastatzen du honek.

Hala ere, zalantzarik gabe, esperientzia hauek ez dirá kasualitate hutsez sortuak. Azpian hor egon dirá gutxienez bi gauza. Batetik, bertsolariak horrelako esperientziak martxan ¡artzeko e d o behintzat bertso-paperen arloa lanIzeko eta liorri jendaurrera irtenbidea e m a t e k o sentsibilizaturik zeudela erakusten du 199iko uzta honek. Bestelik, bertsolaritzaren inguruan dabilen jendeak, bertsozaleek, bertsolarien inguru-inguruko jendeak... baduela g o g o e d o sentsibilitalea b e r t s o berrien arloan zerbait berria jasotzeko. 1 loríela azal daiteke zenbait antolatzaile, musikari e d o p r o d u k t o r e k b e r t s o i a r i e i e s p e r i e n t z i a h a u e k martxan jartzea proposatu izana. Baita emanaldiek sortu duten ikusmin, dei kopuru eta harreta ere.

IDATZIZKO FORMATOA, LAGUNGARRI Lau esperientzia h a u e t a n , idatzizko formatoa s o i n u z k o euskarriaren lagtmgarri izan da. Andoni Egaña eta Igor Elortza-Unai Iturriagaren k a s u a n , argitaratutako diskan e d o maketan lagungarri modura joan dirá berlsoen letrak, kantarien disketan ohizko praktika den m o d u a n . Mendi>• zabal-Kuskitze bikotearen eta Sarasua anaien emanaldietan bertsoen argitalpen txikiak egin dirá, ¡aialdiaI V. « V ren o n d o r e n kontsulta m o d u a n erabiltzeko. Azken 1 V/ h a u e n k a s u a n , hiru l e k u t a n b e h i n t z a t liburuki " > i m o d u a n j a s o t z e k o m o d u k o a r g i t a l p e n a k egin t i IV dirá inprentan, ilustrazioekin. » \ J Ilustrazioak joku polita e m a n d e z a k c era * x h o n e t a k o argitalpenetan: Bertso-paperak ilustrazioekin h o r n i t z e a n , b e r t s o e n e*la irudiaren a r t e k o 1995MAIATZA

EH

M

elkarrizketa sortzen da (aipatutako kasuan behintzat ilustratzailea da bertsoak interpretatuz bere bertsioa marrazkian e m a t e n d u e ñ a ) , eta orrialdearen k o n p o s i z i o a k ere jokua e m a t e n du gauza desberdinak e m a t e k o . Iruditzen zail bertso-papera eta ilustrazioa oso elkarrizketa polita soi dezaketen bi g e n e r o direla. Esan dezadan esperientzia batzuk izan direla, orain aipatutazkoaz gain. Algorta aldean antolatzen d e n Balendin Enbeita Bertso-Paper lehiakelako liburuan bertso sorta bakoitza ilustrazio banarekin ateratzen da i n i c i o , e k a r p e n polita eginez. tparraldean udaberri honetan argitaratu berri ila «l.aborari» aldizkariak k a l e r a t u t a k o l i b u r u a n b e r t s o a k cía m a r r a z k i a k hatera ¡ o r r a t z e n d i t u e n l a n a , b e r t a k o h a i n b a l b e r t s o l a r i cia marrazkilariren ekarpenak elkartuz.

Mala ere, iruditzen zait, edozein kasutan ere idatzizko formatoan b e r t s o - p a p e r e n z a b a l k u n d e potentziala ahula dela. Bide horretatik c / diot erakarpen handiegirik ikusicn g a u r e g u n e r a k o , b e s t e f o r m a t o b a t z u e n o s a g a r r i m o d u a n c / b a d a . _ a b a r d e z a d a n : idatzizko f o r m a t o a n e g i n d a k o esperientziak ( b a t e / ere ilustrazioa eta konposizioa l a n d u z ) interesgarriak direla iruditzen zait, baina gizartean o i h a r t z u n eta z a b a l k u n d e nagusia g a u r e g u n beste euskarri batzuetan e g o n daitekeela. Soinu euskarrian a h a l b i d e h a n d i a k d a u d e l a usté dut. Batetik diska m o d u a n argitaratu eta zabaltzeko merkatua egon litekeela iruditzen zait. eta e g o n b a d a g o e l a . 1 lorien erakusgarri dirá Andoni Ega_aren diska eta, oraindik argitaratu ez bada ere. [gor Elortza eta Unai [turriagaren diskari aurrikuslen zaion harrera o n a . Bestetik z u z e n e k o e m a n a l d i m o d u a n bertso jarriekin eta musikarekin landutako emanakliek jokua erran dezakete. Bi formato horiek aurrerag o aipaiuko ditut berriz. Azkenik. eta aipatu bakarrik egiteko, ikusentzuteko e u s k a n i a n ere potentzialitatea ikusten diei bertso b e n i e i . Duela bi urte erdi-serio a i p a t u t a k o bertso-klipa, egin d a i t e k e e n gauza da zalantzarik g a b e .

Bertso-paper sorta baten eta irudien arteko elkarrizketak e s p e r o g a b e k o gauzak eman ditzake eta merezi luke lilaila apalean esperimentatzen liasteak.

SUJETOEN

FAKTOREA

1994ko u / t a r e n beste ezaugarri bal /.era izan da. bertso ¡artzaileak b a p a t e k o bertsolariak izan direla. eliteko bertsolariak g u t x i g o r a b e h e r a . Azken urietan b e r t s o - p a p e r mordoa idatz.i da. baina ez da lortu hauek gizartean funtzio eta oihartzuna izaterik. l994ko u / t a n sona eta zabalkundea izan dute bertso berriek, soinu eta ¡aialdi formatoan. Galdera sortzen da: z a b a l k u n d e liori z e n b a t e r a i n o d a g o sujetoetan oinarrituta? Autoreak (eta kantatzaileak) halako eta holako bertsolari direlako izan dute esperientz.iok izan duten harrera?

Erantzuna baiezkoa dela dirudi, neurri batean behintzat. Bertsolarien izenak e r a m a n du ¡ende a s k o diska erostera etlola ¡aialdi baterako salierak hart/era. Bapateko bertsogintzan bertsolariaren estereotipoak e d o bere iiu1995AAAIAT/.- H 3

diaren identifikazioakl d u e n garrantzia a s k o aipatzen ari gara azken aldian. Identifikazio horrek garrantzi hanclia du entzuleak bertsoak baloratzeko orduan eta komunikazioa lortzcrakoan. Galdetzekoa da bertso berrietan ere ,

,

,

,

.,

,

,

.

} , ..-, , ,, iazkoBensola'z"eu"siJr"oi'iptuirenfuntzionamentilia t'tti bere

zenbateraino eragiten d u e n honek. Alegia, bertso bernetan arrakasta izateko eta komunikazioa lortzeko zenbate-

garrantzia. ojokorreanados

ramo den garrantzitsua autoreak idenlitikazio-esteivotipo indartsu bat izatea (bertsolari m o d u a n ) , eta etorkizunean

kin. Hala ere, *<*bardura batzuk

ntigtt aualist fgltlj>t>

ere z e n b a t e r a i n o horrelako sujetoek bakarrik ¡zango duten lionetan arrakastaz funtzionatzeko ahalbidea. Hau horrela ez balitz bertsolari m o d u a n ez dabiltzan bertso., , , i• • i T i i-ii lartzaileek aukera pohta izango lukete beren diskak atera eta emanaldiak lantzeko. Niri iruditzen zait, identifikazio. . . . . esterotipoaren garrantzia errealitate bat déla, ela bertsolari m o d u a n hori ez cluten bertso-jartzaileek zailaeo i z a n s o *

^

haré-

HlIltZRC,

izenaapen maila*íSer¿o'S>»T«za petoratiboegia iruditzen zttii esandudanerako: bt-btru exaugarrietara mugatua, askotan bakarreraetagatnera alaakuntzari

ela

dutela b e r e n b e r t s o a k gizarteratzen. Hala e r e . b e r a i e n akletik ¡orratu b e h a r r e k o bidea déla iruditzen zait. zailtasunak aitortuta ere.

gabardureiuko &¡¡„'!!t£n"'kgabe bertsolartengana-

Aipatzen ari garen Iau esperientziak ekarpen desberdinak egin dituzte eskaintza ED m U o d Kl u a r eAZ n o s o t a s u n a r e n akletik.

Andoni Ega_a diskaren formatora bertsoak egokítzen saiatu da, gai sorta anitza erabiliz. Unai Iturriaga eta Igor

kt> itletttifikttzitHt e re erredukzion is tti da, neurri batean "¡ruduzenzait pertsonen ittenlifikazitt guztiakí ['Zllmoduan, 7^ma"La''' ' tíirt'ti eta gebitifit* erezabalen btti. abattk eta eta malvuena izau

, . 1 , 1

r.i

,

,

i

.i

hlortzak gai m o n o g r a h k o bakar baten inguruan ikuspegí desberdinak ¡orratu dituzte eta Sarasua anaiek, aldiz, gai . . . . . .... .... . desberdinak erabili airen emanaldian osotasun bat emateko errekurtso bat bilatu dute.

dadtnsaiatu behar duela aidiort> bere estereotlpo estuegta hautslz - i'iiakaeraziz eta

nabaraarak

Eduki akletik aniztasuna azpimarratu b e h a r da. O s o sartuz. Hort da gai. tonu eta ikuspegi desberdinak agertzen dirá, bai Iau ^p'^üTeM ahaesperientzien artean eta bai bakoitzaren baitan ere. Bere- legtna. Etatrudtt•i • i . . _ . . . . i zen zait horrek Ziki aipagarna iruditzen zait sainaren a g e r p e n a , bertso- funtzionatzen duep a p e r e n tradizioan bere lekua izan dueña ela berriz ere la, etajendeak . . . . . _ ii-, bttt/tte/ti borrelaktt a u k e r a b e r r i a k d i t u e n a . G a i e n t r a t a m e n t u a r e n akletik malgutasun bat aukera bereziak ditu bertso-panerak: bertsolariek báñate- bertsolariaren 1

an g a r a t z e n d u t e n b e r t s o g i n t z a t i k u r r u n a g o j o a i e k o modua ematen du gaien erabileran. sakonketan, inpakto^

'

an, kritikan eta abarretan. Testuaren luzerak ere baliabide bereziak ematen ditu gai bat tralatzeko, bapatekoarekin alderatUZ. Gainera, bertsolaritzaz aparteko beste g e n e r o . . . i t- i • i i -IITekm konparatuz ere, baliabide bereziak ditu. Kantagintzak baino eertutasun h a u n d i a g o k o tratamen-

perizepztoan.

Horregattk«iden''f'*",".?.',"" h"z" erabtttko

nuke

gebiago, «estéreol%"Vbat'¿"a'''U' delako, eta bigarrena ere (askotan errealttate dena eta kontzepin bezttltt ere era-

tua egin d e z a k e , g e n e r o a l u z e a g o a izateaz gain, A l d e mhoom r ree nt at tuikko. a sgooian u(«freskoagoa» e u s k a r r i a n ela ez ^ " m ' jaiakli formatoan garatzeak, gaien akletik ere erabiltzeagatik) delako. Ezaugarri hauek aldakuntza ekar diezaieke bertso-paperei. Berj s a t i r a r a k o bidea irekitzen d u t e , b e s t e a k tso-paper lehiaketak erreferentzia nagusi m o d u a n beste. dituzten lanek «ariketa» zentzua garatzen dute, epaimahai batí, e d o norberari, e d o Iau laguni gustatz.eko iriketa baitira izan ere (batzutan ariketa «birgeriarako» joen

1995 MAIAT7A £¡2

biii behar dena) bine bita» bartzen

zabalagoa. duelaktt.

lílfitlifi

hazlo hort batzue'^ZangT^a beste

baizttetait

ia bihurtuz). Gizarte-bokazio gutxiko lanak izan dirá nagusi, logikoki. Eta gaietan nahiz gaien tratamentuan ere eragiten tki horrek. Horrekin ez dui esan nahi bertso horiek gizarteko gaiak ukitzen ez dituztenik, irakurriak izateko bokazioz egin ez direnik, Baina komunikazio zuzenean funtzionatzearen proba falta izan dute. Diska cta ¡aialdi formatoetan gizarteratzeak, aldiz. gaien tratamentuari beste dimentsio bat eman diezaieke. komunikazioari lotuagoa, gaurkotasunari lotuagoa, satirizazioari ere lotuagoa. I'.ta hori ikus daiteke aipatzen ari garen 1994ko esperientzietan, ez beti, baina bai zenbaitzutan.

ULERMENAZ Bertsoaren edukiari lotuta doan beste aspektu bat hartzaiIearen ulermen graduarena cla. Ulermen prozesuan maila eta erritmo asko egon daitezke, c*ia hori sortzailearen kezketako bat izaten da beti. Bertsogintzari dagokionez, bapatekoan oso argia ela kontua: lehenbiziko belarri kolpean ulertzekoa da bertsoa, hori lortzeko gaitasuna bertsolariaren gaitasun nagusietakoa da eta hori sakrifikatuz gero gainerako denak ez du balio, faltsua da, txarra da.

Erizpidea garbia da hor, bertso ona komunikatzea lortu dueña da c-ta neurri horretan da una. Jakina, bapatekoan aukera bakarra eta atzeraezina dago hori lortzeko. Bertso berrietan konplikatuagoa da kontua. Entzunaldi gehiago egon daitezke, eta bakarra denean ere paperean behin eta berriz irakurtzeko ahalmena. Hórrela, kantaren mailan 1995 MAIATZA £¡J

jartzen garela idLiri lezake. Baina iruditzen zait hor bertsoak baduela ízate berezirik. Bertsoan kantan baino lehentas u n e z k o a g o a cla letra ulertzea, b e r t s o a r e n izateko arrazoiaren eta hartzailearen g o z a m e n a r e n muina da hori, kantan ez bezala. Ulertu g a b e k o kanta bal izan daiteke e d e r neurri liandi batean. Ulertu g a b e k o (celo gero ulertzeko) bertso sorta bat askoz gutxiago.

Aldi berean, ordea, bertso sorta bat lantzen hastean forma aldetiko ahaleginak egin nalii izaten ditu egileak: irudiak l a n d u z , h i z k u n t z a e r r e g i s t r o a k l a n d u z , g a u z e i bigarren eta h i r u g a r e n z e n t z u a k bilatuz, anbiguitateari leku eginez... eta bertso jarriek e m a t e n dute horretarako jokorik. Hala ere, usté din beste g e n e r o gehienek baino lotuagoa izan b e h a r duela bertso ¡arriak argitasunari. Hori da bere erronka berezietakoa: aipatu ditudan ¡oku guzti h o r i e k eta a r g i t a s u n a k o n b i n a t z e a , lotzea. H o r i x e da beharbada bertsoen desafiorik zailena, bereziena eta, lortuz gero, ederrena.

GENEROEN

MUGETAN

BARRENA

Andoni Egañaren diska euskarazko diskagintzaren merkat u k o p r o d u k t u bat da, g a i n e r a k o euskal musikari eta kantariekiko konkurrentzian d a g o e n a . Unai Iturriaga eta Igor Elortzaren diska ere hala ¡zango da, kasu honetan gehiago taldeen eta rock-aren m u n d u a n . Emanaldiak ere askotan beste' musika-kanta emanaldien alternatiba bilinr daitezke antolatzaile batznrentzat. Bertsolariak besteren esparrnak inbaditzen ari ote cliren kexna zabal liteke zenbaitengan.

Egia cla. bertso berrien esperientzia h a u e t a z a p a r t e ere. bertsolariek bertsolaritzaz k a n p o k o hainbat « e n e r o lanclu dituztela azken alclian. Bada literaturan saiatu den bertsolaririk, artikulugintzan ari d e n bat baino gehiago, eta orain... kantagintzan. Alde horretatik interesgarria iruditu zait (osería Bilbaok ponentzia honetarako egin ziclan ekarpena. Herri batean sorkuntzarako gogoa eta gaitasuna d a u k a t e n pertsonek bidé desberclinak hartzen clituzte, eta beste garai batznetan beste aiioetara d e d i k a t u k o iitzatekeen jenclea azken urteotan bertsolaritzan sartu cla besteak beste. horrek aukerak eskaintzen dituelako s o r m e n e rako. Joserraren ustez orain bertsolariak beste alor batznk lantzen hasi baclira ez cla inbasio k o n t u a : esan n a h i k o luke gauzak sortzeko gaitasuna eta gogoa cluen jendea bertsolaritzan sartu zela eta orain beste arloak ere garatzen ari déla ¡ende hori.

Hori aparte utzita, inoiz esan izan clugu bertsolaria i itza beste g e n e r o askoren muga inguruetan clabilela, % \ horietako bat ere bete betean harrapatu gabe. KroA • % nika. poesía, kanta, antzerkia... batznetan gehiago b e s t e t a n g u t x i a g o hurbiltzen cla. Aipatzen ari garen esperientzia berriokin hurbilketa berriak sortu dirá. Andoni Ega_aren diska zer cla kantautore baten diska ez.ik? Unai Iturriaga eta lgor Elortzaren diska z.e*r cla mota h o r i e t a k o diska bat

1995MAIATZA

EH

\

ezik, cía beren emanaldia zer da kontzertu bat ezik? l'ta zer gertatzen da horiek beren mailako beste p r o d u k z i o e n kalitatea ematen badute?

Esperientzia hauek muga egiten dute kantagintzarekin. Emanaldiek ere muga egiten dute ikuskari ez inprobisatuekin. Muga egite horretan bi gauza gertatzen (.lira: • Batetik bertsoaren izaera egokitu egiten da behar berrieUIIK. Adibidez, g a u r k o bizimodu ela ohituren eraginez, kanten luzera eta letren edukiak badu neurri estándar antzerako bat, eta bertso sortak ere neurri horretara egokitzen saiatzea da aukera bat. Bide horretatik Joan da Andoni Ega_a b e r e diskan. Baita l'nai eta Igor ere. Aski da bertsoen kopuruei begiratzea ohizko bertso-paper sortak ez direla ohartzeko.

• Bestetik bertsoak berak bortxatn egiten dn generoa. Eta hau ere interesgarria iruditzen zait. Bertsoa komunikatzeko formula bat da, oso moldagarria da. Eta funtzionatzen d u e n neurrian ez akaso ez g e n u k e beldurrik izan b e h a r Ix'stc g e n e r o e t a r a l u u b i l l z c k o . eta liurbiltzen g a r e n e a n bauek neurri batean bortxatzeko. Posibilítate berriak irekitzen dirá aurrean. Kantek 3-5 m i n u t u k o a k izan b e h a r ornen d u t e . . . eta zergatik ez g u r e k a s u a n l u z e a g o a k ?

Letren edukiak 3-1 estrofa b e h a r ornen ditu... eta zergatik ez probatu lOekin? Zergatik ez utz.i bertso-paperen logikak kantena piska bat kutsa dezan? Esperimentatu egin behar Ittzateke ea ze erantzun sortzen den.

Gauza beretsua gertatzen da argitaratzeko gaitasunaivkin ere. Andoni Ega_ak aipatu zidan bagenukeela gaitasuna. gehiegi kosta gabe, egin d u e n diskoa bezalako bi egiteko urtero. Bertsolari m o d u a n garatutako gaitasunak. ematen dti horretarako. Asko esatea izan badaiteke ere. neurri batean egia da horrelako asko sortzeko eta gizarte-interesa lortzeko gaitasuna badagoela bertsolaritzaren inguruan. Hor kantagintzarekin agrabio konparatiboa sor liteke. Bertso berri musikatuek. kalilate musikala lortuz gero, beste sorkuntza errilmo bat izan d e z a k e potentzialki. g a u r k o t u a g o a , e r r e z a g o eta m e r k e a g o p r o d u z i t u a . . .

X u z e n e k o e m a n a l d i e k ere p o t e n t z i a l i t a t e berezia izan d e z a k e t e k a n t a r i e k i n a l d e r a t u z , b e r t s o berriak u n e o r o tokian-tokira egokitu d a i t e z k e e l a k o , eta bertsolaritzako beste hainbat gaitasunek emanaldia aberastu dezaketelako.

Nik usté dut g u i e kultura honek aurrera egin b e h a r duela daukanarekin eta okurritzen zaizkion nahasketekin.

Alele horretatik, esperimentatzearen aldekoa naiz. G e n e roak erlatibizatu egin b e h a r dirá, bilakatu egiten dirá.

Akaso azpigenero berri baten aurrean egon gaitezke. Hau esatea pretentzioso samarra da. Egia esan ez dut hórrela izan dadin n a h i k u n d e e d o ilusio berezirik. Jarrera kontua azpimarratu nahi dut gehiago.

BERTSO

MUSIKATUAK?

1995 MAIATZA C D

Generoak erlatibizatzeko, aldatzeko eta esperimentatzeko jarrera defenditu dut, jarrera sanoena iruditzen zaidalako.

Baina beste aldea ere kontutan hartzekoa iruditzen zail.

Bertso berrien kasu h o n e t a n . d a u k a g u n e t i k abiatzearen aldekoa naiz. Bertsolaritzan ere b a d a u k a g u tradizio bat eta hortik komuniazio-modu majoak atera ditzakegu. Ez dut Liste g e n e r o a k bereizteari u k o egin behar diogunik.

Uste dut ona dela erreferentziak ez galtzea. Akle horretalik. bertso berrien identitatea a p u r bal bereizien saiatu b e h a r g e n u k e . Ez dul usie kanta bal eta bertso-paper solía kaniaiu bat gauza bera denik, eta gure ela jondearen e r i z p i d e r a k o k o m e n i lilzaleke i z e n d a p e n a k b e r e i z t e a , nahiz ela gero praklikan mugetan ibillzeko beldurrik ez izan.

Iruditzen zait b e r l s o a k ba d u e l a k a n l a l u a i z a t e k o modu propio bal. erritmo eta kadentzia propio bal. abolsa b e r a e r e e r a b i l l z e k o t r a d i z i o bat e r e bai a k a s o .

Kadenlziarena behintzal kontutan liartzekoa iruditzen zail. ela aberasgarria. Uste dui bertsoa e m a t e k o modu horrek logika propioa duela eta gaur e g u n e k o erritmo oso markatuekin bal ez datorrela. Okurritzen zait e m a t e k o modu horrek baduela bere balioa. edukia k o m u n i k a t z e k o modu berezia duela, ela merezi lukeela hortik abiatuta musikaz jaztea eia bilakaeraztea. Euskal musika egiten dutenek ere aipatu izan dute, askotan g u i e jaiorrizko doinu ela erritmoak bortxaiu egin izan direla garaiko erritmoetan sartuz, eta askotan aberastasuna galdu déla. Bertso doinuekin ela kantatzeko moduekin lan berezia egin litekeela iruditzen zail. horiek musikaz laguntzeko ahalegin berezia eginez.

I lorrelarako bidé batz.uk somatzen ditut. gehiegi pentsatu «abe: ahoisak lehenlasun handia ela iratamentii zaindua izan b e h a r k o kike (badira gainera horrelako esperíentziak beste herrietako musiketan. bai eta lendenlzia berrietan e r e ) , e r r i t m o m a r k a t u g a b e a k l a n d u b e h a r k o Iirateke s e g u r u a s k o , eta m u s i k a m o d u malgu b a l e a n u l e r t z e n duten musikariekin egin b e h a r k o litzateke lan. Xumetasuaren ideia ere buellaka clarabilt: iruditzen zait ahotsaz g a i n e r a k o ¡antzi m u s i k a l a k l a n d u a baina x u m e a izan behar lukeela bertso berri musikatuetan. Beharbada bidé honetatik bertso berri kantatuen nortasun propioa marrazlen has gintezke, bertsoa kantatzeko moduaren iradiz.iolik abiatuta. musikalizazio berezi bal landuz.

O s o garbi ikusten ez. badut ere, iruditzen zail kanta eta musikaz. l a g u n d u t a k o bertsoa bereiztu d a i t e z k e e l a b i d é h o n e t a t i k , z e n b a i t k a s u t a n . Argi d a u k a t A n d o n i Ega_aren d i s k o k o e d o [turriaga-Elortza bikotearen dis k o k o batz.uk kantak direla goitik behera, letraren egitu ra aldetik ere bertsoak ez direlako. Argi daukat. era b e r e a n , M e n d i z a b a l - E u s k i t z e r e n e m a n a l d i a n eta Sarasua anaienean bertso berriak kantatzen direla.

Tartean sorlzen dirá arazoak. Nolanahi ere, usté . dut. errima-neurri eta edukiaren egitura aldetik \ bertsoa zer den bereizten dugula gutxigorabehera eta hori orientabide bat déla. Gero, baiz.uk ' gehiago hurbilduko dirá kaniaren generara, ela bes

1995 MAIATZA

ED

teak bertso berri musikatuak izango dirá. Hala ere, Liste ti 111 b i g a r r e n e a n b a d a g o e l a lan e r e m u interesgarri bat, lehen aipatu d u d a n musíkalizazio bereziaren bidetik.

HERRI

MAILAKO

ESPARRUAN

Ez n u k e aipatu g a b e utzi nahi bertso berrien gaiak herri mailako jardunean (nazio mailako ¡ardunaz aparte) d u e n lekua. lian a u r r e k o Bertsolamintzan aipatu b a n u e n ere. h e m e n bere tokia b e h a r duela iruditzen zait. O r d u a n nioen ñire ustez bertso-paperen alorrak aurrerabide gehiago z u d a herri mailan eta eskuakle mailan. nazio mailan baino. Ez clakit hainbesteraino izango cien. Haina zalantzarik g a b e herri mailan antolalzen cliren bcrtso-taklc celo bertso-eskolentzat aukera politak eta anitzak eskaintzen tlitu alor honek.

H o r r e n a d í b i d e t x o Hat da L e i n z k o b e r t s o e s k o l a k e g i n d a k o esperientzia, orduan aipatua: bailaran ingelesa ikasteko zegoen sukarrari b u r u z k o bertsoak egin, p a p e l e an 1.000 kopia alera eta taberna nahiz ikastetxeetan banatu; gitarrarekin nut.sikaii.irik grabatu, lo kopia atera kasetetan eta bailarako taberna batzuetan zabaldu beren ntusika ekipoetan jar zitzaten; Arrásate Press aklizkarian argitaratu; azkenik, urteroko bertso saioan ¡endeari banatu eta jaialdira hurbildutako cieñen artean kantatu saio b u k a e ran.

Iruclitzen zait bertso paperak egin, zabaldu eta gizarte-oihartzuna izan clezaten herria celo bailara pribilegiozk o e s p a r r u a cíela. Ilor, i r u d i m e n a p u r b a t e k i n jokatuz g e r o , h e r r i e t a k o bertso-talcleek b e n e t a n g a u z a politak egin clitzakete, bidé batez herriko eztabaicletan parte hartuz, satirizatuz. etab..

Herri eta bailara mailan bertso-paperen heclakuntzak ere bere aukerak eskaintzen clitu: • Herri mailako hedahideetam Herri mailako aldizkariak gero eta leku gehiagotan d a u d e eta e u s k a l d u n e n arteko komunikazio tresna bihurtzen ari dita, heclakuntza politarekin. Iruclitzen zait hor bertsoek oiharlzuna izan clezaketela. eta leku paregabea. Gutxiago zabalcluta clauclen telebista eta irrati lokalak ere hor d a u d e , p r o b a k e g i t e k o .

Lehen aipatzen g e n u e n bertso-kliparen ideiak horrelako lekutan esparimenta daitezke lehenik.

• Saintt euskarrian ere grabazio merkeak egin daitezke, bertsoak bailarako tabemetan cía horrelako lekutan zabaltzeko. llortik gora ere jo daitekeela iruclitzen zait, gainera. Lanerako gogoa d u e n bertso-eskola e d o bertsolari lalde batek emanalcliak eta grabazio txukunak lantzeko aukerak hor clitu.

• Herri mailan kalea ere komunikazio bertso paperak banatu, saldu e/a abar

leku izan egiteko.

claileke.

Bertso saio arruntetan ere tokian tokiko bertso-taIdearen I995MAIATZA E B

bertso berriak kantatzea da beste aukera bat.

Gailurrekoa bakarrik ez den bertsolaritzan sinesten badugu bertso berrien alorrak aukera ugari ematen ditu lan egiteko, aipatu ditugun hedakuntza-modu guztietan eta euskarri guztietan. Horretan, tokian tokiko bertsolai'iek elitekoek ez duten gradu bal daukate. askoz finago eta xeheago araka ditzaketelako tokian tokiko gaiak. Gainera bapateko jardunaren eskakizunek markatzen dituzten ezintasunak ez daudenez, bertso berrien arioa ez da hain mailakatua edo piramidala kalitate aldetik. esparru zahalagoa du.

Bukatze aldera, zera aipatu nahi nuke, nire ordenadore-jardun honen ardalz izan den 199 iko nziak zera erakusten duela beste behin: inprobisatzen ari garela bertsolaritzan, eta ez bertsogintzan bakarrik. Inprobisatzea bizitza eta osasun seinalea da.

1995 MAIATZA

EE

JARTZAI1£A GAITZAT HARTURIKL

Joxerra Garzia

1995 MAIATZA ETJ

>w-^ QZ&

Txapelketaren imitazioz edo gai-jartzaileak erruz ugaldu dira aspaldion eta batek baino gebiagok salatudu jai-jartzailearen gebiegizko presen tzia hori. Eztabaida alde hatera utziz, jaialdi batean zer egiten duen eta nola aritu bebarko lukeen aztertzen du txosten bonetan Joxerra Garziak, arrisknak salatnz eta aurrerabideak non leudeken zebaztnz.

ZERTAZ

m

i ARI NAHI D U D A N .

ZERTAZ EZ..

AIJARTZAILEAK ERRUZ ugaldu dira bertso-saioetan.

Agimi txapelketasistemaren imitazioz, molde bereko saioctk tiiilolatzen ornen dira bazler guzlielan, beslelaka formulak galtzeko arrisku eta gnzli.

Nagusitu den molde horretan gai-jartzaileak duen gebiegizko presenizia balek baino gebiagok salalu du.禄 H贸rrela zioenJ.M. Torrealdaik 1.9N7ko uztaila-iraileko JAKIN-i (garren alean, foehin eta berriro aipatu beharko dugun horretan. besterik apenas ezer ikertu baita gaijarl/.ailearen figura.

Geroztik ZORTZ1 bat tute joanak dira, eta gauzak, aklatzekotan, orduko hartan azaltzen zen kezka areagotzeko niotkiko bidean aldatu clirela garbi clago. Ez bakarrik gaijartzailedun jaiakiiak ugaldu direlako -bestelakoen aklekoak ere gero eta gehiago agen dira. Aniuriza buru delarik-, baizik eta komunikabideen -eta bereziki telebi.staren- bazka jaialdi horietatik jaso delako ere, hemengo liarira ez datozen hainbat arrazoi begibistakoengatik (libreko saioen eta hedabideen erritnioen bateratu ezina, zailtasun teknikoak, tokian tokikotasuna gainditu beha\99SMA\A1ZA E S

na...)

Gauzak hórrela, ez da ñire asmoa (tamalez, d e n b o r a eta ganora falta/, cía ez ¡ñola ere komeni ez delako) gai¡artzailearen figuraren inguruan dabilen eztabaidari b e r e o s o t a s u n e a n heltzea -mesederako den, zein testuinguruetan den b e h a r r e z k o eta hori guztia-. Bego horretzaz, besterik g a b e , arestian aipaturiko JAKIN-44ean inkestaturiko I K) bal bertsolarik azalduriko iriizia: % 98,6ak ezinbesteko ¡otzen zuen gaijartzailea saio itxietan. Irekietan (nahiz eta kontzeptu hori oso den z e h a z k a b e a ) ere premiazkoa ikusten zuten gaijartzailea(%57,9), nahiz eta % 35,7k ez hórrela ikusi. Afalosteko s a i o e t a n , berriz, g e h i e n a k ("uKS."7) gaijartzailerik g a b e ihardutearen alde ageri ziren.

Aipagarria, halere, afalostean ere %12,7k beharrezkotzal jotzea gaijartzailea.

Baina, esan bezala, ez da ñire a s m o a gaijartzaileak n o n eta n o i z a r i t u b e h a r l u k e e n a z t e r t z e a . I h a r d u n badiharduelarik usterík gutxien cien lekuetan ere, JA1ALD1 ESTÁNDAR d e i t u k o d i t u g u n horietan zer egiten d u e n , ñola d i h a r d u e n eta ñola b e h a r k o lukeen, horixe da, eta horixe bakarrik h e m e n zehaztu nahi n u k e e n a . Ikusten d i t u d a n arriskuak a z a l d u , eta a u r r e r a b i d e a k n o n e g o n litezkeen zehazten ahaleginduko naiz, beraz.

Gauzak honelatsu izan ohi dirá: Aniolatzaile (erakund e bal. publiko nahiz pribatu) batek, nondik e d o handik diru-apur bal inguruaturik, eta jeneralean beste apur handixeago bal inguratu nahirik, bertso-jaialdi bat eratzen du.

Bertan k a n t a t u k o d u t e n bertsolariak zein ¡zango diren, berak crabakitzen du. Kopurua, t eta 8 bitartean, maizenik. b e r t s o l a r i a k a u k e r a t z e a z g a i n e r a , gaijartzailea ere a u k e r a t z e n du, eta j e n e r a l e a n h o n e k bertsolari-kariela osatua t o p a t u k o du. clisa h o n e t a k o ¡aialdiak dirá g a u r e g u n sarrienak, eta gehienetan areto itxietan egiten dirá saioak, antzoki. pilotaleku nahiz kiroldegi. Aire librean eginiko saioak ere sail honetan sartzekoak lirateke gainerako baldintzak betez gero.

Horra, beraz. lantxo h o n e n a s m o x u m e a : h o r r e l a k o jaialdi bal bere esku d u e n gaijartzaileak zer egiten du normalean? Zer egin b e h a r luke? Zer urrats e m a n b e h a r k o lirateke bere lana hobetzeko? Caldera itxuraz ¡nozo horiei eiantzulen hasteko beste bat. are inozoagoa egin b e h a r dugu aurrenik:

2 ÑOR DA GAIJARTZAILE? Gaijartzen ibiltzen dena, noski. Baina aski al da bizitzan b e h i n , a u z o k o festetan, besterik ¡ñor ez z e g o e l a k o gai enlaten aritu ¡zalear' Edo urlean b e h i n g o maiztasuna ole da gutxien-gutxienekoa? Eta urtean b e h i n g o hori beti toki berean (auzoan edo) baldin bada?

Urtean urteko bertso-uzta jasotzen d u e n BARATEAN saileko liburuei begirauíz. gero. lehenean ( l . 9 8 8 k o a n ) ez. da gaijartzailearen izenik jasotzen. Adierazgarria izan lite1 995 MA1AT/A £ •

ke hori. L990eko BAPATEAN hasi zen informazio hori ematen, naliiz eta zerrenda osatzeko orrialdez-orrialde ibili beharra dagoen, aurkibidean sartzeko adinako garrantziarik ez baitzaio datu horri ematen.

Nolanahi ere, t2 gaijartzaile ageri dira 90eko Iiburuan, eta ez clira. segur, gaijartzen ari izandako guztiak (IKUS 1. eraskina). O n d o r e n g o urteetako liburuak miatuz gero, 91, 92 eta 9 3 k o a k , DOZENA BAT soilik e r r e p i k a t z e n dira urtetik urtera. Hori bai, gaijartzaileen zerrenda ez da urtelik urtera murrizten. izen berriak ageri direlako beti (IKl'S 2. eraskina). Ikerketa zabalago ( d e n b o r a n , jaialdi kopuíLian) eta x e h e a g o (bakoitza zer saio-moetan aritzen d e n ) baten premia argi eta garbi ageri zaigu henien, eta ez da g e r o k o gerotan utziko d u g u n azkena izango.

Bien bitartean, azaleko datu hauekin ere esan liteke zertxobait: -Jende mordo bal dabil jaialdietan gaijartzen. urtean bizpahirutan soilik ari izaten direnak.

-Gehien dabiltzanak tan gaiak jartzera.

Asko dirá

ere nekez iristen diva tutean 20 saio-

-Asko dabiltzan horiek urtero berberak e d o b e r e t s u a k clira, aklaketa gutxirekin. Dozena bat inguru izango dira.

-Gaijartzaileen arleko harremanik ez dagoela esan liteke.

V.7. asko dabilen d o z e n a k o horien a n e a n , eta are gutxiago gainerako «ebentual-ekin.

Gauzak hórrela. Bertsolari Elkartera jo liteke gaijartzailearen definizio bila. Mor ere huís egingo dugu. Hiruzpalati fitxa-kolore d a g o (bertsolari. b e r i s o z a l e arrunt, bertsojartzaile...) baina gaiajartzaileak ez du kategoriarik bere gisara kategoria bat osatzeko.

Eta halere. tkusiko d u g u n bezala, bere esku dago, hein handi batean, ¡aialdi batean komunikazioaren txinparta sortzeko gakoa. baina horre-tara b a i n o lehen, egin d e z a g u n historia apur bat, figura hori nondik ñora sortti, nondik ñora datorren, eta -batez ere- nondik nota d o a k e e n .

3 ATZERA

BEGIRA

Itxura guztien arabera, txapelketen eredutik hartutako elementua (zentzu o n e a n liar bedi) clateke gaijartzailea, gaur e g u n g o jaialdietako beste hainbat eta hainbal bezala. Alele horretatatik, J o s é Ariztimuño, Aitzol. izango g e n u k e lehen gaijartzaile «modernoa», bera aritu b a i t z e n gai jartzen 1.935eko «bertso gncln» hartan. Bihur ditzagun u n e batez begiak egun hartara, ea g a u r k o gaijartzaileen parekorik (antzekorik) ikusten ote d u g u n . gaur egungoekin •homo1 995 MAIATZA

TO

logatzeko» modukorik, alegia.

Ikus d e z a g u n , bada, JOSEBA ZUBIMENDI, epaileen idazkari eta saioko kronikagilearen bitartez: -Donostiako POXPOLIÑ antzokia (Euzko Gazteriarena). Oholtzan, 20 bertsolari besaulkietan eseririk. Erdian, epaimahaikoak, Ait/ol buru delarik.

E p a i m a h a i k o e k • a n t z i n a k o erara» BERTSOZ e m a t e n zituzten gaiak.

Bete b e h a r r e k o ariketak, h o n a k o hauek izan ziren: /. Gai eta doinu LIBREAN, bakoitzak nahi zuena. „'. E p a i m a h a i k o e k O t a ñ o r e n «Limosnatxo bat» d o i n u a n KANTATl'TAKO bi puntu gaitzat harturik kantatzea. «Euskal i / k u n t / a galtzen ari da la galtzen bada euskera Euskalerriko s e m e guztiak/ betiko galduak gera.» Hori zen gaia, eta denak berbera erabili /Liten. Gaur egun bertsolariak lehen agurra nork kaniaiu (lehena nork EZ kantatu, h o b e ) ñola ari i/alen diren ikusita. auskalo / e r gertatuko / e n txapelketa balean sistema hori erabiliko balitz. .i. Puntúa emanda bertsoa osatu.

-/. Binaka jarri eta teman. Gaiak, gero s a k o n a g o aztertuko ditugun arren. honako hauek: nagusia morroia; a r t z a i n a / n e k a z a r i a ; a r r a n t / a l e a arrain saltzailea...ea nor ausartzen den gaur egun horrelakoak jartzera!

Txapelketa horren eta o n d o r e n g o e n eraginaren o n d o rio ole dirá gaur e g u n g o jaialdi estandarrak? I'/.in esan e h u n e k o e h u n e a n hala diren. Txapelketa nagusirik gabeko aldietan ere (1967-79, adibidez), jaialdi mordoa egin / e n . egitura horretan.

Arazoa, nik uste, hori baino zabalagoa da: «Bere testuinguru naturaletik irtenda dabil bertsolaritza. Testuingurua bera gai z e n e k o garaia ¡oan da, eia bertsolaritzak garai b e r r i e t a r a e g o k i t u b e h a r a d a u k a : plaza b e r r i a k , beharrizan berriak, l u n i / i o berriak ditu bertsolariak, eia nórmala da noraezean ibillzea». Hórrela nioen l.87ko harían (JAKIN-44, 7Sor.). eta gaur egun ere hala déla iruclil/en /ail. l.936ko txapelketan ere halatsu i/an ziren kontuak.

BASARR1 i/an zelarik gaijartzaile, gaur e g u n ere bi/irik dirauen ohitura inauguratuz: bertsolaria bera gaijartzaile i/alea. L9H7an 7 " bertsolarik aitortzen zuen larieka lan horreian iharduten /ela (galdetutakoen % 55,4). (JAK1Ni i. 123 or.)

Gaur egun ere d e z e n t e tlira horretan diharduten bertsolariak. BAPATEAN liburuarena osotasunaren isla fidela baklin baila, gero ela gehiago. Murua. S. I.i/aso. M. Arozena, M. Menili/abal. M. Telleria, E. Alkat, l ; . tturriaga, B. 1995AAAIATZ-'

E

Elizagoien...ageri dirá, besteak beste, urtero jaialdi hat baino gehiago zuzentzen.

4 BAKAR-BAKARRIK

ETXEAN

Antolatzaile saiatuak telefonoz gaztigatuko dio gaijartzaileari saioaren data, lekua eta, o r d u r a k o erabakirik baldin badauka, bertsolariak zein diren ere. Alele horretatik, gai jartzaileak bestek aukeratua izaten du esku artean, gutxitan egiten zaio g a l d e , ea taldea nola osatzea iruditzen z a i o n . . . H o r i , n o r m a l t z a t e z e z i k ontzat ere h a r t z e n du askok (%69,lek, JAKIN-44, 139 or.). Beste zenbaitek Bertsolari Elkartearen egitekotzal dauka hori (%18ak) -Elkartea sortu berria zen arreri izan liteke hori, edota hain JLISILI sortu berria zelako-, eta %8,6ak usté du antolatzaileen eta Elkartearen artean erabaki b e h a r r e k o dela. Inori ez zaio burutik pasatz.cn, eta pasatzen bazaio ere ez du adierazten, g e r o gaiak asmatu eta formulatu b e h a r k o dituenak izan lezakeela auzi horretan zer esanik.

Nik ez din deusik ere antolatzaileen aurka (ez behintzat antolatzaile guztien aurka, ezta gehienen kontra ere).

Baina hona h e m e n gaur e g u n g o prozedurak sortarazten dituen ondorioetako batzuk: -Antolatzaileen gustoa oso zehatza denean, oso alde batera markaturiko taldea izatea. Antolatzaile taldean izan liteke bakarren bat, bertsolari gazteen promozio beharraz zer e d o zer entzun duenik, eta orduan, besterik gabe, bertsolari gaztez osatuko du jaialdia. Hori ez da berez txarra. baina ezta ona ere.

-Okerragoa da, ordea, antolatzaileen arican iritzi diferenteak daudenean.

Orduan b e h a r k o da g a z t e bat. z a h a r bat, neska bat. g r a z i o s o bat, beste bat s a k o n a . eta herriko pare bat. O n d o rioz, karteldegia puztu egiten da, eta gaijartzaileak komeriak iz.ango ditu d e n e n t z a k o balio lezakeen giroa sortzen.

-Dcncian ixarrcna. ordea, motibo jakin bai dagoenean izan obi da. llalako gaia mesedez azaltzeko sinfalta, hori déla eta antolatzaileen nahia...Edo besterik g a b e «zerbait berezia» eskatzen dutenak...

Ez l e g o k e gaizki, nik ustc, gaiak jairiz ¡aialdiaren giroa bere gain hartuko d u e n pertsonak ere esku izatea, antolatzaileen gustotik abiatuta beti ere, kuadrila aukeratzerakoan.

Kopurua. adibidez. Zergatik zortzi bertsolari elkartu nahi hori? Bertsolari g e h i e n e k SEIKOTEA d u t e n a h i e n (%67,9k). Seikotetik atera b e h a r izanez g e r o . laukotea aipatzen dutenak gehiago dirá (%17,1 ). zortzikotea hobesten d u t e n a k b a i n o ( %10,6a, l.987an beti ere). Kartela, zenbat eta bertsolari g e h i a g o sartu b e t e a g o . d o t o r e a g o , 1 995 MAIATZA C D

erakargarriago izan liteke, baina bertsosaioa ez, eta bertsosaioa da, azken batean, g a i n e r a k o guztiaren helburu.

Hala behar luke, behintzat.

Errua, gaijartzailearena izan liteke, a n t o l a t z a i l e e n a bezainbestean, g u s t o k o ez diren baldintzetan ere baiezkoa emateagatik. Haina m u n d u horretan ibili denak badaki zenbateraino den libre ezezkoa ematea. Beti d a g o utzi ezinezko «kausa»ren bat, aspaldian ikusi g a b e k o lehengus u r e n bal. e d o «gogoratzen al haiz h a r a k o hartan egin nian mesedea»ka azaltzen den lagun ahaztua. Baina txantxak albora utzita, beste alorrelan eskatzen d u g u n DUINTASUNA geure buruari eskatzetik hasi behar g e n u k e gaijartzaileok, ela antolatzaileen bertso-heziketa lana dagokigun neurrian geure gain hartu.

Antolatzaileek aukeratutako bertsolariekin saioaren egitura «diseinatu» behar clu gaijartzaileak. Bakarrik egin beharreko lana, aipatu baitugu komunikaziorik ez dagoela gaijartzaileen artean. Lagunak izaten dirá, baina «bale, zerbait bururatzen bazaidak hots egingo diat» sarri e r a n t z u n d a k o horrek ez dn jeneralean ondoriorik izaten.

Eman d e z a g u n arrazoizko bertsolari kopurua ¡zango cíela: 6. lañan d e z a g u n , a s k o ematea déla jakinik ere, taidea gustokoa, h o m o g é n e o samaría déla. 1 lipotesirik baik o r r e n e a n ¡arririk e r e , b e r a z , b a d u g a i j a r t z a i l e a k buruhausterik franko: -Bertsolari bakoitzaren izaerari dagozkion gaiak jarriko ote ditu, e d o txapelketa bailitzen, tokatzen cieña tokatzen déla eta kito. L e h e n d a b i z i k o b i d e a k baditu b e r e alele onak. Komunikazioa errezago gauzatzeko mockia, bertsolariek g n s t o r a g o k a n t a t u k o dnte...baina bidé horretalik. ordea, bertsolari bakoitza bere «klitxean»., bere' estereotip o a n g e r o eta s a r t u a g o g e r a t u k o da, d e z a k e e n guztia e m a t e k e . Klitxe horren kontrako gaia jarríz gero, berriz, anskalo, jendea ezbada bertsolaria bera haserretuko zaizti akaso. Zenbaitetan, klitxearen kontrakoa ere klitxea bilaka liteke, l.azkao 'l'xikiren gai hunkigarrietarako gaitasunarena bezala. Klitxe estuegiaren, d e m a s e k o estereotipoen arriskua 1.9S7an aipatzen zen d a g o e n e k o , artean HITZETIK HORTZERA sortzeke zela. Azkenik. hartzen d u e n erabakia hartzen duela, batere segurantzirik g a b e hartuko dn gaijartzaileak.

-Zenbat iraun behar du saioak? Antolatzaileei galdetuz gero, «zeuk ikusi» e d o «ahalik gehien- e r a n t z u n g o clizute, s a l b u e s p e n a k s a l b u e s p e n . Bertsolariei g a l d e t u z g e r o , berriz, ercli t x a n t x e t a n bezala b a i n a : «saio o n a baldin bada, motza. Txarra baldin bada, motzago». Bertsolarien iritzi f'ormalagoak JAKIN-44, 137 orrialclean ageri dirá.

Toki itxian eginiko saioetarako orcln betetik ordu tíerdira b i t a r t e k o i r a u p e n a h o b e s t e n d u t e g e h i e n e k (% 58,6k).

Horretzaz aparte, gehiago dirá orduerditik bi ordu bitarte1995 MAIATZA Q 3

koen aldekoak, ordubetekoaren aldekoak baino. Erdiko bidetik abiatzea aukeraturik, beraz, ordu tierdi txukun betetzeko helburua paratuko dio gaijartzaile saiatuak bere buruari. Horren arabera, zenbat ariketa proposa dezakeen, bakoitzean hiruna bertso kantatuko dutela jorik.

-Ze ariketaP Bertsolari gehienak TEMA edo OFIZIOko gaien aldeko agertzen dira (%70a). Hortik dezente jartzea da joerarik nabarmenena. Zenbat, ordea? Jaialdia liasi. eta beti binaka iharduteak sor lezakeen monotonía hausteko, hirunaka eta launaka ere jarri izaten dirá. Hortik saio ONIK (ON liedabidez emateko modukoa baklin bada) nekez sortzen cla. Sakabanatu egiten cla iharduna, ezpaldu, dispertsatu. Koherentziarik gabeko saioak izaten dira.

Haina balio ai dute giroa berotzeko, klimaxa jasotzeko, bertsolaria lasaitzeko? Galdera horiek guztiak ez dira garrantziarik gabeak, baina gaijartzaileak bere señaren edo intuizioaren edo aurriritzien arabera erantzun behar izaten die. eta erantzun horren araberako eskema egiten du, eta eskema horren arabera i/.aten da saioa ona edo txarra...besteak beste.

Temakoekin batera LIBREan ihardutea dute gustoko (%41k). Orduan, agurrarekin batera nahi adina kantatzeko eskubidea emateko tentazioa sort/.en zaio gaijartzaileari.

Baina hórrela nekez ¡ustifikatzen da ordainduko diotena.

Lan egiteagatik ordanitzen baitiote.

Hirugarrenik, bakarkako lana. %19k bakarrik aipatzen du han gustokoen artean. Sei bertsolari. sei gai, txapelketatik kopiatu ez den bakarretakoa GARTZELAKO ariketa hori baita. gaijart/.aileen kalterako (horra harri batez sei edo zortzi txori botatzeko aukera galdna) Hori ere, auskalo zergatik ez ote den kopiatu. Andoni Egañak aipatzen zidan behin eta egin ere egin genuen (Zumarragan, oker ez banago) merezi kikeela gartzelako zeremo nia hori modu jolastian jaiaklietan txertatzea. Egin ondorengo balantzerik egiteko betarik ez dugu, ordea, hartu, hiruzpalau urte iragan badira ere.

-Gcro dator numero berriren bal egiteko tentazioa. Gaijartzaileak ere erakntsi nahi izaten baitu bere nortasuna.

Hori izango da. agian. gehien eztabaidatu tlena. abusua ere ikaragarria izan baitzen garai batean (1.991-93an bereziki), mozorroak, prendak, eta bestelako elementuak behar baino sarriago eta, batez ere, behar ez den moduan erabili baitziren, HITZAri bere protagonismoa kentzeraino zenbaitetan. Arrisku hori pasata, hadirudi orain KI.ASIKOtasunera bueltatu nahi bat nabari déla, erosotasunera ez esatearren.

-Saioaren puntu gorena non nahi lukeen ere erabaki behar du gaijartzaileak. Saiatu, behintzat, gero betegarri sartutako gaiak sortuko baitu deskuidatuz gero girorik onena. eta okasiorako ilusio eta mimo bereziz jarritako gai edo ariketa zoragarria, berriz, alferrikalduko cla beste1995 MAIATZA H J

i'ik gabe. Baina saiatu, saioaren gailurra berak nahi cluen linean sor claclin saiatn behar luke. Idéala, saioa goi saraarretik hasi. eta gorantza joatea litzateke, noski, orclubetera e d o eztanda egiteko. Baina gutxitan gertatzen clira gauzak aurrez uste bezala.

-Bete beharreko litarjian, saioa amaitu aurretik p u n t u k a k o saioa egin ala ez egin erabaki b e h a r k o cki gaijartzaileak.

Asko ¡bilia hada, jakingo du bertso onik ez dela aterako.

Zenbat eta gehiago jarri puntutan, orduan eta saioa o k e rrago aterako da...baina ¡endeak barre e g i n g o clu. betikoak entzuten. Azkenik, b a d a e z p a d a r e , oholtzan licitan erabakitzeko utziko du.

-Ze gai-moeta /arriP Eskema egin celo erdiegin badu ere, mamitu egin beharra d a u k a . Ze gai-moeta ¡arriko ditu?

Bertsolari g e h i e n a k (JMOREZKO gaien a l d e k o ageri da (JAKIN-44, 129or.) O r o z gainetik s c n i i m c n t a l a k nahi d i t u z t e n a k %30,2 dira, cta seriozaleak % 15,1. Esaten denaren cia egiten d e n a r e n artcko kontraesana ere e g o n litckc hor. llain zuzen ere, sentimentalen aldekoen, Urola/Kosta eta Goierri/Tolosa/Donostia aldekoak ageri dira.

I m o r c / a l c a k Deba cía Nafarroan d a u d e gehienak. Bizkaitarrak umorezale gehienbat, gcro serio n a h i / sentimental, erdi baña. Nórmala cien bezala, zaharrago cta sentimentalago. 1 lori ulertzekoa da. Ezer iradokitzen ez elidan bcstc xchetasun bat crc baclakar: lanbidez enplegatu eta iiakaslc clircn bertsolarien herenak, hirutik batek, gai sentimentalak clitn g o g o k o e n . Aitort/cn ckit neure utzikieria: scknla ez naiz - g o b e r n a t u - b e h a r r e k o b e r t s o l a r i e n l a n b i d e a aztertzen ahalegindu.

Nik ncnk garbi eludan gauza bakarra zera da: umoretsn nstcko gai asko clkarrcn segidan jarri/. gero negargarri gertatzen cicla cieña. Gero, bestalde, beti d a g o gaijartzaileak seriotzat ¡arritako gaia txantxetan hartzea bertsolariek, celo alderantziz. Nolanahi crc, uste clut oreka baten hila 995 MAIATZA K ]

joatea cicla o n e n a .

Baina gai-moetaren gorabeherak ez dira hor aniaiiz.cn.

Bestelako kontuak ere crahaki behar iz.atcn dira, horick haino latzagoak: Gaurkotasunari loturiko gaiak. Azkcn aldiotako adibid e bat jartzearren: Roldan. Bertsolariak b e r e garaiaren lekuko behar du izan. Baina asteburu hatean 10 saio iz.anik hamarretan gai bera agertuz gero, cz ote da bertsolaria gogaituko? «Gure kultura bultzatzeko gisakoak behar lirakc gaiak, eta herriak bizi d u e n gaurkotasunari lotuagoak- zioen Manuel Lekuonak (JAKIN-44, 77or). Ildo beretik J.M. Aranaldck: «gai irrealegiak crabihz.cn ditugula iruditz.en zait a s k o t a n . Egi itxurarik g a b e a k izatcn clira. Eta gaiak behar du, nondik e d o lianclik. benetakotasun bal» (Ídem., 96or). « B a k a r k a k o e t a n , GAI DESKRIPTIBOEN ESKASIA» n a b a r i z.nen A. E g a ñ a k 8 6 k o t x a p e l k e t a n (JAKIN-44, 73or.). l.935eko bertso-guduan ikusi d u g u n bezalako gairik ¡artzerik ez dagoela garbi dago. Hitz bakar baiez emanikoak ere ( e m a k u m e a , ogia, izerdia...) lehen baino gutxiagotan jartzen dirá, non eta bertso bakarra osalzeko ez den. Gai deskriptiboak d i o e n e a n , gai ideologiko e d o abstrakto ez direnak adierazi nahi duela tiste dnt EgaÓak.

Kdo bert.solariai'i b e r t s o d e s k r i p t i b o a k e g i t e k o aitzakia emalen diotenak csan nahi ote du? Iritz.i b e r e k o ote dirá gainerako bertsolariak? 86ko txapelketan erabilitako gaiekiko iritzia ez.in esan oso baliagarri denik: gehienek diote gehienak onak izan zirela. Beste mordoxka batek. bcrriz, zehatzago: hatz.uk onak eta beste hatzuk txarrak. Hortik arrastoa ateratzcn ez d a g o eriaza. l.986ko BANDOAren g a i a r e n i n g u r u a n izan ziren e z t a b a i d e k cz z u l e n cz.cr askorik argitu. Dena hutsetik asmatu b e h a r r e k o gai horiek onak al dira? Beti al dirá onak? Edozein bertsolariri jartzekoak ole dirá? Ahisurik enian gabe? Galdera bada, behintzat, tigari.

Gaien formulazioan ere zalantza handiak izaten ditu gaijartzaileak. Ikcrkcta kuantitaiiboz gainera kualitatiboaren beharra ere nabarmena da.

I lorretarako. gai bat beraren formulazio diferenteak eskaini beharko litzaizkieke bertsolariei, formulaziorik irékienctik hasi, eta itxiencraraino. mailakaturik. Bcrtsolari bakoitzak c g o k i c n a h a u t a t u k o Itike. Gai a s k o r e k i n eta bertsolari geliiagorckin egin b e h a r r e k o aztcrlana da hori. baina liona fiemen adibide gisan bat, l.935eko bertsogud u a n topatu d u g u n a : INKESIA

Aukeratu egokien irutlitz.cn zaiztin formulazioa: (temarakc gaia) A. ZU NACH'SIA ZARA. Z i ; MORROIA. B. Z u NAGUSIA. Z l ' MORROIA. NAGUSIA JO TA KE ARITZEN DA tANEAN, MORROIAK EZ 1)1 KOLPERIK ERE JOTZEN.

1995 MAIATZA

E

C . /.1

NAGUS1A. Z u MORROIA. N A G U S L A KANPOAN IHI1.I DA ALD1

BATEZ, ETA [TZUUTAKOAN ETXEA HANKAZ GORA TOPATU DU, IH'A MORROIA NAGUS1AREN OHEAN. D . C-KO OENA, (,1111: MORROIA HÓRRELA IK11SITAKOAN, EGUR PUSKA BAT HARTll ETA JOKA 11ASI ZAIO. HORRETAN, ETXEKOANDREA ATERA DA ARMAIRUTIK, LARRU HUTSIK, MORROIA DEFENDITZERA.

Karikatura izan liteke, baina gaiaren mamia bezain garrantzitsua da FORMULAZIOA, eta liada ordua kontura g a i t e z e n . Gaijartzaileak z e n b a t e r a i n o gaia IREKIta utzi behar d u e n , zenbateraino borobildu eta ITX1, gai bakoitzaren araberakoa izango da neurri batean, baina horra hor bertsolariekin komentatu eta aztertu b e h a r r e k o beste puntu bat.

ORDUA

5 HELDU

ZAIN

Saioa iragarrita d a g o e n ordua baino ordu erdi bat lehenag o r a k o zita izango du gaijartzaileak, non eta afaltzeko (saio g e h i e n a k g a u e z izaten baitira) planik ez d a g o e n .

Afaltzeko aukera izanik ere. elkarteren batean izango da zita, eta bertsolariekin aparte eta lasai hit/, egiteko m o d u rik ez clu izango. Izan ere. antolatzaileak, h o b e beharrez han izango dirá, ahalik eta hobekien zerbitzatzeko prest. ¡ator asko...eta gogor egiten da u n e batez alde egin dezatela eskatzea. Fisikoki ere zail izaten da zenbait lekutan biltzeko toki lasaia aukeratzen, baina usté dut ezinbestekoa litzatekeela saioa hasi aurretik bertsolariek eta gai jartzaileak bileratxo bat egitea.

Bertsolari gnztiek, noski. Hori izan baitatiteke gaijartzailearen lelien sustua: Aren ordez B, eta Míen ordez N topa ditzake. Eta bakoitzari egoki zaion gaia jartzen ahalegindu baldin bada, hantxe joango zaizkio eskema guztiak p i k u t a r a , b a k o i t z a r i d e z a k e e n a r e n a r a b e r a e s k a t n b e h a r baitzaio. Horra errez erremedia litekeen gaitz bat: bertsolari batek hitz eman baldin baclu, cloala. Eta ezina balitzaio, jakinarazi diezaiela antolatzaileei lehenbaitlehen bere ausentzia, hauek beren gustoko ordezkoa topa dezaten. Eta antolatzaileek. jakin bezain azkar. jakinaren gain e a n jar d e z a t e l a gaijartzailea, alferreko lanik egin ez dezan.

Zertarako bileratxo hori? Maltzurrenek e m a n a diole antza: gaiak aldez aurretik jakinarazteko bertsolariei, zertarako bestela? Izan, bada arrazoirik f'ranko, hilera hori egiteko: -Espektakulu bal eratu behar dute jendaurrean (jende ez gutxiren aurrean, gainera, ez. gutxitan) lita funtzio horretak o a k t o r e n a g u s i e k ekitaldiaren g i d o i a r e n berri jakitea e z i n b e s t e k o a déla tiste dut, a z k e n m o m e n t u a n oholtza gainean inumero» arraroak egiten ibili gabe.

I995MAIA1/A E l

-Gaijartzaileak izan ditzake gai edo ariketa ezobiko batzuk eragiteko gogorik, eta askotan ez du garbi ikusten egokj diren edo ez (puntu erdika ihardutea, puntĂşa norentzat den adierazi gabe jartzea, telebistako programaren baten ereduan oinarrituriko ariketa-moduren bat, offean jarririko ahotsak...eta beste hainbat horrelako). Bertsolariekin hitz egiteko modurik izan ezean. larri ibiliko da, zalantza batean.

-Gaiak aldez aurretik azaltzeari buruzko susmoak desagertu direla ustĂŠ clitt. auzi horrek duela lauzpabost urte izan baitzuen bere une gorena. Nik dakiclala, gai gehienak. %94tik gora bai behintzat. bapatean jartzen dira. Eta aldez aurretik esatekotan, oholtzan bertan esango zaio, halako gai bitxi, bereziki zail, edo ariketa bihurri samarren bat egin behar duen bertsolariari. Bidenabar esanda, atzeko aulkietan batetik bestera txutxumutxuka ibiltzea ez da ikusleentzat oso dotore gertatzen.

Nik neuk, gaia edo ariketa oso berezia denean soilik esatearen aldeko naiz. Joan den urteko kultur balantzea bertsotan egiteko agindua, adibidez, ez dago bapatean inori ematerik, nik uste, astia eman behar zaio gertakariak gogora ekartzeko bederen. Hitz lauz ere nekez egiterik dagoenik ezin da bertsotan eskatu.

-Gaijartzaileak. etxetik ekarri dituen gaiak askotarikoa, izanik, izango dn batean edo bestean zalantzarik. Sarri gertatzen da, adibidez, bertsolari batentzat bi gai izatea aukeran. Horrelakoetan ez legoke gaizki. bertsolariaren tenplea tentatzeko aukera izatea, ea umurerako aldarte hobea dakarren, edota gai sakonetarako, animoso etorri den esperimentuak egiteko, edo gai normaltxo bat nahiago duen.

-Jaialdiak motibo jakinik haldin badu, agurretan aipatzea komeni denaren zerrenda eman dezake gaijartzaileak. horretara derrigorrez aipatu beliarreko gaiekikoa kitatuz.

-Gai hat ashotan azaltzen ari ote den galdetzea ere nn /itzateke, aste buru batean bertsolari bat bera bost aldiz gai berean jar ez dezagun, besteak beste.

-Leben agurra nork kantatnko duen ere bilera borretan erabakitzea ez litzateke txarra. non eta gaijartzaileak ez duen agurren une hori jolas modukoren bat egiteko. lehen agurra sinpatikoenak kanta dezala aginduz, adibidez. Baina horrelakoetan ere hobe bertsolariak jakinean izatea. xehetasun guztiz ez bada ere. gutxi gora behera zer lortu nahi duen edo.

-Bertsolariak animatzeko modua izan lezake gaijartzaileak erori antzean ikusiz gero (batzuetan beta izango bada ere animatu beharrekoa). Talcle-izaera indartuz. saskibaloian-eta egin ohi den moduan. ] 995 MAIATZA

^

I lori guzti liori cía gehiago. Kontua da bertsolarien eta gaijartzailearen arteko LOTURA sendotzea, ahal den neurrian.

Horrez gainera, argi eta garbi esan beharra dago, gaijartzaileak nahikoa lan izaten duela gaiak moldatu eta e m a t e n , eta ez déla k o m e n i a n t o l a t z a i l e e i d a g o z k i e n lanak gaijartzailearen bizkar uztea. Saioa noiz liasi, adibidez, antolatzaileek erabaki eta jakinarazi beharrekoa da.

Erabaki, eta bastea komeni d e n e a n hasteko agindua eman behar zaio gaijartzaileari. Puntual bildu den jendeari atzerapenaren berri eniatea ere antolatzaileek egin b e h a r r e k o lana da.

O h o l t z a r a iritsi b a i n o l e h e n . b a d a b e s t e ganza bal eztabaidatu beharra. Nekatutako tropelaren antzera sartu ohi (.lira bertsolariak eta gaijartzailea oholtzara, batez ere saioa kiroldegiren batean baldin bada, eta horrek ez du oso ilxnra ona egiten. Ez da, halere, arazorik larriena.

6 OHOLTZA

GAINEAN

Aldez aurretik eginiko lana g a u z a t z e k o ordua helclu da.

Baina gaijartzaileak ganza asko dauzka oraindik erabakitz.eko. Beldurrak airean dago.

Jar gaitezen, berriro ere. hipotesirik baikorrenean, eta eman dezagun: -Ordu t'erdiko tzoa duela.

saio itxurosoa osatzeko m o d u k o gai mul-

-Gaiak, ámbar, politak direla: o n d o formulatuak, egokiak.

orotarikoak, orekatuak,

Hala ere gerta daiteke: -Lehengatajarri, eta bertsolariek lo e d o l i n a bertso kantatzea, teman ari direnetako batek pentsa bailezake: -amigo, h o n a k o hau ez duk guz.liz gai aldrebesa. ela auskalo g e r o k o a k zer ¡zango turen». Niri gertatua da. «hipótesis non lingo». O n d o r e n mikrofonoratzen direnek ere luze k a n l a t z e k o premia s e n t i t u k o d u t e , eta han j o a n g o dirá gaijartzailearen eskemak zilipurdika.

Zer egin horrelakoetan? Kosia alíala kosta, saioa ikaragarri luzatuta ere, prestaturiko gai guztiak jarri? Gai batz.uk kentzen hasita, arriskua d a g o bertsolari bal ia kantatu g a b e uzteko, desoreka handiak sor litezke. Baina arriskuak arrisku. aran o r o k o r bal argi eta garbi izan b e h a r luke beti gaijartzaileak: malgu. m o l d a k o r ¡zalea da. nik usté, gaijartzailearen lege nagusia.

-Gaiak ustez onak izanikere, bertsolariek o n d o kanialuta ere. jendeak hotz erantzutea, k o n p r o m i s o z k o txalo txatxu pare bat, eta kilo. Horrelakoetan, saia liteke jendea berpizten, -txalo egitea ez dagoela debekatua» eta gisakoak 1 995 MAIATZA

^

esanez, haina neurrian ibili b e h a r k o du. Sarriegi eginez gero txalo jotzeko dei, hoztasunaren kontzientzia areagoiii besterik ez cki egingo bertsolariengan.

Malgutasuna h e m e n ere, beraz. Ariketa bereziren bat prestatu badn, h o b e luke akaso beste baterako uztea. Baina batzuum horrelako iharclun ezohikoak izaten dira hain juslu pattal d o a n saioa b e r p i z t e n d u t e n a k . J e n e r a l e a n , ordea, ariketa bereziek giroa ere berezia cskaiz.cn dute, eta hotz d o a n ¡aialdian e s p a n t u a k are e s p a n t a g a r r i a g o gertatzen dira. Zer esanik cz, entzuleen partaidetza behar d u c n a r i k e t a d e n e a n ( k o p l e n e r r e p i k a , hitz g o r d e e n asmatzea, cta beste).

-Ordu hete txukun samarra pasa o n d o r e n halako «une majikoa» sor litckc -gauza pozgarririk ere gertatzenbaita tarteka-, H o r r e l a k o e t a n , o n e n a iz.atcn da harén o s t e k o gaiak kendu, cta gozo-gozo jaialdia bere azkcn errematerantz c r a m a t e a . P u n t u k a k o s a i o a egin ala ez e r a b a k i o n d o r e n , agurrena ere erabaki b e h a r k o du: puntutan ari ez direnek bakarrik, ala d e n e k kantatuko dituzten, alegia.

Ni ncLi. agurra d e n e k egitearen aldeko.

Une goren hori uste baino lehenago soriz.cn d e n e a n , berriz. lchcn saioan. adibidcz. Iiorlik aurrcra alial d u e n a egiteko beste aholkurik cz z.ait bururatz.cn. Hori bai, alial déla giro d i f e r e n t e k o gaiak tartekatuz. Ez u m o r e z k o a k d e n a k segidan, eta gero d e n a k b a k a r k a k o gai ustez sakonetan. Esateko m o d u a ere, irakurketa zurrunetik alialik cta urrutien. Gaiak csan. cz irakurri. Eta malgu ibili hor ere, a u r r e k o saioan e s a n d a k o a k hartu eta hurrengo gaiarekin lotura eginez, jcndartean cz.cr a i p a g a r r i r i k gertatuz gero hura aipatuz...bertsolariek <>hi dutcn m o d u a n .

-Gaijartzaileak berak noiz egin behar du bere azken agurra? Huskeria dirudi, baina badu horrck ere bere garrantz.ia. Bi aukcra dai.iz.ka: a. Az.kcn agurra k a n t a t z e k o a g i n d u a e m a n a z baicra agur esatea, «bertsolariekin uzten zaituztet» e d o antzeko formularen bat baliatuz. I loríela egitera. ordea, ¡aialdia ofizialki bukatu g a b e bez.ala gertz.cn da askotan.

Aklc o n a . berriz. p r o t a g o n i s m o a b e r t s o l a r i e n g a n uzten duela. b. Az.kcn agurretako az.kena kantatu ondoren agur egitea erabaki dez.ake gaijartzaileak. Behar bezalako amaiera ofiziala ¡zango luke orduan jaialdiak. Baina sarri gertatz.cn da azken agur hori jendearen gustokoa izan ohi dela. bestcak beste aski asti izan duelako csan beharrekoa laiutzcko, cta jendeak gogotik jotzen duela txalo. Txalo zaparradak atertu arte ¡ixoinez gero, berriz, jendea aulkitik altxata, irteerara bidcan izango da, eta gaijartzailea han arituko da bcrc funtsik g a b e k o azken hitzak esaten. ixorimaloarena egiten ari den usté osoan. Probatuta dakit.

1995 MAIATZA H 3

7 ERDITU

OSTEAN

Amaiiu da jaiaklia, eta lantxo honetan baikor izatea erabaki d u g u n e z , e m a n d e z a g u n o n d o joan dela. J e n d e a gustora d a g o , bertsolariak ere bai (gehienak behintzat), eta gaijartzailea libratu berriaren atsegina sentitzen du erraietan.

Baduke, halere, bertsolariekin zer komentaturik: zviri jarri dizudan gai hori abstraktoegia ote zen? Nola hartu du/.u seriotan nik txantxarako ¡arritako gai hori? Zuek esan beharrekoa ez ote dut nik esan gai hori ematerakoan?

Denbora mugatua du, ordea, bere kontsultak egiteko: antolatzaileek ordainketa egin bitartekoa, aldez aurretik egin ez badute behintzat. Bertsozalez inguratuta e g o n g o dirá gainera, eta a p e n a s geratzen den bazterretan hitz egiteko m o d u k o giroa eskaintzen d u e n tabernarik.

Z o r i o n e z , jaialdia a m a i t u eta a n t o l a t z a i l e e k -zuek kobratzen al duzue?» galdetzen zuten garaiak joan dita, eta badirudi gauzak normaldu egin direla alde horretatik.

O r a i n d i k ¡zango da g a l d e r a hori egiten d u e n i k , baina halakoak ez dio gaijartzaileari bakarrik egingo. Gaitzerdi.

Ksan beharrik ez dago, arazorik ez dela izatcn d e b a l d e k o jaialdiak a n t o l a t z e k o . Baina hori hórrela i z a n g o d e l a , aldez aurretik jakinarazi behar da, ez saioa bukatu ostean, azken linean eta kontrabandoan,

8 GOGOAN HARTZEKOAK Ondorio gisa 1. Entzulearen eta bertsolarien arteko testuinguru amankomunik g a b e ez d a g o bertso-komunikaziorik gauzatzerik. Alferrik cla testua ingururik g a b e . Gaijartzailearen beharra hortixe sortua da. Bertsolaria eta entzulea testuinguru b e r e k o partaide ziren garaian ez zegoen bitartekariren beharrik. Lotura hori haustean (eta alderdi askotatik hautsi da) sortzen da bitartekariaren beharra. Proposatzen dituen gaiak ohotzatik eserlekuetaraino d o a z e n zubitxoak dirá, e d o izan behar kikete. Haraino ailegatu, bertsolariak egin behar du, noski, bere bertsoz. Eta gaijartzaileak jakin behar du zubitxo lioriek, gaiak alegia, horretarako bitarteko soil direla.

2. Horren o n d o r i o z , gaijartzaileak MALGU eta MOLDAKOR izan behar du. Bertsolari jokatu.

3 . Zubigintza horretan orain d a u d e n baino lotuago, koordinatuago ihardun behar lukete bertsolariek eta gaijartzaileek. Jaiaklia hasi b a i n o l e h e n BILERATXO bat egitea dirudi horretan hasteko biderik egokiena.

4 . Gaur e g u n g o jaiakli eredua ez tía ezinbestekoa. Elkarlan horrek azterketa ekarri b e h a r kike, eta a z k e r k e t a k bidé berriak ibiltzeko p r o p o s a m e n a k . Gaijartzaileak bertsolari jokatu behar duela esan dugu lehen. Bertsolariak, 995 MAIATZA Q ¡ ]

bestalde, n a l a - h a l a k o e r a n t z u n k i z u n a hartu b e h a r luke jaialdiaren diseinuan, gaijartzaile jokatu. Guztiz norabide horretan d o a z bertsolariek gaijartzailearen lana beraien a n e a n banatuz egin curen saioak (Aretxabaletan, ELKAKKIk antolaturikoa, adibidez, 1.99-ian).

5. Gaijartzaileen «estatus»ari dagokionez, on litzateke Bertsolari Elkarteak t o p a g u n e a k eskaintzea (bertso-epaileekin egiten d u e n gisan). eta akaso Gaijartzaile izateari izaera administratibo m o d u k o r e n bat ematea, txapelketez k a n p o ere. Ikuspegi honetatik o s o positibotzat jo behar dira hanh e m e n k a sortu diren gaiak jartzeko taldeak, g e h i e n a k b e r t s o e s k o l e n i n g u r u a n . T a l d e a n jarritako gai horiek e m a t e k o m o d u a n arreta handiagoa jarri beharko litzateke zenbaitetan.

O n d o r i o m o d u k o hauek, lantxo honetan esaniko gainerako guztiak bezala, HXTABAIDArako ABIAPUNTUtzat azaldu nahi izan dirá, ezer arautzeko a s m o izpirik gabe.

Azaldutakoak nire usteak besterik ez dirá, zenbaitetan nik n e u k ere garbi ikusten ez dudalarik d i o d a n a . Liste guztiak bezala, ercli listel izan litezke, beraz.

LIsteletik erdia bakarrik baldin balnte. ni pozik. Eta nste sanorik batere joan baldin batía o n i o t a n . hel eta ekin diezaiogun eztabaidari eta azterketari, nstel daitezen baino lehen.

1 . E RA S K I N A

1.990an gaijartzen agertzen direnak. Itnrbiirna: BAPATEAN-90 (Izenaren o n d o r e n agerraldiaren kopurua).

(Azpimarratuak, 92an eta 93an ere ageri direnak) (Maisknlaz bertsolari aktiboan d a u d e n a k ) Azknne.Laxaro.

4 Aburuza, Lontxo, I Agine, J.M., I Aldekoaotalora, Antton M. 2 ALKAT. Ernest, 2 Aranbnrn, Antton, I Arbelbide Xipri i ARGIÑARENA, J.F., 1 Arizmendi, Markel, 1 AROZENA, Manolo, 1 Arrieta.J.M 1 AURREKOTXEA. Iñaki 1 Begoña X. 1 Bilbao, Joxerra 1 DuhaldeJ.P. 1 Etxezarreta, J.M, (Izazpi) 1 Ezeiza, Joxe Km/., (Kaxka) 1 Garmendia, Mikel 1 Garzia, Joxerra 5 Intxanrraga. Sabin 1 Iraola Rufino I 1995 MAIATZ-'

^tí

E

[zarzelaia, J.I. IzetaJ.M. Larrañaga, Aitor LERTXUNDI J o x e M. Lezea.Juan.

LIZASO, Sebastian Mandaluniz, Bernardo Matxinandiarena, Jokin.

MENOIZABAL, Mikel.

Muniategi, Alx'l Murua, Iñaki.

«OLALDE», (J. Iribai) Olano, Manuel Oteiza, Mari Asun Sagastibeltza, Juanjo Sagastume, Martxeli San Sebastian, Sabino Saiasua, Goio Ardui D e u n o r o Seguróla, Nikolas Ugartemendia, Mikel Unzalu, Unats Urain, Pedro Urretabizkaia, Pello l isarralcle, Iñazio5 Zeberio, Nikolas

1 1 1 1 1 2

l 2 1 1 1 I 2 1 I 3 1 1 1

I

* Denera, beraz, 47 gaijartzaile * Gehiago ibiliko zen, eia agerio direnak gehiagotan, HAl'ATEAN I.IIU'RUA aukera bal baila. Baina ¡oera nagusiak o n d o iraknr litezke datuokin. * 3 i beliin bakarrik ageri dira, horietarik gehienak ez 92an ez 93an ageri ez direlarik. * BAPATEAN libururako aukera BERTSOEN eta BERTSOLARIEN arabera egiten denez, usté izatekoa da gaijartzaileen aukera irizpide subjektiboen distortsiorik gabe egina dela.

Osoa ez delarik, fidagarri dela, alegia.

2.ERASKINA

1.990, 92 eta 93ko BAPATEAN liburuetan ageri diren gaijartzaileak, azaltzen cliren urte kopuruaren arabera sailkatuak, A. HIRU URTEOTAN AGERI DIRENAK

Aurreko eraskinean esanek balio dute orohar.

Aldekoa-Otalora, Antón M. AzkLine, I.axaro Garzia, Joxerra LIZASO, Sebastian Mandaluniz, Bernardo Sagastibeltza. I Lian jo Seguróla, Nikolas Urretabizkaia, Pello Usarralde, lnazio Zeberio, Nikolas B. 9 0 e a n e l a 9 3 a n BAKARRIK AGERI DIRENAK

1995 MAIAT/'A E 3

Joera garbi ageri cía: ¡ende a s k o dabil gaijartzen urtetik urtera a s k o aldatzen dira izenak.

3 lagun baizik ez Aranburu, Antton LERTXUNDI, J o x e Mari MURUA, Iñaki C. 9 0 e a n eta 9 2 a n AGERI DIRENAK

Denera 8 ALKAT, Emest AROZENA. Manolo Iraola, Rufino Matxinandiarena, Jokin MKNDIZABAL, Mikel Muniategi, Abel Olano, Manuel San Sebastian, Sabino D. 9 2 a n e t a 9 3 a n AGERI DIRENAK

Denera: 8 Horietatik 7 bat bertsolari, eta beste zenbait noizpait bertsotan ibiliak.

Aizpurua, Karlos Aranalde, Joan Mari Eguren, Iñigo ELIZAGOIEN, Bittor IRAZU, Jesús Mari Loidi. Arant/.azu Gabilondo, Balentin «Gabixola» (JM Lejardi) ITURRIAGA, Unai «Kaxeta» (J. Kortaberria) Madaríaga, J o x e p a «Natxi» (JA. Aranburu) Oihartzabal.J.M. PEÑAGARIKANO, A.M. ^ Perurena, Iñaki TELLERIA, Millan «Zaldubi» (JA. d e s a l a g a ) Zelaia, Roldo •

1 995 MAIATZA Q ]

iBERTSO ILARITZA ALFABETA Pello Esnal

1995MAIATZ-"' E H

Alfabetoa ardatz bartuta eta letra bakoitzari hurrenez burren bertsolaritzarekin zerikusia diien izen bat egokituz, bogeita bost gai jorratu ciitu Pello Esnalek txosten honetan.

Hogeita bost gai boriek badute zerbait amankomunean: abozkotasuna. Bide desberdinetatik abiatuz beti ere leku berera iristen da: abozkotasuna lantzeko premia erak,ustera.

O

ZENBURU DEIGARRIA behar amen du hitzaldi batek, entzulea hasierahasieratik erakartzeko.

Horrexegatik aukeratit dut honako, haiti zuzen, Bertsolaritzaren alfabeto, aldez aurretik bururatutako beste biak bazlerluta: Bertsolaritzaren alfabetoa lehenik eta Alfabertsoa gero. Ez dakit asniatu dudan.

Hitzaldia amaitzean ikusi beharko; besteak besle, ezer gutxi balio duelako izenburuak, hitzaldia bera ez bada egokia eta mamitsua.

Eta goazen bastera, zenbait oharrez bada ere, azken hitza zuentzat utzita.

AJfabetoaren arabera moldatu clut hitzaldia: alfabetoa ardatz hartuta, eta letra bakoitzari. hurrenez hurren, bertsolaritzarekin zerikusirik cluen izen hat egokituz. HĂłrrela osatu dut, azkenean, hogeita b o s t e k o hitz-zerrenda, nahiz eta euskal alfabetoa hogeita zazpi letrakoa cien. Ahalik eta zerrentlarik egokiena prestatzearren egin dut. jakina, tranp a r e n bat e d o b e s t e . Hala e r e . b a d a k i t , b a i . z e r r e n d a beteagorik eta egokiagorik molda zitekeela; baina inor ez d a g o behartuta, noski, ahal d u e Ăą a baino g e h i a g o egitera.

Zerrenda asko osa daitez.ke, bestalde, bertsolaritzaren berri e m a n e z : ikuspegi adina z e r r e n d a , bai, g u t x i e n e z .

Bidezkoa ÂĄzango da. beraz, g u i e aukeraren berri ematea: ahozkotasuna. Alegia. a h o z k o t a s u n a r e n ikuspegitik landuko dugula hitzaldi honetan bertsolaritza; batik-bat ahoz1995AMIATZ- Q ]

kotasunaren ikuspegitik, baina ez erabat; komeni izaten baita, ez i t s u t z e a r r e n eta h o b e t o i k u s t e a r r e n , n o i z e a n behin begiak eta burua zertxobait gaitik aldentzea.

Eta, besterik gabe, has gaitezen.

ALBOKA Klarinetearen kidea o m e n da funtsean alboka, gurean erabiltzen d e n a n t z i n a k o musika-tresna hori. Klarinetearen kidea iz.ango cla, baina gaitaren ( b e s a p e k o hauspoari eraginez jotzen den gaita horren) antz handiagoa izan dezake norbaitentzat; izan ere, bi musika-tresnak, alboka eta gaita, gutxienez bi gauzatan dirá berdin: ahoz jotzen direla eta e t e n g a b e k o s o i n u a atcraiz.cn tíntela. Ezberdinak dirá, ordea, e t e n g a b e k o soinua lortzeko bata eta bestea jotzcn erabilitako martingalak. (Trikimailuren bat erabili behar baita, jakina. amasa hartz.cn den bitartean, haiz.ca m u s i k a - t r e s n a n s a r t z e k o ; ez b a i t a g o akli b e r e a n biak, arnasa hartu eta arnasa bota, batera egiterik.) Ikus dezagun nola moldatz.cn dircn gaitajolea cta albokaria. Hara.

Arnasa hartu behar d u e n e a n , b e s a p e k o hauspoari cragitcn dio gaitajoleak, gaitak soinua ateratzen jarrai dezan, bcrak putz egiteari uzten dion bitartean. Ez zen batere makala, ez, gaita asmatu zuena. Baina ñola moldatzen da albokaria, hansporik cz.can, aldi berean arnasa hartu cta pntz cgitcko, albokak c t c n g a b c jo dezan? Askok jakingo d u z u e , noski: gaitcroak hauspoa bcz.ala. ahoa erabiltzen du albokariak. Ahoa puztu-puztuta izatcn dn albokariak; cta arnasa hartu behar d u e n e a n , ahoan d u e n haiz.ca boteaz (cz birikakoa, jakina) jotz.cn dn alboka, aldi b c r e a n arnasa hartz.cn d u c n bitartean: ahoa hustuz putz egin. birikak arnasa bcrriz. bcte j tz.cn dituen bitartean. Zer e-z. zulen asmatu b e h a r izan gure antzinako artz.ainek!

Ez dakit adibide egokia dvn. baina horixe erabiltzen d u g u Z a r a u z k o b e r t s o - e s k o l a n , b e r t s o a k nola k a n t a t u b e h a r diren irakasteko: albokariak alboka jotzen d u c n bczala. eta cz, gaitajoleak gaita nioduan. 1 lau tía, ez. déla a u r r e n a ia b e r t s o o s o a p e n t s a t u eta g e r o kantari hasi behar, baizik eta ia-ia kantatu abalean pentsatuz; hizketan bczala, alegia. Hala ere. nahikoa lan b a d u g u bertso-eskolan; plaza p r o b a t u d u t e n zazpi b c r t s o l a r i c t a k o b o s t e k . izan ere. bcsicla aritz.cn zircla aitortu ziguten: a u r r e n a bcrtsoa pentsatuz eta buruan iclatz.iz eta o n d o r e n , eskolako az.terkcta tdatzietan bezala, idatzia irakurriz. Saiatz.cn ari gara, bai, a h o z k o t a s u n a r e n arabera bcrtsolariak piestatz.cn. baina beti kontra egin b e h a r : e s k o l a n , o h i z k o cskolan, idatz.iak d u e n eraginaren kontra.

Norbaitek esan dez.ake. dena den. zerbait lortu dugula. I lor ditugula beste biak, idatziaren craginez kutsatu gabeak. Bai. halaxe da; baina cz, g u i e merituz; bi horie\ c k baitira eskolaren uz.tarrira gutxien markurtu direnak.

B E R T S O - P A P E

R A K

Behin baino gehiagolan cntz.un ditut Antonio / a v a l a eta 1995MAIATZ'"- E 3

Juan Mari Lekuona eztabaida txiki batean. Bien b a i m e n e z k o n t a t u k o dizuet h e m e n . A m o n i o Zavalak d i o e n e z , bi lehiaketa/sariketa-mota eratu b e h a r k o lirateke bertso-jartzaileentzat: eskola zaharrekoentzat eta eskola berrikoentzat, nolabait esateko. Juan Mari Lekuonak, berriz, nahiago du bereizketa hori egin g a b e jarraitzea.

Ulertzen dut eztabaida. Badakit zertan ari den bakoitza, eskola zaharraz eta eskola berriaz ari d e n e a n ; baina ez ciakit zeinen alde egin. Usté dut, líala ere. e p a i m a h a i e t a n d a g o e l a g a k o a . Eta ez hakarrik. noski. mota b a t e k o eclo beste b a t e k o bertso jarriak saritzean. Kpaiinahaiek zerikusi handia baitute bat-bateko bertsogintzaren etorkizunean ere.

CONTINUUM Latinera jolzen da o r a i n d i k e r e , zientzi hitzak asmatzeko o r d u a n . Horietakoa dugu continuum hitza ere. Eta multzo b a t e k o gaien arteko jarraipen eta segida e t e n g a b e a adierazteko erabiltzen da. Esaterako, koloreen artekoa. Askotan esaten d u g u n e z , oso zaila tía erabat beltz-beltza den zerbait aurkitzen; era berean, erabat zuri-zuria den zerbait aurkitzen ere: izan ere. mutur b a n a t a k o bi kolore horien artekoak dita gauza zuri-beltz guztiak. Eta berdin gertatzen da b e s t e k o l o r e - p a r e e k i n eta bizitzako b e s t e hainbait arlotako errealitatearekin ere. Ez d e n e k i n , hala ere. Ksaterako, zerbait ezin daileke aldi berean bizirik eta hilda egon.

Esan d e z a g u n orain, g u r e harira elorriz. c o n t i n u u m bat osatzen dutela ahozkotasunak eta idatziak ere: contin u u m a r e n mutur balean a h o z k o i a s u n hutsa dagoela eta bestean idatzizkolasun hutsa legokeela. Eta «ahozkotasun hutsa dagoela» diogu, oraindik ere b a d a g o e l a k o ahozkotasun hutsik: idatziaz kutsatu g a b e k o g i z o n - e m a k u m e e i a n . e g o n ere (eta ez dugu Udarregi e d o Txirritarenganaino atzera egin behar). Eta «idatzizkolasun hutsa legokeela» esan dugu, ez d a g o e l a k o idatzizkotasun hutsik.

D e n a d e n , m e r e z i du izen bat a i p a t z e a , n a h i z eta h o r r e t a r a k o r e letra utzi eta zeta letraraino ¡oan b e h a r d u g u n : Zizeron; Marko Tulio / i z e r o n . politiko. filosofo eta hizlari erromatarra. Kristo jaio aurreko m e n d e a n bizitu z e n a . Kontua ornen d a . izan e r e , Z i z e r o n e n a m a k ez zituela semearen hitzaldiak ulertzen; eta ez bakarrik eta batez ere hizketagaiengatik; hizkeragatik baizik. Ahozkotasun hutsekoa izaki ama eta contiuumaren beste muturrekoa ¡a semea!

DESAFIOA Gcrora ikusi dut argiago: hiruzpalau clcsafiori erantzun nahian hasi nintzen bertsoak jartzen. Batetik, bertsolaritzaren sorginkeriaren berri jakin nahi n u e n . bertsoaren sckretua ikasi; eta. ahal izanez gero. bat b a t e k o bcrtsolari 1995 MAIATZA

^

izaiera iritsi. Bestetik, berriz, euskara batuan bazegoela bertsotan egiterik erakutsi nahi nuen.

Egindako bidea ¡kusita, erdizka erantzun diot lehen e n g o d e s a t i n a n . Egia da, bai, badakidala non d a g o e n bertsogintzaren sekretua. Baina hori bezain egia da. bestalde, ez naizela inoiz bat-bateko bertsolari ¡zango, nahiz eta aldian behin bat-bateko bertsoak kantatzeko gai i/.an.

Bigarren desafioari d a g o k i o n e z , berriz, Amurizak hartu z i d a n aurrea eta garbi utzi z u e n l 9 7 9 k o t x a p e l k e t a n : b a d a g o euskara batuan bat-batean bertsotan ¡harduterik.

Baina b a n u e n beste desafiorik ere, e z k u t u k o desafio bat, l975ean-edo bertsoak idazten hasi nintzenean, gaur aitortzea lotsa ematen badil ere: o r d u k o bertsogintza nire ekarriz aberastekoa. Eta gogoan ditut, oraindik ere, hasiera hartako zenbaii bertso-zati. Garbi d a g o zer nahi nuen: liburuetan ikasitakoaz aberastu bertsogintza.

G e r o x e a g o itzuliko gara liirugarren desafio honetara, bitartean ez banaiz lotsatu eta damutzen.

EDERTASUNA l'z dakit zerikusirik b a d u e n a h o z k o t a s u n a r e k i n , baina bola egingo dut. liona h e m e n zer-nolako izenburua irakurri nuen iaz, apirileko ABC egunkari balean. Madrildik Hondarribira hegazkinez nentorrela, b a n g o Unibertsitate C o m p l u t e n s e a n a h o z k o t a s u n e z hitz e g i n d a g e r o : «La belleza femenina no s a b e matemáticas». Eta ia orrialde o s o k o artikulua zetorren o n d o r e n . Eta honela zioen hasieran, laburpen modura: «Establecer c á n o n e s d e belleza es seguramente Lina p r e o c u p a c i ó n tan vieja en el h o m b r e c o m o la cultura.

P e r o a h o r a la ciencia se ha p r o p u e s t o t r a s l a d a r l o s a p a r á m e t r o s metemáticos. Esta c u a n d o m e n o s insólita pretensión ha m o v i d o a científicos ingleses y j a p o n e s e s a realizar un curioso trabajo d e investigación q u e «Nature» recogió en su portada. Y. a u n q u e a m u c h o s p u e d a n o sorprenderles, su conclusión es clara: la belleza n o sabe ni una palabra de matemáticas v los c á n o n e s escapan a cualquier intento d e recluirlos en los circuitos d e un ordenador. Hay, afirman los psicólogos, un a b i s m o entre la armonía Formal v la s e d u c c i ó n d e un rostro d e mujer.»

(Jalón 1994) Eta bertsolari-txapelketetako e p a i m a h i e t a n pentsatu nuen. Eta artikulu huía ebaki eta gorde egin nuen.

FISHMAN Batek b a i n o g e h i a g o k g a l d e l e z a k e . n o s k i , zer egiten tluen alfabeta honelan Fishman-ek. Erantzuna ez da zaila: soziolinguistarik ospetsuenetakoa dugu Fishman, eta hizkuntza gutxituen etorkizunaz kezkatua, eta atzeraka egiten ari diren hizkuntzen hizkuntz politikaz lan garrantzizkoak egin dituena. Izan ere. halakoxea da bere ama-hizkuntza ere: jidish-a; judu askenaztarrek (jatorriz E u r o p a k o e k i a k l e . i p a n a k l e e d o erdialcleko j u d u e k ) hitz e g i t e n 995 MAIATZA

^

d u t e n a . Esan d e z a g u n , b i d e n a b a r , o n d o t x o e z a g u t z e n duela euskararen egoera ere. eta gure artean izana clela, behin baino gehiagotan, euskararen hi/kuniz politika ezagutzera eta argiizera etorrita.

Baina dena d e l a k o galdegileak jarrai d e z a k e galdezka: sarlu al dugu berriro ere politika bertso;in?, zer ikusi elu bertsolaritzak hizkuniz politikan?

Ez ela gure asmoa politika/ ariizea; bai hizkunt/, politika/ arit/ea, ordea. Baina hori halxe lelrara hellzean ¡zango da: bizkuntza liitzaren hatxera, ela ez politika hitzaren pe letrara. Beraz, g e r o g e r o k o a k . Eta g e r o k o h o r r e t a n , k o n t u a n izango dugu Fishmanen ¡kuspegia ere. Hain da e k o l o g i k o a eta z e n t z u z k o a . nahiz eta zenbaitek oso gustuko ez izan!

GUTENBERG Ia-ia aukeratu n u e n Goenkale, baina gerorako utzi dut. Aurkituko diot tarteren bat. auskalo z.er letraren e d o liitzen babesean. Goazen, ba, Gutenbergekin.

Zizeron aipatu dut lehen. eta ¡datziak harengan izandako eragina azaklu ñola e d o hala. Baina mugalua zen eragin hura. O s o lagun gutxirengana iristen zen. Batetik, oso gutxik ikasten zutelako irakurtzen; baina. hestetik eta b a t e / ere, eskuz kopiatu behar zirelako liburuak.

O s o gerora, mila eta b o s t e h u n urtc g e r o a g o , etorriko zen aldaketa h a n d i a . i n p r e n t a r e n eskutik; o r d u a n hasi baitziren liburuak ugaltzen. Mala ere, poliki-poliki gertatu zen aldaketa; pixkana-pixkana sartu baitzen liburua gizartean. Baina gizartearen eta gizonaren h o n d o r a i n o sartu zen liburuaren eragina, ezarian-ezarian aldatzeraino giz.onaren penisaera. oroimena eta ¡okaera. Eta hain handia izan zen aldaketa hori, hitan b a n a t z e n baita g i z o n a r e n historia: inprenta sortu aurretikoa eta o n d o r e n g o a . Kta Gutenberg Aroa izenez, inprentaren sortzailearen izenez. bataiatu zen bigarrengo aldia.

HIZKUNTZ

POLITIKA

J o d e z a g u n orain I930era, hirurogeita bost urte atzera eginda. Martxan da 'Euskal Pizkundea* i z e n e k o proiektua. Euskal nazioaren zutabeak jarri behar dira, sentimendu nazionala suspertu eta euskal sena indartu. Buru-belarri sartua dahil proiektu horretan Aitzol sulsua. Eta garbi ikuslen du (olosarrak: poesia ¡zango da euskal s e ñ a r e n indartzaile. l"ta ()lcrti-i\i>nnak a n t o l a t u k o ditu, besteak beste. l.ehenengoa I930ean, Errenterian. Lauaxetak irabaziko CILI lehen saria. -Meii/ti/e kiituna» poemari esker. lita Olerti-egun horietan p l a z a r a t u k o dirá Lizardi eta Orixe poetak ere. Baina orduan eiv. «u.sieak erdi listel». Eta poesía kultu eta minoritario hark irakurle gutxi: 300ren bal, asko jota. Eta hórrela ñola indartu euskal sena?

1995MAIATZ-Í Q J

Manuel Lekuonak lagundu zion Aitzoli, galderei erantzuten: ñola jani euskal nazioaren zutabeak, nola suspertu sentimendu nazionala, ñola indartu euskal sena. Eta oiartzuarrari ¡arraituz, hiele herrikoiagoa hariu zuen tolosarraren estrategiak. Eta bertsolaritzan ¡arri zuen. hain zuzen. lehentxeago poesian jarritako esperantza. Eta hórrela sorlu zuen. I93"5ean, lehen bertsolari-eguna: lehen bertsolaritxapelketa.

Hizkuntz polilikan ari zen Aitzol. Euskara eta euskal sena indartzea zuen helburu. Baliabideak aztertu zituen, eia bakoitzaren zeregina zeliazm. eta lehentasunak l'inkaui. Eta lehen m o m e n t u a n , olerkigintzari eman zion lehentasuna, goi-mailako olerkigintzari, elitearentzat e g i n d a k o poesiari. G e r o etorri zen a l d a k e t a ela b e r t s o l a r i t z a r e n akleko apustua.

Ez dugu orain historia egiten ¡arraituko. Baina planteai na d a g o gaia. Zeri e m a n lehentasuna euskararen hizkuntz politikan: goi-mailako alorrak lantzeari ala oinarrizkoak lantzeari?

Urrutira joan gaiztezke galdera horren haritik. Baina hori u letrarako utziko dugu: urrats e d o uztai hitzen txancla datorrenerako. Oraingoz gera gaitezen hurbilago; goim a i l a k o a l o n e n eta o i n a r r i z k o a l o r r e n a r t e k o tirabira horrek bai baitu zerikusirik bertsogintzarekin ere. Besteak beste, bertso-eskoletako lanarekin.

Eta has gaitezen. hain zuzen. d e n o k o n a r t u k o d u g u n baiezpen batekin: tdatziari eniaten zaio lehentasuna gure e s k o l e t a n eta h e z k u n t z sistema o s o a n : eta hori aklatu beharra dago, ahozkotasunari dagokiona ailortuz eta emanez.

Eta jarrai d e z a g u n baiezpen hori sakontzen. nahiz. eta horretan agian d e n o k bat etorri ez. Ez dakit bertsogintza (-bertsogintza» diot eta ez «bertsolaritza») eskolako kurrikuluan sartu behar den ala ez. Bigarren mailako kezkatzal daukat hori. Ahozkotasuna baitut l e n e n e n g o kezka. l i a a h o z k o t a s u n a landuz, gainera, berez s o r t u k o baila bertsoa, eskola-ordutan ez bada eskola-orduz k a n p o . Eta bailara, ez dugu eskola-orduz k a n p o . gainera, eskola-ordutan lantzen ez cien ahozkotasuna lantzen ihardun beharko. baina baila g e h i a g o r i k ere.

I D A T Z I A G u t e n b e r g e n s e m e o k usté baino itzelagoa da idatziaren itzala ela eragina. Hain itzela ere, idatziaz balialzen baikara behin baino gehiagotan, progresiaren izenean gainera. bertso-eskoletan bertsotan irakasteko. klaizira joizen dugu behin ela berriro: bertso zaharrak ikasteko, ariketak egiteko... l i a begi-oroimena lantzen dugu. l i a boligral'oaz eta paperaz baliatzen gara bertsotan hasteko... Eta idatziaren e r e d u e n arabera neurizen iliiugu bert.soak. l i a idatziaren balioak erabiltzen ditugu, gainera. bertsogintza eskolako kurrikuluan sartu beharko litzaiekeela defendatzeko...

Ez. Ez n a g o idatziaren kontra; b e s t e a k b e s t e , ñire 1995MAIATZ'-'.

^

buruaren kontra egitea litzatekeelako. Baina uste dut, itsu-itsu usté ere, koherenteagoak izan beharko genukeela, askoz ere koherenteago, ahozkoaren aldeko guie planteamenduetan. Baina...

JOKAERA Oroimenean eta pentsaeran ez-ezik, gure ¡okaeran ere badu eraginik idatziak. Eta arlo askotan, gainera. Adibide bat emango dugu ondoren.

KOMUNIKAZIOA Mesede handia egiten ari gatzazkio euskarari, komunikazio-ekintzari dagozkion kontzeptuak eta ikuspegiak aplikatuz. Eta berdin ari zaio gertatzen bertsolaritzari ere. Gauza bat baita bertsoak kan< % tatzea, eta beste bat bertsoen bidez entzulearekin komunikatzea eta entzulegoarengana Lristea. Eta komunikazio hori ez da bertso hutsez lortzen.

Bertsolariak kantatu eta antzeztu egiten du bertsoa, kantuz jantzi eta gorpntzcz lagundu, ahotsez moldatu eta imintzioz hornitu... Beraz, testu hutsa baino askoz gehiago da bertsoa. Testu hutsez baino baliabide gehiagoz osatzen da bertsoen bidezko komunikazioa. Ez da berdina, noski, bettso bat irakurtzea eta hura entzutea; ezta ere, jakina. bertsoa entzutea eta, entzuteaz gain, bertsolaria ikustea ere; eta giro balean edo bestean jasotzea bertso bal.

Hori guztia ondo asko daki bertsolariak. Baina beldur naiz, txapelketetara itzuliz, zenbait epaimahikok ez ote duen testu hutsa ncnrtz.cn. Horraino irits baitaiteke idatziaren cragina: ahoz.ko komunikazio den zerbait (eta licmcn «ahozkoa» esatean, «erabatekoa» esatcn ari gara) idatziz.ko komunikazioaren parametroz cpaitz.cra, ahozkotasunari berezkoa dueña ukatuz eta ahozkotasuna idatzira mugatuz.

LAZKANO,IMANOL Ezinbestez aipatu behar dnt hemen tmanol Lazkano. Eta ez. Bcrtsolari Elkartearen buru delako; buruko ederra eman zidalako, baizik. lazko Basarri sarian izan zen: Zarauzko Udalak urtero antolatz.cn duen bertsopaper-lehiaketan, alegía. Urtero bezala aurkeztu nuen neme bertso-saila, berriro ere zerbait irabazteko asmotan. Baina asmoak erdia pasmo izan zuen iaz. Imano] Lazkanoren «Amona' bertso-sailarentzal izan zen X. Basarri sarta; merezimendu oso/, izan ere. Ez dakit bertsoak ezagutzen dituzuen. Baina antologikoantologikoak dirá: ahozkotasunak bere-bereak dituen ezaugarri guztien jabe.

Azkcnekoa bakarrik gogoratuko dut: hamabosgarrena Kottadu bina nonbait 1995 MAIATZA

^

hetiko ez izan lamonaz ari deil azken orclua heldu zitzaion hizitzan jctio bazi eta hil apaizen gerizan San Joseri eskatit izan zion gisan gunitze hai laztanduz irriparrez hil zan |o ta ma utzi n i n d u t e n b e r t s o e k ; Z a r a u t z e n e s a t e n d u g u n bezala: ¡o la ma. la-ia etsi ere egin nuen: ez nuela bertso gehiago ¡arriko; ez duela merezi, ezpada ahozkotasunaren sustraietaraino jaitsi gabe. Lekutan geratu ila nire hasierako desafio luna!

MARCONI Aipatua ditugu G u t e n b e r g eta hark asmatutako inprenta.

Ksana dugu ñola hitan b a n a t z e n d e n historia: inprenta sorui aurrekoa eta o n d o r e n g o a ; halakoa izan zen, izan ere, inprentaren eragina gizonaren komunikazioan; komunikazioan, pent.saeran eta jokaeran, eta kulturan oro liar; halakoa da, izan ere, a h o z k o kulturatik kultura idatzira d a g o e n jauzia. Horrexegatik liiiz egiten dugu Gutenberg aroaz ere.

Haina erren geratuko litzateke historia hitan banatze hoii, Gutenberg-en o n d o r e n Mareoni ai|iatu gabe. Honek haririk g a b e k o telegrafía asmatu baitzuen (irratia. alegia), hark inprenta bezala. Eta inprentak hezala, aro berria sorm baitzuen irraiiak ere: erdi-ahozkotasunaren aroa, Marti >ni aroa, elektronikaren aroa.

Eta elektronikaren aroan ohartu gara, liain zuzen, zernolako aldea d a g o e n a h o z k o t a s u n a r e n eta idatziaren a n e an. Malaxe idatzi zuen Walter J. Ong-ek, Estatu Batuetako Saint Louis Unibertsitateko irakasleak, h e m e n ETB sortu zenean: «Nuestra eomprensión d e las diferencias entre la oralidad \' la escritura nació en la era electrónica, no antes.

Los contrastes entre los medios electrónicos ele comunicación y la impresión nos lian sensibilizado tiente a la disparidad anterior e n t r e la escritura y la oralidad. I.a era electrónica también es la era ele la 'oralidad secundaria', la oralidad d e los teléfonos, la radio v la televisión, q u e d e p e n d e de la escritura y la impresión para su existencia.» ( O n g 19S7: 12) [rratiari eta telebistari e s k e r jabetu g a r e l a , alegia, a h o z k o t a s u n a r e n eta idatziaren arteko e z b e r d i n t a s u n e z , eta ez l e h e n a g o . lila aro herri h a t e a n sartu gaituztela: b i g a r r e n a h o z k o t a s u n a r e n a r o a n . idatzia oinarri d u e n ahozkotasunaren aroan.

GoeNKALE Pixkana-pixkana ari gara geu ere. ETBkoak barne, bigarren ahozkotasunaren aroan gaudela konturatzen. Ez nahi 995 MAIATZA Q 3

o r d u k o , baina. Besteak beste, Goenkaleri esker; edo, h o b e t o esanda, ikusentzuleek Goenkaleri e g i n d a k o harrerari esker.

Ez dakit zenbat ¡zango garen, baina d o z e n a k a bai, oraindik ETBko filme bal bera ere crabai, hasi eta buka, euskaraz ikustea lortu ez d u g u n o k . F.z litz.ateke gaizki etorriko arrazoiak aztertzea: belarriko mina, b u r u k o nekea, bat-bateko itzulpengintzarako gaitasunik eza... Baina horrelako arrazoiek ez o m e n d u t e a s k o balio. Eskerrak i k u s e n t z u l e e n zenbatekoak b a d u e n ahotsik ETBko a r d u r a d u n e n I / bileretan. Eta eskerrak Goenkalek arrakasta izan d u e n eta bidea ere erakutsi duen: bigarren ahozkotasunaren bidea. Belarriaren araberako euskara erabili behar cicla. I [orixe déla euskara komunikatiboa. Ez déla nahikoa euskara zuzena, nahiz eta nahitaezkoa izan. Egokia izan behar duela, zuzenaz gain: belarriz lehen kolpean ulertuko d e n a . nahiz eta p a p e r e a n idatzita egon.

Horiek hórrela, ¡rakur dezagun aurtengo martxoko Euskararen Berripaperak zekarrena: '•Enskal Telebistaren lehen kateak esperimentu berriari ekin dio otsailaren hasieran euskaraz iizul i t a k o filmeek i k u s l e g e h i a g o i r a b a z d e z a t e n .

Horretarako entzute handiko hamar filme aukeratu dira.

ETBko ardi.iratli.incn ustez, orain arican bcstc hizkuntzciatik bikoiztutako filmeek audientzia eskasa lortu badute, erabili den euskaragatik izan da nagusiki. G o e n k a l e eta bcstc saio arrakastatsu zcnbailck darabilten euskara bizi cta crrazarcn o n d o a n , ¡atorrizko gidoietatik itzulitakoa zurrunegia litzatckc eta zail samaría.

Ilori k o n p o n t z e k o , beraz, ETBk hiru zutabetan oinarriui tlu erronka berria: eskaintzaren kalitatean, o s p e handiko filmeak aukeratuz, gidoiak hiiz.cz hiiz itzuli beharrean cuskaraz sortu balira bczala egokituz eta bikoizketa bereziki zainduz. Gaurgero askatasun handiagoa eta errejistroen aberastasuna bilatuko dirá ¡atorrizko icsuiak itzutzerakoan». (X.X. 1995: 1 I Walter O n g - e k c s a n a . alegia: irratiari eta iclcbisiari cskcr jabetu garcía, hain znz.cn. a h o z k o t a s u n a r e n cta idatziarcn artcko ezberdintasunez, eta cz lehenago. Eta aro bcrri balean sartu gaituztela: bigarrcn a h o z k o t a s u n a r e n aroan. idatzia oinarri duen ahozkotasunaren a m a n .

ÑO! No! Horixe atera zait b a r r u - b a r r u l i k . g o i k o a iclaizi cía gero. Eta horixe bera ateratzen zaigu, bertso ona enizuten d u g u n e a n . Eta horixe alcratz.en zaigu. ño!. Bilintxen Mando hatea gañían bertsoa e n t z u n celo kantatzen d u g u n bakoitzean: Mando baten gañían Domingo Kanpaña, etzijuak i its i kan 1995 MAIATZA E U

mando orren gaña.

Azpiyan dijuana mandila dek baña. gañekua ere badek azpikua aña. mando balen gañían bestia alajaña!

Eztabaida polita d a g o bertso horren inguruan: ba-tb a t e k o bertsoa den ala ez. Batzuen ustez, bat-batekoa da bertsoa: aldarte o n e a n egon Bilintx cía halako bisita aparta egin etorriak. Beste batzucntzat, aldiz, ez da bat-bateko bertsoa; onegia da bat-batekoa izateko. Baina, cztabaidak e z t a b a i d a , b a t - b a t e k o a izan celo ez, bertsoa da Manda baten gañían: hamarreko txikiaren m o l d e k o bertsoa. Eta hori ez du inork zalantzan jartzen. Eta horixe cía garrantzizkoena, ahozkotasunaren ikuspegitik behintzat. llar d e z a g u n , o n d o r e n , zortziko txikiaren m o l d e a n e g i n d a k o pieza bal. I.izardircna tía, eta ezaguna han ere: I zotz-ondoko ignzki, neguaren parre: olerkariak noizpait iri goratzarre.

Emeki duk itxaroz ¡>iziii garai-larre: udaberri-lamiak ¡arrean batzarre.

I lonekin ez. Honekin ez d a g o dudarik: han ez da batbatekoa; ezin izan bat-batekoa. Baina. are gehiago: ez da bertsoa ere, naliiz eta bertso-itxura izan, moldez eta errimaz. Belarriak ez bailn bal-balean jasotz.cn. Entzunez ez baita l e h e n e n g o a n ulertzen. [rakurtzeko egina baitago: b e g i e n t z a t . Eta h o r i x e a z p i m a r r a t u nahi d u g u h e m e n : belarria du bertsoak hartzaile eta epaile. Belarriarcntzat egina da bertsoa. Eta horren arabera. ez d a g o zalantzarik: Bilintxena bertsoa da eta I.izardirena ez.

Beldur naiz, ordea, zenbait epaimahaik —eta h e m e n b e r d i n zait b a t - b a t e k o b e r t s o a k celo jarriak e p a i t z e k o izendatna e g o n — ez. ote liokeen piintn gehiago e m a n g o Lizardiren piezari Bilintxen bertsoari baino. Eta garbi d a g o zergatik: behin baino gehiagotan, klatziaren ikuspegiko irizpideak crabiltz.cn direlako, ahozkoaren ikuspegiko irizp i d e e n kaltetan. Jakina; mutur b a n a t a k o adibideak jarri ditut eta agian ez luke inork halako lianka-sartze nabarmenik egingo. Baina aplika dezagun hori berbera, bertso osoak ez baina. bertso-zatiak epaitzeko. Ez ote litzaioke. berriro ere, idatzia ahozkoari gaüenduko?

OROIMENA Lehentxeago esan dugu: ahozkotasuna ere landu beharra d a g o eskolan. Ahozkotasuna landuz ari gatzaizkio oinarriak jartzen bertsogintza lantzeari. Eta, b e s t e a k b e s t e .

1995MAIAT/'.

E

belarria lantzea da a h o z k o t a s u n a lantzea; eta o r o i m e n a lantzea: belarri-oroimena.

Bai. Bigarren e d o hirugarren mailakoen kontuen apal apaletan d a g o ezkutatuta gure eskoletan belarri-oroimena, oroimena lantzea kaltegarria balitz bezala, lehen neurriz eta lekuz k a n p o lantzen zelako celo. Konforme. Baina o r o i m e n a lantzeak b a d u lekurik, b e h a r k o luke behintzat, kalitatezko hezkuntzan.

Eta baita bertsoak epaitzeko orduan ere.

Lehen, askok hartz.cn zituztcn bertso-saioetako zenbait bertso g o g o a n . Oraindik ere hartz.cn dituzte batzuek. Baina gero cta gutxiago. Zergatik? O r o i m e n a g u t x i a g o lantz.cn d e l a k o , noski.

Baina bada beste arrazoirik ere: gaurko bcrisoak g o g o a n hartzcn zailagoak direlako. Alcgia. cía oro liar, cz direla liain borobilak. Besteak bcstc. borobiltasun hori ez d e l a k o b e h a r bcz.ala saritzen.

Ahoskotasunarcn eragina cta ikuspcgia galtz.cn ari diren seinale. Horrelako ikuspegiari batck baino g e h i a g o k a n s k a l o zcr iritziko d i o n : b a s c r r i k o garo-usainat'cn a l d c k o sermoi atzcrakoia, agian!

Norbaitek hizkera m o d e r n o a g o z eta zientifikoagoz jantzita nahiko balu hori bera, irakur dezala bcrriro ere Rufino Iraolak idatzitako artikulu egoki hura: Kohcsioa cta kohcrcntzia. (Iraola 1994) «Parece c o m o si d e pronto fuera a ocurrir algo» Koldo Tapian entzun nion ñola, a z k c n c k o bertsolaritxapelketa nagusiaren a z k c n c k o saioan, kazetari galiziar bat zuen a l d a m c n c a n , euskaraz cz. zckicna baina crabat harrituta zegoena. bcrtsoak entzuten edo, cía n a n g o giro bcro cta elektriko hark harrapatuta. Eta hala esan ornen zion: «Parece c o m o si tic pronto lucra a ocurrir algo».

Alegia, sekulako komunikazio-giroa zegocla Anoctako b e l o d r o m o a n . a p a r t e k o tcntsioa. gertaera harrigarriren b a t e n a u r r e k o zeta... Ai. k o m u n i k a z i o a r e n legeak cta arauak, ezkutukoak eta baklintzak! Bertsoa ez. baita lesiu huts. Ahozkotasuna ez. baita p a p e r e a n agortz.cn. Ahoz.kotasnnak dena hartz.cn baitu.

QUOSQUE

TÁNDEM

S e k u l a k o zirrara eragin zuen g u i e gizariean O t e i z a r e n Quosque laudan... liburuak. 1963an lehen aldiz argitaratu zenean. Behin eta bcrriro aipatz.cn du oriotarrak bertsolaria berc liburuan. Are gehiago: bertsolaritza e d o . zehatzago esanda, ahozkotasuna du liburuak ardatz nagusietako bat. liona hemen zenbait aipu, liburuan d a u d e n - d a u d e n e an c m a n d a : «Nuestro bertsolari (lo q u e d e él aún nos q u e d a ) es el estilo más p u r o y d e más e m o c i o n a n t e y ejemplar claridad entre nosotros. (...) Y en la clave d e su estilo, está la explicación d e toda creación d e estilo a u t é n t i c a m e n t e vasco, d e t o d o creador en nuestra historia y en la actualidad. I.a explicación y aun la esperanza (por su c o m p r e 1995 MAIAT/V- E H

sion estítica) d e nuestra recuperación, d e la iodos nosotros. Aun p u e d o decir más: q u e el vasco q u e no siente en su interior algo d e lo q u e es el bertsolari, es un p o b r e hombre» (9. multzoa) »(Me i m p r e s i o n a una d e las justificaciones q u e da Baroja de su estilo: dice q u e el escribe c o m o lo hace para contar las cosas rápidamente) (El bertsolari cuenta también rápidamente) ( l ' n a m u n o filosofa rápidamente) (Por esto en el estilo vasco, se m u e v e el p e n s a m i e n t o y las cosas, c a m b i a n d o con rapidez, c o m o m o v i é n d o n o s libremente en la corriente d e un río. No p o d e m o s q u e d a r n o s en la orilla) (mirar historia, escribir sentados) (no se puede)» ( 10. multzoa) "Aquí [bertsolariaren estiloan. alegia] (el estilo si q u e aquí es el h o m b r e ) se encuentra el idioma verdadero de nuestro idioma mismo, c o m o su estructura más intima en la q u e coinciden y deberán explicarse todas nuestras consistencias, hasta la q u e es preciso a h o n d a r en todas nuestras investigaciones.» (22. multzoa) Badago hor zer aztertua eta zer s a k o n d u a .

SUA Baditu B e r n a r d o Atxagak saio batz.uk. Euskadi Irratian g r a b a t u a k eta HABEko liburu batz.uetan a r g i t a r a t u a k .

Horietako batean Marruecos du gaia, eta h o n a k o han dio, h a n g o mezkitei buruz. ari cicla: •Gero, [mezkita] d e n a a r a b e s k o z hornitua d a g o ; eta arabeskoak ere, hori da. sekula hasi eta sekula ez dcii. bukalz.cn ez. den figura geometriko hori. horrek ere badu zer e s a n a b e r e n lilosolian. b e r e n u s t e t a n . A r a b e s k o a . nolabait, izango litzateke sus bezala, e d o ura bezala. celo kea bezala, celo clima bezala. Guk elurrari celo keari celo suari begiratzen d i o g u n e a n lasai gelditzen gara, cía hala 995 MAIAT/A [ J ]

ere sentitzen dugu nolabail barru aldeko bibrazio bal. eta gogoetak egiten dilugu. d u r e baserrietan lehen hori egiten / e n , ¡endea beti e g o t e n zen s u a r e n a u r r e a n , suari begira, lasai, baina bibrazio batekin bezala. Arabeskoak gauza bera bilatzen du: begira d a g o e n a ez dadila geldilu irndi b a l e a n p e n t s a t z e n , irudi m u g a t u horretan pentsatzen; bere irudimena geldi dadila - lasai eta libre, ba. Ala haundiaren bailan sartzeko». (Atxaga 1988: 3<S> H o n e t a z n a h i k o a d u g u o r a i n g o z . Ilitzaklia amaitzen hasiak gara, eta ordua tía gauzak biltzen hasteko ere. Baina hitzakli-aniaierak egokiak izaten dirá, noski, beste gai batzuei ere liraka hasteko. F.ta horixe egin dugu sua aipatzean. Gero held u k o diogu berriro ere gaiari.

r

TXIRRITA Donostian ospatu zen. 1935eko otsailaren 20an, I. bertsolari-eguna: lehen bertsolari-txapelketa.

Lehentxeago aipatu dugu liaren nondik-norakoa.

Egun hartakoa dugu, liain zuzen, Txirritaren h o n a k o berlso ezagun han:

Larogei urtegaiñean iliint, nago anketako itüñez, Donostiara chirria naiz erren aundia egiñez. ¡íi bastolrekin l.xit larri nabil pausorik eman eziñez.

Euskera ia azlu zail cía erderarikan jakin ez. maixu batekin eskolan laster asi beardet latiñez.

O r d u k o kronika balek d i o e n e z , «berlso onek algara ederrak egin-azi zituan. Izan ere bukaeran buru-eskuakin Ariztimuño apaiza erakutsiaz, fnaixutzal bera aukeratua zeukala adierazten zuan». (Euskaltzaleak 19SS: 40. or.)

Karga eta esanahi h a n d i k o bertsoa dugu Txirritaren hori. Basarrik kantatu berria zuen, besteak beste. h o n a k o han: Bertsolariak eman diote Txeko erriari gorantza, -MireiO" batek edergallutan /asía zuan Provenza.

Ene Jainkoa, egin zaiguzu gurí bear dan laguntza, al dan azkarren sendatu zagun gaixo dan euskel izkuntza.

Bertso honen bigarren z.alia. bai. uleriuko zuen Txirritak; ez, ordea, lehenengoa. I lorien liarían, esanahi beleagoa hartzen du Txirritaren bertsoaren amaierak: 1995MAIAT/'

ffi

F.liskera iii aztlt znil cid erderartkan jakin ez, nuti.xtt batekin eskolan laster asi bear ciet latiñez.

(Alegia, h e m e n esaten ari c a r e n a r e n harían. »maixu batekin eskolan laster asi bear ciet euskera iciatziaren latina ikasten».)

Jakingarria zaigu oso, hari berean, hogeita zortzi urte geroago, I963an, Gabriel Arestik cía Basarrik berak Zeruko Argia astekarian izandako eztabaida ere (besteak beste, a z a r o a r e n I7an a r g i t a r a t u zen p o e t a r e n a r t i k u l u a ; a b e n d u a r e n lean, berriz, bert.solariariarena). Ez gara luzatuko. Basarriren pasarle batek azaltzen digu egoki zertan ari ziren: •Ondo p e n t s a t z e n jarrita, x e l e b r e a da g u r e a r t e k o auzia. Bi premio irabazitako poeta bat', bertsolariak bezelako poetarik eztagola esaten, eta iñoiz poeta izan eztan ela izango eztan bertsolari apal bat, euskal poetak beren tokian jarri asmoz.» (Eizmendi 1984: oí.) l.nze ¡arrai dezakegu mataza askatuz. Korapilo politean baitaude biak katramilatuta: bertsolari ere izan nahiko lukeen poeta, baielík, eta poeta ere izan nahi lukeen bertsolaria, bestetik. Baina nahíkoa dugu, oraingoz behintzat, hari-muturra erakustearekin, nahi d u e n a k tira dezan.

UZTAIAK Aipatua ckign Fishman, eta hizknniz politikaz ere aritu gara. Eta hizkuntz politika aipatzean, h o n a k o utzi dugu gaia, -unáis e d o uztai hilzen txanda datorrenerako». I leí diezaiogun lanari, beste nonbail e s a n a k berrituz (Esnal L99 i: 19-51, 57).

Fishman s o z i o l i n g u i s t a k b a d u lan bat a h a z t e z i n a : «Reversing L a n g u a g e Shift (Rl.S)» i z e n e k o a . H i z k u n t z o r d e z k a p e n a iraultzeko zer egin du gai lanak. eta zortzi u n á i s e d o uztai aipatzen ditu.

Zortzi uztai horietako lau dirá garrantzizko ela piemiazkoenak; eta baila merkeenak ere. hau da, baliabide askorik g a b e egin d a i t e z k e e n a k . l i o n a h e m e n . b a n a n banan, Fishmanen beraren eskutik emanak, zortzigarrenetik hasita: Z o r t z i g a r r e n uzlaía: h i z k u n t z e r e d u batua s o r t z e a .

G u t x i e n e k o urratsa da, baina eman beharrekoa, nahiz eta zenbait o z t o p o izan.

Zazpigarren uztaia: hiztun helduen ihardunari tla,nokio. I leldu horiek dirá iraganaren azken kaie maila; ela horien iharduna, hain zuzen, hizkuniza bizi eta aberatsaren Iekuko. Baina kaieak jarraipena b e h a r du. ela held u e n ihardunak o n d o r e n a .

Seigarren uztaia: familia, auzunea eta hurbileko elkarlea indartzea. I l e m e n l x e d a g o gakoa: uztai hau ezinbeslekoa zaio hizkuntz o r d e z k a p e n a r e n iraulketari. Uztai hau dute beste uztai guztiek abiaburu ela helburu. I lau zaindu 1995MAIAT;'- EEI

cía indartu e z e a n , ia (.'/.crezcan g e r a t z e n dirá hesteak.

Izan ere, familia, a u z o cía inguruko giro horretan gertatz.cn da hatik bal belaunaldien arteko harremana, lotura cta trukaketa. Giro hori du b e l a u n a l d i e n arteko zilborhesteak habia. G u n e horretan bereganatzen ditu gizakiak, goiz samar bereganatu ere. hizkuntza, nortasuna cía herri-kontzientzia: leknnc horretan gizarteratzen da gizakia.

Hizkuntz polilikak cz du, ordea, batere eriaza lekune horretara ¡risica, batez ere e g u n g o gizarte m o d e r n o a n . Baina h e m e n d a g o hizkuntz politikaren giltzarria.

Bosgarren uztaia: hizkuntzaren gizarteratzearekin du zerikusia, eta alfabetatzeaiekin batez ere.

Uztai honetan zabaldu egiten da familia, a u z u n e eta inguru hurbilcan jasoa. cta sortu. esliuu eta hedatu herri, eskualde eta herrialdeetako elkarteen arteko loturak.

Ikus claitckecnez, gutxieneko egitasmoa osatzen tinte zortzigarren uztaitik bosgarrenera bitartekoek, baliabide askorik g a b e ere egin daitezkeenak, edozein egoera politiko eta e k o n o m i k o t a n egin ere.

Nekez jotzen ditu nahikotzat, ordea. g a u r k o gizarte m o d e r n o a k ; ezta herritar soilak ere. Honek o s o erra/, hartzen baitu bere burua bigarren mailakotzat, berc hizkuntza arlo horietara mugatuta ¡kusten d u e n e a n .

Beraz, ahal izanez gero. hurrengo uztaicn eremura pasa b e h a r k o du hizkuntz politikak, baina beti ere k o n t u a n izanik z c r - n o l a k o a n i s k u a k h a r t z e n d i t u e n b e r e gain. gehiegizko zeregin eta desafioei a u n e egin eta erantzun beharraren beharrez.

Laugarren uztaia: e s k o l a - m u n d u a r i d a g o k i o eta o s o garrantzikotzat daukate gizarte- askok. Baina ezin ahaztu familia, a u z u n e eta ingurugiro egokian egon behar duela txertatuta eskolak. Zimenduak ateratzeke eraikitzea bezalaxe da oinarri horiek g a b e aritzea.

Ilirugarren uztaia: lan-arloari dagokio. Eragin handikoa da arlo lian g a u r k o g u i e gizarte m o d e r n o a n ; eia zenbal eta goragokoa izan, hainbat eta itzal eta eragin handiagoko. Baina giroa ez da egokia hiztun gutxiko hizkuntzenlzat. Bilatu egin behar arlo honetan ere lan egiteko modurik, zeharbidez edo.

Bigarren utzaia: heni-administrazio eta gobernu-zerbitzuei d a g o k i e . k o m u n i k a b i d e a k b a r n e . Giro-.sortzaile ezezik. ingurugiroaren eragile ere badila horiek. auzo ela etxeetan ere sartzen direnez. Arlo garrantzizkoa tía hizkuntzaren o r d e z k a p e n a iraultzeko, baina beti ere seigaiieii uztaiarekin lortura d u e n neurrian.

I.ehenengo uztaia: hizkuntza bizirik den lurraldeetako autonomía kulturalari dagokio, unibertsitateko goi-mailak ela komunikabideak barne. Berriro ere gogoratu behar da belaunaltliz belaunaldiko igorpenean dagoela gakoa eta beste uztai guztiak giro-.sortzaile, eragile ela laguntzaile besterik ez tlirela.

1995MAIA1.'- EZ3

Ostadarrari, zenbait lekutan, uztaia ere deitzen zaio.

Eta k o l o r e e z b e r d i n e t a k o zazpi uztaik o s a t z e n d u t e , d e n o k umetatik ikasi g e n u e n e z .

Zazpi ez. haina zortzi uztai ditu, o r d e a , e u s k a r a r e n hiz.kuntz politikak, Fishnianen e r e d u a r e n arabera; zorizi uziai. bahía bakarra n a h i t a e z k o a , nahikoa ez batía ere: seigarrena. Eta kontuan izan, hain zuzen, seigarren uziai horretakoa dugula berez bertsolaritza: familia, a u z u n e eta h u r b i l e k o e l k a r t e k o a . H o r t x e e g o n zela, hain z u z e n , Manuel Lekuonaren begi zorrotza, L935ean, Aitzoli ñola jokatu osan zionean.

WALTER Ez da txarra izaten, e d o beste aipatzea, rentzat e d o . Mona a i p a t u t a k o Walter 1987).

ONG

noski, liitzaldi-amaieretan liburu bal e n t z u n d a k o a k sakondu nahi dituenah e m e n g u r e g o m e n d i o a : l e h e n ere O n g - e n Oralidad y escritura (Ong

X

ETA

Z

X eta Y letrez aipatzen dirá matematiketan aldagai ezezagunak. bestalde, ezagunak ditugu medikuntzan X ¡zpiak.

Gizakiaren burmuinak, berriz, uhin elektriko baiz.uk t-mititzen ornen ditu, elektroentzefalografoz neur daitezkeenak: Alllia, Hela. Theta cía Delta u h i n a k . Sai gaitezen mundu ezezagun horretan. bidé baicz, agian, bertsoginizako aldagairik e z e z a g u n e n a argitz.cn hasiko gara: etorria.

Gizakia esna d a g o e n e a n eta sentimenak ( i k u s m e n a . e n t z u m e n a , u k i m e n a . eta abarrak) argi d i t u e n e a n , Hela uhinak sortzen ornen ditu baicz e-re. beta uhinek. beraz, k o n t z i c n l z i a r c k i n d u t e zcrikusia. Alíha u h i n e k . o r d e a , s u b k o n t z i e n t e a r e k i n ornen d u t e z e r i k u s i a ; eta h a u e k ornen dirá lau uhinetan eragileenak eta k c m e n t s u e n a k .

Illa subkontzientean ornen d a g o gizakiaren sormena. Eta horixe irakasten ornen du, hain zuzen. kontrol mentalak: b u r m u i n e k o uhinak aldatzen (alelarle ona erakarlzen eta aklarte o n e k o egoten, esango genuke); hala, akli berean, esna e g o n g o ginateke eta martxan jarriko g e n u k e subkonizientea ere. sormenari eraginez.

Bestela e s a n d a , ekarria eta etorria da bertsogintza.

(Gogoratzen liarako esaera hura: «etorriak lanean harrapa gaitzaia»?) beta uhinak dirá ekarriarenak; AlIha uhinak. berriz, etorriarenak. Suak, besteak beste, b e r n a r d o Atxagaren eskutik aipatutako suak, Alfha uhinak jarriko liuizke m u g i m e n d u a n eta elorriari ateak zabaltzen l a g u n d u k o liguke.

AlIha eta Hela uhinak. I lorrexegatik jarri diogu hitzaldi honi. hain zuzen. jarri diogun izenburua: Bertsolaritzaren alfabeta. I'ixka bal. sua piziearren. Ilizpklea jarri b e h a r o m e n zen. liara hor, hiz.pii.lea ¡arria, Haina hori beste baterako gaia litzateke. Itzul gaitezen orain geure gaira.

ZIABOGA

1995 MAIAT/.'. Q 3

«Continuum» liitza e r e a i p a t u d u g u alfabeta h o n e t a n , ahozkotik ¡datzira eta idatzitik ahozkora doan continuuma. e t e n g a b e k o joan-etorria, adierazteko.

Hasieran a h o z k o a izan zen. G e r o etorri zen ¡datzia, ahozkotik etorri ere, nahiz eta bere legeak dituen.

Baina ahozkoa eman daiteke idatzirik gabe; oso nekez. ordea, idatzia aliozkorik galx'. Dona d e n . ez dirá elkarren a u r k a k o : ez lukete izan behar, behintzat. [zatekotan, elkarren osagarri eta aberasgarri izan b e h a r k o l u k e t e , alor b a k o i t z a r e n ikuspegia, halioak eta legeak zainduz eta landuz.

Baina elkarren kalterako ere izan daitezke, baldin eta arlo bal bestearen arabera lantzen, arautzen eta juzgatzen badugu.

Horiek hórrela, arrisku bal d a g o gaur e g u n : oro liar, ahozkoa baino gehiago ornen delakoan idatzia, idatziaren m e n p e a n jartzekoa a h o z k o a ; eta bertsolaritzan, idatziaren arabera landu cía ira\ \ kaisi ii,i jLizgatzea bertsogintza; eta hizkuntz polilikan, goi-mailakoa saritzea, oinarrizkoaren kaltetan... Ez g e n u k e e g o n b e h a r , o r d e a , dikotomia balen alinean. Irizpideak argitzean d a g o gakoa.

Hitzaldi h o n e t a n , arrisku horren berri e m a n nahi izan dugu: a h o z k o a ez ote garen ikuspegi okerrez lantzen ari, idatziaren i n e n p e k o delakoan. Ñola jokatu ere argitzen saiatu gara: nori b e i e a aitortuz, eta b a k o i i z a r i d a g o k i o n a e m a t e a b i d e r a t u z . Z i a b o g a egin b e h a r r e a n g a n d e zenbait puntutan: norabidea aldatu beharrean. Geroak e.skertnko digu, H

A

I

P

U

A

ATXAGA, B e r n a r d o ( 1 9 8 8 ) : Marruecos.. eta 8. urratsetako langaiak.

Entzumena lihitrmi. Donostia, HA/li:. .18-40. or.

K

Huskalduntzearen 7. lantzen: irakaslearen

EIZMENDI, Iñaki «Basarri» (1984): Bertsolaritzari Auspoci Libtirutegia, 178.

buruz.

Tolosa.

ESNAL, Pello ( 1 9 9 4 ) : -HABMren euskai ahezea-. I/Al!/-: Lesearen /i), urtettrrena: ibardunaldiak, Donostia. IIAIii:. 47-60. or.

EIISKAI.TZALEAK ( 1 9 8 5 ) : Bertsolari guduak 19.15-19.16. tia, Giptizkoako Forit Aldundia (2. argitalpena).

DtAOlA, Rufino ( 1 9 9 4 ) : -Kobesioa eta kohervntzia-. co, 1994.12..10. 29. or.

JALÓN, Diego ( 1 9 9 4 ) : -1.a belleza femenina ABC egunkaria.

OTEIZA, Jorge (1993): Quouscjue tándem....', argitalpena ) .

Diario Vas

no saín-

ONG, W a l t e r J . ( 1 9 8 7 ) : Oralidad y escritura.

Cultura licoiil 'mica.

matemticas-,

Mexiko, ¡niñea.

hondo ¡le

I'amiela

X.X (1995): 'ETBk euskara erraza bultzatuko du filmeetan-, kararen Berripapera, Gasteíz, H.P.I.N., .14. zenb.

1 995 MAIATZ/- Q 3

Donos-

(5.

Hits

BilíNTX mea ct d e n dct

MUSIKA, ALDIZKARIAK, BIDEOAK, LIBURUAK, HAURREN TXOKOA / JOKOAK...

800 metro karratu, Kultura eta Aisiari lotutako beharrei erantzun asmoz.

BILINTX megadenda. Fermín Calbeton, 2 1 . 20003 D0N0STIA. Tf.: (943) 420080 - Fax: (943) 420388

EUSKAL KULTURAREKIN BAT GATOZ InstituzĂ­o-konpromezu gisa hartu dugu xedetzat gure hern honen izpintuaren agerpideei, nortasun eta identitate bakana damaiguten kultur adierazpenei, indar osoz eutsi eta laguntzea.

Eta arreta berezi bat jarriz, ahal dugun indar guztiarekin, gure kulturaren adierazpenetarik gorena den euskararen garapenean

KONTA EZAZU GUREKIN

13

BBK Bilbao Bizkaia Kutxa

BERTSOLAMINTZA

24

Aurkezpena: Donostian, Koldo Mitxelena Kulturunean Maiatzak 9, arratsaldeko 7tan Hitzaldiak: Durangon, Pinondo Etxean Maiatzak 17. arratsaldeko 7:30tan Ordizian, Barrena Jauregian Maiatzak 17, arratsaldeko 7:30tan Arrasaten, Monterron Jauregian Maiatzak 18. arratsaldeko 7tan Bilbon, Boulervard Kafetegian Maiatzak 25, arratsaldeko 8tan Hizlariak: Andoni KGAÑA Xabier AMURIZA Jon SARASUA Joxerra GAR/.IA Pello ESNAL

Argitarapen

honen edizioko laguntzaile:

En la edición de esta publicación colabora:

kutxa fundazioa fundación kutxa