Bertsolari aldizkaria - 19. zenbakia

BERTSOLARI 19. Z E N B A K I A / 1 9 9 5

URRIA/725

PEZETA

Miramar jauregiko hitzaldiak.

>v;

,.

-»»»>

•••

¡ BERTSOLARI

BETERANOAK TXAPELKETAN

Joxean Agirre HERNANIKO ZAZPIKOTEA

Félix Ibargutxi TOLOSAKO INTRUSOAK

Pako Aristi ERNIOPEKO BERTSOLARI TALDEA

Lázaro Azkune ORDIZIKO TALDEAREN HISTORIA

Rufino Iraola

BERTSOLARI. Edítatzailea:

Gipuzkoako Txapelketan bertso-eskoletatik datorren jet idea da erdia baino gehiago.

Baina badaude hamaika bertsolari beteranotzat bar ditzakegunak. Horiei eman dicgit bitza.

Hernanikoa da Gipuzkoako Txapelketa ren azker i laurdenetan bertsolarirík gehien sartu dituen eskola: Agirre, Urdangarin, Eizmendi, Irazu, Lujanbio, Mendiluze eta Zelaia.

Orain déla urí eta erdi hasi ziren bertso-eskolan eta hiru bertsolari klasifikalu dirá azken-laurdenetarako: B ixente G< > n >st idi, Alfontso Jiménez eta Ibón Karrera.

Badaude bertso-esksolatik pasalu gabe ere bertsotan aise egiten dutenak. Errezilen biltzen dirá horietako batzuk.

Loidisaletxe, O/aso. Millan Telleria, Liza neta, Andoni Larra naga, esaterako.

Bost urte badira bertsoak buruz ikasi eta Narbarte, Gerriko, Sarriegi eta abar luze bal eskoletara kautatzera joaten hasi zire/a. Historia borren zoko-mikoak aztertzen dirá hemen.

BertsozaleakKulturElkartea.

Ar. Madrid. 6- 20(111- DONOSTJA. Tf: 943-471142 Koordinatzailea: [oxean Agirre.

Erredakzio kontseilua: l.axaro Azkzmie. Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Santijaka, Aitor González Kintana, Kristina Mardaraz, Jon Sarasua, J.A. Gezalaga •ZaldubiAle honetako diseinua . íxeitia Garzia. Argazkiak. /oxean Agirre.

Inprimaketa: Gráficas lizarra.

D.L..SS482/91

Millan Telleriak ez du bat ere dudarik. Gaurko bertsolari gazteak bere belaunaldikoak baino bost edo sei urte lehenago sartu dira bertsolaritzan. Arrazoiak asko izan daitezke, baina badago bat printzipala: txapelketak gaztetzen du bertsolaritza. Telleria, Murua, Mendizabal eta abarren belaunaldiak herribertsolaritzari loturik eman zituen lehen urratsak eta bidaia iniziatikoak luze samar jo zien. Lujanbio, Irazu eta abarren belaunaldia txapelketaren ate handitik sartu da zuzenean betsolaritzara. Bi belaunaldi hauen arteko lehia jokatzen da neurri haundi batean aurtengo Gipuzkoako Txapelketan. Beteranoei eman diegun lehenik hitza eta gazteak bertso-eskolaka bildu ditugu ondoren.

Telleria, Mendizabal, Murua, Xabier Zeberio, Olalde, Loidisaletxe, Sorozabal, Olaso, Lizarreta, Narbaiza eta Bittor Agirrek osatzen dute zerrenda. TESTUA: JOXEAN AGIRRE. ARGAZKIAK: KARLOS KORBELLA/ GOTZON ARANBURU

Gipuzkoako Txapelketako bigarren fasera aurkezten diren hogeita hamar bertsolarien arican bi belanaldi daude nagusiki: bata Oria ÂĄbaiaren bi aldetara sortu zen 70eko hamar kadan eta Goierriko Taldearen inguruan mugĂ­ tu izan da gehienbat. Murua, Mendizabal,

Telleria eta abarrek osatutako belaunaldi horrek Trantsizioko kezka, ilusio eta riesen kantuak bizi izan ditu eta jatorriz, pentsakeraz eta giroz komuntasun handikoa bertsolarĂ­ak ditu partaide.

Bigarren belaunaldia, aldiz, eskolarteko

1 9 9 5 URRIA

BL EZAUGARRI NAGUSI DITU GIPUZKOAKO TXAPELKETAK:

bertso-eskoletatik zuzenean bertsolaritzara sartu diren gazteen presentzia masiboa batetik eta bestetik eliteko bertsolari zenbaiten butsunea. Hutsuneak hutsune, bertsolaritzan bere lekua ondo irabazia duen belaunaldi oso batek hartzen du parte. Guztiei egin diegn txoko ba zenbaki honetan. Txapelketaz gainera azterketari ere orrialde sorta on bat eskaini diogu. UEUtik ideia fresko -freskoak bildu ditugu eta Euskal He rriko Unibertsitateak antolatzen dituen Udako Ikas taroetan lehen aldiz bertsolaritzari eskaini zitzaizkion hitzaldiak ere jaso ditugu, ohizko gure beste atalak ahaztu gabe.

Eman berriak dituzte bai Eusko Jaurlaritzak eta baÂĄ Gipuzkoako Foru Aldundiak euskarazko aldizkarientzako laguntzak. Guri dagokigunez, 1.182.000 pezeta jaso ditugu Kultur eta beste 1.000.000 pezeta Kultur departamendutik. Bihoazkie bietako arduradunei gure eskerrik beroenak. Gure irakurleen pazientzia eta borondate ona eta erakundeen laguntzari esker ari gara poliki- poliki aldizkaria hobetzen. Azken bi ale hauetako diseinua guk geure ordenagailuetan egina da eta hobekuntza nabarmena delakoan gaude. â&#x20AC;˘

txapelketatik edo bertso eskoletatik etorri berriak diren gazteek osatzen dute. Beren ezaugarri nagusia horixe izan daiteke: txapelketatik zuzenean sartu dirá bertsolaritzara, herri-bertsolaritzatik apenas pasatu gabe.

Belaunaldi honek osatzen du Gipuzkoako Txapelketaren bigarren fasean parte hartzen duten hogeita hamarrekoaren erdia pasa. Bi belaunaldiotatik kanpo geratzen denik ere bada, Bittor Agirte edo Jon Narbaiza bera. Eta bada, bigarren taldekoak izanik ere, hemen jorratu ditugun hiru bertso-eskoletatan ez dabiltzalako, guk hemen aipatuko ez dugun bertsolariren bakanen edo beste, Jon Maia esate baterako.

MILLAN TELLERIAren teoría ebastian Lizaso batek oso inguru tuertea z u e n eta soldaduska aurretik oso o n d o egiten z u e n b e r t s o t a n , baina g a i n e r a n t z e k o e k ez g e n u e n gauza handirik egin soldaduskatik itzuli arte. Lagunartean hasiak geunden, baina ez jendaurrean. Oraingo ber-

tsolari gazteak 5-6 urte lehenago hasi dirá jendaurean kantatzen. Horrek ez du esan nahi gu gazteagoekin erabat inkomodo sentitzen garenik. Gazteen artean ere élite bat d a g o , plaza asko korritu dituzten bertsolariak daude eta horiekin izugarri ondo molda-tzen naiz ni», esan zuen.

Millan Telleria Albizturren bizi da, 1760ko fetxa atalburuan tallaturik duen etxe zaharberritu batean, baina Tolosako Urkizu auzotik gertu jaio eta hazitakoa da, bere jaiotetxea, Artutxa izeneko baserria, Urkizutik bertan baitago, nahiz eta udalez Albizturrera egiten den.

Etxeko astoarekin jeitsi ohi zen baserritik Albizturgo Ligarte tabernan zegoen errotara eta gaur bizi den etxean lehiotik begira, b e s o a k a n t x u m a t u t a , egon ohi zen neskazahar batí begira egoten zen artoa ehotzen zuten bitartean. Hogei urte geroago neskazahar horri erosi zion etxea.

Millanek ez zuen aitona-amonarik e z a g u t u , baina e n t z u n

izan d u e n e z , a i t o n a u m o r e haundiko gizona zen eta iraileko erromeriak Ernion egiten zirenean, bidean Gorosti izeneko taberna batean geratzen ornen zen, edadean oso aurreratuta ere, txisteak kontatu eta bertso zaharrak kantatzera. Aita bera ere oso bertsozalea zen.

Oraindik umea zela, eskolara hasi aurretik, aita bertso zaharraka kantatuz gogoratzen du, ganadu-jatena ekartzera astoarekien joan eta etxera bidean, esate baterako.

«Nik neuk ere afizio hori oso azkar neregantu nuen. Nik usté dut, bertso zaharrak kantatzetik berriak egitera kolpetik pasatu nintzela, baina zaila da muga hori n o i z k o a d e n z e h a z t e n .

Irratian bertso txapelketak eta horrelakoak e m a t e n ere hasi ziren nik hamabi bat urte nituenean eta badakit entzuten egoten nintzela eta hortik laster hasi nintzen nere bertsoak zertzen. Gogoratzen naiz Ernioko erromerian izan eta G u i e Toki izeneko tabernan auzoko guztiak ñola bildu ginen.

Millan Telleria, Loidisaletxe baserriko nagusiari lagwitzen.

JaMRSSáBKKJK'WWS^VijSi?: 1 9 9 5 URRIA

Orduan zahar eta gazte denak batean itzultzen ziren etxera, jondea ez baitzen taldeka ibiltzen o r a i n b e z a l a . A u z o a n bazen Pakito izeneko sasi-bertsolari bat, doinuak oso o n d o e r a m a t e n z i t u e n a , nahiz eta bertsotan oker antzean egiten zuen, Eta hura kantuan hasi zelarik, konturatu nintzen hark baino hobeto egiten miela eta harekin kantatu nuen nere lehen bertsoa jendaurrean.

H a m a b o s t e d o hamasei urte izango nituen», kontatzen du .

Telleria Urkizuko akolito izan zen urte askoan eta esperientzia horrek ere erakutsi zion zerbait jendaurrean egoten eta mugitzen ez ezik, irakurtzen eta k a n t a t z e n e r e , piska bat kozkortu zirenerako jarri baitzituen don José Garmendia apaizak egiteko horietan.

SANTU ERAMATEN Hainbeste urtean akolito ibilitako mutila santu eramaten ere ibilia da hamazazpi urte zituenean. «San Isidro egunean santua elizatik atera eta kalean zehar prozesioan erabiltzeko ohitura zegoen Tolosan eta gu, elkarrekin ibiltzen ginen betiko liiru lagun, eta [kaztegietako beste koadrila bat, izan ginen bolada batean egiteko hori zertu genuenak. Santa Maria elizatik atera, bueltatxoa eman, sandia bere lekuan utzi eta Agustinenera joaten ginen bazkaritara. Bazkaria baserritarren kooperatibak antolatzen zuen eta guri d e b a l d e ematen ziguten e g i n d a k o lanagatik. Bazkari horietako batean kantatu nuen lehen aldiz mikroaren aurrean, 17 urte nituela. Tapia zena zen soinua jotzen eta O d r i o z o l a izeneko bat bertsotan, gogoratzen ez naizen beste batekin», kontatzen du.

Garai horretan bizpahiru urte egin zituen etxean lanean. Oso bizimodu lasaia zeraman eta arratsaldeko 8ak aldean afarimerienda egin eta bere gelan sartzen zen eta orduak egiten zituen isiltasunean irakurtzen.

Bertso liburuak ez ezik garai hartan euskaraz argitara eman zen guztia irakurri zuen. Hiru urte horien buruan soldaduska egin eta berehala, hogei urterekin, hasi zen Telleria txapelketak probatzen.

1977an Z a r a u z k o Lizardin egin zuen estreinaldia Argiñarena, Arzallus eta Ziardaren atz.etik geratuz.

H u r r e n g o urtean X e n p e l a r sariko bigarrena izan zen eta hurregoan, 22 zituela, Zaldibiko Artxanberri sarian hartu zuen parte, Patxi Iraolak afari b a t e a n e z a g u t u eta a n i m a t u zuelarik.

1988an Lizardi saria irabazi z u e n Z a r u t z e n eta O s i n a l d e saria G a b i r i a n eta Lauaxeta sariko bertso o n e n a r e n saria eman zioten.

Sasoi horretan Mendizabalekin batean egin zituen plaza asko eta Sletik aurrera hasi zen Peñagarikanorekin.

Peñagarikanorenekin plazarik 1 995 URRIA

Q

plaza e g i n d a k o saio ugariek, Amurizarekin egin zuen adiskidetasunak eta Mendizabal eta taldeko gaineratzekoekin egin zituen ibiliek markatu zuten Telleriaren estiloa. Bere fuertea elkarrizketa da, manoimanoko b e t s o l a r i t z a , a d a r j o t z e n eta mozketa-lanean gozatzen baitu g e h i e n i k . Belarri finekoa da gainera, doinu berriekin kantatzea gustatzen zaiona eta bada berak ezagutzera eman duon doinurik ere, Zizilio i z e n e k o Txindokiko artzai batí entzundakoa , esate baterako.

Hala ere, txapelketak izaton dirá bere guruzbidea.

«Badakit bertsolari guztiek sufritzen dutela, baina neretzako sufrimendua baino zerbait gehiago ere bada. Askoz lehenagotik basten naiz kezkalzen, janak ez. dil onik egiten eta loan ere antzematen diot nere buruari eta ilea ere, zakurrak udazkenean bezala, stres horre kin galdu egin ohi dut. Beste

bertsolari batzuk lehen saioetan e g o t e n dirá u r d u r i eta g e r o lasaituz joaten dirá, baina neri aldrebes gertatzen zait eta gero eta ahulagoa ikusi ohi dut nere burua. Neke horrek txapelketa bukatu eta gero ere luzaz irauten dit eta kosta egiten zait gustoko ditudan saioei ere gusto piska bat hartzen hastea», esplikatzen du.

Horren ondorioz edo ez du txapelketan bere neurririk ematen. Hiru aldiz hartu du parte txapelketa nagusian eta finalerd i e t a r a b a k a r r i k h e l d u da.

Berak b i n a k a k o saio libreak maite ditu eta oso o n d o ibili ohi da bertsolaritzaren beste alor guztietan. »Aurten ere mila buelta eman dizkiot auziari, gehiegi beharb a d a . K o n t u a da B e r t s o l a r i Elkartean Gipuzkoako batzordeburu naizela eta beste gauza askoren artean Gipuzkoako Txapelketa antolatzen ere ibili naizela. Ez nuen bat ere ondo ikusten besteentzako txapelketa bat antolatzen aritu eta neuk parte ez hartzea. Nolabaiteko behar moral bat nuelako eman

dut izena. Hala ere nik garbi samar ikusten dut: gure belaunaldia zubi izan da lehengoaren eta bertsolaritza berriaren anean, baina hezikeraz eta ibileraz lotuagoak g a u d e herribertsolaritzari eta hobeto moldatzen gara, maila hobea enlaten dugu hor txapelketan baino. Oraingo gazteen belaunaldia, aldiz, txapelkeletan hezitakoa da eta hori n a b a r m e n d u egiten da txapelketa datorrenean. nahiz eta bertso-afari batean gazte h o r i e t a k o askok ez duten gure mailarik emango.», esaten du .

Bertsolaritza gaztetu bada ere, Telleriak ez du i k u s t e n neurri berean publikoa gaztetu denik. «Gazte hauek lehen kolpea jo zutenean bai, gazte jende ikusgarria agertu zen jaialdietara. Txapelketan ere seguru asko hori gertatuko da. Baina jaialdi a r r u n t e t a n , urak b e r e onera itzuli direnean, 500 laguneko jaialdietan esan nahi dut, gure belaunaldiko bertsozaleak bakarrik ikusten dirá», erantzun /uen.

MENDIZABALen ardurak ria ibaiaren alde bariatara s o i t u zen 7 0 k o hamarkadan belaunaldi bezala definí daitekeen bertsolari talde bat. Telleria eta P e ñ a g a r i k a n o dirá n a g u s i k i T o l o s a l d e a n eta Murua eta Mendizabal Goierriren bihotzean. l.aukote hau Transizioko e s p o n e n t e déla esan daiteke, aurretik plazaratu zen l.izaso eta ondoren etorriko diren F.gaña, Euzkitze eta Sarasua baino a r e a g o . latorriz, p e n t s a k e r a z eta giroz komuntasun handiak dituzte eta talde diren sentipena izan dute, bakoitzak nortasun oso markatua duen arren.

Laukote honetatik hiruk hartzen dute parte aurtengo txap e l k e t a n . H o r i e t a k o bat da

1 995 URRIA

D

Mendizabal da.

Goierriko talde honen barruan ez ezik k a n p o a n ere izan du eraginik Mikelek. bera izan baita I982az gero bertsolaraitza e s k o l e t a n t x e r t a t z e k o egin den lan eskergan arduradun nagusi eta bera izan baita G o i e r r i k o Bertsolari T a l d e a bezala ezagutzera eman zen koadrilaren animatzailea ere.

1986an I / a k argitara e m a n z u e n G o i e r r i k o Bertsolarien Diskoa prestatzeko hasi ziren biltzen. Iraola, Goiburu, Zeberio anaiak, Igartzabal, Begiristain, Murua eta Lazkao Txiki bera ere tartean ziren. Talde horretatik Xabier Zeberio ere partaide da aurtengo txapelketan. Bertsolari I'.gunetako show famatuetan beti agertn ohi zen Mendizabalen eskua ela nola ez Zeberiotarren umore tuertea. Bakartia. baña aldi berean t a l d e l a n e a n o h i t u a : baserri girokoa. baina kultura urbanoan hezia, Mikel Mendizabalek o s o erraz k o n e k t a t u cUi beti bere belaunaldikoek bizi izan dituzten ilusio eta desekantuekin eta baita o n d o r e n etorri diren gaztegoekin ere.

Itsasondotik M u r u m e n d i r a bidean dauden Iraola baserrietako batean jaio zen 1956ko martxoaren 3lean. Iraolak lau etxebizitza dira elkarrengandik gertu dauden bi baserri handitan. Sarasola pizarreriak herritik bi kilometrora zuen harrobitik oso gertu.

Pizarreriak zituen mehazulo horietan egiten zuen lan Mikelen g u r a s o e n g a r a i k o j e n d e askok. Zeberiotarrak ere zulo horietako batera joaten ornen ziren m u t i k o t a n o s a b a bati arrantxoa ematera. Behin minaren ahora iritsi eta bi gizonekin t o p o egin ornen zuen eta ea bere osaba non zebilen galdetu ornen zien. Gizon haietako bat ornen zen osaba, hautsarekin erabat desitxuratua. Mikelen aita ere urte b a t z u k hor lan egindakoa zen.

Iraola b a s e r r i e t a k o b a t e a n jaio zen Mikel Mendiazabal eta

haurtzaroa «aire librean» pasatu zuen. Geroztik sarritan «ohianaren deia» entzun izan du eta izadira itzuli beharrean izaten da. Behar horrek eraginda jaiot e t x e a r e n o n d o a n egin zuen etxe bat eta han bizi da e d o hobeto esan liara erretiratzen da atseden hartzera egunero.

Bestalde, askatasun behar horrek zerkusirik izan dezake aukeratu zuen lanbidearekin ere. 19 urte zituela hasi zen lanean Irizar kooperatiban eta oso gogorra egin zitzaion eguna fabrika b a r r u a n m a k i n a baten aurrean pasatu behar hori. Geroztik izan du mugitzeko aukerarik. Aspaldi honetan trotean dabil batetik bestera Gipuzkoako ikastola eta eskolak bisitatuz.

PELOTARI BOKAZIOA Mikelek pelotari izan nahi zuen txikitan. Eskolan azterketa bat g a i n d i t u a da, b e r e l a g u n a k eskola barruan azterketa egiten ari zirela, maisuarekin partidu bat jokatuz. Baina pelotari izan nahi zuen mutiko hark poeta baten arima zuen eta etxean aurkitu zuen txapelketako bertso batzuk irakurriz sentitu zuen lehen aldiz bertsolaritzaren lilura. 1862ko Txapelketako bertsoak ziren.

Xabier Z e b e r i o bertsolaria Itsasaga baserrikoa zen, Iraolatik pare bat kilometrora zegoen baserri batekoa, eta hark debutatti zuen txapelketa batek ere sekulako inpresioa egin zion.

Segidan ezagutu zituen Iñaki Murua eta Igartzabal ere. Ordurako bere buruarekin aprobak egiten hasia zegoen. Itsasondo ko festa batzuetan lagun batekin puntuka egin zuen lehen saioa. Ordiziko soziedade batean bertsolari batzuk kantatzekoak zirela eta liara agertu zen 15 edo 16 urterkin eta bertso

1 995 URRIA

Q

bat k a n t a t u z u e n . U r t e b e t e beranduago Idiazabalgo soziedade batean egin zuen jendaurreko lehen saioa eta prestatzen h a s t e k o erabakia hartu zuen. Segidan txapel a n d a n a bat bildu zuen.

1976an Osinalde saria Gabirian. 77an Idiazabalgo bertsolari gazteen kopa.

7 8 a n eta 79an Z a r a u t z e n Lizardi saria eta 82tik aurrera txapelketa nagusietan parte harzen hasi zen. birritan semifinaletara iritsiz, eta 89an seigarren geratuz. 1979tik aurrera Bizkaian zehar antolalu ziren betsolari g a z t e e n t x a p e l k e t a ugarietan ere e s k u r a t u zuen txapelik.

«Gaurko bertsolari gazteek beste prozesu bat eraman dute, guregandik guztiz desberdina e s p l i k a t z e n du Mikelek-, 10 e d o 1 1 u r l e r a k o hasi bailira mikrofonoaren aurrean kantatzen. Gu 16 edo 17 urterekin igande arratsakletan koadrila giroan hasi ginen lehen bertsoak egiten. Bi prozesu guztiz. d e s b e r d i n dira eta g a z t e o k a s k o z ere g e h i a g o prestatu dira txapelketetarako. Pentsatu 13 urterako gaia jarrita ohitu direla bertsotan. Gu askoz ere beranduago, 20 bat urterekien hasi ginen gaia jarrita bertsotan eta orduan ere ez genekien gai bat hiru bertsotan nola desarrollatu behar zen, dena intuizioz egiten baikenuen. Egia da, guie prozesuak ere badituela bere alderdi onak, gai librean asko egndako bertsolariak gara eta hori a n t z e m a n egiten zaigu, n o r a b a i t e g u n p a s a Joan eta bertso asko kantatu behar denean-, esaten du.

Mikelek ezagutu zuen lehen txapelketa nagusia 80koa izan zen, Amurizak irabazi zuena.

O r d u r a k o 23 e d o 24 u r t e zituen. Hala ere, ez dio inoiz

beldur berezirik izan Mikelek txapelketako dinamikari.

••Txapelketa atarian behinik behin nik ez dut sufritzen. Areago esango nuke, neri lagundu egiten dit eta aurreko hilabete horietan motibazio puntu bat ematen dit lanketa gehiago egiteko. Gero txapelketan betebetean sartzen naizenean, izaten dltut arnas-gorako batzuk, baina giro horretan ere o n d o s e n t i t z e n naiz. Besterik da, esperantza handiekin joan eta zapuzten direnean, orduan bai sufritzen dut», esplikatzen du.

Finalari begira dituen pronostikoetan sorpresak espero ditu Mikelek. «Gazteen aldetik ¡zango dirá sorpresak. Maddalen Lujanbio edo Irazu sartzea ez da sorpresa handia izango, baina badaude askoz ere rekonozimendu gutxiago duten bertsolari g a z t e a k , o s o o n d o dabiltzanak. Mendiluzek, esate baterako, sartu behar du. Oso o n d o ari da aspaldi honetan.

M e n d u l u z e k Liste dut aurten lan polita egingo duela. Badaude beste batzuk dudan dituda-

nak. Sarriegi, esate baterako, oso bertsolari ona da, baina beste gauza asko ditu buruan, karrera esate baterako, eta ez dakit irailean denborarik hartuko duen zentratzeko. Hala ere, nere borondatez lehengo eskolako bertsolariek ere leku bat behar lukete final horretan. Ni asko p o z t u k o n i n t z a t e k e eta p u b l i k o a ere bai, baldin eta Zeberiok e d o Narabaizak, bi a d i b i d e jartzearren, sartzeko modua egingo balute. Liste dut aberasgarri izango zela, arrisku handia baitago bertso-eskolatik datozen bertsolariek leku guztiak kopatzeko», esan zuen.

MURUA, ekantua eta oreka. ertsolari zenbaitek dioet nez, Muruak plazan ere seguridadea ematen du.

Memoriak egiten onien du pertsona bat zoriontsu edo

d o h a k a b e k o eta Iñaki Murua suerteko pertsona da, oroitzapen onak bakarrik grabatzen baititu.

«Haurrak g i n e l a r i k , g o i z e a n esnatu eta amak besoetan eramaten gintuen sukaldera bidean kontuak esanez eta inorako presarik ez balu bezala jazten gintuen. Amaren afekto horrek bizitza guztian l a g u n d u dit», hasten da bere lehen oroitzapeak berritzen.

Izakera gozokoa da eta oreka handikoa, patxacla eta umorea gutxitan galtzen ditu eta dabilen lekuan giroa gozatzen daki, bertsolaritza jolas bezala hartu eta bizitzari ikuspegi zabal eta baikor batez begiratuz. Ikuspegi h o r r e k b a d u s e g u r u a s k o zerikusirik haurtzaroarekin.

-Lanean gozatuz aritzen ziren pertsonak izan ditut inguruan haurtzaroan. Egun osoan lanean, baina aldi berean kontukontari. Etxean genuen osabarekin gogoratzen naiz. Gauetan behiak jeisten hasten zenean, haurrok ikuiluan zegoen inaurkin pilaren gainean eseritzen Muriiaren estilo landua erakusten duen sekuentzia.

1 9 9 5 URRIA

D

Makilak Imanol Mutua bere tokaioarenak ziren.

ginen eta txisteak kontatzeko eskatzen genion eta liark garaiko ezbeharrik handienak ere txiste bezala kontatzen zizkigun. Beizamako krimena, esate baterako, txiste bat zen gure osabarentzal eta gn pozik egoten gintzaion entzuten», esaten du.

Osaba horren erretorika liluragarria, aitonaren patxada eta a m a r e n afektoa clira I ñ a k i k amaren aldeitk lieredatu dituen baloreak.

Bertsotarako afizioa, ordea, aitaren aldetik datorkio eta aita ondoan zela egin zuen debuta ere Gabiriko s o z i e d a d e a n 10 urterekin, etxean hazteko zekarten zerrikumea bidea ito eta hura o r d a i n t z e k o a s m o z aitaren adiskideek antolatu zuten ekitaldian.

Aita bigarren mailako pertsonaia da haurtzaroko ebokazioen unibertso poetiko horretan.

Andra-etxean bizitzea tokatu ziizaion eta hori baino okerragoa dena, kanpoan lan egitea.

Hala ere, hizkuntzarekiko atxikimendua, euskalkiei buruzko ezagupidea ela beste zenbait jarrera inkulkatu zizkion. Bi heredentzia horien batuketari esker gaurko bertsolaririk konpletoenetako bat jaio zen. Baina Iñaki Muruari jenioek duten entrega eta neurosia p u n t ú a falta zaio txapeldun izateko, ez baita inoiz prest e g o n txapel baten truke bizia saltzeko.

AGIRRETXEMENDI (¡abiriko Agirretxemendin jaio zen. Baserri ezaguna da hori e u s k a l d u n - b e r r i askorentzat, e h u n d i d i k gora baitira leku hori mintza-praktikarako erabili dutenak.

«Ama oso emakume irekia da eta beharbada maistra izateko b o k a z i o izkuturen bat zuen.

Kontua da F.uskal Herri osoko ikasleak izan dituela etxean.

Gu etxera joaten ginen batzuetan p e n t s i o b a t e a n g e u n d e n inpresioa izaten genuen, beti kanpotarren bat aurkitzen baikenuen han», esaten du.

Bi aurku handi dituen baserri horretan jaio zen 1956ko San Inazio bezperan edo, hobeto esan, Beasaingo klinikan jaio eta ekarri zuten baserri horretara.

Gabiriko apeaderoa atarían izateak erraztu die bizimodua muruatarrei eta amak ere, haurminak sentitu zituenean, trena hartu eta joan zen klinikara, beste batzuk bizikleta hartuta joaten ziren bezalaxe.

Bertsotarako afizioa eta hizkuntzarekiko zaletasuna, hala ere, a i t a r e n g a n d i k h e r e d a t u zituen. Gabiriko pasiotarren komentu ondoko baserri batean jaioa zen eta Iñakik usté duenez, fraileen jakituriak ukitu bat utzi zion aitari. Gogoratu b e h a r da, k o n t a t z e n d e n e z , Europako bigarren argindar turbina komentu horretan jarda zefa. Basoan eta zerrerian bizitza o s o a l a n e a n p a s a t u t a k o gizona zen eta bederatzi urte egin zituen gerra ondoan kartzelan.

«Ni ohean nengoela ateratzen zen etxetik eta estul batzuk egiten zituen apeaderora bidean nere lehiopetik pasatzerakoan. estul horiek nere aitaren irudiarein lotuak ditut nere baitan. Erretzailearen estulak ziren. "Kaldo" erretzen /.Lien, jubilatzeko zorian zegoela pulmonía bat harrapatu eta goizetik gauera erretzeari utzi zion arte», gogoratzen du.

Altean ilea lisoa zuen Iñakik.

Hamabost urterekin hasi ornen zitzaion kizkurtzen. Ez zegoen nonbait modan ile ikz.ki.irra ela bi arreba zaharragoak egunak pasatu ornen zituzten ilea lisatzen.

Artean mutikoa zela, egurtxikitzen ari zen egun batean etxe atzean eta distira egiten zuen burdin zati bat aurkitu zuen asun artean. Eskuetan hartu zuen eta aitak Gabiriko b e t s o t x a p e l k e t a bat irabazi z u e n e k o k o p a zen e r a b a t e r d o i l d u r i k . Filme b a t e r a k o moldatua dirudien eszena horrek ez dirudi Iftakiren geroa 1 995 URRIA

D

erabaki zuenik, baina garbi erakusten du nondik d a t o r k i o n bertsotarako afizioa.

«Osaba ere. esan bezala ateraldi dezentekoa zen eta hizketan oso egokia, baina bertsotarako sena aitarengandik jaso nuen nik. Radioan edo nonbait bertsoak baziren, entzuten egoten zen eta auzokoekin hizketan ari zenean ere tarteka erdiizketa eta erdi-bertsotan egin ohi zuen. Dena den, nik dozen a r e n bal urte izago n i t u e n bertsotan zerbait egiten hasi nintzenerako. Guie etxean iraktorea nik h a m a h i r u u n e nituela ekarri zuten eta gogoratzen naiz traktorearen gainean lanean ari nintzela, hotsarekin inork entzuteko beldurrik gabe, ñola egiten nuen bertsotan. Santa Luzira San Pedrotan festetan jeisten ginenean Kas bat edaten genuen eta sekulako efektua egiten zigun, ardoa edanda bezala, txoratuta jartzen ginen eta orduan ere gogoratzen naiz ñola lagunartean bertsotan saiatzen ginen. Nikolas E t x e b e r r i a r e n a n a i a bat eta b i o k , Iñaki eta b i o k , b e h i n etxeraino etorri ginen bertsotan. Artean mutikoak ginen.

Hamabost urte izango genituen

Gaztelura Uztapide eta Baserri entzutera joan ginenean eta 16 u r t e r e k i n egin n u e n d e b u t a Gabiriko soziedadean. Kontua da aita zerrikume bat erostera joan zela l a g u n b a t z u e k i n Gabiriko Tellerira. Tratua egin, bakoitzak bere zerrikumea markatu eta abintLi omen ziren zakuetan sartu ondoren. Bidean, ordea, guretzako izendatuta zegoen zerrikumeak zakuan zuloa e g i n , i x u r r e a n b e z a l a burua liandik atera eta ito egin zen. Aitak nonbait pena handia hartu zuen eta berarekin ziren f a b r i k a k o l a g u n e k afari bat antolatzea erabaki zuten, zerrikumea janez diru piska bat atera eta kaltea ordaintzeko asmoz.

Afari horreta tokatu zitzaklan neri lehenbiziko aldiz jendaurrean kantatzea. Igartzabal zen afari horretan. Iiark tentatu runden eta hiruok, Igartzabal, aita eta hiruok aritu ginen ¡oa eta lueg», konlatzen du.

Handik urtebetera Ensebio

Igartzabali omenaldia egin zit z a i o n eta h o n e k b a l d i n t z a bakarra jarri zuen, parte hartuko zuten bertsolariak bertakoak izatea. Gabirian zortzi bat bertsolari ziren orduan poliki egiten z u t e n a k : Luzio Gabiria, Dionisio Antia, Nikolas Etxeberria, Mikel Agirre eta beste zenbait. Horiek eta Murua aitasemeak hartn zuten parte omenaldi horretan.

••Gogoratzen naiz nola egun horretarako nerbioso samar nengoela eta arrebat batek kalmanteak erosi zituen neretzako. Bat hartu nuen eta ez zidan bat ere efekturik egin eta bigarrena hartu nuen segidan afari aurretik. Gero, afaltzen ari nintzela egin zidaten efektua eta buruari eutsi ezinik egon nintzen. Baldintza horietan ez dut usté oso bertso saio ona egngo nuenik», kontatzen du Iñakik.

Sasoi horretara arte Iñakik apenas bertso libururik irakurtzen zuen eta irakurri zituen

Indarrez sobrante dabil Iñaki ere. Apunteriak hutsegiten dio tarteka.

1 995 URRIA [ 1 3

a p u r r a k e r e gutxi b a l i a t z e n zituen. bertso zaharrak ikasteko izugarri memoria txarra baitu.

«Nik izugarri n e k e z i k a s t e n ditui bertso zaharrak. "Eusko gudariak" kantatzen hasi eta erdiraino bakarrik dakidala uste dut eta elizako kantuekin ere berdin gertatzen zait, asmatu egin behar izaten ditut. Inoiz gertatu izan zait elizan, kantu horietako bat jakin ez, asmatzen hasi eta o n d o a n j e n d e a p a r r e z s o m a t z e a . G e r o bai, eskola mestria ikasten ari nintzela, bertso libururik irakurri nuen-, segitu zuen.

BERANDU ESNATUTAKOA Iñakik gaztaro bakeosoa igaro z u e n . «Berandu e s n a t u t a k o a naiz. Txikitan o i n e z ere o s o berandu ikasi ornen nuen. Jan eta lo. besterik ez ornen nuen egiten eta kuman etzanda nere kasa kontuak esan. Amak fraile ¡zango nintzela esaten ornen z u e n . H a m a l a u urte arte ez genuen telebistarik etxean eta a u z o k o taberna hatera joaten gine "Bonanza". "Viaje al fond o del mar" eta horrelakoak ikustera. Hamabost urterekin e d o hasi ginen koadrilan irteten eta ateraldi zelebre batzuekin neskak parrez jartzea beste zerarik ez dut uste egin nuenik», kontatzen du.

Hamalau arte arte Gabiriko e s k o l a n ibili zen eta handik O r d i z i k o L a n b i d e Eskolara pasatu zen elektrizista maestría e g i t e r a . Eskola p r o f e s i o n a l horretan ezagutu zituen Viñaspie. Iparragirre , Tupa, Take eta G o n z á l e z Katarain. Iñaki egun erdia ¡kasketak egiten eta beste erdia Ormaiztegiko Irizar k o o p e r a t i b a n lanean zebilen herri horretako Lankkle Aurrezkian atrakoa egin z u t e n e a n .

Kooperatibako nominaren dirua eraman zuten eta dagoeneko Iñakik fitxa zabaldua zuenez, beregana jo zuten goardia zibilek. Lanean ari zen lekura etorri zitzaizkion lagunak berarengatik galdezka etorri zirela abisu e m a n e z . Atzeko atetik

m e n d i r a i h e s egin z u e n .

«Komentzituta nago ikusi rundírtela t'ta tiro egin ez bazidaten, pena eman nielako izango zen. Sagastian gora igo nintzenean, zakur batzuk somatu nituen atzetik segika eta erreka aldera jo nuen. arrastoa segi ez ziezadaten eta errekaz bidez luzea egin ondoren lortu nuen alde egitera. Madrilen juezarengana aurkeztu nintzen eta Mart u t e n e n e g u n batzuk eginda libratu nintzen. Han ezagutu nuen Otaegi ere. Martutenetetik atera eta handik egun batzuetara eman zuten telediario batean detenitu n i n d u t e n berria. Ni Z u m a r r a g a n n e n b i l e n lagun batzuekin eta sekulako sustoa hartu nuen nere izena telebistatik entzutean», gogoratzen du.

G e r o z t i k ez z n e n I ñ a k i k b a k e r i k izan eta G a s t e i z e r a bizitzera joatea erabaki zuen.

1976a arte egon zen Gasteizen eta soldaduska egin o n d o r e n itzuli zenean hasi zen Goierriko Labide Eskola maisu.

Betsolari bezala gutxi izango dirá bere egitekoari b u r u z k o filosofía hain garbi d u e n i k .

«Bertsolaritza hobeto bizitzeko aitzakia bat izan da nere bizitzan eta ez nuke filosofía hori ezergatik aldatzerik nahi. Ez naiz ezerren forofoa eta bertsolaritzan ere neurri b a t e r a i n o bakarrik n a g o sakrifikatzeko p r e s t . Bizitza g a u z a b a k a r baten ganean oinararitzen duen p e r t s o n a arriskuan biz.i dela pentsatzen dut», esaten du.

Eszeptikoa, irekia eta zentzu komun handikoa. buruari buelta asko eman dizkionaren heldutasuna agertzen du zenbaii gai aztertzen dituenean.

«Nik badakit gehiago saiatuko banintz, bobea izan nintekeela. baina ez nuke preso bat harriari bezala, hankatik bertsolaritzari lotuta bizi n a h i eta k o n f o r m a t z e n saiatzen naiz.

Horregatik ez zait g u s t a t z e n modu obsesibo batean bertsolaritza bizitzea ere. Orain ere normalean, kotxean lanera noala, irratia itzali egin ohi dut.

Nahiago izaten dut nere burua bertsotan jarri eta hórrela, ariketa mekaniko bat bezala, bertsotan egitea. Hori a t s e d e n hartzeko modu bat da. Bertso saio baten aurretik askoz ere konszienteagoa izaten da ariketa hori eta t x a p e l k e t a b a t e n aurretik zer esanik ez eta perfekzio bal ere pretenditzen da momentu horietan. Baina neri beti a r i k e t a m e k a n i k o hori gehiago gustatzen zait. Ariketa mekaniko horretan ari naizela nik fútbol p a r t i d u bat ikus dezaket edo etxeko lanak egin», esaten du.

ENPLEGU BULEGOA

Iñaki Murua Transizioko urte mugitu haietan egin zen bertsolari. -Euskal Herriak biz.i zuen i n j u s t i z i a r e n s a l a t z a i l e izan ginen eta paper hori oso pozik bete z u e n g u r e b e l a n a l d i a k .

Belanaldia e s a t e a n . Telleria.

Olalde, Sebastian, Mendizabal eta ni neu sartzen ditut taldean.

Sarasua, Euzkitze eta Egafta agregatuak dirá», erantsi zuen.

Iñakiren palmaresa Xenpelar sari batekin hasi zen, 79an atera baitzuen bertsolari gazteen sari hori. Durangoko Gazteen T x a p e l k e t a n hiru aldiz atera zuen bertsorik onenaren saria eta Z a l d i b i k o A r t x a n b e r r i n b i g a r r e n g e r a t u z e n . Baina, hala ere, bertsolari gazte hura famara jaurtiki zuen tranpolina 86ko Txapelketa Nagusia izan zen, finalista g e r a t u b a i t z e n Sebastian, Lopategi, Amuriza eta Enbeitarekin batean. Hori eta azken txapelketa nagusian egin zuen zortzigarren postua izan dira bere saririk onenak.

«Ni 1986ko txapelketara joan aurretik plaza asko eginda nengoen, 24 urte bete nituenetik apenas geratu bainintzen.

H o r r e t a n a s k o l a g u n d u el it Sebastianek, hura izan baita 995 URRIA [ I ]

nere enplegu bulegoa», esaten

du.

Gipuzkoako txapelketaren aurrean ez du izena emateko dudarik izan, baina ez. du entusiasmo handirik ere sentitu urrats hori ematerakoan.

-Ezetza emateko aukera ere banuen, baina jendearen mentalitatea dagoen bezala egonda guie belaunaldikoei izena ematea tokatzen zitzaiela pentsatzen dut. Gure belaunaldia 40 urtera h u r b i l d u a d a g o eta gehienez ere beste bi txapelketa geratuko zaizkigu jokatzeko, baina bere garaia baino lehen e r r e t i r a t z e a e r e ez d a g o e l a ondo pentsatzen dut.

Niretzako. bestalde, txapelkta asignatura p e n d i e n t e bat da. batez ere a z k e n t x a p e l k e t a n izan nuen irristadaren o n d o r e eta a r a n t z a hori k e n t z e k o g o g o a e r e b a d u d a l a aitortu behar dut, nolabaiteko borroi bat egin duenaren kontzientzia txarra b e h i n g o z k e n t z e k o g o g o a a l e g i a . Baina ez dut horrek esan nahi sekulakoak egitera noanik. Nere helburua saio t x u k u n a k egitea da eta kito. Txapela anekdota hutsa da testuinguru horretan. Gustatuko zitzaidan txapela jaztea ere, baina besterik gabe. Neri ez lidake ezer berririk aportatuko. Bertsolari tajuzkoa eta estimatua izateko ez dut nik orain txapel horren beharrik. Beste batzuei seguru asko ateak z a b a l d u k o diz.kie, baina neri ezer gutxi emango lidake. Hotz hotzean begiratuta gauzak hórrela kusten ditut.

Gainera aurtengo txapel honek beti izango du "baina" bat. G a z t e b a t e k i r a b a z t e n baclu, o n d o , baina gutakoren b a t e k i r a b a z t e n b a d u , beti esango dute eliteko beste lau bertsolari falta zirela. Hala ere, b a d a u d e gure artean txapela

oso otido ¡antziko luketenak.

Jokin Sorozabal bat, esate baterako, gu baino gazteago da eta ez It'goke bat ere gaiz.ki txapeldun izateko, baina Mendizabali, Telleriari berari eclo niri ez liguke gauza handirik aportatuko.

Gainerantzean txapelketak ez digu onik inori egiten, estutu egiten gaitu, baina derrigortu egiten gaitu egneroko niartxan egiten ez ditugun ariketak egitera. Gu, esate baterako, Sarriegi, Munduate, Elortza eta beste zenbail Zaldibian biltzen gara ostegunero Iraola, Goiburu eta Igartzabalekin txapelketan bakarrik egiten diren ariketak egin eta lagun giroan o n d o pasatzeko», esan zuen.

XABIER ZEBERIO, umorean txapeldun tsasondoko Itsasa baserrian jaio zen orain déla 46 une, Mikel Mendizabalen jaiotetxetik pare bat kilometrora.

Ilamabi senideko familia batean a n a i e t a t i k z e h a r r e n a d a .

bertsotan zerbait ibilia den l'atxi eta eztarritik polipoak kendu o n d o r e n bertsolaritza utzi eta gaijartzaile bezala ezaguna den Nikolasen aurretik.

Koplari gisa umetatik hasia, u m o r e a da b e r e e z a u g a r r i n a g u s i a eta h a n d i s a m a r r a k esaten ere badaki. Horregatik beharbada oso estilo markatua du bertsotan, gaur oso gutxi lantzen den terrenoan, adarjotze eta mozketan alegia, ibiltzen baita seguruen. Goierriko taldeak bertsolari egunetan egiten zituen numeroetan pertsonaia zelebreenak egitea tokatzen zitzaion edo, ez dakigu, perstonaia guztiei alderdi zelebrea ateratzen daki. Edadez besterik tokatzen bazitzaion ere, eskola z a h a r r e k o bertsolaria da eta zortziko txikia da bere neurria.

«Gure baserritik hnrbil bazen Idoia i z e n e k o baserri giroko taberna bat. Hura izan da nere bertso-eskola. Igandetan biltzen ginen han eta tarteka bertsotan aritzen ginen. Gure aita ere ikusi nuen behin bertso bal kantatzen, etxean inoiz. somatu ez bagenu ere. Patxi Oíate ere, Urkikoa, jardun ohi zen. Guk hiru anaiok ekarri dugu zerbait txikitandik. Ni ume bat nintzela hasi n i n t z e n G a b o n Kske>an

koplari. Auzoko baserri guztiak pasatu o n d o r e n d e l a k o Idoia horretan bildu ohi ginen eta igual kantuan segilzen genuen.

Juan Lasa ere, Bixente Barandiaranen ¡loba, gurekin izan ohi zen. Mutikotan hasi eta hogei bat urte egingo nituen nik koplari. Orain ez gara basrriz baserri ibiltzen, eskea egin beharrean irratietara Joan eta kantatu egiten dugu», kontatzen du Xabier Zeberiok.

Xabier orain kalean bizi da, baina bere jaiotxera bueltaka segitzen du, ganadua jarda baitu han, langabezian dagoenez.

Lazkaoko Fundiciones Etxeberrian egin zuen lan 17 urtez eta hura itxi zelarik, ez du lan fijorik aurkitu, tarteka lanakliak izan baditu ere.

«Gure etxetik gora dago Urki bailada eta horko festetan ikusi nituen nik garaiko bertsolari handienak, urte batean Zepai eta Lasarate eta beste batean Uztapide. O r d u a n nik 16 bat urte izango nituen. Hala ere, nere debuta beranduago etorri zen, h o g e i e d o h o g e i t a bal urterekin. I t s a s o n d o k o J e s ú s Letek, "Ibaiertzeek", txapelkela bat antolatu z u e n b e h i n ere plazararik egin gabeentzat eta d o z e n a bal b e r t s o l a r i bildu

Xabier Zeberiok Lazkaomendin praktikatzen du golfa.

I 9 9 5 URRIA £ E

zituen eta ni e n t z u l e bezala agertu nintzen hara. Mikrofonoa hartu eta "ha ornen da ba Itsasa baserriko mutil bat bertsotan egiten d u e n a " , esan zuen eta hórrela, ustekabean, kantatu behar izan nuen. Juan Loiola izeneko bertsolari batekin e n p a t e egin n u e n eta bi aldiz jokatu behar izan genuen d e s e n p a t e a . Loiolak irabazi zuen», kontatzen du.

Anaietan zaharrena izaki eta aila hila z u t e l a k o , ez z u e n Xabierrek soldaduskarik egin eta adin horretan hasi zen inguruko txapelketatetan parte hartzen.

Igartzabal azkar anteratu zen Itsasondon gertatuaren berri eta Osinalde sarirako dei egin zion.

«Beti sariren batekin itzuli nintzen Osinalde saritik. Bigarren aldiz joan nintzelarik. Otamendirekin desenpata jokatu o n d o r e n geratu nintzen bigarren eta 1973an hiru sari ekarri nituen etxera: Osinalde saria iraba/.i nuen batetik, Idiazabalgo Zepai saria bestetik eta Orixe saria eman zidaten azkenik». esan zuen.

Hortik txapelketa nagusira egin zuen salto, Mitxelenaren ordezko bezala.

«Txapelketa bukatzen ari zela gaixotu egin zen Mitxelena eta ni suplenteen zerrenda lehenbiziko nola nengoelako deitu zidaten. Igande batean bakarrik kantatu nuen, baina oso saio polita egin nuen eta Mitxelena piska bat l e h a n g o g a i x o t u balitz, fnialera saruko nintzela esan zidaten juradukoek», gogoratzen du.

Orain dela lau urte finalerdietara iritsi zen Gipuzkoako Txapelketan.

Ez da Xabier Zeberioren palmaresa beste mundukoa, baina hala e r e plaza a s k o e g i t e n dituen bertsolaria da. Bere izakera eta estilo biziaren berri Bertsolari Egunetan Goierriko Taldeak egin ohi zuen numeroetan ematen zuen ezagutzera neurri handi batean.

UMOREAREN HUTSUNEA «Nik bertsotan suerte handi bal

dut: neri umorea gustatzen zait eta publikoak umorea eskatzen dit. Umoreak sekulako garrantzia izan du bertsolari zaharretan eta gaurkoen artean sekulako hutsunea dagoela e s a n g o n u k e . G a u r k o gazteek b e s t e modu hatera egiten dute bertsotan, baina hori halaxe ikasi dutelako da. Guk lagunartean ikasi g e n u e n b e r t s o t a n eta gaurko gazte askok bertsoeskola batean. Bakoitzak berea du. Nik, tamalez, ez dut eskola handirik. Egukaria irakurtzen dut egunero, besterik ez. Haiek rimak tolestatzen ikasi d u t e .

Guk adarra jo eta tarteka astakeriak esaten», jarraitzen du.

Zortziko txikia eta hamarreko txikia dirá bere neurri maiteenak. «Nik ez dut entenditu sekula bertso luzeak kantatzeko jendeak d u e n g o g o hori, gauza gehienak zortziko txiki batean esateko modukoak d i r e n e a n . Gu etorri h a n d i k o bertsolariak gara, baina esan beharrekoa azkar esaten dakig u n a k . Neri gai batí b u r u z hiru bertso b o t a t z e k o esaten didatenean, ez dakit zer egin Hiru bertso nik berotzen hasteko behar izaten ditut bertsoafari batean eta gero ez dakigu isiltzen. llorregatik ni ez naiz oso o n d o moldatzen txapelketan. Txapelketa saio mugatuegia da neretzat. Ez da nerbio kontua. Egia da, nerbioak ere hor daudela, baina txapelketako muga horiek jartzen naute urduri eta aldez aurretik hasten naiz kezkatzen eta hori loan nabaraitzen da batipat.». esan zuen.

Aurtengo txapelketaren final e r a k o ez d a u k a p r o n o s t i k o erabatekorik. «Sorpresak egon daitezke. Murua, Sorozabal eta Mendizabal sartuko dirá. Millan Telleria ere bai, oso ondo baitabil aspaldian. Maddalen eta Mendiluze ere bai eta Irazu ere bai seguru asko. mutil hori hazi egiten baita milaka l a g u n e n aurrean eta hortik aurrera sorpresak egon daiteke», erantzuten du.

1 995 URRIA [ H

OLALDE, ardi galduaesus Iribar "Olalde", Zestoako Lili auzoan jaio zen, Olalde baserrian, 1956an.

Oria hibaiaren ertzean sortu zen Goierriko belaunaldiaren kide da, beraz, adinez eta giroz, baina ez du talde horren barman funtzionatu.

Aitona z u e n b e r t s o z a l e amorratua, bertso zahar piloa zekien buruz, baina Jesús lagunartean egin zen bertsolari.

«Elgetzu b e r t s o l a r i a k izan zuen horretan eraginik gehiena. Koadrilako neska batekin irteten hasi zen bertsolari hori eta bera izan zen animatu ninduena. Ordurako gu lagunartean aritzen ginen. Soldaduskako despedida afari batean kantatu nuen lehen aldiz. Elgetzu bera zen bertsotan eta tentatzen hasi zitzaidalarik, ez n u e n b e s t e e r r e m e d i o r i k izan. 19 urte nituen nik», gogoratzen du.

Olaldek bazuen auzoan bertsolaririk. Lilibe bertsolaria, esate baterako. ingurukoa da, baina harreman pertsonalak bazituen ere, ez zuten sekula elkarrekin bertsotan egin.

• Lilibe auzoa n u e n nik eta Zestoan. bestalde, llztapide zegoen, Uztapide bertsolaiaren ¡loba. Bi horiek bai ibiltzen ziren elkarrekin kantuan. baina ni gazleegia nintzen Liliberekin topo egin eta betsotan egiteko.

Koadrilakoek egiten g e n u e n elkarrekin bertsotan. Edozein aitzakia ona izaten zen horretarako. Sekulako gogoa genuen e d o gogoa nuen nik behinik behin. Eta bertsotarako talenlua inportantea da. baina gogoak ere izugarri balio du», segitu zuen.

Soldaduskako despedida horretan lehen aldiz jendaurrean kantatu eta laster deitu zion Elgetzuk Garain kantatu behar zuela esanez. «Nik ezetz erantzun nion, ez ninlzela gauza

jendaurrean kantatzeko, baina hark kartelak ere eginak zeudela erantzun zidan eta Caraira Joan behar izan nuen Santiago egun batez festetan kantatzera.

Elgetzu bera, Ziarda, Solozabal eta nen ginen, Etxezarreta gaijartzaile zela. Urte horretan bertan s o l d a d u s k a r a Joan baino egun batzuk lehenago Lizardi sarira aurkeztu nintzen eta laugarren edo bosgarren geratu.

Garai horretan beti prest nengoen bertsotarako eta progresio nabarmenak egiten nituen.

Soldaduskak hautsi zidan marixa hori. Gehienez ere kartaz b e r t s o b a t z u k idatzi n i t u e n Melillatik. Sekulako atzerapena jasan n u e n eta e t x e r a itzuli nintzelarik. erabat erdoilduta nengoen eta garai liartako txapelketa guzlietara a u r k e z t u z egin behar izan nuen berriro errodajea. Xenpelar, Lizardi, Gabiria, Zaldibia eta Bizkaian zehar egin ziren gazte txapelketetan hartu zuen parte. Txapelik ez nuen eskuratu. baina

bigarren postu batzuk eta bertsorik o n e n a r e n sari b a t z u k ekarri nituen», segitu zuen.

Amurizaren lehen Tapelketa Nagusian hartu zuen parte eta geroztik txapelketa nagusi guztietan ibili izan da, zenbaitetan s e m i f i n a l e t a r a iritsiz. Baina Olaldek ez du ez. txapelketa niailan eta ez herri bertsolaritzan puntako posturik lortu.

•Lehen esan d u d a n bezala, anbizioa oso i n p o r t a n t e a da b e r t s o t a n eta nik ez n u e n g o g o r i k izan b e r t s o l a r i t z a n bakarrik nere ahalegnak zentratzeko. Bizitzan gauza askotan jarri behar izaten da burua eta nik ere aukera batzuk egin ditut. Bertsolaritzaz azken batean t x a p e l k e t a d a t o r r e n e a n arduratzen naiz piska bat eta gainerantzean jolas bezala hartzen dut», esan zuen.

Itziarko makina-herraminta taller txiki batean egiten du lan p r o d u k z i o - a r d u r a d u n bezala eta egiteko horrek ematen dizkio eguneko ordurik gehienak.

Orain déla urte d e z e n t e , lan aldetik arinago zebilenean, Zumaiako ikastolan bertsoeskolaren ardura eraman zuen Joanito Dorronsorok hala eskatuta. Jon Maia, Aizpurua biak eta gaurko beste zenbait bertsolari gazte berarekin ikasiak dirá.

Orain, ordea, ez du horretarako denborarik eta plazarik ere apenas egiten duen, «urtean 4-5 saio bakarrik eta afariren batzuk», esaten du.

Txapelketaren aurrean. hala ere, izena einatea erabaki zuen «F.rrazena ez joatea zen baina parte hartzea tokatzen zitzaidala pentsatu nuen. Bide batez txapelketak piska bat prestatzeko aitzakia emango dit. Oraindik ez naiz hasi baina o p o n e n ondotik hasiko naiz Zarauzko taldera bertsotara joaten eta taide horretan gauzak oso serio e g i t e n dirá. A s k o t a n p l a z a baten kantatzea bezain gogorra da talde horretan kantatzea.

Arrutik prestatzen ditu gaiak toidisaletxctarrak etxeko balkoian.

I 995 URRIA [ D

eta hura ez dagoenean Nikolas Zendoiak. Saio lioriek eta bertso liburu b a t z u k irakurtzea ¡zango da nere t x a p e l k e t a k o prestaketa», esan zuen,

LOIDISALETXEtarren saga. r r e z i l g o Loidisaletxe baserriko horma zaharrek hamaika bertso entzundakoak izan behar dute beren denboran. Kontatzen dutenez, behin aitona ikusi ornen zuten Errezilgo taberna batean bere sei semerekin bertsotan. Sei seme horien anean bik etnan zuten ezagutzera b e r e n izena Euskal H e r r i a n b a r r e n a : A n t o n i o Maria Eizmendi "Loidisaletxek" Hegoaldean eta Juan José Eizraendi "Errezilek" Iparraldean.

Beste lauak e r e k a n t a t z e n ornen z u t e n eta I p a r r a l d e k o osaba hil zen arte Gabon Zaharretan basrrian bildu ohi ziren gaupasa bat egiteko. Seme-alaba eta emazterik g a b e etorri ohi ziren eta beren afana liori izaten zen, afaldu eta gau osoa bertsotan egitea.

Juan José Eizmendi, "Loidisaletxe" bigarrenak bakarrik izaten zuen sarbidea bertsolarien hilera h o r r e t a n . G o g o r a t z e n duenez, lo saioa egin eta goizaldera esnatzen z e n e a n ere oraindik han segitzen ornen zuten kantari aita-osabak.

Bere aita eskola z a h a r r e k o bertsolaria zen goitik behera, lehen hiru bertsoak kantatuz gero, beste mila ere kantatzeko i n o l a k o a r a z o r i k ez z u e n a , «Mozketa zen b e r e t u e r t e a .

Errezilen beti izan da egoki hitzegiteko ohitura bat jendaren artean, orain galtzen ari bada ere. Gauzak borobil esanez eta ateraldi zorrotzak eginez hitzegitea estimatu egiten zen eta arte bat bezala lantzen. Nere aita gizarte horretako bertsolaria zen. Ateraldiak botatzea zen

kontua eta bertsoa a z k e n e k o ateraldiarekin kargatzen zuen.

Bien b i t a r t e a n p o l o a egiten zuela? Poto bat zer zen ere ez dut usté zekienik eta nik esplikatuta e n t e r a t u z e n . Hark potoa bidé erdian kantatu ezinik geratzea zela p e n t s a t z e n zuen eta oso gutxitan geratzen ziren haiek bidé erdian kantatu ezinik», esaten du harén semeak.

ANTEZEDENTEAK Juan José Eizmendi "Loidisaletxe II" behin Aiara bertsotara Joan eta tabernatik kalera ateratzera zihoala, gizon batek bidea moztu ornen zion : "lli L o i d i s a l e t x e r e n s e m e a haiz.

E z k e r r e k o b e g i a r e k i n igual igual b e g i r a t z e n d u k " , esan ornen zion. Bertsotan ere tankera bera ornen dute. Juan José Antonio Mariaren semea da eta "Errezil" bertsolariaren besoetakoa. Antezedente horiekin ez da h a r r i t z e k o a b e r t s o t a r a k o sena mutikotatik ekartzea.

«Umetatik ikusi ditut bertsolariak etxean eta inguruan, baina ni neu ez nintzen horren goiz hasi, hogei urterekin hartu bain u e n p a r t e O s i n a l d e sarian Gabirian, aitari Errezilen omenaldia egin zioten egun berean.

Ordurako, noski, lagunartean kantatzen nuen, baina egundo ez jendaurrean.

Juan José 1960ko martxoaren 25ean jaio zen. Oso mutikoa zela hasi zen Santaeskean eta, noski, koplari lanak egitea tokatzen zitzaion beti. Irratiak orain telebistak adinako garrantzia izan zuen o r d u a n bertsozaletasuna zabaltzen eta bolumena topean jarrita egoten zen irratia Loidisaletxen bertsoak ematen ziren guztietan.

Hamalau urte bete zituenean, arrebak Eibarren zuen Maixa tabernara bidali zuten pintxe 995 URRIA [ E

bezala eta urtebete egin zuen herri h o r r e t a n eta han ikasi zuen erdara ere. Etxera itzuli eta 16 urterekin Azpeitiko Muebles Alberdin hasi zen lanean.

Soldaduskatik bueltan bi urte b a s o a n ere ibili zen l a n e a n , arik eta Elgoibarko taller batean lana a u r k i t u z u e n a r t e .

Orain Azpeitiko Ornan egiten du lan.

«Bertsotan 16-17 urterekin hasi nintzen lagunarteko giroan. Auzoan banuen nik Loidi Txikia esaten zioten lagun bat, ni baino bizpahiru urte zaharragoa. eta askotan egiten genituen bertso saioak. Ni baino h o b e a z e n , b a i n a uizi egin zion. Nik hogei urte nituela Igartzabal etorri zitzaidan bazekiela bertsotan egiten nuela eta Gabirira joan behar nuela esanez. Joan nintzen eta gutxienez gazteenaren saria irabazi nuen, bestela gauza handirik egin ez banuen ere», gogoratzen du.

S o l d a d u s k a egin eta g e r o sariketa horretan bertan bigarren geratu zen urte batean eta txapeklun 84ean.

Beste sariketa askotan hartu du parte eta Aiako Zortzi Herri Mugakideen arteko Txapelketan, esate baterako. bigarren geratu zen.

Bertsolari bezala bizi izan d u e n esperientzia fuerteena, hala e r e , 8 9 k o T x a p e l k e t a Nagusia izan du, t'inalisten mugan geratzea lortu baitzuen, kanporaketetan oso ondo ibili ondoren. Txapelketa horrek eman zituen sorpresa ugarien artean bat Loidisaletxerena izan z e n , 29 u r t e k o mutil g a z t e h o r r e n estilo k l a s i k o a r e k i n hanituta geratu baitzen jende asko. Geroztik askotan aipatu da, b e r t s o e s k o l e t a t i k atera diren betsolariekin gonbaratuta bere ahotsak baduela halako freskotasun eta n a t u r a l t a s u n

bal.

«Caire garaian gazte mailako t x a p e l k e t a r i k ez z e g o e n eta guk s o l d a d u s k a a u r r e t i k ez genuen lagunarteko bertsolaritza besterik ezagutu. Horregatik bertso-eskolatik datozenak hobeto prestatuta ikusten ditut, askoz ere bertso teknikoagoa egiten d u t e ela p u n t u a t z e k o h o r i x e b e h a r da t x a p e l k e t a b a t e a n . Bertso-afari b a t e a n beharbada txisparik eta belozidaderik ez dutela nabarituko zaie, baina txapelketa batean o s o o n d o m o l d a t z e n dirá.

Horregatik beharbada nik txap e l k e t a b a t e a n erdi g a l d u t a nabilen sentipena izaten dut.

Askotan nerbioei botatzen diegu kulpa, baina ez. da liori bakarrik.

LJste dut, ez diedala gaiei heldulekurik aurkitzen. Txapelketan oso gutxitan egin dut nik g u s t o ko saiorik», esaten du.

Aurtengo txapelketara joatek o d u d a h a n d i a k izan ditu.

«Elkar berotuta goaz txapelketara, t a l d e a n b i l t z e n g a r e n a k elkar hartu dugulako. Urtean zehar betiko martxan ibili naiz plaza askorik egin gabe, e d o esajeratu gabe behinik behin.

Plaza fijo samarrak ditut eta ez dut usté txapelketara aurkeztu edo ez nere kasuan eragin handirik d u e n i k . A n t o l a t a i l e e k badakite bakoizaren berri eta d e i t u e g i t e n didate», segitu zuen.

Bernardo Azpillaga, Olsaso, Lizarreta, Andoni Larrañaga, Juan José, alaba txikienarekin.

Koldo Zelaia eta Loidisaletxe Errezilen biltzen dirá bi astez b e h i n e n t r e n a m e n d u gisa.

«Lehen ez nintzen joaten, baina t x a p e l k e t a r e n aitzakian hasi nintzen taldera arrimatzen. Taldekeo gehienak apuntatu dirá, Koldo izan ezik denak», esan zuen.

Bere b o r o n d a t e z finalean zein saratuko lituzkeen galdegitean, honela e r a n t z u n z u e n .

«Bosteko bat apartatuko nuke nahiko seguru finalean sartuko dena: Murua, Mendizabal, Sorozabal, Maddalen Lujanbio eta Irazu, baina hortik aurrera ere asko daude sartzeko modukoak».

SOROZABAL, bi belaunaldien zubi. o k i n S o r o z a b a l atlinez bertso eskolatik jaiotako bertsolari zenbaiten kidekoa da. Arantzazu Loidi, Aitor Sarasua eta Félix Iñurrategi, esate baterako, bere kintakoak dirá. I967ko otsailaren 4ean jaio zen Andoiainen, baina ez da betrso-eskolako bertsolari tipikoa eta are gutxiago eskola zaharrekoa.

«Bertso-eskola bateko disziplina b a i n o i n p o r t a n t e a g o a da lagun arteko giroa eta horixe izan nuen nik. Andoaingo LasaIlen FP egiten ari nintzela euskara erakusten zigun maisuak animatu gintuen bertso-eskola bat sortzera, orduan dagoeneko nahikoa zabaltzen hasiak baitzeuden eta Otaño bertsolaria maisu genuela hasi ginen biltzen. Talde hartatik apenas bertsolaririk ateta den Oiartzabal eta biok izan ginen hasieran elkarrekin mugitzen hasi ginenak. Biok joan ginen etxean ezer esan g a b e Zaldibiko Artxanberri sariketara, bertsoeskolan hasi eta handik urtebetera. Baldin oso gaizki atera-

995 URRIA D 3

tzen b a z e n , ez g e n u e n inori ezer esateko asmorik. Etxekoak. nahiz adiskideak, egunkaritik enteratu ziren. Bizpahiru u r t e ibili g i n e n e l k a r r e k i n Oiartzabal eta biok. Besteak, Geregi anaia biek, Eusebio eta Xabierrek, edo Arruti izeneko batek oraindik ere goizeko 3ak aldera kantatuko dituzte bertsoak noiz behinka, baina ez dute jendaurrean inoiz kantuan egin.

Hirn h i l a b e t e b a k a r r i k egin g e n i t u e n guk b e r t s o - e s k o l a horretan, baina oso ondo aprob e t x a t u a k izan ziren. O t a ñ o bertsolaria o.so zorrotza zen eta sekulako bertso jarri piloa ikasi behar izan genuen buruz. Otaftok baserrian egiten zuen lan eta berak ahal zuenean biltzen g i n e n . Behin, lan a s k o r e k i n zebilen bolada batean, ¡gande goizeko 8etan zitatu gintuen b e r t s o - e s k o l a r a k o erabiltzen g e n u e n Lasalletarren eskola a z p i k o l o k a l e a n . Kla d e n o k Joan ginen. Hortik atera kontuak zer g o g o a r e k i n joaten g i n e n . Lehen e s a n dut eta berriro e s a n g o dut, bertsoeskolako metodoak eta disziplina b a i n o g a r r a n t z i z k o a g o a k dirá lagun arteko giroa eta guk hori g e n u e n . Orain a n t z e k o zerbait somatzen dut Tolosako bertso-eskolan ere. Eskolatik k a n p o lan a s k o egiten tinte.

Alfontsok. Bixentek eta duten giroa genuen guk ere eta okasioa genuen guztietan bertsotan egiten g e n u e n g u i e artean», gogoratzen du.

Ez zuen Jokinek etxetik bertso afizioa heredatu. Aita zalea da. irratiz bertsoak e n l z u t e n ditu. baina ez zuen horrek eragin berezirik izan. Hala ere. hiru hilabeteko bertso-eskolan eta lagunartean lehen urrat.sak ematen dituen 17 urteko gazte horrek hasi eta urtebetera egin zuen bere lehen jendaurreko saioa Zaldibian.

«Amuriza eta Lopategi herriz herri zebiltzaneko garaiak ziren haiek. Bikote hori zen ¡aialdi h a n d i e t a k o kartelik o n e n a .

Ordurako gu ¡aialdietara joaten

hasiak geunden eta bi bertsolari horietaz gain Lazkanorekin ere gogoratzen naiz, momentu horretan sasoirik onenean baitzegoen. Sebastianek txapelketa nagusia irabazi zuen urtea da hori, 84a, guk debutatu genuen urtea alegia». esan zuen Jokinek. lWSean, 19 urterekin, Gabiriko sariketan hartu zuen parte eta Zarauzko Lizardi eta Errenteriako Xenpelarren ere bai.

1986an Lizardi saria eta Xenpelar saria irabazi zituen.

1989an Zaldibiako Artxanberri saria irabazi zuen. Ordurako plazak egiten hasia zegoen eta jaialdi handitan parte hartzen ere bai.

LJrte h o r r e t a n T x a p e l k e t a Nagusian hartu zuen parte eta hiru punturengatik geratu en íinalaren atarían.

Gauza beretsua gertatu zitz a i o n 1991ean G i p u z k o a k o T x a p e l k e t a n . Euskal Herriko azken txapelketa nagusian finalista geratu zen. bertsolarien elitean sartuz.

«Nere progresioa mailaz mailakoa izan da, poliki poliki eman ditut saltoak, baina hor badago beste kontu bat aipatu nahi nukeena. Bertsolari gazteak beti n o b e d a d e izaten dirá eta gazte direlako egiten zaie leku bat, atzetik datozen gazteagoek leku hori kentzen dieten arte. Gazte zarelako plazak egiten ari z a r e n e a n , aurrera egiteko bideak urratzen asmatu behar da eta nik horretan suertea izan dut. Bertsolari gazte dezente ezagutu ditut 13 edo 16 urterekin errebelazio izan direnak eta "gazte p a p e r e a n " urtebete e d o bi egin ondoren desagertu direnak. Garai batean Jon Sarasuari eta bioi tokatu z i t z a i g u n g a z t e p e p e r hori betetzea. Ondoren Jon Maiari, Maddalen Lujanbiori eta Irazuri

1 9 9 5 URRIA

[ Q

tokatu zaie p a p e r hori b e t e tzea», esan zuen.

BI ARRAZOITXAPELKETAREN ALDE

Bi arrazoi sendo izan ditu Jokin Sorozabalek aurtengo txapelketan izena emateko.

•Buelta batzuk eman nizkion buruari erabakia hartu aurretik eta lagn batzuekin ere kontsultatu nuen eta bi arrazoi ikusten nituen izena ematearen alde.

Alde batetik gazteegia ikusten nuen nure burua horren azkar txapelketari ihes egiten hasteko. Sarasuak eta Euzkitzek baino urtebete gutxiago dut, Hori b a t e t i k eta b e s t e t i k ez naiz Sebastian e d o Egaña bezala inoiz txapeldun izana. Oraindik saiatu egin behar nuela erabaki nuen, ondorioz. Bigarren arrazoi bat ere banuen, ordea. Ni oso aniniatuta sentzitzen naiz eta aurreko txapelketako tnarka berdindu nahi nuke gutxienez.

Aurreko txapelketetara oraingoan baino askoz ere konfidantza gutxiagorekin Joan nintzen eta e m a i z a o n a k lortu nituen. Aunen konfidantza gehiagoz noa. naiz eta horrek ez d u e n e s a n nahi e m a i t z a h o b e a k l o r t u k o ditudanik», esan zuen.

Bestalde, Jokin Sorozabalek aitortzen duenez, txapelketak badu bere gantxoa. «Ondo egiten baduzu, sekulako ohiartzuna lortzen duzu», segitu zuen.

Bere ustetan, gazteek beren lekua poliki poliki konkistatu b e h a r d u t e . «Ez da hau nere ikuspegi partikularra. Nere ikuspegi pertsonaletik berdin zait zein iristen den finalera.

Baina ikuspegi zabalago batetik begiratuta. komenigarria ikusten dut Muruak, Mendizabalek, Telleriak eta abarrek hor goian segitzea, zer aportatu handia d u t e l a k o . Izugarri p o z t u k o nintzateke baldin Telleria batek

finalean sartzea lortuko balu, suerte txarra izan duen bertsolaria d e l a k o . I.oidisaletxe, Zeberio eta gisakoak sartzea ere oso komenigarria izango da, baina ez dut nik denentzako lekurik ikusten, azken batean gazteek ere hor b a i t a u d e elitera s a r t z e k o g o g o a r e k i n .

Hala ere. gazteek beren lekua poliki poliki egin behar dutela pentsatzen dut», esan zuen.

OLASO, azken txapelketako sorpresa. xapelketaren aurrean pereza sentitzen nuen, baina dudarik ez. Beharbada ni beti ni baino edade gehiagoko bertsolariekin ibilia naiz eta orain txapelketa honetan lehen aldiz ni baino gazteagoak ikusten ditut gehienak. Kontrario gazteegiak dirá nere gustorako, b a i n a izena e m a n a u r r e t i k

banekien hori hórrela gertatuko zela», esan zuen José Martin Rezabalek, Olaso bertsolariak.

Aiako Olaso baserrian jaio zen orain déla 52 urte eta etxekoengandik jaso zuen bertsotarako afizioa. Soldaduska Patxi E t x e b e r r i a r e n iloba b a t e k i n egin zuen Madrilen eta hura izan zen bere bertso-eskola.

«Soldaduska egin eta etxeratu nintzenean antolatu zuten hain justu Aiako Bertsolarien Txapelketa. José Mari Lertxundi, José Antonio Manterola, Markos Manterola, Jesús Etxabe, Nikolas Zendoia, Otarnendi eta Markos Lertxundik hartu zuten parte txapelketa h o n e t a n ni neu tartean nintzela. Neretzat jendaurreko lehen saioak izan ziren. Hiru urtean erreskadan egin zen txapelketa hori eta laugarrenean Aitarrekin Mugakide diren Herrien arteko Txap e l k e t a bat a n t o l a t u z u t e n .

Zizurkil, Usurbil eta beste zenbait herritako bertsolarien aurka antolatu ziren saioak. Otarnendi, Zendoia eta Lertxundi izan zirenn Aiako txapelketa horieien irabazleak», gogora-

tzen du.

O l a s o r e n p a l m a r e s e a n ez dago txapel askorik. Gabirian bertsorik o n e n a r e n saria jaso zuen behin eta bere markarik onena orain lau urte egin zuen Gipuzkoako Txapelketakoa da, finalista geratzea lortu baitzuen.

Harén freskotasun eta estilo zorrotzak jendea harritu egin z u e n eta o n d o k o bi u r t e t a n s e k u l a k o p l a z a p i l o a egin zituen J o s é Martinek, martxa hori a z k e n bi u r t e t a n a s k o moteldu bada ere.

Txapelketako finalari begira faboritoak aukeratzeko orduan, Murua, Sorozabal, Mendizabal, Telleria eta Loidisaletxe ikusten ditu bertsolari helduen aldetik eta Maddalen, Irazu eta Mendizule gaztegoagoen artetik, Txapelketari begira Errezilgo Erniope s o z i e d a d e a n biltzen hasi ziren hamabostean behin eta poliki poliki entreamendua gehituz joan dirá, azken akli h o n e t a n astero bilduz. Talde h o r r e t a r e a biltzen da, urruti samarrekoa bada ere, Lizarreta.

Olaso, Loidisaletxeren alaba zaintzen.

1 995 URRIA [ E

LIZARRETA, bakarlari bat. ose Anjel Salegi "Lizarret a ' Itziarlik Lasturrera bidean d a g o e n Lizarreta baserrian jaio zen 1966an.

Hogeita bederazi urte ditu, b e r a z , eta a d i n e z , giroz eta heziketaz Olaso, Azpillaga eta baserri g i r o k o b e s t e zenbait bertsolari gazteren kideko dela esan daiteke. Haiek ez bezala, ordea, isla bat bezain bakarti a g e r t z e n da Lizarreta Itziar aldean, Olasok Aia eta Zarauzk o k o a d r i l a izan b a i t u beti ondoan eta Bernardo Azpillagak berriz Errezilko lagunak.

Loidisaletxe bera tartean dela.

«Nik ez dut ez familian eta ez inguruan ere bertsolaririk ezagutu. Amaren aldetik Zubeltzut a r r e n k a s t a k o a naiz, b a i n a urruti samarretik eta etxean ez dut nik bertso-goserik somatu.

Eta, hala e r e , time u m e t a t i k gustatu zait neri bertsoa. Gaur telebistaz bertsoa askok gozatzen duten bezalaxe, gozatzen nuen 10 bat urte nituela irratitik eta irratia izan zen beharbada ni zaletu n i n d u e n a . H a n d i k urte batzutara, 14 edo 15 nituela, gogoratzen naiz ñola Lizaso, Lazkano eta beste zenbait bertsolari ezagutu nituen Lasturko festetan. Orduan ere koadrilako lagunak paso egiten zuten eta ni han geratzen nintzen bakarrik haiei e n t z u t e n . Ez n u e n inguruan bertso girorik, baina ordurako hasia nengoen nerekasa bertsoak egiten. Hori bai, isilka k a n t a t z e n n i t u e n eta hórrela bakarka segitu n u e n arik eta Lasrturko jaietan 18 edo 19 urte ituela Aittola ezagutu nuen arte. Lizasok eta Aittolak animatuta joan nintzen Osilalde sarira hogei urterekin», kontatzen du Lizarretak.

Lau aldiz hartu zuen parte geroztik José Anjelek Osinalde sarian eta hurbil samar ibiliagatik ere ez zuen inoiz etxera txa-

pelik ekarri. Zaldibiko Artxanberri saraiketan parte hartua da, laugarren geratuz. Etxean duen txapel bakanetakoa Zumaian jokatu zen sariketa batekoa da.

Anatxen kinta berekoa da eta Bernardo Azpillaga, Loidisaletxe eta Olasoren kide kontsideratzen da giroz eta heziketaz.

Adinez Sorozabal ere koadrila honetan sar daiteke, bertsolari b e z a l a b e s t e maila b a t e a n badabil ere.

«Lehen Jon Maiarekin egiten nituen plaza batzuk, baina azken bolada honetan Olasorekin gehiago ibili naiz, oso plaza gutxi e g i t e n b a d i t u t e r e .

Horregatik Errezil aldean biltzen ziren bertsolariengana arrimatzen hasi nintzen, erdoiak ez nagitzeko. Baina lanarekin ere ez daukat libértate handirik.

Lasturgo h a r r o b i a n palista bezala e g i t e n dut lan eta bi astetatik behin guez egitea tokatzen zait. Gauez lan egiteak bilera horietara joatea galerazten dit.

Aurtengo txapelketari begira lau bat beterano seguru jotzen ditu finalerako. «Eta Loidisaletxe ere sartuko dela pentsatzen dut. Seigarren Sarriegi jarriko nuke eta Maddalen eta Irazurekin o s a t u k o litzateke faldea.

Baina sorpresak egon daitezke.

Alfonso Jiménez izugarri ondo ikusi dut nik. Mutrikun, esate baterako, sekulako saioa egin zuen», segitzen du.

«Gai bat eman eta hiru betso osatzen ez dago horiek hausterik. Alde b a t e t i k p a z i e n t z i a hartzen dute gauzak pentsatzeko, bertsoa osatzeko eta bestetik tranpa guztiak ikasita daude. Nik berriz ez dut horretarako b a l i o . J e n d a u r r e a n gaia e m a n eta a z k a r h a s t e n ez b a n a i z , o k e r r a g o izaten da.

Momentu horietan segundoak 1 995 URRIA [ E

minutu egiten zaizkit eta nik bukaera eta pare bat rima moldatuz gero, hasi beharra izaten dut. Gure taldera etortzen da Andoni Larraftaga ere eta hari ikusten zaio zer eskolatakoa den: bertsoa kasik osorik moldatu arretik ez da kantuan hasten», esaten du.

Bera, ondorioz, esperantzarik gabe doa txapelketara. «Oso nerbioso jartzen naiz eta inórala e r e ez d a u k a t o s o g o i a n .

Hiru bat egun lehenago gaizki lo egiten hasten naiz eta izan ditut mikroa aurrean dúdala ametsetan esnatutako gauak», esan zuen.

JON NARBAIZA, belaunaldi galdu baten esponentea. ertsolariaren lana ez da saioarekin bukatibertso zen. Ez dirá dibo haun-

B

;diak bezala eszenatokia utzi eta kamerinora itzultzen.

Zuzenean publikoarengana jeitsi b e h a r izaten dtite eta h a n aldekoen diosalei eta adarjotzaileen zirikadei e r a n t z u n e z segitzen dute beren egitekoan.

J o n Narbaiza ezin da esan punta-puntako bertsolaria denik edo aurkeztu den txapelketetan ez du lortu eliteko taldetxoaren baitan sartzerik, baina bertsolariaren bigaren egitek o a r i b a g a g o z k i o , ez d a g o dudarik sailkapeanean oso goian dabilela, jendearekikoa egiteko behar den agoantea ez ezik, artea baitu.

O k u r r e n t e a da, a n e k d o t a k kontatzen daki, aktore on bat da historiak narratzen eta hala

beliar denean badaki pitin Wat k o m i k o a i z a t e n e r e . Berak ondoen ezagutzen dituen pertsonaiak bertsolariak dirá eta horien nortasuna bizpahiru pintzeladatan pintatzen gutxi dira bera bezalakorik. Uztapide, Baserri, Lasarte Lazkao Txiki eta Mitxelena ez ditu beharbada erabat hurbiletik ezagutu, baina horiei buruz izugarri daki eta horien gorabeherak aipatzen dituenean, bertso zaharrak tartekatu olii ditu, beren ahotsaren tinbrea eta tonua imitatuz.

Jon Narbaiza belaunaldi galdu baten esponente da. 1949an ¡aio /en eta hogeita hamar urte beteak zituen txapelketa nagusia parean tokatn zitzaionean.

Ez zuen beraz gaztea zelarik indarrak probatzeko aukerarik izan.

Badaude hor Ziolar, Aittola, Otaño, Elgetzu, Muñoa eta beste z e n b a i t b e t s o l a r i k o s a t u duten belaunaldi bat desanima-

turik inora gabe galdu dena.

Hortik Larrañaga eta Narbaiza salbatu ziren.

Jon Eibarko Eskaregi Errota i z e n e k o b a s e r r i a n jaio zen 1949ko e k a i n a r e n 9 a n . Aita bertsozale amorratua zen eta soinu txikia a u z o k o g a z t e e i erakusten ere ikusita dago Jon eta Usartzako erromerian soinua jotzen ere bai. Geroxeago Santa Ageda e s k e a n ezagutu zuen beste batek utzitako soinuarekin eta bertsotan ere ba ornen zen bertsoren bat e d o beste moldatzeko adina. Jonek 18 urte zituenean hil zen.

H a m a z a z p i u r t e r e k i n egin zuen debuta Arraten San Isidro egunean. Egun horretan bertsolariak e k a r t z e n z i t u z t e n eta maiz Arrate Irratira eramaten zituzten saioren bat grabatzera.

O n d o r e n Cantabria jatetxera joaten ziren bazkaritara.

«Eibar alde hau ez da oso bertsoleku ona, baina Arrate erabat baserritar girokoa zen

eta e d o n o r k p r o b a t z e n zuen bere burua bertsotan. Batzuek ez zuten bi puntu segidan osatzeko abildaderik izaten, baina edozein aitonak kantatzen zuen m u t u r r a k piska bat beroztuz gero eta gu ere tartean i b i l t z e n g i n e n . H a m a i k a b e r t s o erdi k a n t a t u e g i n g e n u e n guk osoak kantatzen ikasi b a i n o l e h e n . Nik n e r e b u r u a z zera e s a n d e z a k e t , hamabost edo hamasei urterako gauza nintzela konfidantzazko lagunen artean bertsoak kantatzeko, nolabaitekoak ¡zango ziren baina. Ordurako amaren izkutuan Usartzako erromeriara joaten ginen eta handik etxerakoan bertsotan etortzen ginen. San Isidro egun batean Arraten idi-demak eta bertsolariak ziren. urtero bezala. eta Lodisaletxe bakarrik etorri zen.

Bakarrik kantatu beharra tristea izaten da eta hura kantuan hasteko ordua iritsi zenean. lagunak hasi zitzaizkidan zirikatzen.

lizarreta, Olaso eta Loidisaletxeren kidekoa kontsideratzen da estilo aldetik.

995 URRIA E D

Ni e z e t z e a n n e n g o e n , baina baserri-alkate z e g o e n P e d r o Egigurenek ere nonbait zerbait entzuna zuen eta atera ninduen kantatzera. Loidisaletxek mozketan gogor egiten zuen fama /.Lien, baina nerekin ez zituen abildade horiek erabili eta oso o n d o portatu zen. Hura izan zen riere h a s i e r a . G e r o z t i k Arraten bertsoak behar zituztenean nerekin akordatzen ziren-, kontatzen du.

FRANCOREN AZKEN URTEAK

Ilandik gutxira andregaia bilatu zuen Bergaran eta hari etxera lagundu eta bueltan Osintxun.

Gorrotxategiren tabernan, g e r a t z e n liasi zen. «Hamaika bertso saio egin genuen elkarrekin dozena bat lagun entzule genituela. Ez dakit kalídadea g a r a n t i z a t z e n g e n u e n , baina kantidadea bai behintzat», segitzen du, Kgileorrekin egin zuen lehen plaza eta s e g i d a n X e n p e l a r sarira aurkeztu zen eta txapela jantzi zuen. Larrañaga eta biak izan ziren sariketa horretako n o b e d a d e a k . J o n e k 22 u r t e zituena eta ondoren plaza mordoska egin zituzten elkarrekin.

Francoren azken urteak ziren. Kultur giroan berrikunza nabariak ari ziren gertatzen.

Antolatzaileen eta bertsolarien artean ere e r r e l e b o a k b e h a r ziren eta Larrañaga eta biei tokatu zitzaien errelebo horretan sartzea.

«Ordurako euskal kantagintza indarrean zegoen eta sekulako jaialdiak antolatzen zituzten.

Bertsolariekin ere k a n t a r i e n gisa bereko jaialdiak antolatzen hasi ziren antolatzaile gazteak.

Bertsolari g a z t e o k h a l a k o eskaikizun edo presio bat sentitu ohi genuen jaialdi horietan.

Asko h i t z e g i n g e n u e n gai horretaz bertsolarion artean eta gehienok presio hori bertsolaritzaren kalterako zela pentsatzen genuen. Antolatzaile horiei eta ondorioz jende askori ez zitzaien askorik inporta bertsolarien lana, gai batzuei buruz

zer esaten genuen baizik. Giroa erabat politizatua zegoen eta oso erraza izaten zen jendearen txaloak lortzea. Horregatik usté dut ñire belaunaldiari nahikoa baldintza txarretan tokatu zizaiola lan egitea. Gure ondor e n g o e k , Murua, Mendizabal eta abarrek baldintza hobeak izan dituzte», esaten du.

Bere kurrikulmean ez dago hazaina ikusgarririk. 1971ean Deba Ibarreko txapelketan laugarren geratu zen Azpillaga, G o r r o t x a t e g i eta E g i l e o r r e n ondotik 79an Orixe saria irabazi zuen eta txapelketa nagusia birritan g e r a t u da f i n a l e r a k o listoia gainditu ezinik.

«Ez nuen aurten txapelketara joateko asmorik. Ñire garaiko denek toma egin diote. Beharb a d a ni b a i n o a z k a r r a g o a k d i r e l a k o hartu d u t e e r a b a k i hori. Baina l a g u n a k hasi zitzaizkidan hemen tabernan ea izena eman nuen galdezka eta izena eman nuen. Oso urduri jartzen naiz eta blokeatu egiten naiz sarritan. Okerrena ondoren etortzen da, egin ditudan hakasartzeekin bueltaka basten bainaiz. Baina izena e m a n d a nagoa eta horrek ez du erremediorik», esan zuen.

BITTOR AGIRRE, jubilatu bat bertsotan. errogeita hemeretzi urte ditu eta bera da taldeko b e t e r a n o e n a diferentzia h a n d i a r e k i n . «Ez n u e n parte h a r t z e k o a s m o r i k , b a i n a ez nuen bultzada handirik behar i z e n a e m a t e k o eta J e s ú s Muruak animatu ninduen. Nik 1 9 9 5 URRIA E H

ez dut, beste batzuek bezala, t x a p e l k e t a n sufritzen. Anjel Larrañagak askotan esaten dit nik sekulako gibelak ditudala eta halaxe izango da. Ni erridikulua ez egitearekin konform a t z e n naiz eta a u r t e n e r e , saio b a t z u k e g i t e n b a d i t u t , p o z i k g e r a t u k o naiz», e s a n zuen.

Zepai sarian sei aldiz parte h a r t u t a k o a da eta I d i a z a b a l sarian behin aurkeztu eta bigarren egina, Larrañagaren ondotik. T x a p e l d u n ere izan zen Zumarragan 62an jokatu zen Bertsolari Gazteen Txapelekta batean. Gipuzkoako azken txapelketan hogei lehenen artean sartu zen eta zuzenean pasatu da Euskal Herriko txapelketa nagusira. Ondorioz, Gipuzkoako txapelketa honetan ez du lehen fasean lanik egin beharrik izango eta urrian sartuko da besteen arrastoan.

Brinkolako Barrendiola baserrian s o r t u a , urtegiari izena eman zion errekaren o n d o a n eta 15 u r t e r e k i n e g i n z u e n lehen saioa auzoan bertan, San Agustineta egiten diren testetan.

«Antzerkia egiten ere ibiltzen ginen garai hartan auzoan nahiz Legazpi aldean eta soldaduska aurretik bi herriotan ibili ohi ginen kantuan», gogoratzen du.

J e s ú s A l b e r r o izan z u e n lagun gaztetako ibili horietan.

•Orain déla 30 bat urte Legazpi ínguruko bederatzi bertsolari bildu ginen eta berak irabazi zuen txapela, gero kantatzeari utzi bazion ere. Nik maiz. gogoratzen diot Legazpiko txapeldun berak segitzen duela. Jokin Matxiandiandiarena ni baino g a z t e a g o a da, baina b e r t s o lagun izan dut herrian eta Iñaki Azalora ere bai», esan zuen.

Harakina izan da lanbidez, orain jubilaturik badago ere. •

HEK «Gu koadrila batean hei

Hernaniko bertso-eskolak lagun sorta polita sartu du Gipuzkoako Txapelketako azken-laurdenetan: Unai Agirre, José Luis Urdangarin, Jon Eizmendi, Jesus Mari Irazu, Maialen Lujanbio, Aitor Mendiluze eta Iñaki Zelaia. Hogei-hogeita hiru urtekoak. Beraz, txapelketako hogeita hainar lagunetatik, zazpi eskola honetan ibiliak dirá. Ez dago gaizki.

TESTUA: FÉLIX IBARGUTXI ARGAZKIAK: KARLOS CORBELLA

1995 URRIA E B

VANI ala gabiltza»

L

E H E N G O

IRAILAREN ERDI ALDERA eskola horret a k o hiru lagunekin izan ginen, Urdangarin, Zelaia eta Mendiluzerekin. Jakin nahi genuen zer d e m o n t r e egiten duten eskola horretan, jaialdi eta lehiaketetan h o r r e n maila polita erakusteko. Gipuzkoako T x a p e l k e t a k o azken-laurdenetarako hilabete falta zela harrapatu genituen. Artean lasai asko orandik.

Hernaniko Udaletxe-

an, gelatxo batean, el-

kartzen dirá lagunok beren ariketak egiteko. »Gu normalean astean b e h i n elkartu ohi gara, baina Gipuzkoako T x a p e l k e t a déla eta, uda osoa daramagu astean hitan elkartuz», aitortu du Urdangarinek.

- G a u z a da b u r u a martxan jartzea sarriag o . Bestela, a s t e a n behin izaki eta behin h u t s e g i t e1n<J>TO5 b a dUWMvA uzu, E hamabost egun pasatuko dituzu kantatu gabe», segitu zuen.

Hitzok aditzean, zera

pentsatu dugu gureki-

aritzen direnik; izaten

ko: ñola ez dutela kantatzen? Egia, bertsolariok ez dirá uda gar a i a n p l a z a r i k plaza dabiltzan horietakoak.

Ez d u t e j e n d a u r r e a n kantazeko aukera handirik izango seguru asko.

Zelaiak: «Uda o s o a n p a r e bat saio».

Urdangarinek: «Sasio formalak, jaialdi Hmoduan, ezta bat ere» Mendiluzek: «Udan, sei bat».

H o r r e k ez du e s a n nahi jendaurrean gutxi

dirá auzo mailako saio koskor batzuk, edo eta bertso-afariak eta horrelakoetan bai aritzen direla gehiago.

Zer egiten dute gazteok Hernaniko Udaletxean biltzen direnean? Orain, Gipuzkoako Txapelketa gertu dagoela eta, h o r r e l a k o lehiaketa batean izan ohi diren ariketa tipikoak hasiaK dirá entsaiatzen; déla ofizioka, déla bakarka. Bestela, normalean, beste modu hatera aritzen dirá: jarri denak mahai ba-

HERNÁN! ten buelian eta gai lib r e a n , segi eta segi.

I Iorixe.

Ez d u t e a p a r t e k o presiorik nabaritzen.

U r d a n g a r i n e n iritzia: •Galtzeko ez daukagu ezer ela irabazteko asko».

Zelaiak:

«Artxoa beti hor dago, Ixapelketa izanik alialik eta o n d o e n e g i n nahi. Eskolarteko txapelketan presio gehiago n a b a r i t u k o míen seguru asko, bazegoclako goian geratzeko posibilitaterik».

Mendiluzeren ustea berriz:

•Zeozer jokatzen duzunean, txapelketa honetan Murua batek e d o Sorozabal batek jolzen duten bezala, ba bai, presioa edukitzen duzu. Nik, esate baterako, ez daukat Eskolarteko Txapelketan, lehen aldiz ateta nintzenean baino presio gehiago, gutxiago seguru asko. Nik txapelketa honetan ez daukat zer galdurik. Beraz, joan, kantatu ela kitto», I lernaniko juntadizo honetan ez diote aparteko arretarik ematen doinuen gorabeherari.

M e n d i l u z e k argitzen dign k o n t u a : »Hori n o r b e r a r e n lana da, hemen taldean ez dugn alde horretatik ezer egiten. Nik, adibidez, berriak baino, lehengo doinu /aliar batzuk errepasatu ditut, asko erabiltzen ez direnak eta politak direnak».

Azaldu diegn Andoni E g a ñ a k Bertsolamintza jardunaldietan plazaratutako beste teoría hura, alegia bertsolariak txapelketan saiatu behar duela " ñ o r " i z a t e n , eta ez gehiago izaten. Urdang a r i n e k b e n e t a n gogotsu heltzen dio gaiari: «Nik tiste dut Hernanin zerbait ona baldin badugu horixe dela. Koadrila m o d u a n gabiltza, afarietara joaten gara eta txapelketara joaten bagara, ez gara zein b a i n o zein g e h i a g o d e n ibiliko.

Konpetibitate gutxi e g o t e n da gure artean».

ketara mugatu behar, b a i z i k eta lan egin b e s t e saio n o r m a l e i begira ere» Aitor Mendiluze kritikoa azaltzen da txapelketetan biltzen den jendelzaren aurrean: «Nik a d i t u izan dut jende asko joaten déla t x a p e l k e t e t a r a ¡akin gabe noiz bertsoa ona den eta noiz ez. Jende a s k o k t x a l o t z e n du bertsoa nork bota duenaren arabera. A-

Zelaiak ñ a b a r d u r a hau eransten dio: «Bain;i txapelketetako lehia kutsu hori ez da inoiz kenduko» Mendiluzek aldiz: -Nik usté baietz, kendu behar zaiola besteak b a i n o " g e h i a g o " izan b e h a r hori eta "ñor" izateko zentzu hori e m a n . Baina ez nago ados Egañak dioen beste gauza batekin, txapelketak izan behar duela gure onenak erakusteko tokia.

Zergatik ez festetako saio batean azaldu gure onena? Nik usté dut jenclea asko mugitzen déla txapelketa garaian eta txapelketan begira, eta ez déla saiatzen astero-asteroko saioetan edo bertso-eskoletako lañaren berri jakiten.

Norbere superazio hori ez litzateke txapel-

1 9 9 5 URRIA

dibidez, Lizasok botatzen badu bertso bat g o g o r k a n t a t u a eta gainera irribarrez bukatuz, Lizasozaleentzako k r i s t o r e n b e r t s o a izango da. Eta Lizaso beta, buelta eman eta tripak ¡aten egngo da beherbada...».

Bagenuen kuriositate piska bat, horrelako bertsolari gazteek ezagutzen ote zuten Joseba Zulaikaren harako libtiru hura. "Bertsola-

Z.upi IJ.CUII sartu ilitu Hernaniko Eskolak txapelektaieit bigarren f.isean.

E2

Orain, Gipuzkoako Txapelketa badatorrela eta, liasiak dirá txapelkta batean jartzen diren lanak eta ariketak entsaiatzen, déla ofizioka , dría bakarka. I Inri da txapelketari begira egiten duten prestaketa bakarra. ritza, jokoa eta jolasa", orain déla hamar bat urle plazaratu eta nolabait mugarri gertatu zena.

Ez dute irakurri.

Gipuzkoako Txapelekta déla eta e u r e n artean gehiago biltzeaz aparte, ezer gutxi egiten ari dirá. Esate b a t e r a k o , ez dirá egunkaria sarriaga irakurtzen hasi: «Egia esateko -dio Mendiluzeka z k e n aldi h o n e t a n

inoiz baino gutxiago ari naiz peridikua irakurtzen, az dut astirik hartzen eta. Eta bertso munduan gertatzen denik ere ez. Gainera ez dut usté txapelketan jarriko digutenik ez. d a k i t zer n o t i z i a arraro. Jarriko digute edo egoeraren bat edo notizia arraunten bat edo oso sonatua izan dena».

-Eta bestela, eixean e d o kalean, bakarrik

z a u d e t e l a , segiten al duzue bakarkako ariketarik? galdetu diet.

-Hori utopia da -dio Mendiluzek. Horixe egin behar genuke: etxean gaudela errimak pentsastu, bertso zah a r r a k i r a u n i . Nik b e r t s o z a h a r r a k irakurtzen badilut, ez. da txapelketa datorrelako. gustora aritzen n a i z e l a k o baizik. l"z d a k i t j e n d e a k ñola h a r t u k o d u e n , baina

1 995 URRIA E H

ni b e r t s o l a n t z a n ari banaiz, gozalzeagatik da; eta mendian nabilela, igual txori bal p a s a t z e n da aurretik eta orduan bertso bal asmatzen dut. Eta hori ez txapelkela datorrelako, baizik eta urte osoan, jolas bat bezala.

-Nik askolan. bakarrik eta (jinez noanean -dio Iñaki Zelaiak- burila marixan edukitzen dut. Ohitura da.»

Txispatu gabe ere berts Astero biltzen dira, arratsaldeko 7ak aldera, eta bertsotan aritzen dira tripak korroskadaka afari eskean hasi arte. Gazt e e n a k , Amaia A g i r r e k , h a m e z o r t z i u r t e d a u z k a ; Euskadi Irratian teknikari gisa lan egiten duen Aitor Aldasorok hogeita zazpi. Hauen artean daude Bixente Gorostidi, Alfontso Jiménez, Xabier Nazabal eta Ibón K a r r e r a . Urte térdi daramate bertso-eskolan, normalean berenkasa, hau da, ez dute astero bertsolari kontsakratu baten gidaritzarik.

TESTUA: PAKO ARISTI ARGAZKIAK: KARLOS CORBELLA

1 9 9 5 URRIA

E3

OSA

;an egin nahi!

H

RU BISITA izan dituzte, l a b u r t xoak, hiru hauenak: Telleria, berarekin doinuak ikasteko, Egaña, zeinak bertsoa tolestatz e n , b u k a e r a n indar handiko arrazoiak eta m a l i z i a r e n bat e d o beste erakutsi dien, eta Mendizabal.

Hasiera batean Sorozabal izan zuten irakasle. G o g o a n d u t e , adibidez, Egañaren erakusketa bat: Erreala eta Atletic d i r e n e a n

gai, Atletic hondoratu daiteke oso m o d u errazean, hots, hasierabertsoetan asko famatuz b e r e jokoa, b e r e jokalariak, eta azkenekoan kristorena boteaz, adibidez, ez déla ekipo txarra bigarren mailan ibiltzeko.

Jadanik jende aurrean e.streinatuak dira denak. Aurtengo apirilean hasi zen Gipuzkoako Txapelketan hartu zuten parte, horretarako astean hitan eta h i r u t a n e r e e n t saiatzen aritu ondoren.

Lanak eman du bere

fruitua: seitik hiru klasifikatuak daude udazkenean egingo den txapelketaren jarraipenerako, zeinean hamabost amateur beste hamabost "kontsagraturekin" nahastuko diren.

Azterketa a p r o b a t u z u t e n a k h a u e k dirá: Bixente Gorostidi, ahotsean Euzkitzeren nolabaiteko antza duena, Alfonso J i m é n e z , ahots sakon eta e d e rrenaren jabe dena, eta Ibón Karrera.

T x a p e l k e t a z aparte bertso-eskolako partaide bezala agertu dira

1 995 URRIA E 3

hainbat mobidetan kantari, hala ñola Rorrikan. p r e s o r e n bati ongietorria ematerakoan, intsumituren baten epaiketan...

Hala ere, denek ait o r t z e n d u t e ez déla oso esperientzia ona izan orain artekoa, batez e r e jendearen erantzun kaskarragatik, m o b i d a horietan b e s t e gauza a s k o r e n h a d u r u e g o t e n baita jendea, askotan bertsolariari jaramon gehiegirik eskaini gabe.

Xabierrek aitortzen du lehenengo ordu er-

TOLOSA d i a n a.sko k o s t a t z e n zaiola gaian sartu eta zentratzea, uzteko gogoak ere izan dituelarik. «Gainera ikusten b a d u z u ¡ e n d e a k ez duela txalorik ¡otzen, i r u d i t z e n zait j e n d e hori ez dela gozatzen ari, eta jendeak ez badil g o z a t z e n nik e r e ez» .

Alfontso l a s a i a g o a da, ¡ende aurrean hazi egiten den horietakoa, «ni h o b e t o s e n t i t z e n naiz ¡ e n d e a u r r e a n , n a h i a g o dul ¡endea ikustea aurrean pareta baino».

Gazte hauek bertsolaritzara zaletu eta luirb i l t z e k o izan d u t e n prozesua ezberdina da kasu bakoitzean. Bad a u d e era kla.sikoan txikitalik etxeko giroan zaletu d i r e n a k , e d o zentzu m o d e r n o a g o batean, iküsentzunezko t r e s n e n e r a g i n a kontutan harturik telebistaren bidez zaletu direnak. Lehengoetakoa da Aniaia. Beltzaran, begi b i z i d u n a , Maialen Lujanbioren traz.ak liaitzen zaizkio.

Berak dioenez, «ni txikitatik z.aleln nintzen, eta ikastolan hasi nintzen ez kantatzen baina bai i d a z t e n , gai bat jartzen z i g n l e n eta ¡dazlan moduan egiten g e n u e n , gero klasean kantatzeko. Ikastolan komentatu ziguten bazela bertso eskola bat, eta hasi nintzen, baina itxi egin zen, berriro hemen hasi nintzen ar-

te».

Xabierren kasua "telehipnosis" dei genezake, eta haurrak superman imitatzera bultzatzen z u t e n m a g i a r e n antzeko zerbaitek hartu zuen Xabierren borondatea.

"Hitzetik Hortzera" programa ikusten hasi zen inoiz saio bat ikustera joaten ez zen muila, eta zaletuz z i h o a n h e i n e a n Ibon bere lagunarekin hasi zen, afarietan eta hórrela, bertsoak kantatzen. Baina luzarora horrek ez zuen betetzen, eta taldeko gehienei gertatu zaien bezala, txispatu gabe bertsotan egin nahian etorri ziren bertso eskolara. «Ñ» LETRARI ESKER

Bixente ere zaletu berri samarra da, duela kiLi urteko kontua. oso niodu bitxian gainera.

Berak esplikatzea onena. «Peñaren bertso bat ikasi nuen buruz, garai hartan 'ñ' letrari buruzko auzi bat t a r t e k o , letra horri botatakoa, eta hori k a n t a t z e n ibiltzen nintzen sagardotegietan, lagun antean, eta ñola n e k i e n d o i n u b a k a r r a hori zen, ba gero doinu horrekin bertsoak osatzen n i t u e n . Behin Amezketan bertso-afari hortan bertsolariek jendea jarri nahi zuten kantari, eta p u n t u a k botatzen zituzten gero g u t a k o n o r b a i t e k jarraitzeko. Niri lokatzen

zitzaidanean nahiko o n d o moldatzen nuen b e r t s o a , eta h ó r r e l a izan zen».

Gazte h a u e k b e r e n adineko bertsozale gehiago ezagutzen dute, baina asko ez datoz bertso eskolara beldurragatik, errespetoagatik. Euren artean ere astero-astero sakrifizio han egitera bultzatzen dituzten arrazoiak ez dirá berdinak.

Xabier o n d o pasatzeagatik dator, afariak egin, edan, berotu, lag u n a r t e giroa bilatu, h a l a k o gela b a t e a n bertsotan egitea nahiko hotza dela d e n e k alio batez onartzen badute ere.

Aitonentzal bertso eskolara etortzea euskararen munduan sartzeko aitzaki bat izan da. «Gogoratzen naiz eskolan nenbilela eta Etxepare eman zigutela irakurtzeko eta niri ez z i t z a i d a n bat e r e gustatzen. Orain berriz ikusten dut bertsolaritza tresna bat izan litekeela mundu horretan g e h i a g o sartzeko eta gustoa hartzeko, niri behintzat hala gertatu zait, ba sinonimoak bílatzea dela, Azkueren kantutegia errepasatzea doinu bila». Hortik abiatuta Aitorrek lan dezentea egin clu euskerarekiko hurbilketa eta gozamenean. Egun e r o Beasaindik Donostiara doa t r e n e a n eta hor joaten da Aitor aurikularrak jarrita Txi-

9 9 5 URRIA E O

rritaren bersoak entzut e n ; e d o Ataftoren "Txantxangorri kantaria" irakurtzen.

Bertso-eskola bakoitza ezberdina da, eta b e r t a k o irakaskuntza sistemak ere bai. Tolosako gazte hauek agertzen dutenez, nahiko anarkoak dirá; ez daukate sistematizazio bat.

«Abestea iluk sistema» diote ia aho batez.

Bertso-eskola baino nahiago dute bertso kuadrila d e i t z e a , eta denak bat datoz gisako eskola bat ez dela derrigorrez bertsolari izateko helburu soilaz antolatzen, edota haiek ere ez dulela, jendeak hala u s t é batín e r e , preziso bertsolari kontsagratu izatera iristeko itxaropenik. herriz herri saioak enlaten eta profesionalki hortik bizitzeko asmorik. Bertso-eskoletatik adibidez gai jartzaileak ere atera daitezkeela, edo epaileak.

Hizketan ari garela tortilla egin berriaren usain sarkorra irislen da Tolosako kale Nagusitik gure gelara, eta giroa lasaitu duen une hori aprobetxatzen dugu gazte hauek bertsotan jartzeko, agian berriro urduri samartu dituen grabadora pizturik. Amaiak ekiten dio puntuka: Amala: Demostratu dezagun zerbait bagerala

Azterketa aprobatu dutenak liauek dira: Bixente Gorostidi, ahotsean Euzkitzeren nolabaiteko anlza duena. Alfontso Jiménez, aliols eder eta sakona duena eta Ihon Karrera. Hiruek hartuko dute parle txapelketaren bigarren f asean.

Xabier: ñola edo hala Alfontso: eta kantatu behar dakigun bezala Aitor: nahiz ta egoera hau ez dan ez nórmala

Bixente: ¡kustera etorria gure ikasle fama Amaia: haln txarrak ez gera ta altxatu morala.

ta ondo kantatu ta ondo kantatu Bixente: bertsoak ahal badegu dotore uztartu Amaia: galzki kantatze hori noiztik da pekatu Xabier: grabadorak e zerbalt behartu nahi gaitu Alfontso: grabatu zazu baina ez argitaratu.

zuegu.

ez naiz batere gustara ari txaloikezdu bate jota.

Amaia: Beti bezela ez gera ari hori ezin disimula gu entzutera etorri da ta ezin egin...orin ezin egin burla nahiz eta berak etzun entzungo hain saio txarrik sekula osoa egin pentsatuko du besterik ez dakigula

Alfontso: Errebistako genduen dena behintzat bere esanean hori dala ta kantuan gabiltz benetako afanean gauzak dotore egin ditzagun jarriaz ai gu lanean edo atzera botako zaigu berak zekarkin planean.

Xabier: Berto kon...kantuan hasiak

Bi bertsoren ondoren Aitorrek etxera aldegin zuen.

Alfontso: Grabadora martxan da

Saio luzeagoa egin zuten eta gero bertso osoekin ausartu ziren.

Hemen ez da leku ask« eta hakoitzaren bertso baña ¡aso di-

beti hemen hartu degu beta grabadorai begira nago gaurkoan erdi erreta idazle jaunari begira nago azkarjarriaz arreta

1 995 URRIA E H

Bixente: Gure laguna ez izutzeko Afontso egin erregu saio txukun bat eratu nahian badegu endredu idazle jauna gure artetik Alfontso hartu eredu Jende artean hazitzen dena hori bakarrik baitegu. •

Erniopeko taldea Talde honetan ditugun bertsolariak, Juan José Eizmendi "Loidisaletxe", Martin Rezabal "Olaso", José Anjel Salegi "Lizarreta", Bernardo Azpillaga "Añoi", Andoni Larrañaga eta MiUan Telleria dirá. Hauek dirá gure bisita egunean aurkitu ditugunak. Talde honetan bildu izan dirá José Antonio Sasiain, orain bertsotan egiteari utzia eta Koldo Zelaia.

TESTUA: LAXARO AZKUNE ARGAZKIAK: GOTZON ARANBURU

1 9 9 5 URRIA E U ]

B

EGIN BIS-

TAKO kidet a s u n bat d u t e , baserritik bizi dirá, b a s e rrian bizi dirá edo kalean bizi arren baserri bizitzarekin lotura sxtua dutenak dirá.

Errezilgo Erniope elkartean aurkitu dnte biltzeko leku aproposa.

Orain déla hiru bat urte edo hasi ziren, Bernardo Azpillaga, elkarteko kide izanik leku egoki bat bertan zutelako. Ez dago dudarik, elkarren kidetasuna beren bizin-

beren iritziak esaterakoan ere ez dutela inolako eragozpenik izan.

keta baten e r r o n k a k sortzen duen kezka eta inoiz larritasuna.

Zerk elkartu dituen galdetu diegu:

Txapelketa zer da zuentzat?

horrek egin ditu aurre- Aho batez erantzun dinik elkarren lagun. Ba- gute txapelketa déla dituzte kidetasunak, do- arrazoi nagusia. Bestehaiak eta h u t s u n e a k . tik, lagunak izatea, ErTxapelketaren aurrean niope elkartean biltzeko motorrak martxan jarri leku egoki bat izatea, eta ongi prestaturik txapelketarako prestanahi izan dituzte hauek ketan bakoitza bere eraere, horregatik elkar- ra jardun beharrean taltzen dira o s t e g u n e r o dean prestatzea erosoagaueko 10,30 etan, egu- go delako. Badago besna lanean pasa ondo- tetik bertsolari izanik ren, eta zenbaitek kiloere plaza gutxi egiteametro saila egin ondoren arrazoia eta txapelren Errezilera etortzeko.

Bilera horretan sartu gara gu eta aitortu 1 995beharra URRIA E D dago ez digutela inolako oztoporik jarri eta

Joera eta arrazoi desberdinak d a u d e h e m e n .

«Bi/.ilza normalarekin konparatuz, tripaminaren joaldi batzuk. Bertso lanean jarraitzekotan derrigor samarra. Norbait zarela azaldu beharra, baina tratu txarra pasaerazten duena eta ondo pentsatu beharrekoa pana merezi duen ala ez-, dio Loidisaletxek. «Txapelketarik ez.

guruak eman diela eta

bada zabartzen ¡oaten gara eta aldian behingo berotu batzuk o n d o etortzen dirá», dio Olasok.

•Heroína ona da, baina egurtua ez», dio Loidisaletxek.

•Norbere buruarentzat froga bat eta herriarentzat ere bai», Larrañagak.

"Bertsolaritzan urte dezentetan aritu ondoren premia moral bat bezala, gaur egnn eta jokalzen den aldiero osasunarentzat ¡ipoi haundi bat eta noizpait uko egin beharrekoa», esan digu Telleriak.

Motorrak puntúan jartzeko balio dezake beraz . . .

Krrealitate desberdinak dande, plazan dabiltzan bertsolarietatik gutxi ibiltzen direnetara. Guztiek ailortzen dute bertsolariak bere dohairik erakutsiko badu, entre naturik egon behar duela, plazak eginez entrenatzea liizaleke egokiena, baina egokiera hori ez duenak bestela entrenatu ela prestatu beharko du zerbait egin nalii badu. Prestaketak, bertsoa errazteko, arrazoiak errazago borobiltzeko, akatsak zuzentzeko eta irienbide desberdinak elkarrekin ikusteko balio dezake.

1 [ala ere Telleriak dioen bezala ezin du berlsolari batek noiz e g i n g o duen saio on bat zihurtatu. Bertsotarako formarik onenean zegoela egin ornen zuen berak txapelketan porrotik

h a u d i e n a . Prestaketa bezain garrantzilsua mentalizazioa déla dio.

Mala ere ailortzen du bertsolari onenak garabeherarik gutxien izaten dituztenak direla, baina inoiz ez dago fidatzerik bertsolaritza lan sorgina baita. Baina beste edozein zereginetan bezala. entrenemenlu egokiak on egingo dio bertsolariari txapelketan.

Txapelketan zerk kezkatzen zaituzte gehien?

Nahikoa bat datoz norbere burua déla gehien kezkatzen dituena: aldartea, gorputzaldia, konfiantza, eguna. Lanetan zehazten hasi orduko agerizen da ordea bakarkako lañaren kezka ia guztiengan. Ofizíotako lanak ez ditu horrenbeste kezkatzen, zer esana aurkituko duten kezkarik ez dute.

Hala ere, tokatzen den gaiak asko eragin dezake, gorabehera haundia dago gai batetik bestera.

Ikasketak, jakintzak, markatzen al du bakarkako galaren trataera?

Herri txikietako edo baserri giroko bertsolariek orohar beldur gutxiago diote ofiziotako lanari eta moldatu ere hobeto egiten direla diote.

Hala e r e , ez datoz guztiak bal zerk markatzen ote duen. Ikasketak baino gehiago belaunaldiak markatzen ote duen ustea du Millanek.

Aíalondo edo herri-ber-

tsolaritzatik datozenak eta eskolatik datozenak ez dute berdin hartzen bakarkako lana. Eskolakoa o h i t u a g o d a g o . bertsokera hotzagoa du.

Jakintzak badu eraginik, baina baita bere bertsogintzako bideak ere.

Beste puntu batean ere bal datoz: bakarkako lanari gehiegizko garrantzia emalen zaiola, alegia. Bertsolariek garrantzia berezia emalen diote, entzuleek ere bai eta epaimaaiak zeresanik ez. Bertsolarien arteko konparaketarako erabiltzen da kartzelako lan bezala erabiliz, bukaeran izaten da eta gehien markatzen dueña da. Bestetik entzuleak berak ere gaia behin eta berriz entzunez bere arrazoi bideak aurkitzen saiatzen da. Bertsolariak bere bidé hori ongi asmatzen badu bertso ona irudituko zaio. Temako saio batean zazpi puntu merezi dituen bertso bat kartzelakoan botako balitz, puntu gehiago lortuko lituzkeela usté du l.oidisaletxek.

Txapelketan zer lan egin beharko lirateke?

Txapelketan gutxitan erabiltzen dena baina erabili beharko litzatekeena da puntutakoa, Loidisaletxe eta Millanen ustez. Denak ikusten dute eskola zaharrekolzat ¡otzen diren bertsolariek hobeto egin dezaketela lan hori.

Bestetik bertsolaritzan egin ohi diren lan des-

] 995 URR I -•• E H

berdinak eginez probatu behar direla, diote, bertsolariak. Bakarkako lanari gehiegizko garrantzia ematearen ondorioa ornen da bertsolari oso gazteek ere 6 eta H puntuko bertsoak kantatzrko duten joera.

Horrek saioak asko astuntzen ditu, bertso erritmoa makaltzen da.

«Orain arte berlsoaren muga barrenean dago

jarria baina laster goian jarri beharko da», dio Lizarretak. Bertso luzea osatze hutsari meritu gehiegi ematen ote zaion usté da Larrañagak ere.

Bertsolaritzan neurri txikia baztertzen ari direla diote eta haundia indartzen. Bertsolari zaharren saioak entzun besterik ez dagoela, diote, neurri txikia zei-

nen eroso eta ugari erabiltzen zuten ikusteko.

Gaur egun txikia derrigorrez erabiltzen da ia.

Bakarkako lana lantzea al da zuen helburuetako bat?

Ez dago horretan zalantzarik, Dena den, txapelketako lan guztiak egiten dituzte, baina garbi dago bakarkakoan dutela kezkarik larriena. Ideiak sortzen,

irtenbideak aurkitzen, arrazoiak borobiltzen eta neurri luzeak lantzen. Gehienek arrazoia burura etorriz gero, ez dute arazo gehiegirik bertso bihurtzen eta horregatik helburuen anean dute gai batek izan ditzakeen irtenbide desberdinez hitzegitea ere.

Astean behin biltzen dira oraingoz eta eguna [anean pasa onclo-

995 URRIA E H

ren, gaueko 10..-Metan.

Gerora, gehiagotan ere bilduko dira agian.

Kilómetro eta desord u e t a n ibiltze guzti hauek beren zaletasun hori. bertsolarit/.a, itxura antzean egiteko ametsetan egingo dituzte, txapelketa bezalako plaza garrantzitsti horretan izena eman duenak ez du eta, prestatu beste erremediorik. •

Ordizian jaio eta bizi da G Aniurizak bertsotan ikas zitekeela esan zuenetik, ez dira gutxi izan Euskal Herri osoan zehar bertsolaritzari ateak ireki dizkioten tokiak, bertso eskola bihurtuz. Aniurizak esan baino lehen e r e bazen b a k a r r e n bat: Patxi Goikolea eta konpainak gidatu eta bultzaturiko Almen famatu hura, adibidez. Ez dakigu Ordizian bietatik zein izarrek egin zuen argirik gehien, edota beraiek zeukaten beren izar propia, Bertsolari Eskola sortzen lagunduko ziena. Dena dela, 1 9 8 2 a n pausatu zen izar hori ordiziarren bihotz-buruetan, Argi Berri Kultura Elkartearen eskutik.

TESTUA: RUFINO IRAOLA GARMENDIA ARGAZKIAK: GOTZON ARANBURU

] 995 URRIA E U

i shierriko bertsolari eskola

J

OXE MARI BARANDIARAN ordiziar-ataundarrari zor dizkiogu gaur hemen plazaratuko ditugun konfidentzia asko eta informaziorik gehiena. Memoria onaz gain, apunteak ere ez dauzka nolanahikoak: ¡cuaderno zahar horizkatuan jasota bileratako hainbat kontu amorragarri eta probetxuzko.

Gaur hona dakarzkigunak probetxuzkoak dirá; besteak daudela, oraingoz beliintzat, historiaren kupelean umotzen.

San bezala, Ordiziako Bertsolari Eskola 1982an sortu zen. Baina eskola sortu aurretik ere Argi Berri Elkarteak burutu zuen ekintzarik bertsolaritza sustatzeko asmo biziarekin: urteroko bertso saioa, adibidez, eta oraindik ere segitzen du eginkizun horretan. Bestalde, badira lau urte Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketa a n t o l a t z e n hasi zela.

Bertsolari Eskolarekin lotuago dauden ekintzetara itzuliz, Argi Berrik lan handia egin du bertsolari gazteak pro-

1 9 9 5 URRIA

mozionatzen, hala nola, bertso afariak antolatuz, eskola eta ikastoletan saioak prestatuz, etab.

IDEIA GAUZATU NAHIAN BURU-BELARRI

Sarri gertatu ohi da asmoak eta ideiak bidean gurutzatzea. Hemen ere horrelako zerbait gertatu zen. Joxe Mari Barandiaran, Argi Berriren b a b e s e a n , burilan buelta zerabilen bertso eskola sortzeko ideari irtenbidea eman nahian zebilela, Beasaingo Lizeotik abisua

EH

jaso zuen, gai berari buruz bilera zegoela adieraziz. Harén koad e r n o a n ageri denez, Joxe Mari bera, Andoni Eskisabel, J o x e a n Ormazabal, Santi Garmendia, Mikel Mendizabal, Xabier Albisu eta I§aki Zubeldia bildu ziren. J o x e Marik Ordiziarako egin nahi zuen eskola hantxe geratu zen Goierri osorako bedeinkaturik.

Asmoak gauzatzeko bidé eta tresna hila zebiltzalarik, 1982ko uztailean Juanito Dorronsoro eta (oxe Ramón

l)l\l)l/A\ Etxeharriak ikastaroa eman znten bertso eskolen gainean Zarautzen. Haraxe ¡o zuten argi eta z u t o i n bila.

Pedro Ira.storza, Andoni Eskisabel eta I§aki Z u b e l d i a joan z i r e n mandatari ikastaro hor r e t a r a . Urte b e r e k o kurtsoarekin batera ekin zion oraindik ere eten ez den ibilbicleari G o i e r r i k o Bertsolari Eskolak, Berezkoa zekarten neska-mutikoak trebatu, euskara landu eta, batez e r e , gazte jendearen artean bertsozaletasuna sortzeko t n o d u a k egin nahiak bultzatu zituen lan honetan sartzera.

IRAKASLEAK ETA FUNTZIONAMEN-

Dua

Beste edozertan bezala, b e r t s o e s k o l a r e n sortzea eta gestioa dira gauza bat, eta bertsoirakaskuntza, bestea.

Bigarren arlo honetan Goierriko bertsolari eta maisu handiez baliatzeko modu aparta izan dute ordiziarrek. Mikel M e n d i z a b a l , Nikolas Zeberio, Eusebio Igarz.abal eta Joxe Ramón Elorza a r d u r a t u izan dirá umeak, bestela isilik eta, bertsotan mintza d a i t e z e n . Irakasle hauek. txandaka-txandaka, bakoilzak bere aldia betez, hor bildu izan dituzte umeak ast e 1 e li e n e ro Bar re n a lauregian, arratsaldeko 17:30etatik 19:00etara.

Partaideak, salbuespenen bat gorabehera, 5.

OHOtik hasi eta H.era b i t a r t e k o a k dira sail honetan.

Dena den, Ordiziako Bertsolari Eskolak jende h e l d u x e g o a r e k i n e r e e g i t e n du lan.

1986-87 i k a s t u r t e a n bildu zuen lehen aldiz 15/16 urte i n g u r u k o gaztez o s a t u r i k o faldea. Iloriek, Nikolas Zeberioren gidaritzapean, gehienetan bahintzat, asteazkenero bildu ohi dira. Xabier Narbarte, Joxe Munduate... dira esperientzia horretatik pasatako batzuk, bat edo beste aipatzearren.

Goierriko Bertsolari Eskolak badu, oraindik ere, beste berezitasun bat. Zaldibian d a u k a erro bat itsasia, erdi autónomo eta nahikoa berekasa funtzionatzen dueña. Jesús Mari Jauregi "Altzo Txiki" da honen arduradun. Astean behin biltzen ditu haurrak; o k e r ez bagaude, larunbatetan.

DlRU-ITURRIAN, OSINAK ETA ASUNAK

Zazpiehun mila pezetako aurrekontua dauka Goierriko Bertsolari E s k o l a k . Diru-iturri edo finantziazioari dagokionean, logika hutsez, Argi Berri Elkartea bera da o s i n i k e m a n k o r r e n a . Baina historia osoa h o n a k o kordel h o n e t a n txirikordatzen da. Bere baliabidez a p a r t e , Argi Berrik, h a s i e r a n , Gipuzkoako Diputaziotik

ere izan zuen laguntzarik. 80.000 mila pezeta eskuratu zittien; eta, galga b e r e a n ez bada e r e , o r a i n déla hiru urtera arte jaso du laguntza instituzio horretatik. Bestalde, batzuek gehiaxeago bestek urrixeago, Goierriko h a m a r U d a l e t x e k ematen diote laguntza eskolari: Ordizia, Zaldibia, Ataun, Itsasondo, Lazkao, Beasain, Orinaiztegi, Segura, Idiazabal eta Zerainek; guztira, 360.000 pezeta inguru u r t e a n . Beste iturri bat ikastetxeetan bertso saioak antolatzeagatik Euskal Gobern u a k e m a t e n ziena zen.

Orain artekoak osinak b a l d i n b a z i r e n , badira asunak ere arlo honetan. Esate baterako, azken hiru urteotan D i p u t a z i o t i k ez dute xentimorik jaso.

Joxe Mari Barandiarenek, erdi harrituta-erdi minduta, adierazi zigunez, irakasleei Aseguru Sozialean alta emat e k o a i l e g a t u ornen die Diputazioak. "Ez p u n t a eta ez i p u r d i irizten zioagu exijentzia horri; astean ordubete aritu behar eta..." adierazi zigun. Era berean, Euskal Gobernutik ikastetxeetan saioak antolatze aldera jasotzen zuten diruak huts egin d i e , z e r e n eta Gobernuak ikastetxeei berei eta b e r e k antolatzen dituzten ekintzatarako ematen

1 9 9 5 URRIA E J ]

baitu dirua. Bistan da bertso eskolak ez direla baldintza horietan sartzen. Hala ere, azk e n e k o honi ez diote hain ¡ r t e n b i d e zaila ikusten.

K0PURUAK ETA EMAITZAK

Jakinekoa tía ehundaka neska-mutiko pasa déla Goierriko Bertsolari Eskolatik. Denen izenak hemen ezartzeak luzeegi joko ligukeenez, aski bedi kurtsoz kurtso izandako kopuruak aipatzearekin: IKASTURTEA IKASLE KOPURUA

1982-83: 30 ikasle. 83-84: 24. 84-85: 35. 85-86: 50.

86-87: 72. 87-88: 50. 8889: 41. 89-90: 45. 90-91: 34. 91-92: 70. 92-93: 65.

93-94: 34. 94-95: 27.

Emaitzei dagokienez, izen bat baino gehiago tintontzian geratuko zaigula badakigun airen, bidezko deritzogu bakarren batzuk aipatzeari.

XABIER NARBARTE: L a z k a o t a r t z a t hartu izan dugun airen, Xabier Narbarte Ataunen jaio zen, duela 26 urte.

Goierriko Lanbidel F.skolan ikasi zuen. Baina. azkenaldi honetan, niendilanetan dihardu.

Proiekzio handiko bertsolaria genuen gaztetan. Egia esan, bertso eskolan hasterako ere bazekien bertsoa zer zen, beraz eskolako

lik« I

fruitua erdizka bakarrik da Xabier. Historial lnzea du. 1987an hiru sari handi eskuratu zituen: "Artxanberri", " O s i n a l d e " eta "Lizrdi" sariak. 1988an b e s t e hiru: "Urra§a", "Lizardi" eta "Xenpelar" sariak. Txapelketa Nagusian ere parte h a r t u a da, n a h i b e zainbateko zorterik izan badu ere. Damurik, gaztetatik ekarri z u e n p r o i e k z i o hura apur bat etenik geratu da Narbarteren baitan, baina oraindik ere gaztea da, oraindik ere ez dauka gai eta garai

galdurik.

JOXE MUNDUATE: Ataungo Aian jaio zen o r a i n déla 22 u r t e .

Goierriko Lanbide Eskolan egin ditu ikasketak. Eskolartekoan Gipuzkoa eta Euskal Herriko txapeldun izana dugu. Honako sari inportante hauek ere esk u r a t u a da: 1989an, " O s i n a l d e " , "Ezeiza" eta "Lizardi" sariak.

1990ean, berriro ere, "Ezeiza" saria irabazi zuen, eta "Lizardi" san a n bigarren geratu zen. 1991ko Gipuzkoako Txapelketa Han-

dian final-laurdenetara iritsi zelarik, 1993ko Euskal Herriko Txapelketarako sailkatu zen.

Aurtengo Gipuzkoako T x a p e l k e t a r a k o ere klasifikatuta dago.

AITOR S A R R I E G I : Duela 19 urte jaio zen Beasainen, zehatz esanda, 1976ko abenduaren 26an. Jadanik unibertsitatean dago, eta Injeneritza Informatikoa ikasten ari da; d a t o r r e n k u r t s o a n 2. urtea egingo du. Bibolina eta kitarra elektrikoa jotzea g u s t a t z e n zaio. Konta ezin ahala

Ordíziiko taldea, Santi Gaimemlia eta José Mari Barandiaran maisuekin.

9 9 5 URRIA E S

dirá Aitor Sarriegik b e r t s o t a n irabazi dituen sariak. Esate baterako, idazlan eta bertsopaperetan 40 saritik gora eskuratu ditu; azkenekoa aipatzearren, aurtengo "Lazkao Txiki Saria" beretzat izan da.

Bat-bateko tituluen altean ere dexente ditu, h o n a k o h a u e k dirá printzipalenak: "Juan Basurko", "Osinalde", "Lizardi" eta "Ezeiza" sariak; a z k e n e k o hau bi aldiz irabazi du, gainera. Aurtengo Gipuzkoako Txapelketa Handirako klasif'ikaturik dago.

ORDIZTA MIKEL ARANBURU: H o g e i t a bi nrte ditu beasaindar honek.

Goierriko Lanbide Eskolan F.P.2 egin ondoren, elektrisista ari da Beasaingo Indar lantegian. Sariekin ez cki zorte handiegirik izan, baina beti ibili izan da punta-puntan, final dexentetara ailegatu delarik, "Lizardi" eta "Xenpelar"en, adibidez. Horrez gain, "Ezeiza" sarian bitan suertatu txapeldun, Sarriegi, Eguren eta Munduaterekin taldea osatuz. Aurtengo Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa Handirako klasifikatua dago.

EKAITZ GOIKOETXEA: Orain déla h a m a b o s t u r t e B e a s a i n e n jaio zen mutiko honen historíala, S a r r i e g i r e n a b e z a l a x e , harrigarria da: lau urteko tartean hogei saritik gora jaso ditu, eta hauetatik hamabi, lehen sariak.

F.sate baterako, bertsop a p e r e n arloan, bere kategorian, kasi denak irabazi ditu: "Lazkao Txiki", "Manuel Lekuona", "Orixe", "Zapirain anaiak", "Xabier Munibe", "Joxe Legarreta", etab.

Bat-batean, oraintxe berean, Euskal Herriko Eskolarteko txapeldunordea da, kategoria absolutuan.

Iaz, ostera, txapelketa bereko txapeldun atera zen txikietan.

HARITZ

ZEBERIO:

Hamabost urteko beasaindarra da. Bat-batean ere final d e x e n t e t a n hartu du parte, baina bertsopaperetan emaitza h o b e a k erdietsi ditu.

Hamabi urterekin Gipuzkoako txapeldun izan zen. "Orixe" eta "Leioa" sariak bakoitza bi aldiz irabazi ditu. Horrez gain, "Lazkao Txiki", "Manuel Lekuona" eta abarretan, 2. postuak lortu ditu behin baino gehiagotan.

Hemen aipatu ditugun hauez gain, beste izen batzuk ere badira Goierriko Bertsolari Eskolatik p a s a eta b e r t s o m u n d u a n da-

biltzanak. Konparazio baterako, Joxe Ramón Elorza bera aipa genezake. Aurtengo Gipuzkoako Txapelketarako klasifikatuta dago. Hala ere, nahiago izan dugu ormaiztegiarra irakasleen artean sartzea.

Ordiziako Alaitz Sarasola ezin utziko dugu ahaztuta. Batez ere b e r t s o p a p e r e t a n , sari asko irabazi du: "Lazkao Txiki", Eskolartekoan, etab. Zadlibiko Aitziber G a r m e n d i a k ere mereziko luke zerbait esatea. Altzo Txikiren ikasle hau Gipuzkoako Eskolartekoan txapeldun izan zen

1994an, bere mailan, bertso idatzietan. Juan Ramón G e r r i k o , J o n A i e s t a r a n , Igor Eguren... dirá eskolatik pasa diren beste bertsolari batzuk.

Hemen amaitzen da eskola honen orain arteko historia, baina historia egiten segitzen du, eta segi dezala urte askoan; gure begiok ikus dezatela, gure luma k o n t a t z e k o m o duan izan dadila; bienbitartean bebil goierritarra Lazkao Txikiren soro handian barrena erein eta jorratu, bertsoaren laborari bilakatuz.»

Gure bertso-eskola AITOR SARRIEGI

O

HOEko hirugarren maila zen eta arratsalde batean etxera bueltatu ondoren, izebak Ordizian astero-astero bertso-eskola zelako zerbalt ¡zango zela eta ea Joan nahi ote nuen esan zidan. Lagunekin komentatu eta koadrilatik lau bat abiatu ginen, urtea bukatzerako bakarra nintzen arren.

Xanti Garmendla zen gure doinu-erakuslea, eta pazientzia ere bazuen gu agoantatzeko, baina betidanik erakarri nlnduena Mikel Mendizabalekln egiten genuen bigarren átala zen, bertso-ariketena, alegia. Noizbehinka, plazan kantari ezagutu genuen bertsolari hark bertsoren bat botaten zigun bapatean eta denok harri eta zur geratzen baginen ere, bagenekien ondoko gelan jadanik Joxe Munduate bezala jendea gai zela horretarako.

Bost bat urte ¡zango dirá bertsoak buruz ikasi eta eskoletara kantatzera joaten hasi ginela, Xabier Narbarte, JR Gerriko etabarrekin, eta hain zuzen ere, haiek bapaterako gai zirenez, haiekin bota genituen bapateko lehen bertsoak. Bertso-eskolako gela txiki geratzen zen kantatu nahi genuenontzat eta orduan jakin nuen, (Eskolarteko txapelketa baten ondoren) astelehenetan ere biltzen zirela bapatean egiteko.

Lehen aldiz Joan nintzenean jan ez nindutenez, saio hura laster pasa zen ñire bertso-eskola bakar izatera; aste-erdiko atsenenaldia.

Orduko Nikolas Zeberioren disziplinatik ikasitakoak Eusebio Igartzabal alaiago batekin ostu genituen, eta azkenik, usté ez genuela, Mikel Aranburu, Igor Eguren, Jon Aitestaran eta baita tartean nik ere, Joxe Ramón Elortza, Zeberioren garaietan gurekin ikasle zena, gure ¡rakasle bihurtzen ikusi geuen.

Hortan geratu zen abentura, eta betso-eskolarekin zenbaitek desentxufatu behar izan genuela urtebete badén honetan, gure oroitzapenak, tarteka ikus ditzakegun Haritz Zeberio, Alaiz Sarasola, Alaitz Alustiza eta Ikerne Urrestarazu bezalakoekin nahasten dirá.

Ez dute bertso-eskola bera ezagutuko, baina guk bertatik jaso ahal izan duguna jasotzeko iluioa badute, ez daukat dudarik aukera izan dutela. •

995 URRIA E D

Bertsolaritza

jakitunen EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEAK DONOSTIAKO MIRAMAR JAUREGIAN URTERO ERATZEN DITUEN UDAKO IKASTAROETAN BERTSOLARITZAK LEKU GARRANTZIZKO BAT IZAN DU AURTEN. AHOZKO LITERATURAN JAKITUN DIREN ATZERRIKO GONBIDATUAK IZAN ZIREN HIZLARI EUSKAL ESPERTOEKIN BATEAN. KANPOTARREN ARTETIK INTERESIK GEHIEN PIZTU ZUENA YVES BEAPÉRIN PARISTARRA IZAN ZEN, MARCEL JAUSSE INSTITUTUKO ZUZENDARIA. HORREKIN BATEAN MIQUEL SBERT ERE IZAN ZEN MALLORKAKO TROVADORS DELAKOEZ HITZEGITEN, JOSÉ CRIADO ALPUJARRAKO TROVOAZ ETA DOMINGO BLANCO, GALIZIAKO REGUEIFA AZTERTZEN. SBERT LEHENDIK ERE EZAGUNA DUGU ALDIZKARI HONETAN, ELKARRIZKETA LUZE BAT EGIN BAIKENION ETA EZAGUNAK DITUGU BAITA ERE ALPUJARRAKO TROVOA ETA GALIZIAKO REGUEIFA. .IVÉS BEAUPÉRINEN HITZALDIARI JARRIKO DIOGU, BERAZ, ARRETA ETA, NOSKI, BERTAKO HIZLARIEI, ANDONI EGAÑA, JON SARASUA ETA JOXERRA GARZIAREN HITZALDIEI ALEGIA, HAUEK IZAN BAITZIREN BERTSOLARITZA ZUZENEAN JORRATU ZUTENAK. HAUEN HITZALDIAK OSO-OSORIK JASO DITUGU, ONDORIOZ. EGITARAU INTERESGARRI HAU BERTSOLARI ELKARTEAK ERATU ZUEN ETA AIPATUTAKOEZ GAINERA PATRI URKIZUK ERE HITZALDI BAT EMAN ZUEN AHOZKO LITERATUREN ZENBAIT EREMU HISTORIA IKUSPEGI BATETIK JORRATUZ.

Yves Beapérin edo ahozkotasunaren legeak

I M:

arcel Jausse ¡kertzaile ezaguna da ahozko kulturak aztertzen ari direnen artean. Manuel Lekuonaren maisuetako bat izan zen eta harén bidez iritsi ziren Euskal Herrira ere harén irakaspenak. Ivés Beapérin, Udako Ikastaroetan b¡ hitzaldl eman zituen ¡kertzaile paristarra, harén jarraitzaile sutsua da eta bizi den hiriburuan, Parisen, Marcel Jausseren izena daraman institutu bat zuzentzen du, harén metodoak praktikan jarriz, ahozko kulturaren legeen arabera jendearekin lan eginez, alegía.

Marcel Jausse, jestoaren antropologiaren aita, Sarre eskualdean jaio zen 1886an eta jesuita 1995 URRIA EH

egin zelarik ere antropología ¡kerketara dedikatu zituen bere bizitzako urterik gehienak, bere eskualdea ez ezik, Palestina eta Euskal Herria bisitatuz. Euskal Herrian aztertu zituen bertsolarien artean Pierre Topet "Etxahun" zegoen.

«Derrigorrezko irakaskuntzarik ez zen garaikoa zen bere ama. Lau negutan bakarrik Joan ornen zen eskolara eta bere kultura erabat ahozkoa zen -esplikatu zuen Ivés Beapérinek bere maisuaz ari zelarik-. Haurra zelarik ehundaka seaska-kanta kantatu zizkion. Dotrina buruz irakatsi zion eta igandetako ebanjelioa ere buruz esatera behartzen zuen. Inoiz

Gallziako "regueffaz" mintzatu zen Domingo Blanco.

behin, semea ebajelioa kontatzen hasi eta dudaren bat sortzen zitzaionean bakarrik ateratzen omen zuen liburua armairutik eta irakurtzen omen zuen. Testu idatzia lekuko gisa erabiltzen zuen. Marcel Jausseren ustetan, ahozko kulturetan testu ¡datziak lekuko gisa kontsultatzen dirá eta memoriaren laguntzaile gisa funtzionatzen dute», esan zuen.

Beaupérinek behin eta berriz gogoratu zuenez, Marcel Jausseren bizitza eta obra oso loturik daude.

«Bere amak ez zuen haurrak zaintzeko inor etxean eta baratzara edo sorora zihoanean, berarekin eramaten zuen eta zaku baten gainean uzten omen zuen haurra, inguruan zuena ukituz edo bere eskutxoekin lurra hartu eta ahoan sartuz. Hortik hartzen omen dute baserri giroko haurrek gauza konkretuekiko zalatasuna», esan zuen.

Bere eskualdean nekazariek egun osoa lan egin eta gauean, sagardoa edanez, egiten zituzten bilerak aztertu zituen. Kontatzen zituzten kontakizunetan arau nagusia aldaezkortasuna zela ondohoztatu zuen.

«Gau-beila horietan gazteak kontakizunak kon-

I 995 URRIA H j ]

tatzen hasten zirelarik, beti zegoen adineko aitona edo amonaren bat bazterretik begira eta huts egin edo kontakizuna okertzen zuen bakoitzean, bide zuzena erakusten zioten keinuen bidez edo ahopeka. Badaude herrialde batzuk Afrika mendebaldean -segitu zuen Beaupérinek- , non kontakizunak ez diren aldatu. baina hizkuntza aldatuz Joan delarik, ez dute entzuleek ezer ulertzen».

Ahozko kulturak ondoen definitzen dituzten hiru ezaugarhak honako hauek direla, esan zuen Yves Peaupérinek: hizkuntzarekiko gaitasuna, memoria ikusgarria etajakituria amankomuna.

MEMORIAREN GARRANTZIA Beaupérinek behin eta berriz memoriaren gaiari heldu zion eta gaurko eskolak memoriari buruzko ikuspegi arras okerra duela esan zuen.

«Memoriari garrantzia guztia kentzen saiatu da gaurko eskola. "Lorito bat bezala ari zara", esaten du maisuak edo andereeñoak, ikasle bat zerbait ezer ulertu gabe esaten ari déla adierazteko eta ez dirá ohartzen memoriarik gabe ez dagoela adimenik. Memoria datuen almazen bat déla usté dute eta hori ez da egia. Memoriak ur-

dailak bezala funtzionatzen du, poliki poliki jasotzen duen guztia lixiriatuz eta ausnartuz. Marcel Jausseren ikerkerketan ondorioz badakigu ezinezkoa dela adimena lantzea memoria landu gabe», esan zuen.

Marcel Jausseren aurkikuntzak, hala ere, oso zabalak izan ziren eta nolabait esateko giza-soin osoari dagozkionak. Harén ustez, gizakia gorputz osoa erabiliz komunikatzen da gizakiekin eta gai honi buruzkoa izan zen Beaupérnen bigarren hitzaldia.

«Erritmismoa, bilatelarismoa eta formulismoa dirá ahozko kultura gobernatzen duten hiru lege nagusiak -esan zuen Beapérnek-. Erritmismoa esatean, edozein kontakizun keinu eta mimikarekin lagunduz kontatu ohi dela esan nahi zuen Marcel Jaussek eta keinu eta jesto bakoitzak gauza bat adierazten duela. Kultura horietan ez dakite eskuak edo gorputza mugitu gabe ezer adierazten,

haurrekin gertatzen den bezalaxe», esan zuen eta zutitu eta berak gidatzen duen institutuan egiten dituzten ariketak erakutsi zituen adibide gisa.

Globalismo jestual honek memoriari lagundu egiten diola baieztatu zuen segidan. «Ahozko estiloa nagusi den herrietan hitzak melodiaren erritmoa du lagungarri», esan zuen.

Bilateraltasunari dagokionez, hiru mugimendu aztertu zituen, atzera-aurrera, ezker-eskuinera eta gora-behera eta mugimendu horiek memoriarekin dituzten loturak aipatu zituen.

Azkenik formulismoaren auziari heldu zion. «Inprobisazioaren misterioa aipatzen dute guztiek, baita inprobisatzaileek ere. Gizakiak, ordea, formulismo batzuk behar izaten ditu inprobisatzeko orduan eta, nolabaiteko automatismo horiengatik ez balitz, ez lukete lortzen duten emaitzarik lortuko», esanez bukatu zuen.»

Ahozko jarduera eta bertsolaritza Andoni Egaña Ahozko literatura edo jarducraren fenomcnoa hainbat eta hainbat lurraldctan etnan izan da. Esan daiteke pertsonaren adierazpen-bide nagusi izan genuela hainbat mendetan zehar, arik eta literaturak (letra ¡datziak alegia) toki hori jan zion arte.

Egun ere mundu /.abalean ahozko jardun hori izan zenaren aztarnak han eta hemen topa ditzakegu, Galizian he/ala Kuban, Zerdeñan ala Ibizan . . . eta baita Euskal Herrian ere.

Ezjakintasuna beti da ausarta eta gainera geurea gehiestera ¡otzen dugu lekuan lekuan.

Akaso horregatik, honako adierazpena egingo dut: beste zenbait tokían iraganaren txingar itzallzera doana bada ere, Euskal Herrian ahozko jarduerak baduela bere hedapena, eta funtzioa, zoko-ekimen izatetik gizarte guneetara hurbikkiz daramana Arrazoiak anitzak izan daitezke: hizkuntza bera. -euskerak deklinazioa atzizki gisara eramatean errimarako beste inguruko hizkuntzak ez duten erraztasuna baitu- ideología,- Euskal Herriaren kontzeptu berari oso atxikia bait dago baserri giroko kultura-. izaera,- gure artean. ¡olasean eta kolektiboki ospatzen baita edozein gerlaera ere.

Arrazoiak arrazoi, historia tía subjetibotasunerako tarterik niurritzena uzten dignn galbahea. Duela bi mende pasatxo izan zuen hasera gaur BERTSOI.ARITZA gisara ezagutzen dugun ekimen moeta honek. Ordurarteko hil-eresi. errotnantze eta gainerakoak urrutitxo geratzen zaizkigu gaurko hizketaklirako. nahiz eta jakin badakigun ahozko ¡ardueraren oinarriak horiek izan zírela.

Fernando Amezketarraren garaitik, ordea. ahozko ¡arduerak egun BERTSOIARITZAZ ezagutzen dugun liaren eitea hartuko du: bapateko ekimena, dialektika, hitza hitzaren aurka, neurri jakinetako tloinua euskarri.

Orduz geroztik, garapen bizia izan du bertsogintzak.

Txabalategiren garaian plaza librean arítzen ziren desalioka. edo sagargotegian bestela, nor-gehiagoka bizian. Joan den mendearen bukaera aldera bertsopaperek. bertsoginlzaten bigarren adar sarritan gutxietsi horrek. indar hartzen dute. liaina bapateko bertsogintzan ere aldaketak daloz, Bilintx, Iparragirre. Xenpelar, Pello l'rrotaren eskuttk. Politika eta maitasun gaiak ukitzen hasiko ilira. desatioak desafio, bertsolaritzaren hedapen esparrua eta funtzioak zabalduz. Txirrita zubi dela. Basarri eta Uzta-

1 9 9 5 URRIA

Cu

pideren belaunaldiak bertsolaritza sagardotegietatik antzokietara eta plazara ekarriko du, itxura ¡antziagoaz, garai berriekiko loturan, bertsolaritzaren funtzioak egokituz.

Xabier Amuritzak emango du, duela hogei bat urte. hurrengo urrats nabarmena. Euskal Herri industrialago batean, non gizarte, kultur eta politika kez.kak mamituz doazen, bertsolaritza kultur-ekimenera gaurkotu eta erakargarri bilakatzen du.

Historiaren gain-arrastoak, laburrean gezur, horiexek lirateke.

Goazen ordea egungo egoerara, egungo bertsolaritzaren hedadura eta funtzioetan barrena.

Andonl Egaña Azaletik ikusita bertsolaritzaren egoera osasungarria da orohar. Seknla baino plaza-bertsolari gehiago dugu, adin desberdinetakoak oso, eta ikasketa arlo eta maila diferentekoak. Emakumeak, joantlako mendeetan ez bezala, sarbide gotorra izan du, bai kantari gisara, bai entzule. Bertsoplazak inoiz baino gehiago dita eta gainera bertso-plaza hauek inoiz baino anitzago, arrazoiz zein lurraldetasunez, Bertsolaritzari buruzko teori-lanen kopurua eta sakonera ere gorantz cloa. Bertsolari elkarte bat bada bertsolarien interés profesionales baino askoz gehiago bertsolaritzaren norabideari eta hedapenari so, hutsuneetan eragile. Hedabideek sekulako ¡arraipena egiten diote bertsolaritzari. Euskal Kulturaren bailan bertsolaritzak badu itzala, badu pisua, askotan gehigitxo ote duen pentsatzeraino .

Datu horiek denek, ososuntsu dagoen fenómeno baten aurrean jartzen gaituzte.

Ilalere. arduragai eta kezkagune asko ditugu, bai bertsogintzari dagokionez, bai bertsolaritzari dagokionez ere.

Galdera gisara aurkeztu baino ez. ditut egingo: -Egungo bertsolari den denak eskolatuak dirá. Baina eskolatze horrek ez al darama bertsolaritza ahozkotasunaren berezko balioak idatziaren menpe ¡artzera?

-Bertso-plazak gero eta ugariago eta anitzagoak dirá. Ez al dakar horrek ordea, kulturgintzarekin zerikusirik ere ez duten antolakuntzak medio, bertsolaritzaren funtzioak birdefinitu beharra?

-Hedabideen zurrunbiloaren erdi-erdian gande. Baina landu al dugu nahikoa bakoitzean - idatzian, entzutezkoetan, ikus-entzutezkoetan - bertsolaritzak zer-nolako tratamendua behar lukeen?. F.dozein tratamenduren aurrean komunikabideen garrantziaz jabetu eta maknrtu egin behar dugu, ala bertsolaritzak egin dezake bere bidea harietatik at?

-Hedabideen fenomenoak ez. al du bertsogintza bera baldintzatzen? Ez al dio bertsolariaren diskurlsoari patxada eta dialektika itzulingurukakoa kentzen, presa eta zukutze azkarra eragiteko?

-Eskolatzeak, irakurketak, ahozkotasunetik urruntzeak ez al dakar handiko egituren nagusitze nabaria? I lorrek ez. al du zentzu ludikoa urritu eta "pedagogiko-mitinlaria" handitzen?

-Lurraldetasunez bertsolaritzaren hazkuntza behar bezain berdina al da? Zenbateraino euskara batuarekiko hizkunlz-hurbiltasuna beharrezko da egungo bertsolari izateko?

-Betsolaritzak edonorako balio du? Zer paper du euskal kulturaren bailan?

-Bertsolari eta bertsozale ¡akin jakinak soilik al dirá bertsolaritzari buruzko ikerketan murgildu behar dutenak? Unibertsitate inguru hori, zer?

Cialderak asko dirá. Ibilian ibilian emango diegu erantzuna.

Azken batean bertsolariak gara, inprobisatzen ohituak. Ion Sarasuak hori ona dela esangu du. Ni. txarra ez déla esalera ausartzen naiz. •

1 9 9 5 URRIA C H

Bertsolaritzaren eredu komunikatiboa: ezaugarri batzuen bueltan Jon «La sociedad espectacular mercantil sólo ve con buenos ojs las mercancías susceptibles de circular a gran velocidad, aunque n o tengan sentido o carezcan de contenido», ul.ti/i du Alain Nadaud-ek.

Gauregun nagusi diren kultur merkantziek zentzurik eta edukirik baduten ala ez duten aparte utziko dugu, galdera ikur handi batekin. Kontua da ahiadura handian zirkulatzen duten merkantzien kultur ingurunean bertsolaritza non kokatzen dugun.

Beste era hatera esanda, kultur merkantzia nagusiek zentzua eta edukia zenbateraino duten (zirkulatzea, irabaziak sortzeaz, eta kontsumo-ilusioak sortzeaz aparte), zalantza egitekoa da. Eta bertsolaritzak, zer zentzu eta zer eduki ditu? Eduki dezakecn zentzuak eta edukiak zer ekartzen du gure kultur ingurunean? Zer toki dauka "ahiadura handian zirkulatzen duten merkantzien kultur makinarian"?

B A L O R E ETA E Z A U G A R R I

BATZUK

Ezaugarri multzo batzu hartuko ditut, munduan zehar eta gure inguruan bizi diren kultur aderazpideak aztertzeko patroi moduan. Patroi hauen azpian, haloreak (.laude. Gi/.a-halore eta gizarte-haloreak fenomenoen azterketarako oinarri moduan erahiltzeak lotsa ematen digula dirudi. Hala, topiko herei hueltak ematen ari gara akaso, datuak pilatu eta pilatuz. Niretzat garrantzizkoak diren ezaugarriak jarriko ditut galdegai moduan. Kultur adieta/pide bal: -Zenbateraino den konlsumo zatikatua (hatzutan elitista) bultzatzen dueña.

Zenbateraino den maila sozial anitzak hartzen dituena.

-Zenbateraino den diterituan kontsumitzen dena.

Zenbateraino den zuzenezko jarduna.

-Zenbateraino den kopien erreprodukzio multiplea.

Zenbateraino den pieza orijinal errepikaezinetan oinarritzen dena.

-Zenbateraino produkzioa bere kontsumo ingurune sozialetik urrun dagoen.

Zenbateraino produkzioa bere kontsumo ingurune sozialetik gertu dagoen.

-Zenbateraino den norabide bakarrekoa.

Zenbateraino den partizipatiboa, berrelikadura maila hanclikoa.

-Indar ekonomikoekiko menpekotasun maila: Zenbateraino zuzentzen iluten indar ekonomikoen interesak.

Zenbaterainoko autonomía duen mezenazgotik, eta interés komertzialetik.

-Kontsumo indibiduala den.

Kontsumo kolektiboa den. harretnan sozialen marko balean.

-Produktuaren sol'istikazio maila eta kontsumitzailearcna.

-Artistaren eskuragarrilasun soziala eta errejimen ekonomikoa.

-Mezuaren dimentsio kritikoa.

INDARREAN

DAUDEN

ILDOAN

Gaur zirkulatzen duten kultur adiera/.pide (merkantzia) nagusiak aurreko ataleko ezaugarri-pareen ispiluan ¡art/.ea lan haundia da. Baina ildo nagusiak antzeman litezke. Gaur egun indarrean dauden kultur merkantziak:

1 9 9 5 URRIA E H

o5 03 3 Í0 £3

Q£

C

5 -

C 0>

O

t

03

-Kontsumo zatikatua bultzatzen dute.

Giza taldeak bereiztu egiten dira. Eskeintza desberdinek (operak, rock-ak, kontzertu mota desberdinak eta musika talde bakoitzak . . . ), perfil zehatzeko hartzaileak biltzen dituzte gehienetan. \y^ ^0 *^t m^^^m^ Orijinal bakarraren kopia multipleetan » ^m oinarítzen da kontsumoa. Ez da orijinalik ^^^^^k kontsumitzen. Batetik. merkantzia modnra HL ^^^ zirkulatzen duten euskarri materialak ko,"^«\ . ^ B piak direlako (zintak. liburuak, bideoak, irudiak . . . askotan oso urrun asmatutako orijinal batenak) eta bestetik, zuzeneko emanaldiak ere orijinalaren kopia erreproduzituak direlako gehienbat.

-Kulturaren produkzioa. kasu gehiene• tan merkantziaren produkzioa, kontsumitzen duen ingurune sozialetik urrun dago. Bai beste nazio batean edo beste kontinente batean dagoelako, bai herrialde berean egonarren kontsumo-ingurune sozialetik urrun dagoelako sorlzailea. Sortzaileak urrun daude kontsumitzaileen ingurunetik. beste estatus bat lortzen dule, ekonomikoki eta batez ere sozialki.

-Kultur adierazpide gehienak, merkantzien zirkulazio aparatuarekiko depentzia maila handia daukate. Edo, bestela, honek hutsegiten duenean. botere publikoarekiko. Orohar, indar ekonomikoekiko eta komerlzialekiko menpekotasuna adierazten du lehenengo ezaugarri horrek niaila batean, modu desberdinetan (gehienetan oso modu solilean) gauzalzen bada ere.

-Anea komunikatzeaz gainera, prestijioa konumikatzen da. Honek maila asko ditu, eta anearen soi'istikazio mailarekin badu zer ikusirik. Baina kasu askotan eskultoreak, pintoreak eta idazleak irudi sentsazioak eta istorioak komunikatu beharrean. prestijioa komunikatzera pasatzen dirá. Arlo batzutan, muturrera iristen da aspeklu hau. Pertsona batek (eskultore batek. adibidez) ingurune sozial batean izugarrizko prestijioa lor dez.ake, ingurune liorretako %97ri ezer esaten-komunikatzen ez dion i.in materialaren izenean. Jakina, gero prestijioak Iaguntzen du komunikazio-sentsaz.ioak sorlzen etab . . .

-Kontsumo indibiduala nagusitzen da kontsumo kolektiboaren gainetik. Kultur merkantzia gehienak, etxean eta bakardadean kontsumitzekoak dira, ez dute kalekotasunik bultzatzen. ez dule harreman sozialik eskatzen eta sortzen.

-Aurrekoak norabide bakarreko kultureredua nagusituaraziko luke. Berrelikadura edo 'feed-back" maila (xikia da. nagusiko kontsumo mailak ematen duena, eta komertzioak tnedializatua. Partehartzea oso murriztua dago eredu honetan.

Bereziki kezkagarriak eta deigarriak ikusten ditudan ezaugarri batzuk bakarrik aipatu ditut, aspektu batzutan bakarrik zentratuz. Bertsolaritzarekiko kontrastea bilatu dut gaurko kultu merkantzein ¡Ido nagusietan.

BALORREN

ARGITAN

Esan dezadan garbi asko: nire baitan somatzen ditudan baloreen ispiluan ez ditut ildo nagusi horiek bultzatu beharrezkotzat jotzen. Gehienetan, justu kontrakoa iruditzen z.iit bultzatu beharrekoa. aberasgarria, komunikatzailea. askatzailea. liz nator, noski planleamendu iraultzaile batekin. Badakit bere abantailak dituela gaurko bideak. eta hor egin behar dugula aurrera, gurearekin eta besteenarekin.

Baina goiko hori al da nahi dugun kultura eredu bakarra? Komunikatzailea da. parteharlzailea da, aberasgarria da. askatzailea da? Neurri kontua da. jakina . . .

Ziur naiz. hala ere. gure ¡nguruko pertsonak (are kultur agintariak ere) ez dabiltzala nire baloreetatik oso urrun. Ziur naiz. komunikazioa zuzenekotasuna, taldekolasua. kalekotasuna. partehartzea opa diotela kulturari. Baloreak gauzatzerakoan, ordea, baloreok baino pisu handiagoa du ideia (edo topiko) dominanteak, inertziak, datu zaparradari men egileak. Kultur politikaz ari naiz. baina utz dezadan hori orain.

ETA

BERTSOLARITZAZ?

Bertsolaritzak ez die ilies egiten aipatulako ezaugarri horiei guztiei. Batzuri. askori. bai, neurri balean, lienetan. bertsolaritzak ezaugarri propioak ditu. Propioak eta bereziak nagusitzen ari O^n kultur ereduaren aurrean. lkus ditzagun baiz.uk, akle bateko edo besteko konplexurik gabe: -Kopien erreprodukzioan oinarritzen den kulturaren aurrean. produktuaren oijinahasun arradikala. Uler bedi ondo. Esan nahi da bertso bakoitza uneoro berria dela. orijinala ¡atorri zentzuan, ez bestean (hori asko esatea litzateke). Bi zentzutan: en-

9 9 5 URRIA CE3

latatzen ez delako. eta zuzenekoan ere ezer erreproduzitzen ez dekiko. [ñongo erreprodukzioan oinarritzen ez den kultur ikuskizun bakarretakoa izango da. Main zuzen ere hori baita bere muina eta xarnia, bere zakarrean.

-Hiru urrezko balore: zuzenekotasuna, kalekotasuna, taldekotasuna. Bertsolaritzaren jardun nagusia zuzenean egiten da, kalean. Jendea etxetik atera eta ekintza sozial bat egitera bultzatzen du, taldean egotera. Taldean ¡asotzen da bertsolaritza (kale, frontoi. areto, afari), eta hurrengo puntúan ikusiko dugunez, hartzaile taldea k o tnunikazioko parte aktiboa da.

1 loni lotuta. taldekotasun horrek, kontsumo ez-zatikalua esan nahi dti. BertsoginIzaren jardnak gizarte esparru zabala hartzen de, "herrikoi" liitza ez erabiltzeagatik.

Ez da adin-perfil jakin batean espezializatzen, bere kontsumoak ez du zatikatzen.

Neurri batean sare sozial euskaldunaren topagune modukoa da, une honetan behintzat.

-Bertsolaritzaren jarduna komunikazio da, beste jardnn guztiak bezala. Komunikazio honetan ordea partehartzearen faktorea oso gertukoa eta znzena da. Sorkuntza beti berria izanik, unero testuinguruari lotuta dago eta hori da bere zentz.ua. Berrelikadura edo "feed-baek" maila handia dago, Jakina, berrelikadura horrek ere bere nnigak ditu, baina ez dago beste arteko ezerk mediatizatuta.

-Bertsogintza, bertsolarien jarduna, ekonomikoki xumea da. baliabide ekonomiko gut.xi eskatzen du, eta interés ekonomiko-komertzialekiko menpekotasuna ia deusez.a daukala esan daiteke.

Honi lotuta. bertsolari. sortz.aile, bere produktua kontsumitzen duen ingurune sozialetik oso gertukoa da, ingurune sozial liorretako panaidea da. Zentzu sozial eta ekonomikoan oso eskuragarria da bertsolaria .prestijioan izaría den kasuan ere.

Eskuragarritasun, herrikoitasun horrek jardunaren soflstikazio mailan eragiten du seguru asko. Esparru zabalaren bat-bateko ulermenari lotutako jarduna da bertsolaritza. primarioa, soflstikazio gutxikoa. Galdelzekoa da zenbateraino ócn posible lanketa eta sof'istikazioan oso urrun joalea, erakargarritasuna (ekonomikoa, soziala) eta beste ezaugarriak galdu gabe.

Galderak galdera, bertsolaritzak gaurko gizarte eta kulrura-moduari Taita zaizkion (eta etorkizunean izugarri balora daitezkeen) ezaugarriak dituela iruditzen zait: komunikazio mola, kalekotasuna, taldekotasuna, eskuragarritasuna. partehartzea...

Aparte utzi ditut, apropos. kultura propioari, kultur ekologian duen lekuari eta hiz,kuntzaren berreskurapenari buruzko gogoetak.

GAURKO

BERTSOLARITZAREN

BlDEGURUTZEAK

Aipalutako ezaugarrien harían, bertsolaritza bidegurutze ela erronka balzuren aurrean aurkilzen da gauregun. Ñire baloreen arabera. bertsolaritzaren ezaugarriak zaintzekoak eta garatz.ekoak badira ere, ez dut usté kontserbadore edo inmobilistak izan begar dugunik. Gaur egungo desafioei erantzun behar diegu. Hizi ela ez iraun. Aurreko ataleko ezaugarri horiek galtzeko eta bortxatzeko arriskuan jarri behar ditugu, kinkan.

I lauek dirá ditugu bidegurulzetako batz.uk: -Kultur bidé dominanteetan sartzeak bertsolaritzaren ezaugarri garrantzizko batzuk distortsionatzeko arriskua dakar. Zuzenekotasuna. pieza orijinaletan oinarriizea, espazio lisiko publikoa, harrearan soziala bultzatzen duen gunea... ez. dirá betetzen bertsolaritzaren zenbail erabileratan. Hala ere, bertsolaritzaren mugimenduak bidé horretan aurrera ¡otz.eko apustua egin du. Oreka bilatzea, lehentasuna eta gidaritza zein jarduera motak duen ekustea, ela osagarritasuna posible egitea dirá une honetako erronkak.

-Sofistikazio maila. Ikuskizunaren soflstikazio mailan aukera desberdinak ditu bertsolaritzak. Halaber, honekin lotuta dago bertsolari eliiearen eskuragarritasun soziala eta errejimen ekonomikoaren gaia ere. Goi mailako ikuskizun eredu bal garatzera Joan, ala herritik eskurago dagoen jardunean mantendu, elemenuiak (ekononiikoak, teknikoak. bilartekoak . . . ) gehiegi formalizan! eta soíislikatu gabe.

-Bertsolaritzaren esparru desberdinen gaia: lokala. eskualdekoa, Euskal Ilerri mailakoa. Bertsolaritzaren eredu komunikatiboak herri eta eskualde mailako bertsogintza garatzeko ahalbideak ematen ditu, Euskal Herri mailako eliiearen ¡ardunaz aparte, eta honen oinarri moduan. Honi zenbalerainoko garrantzia eiran behar zaion ikusi behar da. liukatzeko, guzli honen aurrean konstatazio bat: bertsolaritzaren munduak autorregulatzeko mekanismoak ditu gauregun. ínteres ikonomiko komertzial nahiz politikoak ez dirá erabakiorrak bertsolaritzaren norabidean. Euskal llerriko Bertsolari Elkartean biltzen da bertsolaritzaren mugimendu osoa eta horrek bidé batez protagonista bihurtzen gaitu: ez gaituzte inprobisatzen, gu ari gara guie bidea ¡nprobisatzen.»

1 9 9 5 URRIA C E

Gaurko bertsogintzaren baliapide poetikoak Joxerra Garzia Izenburuaren handinahia gorabehera, ez da ñire asmoa gaur egungo bertsogintzaren baliapide guztien zerrenda egitea, bertsogintzan gaur egun erabiltzen diren baliapide batzuk argitara ekarri eta funtsean zer diren, nola funtzionatzen duten erakustea baizik. Eta hori ere, ez behar litzatekeen bezain zabal.

Eginbidean bazterrera utziko ditudanak aipatzen has nadin, beraz, ez baitira ¡orratuko ditudanak baino garrantzia txikiagokoak: 1. Bertsoaren alderdi ez-hitzezkoak albora utziko ditut, eta orohar testuinguruarekin lotutakoak. Askotan, ordea, horrek bakarrik azal dezake bere garaian bertso batek sorturiko eragina. Ez da. beraz, nolanahikoa lehen kolpetik albura uzten duguna.

2. lierlsoaren egilurari dagozkionak ere - puntúen arteko loturak, esankargaren banaketa, Juan Mari Lekuonak "estrofismoa" deitu ohi duenari dagozkionak-albora utziko ditut, noiz edo noiz aipalti beharko ditudan arren. Zer esanik ez: bertso-segiden mekanismoak, guztiz garrantzizkoak izanik ere. ez ditut aintzat hartuko henien, naliiz eta liadakidan askotan horrixe zor zaiola , beste ezeri baino gehiago. bertsoek gugan sortzen duten zirrara.

Eta horrenbestez iritsi gara guie azterketaren mamita. Galdera hauxe da: ba ote dago gaur egtingo bertsoetan POESIAtZat jo dezakegunik? Ha al dago bertsoetan hitz hutsez, baliapide poetikoen bidez soilik eragindako zirrararik? ZIKRARA hori ba ole dagoen, NOIZ, ÑOLA ETA ZERGATIK sortzen den azaltzea baita lantxo llenen xedea. Propio horrenbesteraino mugaturiko alor honetan ezarriko dut. beraz. metodología, erabiliko dudan azterbídearen probaleku gisa, egiteke eta egiteko geratuko direnei geroko gerotan ekitekotan.

Poesía aipatu dut, eta gorago, berriz. literatura. Bat baino gehiago harritu izanen tía horrenbestez. abenturak eta kalenturak nahasten ari naizelakoan. Azal ditzadan, bada, azterbídearen nondik-norako nagusiak.

Poesía, hemen erabiliko dugtin adieran, poemelakoa baino zabalagoko /.era dugu, poemetan ezezik, beste alor askotan ere ageri zaiguna: gainerako literatur-jeneroetan eta herri hizkeran. besteak beste: gauzak modu itxuraz berri eta berezian adierazten diren toki guztietan. Hizkuntzak (hizkuntza orok) modu orokorrean soilik adierazten dituzte adierazi beharrekoak. Poesiak, aldiz, bakandu egiten du bere esana. Sentipenak guk geuk sentitu ohi ditugun bezala adieraziak daudela usté arazten digu, ez hizkuntzaren orokortasun hutsean, modu analitiko hotzean, GUK SENTITU OHI DUGUN BEZALA baizik (irudipen hori sortarazlen digu behinlzat): kolpe batean, era sintetikoan, modu BAKAN eta zentzuz BETE honetan.

Ilorregatik diot, adierazkortasun berezirik dagoen lekuan dagoela poesía. Arauaz bestela esatea da poesía, ez denona den esate orokor hutsean. benetakoa ¡ruditzen zaigun modu bakan-bete horretan baizik. Herri hizkera poesiaz beterik dago. hortaz: zerbait "ahuntzaren gauerdiko eztula" ez déla esan zuen lehenak gauza baten hutsalkeria modu horretan adierazi nahi zuen, hizkuntzaren bideetatik urruti, bere esanari indar berezia emateko. Gero, erabiliaren poderioz esamodu hori arau bihurtu zen (irudia lexikalizatu, adituen hitzez esateko), eta gaur egun hizkuntza ARAl'TU bilakatu da, aldez aurretik jakinekoa den esanahia dauka, hizlun orori dagokiona, galdu du (ustez) hasiera batean zeukan GAINKARGA hura. Borgesek dioenez, hortzei "perla" estrainekoz deitu ziena poesiaren jenio bat zen. Poesía egiten ari delakoan gaur egun oraindik hala deitzen diena, berriz, lelo samarra. Hori beza-

1 995 URRIA E n

la, "adarra ¡o", "gaia jorratu", eta gisako hainbat eta hainbat dauzkagu, herri-hizkeran izkutaturik, garai batean esan karga bereziren jabe, eta gaur egun ikustezin bihurturik erabiliaren poderioz.

Esanaren bakan-betetetasun irudipen hori gugan sortzeko hainbat amarru erabiltzen dira, literatur baliapideak, edo baliapide poetikoak, edozein liburutan aurkituko dituzuenak oso izen ponpoxoekin: metáfora, anáfora, sinekdoke, metonimia, sinestesia...eta beste ziento bat, bati baino gehiagori gaixotastin-izen irudituko zaizkionak. Kontua da, ordea, baliapide horiek ez direla berez on, zenbait idazle eta bertsolarik (uler bedi: zenbait idazlek eta zenbait bertsolarik, ez nuen inor behatzez seinalatu nahi) usté bidé duten moduan. Esanari indar berezia emateko balio duten neurrian dira baliagarri baliapideok, esanbeharrak hizkuntzaren orokortasunetik kanpora bezala esateko balio duten neurrian.

Lazkao Txikiri kantatu zaizkion bertso mordbaren artean, liona hemen Andoni Egañak kantatutako baten puska bat: "Ze LEKU GUTXI behar zun harek gurekin zegon orduan ta falta zaigun garaian, berriz, ze hutsune utzi duan" Lazkao txiki hil berritan, liaren izena aipatzea aski zen, maite izan genuenok emozionatzeko. Baina bertsoamaiera horrek ba du, berez, EMOZIO-KARGAKIK. Egileak egin dueña ulertzeko, aski da "falta zaigun garaian ze hutsune utzi duan" esaldia bertsoan duen testuingurulik ateratzea, inolako indar berezirik gabeko arauzko esaldi laua déla ohartzeko. Zergatik bertsoan halako zirrara ematen digu?

Azken aurreko puntúan harén gorputzaren txikitasuna jarri baitigu begien aurrean, eta "egilea'ren bihotzean utzi duen hutsunearen handia txikitasun horren aldean nabarmentzen delako, beltza zuriaren gainean beltzago den moduan, eta irudipena sortzen digulako, benetako sentipen baten aurrean gaudelakoa. Antitesia esaten zaio horri literaturan, baina bost axola izenik ez balu ere. Aurrerago ikusiko dugunez, hauxe da berlsolarien artean maizenik ageri den baliapidea.

Esan dezadan bidenabar, frogatzea gerorako utzirik, hórrela ulerturiko poesiak baduela lagun bizki bat: txistea. Euntsean, baliapide berberak erabiltzen baititu, aurrerago ustez frogatuko dugunez. Esan gabe doa hauxe déla azterbide honen abantailik handienetako bat: bertsolariak umorea bere-berea baitu, on da emozio poetikoa eta komikotasuna hatera argitu ahal izatea. Txistean ere esan dugun modu trinko horretan daude adierazita sentipenak. Adibidez, eta bertsolariek dezente erabiltzen duten baliapide bat aipalzearren, norbaitek galdetzen duenean: "Zu zer zaitugu, bertsolari ala pertsona nórmala?" barrea eragiten digu horrek, "bertsolari" entzun ondoren besterik espero dugulako. beste lanbideren bat edo, esaldiaren egiturak horixe iradokitzen duelako. Horregatik. "idazle" edo "kazetari" edo sail horretako hitzen baten ordez pertsona nórmala" entzundakoan "bertsolariak oso bitxo bitxiak dira. eta nik ez dauzkat normaltzat, beraz jendea bi sail horietan banatzen dut" moduko zerbait esan nahi da, baina kolpean, modu bakan-betean esaten zaigunez barru-barrutik eragiten digu.

Izan ere, esaten zaigunarekin hatera esaten ez zaiguna ere hortxe haitago, esaten dena eta esaten ez dena bat eginik bezala, elkarrengan txertalurik. Besteak hesie. "normal ez izatea" bera ere besteak bezalako ofizioa déla ematen da aditzera, eragina areagotuz.

Adierazkortasuna hil ala bizikoa duten alorretan begi-bistakoa da hórrela ulerturiko poesiaren presentzia. Nabarmenenak, PUBI.IZITATEA eta egunkarietako TITULARRAK. Hona hemen neke handirik gabe jasotako hatzuk. Lehena. Indurainek, gehienok jakingo duzuen bezala, bere boskaren TOURra irabazitakoan. Laudatu heharraren heharrez. "hau adierazteko hitzik ez dago" delako egoerara iritsiak ziren hedabide guztietan, hizkuntza guztiz antzuturik. Gauzak hórrela, prozedura poetikoak soilik salba dezake kazetaria hitz orokor hutsen hoztasun lautik. Ñire aldeko publizitaterik merezi ez. duen erdal egunkari batek asmatu zuela usté dut: -QU1NTOURAIN. jarri baitzuen. nalarraren argazki handi baten gainean. Euskarazko publizitatean, ETBn duela gutxi kutsaduraren kontrako kanpainian azaldutakoa aipatuko nuke: - HI BAI ZIKINA / Hi bai zikina hizjokoan oinarrimrik.

Eta lege poetikoen (ERRETORIKAren. nahiago baldin bada) arabera eraikiriko beste titular bat azkenik: - 7.500 detektibe bizi diren herria, duela gutxi gertaturiko krimen baten ostean herri txiki baten giroa ezin egokiago

I 995 URRIA C H

re

aditzera enlaten dueña.

Honaino azaldu duguna, poesiaren Ceta txistearen) lehen legea litzaieke. harne legea. Gainerakoak berdin daudela. zenbal eta modu bete-bakanagoan adíerazi, orduan eta emozioa (poesian) edo barrea (txistean) handiago izango dirá, liaina gauzak ez dirá horren sinple. Testuingurua eta alderdi ez-hitzezkoak albora utzirik ere, entzule irakurlea (hemendik aurrera: "hartzailea") ez baita komunikazio-prozesuaren kanpo-osagai. barne-barnekoa baizik, bertsolaria. kontalaria edo idazlea (hemendik aurrera = "cgilea") bera baita, sortzeko unean berean lehen hartzailea, eta harekiko osatzen du bere obra. Ikus dilzagun, labur zurrean, katramila horretan eragiten duten elementuak: EGILEA

"egilea"

pertsonaia

sentipena

<D

is

c o0

o

ekintza hartzailea Kuadro horretan argi ageri denez, HGII.KA. han da, pertsona jakin hori, hezurmaniizko hori. ez da gertakari estetikoaren harnean ezertarako sartzen, ez behintzat modu zuzenean. liaren ordez "egilea" daukagu. kakotx artean: lehendik ezagutzen dizkion obren (guie kasuan, bertsoen) bidez hartzaileak berekasa eraiki duen NORTASUN literarioa. Kskema han aplikatu izan da poesian eta gainerakoetan ere, eta usté dut goitizenen erabilerak honetan duela bere oinarri. Bertsolari artean ere, aski garbi adierazten du zenbaitek pertsonaren eta bertsolariaren arteko eten hori, Anjel Mari eta Peñagarikano bereiziz, adibidez, kasurik nabarmenena aipalzearren. liaina "egileak" ez du bere ahoz hitzegiten ez poeman, ez bertsoan ela ez txistean, batzuelan hala ari déla dirudien arren. Pertsonaia bat sortu eta liaren ahoz niintzo da, liaren sentipen edo ekintzen berri ematen digu. Berak sortu duen pertsonaiarekiko bi jarrera liar clitzake "egileak": atxikimenduzkoa eta urruliramenduzkoa. Pertsonaiaren baitan ezarri duen sentipenari zuzena baderitzo, pertsonaiaren nortasunaren argitan sentipen hori "behar den modukoa" déla usté badu, orduan atxikimendua agertuko du. Txisteetan gertatzen den inocluan. berriz. pertsonaiaren "deskuido"ren baten berri ematea cluelarik xede. "egileak" argi eta garbi azalduko du harekiko bere urrutiramendua.

Aurki goaz adibideetara. gauzak modu bakan-betean esalearen aldeko diskurlso hau orokor-huts gerta ez dadin. liaina xehetasun bat oraindik lehorrelik: bertsoa. poesia eta txistea bezala (batzuetan bala eta batzuetan beslea baila), komunikazioa da azken balean, eta esan dugu hartzailea ere barne-barneko elemenlua déla, egilea bera delarik lehen hartzaile. lita hain zuzen ere. harlzailearen ¡arrerak ezartzen du poesiaren (emozioaren) eta txistearen (barrearen) arteko muga.

Poesian, "egileak" atxikimenlua adierazten du pertsonaiak agertu duen sentipen edo jokabidearekiko. sentipen hori gizalasunaren arauzkoa zaiolako. Hartzaileak bat egin beharra dauka "egilea'ren atxikimentuarekin emozio poetikorik izan dadin, llonetarako, noski, agertzen den sentipenari gizalasunaren arauzkoa tritzi behar dio. egoki eta zuzen, ela hala egin ahal izango du bal "egilea'ren atxikimentuarekin, eta hortik sortuko da emozioa. Horrelarako, ez ahaztu, emozio hori dakigun modu bakan-bete horretan eman beharko da. Emozioaren gradúa, intentsitaiea. bakan-betetasunaren araberakoa izango da, batetik; eta. besletik, harlzailearen atxikimenduaien araberakoa. Adibidez: Eman dezagun IRAULTZA ALA HTLesaldia poetikoa déla (noizpait hala izan déla ez dut usté Kl une ingurukoek behintzat uka dezaketenik. Gaur egun emozionatzeko gaiatasunik ez balu -edo ez badu- atlinaren enti izango lilzateke -izan litekeareago. esakliarena baino). Lehen esan dudanez, emozio edo zirrara poetiko oro baliapide jakin batzuren ondorio da. Baliapide poetiko horiek guztiak ORDEZKAPENAK dirá: ohikoaren ordez, hizkuntzaren arazuko esanahi analiliko orokorrekoaren ORDEZ. alegia. sentipena modu bakan-betean. sintetikoan. hizkunlzaz kanpoko itxurakoan moldatua ematen da.

IRAULTZA ALA IIIL. Ilarrigarri egilen zaigu (harridura da poesiaren bihotza).

Emozionatu egiten gaitu Zeren ordez dago ¡arria? Gutxi gora beberá, honelako zerbaiten ordez: "llemen gaizki bi/.i gara. Gauzak oso gaiz.ki doaz, ela dena irauli beharra tlago. Hori lortu ezean ez dago gauza onik. Eta hori lortzearren hiltzeko prest gaude. hain da guie irauli nahia handia". Garbi dago (nahiz. gero garbiago ageriko den) akle handia dagoela bi esamoldeon artean. Bizia da gauzarik prezialuena, eta hori galtzeko prest egoleak ematen digu, modu poetiko, bakan-betean. hori dioenaren iraultzailetasunaren handiaren berri. Hori. berriz. gizalasunaren goren gradu balen adierazgarri iruditzen zaigu, eta hargalik egiten dugu bal "egileak" pertso-

I 995 URRIA £ •

naiarekiko agertu duen atxikimenduarekin. Horrek emozionatzen gaitu. Eta berdin poetikoa da esamolde hori bertso baten barman, edo poesian, nobela batean edo egoera errealean. (Chiapas-ko laborariei irakurri diet nik aspakli honetan gehien emozionatu ñauen poesía, pankarta batean zeramatena: "hemen gaude betiko hilak berriro hiltzeko prest") Horren aurrean. eta molde berean eraikia, Jon Sarasuak kantatutako honako beste hau: "Neska guztiek esaten dute JON SARASUA ALA HIL" Zer gertatu da hemen? Zergatik sorlzen zaigu barrea? Lehenik, esanbeharrekoa modu bakan-betean esana dator. Gainera, kasu honetan IRAULTZA ALA HIL hura ohtko eta usadiozko denez, zera adierazten digu esaldiak modu bakan-bete horretan: "iraultzailerik amorratuenen amorru berberarekin niaite dute neska guztiek (ez dakit "guztiek" ala "gazteek" esan ote zuen) Jon Sarasua" Beraz, IRAULTZA ALA lili, liaren bakan-hetetasunaz gainera harekiko erreferentzian irabazten dueña ere badu esaldi horrek metatua. Zergatik emozio poetikoaren ordez barregurea ematen digu honek?

Bestean ez. bezala. ez dugulako hain ondo adierazitako sentlpen hori gizatasun betekotzat jotzen. llenri Bergson filosofoak azaldu zuenez, komikotasun ororen l'unlsa ZL'RRUNTASUN moduko bat da, bizidunaren barman hatzematen dugun zurruntasuna, deskuidoa. Umore bisualean begi bistakoa da hori, hitz jokoa barkagarri bazait. Hemen, adibidez, iruditzen zaigu neska horiek dezente deskuidatuta daudela. ez Sarasuak maitasunik merezi ez duelako, bertsolari batengatik hiltzeko prest egotea lartxo delako baizik aukeran. Baina ulertzen dugu, ñola edo hala ikusten diogu bere sakoneko esanania. Egoki-egokia ez da hori neskengan, baina imajina dezakegu hartaraino deskuidaturiko neskarik, besteak beste imajinatti beharrik gabe ezagtitzen dugulako artista eta kirolariekiko HISTERIA zer den. Txistean heti gerlalzen da hori, poesian ez bezala. Txistean pertsonaiaren baitan ageri den sentipena ez-egokitzat daukagu, baina BAIMENDU egiten dugu, AMETO egiten diogu.

Hori hórrela déla trogatzeko, aski da esaldi hau kontsideratzea: "neska guztiek esaten dute ile luzea ala hil" Az.ken honetan, ez dugu, printzipioz behintzat, inongo arrazoirik ikusten. Neskak deskuidatuta daude. ez. gatzaizkie atxikitzen, baina gainera ez dugu ez. emoziorik ez deusik sentitzen, EZ DUGULAKO DESKUIDOAREN ARRAZOIRIK inon ikusten.

ZENTZUGABEKERIA besterik ez da hori. ABSURDUA, eta absurduaren aurrean ez emozio ez barregure, harri eta zur geratzen gara besterik gabe. Antzerki korronte jakin batí ezartzen zaion "absurdu" abizenak ez dauka hemen linkatu dugun adierarekin zerikusirik.

Horrek esplikatzen du, era berean, inon diren pasadizo eta ateraldirik zelebreenak PERTSONAIA JAKIN BATÍ egoztea, ahozko tradizioan eta bestela ere egin ohi dugun bezala. Izan ere, Joxe Mari Zubiari gertatutako zelebrekeria zelebreago izango baita inork ezagtitzen ez duen horri gertatu beharrean Fernando Aniezketarra, Txirrila edo Lazkao Txikiri gertatua izanez gero, berez zelebretzat daukagunari aiseago onartuko baitiogu edozein zelebrekeria.

Adi, halere, poesiatik txistera eta txistetik absurdura bezain erraz egin bailiteke alderantzizko bidea. Beatles-en hasierako hartan, ile luzearen moda hasi nahi eta ezinik zegoela, adibidez. bere zentz.ua izango zukeen honako esaldi honek, adibidez: "mutil guztiek esaten dute ¡le luzea ala hil" Esaldi hori poetikoa irudituko litzaioke zenbaiti (Sararuaren lans-ei lehena bezala ), eta askori, berriz, barregarri, gogoaren zurruntze dezentekoa adierazten baitu modagatik hiltzeko prest egoteak, orain arte behintzat.

Baina bada oraindik aipatu baizik egin ez. dugun beste elementu bat komunikazio-ekintzaren kuadro honetan: "egilea". Orain arte (eta beti ere Carlos Bousoñori ¡arraiki) ikusitakoaren arabera, poesía nahiz txistea sortzeko nahitaezkoak dirá: 1. Esana modu bakan-betean adierazia izatea 2. Poesian. adierazten den sentipenarekiko atxikimendua. eta ondorioz. "egileak" pertsonaiarekiko duen atxikimenduarekin bat egitea.

Txistean, sentipen horrek adierazten duen "deskuidoa" ulergarritzat ematea. amelo egitea. Ondorioz, "egileak" pertsonaiarekiko duen unutiramentuarekin bat

1 995 URRIA C D

te

o (1.)

o

"a a. ro ro £3 C O)

•JJJ

o ./) t

a> JO

3 03

t3

egitea.

Hirugarren mogimentu bat falta dugu, guztiz beharrezkoa, ñola poesian hala txistean ere: .i. "Egilea"rekiko atxikimentua, nolabait esateko, han da. azaldu zaiguna neurri batean guk geuk sortu dugun "egile" horri egoki zaiola usté izatea. Hirugarren lege honek bertsolaritzaren inguruko aspaldiko korapilo pare bat behintzat askatzen du (apalago esanda: korapiloa ñola egina dagoen ulertzen laguntzen du).

Txisteetan ageri zaigu agían argien: kontalaria ontzat dugunean hasi baino ere lelienagotik gaude irribarrea ezpainetan dugula, BARRE EGITEKO GERTU. Joxerra Garzla Begiko ez zaigun norbaitek txiste bat kontatzen duelarik, berriz, (lantegiko nagusiak, adibide/.) saiatuko gara barrerik ez egiten munduko txisterik onena kontatuta ere, non eta barre eginez eskalafoian gota joateko moclua legokeela usté ez dugun. Orduan barre algara egingo diogu txisterik desastrosoenari ere.

BERTSOlAMINTZAko ¡ardunaldietan behin baino gehiagotan aipatutakoa argitzen du honek teoria orokorrago baten argiz. Zergatik Peñagarikanok kantatutako zelebrekeria ikaragarri estimatzen duen entzulegoak, eta ez hainbeste besteren batena, Peñarenaren estilo berdin-berdineko izanik. Ez da gurean bakarrik gertatzen.

Azken balean, emozio poetikoan nahiz barre egiterakoan, "egilea "rekin bat egin behar du harlzaileak. eta batengan egoki iruditzen zaiona oso tokiz kanpokolzal irudi lekioke bestearen kasuan. bigarren honekiko atxikimentua eragotziz.

Azaldu ditugun hiru horiek dirá poesiaren eta t.xistearen iege nagusiak. llirurak líete behar dirá hartzailearengan deskarga estetikoa ledo barrea) sortzekotan. Haina hirurak beteta ere, ez dita beti gradu berean beteko. Zenbat eta gradu altuagoan bete, orduan eta eragina handiago izango da.

Haina hirurak azaldu ondoren, esan dezadan lehenari emango diogula, gisa den gisan, lehentasuna. Zer baliapide darabiltzate bertsolariek araua hautsi eta esana bakan-betetzeko? Esan dut baliapide horiek berdin balio dutela poesiarako eta t.xisterako. Nahasian azakluko ditut, beraz.

II.-

BALIAPIDEAK

BAÑAN

BAÑA.

Nik neuk gogoan neuzkan bertso batzuk aztertuko ditut. eta osogarri moduan KAPATEAN 93 liburuan egin dudan hustuketa, edo alderantziz. Azterbidea azaldu ondoren, azterketaren emaitzak aletu.

I.ehen atalean esan dudan bezala. hipotesirik nagusia zeta da: litekeen soilena, naturalena. artitiziorik gabeena dirudien bertsoan ere. baldin eta bertso horrek gugan nola-halako emoziorik sortzen badu. baliapide poetikoak aurkiiuko ditugula bertan.

Adibide zehatzetara jo dut. beraz. eta HEMEN ZER GERTATZEN DA? galdera erabiliz lantresna nagusiizat. Laburpen honetan, ordea, ezin behar eta merezi lukeen bezain zabal azaldu, eta azterketaren beraren funtsa ia deuseztatzen duen motín labur, saltokako eta aipamen soilezkoan azaldu beharko ditut emaitzak.

Jeneralean, eta egin dudan azterketak zabalean zein sakonean segidarik behar duela jakinik ere, esango nuke NAHIKOA KI.ASIKO agertzen direla bertsolariak baliapideekikoan. Beharko agertu, aurrez-aurreko komunikazioa baitute helburu, bat-batean sortu eta bat-batean ulertua eta gozatua izateko. Gaur egungo bertsogintzan ustez duten ganantziaren arabera aipatuko ditut. labur beharrez, baliapideok: 1. KONTRASTE-AJNTITESIAK. Hatixe tlugu dudarik gabe ugariena. Klasikoetan klasikoa dugu, bestalde. Txirritarenean ere (aurki argitara emango den JUAN GARZIAren azterketan argi eta garbi ageri denez) erabateko lehentasuna du. I.993ko bertso-uzta jasotzen duen BAPATEAN-93 liburuan, berriz, nahi adina adibide dago.

I.ehen izanaren poza badaukat/ta orain naizenan pena, X. Lizasorena. kasu. Garatuago ere ager daiteke. puntutik puntura BAI/EZ egituran. Zenbaitetan. eta hori izan liteke berrikuntza baliapidearen klasikoan, iradokitako kontrastea hautsi, eta ttstekabeko polita lortzen da, gehienetan umore-klabean: Peña eskasa da eta / ni ez naiz hobea.

Baliapide honen nagusilasuna erabatekoa da. Bere hartan hain maiz agerlzez

1 9 9 5 URRIA H 3

gainera, beste baliapide askoren oinarrian izkutatzen baita. Ironiarenean, adibidez.

Marcel Joucce-ren jarraitzilerik sutsuenetakoa den Ivés Beauperain jaunak ikastarootan bertan azalduaren haritik egin liteke akaso argi apur bat honetan ere. Alegia, gorputzaren balantzea izanik ahozkotasunaren hiru lege ezinbestekoetako bat, ezker-eskuin kulunkatze horrek berak eragina izan litekeela antitesia, oroimenaren euskarri.

2. SUPERLATIBOAK. "Handietan handi" eta "maisuen maisu"ren tankerakoak. ugari dirá, nórmala denez. ahalik eta emoziorik biziena sortarazi nahi denean. Horrelakoen aldean, finago, sofistikatuago dirá SASI-SUPHRI.ATIBOAK: biok kateak gerade baina / alde pitin bat badago" horretan bezala, adibidez. Txirritak ere (eta hiztun egoki guztiek) maíz erabiltzen du baliapide hori. Azken batean, esan nahi denaren KONTRAKOA (antitesia berriro ere) esanik, bestela baino emaitza hobea lortzen da. Berdin. baieztapenari indarra emateko galdera erabiltzen denean ere: Yugoslabian gertaru dena / ez al da izan itzela?.

3. HIPERBOLEAK. edo esajerazioak. Baliapide bastoagoa da, berez, hizketa arruntean ere sarri erabili ohi duguna. bestela ezin eta entzulea ñola edo hala txunditu nahi dugunean. Egañaren hitzez esateko, baliapide mortadelotarragoa genune hau. Neurrian erabilirik, halere. eraginkorra, Txirritaren hanka bat zeukan Bitorian ta / bestea berriz Londresen hartan bezala.

4. KONKREZIOA. Ahozkotasuna gorputzari lotua dago. konkretutik abiatzen da, eta konkretuan du bere helburua. Txirritak bere burua 'Pantorril", "Matxakilo' eta beste izenez aipatzera beharturik ikusten zuen bezala, gaur egungo bertsolari puntakoenek ere konkreziorako joera hori bera dute, bai baitakite hortixe duela esanak ¡ndarra. Baliapidea, nik tiste, tehengo bera da. Aipagai. berriz. gaur egungo bertsolarien muncluari dagozkion zerak dirá. Eta zerotan MARKA eta IZAR ospetsuen izenak agertzen dira, noski, garaiotako gaitzik gailzenaren eraginez. Horrek bertsoari eman dieziokeen moderno-itxura, ordea, horixe baizik ez da: itxura hutsa.

Klasikoetan ageri ez den neurriraino eramanik, hori bai. Hori baizik ez baita, hein handi batean, JERGA eta ARGOT bereziak eraikitzeko borondate (edo beharrizan) nabarmen hori. Jergen kontu horretan arrisku bat dago oso gertuan: erderaz ari diren giza-taldeen jerga erderaz aldatzea bertsoetara, DAGOEN OAGOENEAN, hizkunlza txikertu guztiek ohi duten GAUZAK-DIREN-BEZALA azaldu behar konplexuz beteriko horrekin. Sinesgarritasuna, ordea, bestelako bidez lortu behar izaten da literaturan. Naturaltasuna da, izan ere, artifiziorik gorapilotsuenetako bat.

5. ONOMATOPEIA gtitxi aurkitu dut 93ko liburuan, ahozko ihardun batean usté zitekeenaren aurka beharbada. Atirkitu ditudan gutxi horien, gainera, asmo adierazkor berezirik gabekoak direla esango nuke, eta askotan, hau bai konlraesana, belarriz baino areago begiz jasorikoak, komikietatik eta.

6. METAFORA.irudi, metonimia eta antzekoetan ez dago ezer askorik, eta dagoentxoa ondo klasikoa gainera, salbuespen bat edo beste gorabehera: oiloak, arbolak, kukua...Egiteko dagoela ematen dti bertsolari hiritarren iruditeria berria.

Areago, Amurizak eginiko bidean apur bat atzera ez ote dugun egin, errezeloa daukat. Nik aurkitu ditudan irudiak denak dira premodernoak, sinboloen mailatik urruti, begibistakoa den antz batean oinarríturikoak. Akaso hala behar ere beharko dti bapateko arte honetan.

7. BERRI SAMARRAK. Orain artekoak dira baliapiderik erabilienak. Bada, halere, bestelakorik ere, bertsolari klasikoetan nekez topatuko dtigunik. Orohar, edukina bazterrean utzi eta FORMAri heltzen diotenak dira baliapide berriok.

Batzuetan. ebidentea dena halere f'ormulatuz lortzen da hori, Sebastian Lizasoren nik belarri handiak / bat ezezikan biak hartan bezala. Esaten zaiguna hain da begibistako, hain da Pemandoren egia, ez baitaukagu hitzez-hitz hartzerik, eta berehala konturatzen gara bere belarrien handitasun apartekoaren berri emteko erabili duela esaldi hori, ez noski belarri biak tamaina bereko dituela baieztatzeko. Baina hitzezhitzezko esanahia ere hortxe geratzen zaigu itsatsirik. modti bakan eta zentzuz betean.

8. HITZ JOKUAK. Ñire Diana joan zen baina / fletxa ondo dut oraindik eta beste asko, nik dakidala klasikoetan ageri ez direnetakoak, ez behintzat gaur egungoek erabiltzen dituzten bezala. Hemen ere, bertsoa ulertzeko erdera (gaztelera, ol eotirse) jakin beharra gertatzen da behar baino gehiagotan, eta nonbait jarri beharra dago langa. Bestela, baliapide moderno eta eraginkorra gertatzen da, K. Arzalltisek 93ko txapelketan asmatu zuen bezala asmatuz : botoa ez baitio / eman Arzalluzi.

9. ESAERA HAUTSIAK. Hitz jokotik gertuko baliapide hau ere, hórrela erabilirik, berri samarra dugula usté dut. Bi modutan erabiltzen da. Lehena, PARAFRASI moduan: badut etxea, badut logela,/ ta burbujadun bainera.

Bigarren erabilera, esamoldea hitzez-hitz. hartzeko itxura egitea da. Atsotitz

1995 URRIA Q J

ct¡

Qj)

o

g e h i e n e t a n , ordca, eta lokuzioetan, esanahia ez da logikoa izaten. eta interpretazio estuak disparatea dakar. D e s k u i d o onargarria, halere, barrea eragiten diguna. Gutxitan, baina e m o z i o lirikoa sortarazten d u e n adibide bat e d o b e s t e ere aurkitu dut liburuan.

Modu batean zein bestean, berria zera da: klasikoek esaera eta lokuzioak 1IELBURUtzat z e u k a t e n , horrelakoak e s a n hutsarekin lortu usté zuten adierazkortasun berezia. Gaur e g u n g o e t a n , berriz, ABIAPUNTU dirá maiz e s a p i d e horiek.

10. TRAGIKÓMEDIA. Edukina baztarrean uzteak baditu bere abantailak. Ez dag o gai sakraturik, d e n a da era b e r e a n txantxetarako eta lirismorako gai. Egañak HIKSAren birusari kantatua: Atzo Zestoan, gaur Elizondon /ta biliar berriz S e n p e r e n / ia birusa n e u k hiltzen d u d a n / birusak ni hil b a i n o lehen.

Duela urte gutxi pentsa e z i n e z k o , eta h e m e n tajuz azaldu e z i n e z k o a g o k o jeneroa: tragikomedia. Gaur e g u n g o bertsogintzaren ezaugarri gehienak hiltzen dituen saioa iruditzen baitzait, esan d e z a d a n Egaña eta Sarasuak Elizondon kantatuaren zati bat zela g o r a g o aipaturiko hori. Saio osoa, BAPATEAN-93 liburuan, 1 1 ¿garren orrialdetik aurrera.

11.- BURUAN IDATZIAK. Laburpenaren l a b u r p e n t x o hau amaitzeko. ezin aipatu g a b e utziko dut b a p a t e k o i h a r d u n e a n g e r o eta m a i z a g o azaltzen d e n hainbat prozedura e d o balíapide. BERTSOA BURUAN IDATZITA edukita bakarrik egin eta uler daitezkeenak.

Zenbaitetan bertsolaria bera tía - o h a r k a b e nahiz ¡akinaren gainean- kontraesan latz horretara lerratzen d e n a . Bestetan, aldiz, gaiak e r a m a t e n du hartara. 93ko BAPATEANen topatu d u d a n adibiderik aipagarriena. Irazuri "i" hizkiaren papera e g o kitu (zerbait esan b e h a r eta) zitzaionekoa, 1. Zelaiari " e ' r e n a , eta U. Agirreri "u'rena. O k e r r e n a , aldez a u r r e k o usté guztien kontra saio e d e r askoa osatu zutela.

(Ikus BAPATEAN-93an, 99garren orrialdean): Txirritak bi "i" zeuzkak / eta "a" bakarra.

Gaia. hori g e r o eta g a r b i a g o daukat, bertsolariek egiten d u t e on e d o txar. Baina k o n t u z ibili b e h a r r e k o bideak direla iruditzen zait. A h o z k o t a s u n a k b e r e legeak ditu, derrigorrez ezagutu b e h a r r e k o a k , g e r o legeok h a u s t e k o izan badaiteke ere.

III.-

ONDORI0AK.

Hemen nota-hala azaldu, eta beste txosten luzeago batean zehatz-mehatz egin dudan azterketa guztiz MIKROSKOPIKOA da, nolabait esateko. Izan ere. balíapide poetikoz beteriko bertsoa izan liteke T'XARRA. besteak beste erriman. neurrian. ahapakliaren eraikeran akats larriak dituelako, adibidez. Baina baliapiderik gabeko bertso ezin hobeto eraikiak ez du emoziorik sortuko, bertso itxuraz eta azalez perfekto baina huís horietakoekin askotan egiaztatu ahal izan dugun moduan.

Errima, neurri eta abarrean zuzenak baina esan indarrik gabeko bertsoak ongi daude bertso-zirkorako. Baina bertsoa eskolan txertatu nahirik gabiltzan honetan, bestelako bertsogintzari eman behar diogula usté dut lehentasuna, bertso-mekanika ezezik orotariko eta zernahirako hizkuntza-trebetasuna ere garatzen lagun dezakeena, alegia. Bertsoari ezezik, eskolari eta hitza darabilten hedabideei mesede ederra egingo lioke horrelako trebakuntzak. Eta hartzaileon belarriari ere bai, zer esanik ez.

Gaklera litzateke ea bidé onetik ote goazen: bertso eskoletan bertsoaren eraikuntza mekanikoari ez ote diogun neurriz gorako arretarik enlaten; txapelketetan behar lukeen garrantzia ematen ote zaion alde poetikoari; plaza arruntetan horretan arriskalzeko motibaziorik ba ote duten bertsolariek: hedabideetan nahikoa egiten ole dugun bertso-barneko adierazkortasunarekiko zaletasuna hedatzen...eta abar luze bat.

Azterketari dagokionez, azterbidearen azalpena baizik ezin izan dugu hemen egin. Ñire asmoa litzatreke 1.989-1.993 bitarteko bertsogintzaren CORPUSa hartu. eta hemen azaldu metodología ezartzea. Corpus hori osatzerakoan ere batía arazorik: bertsopaperak bai ala ez, eta ezezkoan orduan zergatik Txirritarenak bai...

Aztertu ditudan baliapideok ez dirá denak berdin egoki ahozko ihardunerako.

Ahozkolasun berri honetan zerk balio digun eta zerk ez; zein diren ahozkotasunaren baldintza gutxienekoak...aztergaí-faltarik ez dago, behintzat. llorrez gainera, polita litzateke .bertsolari bakoitzaren estiloa definitze aldera, bertsolari bakoitzak maizenik ze balíapide erabiltzen dituen azterlzea. Jakina. estrofen eraikerak ere badu zerikusirik estilo horiek detinitzerakoan. Baina nondik edo handik hasi behar, eta nik neuk behintzat hortixe ekiteko amoa daukat. Beste balean, ordea.»

I 9 9 5 URRIA

^ 3

XANTI

HOTEL

ANOETA * * *

SAGARDOTEGiA Ciudad Deportiva Anoeta, 30 - Restaurante: 943 - 457436 Tfno. Hotel: 943-451499 DONOSTIA

Tfno

X/4kNl

Fermín Calbetón Kalea, 23 - DONOSTIA (Alde Zaharra)

Dozen'erdi bat urdaiazpiko zintzilik dauzkat jarriak saltxitxoi eta lukainka asko Aragoitik ekarriak; lau kapoi pare eta sei oillo agindu dizkit herriak eta ondoren toreatzeko bi zekor gorri goriak...

Ni eskontzean izango dirá bankete izugarriak.

(TXIRRITA)

C/ Embeltran, 5

Tfno. 42 04 21 DONOSTIA

JtRflTZ B—8

H

(943)21 99 89 (943) 21 92 04

BXE HSJtDOl'

EERETEGIH

R

Camino de ¡gara, 15 DONOSTIA J

Bertsolaritza pentsamendu heterogeneoaren hedabide /

IZASKUN ELLAKURIAGA

Aurten ere, hirugarren urtez jarraian, bertsolaritzari buruz zerbait gehiago jakiteko aukera izan da Udako Euskal Unibertsitatean. Aurtengo ikastaroak "Bertsamintza 2" izan du ardatz. Aurreko "Bertsolari" aldizkaria osoki gai horri buruzkoa izan zenez, ez naiz ni hemen horri buruz arituko. Ordea, Fito Rodriguezek ikastaroan azaldutakoa papereratuko dut hurrengo lerroetan. "Bertsolaritza pentsamendu heterogeneoaren hedabide Euskal Herrian" izenburuak nahasmena sor badezake ere, Fito Rodriguezekin izandako solasalditxoak azalduko digu bere tesiaren mamia.

Lehenbizi, eta izenburubk hastia, zer ulertii behar dugu pentsamendu heterogeneoaz?

Pentsamendu homogéneos zer den azaltzen hasiko nahiz lelienik. Normalean pentsamendu homogeneoa ahozko kultura batekin lotuta dagoen pentsamentuari déitu izan zaio; bere ingurugiroan erabat ixertatua, ezarria. atxekia eta itsatsia dagoen pentsamenduari. Beraz, ingurugiroarekin líatela dabilen pintsamendu mota da. Eta hortik kanpo ez du funtzionatzerik. Egitura prestatuak dauzka eta oso egokitua dago bere inguruari.

Beti ¡akinak diren ardatz batzuen arabera jokat/.ea da pentsamendu homogeneoaren gakoa.

Pentsamendu heterogeneoa, aldiz, besteren b u r u a n jarri

mekanismo oso bat norbereganatzen tía.

Kuropan XVIII mendean aldaketa han emana zegoen kalbinisten anean. Katolikoen artean XIX. mendea arte itxaron beharko da.

Curtí honek zer zeríkusirík dan ka bertsolarítzarekin?

Bertsolaritza beti ahozko kulturaren eskemaren arabera planteatu izan da. Eta ildo horretatik pentsamendu homogéneo batetan murgildua izatea leporatu zaio. hain zuzen nekazal pentsamenduari legokiokeen sisteman.

Fito Rodríguez Bornaetxea.

ahal izatea da. Beste hitz batez esanda, alteritatea, beste baten buruan jartzeko gaitasuna izatea.

Pentsamendu homogeneotik heterogeneorako pausua ñola ematen da?

Pentsamolde sistema alfabetatzearekin ba-

1995 URRIA H 3

lera aldatu egiten da.

Irakunzen eta idazten jakiteaz gain, datuak jaso, antolatu. berreskuratu... pentsatzeko

Euskal Hernán aldaketa beranduago gertatzen da?

Euskal Herrian XX mende hasieran bazegoen alfabetatze nahia eta beiisolaritzarekiko nabarilzen zen halako distantzia bat eta ka-

su b a t z u e t a n nies- ri bertsolari garrantzi "libros de cordel" depretxua ere bai. 1930. tsuengan ere ikus dai- lakoak ditugu. Hain urtean, aldiz, Berga- teke. Adibidez, Iñaki zuzen, buhonero, ran egin zen Eusko Eizmendi "Basarrik" mertzero, bohemioek Ikaskuntzako kongre- badu Gabriel Aresti- herriz herri istorio pisuan Manuel Lekuo- rekin debate bat, non kareskoak biltzen zinak bi bertsolari era- paperak aldatu egiten tuzten liburuak saltman zituen eta betso- dituzten. "Basarrik" zen ibiltzen ziren. Lilaritzaren historian bertsolaritzak ez due- buru horien ezaigarri errelerentzia izan den la ezer berririk ema- nagusia zera da, giltzarria planteatu ten, oso mugatua a ozenki irakuartzeko zuen: bertsolariengan eta nekazal giroari i- balio zutela alegia. aurki dezakegun pen- tsatsia dagoela zioen. Eta horien bidez alde t s a m e n d u a ez déla Gabriel Arestik. be- batetik alfabatatzea logika oratianarena, rriz, bertsolaritzak eta bestetik alteritatea beraz ez datorrela bat poesiak iez bezala edo besterengatzea idazkerak dakarren bezala gizarteari kriti- lantzen zela. pentsamolde aldake- ka egiteko gaitasuna tarekin. Beste logika zuela, esaten zuen.

Zer harreman izan dezake "Labat dago, pentsamenbros de cordel" delakoek berclu erritmikoa da. Pentsamendu heterogeneoare- tsolaritzarekin?

Esan daiteke bertsola- kin lotu daitekeen literatur "Libros de c o r d e l " riarekiko mespretxu ekoizpenik ba al dago? delakoetan deskribahori desagertuz Joan Jorge Luis Borgesek pena izaten da naguden airen, izkutuan ozenki irakurri eta si. Nórmala ez den bada ere, a u r r e k o norberak irakuartzea- gizarte bat deskribap l a n t e a m e n d u a r e n ren artean zer dife- tzen da, hain zuzen aztarnak beti iraun rentzia dagoen azter- behomioak, ijitoak, dutela, alegia, betsola- tu zuen. Bien arteko pikaroak... osatzen ria nekazal kulturare- ibilbidea prozesu kul- duten gizartearen bekin lotzea eta pentsa- tural bat da. Prozedu- rri ematen da. Honemendu moldatu eta ra hori Europan pika- kin hatera hiztegi bat homogéneo bat itsa- reska liburuen bidez dator. beren artean tsia izaterena. gizarteratu zen. F.s- erabiltzen duten arAutomespretxu ho- painian. esaterako, got edo hiztegi eze-

zagun bat. Horretaz gainera, dena sasiantzerki baten antzera idatzia dago, ozeneki irakurria izan dadin eta .azkenik, egoera barregarriak kontatzen dirá, askotan parodia oinarri dutenak. Bertsolaritzan ere nabari dirá ezaugarriok: bertsolaritzan mailegu asko erabiliko da. pertsonaía marjinalez balait u k o dirá, parodia egingo da, sasiantzerki gisa egituratuko da. sasi-hiztegia sortuko da, besteen gizartearen berri emangoda...

lehen bertsolari txapelketa egin zenetik aurrera. Bertan ikus daiteke, of'izioa emanda bertsolariak besterengantzen hasten direla, gaur egungo bertsolaritzan edcizein saiotan gertatzen den bezalaxe, ofizioa emanda aritzen den bakoitzean bertsolaria besterengantzen ari da. Baina aita Donostiak bildutako bertsoetan edo eta bertsolari zaharrengan ere gisa honetako bertsoak aurki daitezke. Lehen aipatutako ezaugarriekin. pikaroak, deskriptikoak, pertsonaia bat baino gehiaBertsolaritza pentsamendu he tereogeneoaren hedabíde beza- go agertuz bakoitzak la hartzeko historian une kon- bere diskurtsoa diakretu batean kokatu behar al lektika e z b e r d i n e z defenditzen, sasi-andugu?

Argi dago momentu tzerkian gertatzen jakin batetik aurrera den bezala. Hori nagusitu déla guztia, bertsolari zaharrenhain zuzen ere, 1935 gan ere gertatzen da, urteko urtarrilaren esate baterako, Txi2üan Donostiako rritak ijitoei eskainten Poxpolin antzokian clizkien bertsoetan.»

AULKI, MAHAI, SOINUA eta ARGIA EKIPOEN alokatze serbitzua, montaia eta garraio

*AULKY s 943 47-34-88 DONOSTIA - BERRIZ

serigrafía - edalontziak - kuberteriak 1995

URRIA

^

Estatu Batuetan ere

kantari h Ez da zehatz jakiterik zenbat euskaldun den Estatu Batuetan. Hala ere, jakina dugu pila handia dagoena. EEBBetako Mendebaldean, batez ere. Telefono aurkibideak dirรก adibide, nahizu-nahizu baitira euskal deiturak liburukote horietan. Lan ederra dago fuztien berri ematen. Asko da eus kalduna, enara baino ugariago, seguru. Seinale ere dirรก bateko eta besteko Basque Festival-ak: udako euskal jaialdjak, alegia. Bakersfield, Winnemucca, Elko, Boise, Gardnerville, Reno-Sparks, San Frantzisko, Susanville, Chino, Las Vegas... euskal jaia da udan nonahi. Ameriketara etorri ziren TESTUA ETA ARGAZKIAK: euskaldunen topaleku ditugu festa horiek.

MIGEL ANJEL ELUSTONDO

MARTIN GOIKOETXEA, JESร S GONI ETA JEAN CURUTCHET, ELKON.

1 9 9 5 URRIA

^

Bertsolariak ñor eta ñor

J

ean Curutchet, Jesús Goñi eta Martin Goikoetxea ditugu bertsolariok. KKBBetan bertan sortua da lean Curutchet. -Aspaldi. 1.946an, maiatzaren lOean. San Frantziskon. Gero, 6 hilabetetan, aita eta amarekin Joan nintzen Euskadirat eta 19 urtetan itzuli nintzen gibelerat. Eskual 1 lerrian hazia naiz herri ttipi batean. Ezterenzubiti".

Baztandarra da Jesús Goñi. "Oronoztarra. Ni etorri nintzen 1.964ean; Arizonara. Artzain etorri ginen. Hantxe egin nituen zortzi urte artzain. Gero ¡oan nintzen Euskal Herrira

berriz eta, beti bezala, atzera etorri. Idahon egin nituen beste urte kuadrila bat, arditan eta behitan eta arrantxoan.

Gero ibili nintzen Wyoming-en konstrukzionean. Orain Renon bizi naiz 10 urtean. konstrukzionean. Mendiak utzi ditugti alde hatera eta herrian.-.

Nafarra dugu hirugarrena ere. Martin Goikoetxea. «Gorritikoa. 1.948an jaioa, martxoaren 4ean. Hona etorri nintzen 1.966an, artzain. Arrantxoan egin nituen bederatzi urte -zortzi enkargatu-, eta orain auto saltzen aritzen naiz.

Herri berean bizi naiz, Rock Springs-Wyoniing».

Zirika dabil Jesús: -Nik erosi egiten ditut autoak. Honek saldu-.

Besteak ez bezalako bidea urratu du Jeanik hasiera beretik. Baila bertso ikasteari dagokioenan ere. -Ni Euskal Herrian ez naiz ari. eta behin ere, honat etorri aitzinean.

Gero, izan naizelarik hemendik, ari izan naiz aldi pare bat, Maite nuen, eta elgarretaratu eta zerbait erran behar elgarri xorta bat edaiula. eta holaxe-, Honek ez bezala, l'uskal Herrian du abiapuntu Jesusek.

•Bertsotan hasi nintzen ni handik. Han ibili nituen herri sail bat eta Nafarroako Txapelkela batean ere bai. Hemen Ameriketan inork ez. zuen bertsotan egiten. eta arditan ginela biltzen ginen Euskal F.txean Idahon eta han afaldu eta hasi nintzen bertsotan. Ez nuen lagunik. bakarrik beti.

Gero ezagutu nuen Curutchet eta hasi ginen herri batetik bestera.Martin Wyoming-en. xoko batean zegoen: handik mugiarazi genuen. Geroztik ibili ditugu hemengo herri guztiak».

Martinek. berriz. Gorritiko ihauterietan ekin zion. «12 urtetan, "Herriko karnabalak" esaten zaion egunean.

Anaiak, besoian, mahaian zeuden lekura sarlu ninduen...eta Kaxianorekin, Ibarguren. l.ehenbiziko saioa publikoan hura zen. Beti afizio banuen eta neronen burutik aritzen nintzen. I Irte horrciatik hasi eta hona etorri arte beti aritzen nintzen bazkalondoetan eta. lesletan eta».

Martinen lagunek ere ez lukete etsiko beren lehenengo plaza aitatzeke. Jesusek ez du ahantzi: -Publikoan ni atera nintzen, lehenbiziko herrian, Arizktmen. Mariano Izetak atera ninduen hemendik Joan nintzenean. 21 urlerekin.

Orduko, tabernatan ¡biltzen nintzen, baina plazan sekula-.

Kantari lagun izan zituen Mixel Xalbador eta Alkat iholdiarra. -Gero. Baztango herri asko ibili genuen. eta Fran-

tziakoak eta. Urte hartan Euskal Herrian egon nintzen. 30 plaza edo pasatuxe egin genituen. Beti bezala hura eta. etorri beharra-. Hemen ez da horrenbeste plaza, seguru.

•Hemen askorik ez dugu egitan. Lekuak urrun dirá. Batzuetan zortzi-bederatzi, lau-bost plaza... urtean-.

Ezaugarri diferenteak erakusten dizkigu Jean Curutchetek behin eta berriro: -Ñire aita zena jin zen bera auzo batekin eta usté dut lehendabiziko aldian bertsotan orduan liasi nintzen. Izango nituzkeen 23-24 urte-. Inondik ere, berantarbi, Jean.

Inguruan bizi zuten bertso giroa Jesusek eta Martinek.

Familian, biek. Asko pentsatu gabe ari da Jesús, -Ñire ai-

Ititte zena. Oroitzen naiz. bertsoak ñola botatzen zituen. Ez zen plazetan ibili. baina merkatuetan eta-. Eta mutil koxkorra zaletu. -Afizio handia nuen baina iruditzen zitzaidan gauza inposiblea bertsoak egin begar nituela. Fz zen posible! Gero. 12-13 urtetik gora hasi nintzen rimak egiten eta ikasten eta alizionea. aiz.u!-. Aitite izan zuen Jesús Goñik, eta. aldiz. osaba Martin Goikoetxeak. •Clemente Ezkurdia, Elizondon bizitu izandu zen, Ez zen asko ibili herrietan eta hola, bain festetan eta etxeko bazkalondoetan eta, afizio handia zuen eta aritzen zen-.

Oso tartean-tarteko saioak Tamalez, oso bakan baina ez dirá biltzen bettsotarako EFBBetako niendebalde honetan. Ez dirá herri berean bizi ere. Kexu da Jesús: -Urrutk lita Martin: -Fia aparte-. Biltzea ez dute aise Jeanen arahera. «Zorigaitzez neke da. Urrun gira bizi-. Bezperan Martinek egindako bidea ez da txantxa. -415 milia. autoan-. Jesusek egingo dizkigu itzulpen lanak: «700 km. pasa. Aise da erralea. Egin behar da hori.

Fta gehienak -herriak-, holaxe, urrun dita. Batzuetan abionean ibiltzen gara: ez beti. Nekosoa da, baina hemengo euskaldunari gusto egileagalik eta gure afizioagatik... Euskal I lerrian bai. batetik bestera! Bertan dirá danak eta. Gu urrun bizi gara-, Je.susen esana berresten du Jeanek: -Distantzia txikiak dirá han-.

Anitza da EEBBetako euskalduna. Fz du jatorri bera.

Bizkaitarrak ditugu. batetik. eta mugaz bi aldeetako nafarrak. bestetik. Euskalkiak ere diferente. Jakinaren gainean dago Jean. -Hon bien eskuara usté dut berdintsu den. nirea poxi bat diferente-. Jesusek ekiten dio segidan: «Euskara niretako. dena berdin dut orain. Denekin ibili naiz eta hainbeste urtetan-.

Fritzi bertsuko da Martin: -liona biltzen garenean. Euskadi gtiztikoak biltzen gara, eta beti elkar entzuten dugu eta elkar entenitzen dugu. Kantatzeko denboran bakoitza bere herriko euskaran aritzen da-, Oraintxe ez dute maiz izaten kantatzeko aukera. Tartean-tariean besterik ez. Euskal jaialdiak direnean ela. baiikbat. Fta aldítan, ezta orcluan ere. Hisioriarako zenbait berri ematen digu Jesús Gohik: «Gorka Aulestiak hasi zuen txapelkela bal: kantu zaharrak eta bertsotan Gardnervillen

Nafarra dugu hirugarrena ere, Martin Goikoetxea, Gorritikoa, 1948an sortua, artzain etorri eta orain auto-saltzailea.

1 995 URRIA Q 3

duela zazpi-zortzi urte. Geroztik, egiten dugu urtero-urtero. Oso polita da cía segitzen dugu testa hori eginez.: Kantari Eguna*. Egun handia ohi tía hori, berebiziko giro jatoría baila Gardnervillekoa. Herri txikia baina lagunarte bikaina. Ez dago hori ez beste egun seinalerik. Onenean ohizko tesiibalak Jeanen ustetan: -Egun scinalcak pikinikiak tura, erran nahi baitira eskualdun beslak; hauetan elgarrclaratzen gira. Kantari Eguna urtean behin egiten da Gardnerville-Nevadan. Ilauíaiu genuen -eginahala-, zentruan izateagatik Kalifornia ela Nevadatik. tendearen arrimatzek-.

Iklan ¡arduten dute kantuan. Orduantxe basten dirá. edo lelienago, Martinek esaten duenez: -l'tlaberrian. txoriak bezala-. Kanlatzeko parada handirik ez dutela. hartuko luke Martinek bertso-afariak ela sarriago izatea, Egin izan dituzte, eta ez du oroilzapen Ixarrik. «Orain déla bi urte hemen. Elkon bildu ginen Jesús eta biok. Afari bal eta bazkari bat egin geuen. aritzeagatik ela. lagun balzuk bilduta. Baziren 40-50 bat lagun-, lesusek hartzen dio Ixanda Martini. «Baserefield-era egin genuen joan den urleko neguan; aizkoran aritu ziren eta gero gu bertsotan. Chinora ere joaten gara ia urtero eta tabernan baldin bagara, beti bertsoak eskaka. eta derrigor bota beliar bi bertso edo hiru. Gu ikusiearekin beti bertsoak eskalzen dituzte-.

Libran nahiz gaia emanda entzun izan ditut. -l'ste horixe berritu elídate; baina ez dirá zeharo erilz.i bereko. Jesusek dio: Librean eta gaiarekin. Gehienak gaiarekin». Bestcla dioJeanek. -Gaiarekin ukaiten dugu eguna hartzeko urlean behin Gardnervillen, Bertzeak baliteke. Egia da gaijarl/aileak badiluztena-. Izen balzuk emango dizkigu Martinek. "Gardnervillen iaz genuen John [zurza. EuskaJ Hernán ibilia da euskara idasten ela liarek jarri zauzkigun.

Aurreko urteetan Mikel Bitlari. eta hemen, orain déla bi urte aritu ginenean Elkon, Jesús LopategR Deitura ezaguna bertsolari nahiz bertsozaleen artean.

Gofti dugu itsumutil orain ere eta berak adieraziko digu: •Jon bertsolariaren anaia: Jes, Ilarek ¡arlzen ditu gaiak batzuetan. Beti baten bal bada-. Martinek erantsiko du: -Tarteka ateratzen dirá mahaiaren bazterretik jarri nahi dutenak gaia-, Baina ez tura denelariko gaiak. lesusek azalduko duenez. -Gchicnean xelebreak gustatzen zaizkiote-. Eta Jeanen errentatea. etsia. -Hmailen dutena liartu behar-.

Bertsoaren gema EEBBetako euskaldunetan Geroaz ere mintzatu gara EEBBetan bertsolari dilugunekin. Ez dago galdera galeraztcrik. Euskalduna ez dator gehiago HL'BBclara. Zahanak hillzen ari dirá. Horlaz, iluna da geroaren kolorea. Are, bertsoarena. lesusek ez du bertsolari berririk ¡non barrundatzen. -Inorez dut ikusten badatorrenik-, Baina ez da hori bakarrik. Beste motín hatera alera ditu kontuak Jeanek. -Hemen ¡ato eta askok euskara ongu egiten dille, baina berlsuen moklalzeko ez dut usté hemen jaiota izanen den . Bal dator Jesús: «Hemen jaio direnek badakile berlsoa zer den. Kantua entzuten dute eta txalolzen dille, baina heurek hasteko bertso egiten ez daude prestatuak euskaran hainheste. Euskara aski ongi ez tlakile bertsoari hellzeko".

I lonenbesiean, ez da ziurra bertsoaren geroa EEBBetan. i Lila enlaten du. Buiuren balen premia da Jesusen ustetan. -Behar da laguntza. Norbaitek behar du bidé bal eman. Ez baila lagunlasunik, inor ezin liteke hasi. Gu ere

ez ginen hasiko ez. baziguten lagundu. Gorka Aulestiak eman zuen lehenbiziko. llark hasi zuen bidea. plazetan ibillzeko eta. Behar da gidari bal. gauza guzlietan bezala.

Montatu bestak eta deitu bertsolariak eta: horrelarako behar da. Hori da lehenbiziko. inporlanteena -nik usté dudaría-, gidaria». lean Gurutthet, berriz, doluan dator: -Nik, pena zail honen erraitea, baina zuzen mintzalzeko. usté dut geroari buruz ez da izanen bertsia hemen. Ez du ¡raimen. Akaso dantza, musa eta horiek. ezen ela bertsoa konprenitzen dueña onlsa, hantik etorri jendea da; eta gu ere azken etorrielatik gira, eta gu bagoalze goiti adinean eta orduan ikudi bertzeak ñola diren. Eta hemen sortuek ez dute euskara aski sentlitzen bertsia zer den ezagutzeko. Agian gaizki naiz baina ez dut usté esperanl/a handirik badén hemen bertsuarendako». Ez datoz bal bere lagunak. Ez Jesús, ez eta Martin ere. Gorritikoak badu uslea geroan: -Nik esperaniza gordetzen dut, Historia ikusien baduzu, orain déla ehunka urteak, Pello Mari Otaño eta Hego Amerikan ibili izandi dirá era haiek gauza bera pentsalzen zuten -guk geuk orain bezala-, ez. zela bertsolaririk ¡zango. Eta orain. liinbeste urtez gero, hemen ere badira. Gero ere etortzen ahal dirá. Euskal llerrian jendea ari da estudioekin ela.

Amerikctan egiten ahal dute estudioekin ere bizia!-.

Martinekin ados da Jesús: -Ni oroitzen naiz. Xalbadorrek zer esaten zion Mattini: "Gurea finitzearekin akabo da". Ez zuen ikusten segidarik, baina begiratu zer urte gutian zenbat bertsolari sortu den. Alimaleko garra piztu da. Orain ikusten dugu han gauza hila, gu akitzearckin akabo ¡zango déla, baina igual emain du bertze buelta bat. Euskaldunak etartzen ahal dirá gehiago. Ez dugu erraiten ahal-.

Elsiari eusten dio Jeanek, oronoztarraren arrazoinak airen. I.ehen bezain ilun irauten du Jeanek: «Konprenitzen dul lesusek zer erran nahi duen; baina berisularia ateratzeko entzulea behar du. bertsia konprenitzen dueña, eta hemengo entzuleak -hemen jaio direnek-, bertsia ez du konprenitzen. Ilorregatik. arestian ere erran ilut ela berriz erran nahi dut, agian gaizki naiz. ene pentsamenduan. baina ez. zail iduri segituko duela bertsoak hemen-.

Ez adiorík Euskal Herrira begira bizi da zenbait euskaldun Amerikelan. ela gainezka tura mantlatuak inor etxera buellan déla jakin orduko. 1 lona Jesusen eskuminak: -L'zagun guztiei.

Joxe l.izaso zaharrari esan Zubietan kantatu genuela orain déla 6 urte Garmendiak eta hirurek. Ikusten baduzu, Azpillaga. Elkarrekin aritu gara bertsotan han . Lopategiren semen ere bai: hemen aritu gara berlxolan orain déla urte atzuk". Eta Martinen agura: "Aritu izandu naiz Joxe Agirrerekin litzin gazte-gazie nintzela. eta goraintziak eman hari ela l.izasori. Joan den urtean izandu nuen oportunidadea haiekin arilzeko eguarri inguriian ela oso lesla etlerra egin genuen. Horiek tlauzkat orain oso gogoan. Elkarri telefonotik ere hitzegilen diogu».

Altle horrelalik uniezurtz tía Jean Cucutchet San Frantzizkokoa: -Euskal Herriko bertsolariak nik behin diluí hemen kausiiu. une balez. Asko une egiten du. Lopatei eta Azpillag. usté dut. Bertze behin ikusi niluen Boisen. guie euskal besia hantlian. Orduan baziren hiruzpalau: Azpillaga ...-. Ezbaian déla asmalu ezinik, Martinek zuzenlzen ela lagunlzen dio zerrenda osatzen. liona Martin: -Azpillaga ez. Lopalegi, Arregi, Enbeita ela Euskitze etorri ziren. laiskiize orduan gazle-gazte; ixapelkelan hirugarren geltlilu zen ela haiekin etorri zen. I loriek ezagul geniluen-.»

Euskal Herriari begira bizi da zenbait euskaldun Ameriketan eta gainezka dirá mandatuak inor etxera doala jakinez gero.

1 9 9 5 URRIA

^

PALMONDOAREN ITZALEAN HEZITAKO BERTSOLARIAK

Ugari ziren Kanarietan, gaur zazpi besterik ez dira gelditzen, guztiak La Palma uhartean.

BERNARDO GUTIÉRREZ PAKO ARISTERKIN.

Kanarietan ez da dena turisnioa, eguzkia eta alemanieraz jakin beharra lana egin nahi bada; bertsolarien tradizio handia ezagutu izan da bertako uharte batzuetan, gaur azkenetan daudela aitortu behar bada ere. "Versadores" esaten zaie inprobisatzale hauei.

Fuerteventura ugartean duela gutxi hil da azkena, 92 urterekin. La Gomeran bakarra gelditzen da, eta zazpi La Palman, tradiziorik handiena izan duen irían. Bertsolari hauen kantatzeko modua euskaldunen antzetsua da: festetan, eszenatokira igo eta gai librean basten dira horietako bi.

TESTUA ETA ARGAZKIAK: PAKO ARISTI

L

a Palmako uhartea Kanarietako irlarik mendebalena da, lainotsua eta bustia; lian ez da alemán asko agertzen, eta duela 30 urte arle herri askoren artean ez zen kaminorik. Itsasoz izaten /uten elkarren berri. Giro hone-

tan aurkitu dugu bertako bertsolaririk zaharrena, Bernardo Gutiérrez. 83 urtekoa. Santa Cruz de la Palma hiriburuiik gertu bizi da, eta bizitza guztia darama kantatzen. Bere etxean elkarrizkelatu genuen, níspero, kamelia. pepuña, perico, gladiolo, bugango eta I 9 9 5 URRI/a E l

landare gehiagoren itzalean eserita, lierak egiten duen ardo gorri sarkorra edanez.

Bernardo Gutiérrez zintarik grabatu duen "versadore" urrietakoa da. Duela hiru urte grabatu zuen Cuba y Canarias mano a mano'. Kubako Orlando

Bernadok gogoan du bost urte ¡nguru zituela hasi zela kantatzen. Eta gaztetan zaldiz joaten zen herriz herri.

Laguardia berlsolariarekin balean, I.chen aldia zen Kubako eta Kanarielako bi bert.solarik elkarrekin grabatzen zutena, kubarrek Kanarietara bi ilabetez kantatzera etortzeko ohitura gordeizen d u t e n arren, ela 5.000 ale saldu d i t u z t e . Ihaz b i g a r r e n a alera z u e n , 'Bernardo y el G o m e r o ' deitua.

Bernardok g o g o a n du bost urte ing u r u a n hasi zela kantatzen. -Cuando yo era chiquitico aquí en casa se hacían las riñas, las parrandilas, a mí m e era verganzoso, pero me embullaban y perdía la vergüenza hacia la gente».

Gaztetan zaldian joaten zen herriz h e r r i . V e n e z u e l a n sei u r t e l a n e a n e m a n zituen, beti nekazari gisan egin du lan, eta inoiz ez du kobratu bertsotan egileagatik, o s o gutxitan. Sarríena afana e d o bazkaria zen, zurrula. parranda, k a t x o n d e o a . -Ez g e n u e n kobratzen ez, ni ez. naiz horretatik bizi.

Aurten Barloventon ordaindu nahi zid a t e n , baina n e u k e s a n nien e z e t z , nik k u b a r r e i l a g u n t z e n tliel. h e m e n kantatzen dabiltzan kubarrei, zeren herri batzuetan ni ez banoa ez d u t e kubarrak bakarrik joaterik nahi. I.ehen gau osoa igual pasatzen g e n u e n kanlaizen, eguzkia atera arte. Orain ordu erdi bal kantatzen dul soilik. Niri beti a s k o g u s l a t u i z a n zait k a n l a i z e a , Ahunlzak zaintzen nituen umetan, eta neure kasa kantatzen nuen-.

B e r n a r d o r e n biografía e r r e p a s a t u nahi bada kanlatu zituen bertsoak irakurri beste erremediorik ez dago.

Hele aurrckoekiko errespeto handia erakutsi izan du beti. liona 'Cuquillo' zeritzan bcrtsolari zendua gogoan zuela bola zuena: En Mazo nació Cuquillo d o n d e yo también nací y allí dejo para mí c o m o recuerdo un anillo e n c a r n a d o y amarillo del color d e la b a n d e r a me dijo: c u a n d o yo muera sácala al calor y al frío p o r q u e este anillo mío no lo p o n e cualquiera.

Ihaz Bernardok agur m o d u k o bal egin nahi izan zuen. ela bere S2 urterekin 1.a Palman d a u d e n 14 herriak korrilu zituen kantari, herri bakoitzak dituen auz.oak ere bisiialuz. 40 saio guztira, baina hala ere jendeak deika darraikio a u n e n ere. Mailea izanik, mingain azkarrekoa ela jenio bizikoa da Bernard o . I lorien Ickukoak ugariak dirá.

-A mi m e gusta el c a n t o picadito, picadito pero sin ofensa", esan ohi du berak. Ihaz Raúl Herrera bcrtsolari ku-

batarrarekin ihardun zuen han-hemenka. Hala kantatu /ion kubanoak: Bernardo Gutiérrez Triana voy a cantar para tí tu p u e d e s d e c i r m e a mí lo q u e a ti te d e la gana yo n o quiero q u e mañana m e d e las quejas en falso quiero en este caso extender mi m a n o amigo para q u e luego no digan q u e estoy d e cultura escaso.

Hona Bernardok erantzun ziona: Tu eres profesional yo soy un aficionado un trabajador honrado q u e vive de trabajar yo n o vivo d e cantar p u e d e s estar bien seguro yo por e s o no m e a p u r o tu te d e b e s apurar p o r q u e vienes a cobrar pero yo no cobro un duro.

H e m e n g o bertsolariak bezala, Bernardok gogan ditu berak bolatako bertso asko, aspaldi samarrekoak ere lanean direla. Erabiliz.cn dituzten gaiak ugariak dirá, -cantamos a cualquier cosa d e la vida, a las mujeres, c o m o n o , c u a n d o u n o llega a viejo ya la e d a d se fue. y aquí los viejos trían conejilos».

I lau da Bernardok. bere kasa. zahaitzaroari bota ziona: Yo hago el trabajo de viejo y c o m o yo hay m u c h o s más un saco colgado airas con comida para conejos se apagaron los deseos está la misión cumplida y d a n d o la despedida p o r q u e el árbol no florece hasta mentira parece las vueltas q u e da la vida, Inoiz ez dirá ordea, esanak esan, haserretzen, eta ez. dute elkarren trapu zikinik astintzen, tarteka adar jotze moduko d e s k r i b a p e n a k salbu. Behin Raúl H e r r e r a k e s a n ornen zion: - p o r q u e nunca h e encontrado un viejo tan cabezón», ela Bernardok: -soy viejo cabezón/ pero yo con mi cabeza le voy a dar gentileza a tu mala educación-.

Bernardok d i o n e z , -tiene q u e ser d e broma, d e s p u é s d e cantar nos d a m o s un abrazo». Besarkadarekin hatera, hem e n gara! balean bezala, gaizki esanengatik barkamena eskatzeko ohitura dute saio bukaeran. liona Bernardok G o m e r a k o Francisco Arteagari kantatu ziona aurtengo 'San Antonio del Mon1 9 9 5 URRIA Q 3

te' lesietako saioan. Garafia deituriko herriskan: Viva el público querido q u e nos está a escuchar q u e nos d e b e perdonar los errores cometidos de este caso sucedido a lodos decir les quiero q u e no hay nada traicionero mi voz sirve d e testigo y se abrazan c o m o amigos el palmero y el g o m e r o .

Normalean o r d u b e t e k o saioa osatzen du bikote bakoitzak, eta inoiz. ez dute ahots hulsean kantatzen, baizik eta kitarra, laúd edota eskusoinuaz lagunduta. Bertsoen doinua ia beti berdina da. ez dauzkale bizpahiru doinu ezberdin baino. ela hasierako bi esaldiak beti errepikaizen dirá. Neguko e g u n triste batí bota zion bertsoan ikusiko dugu: Triste es c u a n d o el sol se aleja d e la claridad del día (bis) y viene la n o c h e sombría y en la oscuridad la deja se marchó aquel q u e nos deja para mañana volver triste es ver oscurecer c o m o si fuese un delito pues es m u c h o más bonito el ver amanecer.

Kubara egin zuen bidai balean bertako beilsolari ospetsu batekin kantatu zuen Bernardok. Jilgero d e Cienfuegos' deriizana. Cienfuegoseko Kardanlxuloak Bernardoren adina hartu zuen zirikatzeko gail/.ai, esanez zaharren egoitzaren batean egonaldi eclerra ordainduko liokeela. liona Bernardoren delentsa: Yo voy al asilo d e ancianos q u e allí van los caballeros y llevan, q u e es lo primero sus sentimientos humanos, allí se dan las m a n o s y se cuentan su virtud dicen q u e su juventud la han dejado por ahí lo que no admiten allí son chamuscos c o m o tú.

'Chamusco' hilzak pertsona e n e a . Hierra, alúa e d o esan nahi du. Kubarrak barrokoagoak dirá kanluan. liona Orlando Laguardia eta Bernardok egindako saio balen aukeraketa bal: ORLANDO:

Entre manos celestiales c o m o en pictóricos brotes me reciben los mogotes soñadores d e Vinales con bellezas naturales q u e se merecen la loa c o m o el q u e p o n e proa

en el mar d e la sonrisa m e perfuman la camisa las orquídeas d e Soma.

BERNARDO:

Celebre) a tu Cuba bella por lamosa y muy lucida y yo el resto d e mi vida quisiera pasarla en ella c o m o rutilante estrella d e un cariño muy h u m a n o y en aquel terreno llano si Dios me deja llegar muy pronto pienso pisar el terreno c u b a n o Sarreraren ondoren 'controversia' e d o liskarrean basten dirá.

grahugailu batean uzten dituelarik, baina tarteka b e r t a k o e g u n k a r i e t a n ere alera du e g u n g o gaiez bensorik. Horien artean nabarmenenak, agían, turismoa déla eta La Palma uhartean itsasoari lekua janez egin zuten urbanizazio batí b u r u z k o a k dirá. T e n e r i l e k o 'El Día' egunkarian agertu ziren: Q u e habrá pensado la gente hacer tierra dentro del mar si lo han sabido mirar c u a n d o está tranquilamente pero no han visto el torrente q u e entre las olas se eleva a u n q u e hagan construcción nueva queriéndole > reforzar piensen q u e lo q u e es del mar a su tiempo se lo lleva.

ORLANDO:

Bernardo yo estoy cansado d e escuchar q u e tu eres b u e n o con q u e prepara el terreno q u e yo preparo el arado los tuyos te han proclamado el mejórele los mejores por lo tanto sin rencores sin envidias y sin quejas yo voy a p o n e r avejas d o n d e tu pongas las flores.

Ya han visto q u e en los Cancajos a tiempo les aviso q u e el mar vino y se llevó parte d e algunos trabajos es c o m o el q u e p o n e un grajo sobrante sobre la acera viene un c o c h e d e carrera y no le estorba al cruzar eso es para comparar q u e el mar no tiene frontera.

BERNARI ><):

A t o d o el q u e va a fabricar darle mi consejo quiero que no gaste su dinero en barrancos ni en el mar q u e ni) se ponga a porfiar para brindar su belleza p o r q u e más tarde le pesa su vida le hará sufrir p o r q u e n o se p u e d e ir contra la naturaleza.

Tu preparas el tereni > yo lo tengo preparado y sobre tu sembrado voy a regarte v e n e n o yo muy tranquilo y sereno hago esta preparación con mucha satisfacción yo voy a extender un plano para saber si el c u b a n o tiene mucha inspiración.

ORLANDO-

Portiue tengo inspiración estoy cantando contigo con q u e apuntala el postigo q u e va a llegar un ciclón se q u e no eres del montón q u e dejas límpida huella pero sin una querella c o m o anhelo eternizarme si no logras irradiarme no voy a llamarte esirelia.

Ilonela bukatu zuen Orlandok saioa: Al llegar la despedida a todos quiero decir p u e d e la sangre existir pero no existe la herida hay una m a n o extendida a lo largo del sendero en cuanto brilla el lucero en la azul inmensidad es eterna la amistad del c u b a n o y del palmero. liere kasako bertsoak ere asko jarri ditu Bernarclok. h o r r e l a r a k o p r o p i o d u e n

Es esta la razón d e p o r q u e les digo sin egoísmo siga viniendo el turismo d o n d e la vista hace fe aquí es d o n d e no se ve siquiera una flor marchita en esta isla bonita q u e su suerte le previene y verás q u e I.a Palma tiene todo lo que necesita.

Etorkizunari dagokionez, beste leku askotan bezala tlesagertzeko aniskLian dago bertsolaritza Kanarietan ere. Gomera u h a r t e k o Francisco Arteaga k e n d u t a . gelditzen direnak La Pahua uhartean daude, denak 50 urtetik gorakoak direlarik: Sabino Rodrigez. Pancho. Eremiot Rodrígez, Baldomcro, Manuel Pérez "El de la Laguna1. G o d o 'El de Puntagorda' 1 eta Eladio 'El d e Fuencalicnle'.

VcrsadoreciY kultura ez da gazteengan sustraitu. aintzinako gauza aspergarritzat daiikate, eta cskolamaisuren bal e d o beste haurrei erakutsi nahian baldin badabil ere. orain arte ez du emaitzarik lortu.

Bernardok berak lehen Euskal He1 9 9 5 UPPI •'•

H l

rrian / e g o e n ustea dauka. -Poeta jaio e g i t e n da, e s a t e n da p o e t a p o e s i a k idazten dituena déla, baina hori ez da benetakoa. benetako poetak inprobisalu egin behar du. eta ¡nprobisatzeko jaio egin b e h a r da. Irakasleak etorri zaizkil niri ea han eskolan erakusterik ez ole dagoen galde/.ka. eta nik esaten diet. begira. nik hamar minututan egin dezakedana zuk ez zenuke ezta bizitza e m a n d a e r e e g i n g o ; zuk l i b u r u e t a n ikasten d e n jakituria d a u k a z u , baina poesiaren ezagutza norberarekin jaiotzen da. eta ezin da ez erosi eta ez sald a Nik zer nahiago nere bilobaren batek dohai hau izango balu. lagunduko nioke era guztietara, erosíko nizkioke kilarrak. soinuak, denak, baina alferrik da, hau bukatzen ari tía. gauza guztiak bezala. Gertatzen den beste gauza bal zera da, gure gisako poetei meritu gutxi eman zaiola, zeren ¡akinduria zeureganatzea, liburuetatik, jendearengandik. bale, b a d a u k a b e r e zera. baina hau misteriotsuagoa da, fenómeno berezi bal, pentsa. herri batean han egiten dakien bakar bal egoteak zer esan nahi du? Gertatzen dena da garranizi handiegia eman zaiola ba andaluzianei atlibidez, eeeeeee! kantatuz, hit/ bakar bal esanez kantatzen duenari, eta guri batere ez».

Bukalzeko. Bernardok arazo honi jarri zion bertso bat ekarri dizuegu: Es bella la poesía q u e lástima es q u e se pierda se olvida o no se recuerda q u e en este tiempo existía a u n q u e yo de parte mía la admiro con claridad que en la juventud ya nadie la quiere atender p()rt)ue no quieren tener un negocio q u e no da.

Informazio gisan. La Palma uhartean egiten d e n b e r t s o saiorik n a g u s i e n a San Antonio b e z p e r a k o a déla aipatu nahi genuke. Ekainaren l i a n ospatzen da. Garafia deituriko herrian. iparraltlean. Bazkalondoren hasi eta ilunabarrera arte luzatzen d a . '

REMBETIKA

TESTUA: ELENA MARTÍNEZ [ E H U K O IRAKASLEA]

1976an, Atenasen egon nintzen lehenengo aldian, izan nuen Rembetikaren berri.

Gogoan ditui diktadura ainaitn berriak sortutako giro bizia kalean, Rolg Pohle, RAFeko kide alemaniarraren estradizioaren kontrako manifestaldiak, hippie bidaiariak Kretarako bidean Pireoko portuan. Hango lagun batek hitz egin zidan Rembetikari buruz. Izan ere, ia desagerturik egon ondoren, militarren diktaduraren azken nrteez geroztik berpiztua baitzen harekiko interesa. Agian, nuisika forma l>at ezezik, herrian sortntako mugimendua zelako Rembetika, errefuxiatnak, etxegabeak eta kartzelan egondako mota gnztietako jende etsigaitza bere inguruan biltzen zitnena. Ínteres berriaren jatorrian garai bateko rembetes edo reinbetiko baien legez kanpoko bizimodua zegoen zalantzarik gabe, diktadura militar baten pean bizi zirenentzat beti erakargarria. Protesta mnsika forma bat izateko indibidualistegia eta lar organizatu gabea izan a i r e n , aj)arteko gaitasuna zuen Rembetikak sistemaren kontrakoak bereganatzeko.

TLRKIAR .1ATORKIZkO BERTSOLARIAK RKMRKTIKARKIN HASTAPENETAJN Rembetika ¡oan zen mendearen bukaeran sortu zen greziarrak bizi ziren hiribuni handietako auzune pobreetan: Menas. Pireo, Larissa, Tessalonika -turkiarren agintepean orduan-, Smyrna -gaurko turkiar kostaldean-, eta Constantinoplan besteak besle. Bere agerpenak bazuen z.eriku-

sia nekazal bizimosu eta huni dagokion musika elemotikoaren gainbegerarekin.

F.z zen, hala ere. Iuil.setik sortu, tradizio bati lotua baizik. Tradizio horretan osagai desberdinak nahasi ziren liasieraiik. Alele líatetik. Mani Kahvesi edo kal'e turkiarren eragina. non bi edo him abeslariek bertsoak inprobisatu ohi zituzten. sarrilan elkarrizketa forma e m a n e z beren bertsoei.

Bertsolari haiek "Liman".

"aman" hitzak tartekatzen zituzten lelo luze melisrnatiko gisa, hitz berriak inprobisatzerakoan denbora irabazi nahian edo, ela horregatik amani -edo amane greziarrentzat- izena zulen beren saioek. Ilauxe da Rembetika musikaren forma zaharrenetarikoa, ahotsari l a g u n t z e k o musika tresnarik eraliillzen ez zuena.

Kafe girot.su liaietan. dena den. dantza ere egiten ohi zuen jendeak ijito mu-

1 9 9 5 URRIA C H

sikari ibiltariek turkiar zein greziar jatorrizko musika tresnak jotzen zituztelarik, santouri zitara mota bal esaterako, edota laouto, laute anizerako bal. bibolina. elb.

Ohizkoa zen baila ere bi emakume egotea bertan, bata dantzan. be.stea ijitoen antzera txintak eta panderoa jotzen erritmoari eutsiz.

Gehien dantzatzen zen danlza t.sit'teteli izenekoa zen, sabelaren dantzaren estilokoa eta baila ere ca-

Protesta musika molde bat egiten zuten.

saska, kosakoen ímitazio bal. edota zembekiko, geroago Rembetikaren dantza nagusia izan zena, 9 H konpasduna.

KAKTZKLAIN SORTUTAKO KANTU ANONIMOAK Ka IV Amanekin batera, beste fenómeno bat izan zen garrantzitsua Rembetikaren gauzatzean: presoek kartzeletan sortutako kantnen ezagutzera ematea kanpoan. Independintziaren Gerraz geroztik egoera politikoa ez baitzen bat ere egonkorra Grezian, nahasia eta ustela baizik. Kartzelak preso politiko eta sozialez beteak zeuden. Legez kanpo bizitzea edo bizi behar izatea. arrunta zen orduan, hiri handielako pobrezia eta gosearen adierazlea besterik ez zen eta.

Eta bazen Atenasko hiri inguruetan, bai eta Pireoko portuko kale-tabernetan ere, milieu heterogéneo

bat, polizia etangabe atzetik zuten talde desberdinek osatzen zutena. llauen altean, rembetikoak, Rembetis -pl. rembetes- hitzak berak ere. turkiar étimo bat antza, legegabea, matxinatua esan nahi du.

Kartzeletako abestiak, beraz, milieuko kafe haietan zabaldu ziren. Bertako bezeroek hatxisa erretzen zuten. sagardotegietan sagardoa edaten den bezala.

Erretzeko, narghile pipa luzeaz baliatzen ziren. Turkian légala zen hatxisa eta Grezian rnende honetako hogeigarren hamarkada arte erdi toleratua.

Abestien gaia. berriz, kartzela bera, amodiozko penak, heriolza. Bertsoak bapatean nahi/ egun batetik bestera jartzen ziren elkarri e r a n t z u t e k o maiz, kartzelan edo auzoan gertatutakoari, lagun eta pertsonaia ezagunei erreferentzia eginez.

Giro hau gizonezkoena

zen gehienbat, baina emakumeak ere baziren tartean, politikagatik edo lesbiana i/ateagatik kartzelan e g o n d a k o a k esa lera ko, edota lan egiten zutelako beren kabuz ibilt/eko aukera zuten e m a k u m e a k . batzutan lana prosiituzioa bazen ere.

Musika tresnen aldetik berezitasun bal zegoen: hemen baglamas eta bouzoukis inposatu ziren. kartzelan korda pare batekin norberak erra/ago labrikalzeko edo lortzekoak zirelako nonbait. Hauek kalean ere debekatuta zeuden, subertsibo eta arriskutsu zirelakoan, zembekiko izeneko dantza arra/oi beragalik debekatuta zegoen bezala.

Poliziak musika tresna hauek norbaiti aurkituz gero, bertan apurtzen zizkion. Eta 1936tik aurrera, Sofoklesen Antigona debekatu zuen Metaxasen diktadura pean, tabernetara sarlu eta t a b e r n a n z e u d e n

199 5 URRIA f J H

guzliak atxilotzen zituen.

SMYKNAKO KRREKl'XIATUKk KKARRITAkO ESTILOA Gertaera historiko batek ere izan zuen eragina Rembetikaren bilakaeran: muga arazoak zirela eta. greziarrek Turkia eraso zuten I922an, Constantinopla berreskutatzearen amets zaharra betetzeko asmo/ bidé batez. Baina Kemal Attaturkek garaitu egin zituen eta alzerako bidea hartu behar izan zulen Smyrnaruntz. Larrialdi hartan graziar ¡atorrizko populazioa hiri honetara bildu /en garaitutako soldaduekin batera. turkiarren errepresalien beldur. iheska. Baina sua hartu /uen hiriak. Greziarren aliatuek. itsasontziak bazitu/ten ere Smymako portuan, hitza líete ez eta iaguntza ukatu zuten, milaka graziar sarraskian liiltzen utziz.

Populazioaren elkartruke balen bidez konpondu nahi izan zen ondoren turkiar eta graziarren nahasketaren arazoa herrialde bakoitzean. Nazioarteko konferantzia batek hartu zuen erabakia erkijioaren

arabera: ortodoxoak greziarizai ¡o ziren hortaz eta musulmanak, turkiartzat nahitanahiez.

Ondorioz, miloi bat erefuxiatu baino gehiago iritsi zen Greziara, orduko populazioaren % 20a. Horielariko asko belaunaldiak zeramatzatenak Turkian.

Ilonelaxe heldu zen, bada.

"Smyrna estiloko musika" Atenasera.

Musika estilo berribat, emozional, sofistikatu eta landuagoa, eta ekialdeko kutsnaz nahasia berriz ere.

Errefuxiatuen artean leknika aklelik oso musikari irebeak etorri ziren. Zenbail usadio desberdin ere ekarri zituzten. Haietik. emakume abeslariak zeuden beren takleelan. liesielik, ohilura zulen familia osoa gauez kafeetara aleratzeko, haurrak ela guz.ti.

"Smyrnako estiko' honen eragina funtsezkoa izan zen, nahiz ela laster desagertu zen Aleñas ela Pireoko inguruko Kenibetikak irenlsia: azken lionek llamar bal une beranduago kafeetako giro IIXI igoa ulzi ela musika herrikoi zabalagoa bihurtu bailzen gizartearen tálele gehiagotan zalelasuna piz.luz.

REMBETIKAREN BIDEAK Kembelikaren barman, turkiar ¡atorria zuen inprobisaize lana aipatu dugu gorago. Inprobisalzaileek doinu molde jakin batzuen arabera bertso laburrak

egiten zituzten, aliotsa tarte mikrotonaleta/. ba lia I zen zelarik, melodía apaindu eta aberastuz.

Denborarekin batera, ordea. musika tresnek lekua jan ziolen abeslariari eta instrumentistak nagusitu egin ziren.

Greziar tradiziozko metrikan egindako kantu monótono errepikakor samar haietan "aman"," aman" hit/a k eten txiki bat besterik ez izatera iritsi ziren, funtzio emozional hutsarekin. Jotzeko trebetasunak abeslariarena bazterreratu zuen, bapatekotasuna galduz zihoan bitartean.

Ahoz-aho eta memoria kolekliboaren bidez helarazitako kantuak bestalde idatziz jaso eta grabaketak egiten hasi ziren, irratia eta beste medioak sartu zirelarik.

Aleñas Rembetikaren erd i g u n e bilakalu alíala, inendebaldeko eragina areagotu egin zen Rembetikaren adierazpide guzlietan.

Ilerri kanta zaharretan oinarritutako hasierako doinuek ez baitziren europar harmoníaren moldekoak: eskala diatoniko handi eta txikien ordez, inakanis izeneko moduak zeuzkaten lurkiarrek -eta arabíarrek ere-, greziarrenlzat thromi, "bideak" zirenak. Musikaria sentimendu, umore edo egunaren ordu jakin batekin lotuak zeuden "bideetan" barrena abiatzen zen inprobísatzen.

Esan daiteke 1950erako bai doinuak, hitzak eta musika tresnak -pianoa, akordeoia, gitana lartean- jadanik neurri handi batean inportatuak zirela. Abolsen kualitateak -berdin metalikoa nahiz sudurrekoa edo ilun eta zakarra, sekulan ez. sentimental goxoa ¡zana leuntzera jotzen zuen anean, dantza ere gero eta ikasiagoa egin zen ¡atortasuna apurka apurka galduz.

BURGESIAK ETA KOMUNISTEK GAITZETSIA Kuropako beste herrielan gerlatutakoa bezain ezaguna ez den airen. Greziak oso urte lalzak igaro zilnen Bigarren Munduko (.erran 9 9 5 URRIA

eta ondoren izan zen gerra Hitzek. dantzek. inprobisazibilean. Gatazkan esku zioek, sortze espontaneo sartu zuten Estatu Batuek ela askalasunaren magia denelarik erabili zuten ko- dute, eta era berean, tradimunistak garaitzeko na- zio baten sostengua. liaita palm barne. ere barruti sozial bat. non publikoak ela abeslariek Zenbait rembetiko partisano egin ziren, baina kon- bat egiten duten sistemarekiko mesfidantzan eta artua zera da: Rembetiko gai izan zela garai arlan ere talde puritanotik k a n p o jendearekin komunikatze- egotearen konlzienlzia eta ko sufritzen ari zena hit/.e- harrotasunean. tan isladatuz eta aurrera seOso bestelakoa da. izan gitzeko adore emanez. In- ere. poderetik bidalitako dar horri zor zion hain zu- niez.ua: herriak bere burua zen bere arrakasta. gutxiagotzal hartu behar Hala eta guztiz, partidu- du eta limosna gisako ko komunistek ez zuten onespen apur bal izateko bat ere gogoko Rembetika. bederen. kanpotar ereduak imitatu edota formula zaTeorikoek, marxismo hertsiaren ikuspegitik analiza- llar ela hilen errepikatu tuta, bere burua askatzeko besterik ezin dezake egin. gauza ez ziren "masa zaZapalkuntza zuzena ela palduen" arle falalistatzal debekazioak baino, herrian jo zuten. Iít;i inmoraltzat hain hedatua zen Rembetiere, ez zuelako inongo kazaletasunari etekina ateerantzukizun kulturalik be- ra nahi izatea. archondore gain hartzen. Oposizio rembetes edo aberastu ziorganizatuarentzat, remberen niusikarien ugaltzea. tiko haiek organizatuezi- ideología kapilalistaren sanak ziren eta. lean sarizea, turismoa ela Hskuiuatarrak ostera. es- klub garestien agerpena... lablishmentak oro liar, go- izan ziren. azkenik. Rembetika berrogerita hamarrrolo zielen remlietikoei betidanik, konbentzionalis- garren hamarkadatik aurrera ikuskizun huís bihurtu mo eta legeari erronka egieta integratu (desintegratu, leaz gain ondo pasatzen zutelako. Nahiz eta poli- alegia) zuten faktoreak. Eta ziak egurra eman. kartzela- honela losiliza/.io bidea ratu edo hiriiik bola, rem- hartu ela kultura bizi independíenle izaleari utzi zion betikoek ez, zioten uko egiRembelikak.» ten beren bizimoduari. Aitzitik, bereizgarri ziHONA HEMEN REMBETIKOEN tuzten argot eta jazBERTSO EZAGUN BATZUK kera bitxiari eulsi egiten zieten.

SAN PETHANO STO KARAVI Argot a z ari ga rela. aipatu behar da Aday, dan pethano tee tha Grezian oso nabapounay? Pinthanay kapio pethee ría déla hizkuntz Pethanay ki'enas levendis, pou glendousay tee zoee. Aman ! ofiziala eta herriAman ! koiaren arleko aldea. Rembetikoek, Aday dan pethano sto karavi, alabaina, eli/.a. adrikstay may mes sto yalo ministrazio eta hezNa may fanay ta mavra, ta kunlzan erabiltzen psaria, kay to armiro ñero. zen hizkuntza artifiAman! Aman! zalari nahita oposatu ela herriarena ITSASONTZIAN HILTZEN BANAIZ edo demotikoa A, hiltzen banaiz, zer esango ote mailegu, metáfora dute? Gizon bat hil da gizon bat, eta esaera berriekin bizitza maite eta gozatu zuena. aberastu zulen, Aman! Aman! burgesiak bereziki A, hiltzen banaiz ontzi batean, niesprelxalzen zuen bota nazazue itsasora, arrain hizkera bal sorluz. beltzak eta ur gaziak jan Sormen koleklinazatela. Aman! Aman! bo eta konplizilalea dilugu Rembetika(ANONIMOA. 1 9 0 0 INGURUKOA) ren ezaugarriak.

H ]

bildu ri

bildu m a bakarrik saktxitxak bamo.(BIS)

LEKEITIO 1995-8-12 U. ITURRIAGA I. GOJENOLA G

A

I

A

Hauek biak lagunak dira, baina hogei urteak pasatuak dituzte. Unaik etxetik aldentzea erabaki du, bakarrik bizitzea, independentzia garaia dala-ta.

Inigok, bestela pentsatzen du, ama bizi dan artean bera ez dijoala handik, amaren ondoan baina hobeto inon ez. i . 11u 1 1 11 c«

Naiz-ta etxetik irtetzea den sarri benetan garesti, neretzat behintzat suposatu du poztasuna edo aski, zu ñola inoiz ez zaren hortik bidé horretan ez busti, orain be holán íbiliko da kantzontzilo eta guzti. (BIS) I . G 0 J E N 0 L A

Independintzi grinaz badauka buruan hainbeste laino, baina aspertuko da egunen baten ez bada egin oindmo, amarengana badut mimoa, badut hainbeste engaino, hobe amarekín indiarrak jan

Praka zikinak esan dituzu labadora txarrei esker, suabizante ta kontu guztiak nabil bazterrikan bazter, nahiz-ta toaila gogor atera denak eskuin edo ezker, oraindik ez dut dominatzen, ez, baina ikasiko dut laister. (BIS)

0 . 111 1 1 1 1 c i

Saltxitxa ez dut sekula jaten zu horretan oker zaude, sukaldantzan ipinia naiz ni Argiñanoren pare, espezialista egina nago pasta guzti hoien jabe, espagetiak tomateakin eta tomaterik gabe. (BIS) 1

I . C 0 I E N 0 1 A

Itxura danez beteranoa egina zaude ederto, bama simstu ñire etxean bizi naiz askoz hobeto, esan duzuna guk sinisterik ez duzu, bada, usteko, sandaliak be jazten dituzu gutxiago garbitzeko. (BIS)

C 0 I ! N 0 L A

Itxura danez bakardadean bilatzen dezu patxada, nahi duzunean erretiratu, nahi duzunean algara, eta bakarrik bizitze hori horren mundiala bada, bakarrik bizi zarenez gero zergatik argaldu zara? (BIS) i . i T • 1 1 11 c a

Barkatu baina bakarrik nago, horregatik ez argala, neska kontua izan daiteke igual zure maringala, egunen baten baten batekin maitemindu berehala, zu kotxeakin konpondu behar eta nik ohe zabala.(BIS)

G

URRIA

j

S . L I Z A S0

#

^

A

Kostata baina bistaratu da gordean zegon pástela.

Danbo laguna degu txibato, ezin da izan bestela, gobernuan intsi zaio azkena edo eskela, ai jefe-jefe ohartu zaite harrapatu gaituztela. (BIS)

Ohearena egia esan ez duzu idea txarra, baina hortik kanpo zure bizitza dugu nahiko kaxkarra: Praka zikinak, janari txarra, eta itxura baldarra, zu joateaz ama izan da mejoratu dan bakarra. (BIS)

1995

I

ECAÑ A

I . C 0J E K 0 l A

II . I T II B « I A C A

A

Egaña, Barrionuevo, eta Sebastian, Felipe.

Azken boladan hurbildu zaigu majrna bat trumoi haize, eta eskerrak nik koartadak

dituten nahi hambat klase, ez ikaratu nahiz kartzelara eraman berehalaxe, zure fidantza ordamduko det Verarena bezelaxe.

(BIS) E

et Ñ •

Era hortako promesa asko eginak dituzu, aizu, egia esan, presidentea, txontxongilotzat naukazu, Carabanchelgo zelda batean laister gera ni eta zu, denbora pasa egoteko're musean ba al dakizu? (BIS) i . u i i t i

Hogeitamaika eskutik daukat eta galtzerik ez dut nahi, Garzonek ere nahiz aurka hasi nerekrn izango du jai, nahiz preso juan ez naíz ahaztuko eta egon zaite lasai, ohe bigun bat jarriko dizut telebista bat ere bai. (BIS) E G » * «

Kartzela aldia pasa izan da gure danbolm kaxkarra, SancristobaTe bere ustetan gendun pertsona azkarra, laister gera han, bai zu zeu ere, ai sevillano zaharra, ez al da Guerra gerra hontatik libratuko den bakarra. (BIS) s . L i 11 s •

Harek daduzkan probak dirade Garzonentzat jostaüuak, hi ere aurki hoa barrura

ioildu m a esaten dit ispiluak, hórrela bada España Granden zer nolako istüuak!

Amnistían bat emango al du Fragaren monagiluak! (BIS) E CAÑ A

Ze gauza üun eta gogorra izan liteken kartzela, mk usté nuen gure PSOE beti-betirako zela, Aznar jaunaren agmtaldia gerta liteke itzela, nik ere PP-en sartu behar det Danboreneak bezela. (BIS) S . L11 * S0

Orain artean biok ginaden alderdi baten bezero, ta elkarrekrn igaro degu makinatxo bat hotz-bero, proposamen hau zuregandikan ez nuen inoiz espero, aizazu José zu PP zera jaio zinaden ezkero. (BIS)

ABIZTUR 1995-8-15 S.LIZASO EGAÑA X.ZEBERIO J.AGIRRE

animalia. Sebastian, oiloa; Andoni, erlea; Zeberio, txakurra; eta Agirre, katua.

Laurok zaudete gizonaren zerbitzura, baina zuen ustez zein da beharrezkoagoa oiloa, erlea, zakurre, ala katue?

S . L I Z A S O

Lau animali gera hemen hizketa gai, neu naiz printzipalena eta nago lasai, edo ereparatu guztiok oiloai, bizirikbalio det, hilda gero're bai, (BIS) [ Ct 11

Alperrik ari zera alde oilo ! alde ! gure artean bada horrenbeste alde, printzipalena neu naiz zalantzan al zaude? bizitza garratza da eztitikan gabe. (BIS) i. z11E• i o

Begiratuta hemen gu lau animali, nik defenditua det hamaika famili, katua lapurretan sukalden ibili, txakurrak egiten du handikan bidali. (BIS) 1 . 1 « 11 1 E

Txakur buru haundi hau bere klaserako Ez haserretu, baina hemen lau , zerbait balio'u bama G

A

1

A

1 995 URRIA H 3

besterikezerako, katua da kanpoan xagu ehizerako, zerbiziua nik dut gure etxerako. (BIS) S . L1Z» S 0

Erletxoak disdira du bere briluan, oiloa oilarrakin beti istiluan, xagu faltarik ez da gure íkuüuan, katua beti lo da zakurren onduan. (BIS) E t 1 1 1

Pertsonei erakusten askotanjarduna, loretikan lorera nahi bezela juna, politikan é ni naiz ejenplmkjustuna, erregrna bai baina erregeik ez duna. (BIS) X . Z E B E R I O

Katuak bisita' itu ganbarako kutxak, han zeuden gaztaiak gelditu' ira hutsak, nei amonak kendu'izkit bizkarreko hautsak, gaur jan ditudalako oiloan arrautzak.(BIS) 1 . 1 C11 I E

Beti hasarre gabiltz zakur da katua, okerra izaten da gk degun tratua, ,, oilua da berntxu

.

madankatua, arrautza ipurdian dauka trabatua.(BIS) S . L I Z * S 0

Oiloa degu beti etxeko nagusi, naturaren eskemak nik neronek hautsi, holakorik ez leike bestenk ikusi, emea izan arren arrautza ta guzi.(BIS) E G * fl I

Erlea da nagusi gauza nabarmena, reproduzioana ejenplo onena: Hauek razakoakin erten dute dena, ta ni naiz edozeini sartzen diotena.(BIS) I . I [ I E I II

Txakurra izurratzen du gosearen gaitzak, gallina kaponata hik hauxe entzuntzak: Egunean hik bospat arrautza egintzak, bi amonarentzako ta hiru neretzat.(BIS) i. i e 111

E

Zakur tripa haundi hau xelebrezko kasta, erlea berriz nun-nahi hasteko kapaz da, lotsarik ez du eta edozeini zazta, baina gaisua hantxe 1 995 URRIA E D

cL gelditzen da plasta. (BIS)

ABIZTUR 1995-8-15 EGAÑA G~

A

I

A

Behin ametsetan ¡kusi zenuen neska gaztea hemen dago aurrekaldean bertsoak entzuten.

Kanta izkiozu hiru bertso ea bera konturatzen den.

Behin ametsetan íkusí nuen neska bat paregabea, gaur tabladura igo naiz eta ustegabean han bea, hori da hori irriparra ta hori da begí parea, gaur Albizturren gertatu zaigu asunto oso grabea, behingoz egia gertatu baita ametsa baino hobea. (BIS) Bi begi berde berde dauzkazu ez nuen asko ítxaro, bi ezpain gorrik aurpegi daña alderik alde ígaro, kolorez beltxa, ilez horia, hori ez nekin lehenago, ametsak beti bi kolore ta egiak mila margo . zuri beltzean polita zinan

koloretan politago.(BIS)

Zu lortzea gura, akabo nik guda, jainkozkoa da Peña zure itxura.(BIS)

Zerorri ere konturatzea nahí dut inundik ahal bada, zu ornen zera herri hontako okindegiko alaba, zoritxarrean horruntz beiratuz zure nobioa hará*! hori kalboa, ni burusoüa, biok berdintsuak gara, hori utzita etorri zaite Egañaren besotara.(BIS)

P E N A G A R I K A N 0

Rokeroa naiz ta nesketako nik botatzen det sarea, ta gaur hemen elkartu gera ñola halako parea, ni rokeroa, zu nere fansa, hemen bakoitzak berea, zuk hartu dezun domu txar horrek eman dit parragurea. (BIS)

(*]exus Murua)

ADUNA 1995-8-15

G

A

I

J . S A R A S U A

Neretzako zu zera rokero osua, gitarra hartu eta animosua, kanta batzutan gogor, bestetan gozua, zu lortzea hori da nere arazua, zu zera sutsua, benetan gartsua, ni ez naiz faltsua, naukazu itsua, egingo al didazu mesedetxua. (BIS)

A

Peña, zu, rokero ospetsua zara, eta Sarasua, neska gazte bat zu ikusi orduko garraxika basten dena.

J . S A R A S U A

Zuri entzute hutsak kendu dit logura, lehen ere bai neukan tonta ítxura, jainkua ote zinan egin nuen duda, orain nere zalantza betiko galdu da, ai nere ardura, ta nere lüura !

1 9 9 5 URRIA E2J

P t Ñ A G A R I K A N

m

Eszenaio gamean hainbat zalaparta, eta bota izan ditut izerdi tanta, hau ez nun pentsatuko nik sekula santa, honera etortzenk holako xarmanta, zuk jo nauzu kanka,

sartu dezu hanka, zein neskatxa tonta, fansa zala uste ta tonta galanta.

J . S I

I

« S U »

Nere aho txikiari dario aparra, Peña zu zeralako nere izarra, entzun zazu rokero

nere deiadarra, gorespena bai daukat orain barra-barra, baduzu indarra, ta bamean garra, zure besotan nahi dut izan gitarra, (BIS) P E N A C A R I K A K 0

Zuk diskurtsoa bota didazu luzea, 1 9 9 5 URRIA E2J

honi aguantatzea ze oinazea, pentsatzen jarrita re zer jende klasea ! nik ñola sosegatu dezuten gosea?

Nahí det kantatzea ta dibertitzea, ez hola íbützea, gitarra bazea, nik bialduko zaitut zu

bildu m a haize hartzera! (BIS)

GOIZUETA 1995-8-16

pasa hainbeste denbora, horkoa naiz ni esanez ez gaur ez naiz joango inora.

Herri bakar bat baida neretzat Adurretikan Ebrora

S I I 0 Z1 I >[

ADUNA 1995-8-15

MANfilO AR07FNA i Guk bazekiagu hi jaiotzez eta hazitzez ere Goizuetara haizela, baina orain dela denbora piskatetik hona Lesakan bizi haizela. Bain nik eta oeste askok ere jakimnin bat zeukagu: Hi nongoa sentitzen haiz?

Hori entzunda pentsa liteke: "Hik dek nortasun hilotza", holako gaiak egia esan ni ez nauk gehiegi goza Lesakarrentzat goizutarra naiz Goizutan beriz arrotza, hortatik pentsa ñola dagoen gaur Manoloren bihotza!

Nongoa naizen ederki aski barrutik dakit iadanik, hala taguzti ez dut esan nahi ez baidut hautsi nahi planik, gure herria ez da haundia ta hor dauzkat duda larrik, goizuetarra izan naiz baina ez goizuetar bakarnk.

horrek sortzen dit ganora piztu sasoiaren lora kopa batekin koartora igo det lehiotikan gora. (BIS)

MURUA SOROZABAL G

A

"

I

A "

Kasu honetan Murua, aitona, eta Sorozabal, biloba ¡zango zarete. Muruak, aitonak, betiko ohitura du bazkalondo eta afalondotan kopatxo bat hartzea, baina azken bola honetan bilobak boteila gorde egiten dio.

S O I I Z l I t l

Era honetan bizitzen lehengoan aspertu nmtzen ikusi nuen asko edanda zein baldar zabiltzen hasi behar zen gelditzen edariak errenditzen bestela gero koartoko atetik ez zara kabitzen. (BIS) M U R U A

Iloba dator ondora Dudan dagonai nik nortasuna boteila eraman du, ñora? gaur nahi nioke gogora, Horrekm lagun pasatu det nik seguru nago pentsatzen ez det . hainbeste denbora 1 9 9 5 URRIA E E

Edariak direlako isuri hainbat malko bere garaian neurria hartzen asmatu ez delako nik banuen kezka pranko osasun horrenganako zure iloba izan nahi det nik urte askotarako, (BIS) m u í Iloba egizu atzea zabiltz etsaien antzea haundia egin duzu pattar kuttuna zeuretzat hartzea boteila izkutatzea gogoz kontrako trantzea bizitzekotan nik nahi dudana pozik bizitzea. (BIS) i i I 0ZI i A L

Goizez koartotik atera armario bazterrera gero eguerdi eta gauean berriz gauza bera ez joan asko edatera, baizik neurria hartzera, eta orduan askoz hobeto sentituko zara. (BIS)

1 9 9 5 URRIA EJ3

oildu m a E C 1 11

ALBISTUR 1995-8-15 AGIRRE ZEBERIO EGAÑA LIZASO G

A

Nik Euskadiko tápela daukat hórrela nabil galako Gipuzkoakora ez joan arren bestea ez det lagako txapelketetan behar lukete denak elkarren mailako, eta Sebastian ez ornen doa Egaña ez doalako. (BIS) S

I

A

Txapelketa kontuan hasi gara eta gertu dugu Gipuzkoako Txapelketa. Inoiz pentsatu al duzue albokoa zergatik dijoan edo ez dijoan?

L I Z A S O

Arrazoi dezu, zu ez bazoaz ni patea kalterako desafloa emango dizut 7iiri Y)\ íirter^kr)

sekula ez da jakiten ai Zeberio zergatik zera horrelako astakirten.

Belodrormoan nahiz pititoa praketatik kanpo irten zure ondoan ez erraza ridikuloa egiten. (BIS) S . L12 AS 0

Txapelektako proposamena agureai iragarn Joxek ez dauka zer íbüirik horren estu eta larri ta tilutoa izango balitz Zebenorentzat pozgarn •

ta Zeberio joaten bada ez naiz inoiz aterako, bi buru handi gehiegi dirá beti zirko baterako. (BIS) l * C 1i 1 E

1 C 1 1 11

Gipuzkoako Txapelketa re berihala ñola datorren nere ustetan bertsolaritan badago hamaika erren Egañai ere bota nahi diot áhal dedanik azkarren honek parterik ez digu hartzen txapela ez galtzearren . (BIS)

Egañak eta Sebastianek ez digute falta famik Herri guztian anotan dabiltza oso bizkorrak izanik, txapelketari agur egitera, halaxe jakina dut mk, barna ez pentsa horregatikan mundua eroriko danik. (BIS) I . ZE 1 EI 1 1

X . 1 l i [ 1 1 0

Euskal Herrian apostu zale hemen izan gera betik ta txapelketa apuntatu naiz ni gauza horregatik, ta Lizaso ez ornen dijoa eta badakit zergatik: nere ondoan ridikuloa ez egiteagatik. (BIS) urte askotarako.

(BIS)

Txapelketa hortan izango degu guk bai zenbait atake aurrera pasatzea zaila da por sako hartzea merke Eta agairre hobezenduke zeu joango bazinake Gipuzkoako txapela laister irabaziko zenduke. (BIS) EGAÑA

, Joan ezean zer gerta leiken 1 9 9 5 URRIA E Z ]

•

995 URRIA E H

*ggl

1 XI ^H 1 BASERRI H 1 SARIA • LEHEN SARIA PELLO ESNAL "Ñire lehen inkesta" D 0 1 N U A «Prantziskuk zer dakarren» 1.

Umetako kontuak beti aparteko!

Bitxi-bitxia badut gaur esateko.

Moja-eskolan ginen bospasei urteko, neskak eta mutilak denak sail bateko, adin politeko probak egiteko eta isilpeko anitzjakiteko... bertsoz kontatuko dut askoz hobeto.

2.

Goiz batean izan zen, nolatan ahaztu?

Sukaldean nmduen amak orraztu.

Eta ustekabean hark barrua hustu, Franco zein gaiztoa zen azaldu, hain justu:

«gerra zuen piztu, gosea berpiztu, dena bere esku hartu ta zapuztu; gizon asko hil ditu bihotzik ez du».

3.Kontu haietan bazen zenbait misterio, amak hitz egin zidan oso serio.

Eskolara joanda, zuri ta indio kaudiloarekiko dena amodio Batek hala dio: "Franco es mi tío»; beste batek :!«mío»! harro desafio...

«Gutxi zekitek hauek horregatio!»

4,Oilar segiko zuten elkarri erronkan, gero ta harroago ñor bere sokan.

Amak esan berria nork jarn kolokan?

Baina beste kezkank banuen errotan: hango ume-sortan zenbat ote lotan, Franco hura kotan santu jartzekotan?... galdezka hasi behar jakitekotan.

5.

-Ri-rau batean nuen , moldatu inkesta: 1 9 9 5 URRIA £ 2 3

galdera bat besterik ez zuen testa.

Francori buruz nien irizia eska, ona ala gaiztoa ote zen galdezka.

Latz joan zen festa: mutil eta neska bakoitzaren espa ta errepuesta...

Bihotzeraino sartu zitzaidan kezka.

6,Miresle asko zuen kaudiloakjiran.

Inkestak gauzak garbí utzi zizkidan.

Lehenak ona zela zapla! bota zidan, ondorengoak berdin, elkarren segidan. umeak zer dirán!

Han itsatsi ziran Francoren distiran harén haur bailiran...

«Gaiztoa» zeuk bakarrik esan zenidan.

7,Sano aritu nintzen, bizkor eta arin, ez sondeo, sailkapen eta ez lagin.

Lagunen iritziek eman zidaten min.

Zeuk bakarrik etorri zinen bat nirekin. ekin eta ekin, saiatua egm fin, hambeste ezjakm , guregana zedin...

#

alferrik zen, ordea, ume haiekm!.

8,Hantxe geratu ginen elkarri begira: «hauek ere esnatzen hasiko dira.

Baina harreman hura, denbora gutxira, halabehar gaiztoak eten zuen, di-da! zu nesken tokira, eskola txikira; ni, berriz, handira, mutilen hesira... ai, zure begi haiek zuten distira!

9 Kantuz nauzu, Izaskun, ohi dudan gisan.

Gogoan izan zaitut sarri bizitzan.

Urtetan lbili naiz, ai! zure peskizan, gu biok elkarrekin gogora genitzan nola aritu nintzan m mkestagiantzan gero mitingmtzan zu nire gerizan... azkenean ez dugu poz hori izan.

10 Urte berria hasi eta berehala, eskelan etorri zen berri itzala: «Atzo hil zan. Donostian

Izaskun Zabala, berrogeita bost urte soilik zituala».

Zure izena hala ikusi ahala, smestu azala laztuzitzaidala...

Azkeneko inkestak batu gaitzala.

horren gustora nengoen, íparra guztiz okertu arte tronbosi baten ondoren, zure lana ta bizibidea uztea ezinezko zen ta utzi induzun hemen nahiz nik eskatu nabarmen ezetz arren eta erren, nonbait tarteko irtenbiderik neretzako etzegoen, bakardadera bota mnduzun bakarnk ez uztearren.

BIGARREN SARIA

3.

Bada moja bat lehenbizikotik xamurki hartu ninduna, lehio ertzean nere ondoan inoiz pasa du eguna, «depresio hau arindu nahian saiatu zaren laguna» eskertzen dizut jarduna freskura ta maitasuna sakonetik danzuna».

Baina daukadan samina hain da zaharra eta ezaguna alabak erraz sendatzekoa eta zuk ezin dezuna.

"Etsipenaren lehiotik" D

0

1

N

U

A

Egañaren «Lehio atzetik entzun dezaket» 1.

Taxi batean hurbildu nindun egoitzaren atarira alabak azkar sumatu zuen ene begien dirdira irentsi ere irentsi zitun tristura eta kupira, «Aizu aita tira, tira, mojak oso onak dirá etzoaz amildegira» Ez dakit baina nere anima nonbait erortzen ari da, orduak triste pasatzen ditut lehio ertzetik begira.

2,, Alaba zure etxe txikian 1995

URRIA EZ3

4.

Oroitzapenek kentzen didate kemena eta mdarra gogoan daukat nola jaio zen gure alaba bakarra, izan genduan "in vitro" edo asistentzien beharra.

Pareja nahiko kaxkarra ta edadetü samarra, baina sortu zen zarra, sehaska hartan goxatzen zendun gure sukalde baxtarra , , iraganaren kimu haietan

,

1 995 URRIA E H

loratu zait negarra.

5.

Tronbosiaren baimenarekin urratzen dut iragana, zoriontsuak guíala oso etxean sartu zen drama, zazpi urtetxo bete bezperan istripuan hil zen ama, zuretzat guztia zana kolpetik joan izana nork arindu zure zama, hortan murgüduz utzi nituen lagunartea eta lana nahiz negara egin hau esatean damututzen etzaidana.

6.

Ezin sinestuz hiru udazken pasa genitun nahigabez, amaren gose dabüen haurra asetzea ez da errez, saiatu mntzen izaten zure magal goxo eta babes nostalgigunetan gauez lehio ertzean negarrez dena ikusten nuen beltz, ñola lasaitzen genuen elkar inoiz egiten dut amets ta sarrn dudak galdtutzen dit hau amets den ala ez.

7.Baina denborak arintzen ditu tristura eta íkara barru barrutik tinko ari zen bizi nahiaren aldaba, ogia hainbat behar genduan sosegua etapatxara, azken urteetan hará zoriotsu izan gara oroitu hutsak zirrara

garai hartako argazkiekin animatzen naiz lotara, paper haietan aurkitzen baitut maite ninduen alaba.

okertu zaidan bizitza lehengoratu balitza, baina zu zaitut baldmtza zuk dezu nere zorionaren maratila eta giltza, esan beharrak mk esan ditut zure da azken hitza. •

8,Zu haziaren zu heziaren sentitzen mntzen harro ta, luzitu dudan alabatxoa bihurtu da mre kontra, orain zu zaitut amets gaiztoan errortzen zaidan arroka, bizi nahiaren erronka gainditzen ñauen borroka dasta dezaket porrota, zu zera nere ilusioak xehetzen ditun errota gorrotatu nahi zintuzket baina ezin dezaket gorrota.

10.

Azkenaldian nahasi nabil sentimenduen kutxatik, alde batetik aitatxo baten maitasun suak diragit bestetik nere tristegunetan ez da depresio faltik kristaua izanagatik etsipen lehiatilatik otoitz lakarra doakit, ene Jamgoiko ez nuen hauxe espero alabangandik beste otoitzik ez dut aspaldi zergatik eta zergatik.

11.

Sentimenduak barruan baino kanpoan hobe dabiltza, esaldi sarkor ta hunkigarriz osatu dut eskutitza, gogortu diren zure barrenak , beratu ahal bagenüza, 1995 URRIA Q j ]

1/1 m r

/

W\A±¡*\*

tr/*~»•% \

•

-—

I\ ^io'il'/il I

EUSKALTEGIA ERDARAK EGITEN DU GUREGAN ARGIA BAKARRA IZATEKO NABARMENEGIA. EGUZKIA HOR DUZU HORI DA EGIA, BILA EZAZU GUREKIN ZUREILARGIA. JON SARASUA

Konstituzio Plaza 5, 2.a. DONOSTIA. Tel. 42 49 10

L A G U N

A R O

A S E G U R U A K

SEGUR »

UNA ASEGURLL

Euskadiko Kutxa Taldca