Bertsolari aldizkaria - 20. zenbakia

BERTSOLARI 20.

ZENBAKI A / 1 9 9 5

ABENDUA/

—

1

ü

1 8 9 5 E K 0 URRIAREN 2AN HIL ZEN UDARREGI BERTSOLARIA GERO AUTOBI DEAK DESEGIN ZUEN ARTIKULAUNDI

Beste zenbait bertsolari bandik bezalaxe, azken bertsoa kantatuz eman zuen bere azken batsa. Gero Mateo Mujika gotzaia izango zen apaiz gazteak egin ornen zion azken bisita eta Udarregik bertsotan egin zion despida, Josafateko zelaian berriro elkar ikusiko zuten esperan tza agertuz.

Bertsolari handi bonen omenez, ekitaldi ikusgarriak antolatu ditu Usurbilgo berriak (Herri Batzordeak eta Udalak) aurtengo urte osoan zebar.

BASERRIAN.

Udarregiri buruz esatekorik asko zuten jakitun talde bat ere bildu zuen bertan. Hitzaldi sorta hori bildu dugu hemen eta gaurko usurbildar pintatzaile handi bati eskatu dizkiogu azal eta apaingarriak, JosĂŠ Luis Zumetari alegia. Orrialde hauetan barrena galtzea bertsolari handi baten etorria eta artearekin gozatzea da alde batetik eta.aldi berean, orain dĂŠla mende bateko Euskal Herrian zehar ibilaldi luze bat egitea. Probetxu on dagizula.a

BERTSOLARI

• A n d o n i Egaña

UDARREGIREN BERTSOKERAREN ZENBAIT EZAUGARRI

*

Jesús M a r i Etxezarreta

UDARREGIREN BELAUNALDIAREN EKARRIA

A Antonio Zavala

USURBILKO BERTSOLARI BARATZA

t Juan Mari Lekuona

UDARREGI ERRETORIKAREN ILDOTIK

0 Juanito Dorronsoro

UDARREGI ETA BERTSO DOINUAK

• Koro Seguróla: BERTSOLARI. Editatzallea.

UDARREGIREN ERDARAKADAK

Bertsozaleak Kultur Elhartea. Av. Madrid. 6- 20011- DONOSTTA. Tf: 943-471142 Koordinatzailea: Joxean Agine.

Erredakzio kontseilua: Laxaro Azkznne. Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Santijaka, Altor González Klntana, Kristlna Mardtiraz. fon Sarasua, J.A. Gezalaga •ZaldubiAle bonetako diseimta . Txema Gctrzia. Argazkiak: Joxean Agirre. ¡nprimaketa: Gráficas Lizarra.

D.I...SS 482/91

Andoni Ega単a

UDARREG BERTSOK ZENBAIT EZAUGAR

IREN ERAREN

:

£\

V,..

• ^lti r - > n i

• ii •

m^

kondar honetan, bertsolaria gero eta ¡kasiago eta irakurriago izaki, ahozkoutsunaien ezaugarriak galtzen ai i ote diren. Orain ehun urte pa.satxo Udarregí beste muturrean zegoen, ez bail zekien idazten ez irakurtzen. Txikiko egiturak harén garaian nagusi izateak eta nagusiko egituren egungo erregetza usté dut ez déla goian aipaturikoaren islada haino.

Kontuak kontu, Udarregik txikiko egiturak erabiltzen ditu bere bertsoen ehuneko larogei edo larogeitahamarrean. Igeldoko mixioei ¡arritako bertso saila, obrero katolikoen peregrinazioaren, SAnta Agedari buruz jarritakoak eta bei balen gertaeren ingurukoak dirá salbuezpen, handiko egituran eginak direlako. Bidenabar esanda, horietan hiiu zortziko handiak dirá eta bakarra da hamarreko handikoa, hil baino urte hete lehenagoko datarekin datorkigun obrero katolikoena.

Bapatekoetan ere. ezagutzen ditugun bertso gutxi horiek denak txikiko egiturakoak dirá. Elgoibarko kaleko bertsoa ezik. Baina Aita Zavala berak ailortuko du bertso hori José Hernardorena ole e\eu.

Beste zertzelada bat egin beharrean nago ixikihandi kontu honetan. Ñire interpretazioa da. akaso funtsik gabea, baina truditzen zait Udarregik handiko egiturek urrutixko datozkion gaietan erabili dituela, bera zuzenean ukii/en ez dutenetan, peregrinazioa, Snta Agedarena, Igeldoko mixioak... Bera zuzen zuzenean ukitzen duten gaietan txikiko egiturak erabiliko ditu. bederatztko txikikoak gainera askotan. Horren irakurkeía bal izan daiteke, liotzean kontatzetik beroan eranlzulera alele handia dagoela eta baterako handiko egiturak erabil ditzakeen bezala. besterako beti ixikian ariui beharra duela, Bertsoa ika-mika zen garaietara garaniatza Udarregiren neurri aukeíakeíak.

Neurriari buruz. baclilu beste zenbail ezaugarri.

Txikiko egituretan, zazpi-sei neuiria darabil gehienean. guie egunotara iritsi den berbera. Hálete. badu joera zenbail kasutan zortzi-sei egitekoa ere.

Jakina da Udarregirentzal silabaren konlzeptua guz.iiz urruna eta ulergaitz.a izango zena. Ilatk ere. aurretiko eta ondorengo bertsolari deaiek bezala belarriz neurtuko z.uen. doinuari egokitu ala ezean ezarriz neurriaren egokilasuna eta bertsoaren zuzentasuna. Zortzi-sei egiten duen kasuen kopurua handia da ORiea:

U

darregiren bertsokera aztertzerakoan ezaugarririk azalekoenetan gertatuko naiz ziuraski.

Propio. Neurri, errima, baliapide ela abarrak egungo begi-belarriekin ere aztergai izan daitezke.

Hortik aurrerakoa, bots, edukia, gai jakin batzuren tratamendua etabar, askoz ere nekezago neur genitzake egungo ikuspegitik.

Bestalcle, Vdarregiz ezagun duguna,

bertso pape-

ren corpus zabal samarra da eta bapateko bertsoen colpas urriagoa. Gainera, bapatekotzai gun bertso horien aldagaiak Amonio

Zavalak

i/ilu-

asko elu asho dirá

Udarregiri esheiniriho AUSPOA

saileko liburuan argi ikus daitekeenez.

Ez du ba-

rritzekoa. Paperean gorde dena beti da berdinagoa eta, nolabait escucho, fidagarriagoa, belarrira iritsi izmi zaiguna

ahotik

latino Hargatik, az-

lerkela honetako exenplurih gebienak bere bertso¡mperetan oinarrituak

izango dirá. Bahía

jahin

badakigu, berak ez zituela idazten, bitarteko batek baizik, l/or ere lo/>u genezake beraz, ñire ondorioak erlalibiza ditzakeen jnmlii bal.

Luzamenduetan ¡bili gabe, hutsuneak nondik datozkeen ¡akinean gainean ¡atril.i. bel diezaiodan Udarregiren bertsokeraren alde teknikoen ezaugarriak aipatzeari. bertsoak bere berezkoa duen batetik hasita:

"Espíritu Santuan obraz guretzat gauz ona"

Ntt KKIAKI DAIÍC iKi« >\i /. tdarregik badu ezaugarri bal begi bistakoa: Txikiko egiturekiko atxikitasun nabyrmena. Txikiko egituren erabilpena oso gulxitzen .ni den garai hauckiko kontraste nabarmena da. liai baino gehiagok aipatu du \X. mendearen

"Don Nikolas Soraluee han zan inguruan"

Udarregiz ezagaun duguna bertso paperen corpus zabal samarra da eta bapateko bertsoen corpus urriagoa. Paperean gorde dena beti da berdinagoa eta, nolabait esateko, fidagarriagoa.

1 995 ABEWDUA

Q

UDARREGIREN BERTSOKERAREN ZENBAIT EZAUGARRI

"zuretzako modukorik ez al dago Aian" "lardai gabe isatsetik ¡biliko dute" Horrelako adibideak asko ditugu. Kontuan izan behar da ordea, gaur egun ere. zenbait doinurekin joera nabaria dela, ia ia doinuak berak eskatzen baitu zortzi-sei egite hori. Ez da ahaztekoa halaber, Udarregi denboran ez dagoela Izuela, Fernando Amezketarra, Txabalategi eta hauengandik urrutiegi ere. Eta bertsolaritza, gaur ezagutzen dugun neurri parametroetan haiekin hasi zenez, aurretiko ahozko jardunen ezaugarriak artean bizirik egonen zirela.

Kontuan izan era berean, idatzizko forman heldu zaizkigun hainbat bertsotan neurri akatsak daudela ¡rudituarren, ez déla horrelakorik. Udarregi ahoz aritzen zen bertsoak paperera pasatzerakoan ere.

Horrek esan nahi du, "bistara" neurri akats diruditenak ere ez direla aho-jardunaren ezaugarri baizik.

Halatsu gertatzen da bederatzi puntuko bertso askoren azkenarekin Sei silabatzat hartzen ditugunak bost dira ahozkeran.

iru erritatihan salida egin degu txit gogotikan" "Gure íipimtadoriak baitaude famoso hortia eman zuteti txit kurioso" "Donusiiya erre zan txit maiamentian irurogei ta bost urte ez da apartian" TXIT partikularen erabilpenaren adibideak asko dira Udarregirengan, txikiko bertsoetan ñola handikoetan. Baditut ñire zalantzak. Gaur erabilpen hori ezinaren seinaletzat hartuko genuke. Orduan ez. al zen izango jasotasun ezaugarri? Horrelako zerbaitek behar du. Udarregik bazuen hizkuntz-gaitasuna beste esamolde batzuren bitartez neunian zehatz jokatu eta Txit saihesteko. Izan zitekeen modaren bat.

Gainerantzean, bertsolaritzak oso berezko dituen sinalefak barría barra erabiltzen ditu. Hori ez tía ordea, nik dakidala sekula akats modura liartu izan.

Herri attistak behar du hainbeste askatasun. Sinalelena baino adierazgarriagoa iruditu zait hiato eta diptongoen kasua. Jakina da. garaian garaikoa.

Udarregik erdal hitz mordoa erabiltzen zuela bere bertsoetan. Komenentzira erabiltzen zituen gainera Hiato zirenak diptongo bihurtzen bazekien eta diptongo zirenak hiato ere bai. Pentsatzen jarrita joera nórmala da. Beti esan izan den hitz hura esateko era bakarra dago, baina kanpotik datorkiguna interpretatzeko erak askeagoak dira. Horixe egin zuen Udarregik. Hona hemen zenbait adibide:

asiera obia despedida baino. errestatuko ditu Udarregi zarrak.

Horiek zuzen kantatzeko nahikoa da guie anean hain ohikoa den "d" bokale artekoa jatea eta despeida eta Udarrei ahozkatzea.

Uandiko egiturako bertsoetan, ez dut nabarmentzeko moduko ezaugarririk topatu. Hamar-zortzi egiturai zintzo lotzen zaio. Eta zintzotasun hori da agian aipagarriena. Neurri akats txikiren bat badu. bertso sailaren haseran data eman beharretik datorkio, baina ohitura halakoa zen orduan. Gainera hamarreko lerroko bost silaba eta bost silabaren arteko etena beti errespetatzen du, esateko daukana aran horri makurtuz. Ez zen bertsolari makala Udarregi! Errepara iezaiozue bestela bere izenaren erabilerarí. Txikiko egituratan, Udarregi erabiliko du, askotan errima gisara. Handikotan berriz, Udarrei.

Zergatik? Handiko egituran. bost silabako etena errespetatu nahi duelako eta Udarregi lau silabakoa erabiliz gero beti bat zintzilik geratzen zaiolako.

Ondorioz, Udarrei erabiliko du, hiru silaba, eta bi silabaren aukera geratuko zaio berak nahi duen eran osatzeko.

"goiko erreinuan izan gaitezen bienabanturatubak" Hor berrán, sinalefa bat daukagu lehen lerroan.

Bigarrenean berriz hiato dena diptongo bihurtzen du, bestela ez baidauka zortzi silabetara iristerik.

Neurriari dagokionez, badu Udarregik. beste edozein bertsolarik baino gehiago erabilt/.en duen osagarri bat; TXIT hitza. Denok dakigu silaba bakarreko osagarri asko ez ditugula euskaraz. Udarregik Txit erabiliko du zerbail taita zaionean. Adibideak asko eta asko dirá:

"konbeni da prtiebak eraki istia" Hor ere, prueba diptongo bihurtzen du zazpi silaba osatzeko helburuaz. Baina, orohar, esango nuke erdal hitzen diptongo-hiatoena ez. dela ez Uda-

"Oria lau bertsolari

1 9 9 5 ABENDUA

Q

EGUNDAÑO, NORAÑO, LAÑO, OTAÑO. BAÑO ...

rregiren asmazioa. ez bere baliapidea eta ez bere arazoa ere. Kuskaldun denon arazoa izan da eta bertsolari gehienon baliapide. Bestela begira honako exenpluei. Goikoetan bezala hiatoa diptongo bihurtzen cki Udarregik, baino gure belarrietara gozo sartzen da, gaur eguneko bertsolariek ere, hitz horiekin bederen berdin jokatuko bait genu-

GASTATU, GUSTATU, OSTATU, AJUSTATU, PRESTATU, ARRASTATH ...

URRETAN, TXARRETAN, ZARRETAN, BAZTERRETAN, ORRETAN ...

kc:

Errima estua da beraz. bere garaiko bertsolari ezagunenen kidekoa eta gaur eguneraino ¡arraitu duen usadioaren aintzindari. Errima eslu hori, ulertzekoa denez. bederatzi puntukoetan lasatu egiten da eta hoskidetasun urrutikoari gutxiago begirat/en.

Baina kasu horietan ere. egungo bertsolaritzaren errima parametroetan dabil.

"zakubak pagatuko du indi merienda" "asto belarri motza batek azienda" Gauza bera gertatuko zaign "suerte"ren moduko hitzekin. Beraz, esan genezake Udarregiren hiatoak diptongo bihurtze hori belarrietara mingarri samar gertatzen zaizkigula, gazteleratiko hitzok egun mingarri gertatzen zaizkigun neurrian. Hitzak geureganatu eta gaur eguneraino iritsi diren kasuetan ez zaizkigu hain mingarri gertatzen, kantatu hala kantatzen bail ditugu askotan. eta baita hitz lanz esan ere.

JOKATU, TOKATU, TOPATU, UKATU, NEKATU, PEKATU, DEBEKATU, TRUKATli ... edo-ta IRA. JIRA. BEGIRA, DIRÁ. SEGIRA, ESKOJIRA, SIKIRA, KUPIRA ETA TOKIRA. Eta beste /erlzelada bat kontutan harlzekoa.

Amuriza irítsi arte inork ez zuen argitara eman bertso bakarraren barman kategoria gramatikal desberdinetako errima-hitzak erabiltzeak zekarren onuraz.

Alegia. errima -hitz bat izena batía, bestea aditza. hurrengoa izenordekoa eta laugarren bal adjetiboa, nahi dugun hura esateko sintaxi aukera anitzagoak ¡zango ditugula.

Udarregi noski ez /en horrelakorik l'ormulatzeko gauza. Baina halere bere bertsorik onentsuenetan nahasketa hori ongi asko egilen daki. intuizioz eta usadioaren ¡ndarrez noski.

ERRIMA NEtlRRIAREKlN BATERA bert.soaren osagai nagusia da errima. udarregik darabilen errimaz orohar errinia aberatsa dela esango nuke. Eta aberatsa bi aldetalik. Bertso bakarraren barnean errima-hitz diren haiek elkarrekiko duten hoskidetasunaren aldetik eta bestalde, bere bertso-produkzioan erabiltzen duen errimen saila nahikoa /abala delako.

Jo dezagun bertso barneko errimen hoskideta.suner.i. Erdal poesian errima kontsonantetzat jot/en den hori darabil. F.rrima bete betea alegia. Hoskidetasuna zenbal eta gehiago luzatu atzerantz, orduan eta hobetzal jotzen dugu guk. eta halaxe jotzen /uen Udarregik ere. Ez da minimunarekin aseko. liona jarraian zenbait exenplu:

Askok ezagutzen du Juan /ose I darregi talentu gutxi eta urteak ugari bertsuetan asila ando ezin ari hantatzeku goguak Joan zaizkil neri sasoi ana daukana libertitu hedí.

GAZTIAK, BESTIAK, EMAZTIAK, TRISTIAK ...

Errima-hitzen kategoria gramatikal anizlasuna eta nahasketaren polita nabarmenak dirá bertso horretan. 1/en propioa. izenordekoa. aditza ¡nfinitiboan, erakuslea eta aditza aginteran. Orain, idazten ez zekien gizon hari, bere bertsoen azterketa era IKmetan egiten ari garela esango bagenio. erotzat hartuko gintuzke. Baina hala da. Zerbait f'ormulatzen ez. jakiteak ez du esan nahi ez. jakilea. liona beste kasu bal:

KAPITAN, ALKITRAN, ALKITAN ...

JENDE, HACENDÉ, MENDE ...

BERR1TZEN, KORR1TZEN. JARRITZEN. ARR1TZEN

GRAZIYAN, 1RABAZIYAN. GUZIYAN, 1RISASIYAN

Galdu-irabaziyak dirade guretzat legi au galduko danik iruditzen etzat mokau onak nai dita hakoilzak bí'rctzat

TKANTZIAN. AN Z1AN ...

NAST1ITA, EZTU-TA. USTUTA, AZTUTA ...

ZENTZUA, ZINTZUA, ETXUA, GABETXUA. DERETXl!A ...

1 9 9 5 ABENDUA

n

UDARREGIREN BERTSOKERAREN ZENBAIT EZAUGARRI

temak onak dirade tabernarientzat.

^L

Hemen ez dago hainbesteko aniztasunik. Lau puntutik hiru NORENTZAT kasuan deklinatnrik daude. Baina ez lauak!. Horko "etzat" horrek. errima pittin bat aberasten du. Bere balioa ordea, bertsoari ematen dion atsedenean datza. Errima-hitz kategori berekoek aurretik joskera beretsua eskatzen dute eta horrek bertsoa ito egiten du. Adierazten ez zuen jakingo Udarregik, baina zerbait bazekien.

Arazo dexente izaten ditu gaztelerazko hitzak errima gisan eta bata bestearen ondotik, bertso berean erabiltzen hasten denean. Sustantiboak pilatzen zaizkio eta bertsoari arnasa nonbaitetik eman behar.! Horrelakoetan ere. hitz batek nahikoa arnas ematen dio ordea. Honako bertso honetan "JANTZIYA" hitzak bezala:

^PH^

/•T^^ta^.

^B^^^Sk Mfr

,^s "*'V

t

'"

J*j¿i¿"~ • ,",' kiagoa ñola gorde, izenburu hori jarriko nioke Lklarregiren hurrengo bertso honi. ASA eta EZA errimak nahasten ditu. Baina ez nolanahi. ASAk denak segidan eta F.ZAk ere bai, bukaerakoa salbu. Nonbait bazekien bukaerak berez zuela nahikoa indar. Errepara ordea ordurartekoari: Lau probintzi boietan bera da jaeza ¡alentaba dnenak behar grandeza beti artako dago esta eta presa kantuz etxeratzen tía zenhait interesa jan ta edan lasa egan onak pasa ez dago eskasa eman dio! traza titulo eder orí konserha heza.

Castora ez badago ten kontzientziya otra urain garbitzeko konbenientziya anima badijua pekatuzjantziya sufiitu beharho dn han penitentziya imirk ez dujirako baren sententziya.

Errima estua erabiltzeaz gain, noizbait zailtzat jo genezakeena ere erabiltzen du. Asto demaren ingurtian jarritako bertso sailean datorrena bat da, akaso kasniik nabarmenena. GISA. PARISA, TXIXA eta AIXA errimatuko ditu.

Errimaren kontzientzia garbi garbia zuen Udarregik. Bertso baten barman, errima pittin bat lasatu behar duenean, hoskideenak elkarren segiran jarrikoditu eta hoskidetasun gutxien zutenak ere, elkarren segidan baina haiengandik urruti. Propio? Auskalo. Belarriaren agindura ziurenik,

Guza bera egiten du hainbat aldiz l'NA eta ONA nahasterakoan edota AIAN eta NDIAN nahastean ere.

Eiertsoaren barruko errimaeraz ari garelarik. eta zertzelada hauek irakurri ondoren, bati baino gehiagori bururatuko zaio POTOen kontua. Estua eta txukuna bazen. hoskidetasuna era jakin batean tajutzeko gai bazen, kategoria gramatikal desberdinetako errima-hitzekin bertsoa osatzen jakinda... potoak ñola esplika daitezke? Bapateko potoak ez dut usté esplikazio gehiegirik behar duenik; ezina izaten da. Udarregiren kasuan gainera. bapateko bertsoak jendearen memorian galbahetik paseak datozenez, denetik izango dute, poto zirenak "konponduta" iritsiko zaizkigu eta ez zirenak "poto" bihurturik. Bertso paperetako potoek ordea oso bestelako esplikazioa izan dezakete. Orain pototzat jotzen dugun hainbat bada Udarregiren bertsoetan.

Hona hemen adibide batzu:

Gizon atseginak daiide hutseginah gaizki hitzeginah...

Ez da kasualidadea, beste bertso batean ere hiru errimak elkarren segidan topatzea: Bildar gabe joateko dígate botsegin moda bobian ezin gizonak bitzegin etsaiaren mendian ez dala atsegia libratzeko modua obe dega egin Jesusea asarria aplakata dedin.

Usurbildarrak orra jarri aurrera begira beslela nsadiyaa galdntzen ai dirá Juan José ta Asentzio Colladori begira berrize iríak Igeldon gobernauko dirá.

Hoskidetasuna ñola indartu eta hoskidetasun txi-

1995 ABENDUA

:

Q

I

Helobonaku hau: ... ustez munclu bonetan luzaroko ezgera emendih dijuanik ez dator atzera etzaigu damutuko ondutzen ftagera.

honako hauek ere topa genitzake bere bertsoetan: ONDO-ONGO, ETXUA, [TAN, ARRAK-ERRAK, IYO, AZI-UZI, IVA, ITZA, l'DAN, ABE-ADE, ANDA. AI.AELA, RTUA, AZA-EZA, ALDU-ELDU, IRA. II.I.A, AGO. OKIA-IKIA, ATZHN-ETZKN, ARRI-ERRI, ATIKAN, ONA-HNA, AZTUTA-EZTUTA... I lirurogeilik ehuna bitarteko errima desberdin kopuruan kokatuko nuke. I.ehen aipatu Txirrita, Basarri, Uztapide ela egungoen oso antzeratsu.

Beste han ere antzekoa il.i: Albaitemak esetn ornen du ikiiiu baino lenago orren barrenian umerik danik iwiv ardan enago egin da mulo sendatu ere egina dala ni nago rekonozitu egin beharko deskuidatuba banago.

BALIAPIDEAK BAUAHIDETZAT bertsoa aberasteko balio duen oro ulerlzen dugu, irudi literariotzal ezagutzen ditugun horiek barne.

Udarregiren bertsoera baliapide handiegirik gabe burutua déla esango nuke hasieko. Apenas topatuko diogun Bilintxenen moduko imajin eta konparakelarik. Txirritaren kontrastearen erabilpenetik ere urrun dago. Iniajinak ez dirá asko l'darregirengan, ela aurki dilzakegun haiek oso xumeak dirá ñire erilzirako.

Eredu gisa jarri ditudan bertsoen parekotasuna begi bistakoa da. Beti ere aditzarekin egiten dn polo, litio egun potot/ai hartuko genukeena! DIRA1'./. DIKA- BADIKA- BA1.IRA ez dirá polo l/darregirentzat. NAGO-EZ NAC.O-BANAGO ere ez. GERA BAGERA-EZGERArekin gauza bera gertatzen zaio.

Ez ordea berari bakarrik.

Bere garaikide askok usté bera zuten eia Loidi Saletxe /aliaría bertsotan ezagutu duenak badaki honelakoen zein zalea zen. Ez da beraz. trebezia falla, kullura klai/iaren aurretik zuten beste konzep/.io bal baizik. Gure egunetaraino heldu da B¡lintxen BESTE BAT-GAZTE BAT-TRISTE BAT hura poto zen ala ez. Kasua ez da berbera- bidenabar esanda Udarregik ere asko ditu aurreko hit/aren k¡ detasunak salhatzen dituen potoak - baina usté dul funtsik gabeko ezlabaidatan sartzea déla. Ahilidadea duenak zerbail oker egiten badu, oker egiten ari déla ez dakielako da. Eta are gehiago: nork erabaki behardu ordukoak ala gaurkoak gabilizan zu/en arestikoak bezalako errimak pototzat ala ez. potoizal jolzean?

Bere beriso-lanaren ikuspegi orokorrelik berriz, nahikoa aberalsa da errimari dagokionez. Ezin ukalu. denek bezala badituela errhna raaite maile bat/u. baina nahikoa /abaltzen tía errima erabilpene ;m Ez dul usté ez. Txirritaren belaunaklikoek. ez.

Basarri-Uztapidek, e/. egungo bertsolariek erenni zabalagoa harrapatzen dutenik. Errimarik erabilein'ii anea, zerrenda modura, honako hauek aipa genitzake:

zure sake txarrak errestatuko ditu I 'darregi zaharrak Edo-ta: ...ezin del segitu ...uii'u obedítu ...zaule. matsakdenburak ..elduko ditu.

Modu hortakoetatik at. imajin bal aurkilu dul landuagoa, egungo bertsolarítzaren gurpilean legokeena. Foruen gorantzan bapatean kanlalutikoa ornen tía gainera: Gerrtikako arbola euskararen gütza ez gaitue bentzituko alferrik dabiltza.

Baliapideetara oso gutxilan jotzen du beraz. fuan José Alkainek. Ondorioz bere bertsoak nagusiki narratiboak dirá, inoiz deskribapenak indar harlzen badu ere. Eta narrazioari grazia emateko badu anua bal baliapitletzal liar genezakeena: kontakizuneko ahotsen nahaskela. Alegia. bere berlso-paperelako askolan, narratzailearen abolsa ela prolagonistarena lartekalzen ditu. Bi xixtima darabilzki horrelarako: enlzulea jakinaren gainean jartzeke eta entzulea ¡a kinaren gainean ¡arriz.

I'eri egun baleko bertsoetan hirugarrenean. jakinaren gainean jarrita egingo du ahots-nahasketa:

STIAK ZTIAK ARI-ER] EDI ENTE-ARTE AÑA-I ÑA IYUA III ATIAN-ETIAN OSUA-ASIIA IklN

Goitik bera jelxita eiuaii nuhen frente "muttiak gisa hurlan zertan zabiltzate"

Baina, hainbestek" kopuruan ezbada ere. beste

1995 ABENDUA

Q

UDARREGIREN BERTSOKERAREN ZENBAIT EZAUGARRI

Gauza bera egingo du asto demaren bertsoetako batean: arrieruak berriz nekatuak geitxo balek esaten zion "arre lxikipol.ro!"

Behi balen gertaerei buruzkoetan bietarik ikus genezake. Entzuleari abisn enianez eta eman gaparekorik ez zutelako. Beste zenbait kasutan berriz, hobetsi egiten zelako garai hartan kanpotikako hitzak sartzea. Udarregik bazekien noski "ez da laguntzarikan izandu niretzat" esaten. Balio espresibodun erdal hitzak, alegia, bere esan-indarraz profitatuz bertsoa edertzen dutenak. oso gutxitan topatu dizkiot. Behin Juan Debalde aipatzen du. Beste behin "en blanco" geratzea. León-castillo, cuarenta-dos...

Narrazioaren bertlina eteteko, ahots nahasketarekin hatera, ironiaren arma ere badarabil. lronia gertakizunetatik propio urrundu eta distantziaren ikuspegitik kantatzean datza. Pare bat berlso sortaren anudan. ALKAINEN PREDIKUA eta ALKAINEN SERMOLA aipatzen du. Berak ongi daki precliku eta sermoi noren eginkizun diren. Baina ironía ttantta bezala har genezake. Baita bere bertsorik ezagunenean hartzen duen jarrera ere.

Albaiteruak esan ornen dtt ikiiin bciino lenago "orren barrenen mnerik danih nere artean enago" Artdik etxern ekarri date orgullo aundi batian gobernatzeho jarri omen du amarralurik katian "esnia franko emango digu onek ante egitian denborazbota lezake eta ermii ibiligaitian."

Bestelako baliapide falta gainditzeko era bat da ahots-nahasketa horrena. kontaketari bizitasun handiagoa ematen diona. Errepikapen, mailaketa eta horrelakorik ere ez da ugari Udarregirengan.

Oraindik ez zuen aurkitu nonbait, gero Txirritak aurkituko zuen legez, figura horien indarra. Mailaketaren bat dagoenean. oso da ximiea.

pinina eta tintero bastoita makilla pobriak all.xalzeko a zer kitadrilla!

Berak salto, gnk segi. zer dibertsiyna...

Ironiak berezko duen distantzia hori ezin mantendu zuen ordea Azpeitiko gertaeren inguruan aritzean. Orduan sarkasmorik garratzenera jotzen ere badaki.

Erdal hitzen crabilpena ere, baliapideetan sar genezakeen. l'darregirengan hainbeste izaki, intentzio espresiboren bat zuketeela pentsa daiteke. liaina ez dut usté. Asko eta asko ditu gazteleratiko hitzak... Frantzierakoetik ez dut aurkitu... eta harritzekoa da, bai baitakigu Donostian maixko ibiltzen zena eta Donostiak garai hartan Erantziarrekin ere izango zuen harremanik.

Hona henien darabiltzan erdal hitz eta esamoldeetatik zenbait, batzu irritartxoa egin arazten digutenak:

zenbaitek kantatzeitu bertso zar berriyak oso zarrak igual leu berak. jarriyak.

Eta azkenik aipa dezadan, bere/. literatur figura ez izan airen, edozein aho-jardueratan oso egoki funtzionalzen duen ezaugarri bat: esagerazioarena. Udarregik grazia sortzeko bapo darabil, Xenpelarri erantzun zion hartan esaterako:

esnia dauka tnrbiyatnba Eugenioren zilimoniyak y.aldihian danzkagn bi sozionista Urte zar egnna zan señaladamente baina segittt zieu onradamentian jakindttri gutxiko orgullosuak ez da attsiliorik izandu neretzat...

Zergatik hainbeste erdal hitz eta Zenbait kasutan, dotrina. legeak eta tan. egoera diglosikoa orain baino ere ¡zaki. erdal hitzak ikasi zituztelako eta

Znk ogiva diozn la nik taina re pozik ja ngol ti keteii ak etxian hadaude askotan baba zarra oliyorik gabe haharrnnak. ailn ziran artoik ezlakal hatere igasi jttanak dirá arraloiak ere. •

esamolde? honelakoebortitzagoa euskarazko

1 9 9 5 ABENDUA

Q

i

U

R K I B I D E A Udarregiren bizitzaren laburpena.

Udarregi eta bere garaia. Historia apur bat.

Karlistadak. Karlisten bi gerrateak.

Alzoko Imazen bertsoak, karlistak defendatuz.

Oihartzungo Eperraren bertsoak, liberalak defendatuz.

Erlijioaren eragina: mixioak.

Udarregiren belaunaldiaren ekarria (aportazioa) Xenpelar eta bertsolaritzaren berrikuntza.

Pedro Mari Otaño eta bere aportazioa.

Bilintx, poeta erromantikoa.

José Maria Iparragirre: herri-sentimenduen kantaria.

Bertsolari eskolatu gabeen ekarpen edo aportazioa.

Lore-jokoak. Historia apur bat.

Azpeitiko premioaren bertsoak.

Udarregiren aurka eta alde bertsoak.

Udarregiren heriotza eta bere lagunen azken agurra.

Bibliografía.

Jexux Mari Etxezarreta

UDARREG BELAUNAl

EKARRIA BERTS HISTORIARI

IREN DIAREN

DLARITZAREN

S ARRER A

HEMERETZIGARREN GIZALDIA HEMERETZIGARREN

GIZALDIKO HISTORIA AI'HU BAT;

Euskal Hcrriak hiru gorra hildurgarri jasaten ditu, hogeita bost bat urteren tartearekin. 1.808-an, Askatasun gorra (Guerra de la Independencia). 1.833-an, l e h e n e n g o kartista gerra. 1.872-an bigarren kartista gerra. Ez dago belaunaldi bat gerrarik jasan ez duenik. Gaztetan, heldutasunean edo zahartzaroan. Eta norbaitek hiru gerra osoak jasango zituen. Beraz, ez zen epokarik onena izan lasai eta ongi bizitzeko. Beste gerra txikiagoak ere jasan behar izan zituen herriak.

1.- Askatasun gerra:

Napoleonen ccl<> Frantzesen aurka ( 1.808-14) Gerra honetan Euskal Herriak garrantzi haundia izan zuen, hemendik pasa baiziren Frantzesen gudalosteak, iropak. [run, Donosti eta abar txikituta gelditu ziren. Baina azkenean S Martzial eta Gazteizko gudaketa edo batailakin, aldegin zuten hemendik frantze-

2.-

Lehenengo Karlistada.

Gerra lian guie anean izan /en. Tamalgarria bazen ere. herria bi zatitan sakahanatu /en. Liberalak eta karlistak. (Beltzak ela txuriak). Euskal agintariak eta jakitunak (lau eskualdetakoak gainera) Isabel H-aren alde atera ziren eta apaizeria (clero) eta herri-xehea Carlos-en (bosgarrena-ren) alele. Agintari eta herriaren arteko eten hau ez da e n e / a esplikatzen. l.ehen karlistatlan herriak ez die agintariet ¡arraitzen, baizik aurka ¡okatzen du, Euskal eremua ia osoki okupal/cra helduaz. lau hiriburuak ela hauen magalpeko beste zenbait herri izan e/ik.

Apezeriak izugarrizko eragina izan zuen herrian. Antzinatik izan du geriza edo it/ala apezeriak Euskal Herrian eta XVIII-en mendean, ¡ansenismoaren hukilua izan /uen. bale/ ere erligioso ordenetan eta are gehiago jesuilelan. burruka gogorra burutu baizuten hauek jansenisten aurka eta klerikalismoa eta integrismoa zabaltzen dirá Huskal-I ierrian. Aita Larramendik bcre liburu "Coreografía de Guipúzcoa" delakoan aurpegi enialen die apaiz jesuilei herrietan dantzaren kontra, txistuaren kontra... eta abar predikatzen dutelako.

(Aurreskua dantzat/ean e/ /e/akelen Itukilu neskatxaren eskua. sudur zapi bat tarteko izan ezik. Txistulariek eta konierianteek. deabruaren lankide /iréne/. ez /itezkeen elizan sartu. ataritik ent/un behar /uten meza), llcrstukeria han moraletik polilikara aldalzean sori/en dirá klerikalismoa ela integrismoa. Adibidez, A/koitiko zalduntxoak ez dituzte begi-onez ikuslen. Sermolari ipurtestu batzuk, penitentzia eta pobrezia, ¡ainkoaren doaiak /irela zioten ela konformidadea behar /ela. Frantziako Enziklopedia ere debekatua izan /en. Euskal apezeriak, herri xehearen gidari ¡arraitzen du. gure herri /altar lionek erlijiosena beti izan baiclu.

Liberalak, beltzak. erlijioa persegitu ela erlijíosoak kanpora biaklu egin zi-

9 9 5 ABENDUA

| E

tuzten, beraz, burruka sortua zegoen. Alderantziz, karlisiak. liclburu bezela zeukaten "Foruak eta Erlijioa". Kanpora joan zitezela liberalak eta masoiak!

Karlisiak gudari-lakle edo batailoiak prestatzen hasi ziren. erlijioa eta foruak deferida tzeko.

Foruak; Euskal Herriak bere burua gobernatzeko zeuzkan lege, usario, eta ohitura zaharren bilduma ziren. Idatzizko legeek osatzen zuten foruen parte bat, baina beste parte haundi bat idatzi gabeko usario, eta ohituren bailan zetzan.

Euskal foruen ¡atorria hórrela izanik, eskubide ziren, ez fabore (Privilegio), ez inongo erregek emaniko grazia. herriak berez dakarren eskubidea baizik.

Karlisten gudari taldeen buru Tomas /.umalakarregi (eta Imaz) ¡arri /en. Ormaiztegin jaioa eta Bilboko gudaketan eritua eta ondoren hila. Karlisietan pertsonai ospetsua eta baita Euskal herríarentzal ere. Sei urte luzetan iraun zuen anaien arteko gerra honek. hamaika kalte eta negar jasan zuten bi aklerdietan. "Ixpitzat" edonor hartzen zulen eta bai a/.kar fusilatu ere. Diotenez.

Udarregi bera ere izktilatuta salbatu zen.

Gudariak, edozein baserritan sartzen baziren, eskubidea zuten jan eta lo bertan egiteko. Hontan gehikeri edo abuso asko egon zen. Santa Kruz apaiza ez zen atzera gelditzen zana!!!

"Garai artan. gerratea bukatu eta fueruak gaklu ondoren, gobernuak palrullak jarri ornen zituen eta baserrietan bearrezkoa omen zuten otordua n a gana pasatzeko lekua emaiea ..." Hórrela dio Félix Aizpuruak. Oroitu Udarregiren liertso famalua: Goizian jeihi ola ¡mil iiiii: begira, bat

tkusí IIIIÜII

tía

bestiah segira; iñoiz patntllak sarri etortzen badira. ,<;;/;•(' suelo zarrah zimaurtuko dirá!

Gerrate honen bukaera. Bergarako elkargoa edo "saklukeria'-rekiii izan zen. Espartero generalak (liberalen aldetik) eta Maroto generalak (karlisten partetik) Bergaran. eman ziolen gerrateari amaiera. Foruak errespetatuko zirel.i esanaz... baina muga batekin "Monarkiaren konstituzio batastina sal raz, Espainiko Kostituzioak aginduko zuen Euskal llerrian ela lustizia tlríklik anlolatuko zulen.

Geroko urteetan Euskal-foruak murrizten eta poliki poliki galtzen j ren. ISklasoan eta itxas portuetan aduanak ¡arriaz. Ilortik sortuko zen bigarren gerratea ere.

BIGARREN KARLISTADA: 1.872 .

Foruen aurkako guclua. horixe izan zen bigarren gerra hau. Araba.

Bizkaia eta Gipuzkoa aparte gelditzen dirá. Nalarroak "Ley paecionada de Agosto de 1.841" Gobernu zentralarekin egin baizuen, beren arteko tratu bat izan zen.

Araba. Bizkaia eta Gipuzkoak izendatu zituzten, beren mándala-

1995

ABENDUA

TT\

UDARREGIREN BELAUNALDIARE N EKARRIA BERTSOLARITZAR EN HISTORIARI.

riak. gobernuarekin foruen aldakuntza tratatzeko, baina inoiz ez ziren akordio batetara iritxi. Foruen aldakuntzari buruz ez ziren iritziak bateratu ahal izan. ez eta esparteroren ondoren ere.

Foru-pasaia "Pase Coral" deritzaiona lege bezela zegoen euskaldunen anean "Obeditu bai, baina bete ez". Foruen aurkako legeari hori aplikatzen zitzaien.

Esparterok 1.841-eko Urriaren 29-an eman zuen legearen aginduz. hiru probintzietako "Batzar Nagusiak" ezeztatzen dirá eta Nafarroan "Ley paccionada" horrekin. Soilik foru bi garrantzizkoak gelditzen ziren zutik: soldaduzka eta zerga sistema.

Gipuzkoako Batzar Nagusiak udaletan oinarriturik zeuden. Herriak aukeratzen zituen alkateak eta alkateak batzar nagusietara joaten ziren.

Alkateak ziren "epaile arruntak" eta gero "Juzgados de paz" jarri zizkien Madrildik.

Irakaskintza legea ere Madrildik ezarri zuten, aginduaz euskera ez zekiten irakasleak ere onartu egin behar zirela. Espainiar lege molde baterakoiaren harnean sartzen baizen gure irakaskintza.

Foruen aurkako ekintza. kate amaigabea zen eta zalantza eta bildurra sortu zen euskal ¡endearen artean. Kezka larri honen oihartzuna poeta batek eman zuen: [ose Mari Iparragirrek.

Gorra h o n e n zergatiak: Foruak galtzen eta murrizten joateak erlijioaren krisia eta gizartearen aldakuntza ekarri zuten.

Foruak galtzean, euskaldunak eta batez ere karlistak hasarre jarri ziren.

Erlijioaren krisia: Amadeo de Saboya Joan zenean, Errepublika etorri zen, Lau lehendakari egon ziren une betean: Higueras. Pi y Margall, SAlmeron. eta Castelar. Pavia generalak bukatu zuen ixkanhila hau "Golpe de Estado" bat emanaz. Antiklerikalismo izugarria sortu zen eta jesuitak kanpora boteak izan ziren eta beste zenbail ordena ere barreiatuak.

Karlistak foruak eta erlijioa defendatzen zituzten, beraz, gerrarako prest zeuden, Euskal gizartearen aldakuntza: Huropako sozial mubimenduak honuntza ere iritxi ziren. I.angile jendeak, "klase" kontzientzia hartzen dihoaz, proletarioak liheralen alde jartzen dirá, baina nekazariak karlista jarraitzen dute. Gremioak ezkutatzen joaten dirá, milaka lantegi koxkor jausten dirá, lieraz, karlistak euskal herrian gutxitzen doaz.

Gerraren amaiera: Alfonso XXII-ena Errege izendatzen dute, Isabel ll-ren semea. tierra, karlisten azpiratzearekin amaitu zen. eta i). Carlos Frantzira Joan zen ihesi, 1.876-ko Otsailaren 16-an.

Iiigarren karlistada honen ondoriorik nagusiena Cánovas del Castillo-ren legea izan zen: ia foru denak ezabatzen ditu. bakar bakarrik ckonomiaz-ko elkargo "Concierto económico" bat zutik gelditzen da. Ilauxc izan zen foruen azken hondarra. (ierra lionetan oso famatuak egin ziren Santakruz apaiza eta Lizarraga generala. Hiak karlisten gidariak, baina elkarrekin ezin konponduak.

1.876-ko Kostituzioak utzi zuen Euskal Herria foru eta eskubide gabe, geroz.tik ongi purgatu dugu.»

1995 ABENDUA [ E l

jarri dil tristiak...

F.maztea bera baino lehenago hil zen eta Udarregi bertsolaria berriz, 1.895-eko Urriaren 2-an. hirurogeita sei urte líete eta biaramonean. Azken bixita apaiz gazte batek egin zion, gero Gotzaia izango zen D. Mateo Mujikak. Bertso eder bat ere bota ornen zion azkenengo bixitari honi.

UDARREGI ETA BERE GARAIA.

Bedorren bisita ezta Usurbillen fealte, aurrera jarrai beza orrelaxe fuerte; nere azken triste au ez dugo aparte, adiós. Don Mateo.

Josefatera arte.

Ortega y Gassel filosofoak, esaten zuen "Gizon bakoitza bere epokaren fruitua zeta". Ezpairik gabe, bakoitzari tokatu zaigun inguruneak, epokak eta zirkuntantziak gure bizitza moldeatu, zuzendu edo okertu egilen duela.

Udarregi ere, horregatik kokatu nahi genuke bera bizi izan zen garaian. Bere belaunaldiarekin batera.

BERE BIZITZAREN LABURPENA.

2.UDARREGI ETA BERE GARAIA.

Juan José Alkain Iruretagoiena, Udarregi bertsolaria, 1.829-ko Urriaren 1-ean jaio zen. Aiako herrian, Uztaeta-buru baserrian. Ohilura zen bezela egun berean bataiatu zuten Aiako eleizako pontean. Lau senide ziren eta Juan José hirugarrena. A. Zabalak dioenez, konfirmatu ere Aian egin zuten, hiru bat urte ziiuela. Iruinako Gotzaiak. (Noizean behin etortzen baizen Gotzaia horrelako herri txikietara, aurreko konfirmazioa hamar urte lehenago izan zen).

Oraindik umea zela, zihur ez dakigu noiz, famili osoa Usurbilgo Udarregi baserrira etorri zen bizitzera eta geroztik baserri horren izena eraman zuen gure bertsolari haundiak.

Baserri hortatik ere, familia Artikula-haundi baserrira aldatu zen, baina z.ein urtetan ez dakigu. Baserri liau [geldotik gertu zegoen, Donostia aurrez-aurre zuela, baina autobidea zela eta ez zela, gaur esmendatua da.

Mendi-lepo horretan beste baserri ^ ^ bat ere bazen, Artikula-txiki. hemen, ^fl bere lagun haundi bat bizi zen, Ma^j nuel Sagardia, "Olloki" bertsolaria. sarritan berarekin kantatzen baizuen.

Hogeita bederatzi urterekin ezkondu zen Maria Bautista Astiazaran, F.rrezildarrarekin?, eta berarekin hirii alalia izan zituen, baina semerik ez... Penaz honela dio:

Bizi garen guziok, geure epokaren, geure garaiaren ikutua, pentsakeran eta izakeran izaten dugu. Gure bertsolaria ere, bere epokaren fruitu nabaria dugu: bere bizimodua, bere pentsakera, erlijioa. erabiltzen zuen hizkera eta aliar... garai hartakoak dirá. Beraz, ongi etorriko da bere epokako kondaira pixka bat aztertzea.

Iru alaba cliliit oraindik gaztiak: zarrenak zortzi nrle. sei la lan besiiak; seme bal bear dala diyo emazliak. atarramentu txarra

A. K a r l i s t a d a k

Udarregi haur bat zela sortu zen lehenengo Karlistada. lau urte besterik ez zituen. (1.833-ko Urritik, 1.839-ko Abuzturarte) Espaftiako kondairak "zazpi urtetako gerla" deitzen baldin bitdio, Katalunian 1.840-rarte iraun zuelako da. baina Euskal Herrian "Bergarako Saldukeria" delakoaz amaitti zen. Gerrate batek zer ondorio dituen, frogatu duenak ongi daki, "gorrotoa eta mixeria". Udarregi ere. beraz, urte hauetan aldatu izango zen, Aiako Uztaeta-buru baserritik, Usurbilgo Udarregi baserrira, motikoa bertsotan hasteko epoka izango zen, hortik jarriko zioten "Udarregi bertsolaria" izengoitiz.

Lehenengo karlistadak eragin haundia izan zuen Euskal Herrian. I lerna bi zatitan banatu baizen. Agintariek eta jakitunek. Isabel II-en alde irten ziren (liberalak) eta herri xehea, eliza eta aliar... Karlos VII-ren alde (karlistak). Nahiz eta banaketa xinplea izan, beste interés asko baizeuden tartean, hórrela zatitzen ditu kondairak.

Agintari eta herriaren arteko eten UDARREGIREN lian kaltegarria izango zuen lidarregik.

BELAUNALDIARE Epoka honetan eskola joateko garata N EKARRIA BERTSOLARITZAR zuen eta egoera honetan, beste asko EN HISTORIARI bezela, Joan gabe geldiltt zen. F.z idaz-

1995 ABENDUA

\E

1.895eko urriaren 2an hil zen, 66 urte bete eta biharamunean. Azken bisita gero Mateo Mujika gotzaia ¡zango zenak egin zion.

gerratean, honda dio: "Konporlako gizona zegoan orduan Asteasun alkate: lose Amonio Ugalde. Gau balean, Kon portara eiorri ziran sokladuak. karlistak, esanaz: - Olako lekutara bidea erakusteko bal edo bal liear degu.

Ango gizona "belt/.a" /an: da karlisten bikkirrez etxeko "alanbreran", alegia. lellaiura igotzeko /eran, gordeta /egoan.

Ta andreak erani/un zien: - Pello Errotak erakutsiko di/.ue.

- Zein da Pello ERrota?

- Aklameneko erróla orlako gizona.

Ala. gure etxera etorri ziran. (iu danok oiean giñan. Zer nai zuten esan ta an eraman zuten gure aila. alprela ja/.leko beta gabe anka bal ankulsik /uala.

Ama negarrez gelditu zan.

Bidean zijoa/ela, ala esan /ion aielako batek: - Ez ikaralu. Pello, e/ dizugu e/.er egingo.

ten eta ez irakurtzen ez zekiela, gerora ¡akingo dugu, bertso-paperak argitaratzen hasten denean. Ez da harritzekoa: 100-etik 60 analfabetoak zirela dlo kondairak.

B. Bigarren k a r l i s t a d a (1.873-tik l.876-arte) Lehenengo karlistadan Euskal Herriak izugarrizko /arlada hartu zuen, "Fueruei" muga bal jarri ziotelako: han da "Monarkiaren konstituzio-batasuna salbu". Ilit/ hauek i-Miii naln zuten, Monarkiaren kostituzioak aginduko zuela Euskal Herrian eta haren aurka e/in /iickela ezertxo ere antolaiu celo legezlaui.

Bigarren Karlistadan berriz "Fueroak" ia osorik galtzen dira. Ekonomia, Hezkuntza eta Soldaduzka Madriden eskuetan uztean Ekonomi elkargo bal "Concierto económico" delaku bat bakarrik eskuratu zuten, hori ere Frankorekin galdu /uiL'ii Herri xeheak "Fueruak eta erlijioa" defendatzen /ucn. Eleiz-gizonek ere hai. Honek izugarrizko eragina izan zuen Euskal Herrian. Herrieskubide denak galdu baigenituen. Maixuak ere kanpotik etortzen liasi ziren, soldaduzkara ¡oan beharra eta zenbai aldaketa rvegargarri...!

Lldarregi bertsolaria jadanik gizon famatua eta ospetsua zen. I'/ zegoen ¡aialdirik edo sariketalik. Udarregik parir liartzen ez zuenik... Hala agertzen da behintzat garai hariako egunkarietan, Burruka honek gizon ospetsu asko sortu /ucn. gerratean, Zumalakarregi eta .santa Kruz Apai/a; eta "Fueruen" alde José M. Iparragirre, Txirrita eta aliar...

Aspakliko kopla zaharrak dion bezela:

- Zer ba?

- Olako lekutara, olako ordurako Joan be.ir degu erremedio gabe; ordena degu ela e/ dakigu bidea; la /uk erakulsi bear diguzu.

Po/a arlu /uan.

- Bidea erakutsiko dizuet, bai-esan zien, la orrela ¡oan /irán.

Hemen ikusten duzue nolako bildurra zegoen familietan. Inork ez zekien zertan b u k a t u k o /lien gau harían. Edozein modulara bi akletako bertsolariak bi/i ziren orduan ere. Ondorengo muestra honetan ikusiko duzue nolako berisoak iclazten zituen, bai alde batekoak, karlistak ela bai bestekoak, liberalak (Lehenengo Altzoko Imazen bertsoak ¡arriko dizkizuel (bera karlista) ela ondoren Eperra bertsolari famatuaren bertsoak (Bera libérala).

Nórmala denez. herri soiletik irtenak ziren bertsolariak. Hemengo herri soila edo pobrea gehiengoa karlista /en eta horren araberan bertsolariak ere gehienak karlistak ziren. Baina "belt/ak" edo liberalak ere banaka bat/uk ba/iren. hoien muestra bal ere emango din.

Lehenengo Altzoko Imazen (1.811-1.893) bertsoak ¡arriko dizkizuel. hoietan nabannenlzen ilen bezela karlista edo karlisten aldekoa /en.

Orduko bildurra eta giroa azaltzeko bertso batzuk besterik ez ditut ¡arriko. Jarrialdi nahiko lu/ea bai/en. bera/. denak e/in jarri.

Cure Ailn Karlos tintlti gera oroitzeu. gure meiulietan anciiak frunko hillzeu Heñí. Dtircindon, jolas, jolas, neskartzak toriatzen, ¡Cure fuero zabarrak esku mielan zebiltzen!!!

/ Españiko legea daukat txokatuta, bertsoetan halcmle (uií^i notatuia.

"Viva Libertad" dago txit publikatuta. bañan otsuentzako, ardiak lamia.

Hemen ikusten da herria engainatuta seniiizen zela. Beti bezela "gure mendietan, anaiak franko hiltzen11 eta agintari eta nagusiek nckak toriatzen...!

Pello Errotaren alaba Makaelak ederki adierazten digu zer giro zergoen Karlisten bigarren

995

ABENDUA

EE

Ondoren, apaiz, fraile eta monjak ere aipatzen ditu, nola kanpora boteak izan ziren.

2 Bildurrez asitzen naiz cgiak kontatzen, utziko ez digute ptibliktm kantatzen, ixilik jardun bear baztarrian leitzen, liberalak dauzkagun artian agintzen.

10

Fraile asko bigaldu, arta konbentuak, monjan gauzak orobat ala tratatuak; oiek edozein libre, bestiak lotuak. nazkagarriak dirá orlako kontuak.

3 Errege legezkua jarri nai ez dute. ta erreinuan beli dioga ta dispule: (sic) asko agintzen farri, danak diruz bete: "Curi obedituaz umil ur zaudete!"

Azkenean liberalak Italiatik ekarri zuten errege berria, ñola edo ala agintaritza heurak mantentzeagatik. Ikusi nola dion azkenengo bertsoetan.

18 Errege ornen dute estranjeríatik, (Amadeo de Saboya. arrekin nai dittena egiteagatik: berentzat modukoa nunbait dute sentí, eta bat tajnzkoa billatzen dute beti.

"La ley salica"-k zioenez, emakumeak ezin ziren agintaritzan egon eta karlisten ustetan "Errege legekua" Karlo.s VII baizen. Isabel II aitzaki bezela jartzen zutela dio bertsotan, heurak aginpide osoa edukitzeko. Honela jarraitzen du...

5 Erregiña prinzipal ten dute eduki, au da aitzekitako, eduzenek daki: salduta biraldu zan ura-re poliki, gerozko egunetan ez gabiltz obeki.

20 Tokatutzen daña nai degu errege, gañerakuan ez da posible-ta lege. ez estranjero eta kondutarik gabe.

Carlos séptimo betor. hontentu gerade.

6

"/Fuera rey absoluto!" "¿Viva liberalak.'" inork ezin ixildu oien au zabalak: etsaien banderako hasta prinzipalak. ¡ibertadian billa beren egiñalak.

Esan daiteke, Karlisten bigarren gerratea. bertsotan ederki asko esplikatzen duela. Garai hartan bertso-paperak ferietan eta azoketan saltzen ziren. eta sarritan jente xeheak ez zuen beste ¡nforma-biderik. ^^^^ Askoz gutxiago izan airen, liberalak /m ere bazituzten beren alde zeuden bert_____^ solariak. Muestra txiki bat bederen ja:.<•<* rriko dugu. Oihartzungo Eperrarenak...

1 • (1.825-1.906). ¡ j Milla zortzireun irurogei ta flj amargarrengo urtían. gizon abillak bere.xi ziran H | Gipuzkoako partían:

•M

Jefe ta ministroen errentah azitzen. erretiratu arren askori korritzen; enpleatu geiegi dit uzte ja rritzen, laník asko badago oien diña biltzeu.

•

m • ^

•

J^^V^

Bertso hauetan ikusten danez, orduan ere betiko leloa errepikatzen zen Agintariek sakelak ongi bete eta txiroei errenta haundiak ¡arri. Beraz, ez cía gaurKo gaitza...'

alegia)

í*>: LLJ : ^^^^^ m

'.

EGIREN Eüwffl \IALDIARE l í j 5 © ! RÍA la?Í'lÉ DLARITZAR TORIARI

^^^^^^-

1 9 9 5 ABENDUA

£E

irritxuleiitaño Carlos séptimo biar zutela leuliíiiltni

iMirn

bi\rliíiti

Karlisten bigarren gerratean, Eperra liberalen aldekoa zen, gainera "ixpia" I.lllinnil.l

VJ11H.11

Z.^11.

l\dlll.1lV.II

11^*1 J . M . i

meza ematera etortzen zen apaiza hiltzeko agindua ere hartu ornen zuen, baina apaiza egun hartan ez azaldu...

Eperrak, Karlistek e g i n d a k o gehiegikeriak agertzen ditu, gorra guzietan bezela, nagusi dagonak berak nahi dueña egiten du...

Erreziyak nonai alera. pagamentua paperez, bata zúlela sarjeiilua la beslea berriz alférez, /.eiibat sujeta ote ziraden lan egiteko alferrez?

Guretzat danak nagusi ziran. gobiemuentzat baterez.

I testimonio falsorik gabe destiguz zaie probatzen, diputaduan ordenik gabe kontribuziyo kobratzen; egiya Maro itzegiten del, ez del halere iluclalzeii: boltsak belela zeubat or ilabil halniH pasiatutzen.

Hurrengo bertsoan esango digun bezela, gorra hartako azken burrukaldia, Euskal Hernán, Peña l'latan izan zen, Peña plataren euskal izena "Artxuria" ornen da.

Gerra zibila arrea despeida elzeu berela ikusi. egiya klaro es.au uezuke iñork uai badil ikasi; asko sujetok desio zuhen (.'arlas Séptimo nagusi.

Peña platian konjuratuta aulxeii Juan liben igesi.

Cierra honen ondorenak gogorrak izan ziren, Euskal herrian gehiengoa karlista baizen. Beltzak edo liberalak irabazi zuten eta guie Fueruak edo eskubide denak gaklu genituen. Cierra guziak gaklu egin ditugu... Hortik kontuak alera daitezke!"

ERUJIOAREN

ERAGINA.

Lehen esan dugun bezela, Euskal-eliza eta apaiz asko "Fuero eta erlijioaren akle" ateta ziren. Jende arruma eta xehea, apaiz hoiekin bat zetorren.

Liberalak. jesuitak ela beste ordena askotako

1995

ABENDUA

fraileak kanpora bota zituzten. antiklerikalismo izugarria banatu zen akle guzielara. Batez ere. l.868-ko iraultzaren ondoren.

Giro honelan. ba.serritarrek, bertsolariek eta herritar arruntek eleiza edo erlijioa defendatzen zuten, eta bere eragina oso nabarmena zen. Eragin hau ez zen erlijio gaielara bakarrik lotzen. baita hizkuntzara ere. Euskera zeharo zokoratuta egon arren. apaizak hizkuntza hau erabiltzen zuten, herriko maixu zirenez. José F. Aizkibel ¡dazle azkoitiarrak dónela esaten zuen: "Por experiencia propia sabemos, lo que cuestan estas investigaciones en un país, en donde se ocupan y se cuidan tan p o c o de su propia lengua" (1.854-an). Beraz, euskera ez zen oso maitatua ¡akilunen artean. Sendian eta lagun artean erabiltzeko hizkuntza germen. Erdera zen kulturhizkuntza. Agian. horregatik erabiliko zituzten "hainbat erderakada" beste kategori bat zuelako.

Erlijioari lotua zegoen ¡ende xeheak. apaizen esana. txuxen ¡asotzen zuten baino baita hizkuntza ere, hor duzue "Asteteren dolrina" dena erderakadaz betea "infinitamente misirikordiosoa" eta aliar... Giro honetan garrantzi haundikoak ziren "mixioak". Ez dago bertsolaririk aipatz.cn ez dituenik, eta askotan bertso-paperak atera. Harri bihurtuko ginake gaur, "mixiotako" bertsoak irakurriko bagenituzke. Hrronka haundi bat zen bakoitzaren herrian mixioak izatea. Famili bakoitzak laguntza eman behar zuen mixiolariak ekartzeko. baina oso pozik ematen zuten besteak baino gutxiago ez izatearren. Bederatziurrena izaten zen.

Pello Hrrotaren alaba Mikaelak honela dio "Asteasun mixioak izan ziranean. herri guzian ez zela mobitu gurdi bat ere becleralzi egunetan." Hortik pentsatu zergiroa egoten zen.

Ikusi zazue berak ñola dioen. usten dut merezi duela irakurtzea ...

"Asteasuko 1.879 urteko mixioari buruz. onela esan zigun Pello Errotaren alaba Mikaelak: "Nik amairu une nituan. Nere gazte denboran, Amasan, Zizurkillen eta Asteasun ezagutu nituan mixioak. Zizurkilkoa izan zen aurrena.

Angoa ikusi eta "Asteasura ekarritzeko egin zen amelsa": ta. ala. erri guztiak dirua emanda ekarri ziran mixiolariak.

Maiatza zan. baserritarrenlzal garairik okerrena; bañan, ala ere, bederalzitii ren altan erri guztian ganadu bat ere etzan lotzen lanerako.

Gurdi txilu bat mendian entzuten bazan, "zein ote da ori?" gakletzen zuten danak anilina. Begira jarri ta bazter guztietatik bazetorren ¡endea bideak betean. Baita Alkizatik, Zizurkildik, Adunatik ta besteetatik ere. Orduan ala izaten zan; erri batean mixioak baziran. inguruko errietatik ere agure-atsoak ez beste danak etorri. Astiasutik ere ala Joan giñan Zizurkilla ta Amasara.

Orduan ezagutu nuan labernara txiki-erdi bal edatera animik ere Joan etzan eguna.

Astiasura bi praille etorri ziran: Frai Luis ela

du bere gazte denboran, baina eskolatu gabea zenez, literatur-mobimendu h o n e k ez zuen bere baitan eragin haundirik izan. Esk o l a t u e n gain bai. Horregatik, belaunaldi hontako bertsolarietan bereizketa bat egin behar dugu derrigorrez. Bi bertsolari mota nabarmentzen baidíra. Denak edo gehienak g o i - m a i l a k o a k . J u a n Mari L e k u o n a k d i o "Bertsolaritzaren urrezko aroa dateke".

Bereizketa hori honela izango litzake: A.- Eskolatu gabeak: (bapatekoak) Errekalde Lenengoa fedea Zaharra, Joxe Bernando Otaño. Udarregi, Pello bigarrena esperantza, Errota, Larraburu, Lexoti, Ardotx. Olloki, Korta(rugarrengo orrek badu zar. Uztarri... eta abar haundi bal. milla bal mudantza.

B.- Eskolatuak: (Bertso jartzaileak) Xenpelar.

II da haridadea..!

Pedro Mari Otaño, Bilintx, Etxahun, Oxalde, I)iBizi da mengantza!!! barrart, Iparragirre, Fermín Imaz, AJzoko Imaz, Bordel... eta abar haundi bat.

Bukaeran ere, Astiasun, erretore etxeko atariraiño laguntzen genien prailleai. An danak beJarraitu baino lehen ohar bat ¡arri behar dugu; launiko ¡arri ta gurutze batekin Aita Eternoaren sailkapen edo bereizketa hau oxo xinplea déla, bedeinkazioa emaien ziguten. Ta gero ixil-ixilik eta geronen anean ulertzeko bakarrik serbitzan denok joaten giñan norbere etxera. duela. Beraz, ez hartti zehatzegi sailkapen hori, Pello Errotak bertso asko ¡datzi baizituen eta Mixioak, esan dedan bezela, bederatzi egun Xenpelar bat-batean oso ona baizen. irauten zulen, goiz-arratsaldez sermoiak eta inguruko famili guziak agertzen ziren. Konfesio Ondoren. "Eskolatu gabeak" ere ongi ulertu general batekin bukatzen ziren. behar da. Ez du esan nahi "Kateto" batz.uk zirela, ez, baizik esolara Joan gabeak zirela. Eskola Garai hontakoa da, orain esatera noana. Arajoan gabe asko ikasi bailiieke. eta oso argia gizko pekatuak benetan gaitzetsiak ziren eta izan, "eskolatu" asko baino argiagoa. Diotenez, "Aurreskuan" neska mutilek elkarri eskua emagarai hartan 100-tik 60 eskola Joan gabeak ziren tea ere debekatu egin zuten eta geroztik sudur"Analfabetoak" = Alfabetoa ezagutzen ez zutezapi bat erabiltzen dute. Txistulari, soinujole, nak. Baina berezko argita.suna ongi aprobetxalu eta komerianteak eleiz ataritik ezin ziren llanuzutenak. ra pasa. han. kanpotik entzuten zulen meza.

Udarregi beraz, ez iileke eskolatuekin konpaAita Larramendik gogor ekiten die jesuitei, ratu, baizik bere maiiako bertsolari eta kide izan txistulari eta dantzen aurka ¡ardutzen (predikatzirenekin. zen) zutelako.

Giro honek guie bertsolarietan izugarrizko Bertsolariek ez zeukaten bertsolaritza bizi-bieragina izango du. Jakitunen anean, eliza edo de bat bezela, ez. Igande eta jai-egunetan jolas apaizak zeuden heuren alde eta apaizak esandaeta dibertsio bat bezela. Gehienetan norgehiakoa arreta eta ardura haundiz entzun eta betetgoka bihurtzen ziren. nor zen abilagoa ahozko zen zen. Bertsolari gehienek atera zituzten bertdialektika horretan. Bertsolaririk onentxoenak so-paperak herriko "Mixioak" gai hartuta. Eskoeta abols onekoak, herriz-herri. lestetan. kantatlatu gabeak izan arren buruz argiak zera eramanten zituzten, hauelako bal zirala hor nabarmentzen da. Esandako zen Udarregi. guzia txuxen, buruz jasotzen baizuten Berezitasunak: Gizartea, nekazari gieta gero idatzi edo beste bati idazteko roa, ia erabat. Gaiak beren izakerari esan Udarregiren kasoan. Aniaitu deeta jakinduiiari egokituak. Sarikelan zagun erlijioaren eragina eta jarrai deizan arren, hogeita hainar bertso gai zagun aurrera. batí kantatzen zioten, edo gehiago!

Bertsoa, jolasari lotua zegoen eta batzutan jolas hori haserrean bihurtzen zen. Alkarri ez ziotelako barkatzen ela batzutan bakoitzaren akatsak edo lamilikoak jendaurrean agertzen zirelako.

"Basarri Jaunak", zenbat aldiz ez digu hau aipaizen...!

UDARREGIREN Berari ez. zilzaiola batere gustatzen BELAUNALDIARE Bere bizitza kontatu ondoren, Udaerabiltzen zituzten gaiak, haserre biN EKARRIA rregi b e r t s o l a r i a , bere belaunalBERTSOLARITZAR dea jartzen zutelako eta berak zenbat EN HISTORIARI d i a n k o k a t u n a h i g e n u k c . Errolan e g i n z u e n b e r t s o l a r i t z a " Z o k o mantizismo garaia osorik pasatzen

Frai Daniel, Erai Luis begi-bakarrá zan; ta bestea berriz, oso gaztea.

Erretore etxeko atarian biltzen zan jendea, ta andik elizara prozesioan joaten giñan, "Atoz pekataria" kantatzen, aitón kaskazuri danak ere kantari joaten ziran.

Ola esan zigun pailleak: Nere Kristauak: bertsolari zar batek bein esan zuana esango dizuet orain nik ere:

UDARREGIREN BELAUNALDIAREN EKARRIA

1 995 ABENDUA £ E

Giro horretan bertsolariek eta eliztar araruntek eliza clefendatzen zuten eta bere eragina oso nabarmena zen. hoietatik" ateratzeko. Antzoki eta ¡endaurrean txukun eta errespetoz jardun zezaten. Dudarik gabe "Basarri" eta bere kidei zor diegu aldakuntza onuragarri hori, Klaudio Otaegi, Hondarrabitarrak ere han esaten digu "Euskalerria" aldizkarian... "jolasbide eta dtbertsio bat zela jendearentzako, ¡aialdietan zatirik gogozkoena eta txalotuena, bertsolarien saio ¡zaten zela..."

Belaunaldi honen ekarría: Bi ekarpen edo aportazio berezi beharko ditugu: Bat, bertsolari eskolatuena eta idatzita uizi zutenena eta bestea eskolatu gabeena, batpatekoena.

Lehenengo sailcan lau bertsolari aípatuko diluí. Guziak XlX-garren gizaldian garrantzi haundikoak, hauek dirá: Xenpelar ( 1.835-69) Juan Francisco Petriarena Pedro Mari Otario (1.857-1.910) Dilintx (1.831-76) Indalecio Bizkarrondo José M. Iparragirre (1.820-81) Lau bertsolari lumen eragina eta aportazio, besterena ez bezelakoa izan zen. Iparragirre, inoiz ez tía bertsolari bezela juzgatu izan, baina bere musika eta herriaren sentipenak agertuz, ezinezkoa litzake bere izena ahaztea. Beraz, Xenpelarrekin hasiko naiz:

XENPELAR Ez dakigu nondik sortu zituen hainbat bertsoegitura berri eta hainbat musika desberdin. baina esan daiteke berak jarri zituela gaurko bertsolaritzaren oinarriak. Abel Muniategik dio, egitura aldelik Ainuriiza etorri arte ez déla aldakela nabarmenik egon.

Xenpelarren ekarpena izugarria da. Pentsatzi'ii diign berisolariiza ordurako nahiko heldua edo oinarritua egongo zela, munduan inork ez baidu miraririk egiten. Xenpelar oso eskolatua ez zenez, pentsatzen dugu, aurreko tradizio bal egitaratutzen duela, forma eta musika ezarriaz.

Basarriren garaira arle liaren bertso-motak erabiltzen baiziren. Amuritza etorri arte ez zen kasik aldakelarik izan (Bakarrik bertsolaritza lekuz aldatzen duela, sagardotegitik, plaza eta anlzokielara).

Xenpelarren muestra txiki hat jarriko dugu. ikusteko, guk ezagutzen ditugun bertso mota guziak erabili zituela.

1. Zortziko haundian:

19 9 5 ABENDUA £ £ ]

Bi jarrialdi oso ezagunak aipatuko ditut; "Azken ¡uiziokoak eta Santa Jenobebaren hizitza" Horra bi bertso: 2 Abenduaren lendabiziko goízeko zazpiyetan zen, tenplo santnan egondua naiz sermoi eder bal aditzen; Jesusen llaga preziosuak asiera nna berritzen, Zeruko Aita, lagun zaidazu entendimentua argitzen.

Santa Barbaran, 2 Sania Barbara, znre hizitza kanluz bear del zabaldu, argitasun bat memoriyara nai badirazit biraldn. biotzakpoza, mingañak ere zerbail itzegingo al da. ejenplo <>ri aditu faltan i ñor eztedien galdu.

2.- Zortziko txikian ere bertso asko argitara zituen, bizitasLina ematen baidio bertsoari, San Joseren doloreak eta Pasaiako plazatik. biak oso entzunak.

Horra bi bertso, biak hasierakoak:

/ Dibersío polit hat human det pasa, iriulilzen zat dala l.vit onda dan ganza, bertso bi paratzeko egin del anielsa.

San Joseren hizitza kanla al hanezaZezenarenak honela hasten dirá: Pasaiako plazatik dolor notiziya, zezen hat alera da jeniyoz biziya; kantatulzera noa bertan ikusiya, kontsolatzeko triste dagoen guziya.

3.- Hamarreko haundia.

Oso gutxi erabiltz.cn zuten. nahiko doinu aspergarriak zirelako. gai sakonak eta adierazpen luzeak eman behar ziranean bakarrik. "Munduko arrokeriak" gai harturik horra bertso bal: 2 Eskolarikan eztankat bañon esango ditut egiyak, zer sententzia ekarriko dnen munduko arrokeriyak, elizarikan ikusi nai ez.

bel i [estará begiyak, beren burnak apaindu eta "nun (lira erromeriyak"? gaztiak ñola ibiltzen dirán badaki bertsolariak.

ko duzue zergati...? Iparragirre berez ez zen bertsolaria. Bere burua "cantautor" bezela zedukan. Berak letra eta musika jartzen baizien, baina letra gogoangarriak, herriaren bihotzean itsatsi direnak eta ahaztuko ez direnak. Beraz, heuren artean inbiri edo bekaizkeri pixka bat egongo zen. Bertsoak ikusi besterik ez dago "Iparragirre abilla déla" Eta gu ñor gera ba...? esango zuen. Molde hautsiak deritzaie, errima bertsoaren erdian aldatzen dutelako. Baina bitxikeri bat agertzen da: egitura berdina ez dutela lehenengo jarriak eta gero berak jarri zituenak.

Horra...

4.- Hamarreko txikian.

Nahiko ezagunak dirá gure artean Patxi Bakallo eta Xenpelarren artean kantatuak.

Bakallok: Iñork baldin badaki Oiartzungo berri, eskumiñak Ardotxi eta Xenpelarri: dibersiyo polit bat nai genduke jarri: hirez erdi bezela llago Benta-berri. konbidatzen ditut nai hádale etorri.

1 Iparragirre abilla déla askorí diol aditzen. eskola ana eta musika ori oiekin serbitzen.

Ni enazu ibiltzen. kantuz dirtta biltzen komeriante moduandebalde pesia preparatzeu gogua dedan orduan.

Xenpelarrek: Xeiipelar probatzeko egin ilute masa. gizon baten itzari eman diyot traza. ez Astigarratikan o mu t izag o pasa. bertara ¡nango uaiz. egon zaitez lasa. nai dezun ordurako eska zaza plaza.

del

Baina ikusi ditzagun berak "Oiartzungo neskatxeri" jarriak.

1 Iparragirren bozian ditut bertso berriak parata, Gipuzkoctko euskal erriya al hanezake nonbratu; asko ezkongai daude gustokorikan gabe ezin dutela topatu; projimuari erakustia ezta ¡zango pekatu.

5.- Bederatzi puntukoak.

Basarrik esan ohi zuen oso zaila zela bat batean kantatzeko. eta ez zuen gezur haundirik esaten, benetan zaila baida. Hala ere izugarrizko bizitasuna ematen dio bertsoari. Guretzat doinu hori "Betroiarena" bezela gelditu da, eta bertsoak luiskal Herri guzian ezagunak dirá.

Ikusi desberdintasunak. Lehenengoan, azkenengo bi errimak aldatzen ditu, baina bigarrenean, bi erdikoak, beste laurak errimatuz. Nonbait, hau hala gelditu da betirako. Ondorengoak bigarren moldea onartu zuten. Ikusi zazue Basarrik 1.962-ko txapelketan kantatutako bertsoa... eta geroztik hórrela entzun dut beti. ^ Basarri, bukatu den une zarrari bota

/

lien so herriyak jartzen orain naiz abiyan, predikatzera nua IJiskal-erriyaii; betroi bat arta unen Ernanin feriyan, galantzíya egingo miela agiyan; tristura hegiyan. bel i a ¡derivan. ez aren premiyan. itere fanieliyan.

Senpelarrek daukazki Errenderiyan.

^^* /-* ¡ $ / ¡ 1*

.

ím^m ^ i

a

<• ,

^H ,

6.- Molde hautsiak: Zortziko nagusi hauísia.

Bertso mota hauei "Iparragirreren ahotsa edo doinua" deitzaíe. Pentsatu-

_^^jtJ

UDARR EGIREN BELAU ^JALDIARE N EKAF RÍA BERTS 3LARITZAR EN HISTORIARI

1 995 ABENDUA £ H

ÍO/AI bertso bat.

Basarrik: Anai-arrebok, pasatu zaigu. pasatu zaigu arte hele, zartulzen ari gera guztiok, orrekiu daukagu kalle. gaztetasun nun ziñan...? gure or izan giñan. la orain zaude aparte, ahí míe txarra etxera izan la ondo ezkulalu zaite.

Beste bat ere oso ezaguna. Zazpi puntukoa.

"Miseriaren adarrak"

7.- Kopla bikoitz hautsia:

Honela deitzen zaio. kopla zahar batzuen egitura edo antzeko duelako. Oso ezagunak dira eta gaurko bertsolariek ere askotan erabiltzen dute.

13 Ezkondu eta ezkongai, guztiyak onclo hizi nai, dirua degunian jai. familiako buru-zariak pena geiago ere bat, leu ardua eralen lasai, orain urrutitik usai. elxian gande anclre zai.

/ Aizak Manuel, mañontzi urrengorako goraintzt, ez al akiken orpipa artzia ctzcUi lizentzi?

Jeniyo t.xar oiek nlzi. bestela ezurrak autsi, giza-legia nola bear ilun ezin erakutsi.

Oso ezagunak dira inútil zaharrarenak ere, egitura berdinean jarriak.

2 Egon zaitezte aditzen zartiila nola gabiltzen, gazte denboran ezkondu gabe errez da gelditzeri; orain ajitik berritzen eta indarrak urritzen, sáldala gabe orain jarri naiz cumia serbitzen.

Orain arteko hauek dirá bertso molde erabilienak. berisolarien anean, baina Xenpelarrek baditu beste molde eder batzuk ere.

Seiko nagusi hautsia. ¡ya guriak egin du, ha degu zeñek agindu, ez oraindik umildu, alkarrengana bildu, nena nai duheii guziya berari kendu biziya!!!

Beste molde batzuk. Sei puntukoa. "Senareniaztearenak" 3 Aparte hizi gerade, ni izaten naiz mirabe; leu banituen lurda etxiak orain gelditu naiz gabe; andria egin zanjabe; andria egin zen jahe. ganbiyciliiak dirade, tío bear ñau alare!

1995 ABENDUA g j ]

Bertso molde hauek papereratu ditu, ikus dezazuen Xenpelarrek jarri Zigun oinarria. Molde hauetatik kanpora. oso mota gutxi ibili izan tura, kasik gaur arte. Larogeiko txapelketatik atz.era hasi ziren molde berriak asmatzen. Xabier Amuritzari esker.

Beraz. Xenpelarrek ulzi zuen, egitura aldetik, bertsolaritza íinkatuta. geroztík oso aldakela gutxi egon da.

Gaiak ere mota gu/.itakoak erabiltzen ditu.

Umorezkoak, sakonak, trajikoak... eta abar. Gizonaren bihotzean sortzen diren gazi-geza guz.iak paperean jarri zituen. "Bertso berriak. Xenpelarrek jarriak". Guretzal eta ondorengoenlzat esaera gogoangarria ¡zango tía.

Bertsolarit/.aren kondairan. gailur-gailurrean jartzen dugu Xenpelar. Arazo askorengatik; batpatekotasuna inork baino liobea eta berlso-paper edo idatzietan berdingabea. Berak jarri zituen ondorengo bertsolaritzaren zutabe eta oinarri sendoenak, Ez dakigu eskolatuen edo eskola gabeen altean sailkatu. bietatik puska bat ikusten baizaio. Ondoren ikusiko dugun bertsolaria. eskolatuen anean sailkatzen dugu.

PEDRO MARI OTAÑO. (1.8571.910) Otañotarrek bertsolaritzaren sendi haundi bat osatzen dute. Sendi horretan nagusia Pedro María Otario, l'rrekalde zallaría, zen. l'rrekalde baserria baizen beren sorleku lamatua. "Errekaldetarrak" sonatuak ziren garai hartan. Iliru belaunaldi edo gehiago. bertsolari.

Errekalde zaharra. izan zen lehenengo, ondoren bere semea José Bernardo etorri zen (bederatzi semetatik. seigarrena) eta guzien buru eta maixu Pedro Mari Otaño. bien ¡loba, (Errekalde Zaharraren. seme zaharrenaren, Juan l'edro-ren semea l. Beste biak bertsolari haundiak izan a i r e n , a z k e n e n g o h o n e k i n jarraituko dugu.

Nahiz eta gero José Bernardoren aipamenak egin.

Errekaldeko baserrian, bi familia bizi ziren: Bat Juan Pedrorena, maiorazkoena, eta bestea

José Bernardorena, biak ere lagun askorekin.

Horregatik Errekalden jaio zen Pedro Mari. Cero. 1.863 baino lehenago etxe berria egin eta Hian Pedro bere familiarekin etxe berri hortara alclatu zen. Han taberna edo lienta bat jarri zuten eta "Karidacleko benta" jarri zioten izena. Zizurkildik Billabonara goazela errepide bazterrean zegoen. zoritxarrez gaur ez dago aztarnik ere. lienta horretan, Pedro Mariren etxean, sarritan biltzen ziren bertsolariak, hala diote bertsotan: Karidadeko bentan Hit sei bertsolari: Errehalde-Zarra la /lian /asó l'darivgi: Bernardo Zizurkilko, Gazteluko Corrí, Errenterikua da Xenpelar jaun orí, ni Astiasukua, Pello Errotari.

Pello Errotak, ederki esaten digu, bertso baten, ñor biltzen ziren, garai hartako bertsolaririk onenak.

Pedro Mari Otaño: 1.857-ko Urtarrilaren 26-an jaio zen Errekalde Baserrian. Argentinan hil zen.

Rosario de Santa Fe, herrian 1.910-ko, Maiatzaren 7-an, berrogeita hamairu urterekin, beraz nahiko gaztea.

Iliru aldiz Joan zen Argentina!a eta azkcnean bertan hiltzea tokatu zitzaion.

Bere lañaren laburpena egin nahi nuke eta Aita Zavalari esker, bi tomo haundi argitaratu baiditu, erreztasun bereziak ditut hortarako.

Bere lañaren berezitasunak hauetxek dirá: a) Autodidakta bat déla. Ez zuen ikasketa haundirik, berak landu zuen bere burua. b) "Kattarro" ezin kantatu ¡endanrrean, eztarriko gaitzen bat zuelako. ti) I lerri-mina. jaio zen herri eta baserriaren senti-mina, ezin urruti bizi. e) Euskera gauza gnzien gainetik.

1) Fueruen alde, Familitik liberalak ziren. baina berak "Fueruak" aldezten zittien. g) Euskaldunen batasuna, laurak bat. zazpirak bat. h) Bere lagunen adiskide-mina. i) Euskeraz maixu etn ídazle. Bi opera ere idatzi baizituen.

A) A U T O D I D A K T A . Hemezortzi urte zituela, soldado ez joatearren Amerikara igesi ¡oan zen. Badakigu txikitan, bere herrian, eskolara ¡oan zela. baina beste ikasketarik ez da bere bizitzan agertzen. Beraz. munduan zehar ibiliaz. irakurriaz. euskerazko maixu izanaz eta abar... Euskera oso landu eta olerkarien mailakoa erabiltzen du. Be-

re bertsoekin bi liburu argitaratu zittien "Zerbait" eta "Alkar". Gainera bi opera ere idatzi zittien. musika Azpeitiko musikalari batek ¡arriaz, Félix Ortiz San Pelayo. Operen izenak "Anzaimutilla" eta "Lora".

Argentinan euskera irakatsi zuen, urte líete pasa. is ) " K A T Í A RRO " Pedro Mari Otaño eztarri txarrekoa zen. Gaitz-izenez deitzen zioten "Kattarro". Ahotik ahorako bertso gutxi kantatu zittien. baina usten dut guretzako liaren "kattarroa" mesedegarri izan zela, utzi digun erentziagatik. Plazetan kantatzea eztarriak galerazi zion. eta gizonak elbarritasun bat duenean, ñamar bidet- saiatzen da besteen mailara irixteko eta sarritan. gure kasoan liezela. denak gaindilzen ditti.

Pedro Mari Andoaingo "Bastero" tabernan kantari ari zen eta entzule batek iseka edo parra egin zion eta Pedro Mari Otañok honela erantztin zion: Iduki izan bazendu nere kalarrua, etzenduen egingo olako marrua; abildade gutxiko kantari arrua. ontzia baziñake ai zen kankarrua!!!

Hemen iktisten denez. berak ere nahikoa sufritzen zuen bere eztarri txar horrekin eta lotsak emanik oso gutxi kantatzen zuen jendaurrean eta plazetan.

I) )

HERRI-MINA,

F A M I I. ! A It I' N

S E N T I l> K N A .

Ilirtí aldiz ¡oan zen Amerikara eta hori atzerrian bizitako guziek sentitu izan dute. Bihotzak dio "Zoaz Euskalerrira" 21 Urruti zaude cta zalla da ni zugana irixtía, onenbeste uai dizu batentzat zer bizimodu tristia!

Alaipire bal bakarra daiikal anielselaii sinistia; zu ikusteho noiznai asho del nere begiyak ixiia.

Bere amaren oroitzapenak

UDARREGIREN BELAUNALDIARE N EKARRIA BERTSOLARITZAR EN HISTORIARI

1995 ABENDUA E H

7.11 iitzitzeaii. nere biotza egin zitzaidan bi partí, geroztik nonai arkilitlzen nai: doakabe la bakartí.

Esna la lotan, gatt eta egun zutzaz oroitutzen beli.

Ez dakigu Xepelarrek nonciik sortu zituen hainbat bertso-egitura berri eta bertso-doinu berri, baina berak egin zituen gaurko bideak.

Anuí, barkatu! Ni ezin neike bizi zugandik urruti!

o. euskaliluiiak. lots au kentzeko ilenok alkartu gaitian.

G)

EUSKALDUNEN

B A T A S U N A . Mila bider ai-

patzen du gai hau. Bere bertsoak irakurri besteiik ez dago. Gaurko egunerako ere ez datoz gaizki. Ikusi ezazue.

Zazpiak bal.

/

Horrelakoak, zientoka aurki daitezke bere liburuan, baina famatuena jarri gabe ezin nezake uizi: Bere baserriko intxaurrarekin oroitzen denean.

Nere laguuik maitatuena, "ombú" laztana, zu zera, argatik natorzure kolkora ni malkuak isurtzera, id 11 riliirik naramazula atariko intxaurpera...

Beli izango zaittit goguan, bañan Joan nai de asiera Eiiskal lurreko arbolpe arfan nere ezarrak uzlera.

Zazpi aizparen gai den oíala ebakirikan erdilik. alde balero ira soñeko ulzirikan lau besletik; goraiziakin berezi arren bakoitza bere aldetik, ezagutzen da jantzi dirala zazpiak oial balelik.

4 Ama Euskera! Bere seineak gu Amerikelan zenbat arkitzen geran! Tu iirrutitik maitiago degu anbal: emen ez dago Bidasoarik la besle Irabik an aiubat Ama maitia indartu dediu bizi bedi "Zazpiak Bal".

i: ) li l! s K i: U A (, A LIZA GUZIBN CAÍN E T I K .

Maitasun berezia zion euskerari. Euskera-irakaslea ere izan zen Argentinan, katedra bal hortarako bakarrik atera zuten, baina ez zuen luzapen haundirik izan. Bere hitzak entzutea nahiko da, euskera nula maite zuen ikusteko. Horra:

Ueste batzutan, laurak bal aipatzen du. Buenos Aires-en "Laurak bal" elkarlet.xea zabaldu zenean idatziak. Bere idatzi guzietan ikusten da. euskaldunen batasuna nahi duela. Orduan ere. gaur bezelaxe. zerbaiten premia izango zen eta.

H) B i i< i L A G ti N E N A i) i s K 11 > i: M i N A . Al zerrian bizitzeak usten dut lotura hauek gogorragoak egilen dituela. Nahiz Amerikelan bizi heinengo lagunak ez ditu ahazten, eskutilzak ere idazten die, baina bertsolan. Batez ere norbait hiltzen denean, bertso politen bal biallzen dio sendiari. Batzuk aipatzeko: Sabino Arana Goiriri, Arresebeitiari. Ramón Artolari, Gazleluri.

Unamunori eta abar... Horra Aranatar Sabini:

8 Ez ila euskera beziñ ízkiinlza mailagarririk munduban, jakina dago deahru zarrak nula ikasí elzubau.

Aiñ da sanluba. ezu) mintzatu clezakete infernuhau. orregatikan denak euskeraz kanlalzen ilute zeruban!

Hobetogo esalerik ba aldago...? (Gu eta Guk, jarriakliiik ¡asoak) i ) Fl i ni EN \i DI . Euskal lueruak galdu ziraneko urtebetetzean bertso hauxe idatzi zuen.

Milla znrlzireiiu irurogei la amaseigarren urtian, uzlaillareu ogei la bala ñola azlii gure iirliau!

Egun horrelan loitu ginduzten liuskal-erri txil nuiilian. gaizkilleentzat mesede gabe eta guretzat kallian.

Arana eta Goiri-tar Sabin izendalu zulen bera. la txitgazterik aurreratu zau gattz aska ezagutzera: ainbesteraño maite zituhen euskaldiinak la euskera bere biziya emateraño Jesukristoren anlzera....'

Unamunori ere gogor ekilen dio, euskaldunen eta euskeraren aurka ¡arri zelako.

Unamuno-ko maisu

1 995 ABENDUA E ]

Migel

¡akiutsuna.

ospatsu askok agiir egiten dizuna, euskal kanta goxuak siaskan entzuna, zer tlti ordia oraiñ gertatzen zaizuna?

Galizen dijualako gare osasuna, tu sendatu nayian miñ oñazeduna, esanaz diguzula lengo naitasuna, lepua moztutzeko 0 Jangoiko Jaunal liz da orí azkenik eskatzen dezuna...?

1 )

A Z K B N 1 K ,

E U S K E R A

[ R A K A S L E

K T A

I I) A Z I. E .

1.90 i-garren urlean, Buenos Airesen bizi ziren euskaldunak "katedra" bat atera zuten euskera irakasteko eta Pedro Mari izendatu zuten "l.aurak-Bat" elkartean ikastaroak edo klaseak emateko. Iiera hiri hontara aldatu behar izan zuen, bizi izatera. Gustoko langintza izan zuen hori, baina liandik urtebetera, ikasle gutxi zetorkiola edo... bertan behera utzi zuen.

Idazle bezela, bertso guzien ondoren bi opera ere idatzi zituen. "Artzai-mutilla" eta "Lora". Musika bere lagun euskaldun batek, Azpeitiar batek, jarri zien, Buenos Aires-ko "Victoria" antzokian estrenatu zuten "Artzai-mutilla" eta liango euskaldunentzat gogoangarria izan zen.

Ezin gintezke asperlu liaren goralmenak egiten. baina bukatu beharra daukat. Fuskal llerriak bere bihotzean itsatsita darama Pedro Mari, eta hori da omenik onena. Nork ez dakizki "Limosnatxo bat" edo "l.agundurikan denoi".

Horrekin dena esanda dago.

BILINTX: (INDALECIO BIZKARRONDO) 1.83176.

Poeta erromantikoa. Bertso jartzaile hau ere Udarregiren garaikoa da. Bere ekarpen edo aportazio haundia izan zen, baina zeharo desberdina.

Kskolatu gabekoen anean, inguruko literatur-mobimenduek oso eragin gutx¡ izan zuten. Baina Bilintxengan izugarria. Erromantizismoa puri-purian zegoen Europako literaturan, eta batez ere Espainiko idazle batzuk eragin haundia izan zuten berarengan... R. Campoamor, V. Ruiz de Agüera eta (I.A. Becquer-ek.

Maitasunezko sentipen-bertsoak dim bere ezaugarri. Nahiz eta satirazko bertsoak ere oso ezagunak izan. Sati-

rá-mundua bertsolari guziek lanizen baidute.

Berezitasuna, maitasunezko bertsoetan du. Alderdi han oso bertsolari gutxik erabili zuten, "Ezkontza galdutako bertsoetan" ez. déla. Hoietan jendearen eskabidea betetzeko.

Egitura aldetik, berrikuntza batzuk baditu, baina batez ere bertso idatzientzako, bat-batean kantatzeko zailak baidira. "Dama ta galaia" "Juana Bixenta Olabe" eta abar...

Lehen esan d u d a n bezela bere a p o r t a z i o haundiena eta ederrena maitasun-bertsoetan datza. Bere bertsoak herri guz.iak jaso eta kantatzen ditu, eta hori da beharrezkoena, jendearengan eragina izatea.

J.M. Lekuonak "Ahozko Euskal Literaturan" azterketa sakona eta zehatza egilen du.

Maitasunezko gaietan oso ezagunak ditugu: "Loriak udan" "Triste bizi naiz eta" "Kontxesiri" "Juana Bixenta Olabe" "Bein batían Loyolan" eta abar luze bat...

Satirikoetan "Zaldi baten bizitza" "I'otajiarenak" "Domingo kanpaña" eta antzeko asko.

Nahiz eta ezagunak izan, adibide batzuk jarriko ditut: "Amoriyozkua" Triste bizi naiz eta tllko banitz obe, badauzkat biyotzian zenbait atsekabe; dama bal maitatzen det bañan... aren ¡abe seknlan izateko esperantza gabe.

Sail berkoak.

Askok diyote kantetan beti amore-kontu naizela, nik esaten det arriturikan motibo gabe daudela Zer egin hiat baldin zerubak íltiaiin bañan orrela? liz ilute iknsten usaia meiidak bere jatorriz dubela?

Seré biyotzak amoriya mendak usaia bezela xxxxxx Amoriyorik gabe ¡tasalu eziñez, nik damak malte diluí aitortzen det ziñez, begiyakin guziyak. milla bat mingañez, bañan biyotzarekin zu beslerikan ez.'.'.'

UDARREGIREN BELAUNALDIARE N EKARRIA BERTSOLARITZAR EN HISTORIARI

1 995 ABENDUA E H

XXXXXX

Amoriyuak nere biyotza zureganuntza chirama.

erri guztiyan zeren daukazun neskatx bikañaren fama: bestefortunik mundu onetan cz det desiatzen, dama: aar batek beran izan gaitzala ni aila eta zu ama!

Bertso umorezkoak edo satirikoak erc nahikoa ditu, horra batzuk.

Zaldi baten bizitza-ri.

Mandilan ez liteke zaldirik arkitu, dubenik orrek aña pena sufritit; biyotzih gt/gorrena lezake kupitu, ez ilu zartzera ixarra gaxuak alxiiii: pausoa nagiln, eziñ da mugilit. gulxienaz diln zazpi espirita, bestela bizirikan eziñ segitu!!!

Kalonje bertsolaria zanak eman zigun argibidea.

Ona beraren itzak: "Gure aitak esaten zun ba. ta ari adituko nion ori noski.

Garai aietan, gero ere bai, Donostia Igeldo'ko arriarekin egiña asko; Buen Pastor ere ala da.

Igeldo-arri. arri gorri ori.

Ta orduan ere Igeldo'tik arriketan itzaiak-eta.

Ta tabernaren batean itzaiai laguntzen Udarregi bertsolaria. Mutil gaztea zalá ere, bertsolari ona onien zan uta. Arek fuego!, bere bertsoetan egingo zun einezortzi urterako ere. Ta. tabernara sartu ziranean. an Bilintx ori ta ala esan ornen diote: - Au ornen dek bertsolari on ori!

Aila ere bertsolari ona ornen zun Iklarregik, eta: -Au omen dek. i, bertsolari on ori! Udarregi gaztea au ornen dek!

Ala, berak bota zion edo ez bazion, baño seguru asko berak botia izango zan, olako bertsoa eztu edozeñek botatzen-eta. Arrobian dabillenak badakizu zer erropa-klase ibiltzen dun: loi-zipriztiñak-eta Alazankua. Bilintx orrek probatu egin nai Udarregi ta onela bota zion: Galtzetan badaduzkak iru anua loi, gañerakuan berriz zenbait urre-galoi; etxian aizenian agintzen dek doi-doi, kanpora alera ezkero edozeñen morroi Orduan Udarregi orrí nagusiak: - Bota iok! Arraioak ez badituk, bota, bota orri bertsoa! Gero ere izango dek denbora lana egiteko!

Ta izugarrizko saioa egin zúlela aditu izan det. Ori aditu izan det. Beste bertsorik ez, baño bai: ori ziri ederra, e? Kanpora alera ezkero edozeñen morroi!"

Oñeraiño Segundo Kalonje'ren itzak. Bertso orrek, ona izateaz gaiñera. badu beste zerbait: orain artean. Bilintxek aotik aora kantatutako bertso bakarra ezagutzen zan: Domingo Kanpañari bota ziona; Udarregiri botatako ori. bigarrena.

Potajiarenak.

Tragatutzen zilnen ifiar la eziak. elziran aren diña zetozen klasiak; ekarri orduko zenzkan Iripara pasiak, karlesia gabeko txapela luziak, arrek naikua jan da ni berriz gosiak.

Hauek dira bertsoaren edertasuna eta duintasuna! Ezin ditezke hobeto ¡arri. Hizknntza herrikoia eta aberatsa, eta esateko moduaren edertasuna, Berak, gai hauetan gailurra jotzen du!

A. Zavalak "Bilintxen liburuan esaten duanez, Udarregi bertsoiariarekin ere hartuemanak izan zituen. Ikusi zazue Segundo Kalonjen ahotik nolako gertaera jasotzen duen...

"Baiña garai artan...

Lenengo Donosti'ko Aiete'n Oriamendi ba.serrian ¡aio eta bertako lrola'n bizi zan Segundo

1 995 ABENDUA E H

JOSÉ MARI IPARRAGIRRE: (1.820-1.881) Udarregiren belaunaldiarekin zer-ikusi haundia du Urretxuarrak. Bere epokan bizia baida, bi gerra karlistak jasana. Ilerrimina eta l'ueruak galtzea ditu bere ardatz.

Bertsolaritzan izan duen eragina ez dago dudan jartzerik.

Askotan eztabaidatu da bertsolaria ote zen edo ez...? Manterolak honela dio... "Iparragirre,

que ha tenido siempre una facilidad asombrosa para improvisar en lengua eú.skera, introducía en este tanto (Gernikako Arbola), como en casi todos los suyos, variantes más o menos notables cada vez que cantaba.

Recorrió... los pueblos del pais vascongado, acompañado de su inseparable guitarra, cantando versos en los teatros, improvisando en las plazas y romerías..."

Bi aldiz errepikatzen du "Improvisar" nonbait bat-batean ere estrofa laburrak asmatzeko kapaz zen. Hala ere Xenpelarrek eta beste batzuek ez zioten "Usariozko bertsolari" fama eman. Uortan bedi.

Ber alderdiak beste batzuk izan ziren: gaiak, esaerak eta musika. Gaietan... Ilerri-mina, arbola santua, fueruak eta abar.

Herri-mina, ikusi ondorengo bertso hauetan:

ri edo inbiri pixka bat ere bazioten. Xenpelarren bertsoak entzunda "halako" zerbait somatzen da. Herriaren atsegineko gizona baiz.cn eta beren bihotzak erakarri egiten zituen.

Hiritarren eta herri-xumearen tarlekaria zela esango nuke, eta horrek ez zien grazirik egiten bertsolariei. Ikusi Xenpelarren bertso ezaguna:

Ara muí dirán inendi maiteak ara nuil dirán zelaiak. baserri cder zuri zuriak iiurri eta ibaiak: lleiidaian nago zoraturíkan zabal zabalík begiak, Ara España luroberikan ez da Europa guzian.

BERTSOLARI ESKOLATU GABEEN APORTAZIO EDO EKARRIA:

t

Iparragirre abílla déla askorio diol aditzen. eskola ona eta musika ori oiekin serbitzen...

Ni enazu ibiltzen. kantiiz dirna billzen komeriante modiian. debalde pesia preparatzen gogua dedan orduan.

Dudarik ez. dago, bertsolari eskolaluek eragin haundiagoa izan zúlela, batez ere guk aipatu ditugun lau horiek. Baina eskolarik ez izan airen, l e h e n e n g o mailako bertsolari batzuk eragin haundia izalen dute herri-mailan. Epoka honetan punta-puntako bertsolari batzuk bazeuden eta guk aipatuko ditugun hiru hauek herri mailan onenak: L'darregi, Pello Erróla eta losé Bernardo Otaño.

Hauen berezitasunak aipatuko ditugu:

\ , \ . \ i \ . \ , \

Gazte gazielalikan erritik estranjeri aldcan pasa del denbora.

Errialde guzietan toki-onak badira. bailan bíotzak dio: "Zoa: Euskalerrira".

det

kanpora,

1.- Bizitasun izugarria.

Orduko bertsolaritza elkar-hizketa izaten zen. eta elkar-hizketa bizi-bizia. Nik baina hobeto garai hartako kronikak diote... "José Bernardo Otaño y Pedro Elicegui (Pello Errota) improvisaron durante horas, con una rapidez, una oportunidad y una perfección notabilísimas, en diferentes metros...

Los versos cantados hacen un total de 1 SO estrofas, más 31 ion pie forzado que suman un total de I.K10 versos (Lerroak) en hora y media que duró la sesión. Es decir, dos esliólas por minuto, ¿no es esto admirable?"

Saio baten 37-ña bertso kantatu zituzten L'darregi eta Pello Errotak. eta bukatutakoan ikusi zer egin zuten...

"Diremos únicamente, para concluir. que terminado el programa oficial, los bersolaris Pedro Elícegui y Juan José l'darregi se prestaron espontáneamente a una nueva sesión de improvisaUDARREGIREN ción, que duró hasta después de- las BELAUNALDIARE doce, y en la que ambos disertantes N EKARRIA BERTSOLARITZAR demostraron sus especiales condicioEN HISTORIARI nes, produciendo verdadero entusias-

"Gernikako Arbola" poemarik onena eta garrantzi haundikoa da, herri-sentimenduen aldetik, gure herriaren oinarrizko poema bat da.

Gernikako arbola da bedeinkalna, eiiskaldiinen artean gitztiz maitahia.

Eman da zabal zazn mandilan [ruina. adoratzen zaitugu Arbola santua.

Guie ohitura eta usario guzien oina , ni bezela adoratzen du. Ruskal herri 1 guzian ez dago, ez aitona zaharrik ez \ umerik, kantu liau ez dakienik. Hora da Ipai ragirrerentzat omenik onena!

Belaunaldi honi eman zion ekarpen edo aportazio haundiena, musika aldetik eman zion; musika-berritze horrekin. Dudarik ez dago, bera musikalari oiia zela. mota guzietako doinuak utzi baidizkigu. Bertsolariek bekaizke-

1 9 9 5 ABENDUA

QJ

Pedro Mar Ot, txerrekoa zen eta gaitzizenez "Kattarro" deitzen zioten. Ahotik ahora bertso gutxi kantatu zuen. mo en el público, que les escuchó con verdadero deleite, y les colmó de atronadores aplausos, obsequiándoles con abundantes cigarros y llenando la escena de boinas y de sombreros."

Garbi ikusten da garai hartako bertsolaritza gaurkoagandik desberdina zela. llaien ondoan gaurko bertsolariak oso motelak izango lirateke.

Azkar kantatzeak ela ongi kantatzeak zer ikusirik ez duten airen.

Diotenez, haiek, azkar eta onclo kantatzen zulen, ez da erreza baina!

Pello Errotak eta Udarregik, (Ondarrabira bertsotara deitu zituzten balean), honela eman zioten hasiera.

Pellok: Berez kupi gaitzala guziyon jabiak, la eman ditzaigula abillidadiak; ¡¡rain asiera guaz predikadoriak, heñe kolejiyan ibilli gabiak.

Udarregik:

claiwn /iizgaluri; orrek esan du "lau tai bercliu ¡lian bedi"!

Bertso hauetan bizkortasun hori ñola nabaitzen den. Bederalzi p u n l u k o bertso hau ere nahiko harrigarria da bat-batean botatzeko, cieñen izenak aipatuaz. Ahotik ahora ere ikusi...

"Bein batean, Errikoetxia bertsolaria Artikulaaundi baserrira Joan ornen zan, eta iru asto ikusi ornen zituan gaztain-morkots utsetan miaz.ka; eta Udarregiri, lentatuz, onela esan ornen zion: - Zer ematen diezu oiri: gaztaña?

Eta Udarregik: Izan egin bear estraña.

Latzagoan danlzalzen dule ezpaña.

Balitz, gerok jango genduke, oiekez baña!

Errikotxiak orduan: - Iru asto oiek zureak al dia?

Eta Udarregik: líi ueriak, arlzaiarena bestia.

Igelpasa du lengo aslia.

Asta-arra badaukat, bario gaztía.

Ezta atrebitzen oiekin astia: badauka naiho buru-auslia!!!

Hemen ikusten cluzute harrigarriko bizitasun hori. garai hartako jendeak ere txunditula uzten zituzten, hórrela agertzen da behintzat kronika guzietan.

Puntúa jairi ela erantzutea oso zaila da, hala diote behintzat gaurko berlsolari guziek. Guretzat oso ezaguna den. lehenengo berlsolari txapelketan, 1.935-an, saiorik ederrena eta gustagarriena. puntuak ¡arrita izan zela dio Zubimendtlar Josebak... "Entzutekoa zen aien Irebelasuna!

Ikustekoa zan aien urduritasun eta odolbizia! liuru belarri maikoen asierari zorrotz eldurik, zakur gosetiak ogi puska aidean artzen duen irudi... Au zan irugarren saioa, atsegiñena eta entzuleei geiena gustatu zitzaiena"

Asiera eman du Pella Errotariyak, hatek ainbat eginkizun badaukagu biyak; aitortuko ditugu publikon egiyak, gure kolegiyak sagardotegiyak.

I r t e batean, Donostian Santo Tomasetan lau berlsolarik kantatu zuten ela clenei sari berdina eman zilzaien. Azkenean Udarregik honela kantatti zuen: "Donostiyan jokatuah lili lau herlsoluri.

Vsurbildik Olloki la I 'darregi, Zizurküdik Bemando, Pello Errotari, lau ori markatzeko ini e/Hiilarl: Gazteluko Gorri ela Pedro Mari.

Lertxundi ¡aun hori

2.- Erantzuna azkenena:

Elkar hiz.keta horretan. berlsolari batek besteari erantzuna ematerakoan. bertso osoarekin edo b e r t s o a r e n bigarren zatiarekin e m a t e n zion erantzuna. Bertsoaren l e h e n e n g o lau lerroa erantzuna preparatu (bete-lana) egilen zulen eta bigarren zatiarekin erantzun. errezena adibide batekin ikusiko dugu: Pellok dio: Orain asiera guaz predikadoriak, beñe kolejiyan ibili gabiak...

Udarregik erantzuten dio:

1 995 ABENDUA E H

aitortitko ditugu publihon egiyak, gure kolejiyak sagardotegiyak.

Ikusten dugunez, bertsoaren hasera, sarrera bat, preparazio hat da eta bigarren zatiarekin erantzuten dio galderari edo lagunaren bertsoari. Ohitura honek Basarri eta Uztapide-n garaira arte iraun zuen. Bertsoari, bertso osoarekin erantzun, azkenerako ziria, erantzun zorrotza, gordeaz. Gerora ohitura hau galtzen Joan da.

Erantzuna lehenengo zatiarekin lotuaz eta bukaera. aurrez pentsatutako errimaz emanaz.

Garbi ikusiko duzute aldaketa hori adibide batzuk jarriaz:

ziri ederra sartu gainera!

Ikusi beste adibide bat 1.980-ko txapelketan kantatua, oso desberdina. Gaia zen: Garmendia. kaiolan preso dagoen txoria. Amuritza. libre dagoen txoria eta kaiola ondoan pausatzen jartzen dena. Elkar hizketa.

Garmendia: Mendi balean bestek bezela ñire ja io ta azi ya. bañan etsaien atzaparretan egun batean ya, ta geroztikan ondo dakit nik kaiolak duen graziya, nere laguna or asko dago. auxen da diferentziya.

jausí-

Txirritak: Bertso polit bat kantatuko det balkoi ontatik kalera.

Pello Errata ikusi eta nik artzen dedan kulera!

Astiasuttk etorri eta erronkan asi al zera...?

Laixter uxatuko zaitut nik zu jetxitzen banaiz or bera.

Amuritzak erantzuna: Diferentzia orí izanak enlaten dizu gaur sua, ni libre nago baña naiz zure anaia edo gusua: txori bat preso kaiolan eta ni bakearen usua, biotz-biotzez eskaintzen dizut libertadeko musua.

Pellok erantzuna: Arrazoi batez ez dek egundo ezagulutzen pertsonik. poliki xamar asi aíz baño ez dek egingo gauz onik; sekulan inork etzidak esart errunkosna naizenik. balkoi ortatik ez dek jetxiko ni uxatzeko gizonik.

Lehengo bertso haietatik. hauetara, desberdintasun haundia nabaitzen da.

3.- Gaiak eta euskera:

Edo beste bi bertso oso ezagun hauek.

Pellok: Ari itaizela, ari naizela, or ikusten det Txirrita. eta zein ez da arrituko gaur gizori ori ikusita?

Dndarik gabe egiña dio andrega ia ri b ixita, oso dotorre etorri zaiga bi alkandora jantzita.

Eta Txirritak erantzun: Auxen da lotsa eman didana gizon artera sartuta, edozergauza esaten degtt edan tantokin poztuta,bi alkandora ekarri ditut bat eraztia aztitla, Pellok bi nola jantziko ditn bat bererikan eztu-ta?

Txirritak, bertsoaren bigarren zatiarekin erantzuten dio eta azkenengoan

Gaiak, herriko eta fameliko pasadizoak. Herriak bizi zuena kantatzen zuten: gerra, fueruak. ididemak, apostuak. peregrinazioak, misioak, erlijio-gaiak eta abar...

Beren bizitzan gertaera garrantzitsuak zirenak edo inguruan gertatuak. Bertsolari bakoitzak liere izakeraren araberaz. Pello Errotak, bizi eta zorrotz, Udarregik, patxaraz eta sakon. Garai hartako kronikak honela diote: "Desde la primera estrofa, Pello comenzó por arrancar grandes aplausos, por decisión y valentía con que se lanzaba a la pelea, y con su viveza y pasión comunicó el mismo ardor a su contrincante Udarregui, que aunque algo más parado, no le va en zaga, en intención y en facilidad.

Udarregui es el verdadero tipo del improvisador bancongado: grave y sesudo de ordinario, intencionado cuando se le hiere, incansable en la lucha, que les presta cada vez mayores bríos, como el olor de la pólvora y el ruido del combate encienden el ánimo del guerrero, hábil en la polémica, con una gran dosis de esa gramática parda y esa filosofía práctica "sui generis", UDARREGIREN BELAUNALDIARE que distingue a nuestros caseros..."

N EKARRIA BERTSOLARITZAR Edozein gai zorroztasunez eta saEN HISTORIARI kontasunez erabiltzen zuten. Horra

9 9 5 ABENDUA E D

milla izanda ere kotiparaziya. lapttrretak biar dtt restitnziya. dago konfesatzeko obligaziya. konsegituko bada absolbiziya.

Euskeraz pentsatzen zuten eta erdera-hitzak euskeraz ipini. joskera ederrrean.

adihideak: Mixioak gai harturik: 4 Belengo porta lian /esas ja io ha i Iza n, beartasun aundiyan, ez dudarih izan; oñaze, ueke asko arturik bizi zan, ogei la amairn urlian etnen ihili zan. gu salbatziagatik gurutzian il zan.

LORE JOKOAK Ez dirá guie herrialdean sortuak. Historia oso luzea dute.

"Flora" Erromako jainkosa bat zen, eta hain zuzen, erderaz "Flora" (diosa de la vejetación, flores y jardines y de la primavera) Erroman bere irudia, emakume eder batekin irudikatzen zulen, buruan lorezko koroe bat zuela. Beraz. urrutitik datorkio izena.

Lore ¡okoak, lehenengo Frantzian agertzen dirá, Toulouse-n. Literatur-lehiaketa edo olerkilehiaketa bezela, 1.324-an. Trobadoreen olerkikantak galtzen ari zirelako. Probentzako olerkiak xuspertu eta berpizteko. Maiatzaren Lehenengo egunean ospatzen ziren. Erregina, neska eder bat. Jainkosa batek bezela "presiditzen" zituela. Azkenerako erakunde bat sortu zen, lorejokoak gal ez. zitezen. Zazpi epailek zuzentzen zuten eta lan onenak saritu. Urrezko lore eder bat enlaten zitzaien irabazleei, eta luzaroan horrelaxe ospatu ziren.

Fueruak gaia zuela: Aberats eta pobre. markes eta honcle. begira, badauhagu tnakiña bat /ende.

Ez giñuke esango bildurrak bagende: zertan egon biar degu erdaldunen mende?

Idi-demak: Apirillaren hiyan Usurbilko plazan, i/eina batiente bal jokalnba buzan: ango egi batzttbek nai nitttzke esan, lenago eztakiyenak konprenclitit clezan...

Honek esan nahi clu beren garaiko gai guziak erabili zituztela.

EUSKERA ALDETIK Oso euskera herrikoia, ikasketarik ez baizuten.

Askotan "erderakadaz" betea, baina jendeak erabiltzen zuena. Apaizak ziren eredu eta hor dago "Asteteren dotriña" erderakadaz betea... "infinitamente miserikordiosoa..."

Beraz. oso euskera herrikoia. Horra adibide bat: 13 l'ekattt gnztientzat da harkaziyna.

1 9 9 5 ABENDUA EÜ3

1.694-an, Luis XIV-garrenak. erakunde horri "Akademia" tiluloa eman zion, urle askotan hala jarraituz. l.ore-joko hoiek, laster izan zuten eragina Espainian, batez ere, Katalunian. Probentzako trobadoreen olerkiek eragin haundia baizuten Katalunian 1.393-an Aragoiko erregeak, Juan 1-ak "Mantenedores" zeritzaien gizonak izendatu zituen eta geroztik Barzelonan lore-jokoak urtero ospatzen ziren. Hamaseigarren gizaldian galdu egin ziren, baina hemeretzigarrenean, "piz.kundearekin" hatera, erromantizismoaren garaian. berpiztu egin ziren eta Barzelonako Udaletxeak berak, hartu zuen kargua eta ardura urtero antolatzeko.

Izenburu bezela "Fides, Patria y Amor" ezarri zioten eta hi.ru sari izaten ziren, gaien araberan: Erlijioa, Aberria eta Maitasuna (hemen gai librea). Lehengo ohitura jarraituz, sari bezela "urrezko lore eder bat". Lore-jokoek, Fspaini guzien, eragin haundia izan zuten eta epoka hontatik aurrera leku askotan ospatzen ziren. Holaxe Fuskal Herrira iritxi ziren. 1.859 inguruan.

Histori labur hau jarri ondoren, gatozen gu arduratzen gaituen lore-jokoetara.

Juan Mari Lekuonak honela dio: "Lehengo gi-

zaldiaren azkenetan, eta oraingo honen lehen alclian. aurten herri batetan eta datorrenean beste batetan, ¡aialdi ospetsuak ospatzen ziren.

Eta era askotakoak izaten ziren jaiak: 1) Erlijiozkoak; 2) Euskal jaiak izenekoak; 3) Lore-jokoak; 4) Erakusketak (etnografía, historia, anea); 5) Hitzaldiak; 6) Ibilaldiak (probintziako txokorik egokienak ikuskatuz). l.ore-joko horiek literatur ospakuntzak izaten ziren. idazlanik onenak sarituz. Baina ez hori bakarrik. Zenbait herritan azaltzen da. bertsosaioak egiten zirela, eta bertsolariak sarituak izaten zirela..."

l'ellok: 7 Azpeitiyan surta giñan Nikolas-enian, jarri ntízaizun zere aldameniun, keja batzuk kontatzen asi ziñanian, ustez itzegin nizun gizatasunian, al zana oirían, nere alegiñian, lagundu nayian, al míen gayian, azla gubia daukat zer esan zian.

AZPEITIAKO PREMIOAREN BERTSOAK

Bazen Euskal Herrian Jaun oso aberats bat. An"Alkar ez degu galduko" toine D'Abbadie zeritzana, euskalzale burrukaherían niyon esan, fua, Endaian bizi izaten /en, berak eginarazitaerresptieslu ederra ko jauregi izugarri eder balen. Jaun honek, nonnigana etzan, bait, diru asko zuen eta euskal festak antolatze"iya natía ere ura ko diru ugari ematen zuen. Ongi etortzen zitgaltzen errez al zan" zaien antolatzaileei sariketa eder batzuk jartzeberak penlsatzen zuen ko. obia ote zan, Gure kasoan ere horrelaxe gertatu zen. D'Abalako grandezan, badie Jaunak 100 libera urrezko jarri zituen sanigandik juan zan. ritzat. Azpeitiko lore-jokoetan bertsolarientzat Pello aserré zan, sariketa eder bat antolatu zuten. Saria tentagaotra itzegin zer zan. rria zen eta bertsolari onenak agertu ziren. Ikus lan orregatik orí dezagun Aita Zavalak ñola adierazten digun... utsik irten zan.

"Jai ospetsuak izan zíran: Meza nagusia. korrika apustua. pelota partiduak eta bazkalondoan l'ellok, Udarregiri emandako erantzunean. hóbertsolariak. I.au'erdietan asi zan saioa. Udaletrrela dio. Baina, Udarregi ez da oso konforme xeko balkoitik kantatu zuten. bost mila entzule honela dio... ¡zango ziran eta Juradukoak gizon ospetsuak: Resurrección M. de Azcue, Domingo de Agine, eta Felipe Arrese Jaunak. l'ellok itzegiten dn Asieran beste bertsolari batzuk ere aurkeztu gogor la torpezan. ziran baña laster iru bakarrik gelditu ziran: Joxe neri ezer enialeko Bernardo Otaño, Udarregi eta Pello Krrota. garai elzayola esan. artako iru bertsolari onenak..." ez adituta ere Inon diren gai guziak arakatu eta gustokua izan. eztabaidatu zituzten, eta oso zaila bakonprendituko zuen tak bestea menderatzea... baina jenarlzeko izan buzan, dea Pello Errotaren alde oihuka, hasi bera dugo kausan, ornen zen; eta Juezak elkarrengana ez dugo pobrezun. bildurik aho batez Pellori eman zioten surta du interesan. saria ( 100 libera urrezko). Ez zen ga- / bota dn grandezan. rai hartako txantxetako saria!!! gezurra nai dubenak [aialdi ederra ospatu ondoren, jensinistu dezun. dea gustora etxeratu zen. Baina ¡aialdi horrek ondoren luzeak eta mingarriak Aurrez inork ez du jakiten gauzak ekarri zituen. Ikus zazue nondik eta ñola gertatuko diren eta bertsoetan ñola sortu zen ixkanbila eta ixtilua!!! agerlzen danez, Udarregik ez zuen goBertsoetan diotenez, hiru bertsolari go haundiegirik saria partitzeko, bera onenak. sariketa ospatu aurretik, elkar UDARREGIREN onena edo onentxoena izanik... ikusi zuten eta bai elkar tentatu ere.

BELAUNALDIARE N EKARRIA esanaz... "Saria partitzea izangt) diagu BERTSOLARITZAR EN HISTORIARI onena...?" Ikusi...

Oraiñ ogei bat urle

1 9 9 5 ABENDUA

Q ]

handia du Ui belaunaldiarekin. B herrimin; fueroen litu ardatz. iiinlzeni indarrian, tabernan bezelaxe ote-larrictn.

Pellorekin ere bai patxara ederrian, allégala ezkero egiñ biarrian, teatro zurrían. ez leku txarrian, ¡ende asko arrian. naiko bildurrian, beti etzan atsegiñ nere aurrian.

19 Nik orduan banuen giztm baten lana, berak ere haclaki unan nintzana, sarritan juntatutzen giñañ elkargana, juzgatzen zuten zeiñ halienle zana. bazuen afana, klarna kanpana, berekiñ daukana. ni ilenhura jnana. ezagututzen gaitu baja gaudena.

zan

Pellok saria irabazi ondoren, Joxe Bernardori erdia eman zion eta Udarregiri ezertxo ere ez ...

"Bernardok erdiyak, ango nrre gorriyak, ditu ekarriyah. henlin giñañ biyak, ez ilu zure lotsarik errotariyak.

Udarregi enteratu zenean, oso minduta gelditu zen. Dudarik ez dago hortik hasiko zela bere burua bertso eder haiek sortzen, eta paretean, teila kaskoarekin arrastoan ¡artzen. Udarregi estadu horretan zegoela, egun batean, Usurbilen elkartu ziren idi-apustu batean. Pellok arpa jo nahiean edo esan ornen /ion. "Zcr moduz Azpeitiko premiyarekin..."?

77 i'snrbillen izan iri-apust uban,

ninlzan

I 995 ABENDUA E H

Udarregi ¡aun ame portunatu an. egun guztiyan alkar ikusi ezkenduban, nigana allegatu zan gaubaz berandnban. ni nilzan lekuban, sarta ostatuban, asi giñañ kanlitban. bíyok lau puntuban, ordukuaz al zaure sentimentuban?

Horra ñola sortu zen bertsolarien arteko "sesiorik" ezagunena, eta ondoren bederatzi puntuko bertso sailik ederrena!!!

Udarregik ez zekien, ez irakurtzen eta ez idazten. Beste norbaitek lagundu behar zion. bertsoak paperera pasatzeko. Berak, teila-kasko batekin, bere gelako paletean "arrasto" batzuk egiten zituen eta gero handik irakurtzen zizkion bertsoak. Berari idazten ziotenean ere. Arlikulatxiki baserrira joaten zen. bertsoak irakurri zezaioten. Usurbilko organistak ere (Joxe Txikik) laguntzen zion askotan irakurtzen eta gero líete etxeko paretean zituen "arrastoak" papereratzen.

Udarregi laster hil zen 1.895-ko, Urriaren 2an, eta jai ospetsu hauek. l.893-ko Agorrean (Irailean) izan ziren eta bien bitartean, bi une hoietan, bertso sorta hauek argitaratu ziren.

Pello Errotak ere berdintsu, berak ez. zekien nonbait idazten eta bere alabak kopiatzen zizkion bertsoak. liara ñola dion... Mikaela Hlizegi Hengoetxeak, Pelloren alabak... "Ni ezkondu nintzan urtean zan ta neronek kopialu nituan gure aitaren bertsoak, anayarenak ez. arek eskola bazuen ta..."

Eztabaida edo ixkanbila luzea izan zen. eta bertso jartzaile askok harlu zuten parte.

Aurrena Udarregik jarri zizkion bertsoak Pellón eta Pellok erantzun. Udarregik ¿1 bertso bederatzi puntukoak eta Pellok erantzunean 19 bertso bederatzi puntukoak.

Hurrena, Udarregik, Pellori. 12 bertso bederatzi puntukoak. Baina, zortzigarren bertsoan... "itzegiten laño, Pello ta Otano..." bien izenak aipatzen ditu eta Joxe Bernardo Otañok erantzuten dio. II bertso bederatzi puntukoak. Joxe Bernardok bertso hauek bere iloba Pedro Mariri bialdu zizkion. aurrez ikusteko eta bere iritzia emateko. Horra iritzia.

Egondu naiz bedorren bertsuei begira, Vezpenlsatu nimia inhiislerira; famatu hearrikan ez dntenak tlira. nik aitortuko niyon koxkorrak balira.

Azpeitiko jira

alare etzan gastauko aren almazena, Mu ez gera iñor, ura zan gizona!!!

la aren segira orain etorri da bear dan tokira, arrazotzko gizonak baldin badira.

Hirugarren akliz. Udarregik beste bien aurka.

19 bertso, bederatzi puntukoak. Humen esaten die... "Don Agustín Jauregi, erretore Jaunak, iruroi eman zizkun bere ordenak..." Nonbait diruak partitzeko... "Manueltxok egingo du justizia..." dio azkenean, Goiko ¡ttezak bakarrik konponduko zuela esanaz.

Bertso hauei, Miel Antón. Pelloren semeak, eratltzun zien. (Pello Amerikara joana zelako) 19 bertso, bederatzi puntukoak. Batzuk galdu edo... 15 bakarrik argitaratu dirá eta batzuk hutsune haundiekin, buruz jasoak baidira.

Laugarren akliz ¡arri zituen Udarregik. Pello eta bere semearen kontra. 20 bertso bederatzi puntukoak.

Juan Kruz. Pelloren anaiak. erantzun zien hauei. Pello oraindik Amerikan zegoelako... Ilonela dio "Orra Pello Errota Amerikara ¡uan..." liaina bertso hauek galdu egin ziren, hasierako bertsoa besterik ez zuten gogoratzen, Bosgarren akliz. Udarregiren parle/., bere b¡ lagunek idatzi zituzten. Juan Bautista Gazleluk, 12 bertso. bederatzi puntukoak eta José Agustin Errikotxiak, 21 bertso. bederatzi puntukoak.

Ilauek Udarregiren alde ¡arri zituzten. biak Iklarregiren auzoan bizi baiziren, Donostitik Oriora dagoen mendi luze hortan.

Seigarren akliz. Udarregiren alde. "Antiguatar batek" ez dakigu ñor zen. 12 bertso. bederatzi puntukoak. Ondoren Udarregiren alde. Francisco Arzac Arana "Patxiku Mari1' Donostiarrak. 10 bertso. bederatzi puntukoak.

Geroztik gehiago ere argitaratu ziren eta Udarregi gizarajoa hil ez balitz l.895-ko Urriaren 2an. ixkanbila eta haserrea luzatu egingo ziren zihur asko, Denera 1K2 bertso agertu ziren, batzuk galdu ziren airen liada zerbait!!!

Bukatzeko, Udarregiíaz zulen iritzia bere lagunek. Ahotik ahorako berlsolaririk onenetarikoa, Xenpelar, Pello Errota, Otaño ela Txirritaren ondoan jartz.ekoa. Gizatasunez. ezin bobea.

Ikusi z a / u e . bere huelan. Gazteluk, Txirritak ela Pello Errotak zer dioten ela hiru bertso hoiekin bukatzen dut.

Txirritak: Gizajua il zan da sarlu ziieii lur-pian, zaíiak eta ezurrak alkarren tartian: asko sufritu zuen bizi zan arltan. orain deskansa deilla guztizko pakian, Mil ere juango gera iilakn balian.

Pello Errotak: Juan José I 'darregi bizi izan zauiau. beli ibilti izan zan bidé zuzeuian, dainulasun onahin bere azkenian, orain deskansa deilin heli zoriiiuian. errezalu dezagun bere izeniau.

Eta berlsoen ondoren "Pater Nosterrak" izan ornen ziren. •

BIBLIOGRAFÍA [•AUSPOAREN SAll NAGUSIA. Tomoak 1-lik 10-eia.

A. Zavala. J.M. Etxezarreta.

•UDARREGl BERTSOLARI. A. /.avala. Auspoa 56 •AZPBITtKO

PREM1YOARBN BF.RTSOAK. A. / a v a l a

Auspoa 27 'AHOZKO

EVSKAL LITERATURA. •BERTSOLARI

TXAPELKETA NAGVSIA.

Aus-

poa 1 i l.A. /avala.

'BERTSOLARI

GVDUAK.

Euskalzaleak

1.985 •ALZOKO ISIAZ BERTSOIARIA.

A. Zavala.

Auspoa 68-69-70.

•EVSKAL

HERRIKO

HISTORIAREN

LABVR-

PENA. Federico Zavala.

'HISTORIA

DE LA LITERATURA

VASCA. 1.

Villas.míe. Ed. Sendo. Bilbao 'LITERATURA

Gazteluk: Juan José I 'darregi i 'surbilko zana, amaika bertso eder mandilan esana; bala izan balu ere kolpeko dozena,

J M Lekuona.

Erein.

ORAL VASCA. M. Lekuona.

Ed. Auñamendi, 'BOSQUEJO DE HISTORIA DEL UDARREGIREN BELAUNALDIARE N EKARRIA BERTSOLARITZAR EN HISTORIARI

'BERTSOLARI

TXAPELKETA.

A Zavala.

Auspoa 22.1.902.]

1995

ABENDUA g J J

BERSOLA-

RISMO. A. Zavala.Ed. Auñamendi.

Oiartzungo bosl bertsolari. A. /avala.

Auspoa 1 10.

Antonio Zavala

USURBILK BERTSOU BARATZA

Usurbillek ipar aldean daukan mendia, itxasoa eta Oria ibaiarenartean Donostiatik Orioraiño luzatzen dan mendi ori alegia, danok dakizutenez, bertsolari baratza emankorra izan zan garai batean.

Bertsolaritzaren kondairan alde aundiak daude euskal lurraldebatetik bestera. Batzuk, oraintsu arte erdi edo erabat mutuak izan di-

ranak. Beste batzuk, berriz, balio aundíko abotsak entzunarazi dituztenak. Punta-puntako lurralde oíetako bat, Errenteri, Oiartzun, Ernani eta Astigarraga inguru ori degu.

Be$tea,Zizurkil eta Asteasu. Eta bal Donostitik Oriorainoko ori ere. Orain ogei ta amar arte or ibili nintzan hatera eta bestera,orduko aiton-amonekin izketan, orko garai bateko bertsolarien emaitzak eta gertakizunak biltzen. Azterketa aren frutu, lau liburu alera nituciii "Auspoa" sortan. Oietako bat, Udarregirena,ostera ere argitara alera deguna. Besteentzako txanda noizbait ere íritxiko al da!. Bitartean orixe izan dedilla gaurko riere itzaldiaren gata: Orio, Usurbil eta Donostiak, iru erri oiek artzeti duten mendi oribertsolaritzarako zer izan dan adieraztea. Baiña liburu oiek argitaratu ziran ezkeroztik arte askopasabaitira, eta nere burua beste lan askotan murgilduta eduki detanezkero, alelan esan nituanak aaztuta neuzkan. Ala, izketaldi auprestatzeko, apaletik atera bear izan dilut. eta leenengo lanazera egin del: atetan aitatzen dirán bertsolarien zerrenda urtezurte osatzea.

UDARREGI (1829-1895) UDARREGI ZAARRA (1793-1883) Bera ere bertsolaria zanez, danetan zaarrena Udarregiren aita dala ikusi det. Semea ere atzetik zeto rrenez, "Udarregi zaarra" ere esaten zioten. Larogei ta amar urterekin ¡I baitzan, I883an, 1793 jaioa ¡zango zan. Pentsa dezagun garai artan, XVIII mendearen bukaeran alegia, attean sasoirik onenean zirala Peinando Amezketarra eta Iztueta.

Balean, semea etxera berandu erretiratu eta aitak errila: -Au ez da garaia gaztea etxera etortzeko! Aitaren

esanak ez aldu baliyo?

Eta semeak: -Bai semeak egingo baliyo!

Orduan aiiak pentsatu: "Semea bertsolari zetorrek!". Hai erdiz-erdi asmatii cre.

Ailak jarritako sail bateko bertso batzuk iritxi zaizkigu. Argin batzuek ardo kontrabandoa egiten omen zuten Lasartetik Oriara, auzo oiek bat Ernaniko eta bestea Urnietakoa ziran ezkero. Aguazilla aren billa Joan, baiña esku utsik bueltatu. Ona lii-nso bat:

Zazpi bizkaitatrakin kuadrilla batían.

bazkaitan ari giñan aiek etortziari; kontrabandoko bola zeguen ampian. begiratu ezkem billa zitekian.

Udarregiren aita ¡rurogei urterekin Ameriketara joan zan. Baiña an knknak oker jo eta ostcra ere ctorri. Donosura irit.xi ela anclrea ango plazan traluarekin. Senaria bertsotan asi, eta orduan cmazteak ezagutu. Bcrlsoak ere jarri onen zizkion bere Ameriketako ibillalcliari. Ona oietako bat: Amertkako biziya daskalabratzen asiyaHuellos Aiivsen espalda alera.

Bitoriyan del autsiya-, heli dttgo desgraziya, iiuila ezin elsiya. ai au gauza itxusiya!

OLLOKI (MANUEL SAGARDIA) (1798-1879) Aren ondoren, Mamiel Olloki dator. Sagardia z.uan abizena. Olloki baserrian jaioa, I798an, ela Artikulatxikin hizia. Dakizutenez, urte gulxi dira baserri an bota /utela.

Alboan. berriz. Artikula-aundin, Udarregitarrak bizi ziran, aila-seineak. [gande-goiz batean aila triste ciorri etxcra. Bertsotan asi ela mendean artua zuala Ollaki orrek. Orduan, Udarregi semea illuntzean arengana btldu eta onela asi zitzaion: Aspaldiyan arro zabillz Manuel Olloki, guie kiiiilra mintzatzen zerade galanki; zu nagtisi ziñake bestek ezpaleki, gu re bizigera la zahiltza poliki.

Saio luzca egin ornen zulen, ela orduan Olloki gertatu galtzaille. Manuel Olloki onen berlso puska I xil I /lapide zanak ciñan ziclan: Etire buma amorrai egin. baste guziak eskalu, a zer malilla iulzaken iré bestek abildadeik ezpalu.

11 zanean. I879an aren berri Donostiako "El I rúnica" egunkariak ciñan zuan: "El viernes último entregaba su alma a Dios un anciano...

Este anciano era Manuel Sagardía, conocido por el versolari de Mendizorrolz. o por Olloki. nombre

1995 ABENDUA E U

del caserío en que nació.

Cuando llegadas las fiestas de la Virgen de Agosto se reunía el pueblo en compacta masa bajo los arcos de la Casa Consistorial.subía al tablado con seguro paso...

ICuantas vetes los demás poetas, comprendiendo la superioridad del coblacari de Mendizorrotz,... dirigíanle sus tiros tratando de abrumarle, y Olloqui, con fácil palabra y asombrosa rapidez, contestaba a todos con finísima ironía c inesperados conceptos..."

Garai arlan itzal aundiko gizona zalá ematen du.

Larogei la baturterekin il zan. pulmontaz. Amairu semc-alaba izan zituan. eta aietatik bederatzi bizi.

I'nena. Udarregi bera degu, I829an jaioa eta 1895an illa. Ortik aurtengo ospakizunak: il z.aneko eungarren urte niugaurriaren 2an belcko dalako.

Baiña berari buniz. berriz. ere itz.egm bearra daukat zuen aurrean. datorren 2lJan. Gauzak bi aldiz esaten ¡bilí gabe.beraz. naikoa izango da gaurko onentz.at gainbcgiralu bat egitea.

Bertsolari guziak bezela. bi alderdi ditu I Idarregik ere. Bata, aotik aorako bertsogintza. jendeak buruz gordetako bertsoekin juzga bear daña. Bestea. arek paperetan jarri eta guregana iritxi dirán saillak.

Auetako batz.uk. moldatu ziran nrtea dakigunak dirá. Besleak. urlerik esan gabe argitaratuak. Auctaz ezin baliatuko gera aren bertsogintza bere bizilzaren joaneran nolakoa izan zan ikusteko. Gaiñontzekoak ematen diguten argibideekin konformatu bearko degu.

Udarregiren saillik zaarrena. urtea dakigunetan.

[862koa da, pelota partidu bati ¡arria. Ogei ta amairu urte zituan berak orduan.

Urrengo urtedun saillak, andik amasei urtera jarri zituan, 187San. Sail geiago ere moldaluk zituan noski. cía eduki ere edukiko ditugu agian. Baiña zein dirán ezin jakin. Eta galdutako saillak ere izango ilirala dudarik ez da. Ala ere. ez dirudi bulara ori oso emankorra izan zuanik.

Tarte ortan bigarren kartista gerratea gcrlatz.cn da: l.S_2-l,S~().l.ibcralak eta karlislak burruka latz.a jo zuten orduan, tiroka ez.-'ezik. bertso-paperen bidez, jendearen borondatea irabazi nairik. Bcrtso oiek bildu cía argilaratzeko prestatzea da bolara ontako nere eginkizun nagusia. Lana aurreratuxea daukai eta eun da berrogei la amar sailleraiiio irilxia naiz. Baiña oiek. geienak beinlzat. cgillcarcn izenik gabe agertu ziran. Iñor ere etzan ausartzen alderdi baten kontrako bcrtso batzuetan bere izenikjartzera. Baiña orduko berlsolariak izango ziran zeregin ortanesku sartu zutenak. Udarregi ere bai ote? Ditekccna da, baiñezin esan.

Ala ere. gerra-bertsoak jartzeko, lokirik Ixarrencan zeukan areketxea: Artikula-aundi. Au, izan ere.

Arralzain mendian karlistaeta Gudamendi eta [geldon liberalak baitziran, jaberik gabeko eremuan gelditzen zan: "tierra de nadie", erderaz esanda. Baiña alderdi bateko eta besteko taldeak edo "partidak" txandaka etorriko ziran. Egoera arlan, norbaitek inoren alele edo koniraberlsorik agertzea bere burua

il arriskuan ipintzea ¡zango zan. Papereko bertsogintzan, Udarregiren urterik oparoenak il aurreko biak tlira. Bederatzi sail kontatu clitugu garai ortakoak. Ordukoak dirá, danok dakizulenez, Pello Errotaren aurkakoak, lau guzira. Ala ere guretzako probetxngarria, bederatzi puntuko bertsoak orduan jo baitzuan goia. liaiña, esan bezela, Udarregiri buruz urrengo itzaldian geiago itzegingo dizuet.

GAZTELUKO GORRI (1837-1905) I IrrengO berlsolaria "Gazteluko Gorri" esaten ziotena degu, Juan Bautista Urkia Zaldua alegia, uste dugunez 1837an jaioa. etal905Ean illa, irurogei ta zortzi urterekin. Aurki aitatuko degun Gaztelu bertsolariaren osaba izan zan.

Azkuek osaba edo illobari, bietako bati. Gazteluko Gorrik Xenpelar zanarekin alkarri kantatutako bertsoak jaso zizkion. Errenteriarrak; Gaztelu, aspaldion etzaitut ikusi, usté del zabiltzala nigandik igesi, Inm ahlean laucan omen ziñan as/, jan da edan hapo egin, galanki Irabazi, kanpoan dabiltzanak eztabiltza gaizhi.

Irun aldean lanean eta galanki irabaziz bazebillen. agian trenbidea egíten ari ziran langilleetako bat ¡zango zan Gazteluau ere.

Gaztelu Gorrirenik bertso gutxi iritxi zaigu. Baiña bere denborako bertsolaririk onenekin artu-emana izan zuan. Otaño Pasaitik Anieriketara abiatu zanean, an zan bera ere azken agurra egitera etorria.

Orra ñola dion Otañok berak bere esku-idatzi batean: "Improvisaron en nuestro honor, colocándose junto al vapor Cársica, en el que estábamos embarcados (eran las dos de latarde) y rodeados de infinidad de parientes y amigos nuestros, mis inolvidables compañeros los improvisadores Gaztelu (Gorriya), Chirrita y mi compadre José María Arregui, de Montefrio (Urnieta)".

Acliskide miña zan. beraz. Gaztelu-Gorri au Txirrita eta Otañorekin.

Donostian il zan. 1905-ean, Esterlines kalean IIberriaArjentinara Otañoren belarrietara iritxi zanean, onek bi bertsoeskeiñi zizkion, eta Buenos Airesko "La Basconia" alclizkariaN argitaratu. Ona leenengoa: Aclitu det ill dala Gaztelu-Gorriya, riere acliskide ta lagun aundiya;

1995 ABENDUA E D

aiñ zan gizon prestuba ta maitagarriya, etzuben ezagutzen zer zan txarkeriya; Biyotzez garbiya ta buruz argiya, txit bertsolariya, leial geiegiya; sinisten det arentzat dala golriya

AINTZIRAKO EXTEBAN (ESTEBAN BENGOETXEA) (1854-1936) Esteban Bengoetxea Urkia zeritzan. Aintzira-zarra baserrian bizizalako, "Aintzira" esaten zioten.

1936an il zan. larogei la bi urterekin; 1854ean jaioa ¡zango zan. beraz. Etzan plaza-'bertsolaria, tabernan eta lagunartean kantatzen ztiana baizik.

Bein batez, erantzun au eman omen zion Txirritari: Txírrita. itzegin :azu poliki-poliki, anliak ñola kuidalu artzaiak badakt. udaran tízala la neguan eguzkt, nere kuidadortkan etzazu eduki.

USURBILKO BERTSOLARI BARATZA

ERRIKOTXIA (10SE AGUSTÍN LERTXUNDI) (1855-1932) Urrengo bertsolaria "Errikotxia" esaten ziotena degu, JoseAgustin Lertxundi Alda zeritzan.

Usurbillen jaio zan, I855ean. Baiña zein baserritan ez dakigu. Errikotxia deritzaionean bearbada, izengoiti ori ortik erantsikozioten eta.

Bigarren kartista gerratean t'amili guztia Urruñan izan omen zan. Bukatutakoan. anclik Usurbilko Egioletara etorri. Anaia bertanezkonclurik, bera Orioko Muniotara alclatu. Bertan il zan, 1932-an.

Errikotxia au. bertsolariaz gañera, danbor-jolea ere ba ornen zan. Bere lagun aundi bat, Usarbeko Patxi Errekondo, txistularia. Festarik testa ibiltzen ziran. Patxik gerrian sartuta eraraaten zuan txistua.

Bertsolari osoa zan Errikotxia au. Berlsolari jator

baten bi alderdiak zituana: aotik aorakoa eta bertsoak paperean ¡artzekoa.

San Juan bezperan, adibidez, onela kantatu ornen zion bein batez bere lagun Patxi Errekondo orri: Ikazkintzan da nekazaritzan degu abill eritema, zerraria ta korrikaria eiti danlnúinterna Leen aitatutako Manual Ollokiren billoba batek ere bertsotanegiten zuan. Mateo Olloki esaten zioten. Bein onela kontatu zioten alkarri Mateo onek eta Errikotxiak, aren etxe ondora gauezurreratu ziran batean. Mateok: Txakurra re or dago fotuta katian, onek sentitu gabe zein sariii alian?

Ori eresortu zan neretzal kaltian, despedítuko dial alakon hadan.

galanki irabaziz bazebillen, agían trenbidea egiten ziran langilleetako bat izango ¿c¡n Gaztelu ere. Gaztelu gorriren bertso gutxi ciugu.

Ilak neskari bertsoak jarrita bukatu.

Obelo esateko. Errikolxia bertsolariak jarri, mutillak eskatuta eta aren izenean.

Sail batek oso gai berezia du. liermeon. arraia pisatzeko zurezko tresna bat zuten. lau ankaduna, eta "astoa" esaten ornen zioten. Ez dakigu Errikot.xia araiño Joan eta tramankulu ura ikusia izango zan.

Dana dala, bertsoak jarri zizkion. Ona bat edo bi.

Asina izan airen fuerte ia bikaña. nniillasiinez badn biar dan tamaña: ingiiraban jendia ibillzen da baña, ezlyogu ikuslen ostiko bal aña.

Eta Errikotxiak crantzun: Zakurori or dago Ix-iv salaliyan. izan eregabiltza betigau erdiyan.

Orren ingunian zein asi píkardiyan? líadirndi dagola gure goardiyan.

Asloa arkupian or dago dolare. arrantzarikan eztu egiten hatere.

Bermeoho jendia arrilnla gande. zutih ñola daguan geiago jan gal>e.

Errikotxiarenak, bost bertso sail osorik edo ia osorik iritxizaizkigu; eta beste bi saillen aipamena ere bai. bakoitzetik bertso pare banarekin.

Gaiak onako auek: lau, Orio, Antigua eta Igeldoko misioak. Beste bi, ezkontza galdutakoak. mutillak neskari jarriak. Ona oietako bi bertso: Egnn batez ni segara juando bazeukan itzegin naia, galdeln ziran: "Nun senti dczu neretzako senargaia?; Premia ere badakagu ta altegatuba gomia" Nih esan niyoii: "Gusto badezn emango dizm anata".

Gabriel Aresti olerkaria zanari asko gustatu zitzaizkon bertsoauek; eta mingaiña berotutakoan aundiak esaten zekiana zanez. batean onela zion: -Bermeoko astearen sail ori. Juan Ramón Jirnémez erdal olerkariaren "Platero y yo" baiña obea da.

Errikotxia au 1932an il zan.

Beraren semeak, Prantxisko Mari I.er-lxundik, sail batzuk baditujarriak. Oietako bat, baserritarren bizimoduari buruz. Ona bertsobat: Basarritako lan onek eztu barrenik eta goyikan, astia n gogor jarda nagatik. ezla izaten jayikaii: aslen bazera asko hezela arin libraln nayikan. ínbnsleriyak eztu egiten t.xekoirik el a heyikan.

Konsolalna ¡xir-irndiyan berialaxen zan jan-i. la esan ziran: "Ez diyol artzen prendarik anata orri: baña iñundikedo iñola al bazintezke clorri. uraxen baño nik neretzako naiago zindnzket zedorri".

Ala. tratabidean asi ziran. Haiña asarretu eta muti-

1 99,5 ABtNDUA Q ]

Errikotxiaren billoba bat ere. Frantzisko Arruti Lertxundi, bertsotan zekiana zan. 1966an Udarregiri omenaldia egin zitzaionean, onen argazkia iftundik ere arkituko ote zuten gogotik saiatu ziran emengo gazle batzuk; baiña alperrik, gero, dakizutenez, be-

raren marrazkia edo "caricatura" agertu bada ere.

Orduan Frantzisko onek. Udarregiren erretratua sei bertsotan egin zuan. Berak etzuan Udarregi ezagutu. Baiña norbaitek aren berrieman zion. Onela esaten dU:

goizian goizetik; etotri la osan ziran lenbiziko itzetik salbatuko naizela oraingo gaitzetik

"Eztaukat aztuba gorputza etzuala oso bajaba; naiz arte batzuk izan tenlia la altaba. flako samarra baño onda knidaiuba; buril zurituba. gutxi okertuba, kopel alaituba, masa gorrítuba...

Atnaika naigabetu alegratuba.

Ondo-ezik zegoan batean, etxean ezin etsirik, arditara Joan zan. Etzan itzuli. Atakeren batek eman eta ilda arkitu zuten. Ondoren, arrizko gurutze bat jarri zioten Bentatik Oriorako bide ertzean. Orain ogei ta amar urte zutiik zegoan; eta letrak. erdi borratuta bazeuden ere. irakurtzen ziran: "Emen iltzan Echeverría Francisco urriyaren 19an 1907an."

lila ondoren: Abarka oñJSetakoa etxian josiya, galtza pare ederra illun goiriya,ttantto tlmi ¡Mandara ízatez txuriya. geniko on batekin lolnba gerriya. blusa beliz berriya sorbaldan jarriya. txaleku lasaya. txapela aundiya...

Orduko egunetaho modan janlziya.

ITXASPE (INAZIO ANTONIO IZAGIRRE SARASUA) (18571932) Itxaspe Orioko baserri bal tía. Talaimendiren egalean, » itxasaldera dagoa ^^L na. Bertan "Itxaspe" B ^ / esaten zioten bert^Sfcs~-^ solaría izan zan. ^t~~-* ' Inazio Antonio Iza4P girre Sarasua zerit• * zan; eta Azpeitin ¿.. ¡aioa zan. 1857an.

BERTSOLARI Batean, Errikot- USURBILKO BARATZA xiak bertso-asiera an eman zion:

BENTA (FRANTZISKO ETXEBERRIA) (7-1907) Frrikotxiaren laguna zan Frantzisko Etxeberria bertsolaria. Benta izeneko etxian bizi zalako, izengoitiz "Benta" esaten zioten. Gaurko berri ez dakit; baiña orain ogei ta amar urte zutik zegoan, mendiz Oriotik Donosura goazela, gain batean.

Bere semeagatik onela kantatu zuan batean: Nere semiak andria laister biaromendu ekarri. eztiyei ezeradítzen baño alaxe diyet igatri; gazte tíñala amodiyua artu diyote alkarri, mandu onetan biziko danak zerhait biar du pozgani.

Inazio aa etxe aldera gaur ere ez dagojoanihan...

Fta Itxaspek erantzun: Etxera joanda esnia biltzen ez dadukagu lanikan. gure etxian allegatzen dek ganada Mase onikan, uzlarrirako ona izan buzan balere ez niau penikan.

Itxaspe ori parrandero samaría ornen zan; eta batean, Orioko Alberdineko tabernan, bertso au kantatu zuan:

Batean, gaixorik egon Derritan, medikuagatik onela kantatu zuan: Propiyo bal alera zan gure elxelik. bialduba nuan nik

Nere andre Luisa, deskalabralubti. gizna kaxkar bal bada beretzat arlaba. ona zubelakuau Ixarra gertaluba. ajolarik gabeko malaparlatuha.

Berak ori kantatu bai; baifáa baila bertan zeude-

1 9 9 5 ABENDUA E E I

\

nak buruz ¡kasi ere. Ondoren, berari kanlatu izan ornen zioten; baiña orduan gustatu ez. [txaspe au bi aldiz ezkondu zan. Baserria ntzi eta kalera aldatu ziran. Bat-batean il zan. Antilla deritzaion tokian, I932an.

baserrian jaio zan, 1880an. Ari omcnaldi bat egiteko egokiera orain amabost urte galdn zan. beraz.

Amazazpi urterekin sariketaren hatera azaldu ornen zan. Asko kantatu zuan Gtpuzkoako plazetan. Bere kantu-lagunak garai arlan ziran onenak izan zituan: Ernaniko Olegario, Prantzes-Txikiya, Nekazabal eta abar. Eta, batez ere, Pello Errota eta Txirrita.

Bertsolaritzaren kondairan oso ezagunak dirán bi argazki badiraGaztelu onenak. Batean Txirritarekin dago; bestean Txirrita eta Olegariorekin, Arraten, I915an, ¡ende bertsozalez inguratuta.

Ona bein, Zizurkillen, bertsotan ñola asi zan:

ITXASPE JOSÉ MARÍA lixaspe baserriak bi bizitza zituan. Bestean, Joxe Mari izenekobat bizi zan. ura ere bertsotan zekiana.

Bein batez, "Golua" cdo "Kolatxa" esaten dioten gaiiza zuten ardiak saldu zizkioten artzairen batí; cta unen izenean Joxe Mari orrek bertsoak jarri. Orra oietako bat:

Lengo jayian etorri nintzan, emen pasa del aslia, mundu guziyak ezagutzen ñau, ni naiz Gaztelu gaztia, Txirrita daukat aldamenian.

Pello Errota bestia. igualian naiago nuke oiekaurrena ostia.

Probatu ezdubenah onelako gaitzik, eziñ esan dezake gai onetan itzik nere ardiyetatik askotatik gutxik adituko dirah' kukuaren otsik, bildur naiz geldituko ote naizen utsik.

Bein onela jardun ziran Olegario eta Gaztelu, "Baserritarrak gera gu" kantuaren doiñuan. Batek: Sai badek ilanak malkaitzah, gallenak ela eskasak, kontrariyorih azaltzen bazak obe dek ela barba zak. heslela laimlza eska zak.

GAZTELUREN ANAIA (JOSE URKIA PORTU) (1873-1932)

lila besteak erantzun:

Bertsotan egiten zuana izan zan Gazteluren anai Joxe ere. San Jauan bezperan maiz ibili zan koplari.

Bein, Arizmendi baserrian, kopla au kantatu zuan:

Markatubakin auziya ez dago irabaziya; neroiii ere lanleri orlan ez naiz oraintxe asiya. betor nai cluen guziya!

Amairuan San Antoniyo, oitalabian San Juan, Jainkuak bestek apenas daki emen zer neshatx daguan.

Gaztelu etzan ezkondu, baiña andregaia izan omen zuan. eta balean onela kantatu zion:

Beste batean, Donostian, bertso au: Bertso bal hola hiél.

Kristoh berah barka, esklapmi la zapata, lióla la abarka, biboliñ tapandem, gltarra la arpa, zezena muturka la txerriya adarka, gaurjarri biar degu sekulako marka.

Aslelenian gobara ekarri asteartian fotzeko, asteazkenian, komeni bada. egualdi ona legortzeko; osteguna da siñaletuba berriz entregatutzeko, Kandelariyoz libre zerade nerekin pasiatzeko.

Baiña andregaiak utzi egin zuan Gaztelu, eta beste batekin ezkondu. Batean. Erniotik bueltan. Ituniozko bentan sartu zan Gaztelu. eta senar-emazte oiek antxe topo egin. Senarrari onela esan ornen zion: -Kantatzeko baimena emango al didazu?

Besteak baitz. Orduan Gazteluk. bere andregaia izandakoari begira:

GAZTELU (JUAN BAUTISTA URKIA PORTU) (1880-1934) Udarregi cta Gaztelu au dirá Usurbilko erriak eman tliiuan bertsolaririk aundienak. Aginagako Gaztelu

995

ABENDU

m

Esan zirazun nekazaritzan etzenduela etsiko, denda koxkor hat ipiñi eta ez otegiñan biziko; zazpi ministróle beartuta 're ez niñuzula utziko. kariñopiña artu zirazun baña denbora gutxiko.

oriyotarrai eulieiriia leu badirade egiñak. arrezkeroztik berak penatzen ditu ipurdiko miiiak.

Ara getariarrei zer esaten dien 1930ean: Airautzen partez alimentaba daukale lapa gordiña, t.xalupa azkar eramaleho ez da' ¡enero hikaña: gabian amets egiten dute hai ote dirán gu gaña, iruditzen zait ori.xen dala oieu ipurdiko miña.

Arek San Juan bezperan kantatutako kopla mordoa ere jaso aal izan gendun. Batean, 19l4eko gerra zeliillela. onela kantatu oinen z.ien ezkongai batzuei: l'akea laister eiten badute frantses, alemán, rusuak. oriyek biyak esposatzian gazteluk a ze bertsuak!

Neskazarraren erretratua onela egiten digu: Iru nohiyo izandu ditu urte ta enliren barraban. ejilanareu antzekua da sojsñfsian el a buA rrubau: ^^L pañuelo bal zakuW^ kizkua ibilitzen du bular ban, 4 la alpargata lela gabiak bíileiilziana modaUSURBILKO BERTSOLARI bau.

BARATZA ezta orlako gouadunikiin gipuzkua iugnriibau.

Beste au oso ezaguna da bertsozaleen artean, Jai gau hatean,batzuk anguletan ari zirala, Gazteki andik egokitu eta auxe kantatu zien: Jeudiak badaditka aberastu ¡uiia. angula arrapatzeatren nlzi clnle oia. olii santifikatzen nl dezutejaia?

Kiiltiin dezue baña utsik datar baia.

Baiña sar gaitezen aren bertso sailletan. Ezagutzen ditugunakamaika dira.

Oietako bost estropada-bertsoak clira. danak Orioko treiñeruaren akle. Gaztelu baserria, izan ere.

Orioko mugatik urbil dago, eta eginkizun askotara ara joaten zen guie bertsolari au. Beste bisail. ezkontza galdutako beitsoak. Beste lauak, bat ne.sk a zar batí; bigarrena, Orioko niisio batí; irugarrena, andregaiari; azkena, Al'rikan soldadu zegoan tagun bati.

I902eko estropadan, Ondarroa izan zan Orioko kontrariorik latzena. Eta aien diru-kontuak osogarbi eta errez egiten ditu Gazteluk:

Andregaiarena. berriz. oso bestelakoa da: Asko ez dira mandil ouetan zu bezin guslagarriyak.

Ule ederra buruan eta kolore zuri-gorriyak, gorputza guztiz egokiya la zuri-urdiñak begiyak; uere krislabak. oek siuislu zergatik dirán egiyak. ez du mirabe potitagorik iiiou inanlenlzen ogiyak.

Jende guztiyah badaki zerdan tilín iluten apastaba, oriyen boltsa betia aña izan biardu ustuba; amazazpi milla errialartu, sei milla pesia gastaba. txalopa ortako soziedadia laister tía aberastuba.

Ezkontza galdutako oielako balean, ona zer esaten díon nnilillak neskari. tratatzen astekoan: Erantzini niyon: "Lan ontarako oraindik nago gaztia, guie artian gerta liteke endredo edo nastia; etzait guslalzen ehlu baña leu j'rulak probalzeu aslia. alde hatera obeko degu orlako gauzak uztia. ahaso fraile joango naiz eta

Oria zerdion 1925ekoan: (Iriyokuak lana galanki aunen dirade egiñak, lantén txairak. ekartzen ditu alkar ikusi eziñak:

1 9 9 5 ABENDUA

ED

i dirá

bülatu zazu hesita".

Afrikan sokladu zegoan adiskidea Hernando Aranburu zan, Saikolakoa. Asiera onek eman zuan, Gazteluri lan bertso bialduz. Oietako bal auxe:

lu baserrian jaio zen

Zorionian sartu giñaden Afrikan, zorri la elt.xuuren eztakau paltlkan; babarronik ezlakau, ain gul.xi sopikan, sekulan ez den hele goraño tripulan, emen ez da arkitzen arroza besteikan.

Lenago ere bagiñakigun oso neskat.x filia zalá, gure Jaiiikuak urte askolan ondo konserba dezala.

Estrapada -bertsoak ere baditu: bat Orioko taldearen alde; eta bestea. Ondarrabikoaren alele.

Bere bertso-paperak berak saltzen zituan. Ala, bertsosaltzailleetan azkenetako bat izan zan. Nlk Tolosan ezagutu nuan, merkatu egun batz kale kantoi batean kantari. kanta-paperak eskuan sagai zituala. Bein, andik etorri eta bertsoak jarri zituan, ibillaldia kontatuz. Bertso batean onela zion:

Gazteluk zazpi bertsorekin erantzun, Hat auxe: Kintuak iñoiz permisuakin etortzen dita etxera, beren senide edoguraso maitiak bisilalzeru, deskutduan zu tamaña orretan portunatutzen bazera. itrik gabeko sagardúa ren [¡alian {zango etzera.

Leku txarrera ez nitzan Juan kanta-paperak saltzera.

Tolosa tc/ki ona zalá nlk leu e baniin aditzera. gezurra esanda ez nua iñor batere engañatzera. egun ederra pasatu eta etorri nitzan etxera.

PELLO SAIKOLA (PEDRO ARANBURU) ( 1 9 0 3 ? ) Fernando orren anai bat, jendeak "Pello Saikola" esaten ziona zan. 1903an. Saikola auzoan hizi izan zan. Aspaldian arenberririk ez daukat.

Aullk aura ere kantatzen zuan. Batean onela erantzun zion Gazteluk:

AXENTXIO TXANKA (ASENSIO ETXABE LERTXUNDI) (1890 1961)

Aizak. i. I'ello. Gazteluk orain emango dik leziyua, bertsoak ez dik irabazirik. hakarrik dek biziyua: iri're beli ikuslzen zuik orlaba afiziyua. ama alargaría mantendutzeko zer nolako ofiziyua!

Orion. San Martin ermitatik beeko kamiora bitartean, Txanka basaría dago. Angoa zan Axentxio Txanka bertso jartzaille saiatua.

Aita ere, Inazio Mari, bertsotan zekiana zuan.

Bein batez. San Juan bezperan, limosnarik ematen etzien etxekoandre bati onela kantatu zion: Gorostiyako erlzian. bella dugo aitzian-, ezkabi gaizto egingo al zan ere ipurdi bellzian!

San Juan bezperan koplari bezela ibilia zan Pello au ere. Batean onela kantatu zion neska batí: Xeskal.xa onek emulen dizkil makiñatxo bal inbiri. zeru goitikan etorritako aingerutxua diruri.

Semeak. Axentxiok, estropada bertsoak ditu asko. Adibidez, I952an Oriok irabazi zuanean, onela zion; Nolanaikua ez da izan añilen oriyotarren joera. lenago ere urte askolan onela ibüliyah geni: irabiziyak zenhal dilugun orain guaz esatera:

Otila ezkero igualtsu da la esango dizut zerorri: nobiyorikan falla badezu kuadrillu otilara elorri.

1 9 9 5 ABENDU

m

ogei eta bost kopa eder ta berroi ta amabi bandera.

Bestelako bertsoak ere baditii. Oietako batzuk, neska batek artzai bati despeira emandakoan jarriak: Berlsuak ja rritzeko arlu naupropriyo, andregaiak despeira eman ornen diyo: kopela beltza dauka, muturra seriyo-, motibua badauka, ezta misteriyo.

Beste batzuk, nagusi batek niorroi alper eta zurrutero bati jarriak. Adibidez: Etxera abitu ta nolako balantzak!

Cerrikua galduta arrastaka gallzak; loi-zuluan sartnta anketan lokatzak, diruak gastatuak, patrikarak utsak San Inazioren bizitza ere jarri zuan bertsotan.

Xenpelarrek baditu Pasaiko zezenari jarritako bertsoak. Plazatik iges egin zuan zezenari, alegia.

Gauza bera gertatu zanbein batez Orion. Eta Txankak andik artu zuan bertso egoki batzukjartzeko gaia: Lenbiziko zezena etzegon guxua, lau sattotan pasa du kale bat ostia; estazio aldera egin dupausua, furgoian espero zitn hide erosua, trenak eman dio an banderillazua.

Azkenik, badu beste sail bat bertsolariak eta eiztariak gai artuta.

Axentxio Txanpa au 1961an il zan. udazkenez, babarrun biltzera Joan eta soroan biotzekoa enianik.

Ikusten dezutenez, Donostitik Orioraftoko mendi orren bertsolaritza zer izan zan aditzera ematen jardun gera, laburki, ordea, itzaldi baten neurrietan errenditu bearrez.

Orko bertsolaritza eta beste Euskal Erriko ixkin askorenak berdintsuak dirá, batez ere Gipuzkoa alde ontan: aotik aorako bertsogintza, bertso-paperetakoa, bertsozale jendea, bertsolari izeneko giza-

1 995 ABENDUA £ H

ki berezi oiek, bertsoa dalata gertatzen diran pasadizoak...

Ori daña literatura da, aozko tradizioa edo erri literatura esan oi dana. Garai bateko euskaldunen edersenak itzaren bidez eman dituan frutu eta emaitzak ditugu. Denbora berean, euskera biziaren agerbiderik jatorrenak ere bai. Ori besterik ez balitz, altxor bat bezela gorde bear genduke.

Baiña bertsolariak ez digute bertso mundua bakarrik erakusten, Euskal-Erri osoa baizik. Gaur emen adierazi deguna begien aurrean jarriz, orain eun urteko Usurbil aldeko gaizartearen pelikula moduko bat ikusi degu. Zine baten antzera, gure aurrekoen ibillerak eta portaerak azaldu zaizkigu.

Ori, berriz, istoria edo kondaira da. Ez liburuak egin oidutenaren antzekoa, baiña bai egiazkoa eta benetakoa. Bertso mundua ezagutu bearra dauka, gure erria zer izan dan ikasi nai duanak.

Baiña bertsoa bizitzaren frutu eta agerbide bat zan. Geienetan, gertakizun batetik sortzen zana.

Bertsolariak etzuten bertsoa egiten diru-bidea zutelako, barruak eskatzen zielako baizik.

Gauzak aldatzen asiak ote diran pentsatzen det nik batzuetan. Bertsoa leen bizitza zana, ez ote zaigun ikuskizun edo sariketa USURBILKO BERTSOLARI BARATZA biurtzen ari. Leen ' ere bazan noski; baiña denbora berean ortik kanpora ere bazuen eginkizuna eta eragiña eguneroko bizitzan. Gaur, berriz, antzoki, irrati eta telebistan gordeleku bezelakobat billatu du, kaletik eta eguneroko jendearen artu-emanetatikalde egiñez. Ez det esan nai bertsolariak ortan kulpa dutenik.

Gaurko munduak dakarren aldakuntza da ori; eta bertsolariak gure esker ona merezi dute, beren doaiari zailtasun guzien kontra gogor eusten diotelako.

Berdintsu gertatzen ari da beste zenbait eremutan ere. Dantzak, garai batean, bizitzaren agerkizuna ziran; gaur, berriz, ikuskizuna.

Txistua eta trikitia, gure plazak dantzariez betetzen zituzten; gaur, gure ankak geklirik daudela entzuten ditugu, sariketa bat^edo antolatu dalako.

Gure kiroletan ere berdin. Sega, aizkora, idi-probak eta abar, eguneroko bizitza ziralako, kirol biurtu ziran.

Gaur eguneroko bizitza izateari utzi diote; baiña ikuskizun izaten jarraitzen dute.

Esan bezela, errurik ez dute ez bertsolariak, ez txistulariak, ez trikitilariak, ez kirolariak ere. Gaurko munduak milla aldaketa ditu, izan ere; eta guri ortik zerbait tokatzeaz ez degu arritu bear.

Datorrena datorrela, bertsolaritza beti ¡zango da gure erriaren ezaugarri eta aintzagarri bat; eta bertsolari baratza emankorraizan diran errientzat,

UDARRE ERRETO ILDOTIK i

-*

IKAREN Juan Mari Lekuona Udarregi, Usurbilgo bertsolaria, nahiz eta Atan j'aioa izan, adinez eta urtealdiz Xenpelarren eta Bilintxen garaikidea zen. Baina bertsogintzaz errenteriarra eta donostiarra erromantizismo garaikotzat jotzen ditugun bezala (1839-1876 urtealdikoak), usurbildarra pizkunde-aurre urrunekoa déla esan dezakegu (1876-1910 tartean), Pello Errota eta P.M. Otañorekin bateral.

Bestalde, Bilintx eta Xenpelar bertsolaritzaren berritzaile jotzen diren bezala, Udarregi tradiziozko bertsokeran dugu aipagarri. Eta usariozko bertsolaritza izanik ere bere ekarri nagusia, gauza berri bezala bizpahiru alderditan suposatzen dn aurrera-pausua: bederatzipuntuko bertso-moduluaren erabilera bultzatuz2; euskal kulturako aipamenak erabiliz, batez ere bertsolaritzei zegozkieuak: eta berri historiaganako sentiberatasuna et/iikizj.

Gehienean ohiko gaiak erabiliko ditu, eta teknika aldetik ez zaio hainbeste nabari garai hartan bertsolaritzak eginiko aurrerabiderik, batez ere P.M Otañoren ildotik. Baina bain zuzen honegatik beragatik, ohikotasun eta ahozkotasunagatik, egiten zaign erakargarri Juan José Alkainen bertsolana. Nahiko zaila egiten da bastera batean Udarregiren bertsogintzak (liten meritua zertan datzan zebazlea. Eupeteko bal da ikerlearentzat Udarregiren bertsozko arauketa etaprezeptiba finkatzen bastea. líala ere. eupetekoa eupeteko. oso garbi dagoena da. bailarako bertso-zerbitzua berak hete obi zite/a. maisutza bal egiten zttela orduko bertsolaritzan, fendearentzat atsegina zela eta baznela aitorpen bal. ohorezko itzal bal. ingurukoen artean eta harantzago ere bai.

Gehiago oraindik, gauregun ere bere memoria historikoari eusten zaiola, bere herria hunkitzeraíno. Eta xehetasun hauek guztiak tartean daudela, bultzaturik aurkitzen gara Udarregi azterlzera. harén arrakasta zertan datzan zehaztera. harén berlsolari baliahideak arakatzera. harén eskemak eta tropoak hildn. sailkaln eta ba/iozlalzera. zerbait fakingarri jasoko dugulakoan.

1. UDARREGIREN BERTSOGINTZA SAILEZ-SAIL Ahotik ahorako bertso solteak oraingoz alde hatera utzita, bertso-papcrcn arloan hauek izan dirá usurbildarren multzo eta sorta berezienak, gaien arabera: 1.1. Bertsolaricn aipamenak a. Abuztuaren 15eko bertso-saioa Donostian b. Azpeitiko premioa: Udarrcgik Pello Errotari c. Azpeitiko premioa: Udarregik Pellori d. Azpeitiko premioa: Udarregik Pellori eta lose Bernardori e. Azpeitiko premioa: Pellori eta honen semeari I. Bertsoiariak Zubietako oroipen-jaietan, Donostia erre ondoren. hiria lierreraikilzeko hartntako erabakia gogoratuz, Zubietan eginiko jaietan bertsolariek izan zuten partaidetza aipatzea.

1.2. Zelebrekeriak a. Bei baten gertaera b. Larre-beiena c. San Pedro egun batez d. Basteroneko ostatuan, Andoainen 1.3- Apostuak a. Pelota partidua b. klidema c. Astodemaren bertsoak 1.4. 1 rüjio/koak a. Hrlijio-tradizioa - Nobisimoak: "Zer gertatuko zaigun azkenean guri" - Agiografia: Santa Agedaren bizitza b. Erlijio-aktualitatea - Misioak: Usurbil 1. Usurbil 2. Igeldo - Peregrinazioa Erromara 1.5- Giza legea a. Peri egun bateko ondorenak b. Familia bateko sesioa 1.6. Bere buruari a. t rteak ngari b. I leriotza

l'darregiren bertsozko emaitza erlatiboki hain oparoa ez bada ere, bere murritzean oinarri enlaten digu ahozkotasnnetik bakarrik bizi den bertsolari balen norlasun poetiko-herrikoia ezagutzeko; goi mailako aipamenik ¡aso ez duen bailarako bertsolari batí arreta hartzeko, horrelako batek zer eniaien digun kontsideratzen dugula. Eta ikusteko ere bai nolakoa zen, bertsolari batek etxean, auzoan. herrian. parrokian eta beste herri-taldeetan eduki zuen harremanetik bakarrik —liburuekin ela paperekin zuzeneko menpetasunik eduki gabe—, eginiko bertsogintza.

Dena aziertzerik ez daukagunez, erakuskin bal egin behar-ta, lehenik Azpeitiko premiokoak aukeratzen ditugu, eta preseski lehenengo sailekoak.

Besteak beste, aipagarri baitira, bederatzi puntukoan moldaturik datozelako bertsook, ela honek

1 995

ABENDUAEH

eragin ezinukatua duelako euskal bertsogintzan.

Ondoren umorea daukagu aipagai, eta larre-beienak aukeratzen ditugu, pasarte zelebreak ezezik, etnograr'iako hainbat datu jakingarri datozelako bertso-saio honetan. Hirugarrenik, apostuen aipamenak daude, pelota partiduaren bertsoak (1862), Euskal Herri osoari dagozkionak. Laugarrenik erlijiozko bertsoak leudeke aukeragai. Hoberenak, ene gusturako, "nobisimoak" deitutako horiek genituzke, baina hain garbi ez dagoenez Udarregirenak direla, beste bat bereizteko asmoa hartu dugu: Santa Agedaren bizitza, hain zuzen. F.ta azkenik, Peri egun bateko ondorenak deituriko saioa, Ollokik, Manuel Sagardiak, Arratzain baserrian eginiko azioaz.

Espero dugunez, aukeratu ditugun sorta hauek eman dezakete argirik aski Udarregiren baliabide erretoriko-poetikoak finkatzeko, eta Usurbilgo bertsolariaren teknika, maila ela balioa gehiago zehazteko eta hobeto adierazteko4.

2. MET0D0L0GI OHARRA Erakuskin honetako bertso-sortak aztertzen hastean, azkar konturatzen da azterlaria eredu berezi baten aurrean aurkitzen déla. Ez da Bilintxen bertsoginza. irudimenez jantzia; ez tía P. M. Otañoren sentiberatasunekoa, euskara garbia bezain herrikoia erabiliz, ez da Iparragirre bezain unibertsala, beste herrialdetakoen antzekoa, orduko europarren erromantizismoak hunkitua.

Besterik da Udarregiren emaitza poetikoa. Ezertan nabarmentzen bada Udarregi, esaldietan da, sententzia moduko hizkerabide landu, tolestatu eta arrazoizkoan. Horregatik, usurbildarraren bertsogintza aztertzeko, metodorik egokiena iruditu zaigu esaldiak aztertzea, erretorikak eskaintzen dizkigun baliabideak erabiliz. aplikatuz. ikuskatuz.

Hori iruditu zaigu biderik erosoena Udarregiren bertsogintzak diluen trikimainak ezagutzeko. zehazteko, balioztatzeko. Eta horrelan ahaleginduko gara gaurko gaiaren erakusketa bat mamitzeko ela zuei eskaintzeko asmotan.

3. AZTERKETAREN EMAITZA ZEHATZAGOA: HIZTEGI ERRETORIKO BATEN ILDOTIK liertso-sorta guztiak arakatzen ez badira ere, erakuskin honek bidé ematen digu. ikus dezagun non dauden Udarregiren bertsogintzaren alde adierazgarrienak: zeinetan den ugari, zeinetan urri, zeinetan erakusten duen hutsune. Datu hauek preziagarriak izan daitezke beste bertsolari sonatuenekin konbaraketak egin ahal izateko. Eta hortik hurbil gaitezke Juan lose Alkainen bertsozko lanari buruz iritzi nahiko zehatza edukitzera.

• Antifrasia: 'Gizon balientia I naute eskojitu' (183, 1); 'aberastu bear du I modu o r r e t a n ' (186,6); 'ori da gazterikan I o n d o ikasiya' (190, 15); 'Errejimentu ona I juntatu zan laister' (161, 8). Ironia erabiliz.

• Dudazkoa: 'bere mantxak boia nai I zizkiran akaso' (189, 13); 'ez dakit eta nik ezin esan I zenbat sufritu zituan' (117. 2). Horrelako UDARREGI ERRETORIKAREN ILDOTIK scntcntzi figurak Imnkigarri erabili ohi dira.

• Epifonema: Oihu esaldi sententziduna, zerbait garrantzitsua esan ondoren eransten dena: 'edozein gauza libre I lotsatzen ez danak' i 184, 4); 'aberastu bear du I modu orretan' (186, 8); 'amaika duro eder I irabaziya' (190, 15); 'titulo eder ori I kontserba beza' (191. 17); 'Beti etzan atsegin I nere aurrian' (191, 18); ezagututzen gaitu I baju gaudena' ( 192, 19); bistan ganden guztiok I ikaratu gera' (64, 18). Sententzi figura dugu, hunkigarri, eragingani.

• Epitetoa: gizon balientia' (18,3. 1); 'bizirik dolorez, bajuba kolorez I eskasa balorez' (183, 2); 'triste Udarregi' (183, 3); 'komisiyo onak' (184, 4); 'guztizko pertsonak' (184, 4); 'listua izan da' (185, 5); 'gizon onratu batek I deitu baitzian' (187, 10); '¡uzgatzen zuten zein zan I balientia zana' (192, 19); 'ezagututzen gaitu I baju gaudena' (192, 19); 'lanian eziyak I nekoso biziyak I indar eskasiyak I modu itxusiyak' (192, 20); "gu diruz urriyak I bajutxo jarriyak I gande igarriyak' (193, 21); 'betizu arrapatzeko I nago gizon zarra' (103, 1); "koraje onian' (103. 5): 'guztizko pozian (104, 7 ) ; 'aziyo grandia' (104, 8); ni ez nai/. fortunoso I mundura jayua' (104, 9); zori gaiztoz sortu zan I konde arrayua" (104, 9); 'ganadu agurua I guretzat kaltian' (104. 10); txit neke aundiyan' (10=;. 1 i): 'Noizbait osatu zaizku I ganadu guziyak' ( 106, 19); 'modu itxusiyak' (106, 19): 1 darrei gaztiak (106, 20); deritzat tristiak' (106. 20); txit martirio bortitza' (117. l) ; dama eder bat' ( 1 18. 3); 'benebenetan triste zan' (118. 5); andre gaizto' (118, 6): penagarria billatu zuan I zakar artian zetzala' (119, 10); 'Alde guztitik puska ¡ario (120, 12)' Samaren gorputz ederra' (120. 12); 'bere koraje fuertian' (120. 13); kartzela illnn batían' ( 120. 13»; ereje majaderuak' (121. 16); arrisku aundiak dauzkagu' (121, 18); 'portun ona gugandik I beti apartian' (160, 1); izugarri tuerte' (16o. 2): oien atrebentziyak I itxusiyak dirá' (160. r); 'apetitu ona du" (161. 7); orrentzal onak dira I ¡enero guziyak' (161, 7); 'errejimentu ona 1 juntatu zan laiste' (161,-8); I España guztian' (59, 1); 'ezaguera ona, joera prontua' (61. 6); 'oiek onak ziran ta I bestiak obíak' (61. 9); ona da Bautista' (62, 10);

1 995

ABENDUACW

'berez trinketista' (62, 10); 'golpe egokia (62, 12); deskantsu txikia' (62, 12); 'Joakin sakalaria I pelotari fina' (62, 13); 'daude animoso' (63. 14); gusto arrituak' (64, 19); 'arriskatu dira I gizon korrituak' (64, 19); euskera klaruan' (64, 20). Izenlagunak era erretorikoan eta era poetikoan emanak, • Esaera zaharra: 'botata kunplitzen da I obligaziyua' (185, 6); 'ez berak dauzkan tatxak 1 bota besteri' (189, 14); 'Datozen kastiguai I bear zaie eldu' (105, 17): 'Borondaterik ez badaduka I mudatuko du biarrak' (120, 12). Jokabide etikoak estilo ohikoan bertsolariak sortuak edo ahoratuak.

• Etopeia: ohituren deskripzioa: 'Orren falta danak I edozein gauza libre I lotsatzen ez danak' (184, 4); 'berak artu prenda I publikora irtenda... I elzaizkio urritu neri emanda' (185, 5); 'Orren aziyua I ai zer leziyua ! Dala traiziyua I konparaziyua; I Judasek izan zuen I ofiziyua' (185. 6); artutzeko lari I berak gorde sarri I artu eta koni' (186, 8); gezurrak esan eta I egiyak ukatu I saltsa ezin bukatu I izketan nekatu' (188. 11); 'nik pakia desio I nere partetikan I asko kejatu gabe I asi zan platikan I illiak zutikan I bere gramatikan I oso gogotikan I sendo politikan I orri ajóla zaio guregatikan' (188, 12); 'kopak sarri jaso I zurrut kurioso I jarri animoso I ni ez nago gozo' (189. 13): jan edan lasa I egun onak pasa I ez dago eskasa I eman diyot traza' (191, 17); 'zakurrak irrintziyaz I guk ezin ixilldu I batí ezpañetatik an ziyoten eldu I ankaz gora botata I genduen uzkaldu'(104, 11): Ango ostalariak I baloriak diiu I ditu gutxitxorekin I dirua du bitu' (105, 16); 'paraje garestira I degu akuditu ! guie kuarto apurrak I luíste ziran aitu I Ataungo atso orrek I zikiatu gaitu'(ib. >; 'burni plantxa bi gori-goriak I galtzarpietan sartuta I ... I ezur guziak ego begitza I prentsa batían estufa' (119, 8); kristal-puska ta talaverakin 1 galtzara eragin zuan I larru gorrian. soka lepotik I ... arrastaka' (120. 11); Biok asi giñaden bultza edo tira ... I familia geiena I negarrez begira' ( 160, i>.

Sententzi figurak, gustagarri ezarriak.

• Ez aipatzea (praeteritio): aztu ez bazat saiatu biat I kontatzen ote ditudan' (117, 2). Sententzi figura erakargarria.

• Galderazkoa: errespetatu gabe I zerlako juan da?' (185. 5): zergatik juzgatu ñau I gezurtioso' (189. 1.3); 'zertan egingo zaio menospreziya?' ( 190.

15): 'Esanda ere norbaitek I sinistuko al du?' (105.

17): 'ereje oien krueldadia I zenbateraño ote da?'

(119. 9); niutilla. gisa ortan I zertan zabiltzate?'

(160. 3); 'nuil billatzeko beste I zortzi orrelako' (63, 17). Sententzi figura, hunkigarria.

• Hipérbole: zopa eta ura zen I gure alimentuba I amalauna errial I genduben kontuba'( 105. 15).

Tropo berezia. gauza denez gain areagotuz.

• Hitz jokoa: Martin Sagardia I askok kalte izan du I zure pikardia' (161. 6). Izenari hotsak ezarlzen dion izana, fiemen halabeharrez.

• Ironía: etzaizkio urritu I neri emanda ( 185, 5): 'orren aziyua, I ai zer leziyua' (185, 6); 'giza arte txarrera I ez nintzan etorri' (186, 7); ez gerade

metitu I enplio txarretan' ( 186, 8); 'aberastu bear du I modu orretan' ( I<S6, 8); 'Astiasuko erriko I Don Pedro Elizegi' ( 189, 14); 'ori da gazterikan I ondo ikasiya I berak markatu zuen I probintzi guziya' ( 100. 15); 'talentuba duenak I bear grandeza' < 191, I - ): 'beti artako dago I estu eia presa kantuz etxeratzen du I zenbait Interesa' (191, 17); 'zenbaitek adituta I egingo du larra' (103, 1); 'onekin alderdirik I ez du familiak' (103. 2); 'orrentzal onak dirá I genero guziak' (161. 7).

Tropoa, esaldien berezko esanahia aldacuz, kemenez eta duintasunez mintzatzeko egin ere.

• Konparaketa: 'konparaziyua: I Judasek izan zuen I ofiziyua' ( 185, 6); 'balazua bezain zuzen' ( 104, ~>; ola bezela egindu(a?) zuten I prentsa artatik atera' ( I 10. 9); 'gorputz guztia sendatu zion I lenago zuan bezela' (110. 10): 'iturriari bezela' (12(1. 14); 'fedeko gauza bezela' (121. 1~>: Sania Agedak boto firmia I guk alakua eztegu' (121.

18); 'diabruak aha' (00. 5); 'gizon balen diña' (02.

13): 'gaurko egunean asko gaudela I mudatzen errezaguak' ( 121. 16); 'onrak merezi ditu I Azpeitiko erriak I igual ango jende I rnaitagarriak' ( 193, 21). Antzekotasun erretorikoa.

• Kontrastea: (antitesia) 'D'Abadi ¡aun ori 1 frantzesa da berez I ni berriz española I pobria nerez' (183, 2): 'nago biklurretan I ori ¡ndarretan' (186, H): 'bazuen afana I klarna kanpana I berekin daukana 1 ni denbora juana' ( 102. 10); 'orra Udarregi zarrak I bertso herriak' ( 103. 21); 'gogor egiten niyon I gazte giñanian I obeditu diyogu I etsi degunian' ( loo. 10); 'orra arro banitzan I juiziyuan sariu' ( 103. 3>: 'egin nai izan ziotelarik I gaiztoak engañiyua I ez baizioten muda erazi I sekulan opiniyua' (118, 3); Jesukristori bere bizitza I kai agindua baiznan I erejiakin bai egitiaz I gustorik artzen etzuan' ( I 18. -i): 'atormentatu biarko zalá I haklin mudatzen ez baz.an' ( 1 18, 5); 'beste gizonik ez det biar da I Jesukristo da neria (118, 0): 'oraingoa gaklu dn I abilla da baña' (00. 5); 'zartuagatik dauka I gorputza sueltua' (01. 6); 'Askok espero zulen I Iranlzesa nagusi 1 bañan azpeitiarrak I dio irabazi' (03, 15): 'batzuak ez dirade I galtzak berrituak I beste asko badira I ondogeldiluak' (64, 19). Sententzi figura, erakustekoa.

• Mailakela: 'tentatu zai neri I Alkain Udarreki I egiyaz da ari I publikatu bedi' (189, 14); <)ick onak ziran la I bestiak obial' (01. 01; ez del esan biarrik I begira egon naiz-ta'(62, 10).

•- Metáfora; Klarua kanpana' ( 102. 10); Ni konfesatu naiz la I aditu bestiak' ( 106, 20); ' Zenbaiti

egin dio I sabeleko mina" (ikus metonimia).

• Metakela: 'bizirik dolorez I bajuba kolorez I eskasa balorez' (183. 2); 'gezurrak esan ela I egiyak ukatu I saltsa ezin bukatu I iz.kelan nekaiu I kasik da pekalu I ezin debekatu' (188. 11); 'etz.an ¡txusiya I daukat ikusiya I onrak mereziya I izan du graziya'(190, 15); 'teatro zarrian I ez leku txarrian I ¡ende asko unian I naiko bildurrian' (101. 18); 'Ez dadnzka gakkiak I besua ela bi.sla' (02. 10); 'sufritutzen lan da I txarra da demanda' (185. 5).

• Metonimia; 'ankak dantzatu ziran I aiek ikusi arle' (103. 0): 'zenbaiti egin dio I sabeleko mina' (02. 13); oiek eman dituzle 1 guslo arriliiak (Oí.

10); (ezezkoan) ez dan gauzik esalen I ez gera ari' (184, 3); 'nik orduban banuen I gizon baten lana' ( 102, 10). Tropo-era jakina.

• Oihu-esaklia; 'ai pentsamentu oiek I artu ez banilu! (183. 1); deskubrilu bedi' (184, 3); listua izan da! (185, 5); eizaizkiyo nrriiu I neri eman tía (185. 5). 'orren aziyua I ai zer leziyua' ( 185.

6); ibilli bear nuen I desonragarri' ( 180. 8); konizienlzia ondo 1 errejistratu ( 18". 0); Azpeitira Juan nintzan I ni zorigaitzian' (187, 10); askoz naiago unen I ez banu lopaln' ( 188. 1 I); 'ojala ez bagendun I iizik irukaiu' ( 188. I I ); 'orri ajóla diyo I guregatikan' 1188. 12); ez berak dauzkan tatxak I bota besteri'(189, 14);'Juan José Udarregi I galdu danian' (100. 10): titulu eder ori 1 konserba beza' (101. 17); Jaunari graziyak' (102. 20); 'zer une gorriyak' (103. i); 'orra Udarregi zarrak I bertso berriyak! (103. 21): 'ez ditugu iki^l I iru egunian' (103, 5); 'zer dibertsiyua' (104, 9); 'ez nintzan nai orduko araño iyua' < 104, 0); zori gaizloz sortu zan I konde arravua ( 104, 9); 'alegina egin gabez ezia ezer galdu' ( 104, I 1 ); ura sentimentua 1 nere biyotzian'(105, 13); ezurrak berarikan I elorriyak dirá' (105, 18): 'niakiña bal funtzio I gande ikusiyak' ( loo, 1')); 'ereje biotz gogorra! ( 120. 12); Sania Agedak kulparik gabe I orra zer paraderuak' ( 121. 10); gure lesnsek aren moduban I indarrez jantzi gaitzala' (121. 1~): bera jarriko al zagu' ( 121. 18): porlun ona gugandik I beti apailian ( loo. 1 ); pobriak altxatzeko 1 a zer aklerdia' ( l o l . 0): Jaunak izan dezala I miserikordia' (101. 0); 'irabazi duanak I aprobetxa beza' (00, 2); 'ez daduzka galduak I besua la bista' (02, 10); 'tamaña artako asko I nik ez del ikusi' (03.

15). oiek pelotariak I zaizkigu elorri' (03. 10); "kinize baiez plazako I oien ¡hilera' (64, 18); 'arrilu gailozle oien I abilidadiak' (01. 0). Sententzi figura, eragingarria.

• Otoitza (obseeralio): konheni bazan. aren clespeira I airen disponi zezala' ( 120. 14).

• Pertsonaiak: 'Gaintzako Kondia' (104, 8): Mateo Garmendia' ( 104, K). 18); lose Maria Azurza. I. Mizente Portu' (118. 3); 'Kinziano, Cataniako Gtiber nadore' ( 1 18. 3); Andre gaizloa' ( (118. 0). i 1 10.

7); Kristok San Pedro' ( l i o . 10); Udarrei zarrak (121. 18); 'Martin Sagardia' (101. 0); Ostolaza' ( 102. 24); Maleo l'rantzesa (pelolaria )' (00. 2 i: 'Mateo la Urtxalle I irundar batekin' ('Arrasko'. Han-

Udarregiren emaitza hain oparoa ez bada ere, oinarri ematen digu ahozkotasunetik bakarrik bizi den bertsolari baten nortasun poetikoherrikoia ezagutzeko.

1 995

ABENDU

ED

lista' 'Zirilo, Eskerra Joakin' (60. 4); Pello Erróla: Pello degu juez I n o n b r a t u a legez' (183. 2); 'D'Abadi'(183, 2); José B e r n a r d o ' (184. 3); 'Udarregi' (maiz): ñapar artzaitxo bat' ( 103, 6); Sania Ageda' (11". 1); Cataniako jijezak. gobernadoria' ( 118. 3-4). Protagonista herrikoiak, kroniketan eta agiografian.

• Sententzia entzungarria: 'batzuetan oñez ta I bestian kotxian I zorrikan utzi gabe I sartu naiz etxian1 ( 18", 10). Esanahi osoko sententzia.

• Sententzia hunkigarria: 'enferrnedade txarrak I bajatu gaitu'(183, 1);'sentidubak nai ditul I manifestatu' (187, 9); gizona zartzian I premiyuak atzian I au gogoratzian I pena biyotzian' ( 187, 10); bajn gaudenian I orgullo onian I larra aldamenian I Joan José Udarregi 1 galdu danian' (190, 16); zartzak azaltzen dito I aje guziyak' (192, 20).

Esanahi osoko sententziak, • Sententzi jakingarria; larre-ganaduakin I disgustua maiz-ta'; 'azienda gaiziua I gelditutzen gailzta'; 'neronek dakit ondo I probatua naiz-ta' (103, 4); 'sostantziyan bear tía I alako lanian' ( 103. 5); tabernaz aukerarik I ez dago mendian' (105, 14).

Esanahi osoko sententziak.

• Similiter cadens: 'artutzeko larri I berak gorde sarri I arto eta korri' (186, 7); 'zertako estutu? I Ez gera ajnstain I gezurra prestatu I dirna arrastatu' (187. 9) ; gizona zartzian I premiyuk atzian 1 ao gogoratzian \ bere biotzian' ( 187, 10); saltsa ezirj bukatu I izketan nekaoi I kasik da pekato I ezin debekato' (188. 11); zurrul kurioso I jarri animoso I ni ez nago gozo' (189, 13); 'teatro zarrian I ez leku txarrian I ¡ende asko urrian I naiko bildurrian I ... (191. 18); 'komeni ere bazan I ñola emen naguan I Udarregiren sermoya I orra non daguan' (64, 20). Antzekotasunez mamituriko sententziak, kasuen eta denboren bukaera berberez.

• Similiter desinens: lanian eziyak I nekoso biziyak I indar eskasiyak I modu itxusiyak' (192, 20).

Antzekotasunez mamituriko sententzia. hitzen amaiera berdinez.

• Toponimia: Arratzain deritzaion I baserri balian' (160, 1); Azpeitira dirate I bertsuetara deitu' (183. 1), (183, 2), (184, 4);'Usurbil'(188, 1 i >; Aralar (103. I); Zaldibiyan dauzkagu I bi sozionista' (103. t); Ataun akiera' (104. ')); Alaungo Aia' (IOS. 14): Naparruako Etxarrin' (IOS. I~); 'Artikula' (IOS. 18); 'Catania' (118. 3-4); Donostia' (59, 1); España' (59, I) Lekuaren dimentsioa bertsogintzari eransten dioten izenak.

• Uzkunde (concessio): D'Abadik premiyua I eman arren orri' (186. 7); oso trebia dago I kan-

995 ABENDUACn

tuzko lanian. I orrelako gutxi da I gaurko egunian' (190, 16); 'Pellorekin ere bai I patxara ederrian I allegatu ezkero I egiñ biarrian' (191, 18); 'Pello degu juez I nonbratua legez I ni utsik geldituba I portatu gabez' (183, 2); 'oiek guziak eginda ere I mudantzarikan etzuan' (120. 11).

Sententzi figura, erakusgarria.

• Zalantza (sustentatio): 'ala dirá sonak' (184, i>.

Sententzi figura, erakusgarri.

• Zuzendura (correctio): ez dala zorretan I dabil gezurretan' (186. 8). Sententzi figura, erakusgarri.

4. AZTERKETAREN EMAITZA 0R0K0RRAK 4.1. Lehenik hitzen figurak daode. hitzen eskeni.ik: hau da. esaldia eraikitzekotan hitzak sarlzeko eta dinamizatzeko era. Hitzen errepikari eta kokapenari dagokio, esaldiari grazia berezia emanez. déla hasieran. déla erdian, déla bukaeran.

Edota hitzak ezabatzeari, edo hitzak antzekotasunagatik erabiltzeari eta tartean sartzeari.

Honetan guztian, nahiko urria da Udarregiren azterketak agertzen diguna, Oso gogokoa du, ez gehiegi. hitzen esanahia mailakatzea: edota, antzekotasunez hitzak errenko ematea, batez ere, bederatzi puntuko bertsoak hala eskaizen dionean. Antzekotasona oso berea du Udarregik, edozein bertsolarik bezalatso. batez ere bertsoaren egiturak horretara daramanean.

4.2. Bigarren, askoz ere ugariagoak dirá senlentzien figurak. erakusteko aipatzen direnak. edo atsegina sortzeko direnak. edo hunkigarri gertalzeii direnak. Esan daiteke. esaldia gertatzen déla aintzindaria. protagonista; eta esaldiak erabiltzeko jokoan dagoela mintzakli arunta baino gorakoko egokitasona.

4.2.1.

ERAKUSTEKO

EGOKI

DIKIN

SENTENT-

ZI FIGURAR Udarregiren bertsogintzan kontrasiea edo antitesu dirá erabihenak D Abadi jiun orí I hanizesa da berez I ni berriz española I I pobria nerez' (183.

2). (D'Abadi-frantzesa-jauna; ni-española-pobria).

Maila apalagoan, baina oso berea duelarik I'darregik: uzkunde (concessio) deitzen zaiona da. segurantzia bat agertuz; D'Abadik premiyua I eman arren orri' (186. 7).

Erakusteko diren gainerako ligurei ez die erabilgarritasun handirik aitortzen Udarregiren bertsoginlzak. í.2.2.

ATSEGINGARRI

DIREN

SENTENTZI

I I•.I -

RAK

Ez tía hain ugaria sail honetan Udarregi bailan bilduriko uzta erretorikoa. Ez da zurikeria zale Pello Errolari zuzenduriko saioetan; eta aurki daitezke apostrofe ugari, besie perlsona bati zuzendutako mintzaldietan. Atsegina enlate honetan,

beste bertsolari gehienek bczalat.su, oso maitea du gauzak ikusteko nioduan deskribatzea, xehelasun handiz jokatuz (hipotyposis deitzen zaion figura erabiliz eta markatuz t*ta zehazketa berezia eginez). 'Asko kejatu gabe I asi zan platikan 1 illiak zutikan I bere gramatikan I oso gogotikan I sendo politikan' (188, 12), Pello Errotaz esana.

-1.2.3.

11 11 N K I 11 A I! U I

]) 1 H i: N

aren zuzeneko eraginik beste bi hauek duten bezala.

Baina oso garrantzizkoa eta ugaria du beste tropo hau: ironiarena. Ironía eraskolara harturik, antifrasiatik hasiz. ezezkoan doazen esaldi tinekin ¡arraituz, eta beste figura askori lotzen zaiola. Bertsolariekin bezala, eta herri poesiarekin ere bai, ironia da troporik erabilienetarikoa, nahiz eta hemen sententzien bidez lortua eta bideratua izan gehienetan.

- 'Etzaizkio unitu I neri emanda' (185, 5) (Ironía, ezezkoan) - gizon balientia I naule eskojitu' (183, 1) (Ironía, antifrasia sartuz) - ' I Astiasuko erriko I Don Pedro Elizegi'(189, 14) (Titulua etsaiari) - 'Beti artako dago I estu eta presa I kantuz etxeratzen du I zenbait interesa' (191, 12). Ibilaldien irakurkera intentzioduna.

Hiperbolea ere. Txirritak hain maitea zuena, espantuzko gehiegikeriak aipatzea, bakan erabiltzen du usurbildarrak, eta hori zelebrekerietan, irri eragiteko gaietan.

- Zopa eta tira I guie alimentuba I araalauna errial I genduben kontua' (IOS, 15). Irri egiteko bertso-saioan, bazkari guztia adina kobratu ziela zopa.

Gainbegiratu honen ondorio bezala esan tlezakegu. nolatsukoa den Udarregiren erabilera usariozko espresioari dagokionetan. C Bousoño poeta eta literatur teorizatzaile ezagunak. esaten digu, usariozko espresaera lau forma hauetan biltzen dela: 1) kontrastean; 2) progresioan; 3) ironian. eta 4) errepikatzeanS Bousoñok eginiko laburbiltze honek badu antzik eta badu desberdintasunik usurbildarraren espresioarekin erkatzen badugu.

Oso bat dator, garrantzian eta erabileran, bi espresio forma hauekin, kontrastearekin eta ironiarekin. Eta maila apalagoan beste biekin. progresioarekin eta errepikatzearekin. Bertsolari tradiziozkoetan, errepikak badu zailtasunik: batetik, potoarena, estrofa beraren barman hitz bat betelanez errepikatzerik ez baitago intentzio poetikoz ez bada; bestetik. baliabide honen kontzientziarik eza. ñola eta zergatik egin ohi den ez jakitea, edo artifizialegia iruditzea. Dena den, Udarregirentzat, kontrastearekin eta ironiarekin hatera, garrantzizkoak dirá epitetoak. etopeia eta oihu-esaldiak.

Beraz, esan daiteke tradizioko espresio poetikoa landu duela batez ere l'darregik. bereizkunka nagusiak direlarik, zenbait gatizetan Bousoñoren ikuspegitik urruntzea, eta lantzea ohituren deskripzioak. atribuziozko izen-lagunak eta entzuleei eginiko dei jalgiak, dei ozenak.

SENTENTZI

I- I <; 11 U A K

Bihotza ukitzcko hizkuntz erabilera hauek, ugarienak direla csan behar Udarregiren bertsogintzan. Figura guztietan oparoenak oihu-esaldiak datoz. Gero galderazko esaldiak ere nahiko ugariak ditu, entzulegoa ukituz. Juan José Alkaini dagokionez, epifonemak leudeke aipatu beharrak, oihu-esaldiko eittea duten esaldiez amaitzen baitira askotan estrofak edo bertsoak. Maila apalagoan datoz beste hauek: dudazko esaldi edota eskabidezkoak, (otoitzezkoak), edota madarikaziozkoak.

I lona zenbait adibide: - 'Ai pentsamentu oiek I artu ez banitu" (183, D(Oihu-esaldia) - 'errespetatu gabe I zertako Joan da?' (Galderaz.koa) - 'Amaika duro eder I irabaziya!' (Epifonema) - 'Bere mantxak bota nai I zizkiran aka.so' (189, 13) (Dudazkoa).

- 'Konbeni bazan, aren despeira I airen disponi zezala' ( 120 14) (Otoitzezkoa) Madarikaziozkorik ez diol aurkitu. Kta egoki dator hori Udarregiren gizatasunarekin, gizon paketsu eta gozoarekin.

Ulergarri da sail honetakoak izatea Udarregiren fígurarik aipagarrienak, erabilienak ere berauek direnez bertsolarien ahozko sisteman, 4.3- Hirugarren, gehienean maila apalagoan, tropoak dita aipatu beharrak, gure azterketa honetan. Beste xehetasunetan sartu gabe, hemen eta gaur ulertzen dugu, hitzak edota esaldiak beren esanahia zuzenekoa galtzen duela, eta beste esanahi balera aldatzen dela; hori bai, esateko indarraren eta duintasunaren amorez, Udarregiren bertsogintzaren azterketako emaitza nagusiak finkatzerakoan, zera esan daiteke oro liar: metaforak badituela. baina gutxi, oso gutxi.

Bilintxekin edo gaurko zenbait ¡oerekin konparatuta. Bestalde, ez du P.M. Otañok hain bereak zituen alegoriarik, beste tradizio batekoa dela agertti/. eta markatuz. Udarregik ez du idatzizko estilo-

Bihotza ukitzeko hizkuntz erabilera hauek, ugarienak direla esan behar Udarregiren bertsogintzan. Figura guztietan oparoenak oihuesaldiak datoz.

1 9 9 5 ABENDU

5. ONDORIO ZABALAK Denetara 21 bertso-sorta badira lldarregirenak, guk 4 bakarrik arakatu ditugu hemen. Horregatik erakuskin baten balioa ilu gure emaitzak, ez

m

erabatekoa. Hala ere, usté dugu erakus-aukera honek eskaintzen digula i k u s p e g i bat n a h i k o jakingarria, Udarregiren bertsogintzaren balio literarioak zein eta nolakoak izan ziren neurri batean ezagutzeko, neurri nahiko fidagarrian esan daiteke gainera.

Baliabideon bilketak eta sailkapenak 31 fiUDARREGI ERRETORIKAREN ILDOTIK guren hiztegi bat cnian digu. Beronetan ikus daitezke. gainbegiratu batean, zein hitz diren adibide askokoak, zein gutxikoak. zein erdiparekoak. Eta ikus daiteke. baita ere, non dauden hutsune nabarienak usurbiltarraren estiloa ongien ispilatzen dutenak. Eta datuotan oinarritzen gara Udarregiren bertsogintza nolakoa zen zehazteko, eta beste bertsolariekin konparaketak egin ahai izateko.

5.1 Urria déla esan dugu L'darregi hitzen figuretan, esaldiak liitz berekin hasiz, bukatuz, esaldi erdian jokatuz. Ez hala E.M. Otañorenean, Txirritarenean, Basarrirenean, hauetan hitzezko edergailu jakina denez aforismoen erabilera, eta berdin hitz ¡akinen errepikatze intentzioduna bertso-Ierroen barruan. Hori bai, berdintsuak dita bertsolariak, l'darregi barne, hitzen hoskidetasuna bilatzean, edota mintzaldiaren zatiak modu berean bukatzean. Hitzen erabileran erretorika eitte arinagoa nabari zaio Udarregiri beste bertsolari horiekin konparatzean.

5.2. Sententzien figuretan ugariagoa dela esan dugu Udarregiren ekarria hitzezkoetan baino. F.ta herri-espresioetan bereziki kontrastean eta ¡román esenplu anitz erabiltzen ditu, epitetoen erabilera ere o.so tradiziozkoa eta herrikoia zaiolarik eskuarki. Eta berdin etopeia bezalako figura, edota oihu-e.saldiak, herri poetikaren barruan, batez ere diskurtsu poetikoaren azkenean doan epifonema iduria oihu horrek hartzen duenean.

5.3. Tropoen erabileran ikusten da hutsunerik nabariena Udarregiren bert.sogintzan. Bertsolari batí bestela ezin gertatu zaionez, oso leku zállala enlaten dio ironiari. Baina oso apala du irudien erabilkera, sinalagarri gertatzeraino, Kontaahalak dirá metalorak, konparazioak. Ez dago alegoría landurik. Eta hiperbolea oso ezaguna bada ere oro liar bertso ozpinetan. o.so arraroa da Udarregiren erakuskin honetan.

Ezer bada Bilintxen bertsogintza, irudien erabilkera da, dela metáfora moduan, dela konparaketak eginez. Bilintxek irudien bidez agertuko dizki-

1 995

ABENDUAETI

gu damaren dohain fisikoak. maitemint/earen diztira eta beroa, eta haserreen eta pozen bizikizuna.

Otañoren kasuan, berriz. aipagarriak gertatzen dirá bere alegoría luze eta hunkigarriak, hala ñola 'Onbua' izenekoa, "Usoa'. Zazpiak bat' eta beste zenbait poemetan. Eta aipatu nahi nuke Txirritaren bertsokera, batez ere hiperboleak erabiltzeko orduan. bere zelebrekeriak kontatuz, galz larriko umorea eskaintzen digtinean, hala ñola Txirritaren testamentua' deituriko bertso-liburuan datozen piezak, besteak beste.

Gutxiago landua du Udarregik tropoen mundua, alderdi poetiko berriagotik askoz ere gutxiago eskaintzen duela. Horregalik, beronen bertsogintza balioztatu nahi bada, ezinbestekoa da sen tentzien erabilera azpimarratzea. Ezer bada-ta. esaera zaharren estiloa da bereziki usurbiltarraren estiloa: arrazoizkoa, ongi tailatua, sakona. argia eta akordatzeko erraza. Eta estrofagintza ere. esaldi zizelkatuak ongi pilatzean dago bere teknika eta bere bertso-legea, beste zangalalraurik gabe, esaldi estratoak pilatzen direla elkarren gainean, azkena gidari.

5.4. Udarregiren bertsogintza balioztatzean. gogoan hartzekoa da zer den eskaintzen dueña eta zer den enlaten ez dueña eta eman ere ez dezakeena.

Ahozkotasunetik bizi dena. idalzizko estiloarekin zuzeneko harremanik eduki gabe bizi izan da.

Oso kontuan hartzekoa, baita ere, XIX. mendean bukatzen duela bere bertso-lana, bertsolaria bailaratik kanpo ateratzen hasia zelarik iadanik eta euskalgintzak indar berriagoak hartzen zituen garaietan. Baina oraindik bailarako bertsolaritzak agintzen zuen denboretan eginiko langintza da berea. Horregalik, ikuspegi honen barruan. bertsolari herritarra aipatzen dugu, bertsolari trebea sententzietan, ez hainbeste tropoen erabileran.

Goi mailako hizkera, herriari erakusteko, herria gozatzeko eta herriari eragiteko sortua.

Hauxe aztertzea zen gure asmoa, eta hauxe egindako azterketen emaitza. Udarregiren omenez egina, zuei eskaintzen dizuetegun uzta. l'robelxugarri gerta dakiola omentzen dugun berlsolariari.

Eta zeharka lagungarri herriko talde arduradunari, mendemugako ekintzak antolatzean egindako asmoei hobeto erantzun diezaieten. Eta az.ken batean ikuspegi berriago bat, gaurkoratuago bat izan dezala euskal bertsozaleak Udarregiren mendemuga deia-eta.B 1J.M. LEKVONA, Abozko euskal literatura, Brein, /)«»(« lia. I<)H2. 112-118 or.

2 A. /.AVAIA. I ¡larregi bertsolaria. Auspoa", 56 ;., 2. argitalpena, Oiartzun, 1994.

3J.M. LEKVONA ib.. 208 tn: i Erabili dugun Harria, A. ZAVAIAren aipatu Uburua dugu lita zitak aipatzekoan, bonela egiten dugu: lehen zenbakiah orrialdea adicrazhni da. bigarrenak bemengo estrofa 5 C. BOUSOÑO, Teoría de la expresión poética, "Gredas", Madrid. /976, 21. 575-597or.

UDARREQ ETA BERTSO DOINUAK Juanito Dorronsoro

GAIA KOKATU ASMOZ

U

darregiren bertsoz guregana

heldu

diren

bertso

doinuez

ihardungo

tsotariak

noski

bertso

doinuak

re popularretaz bera, bertso

dugu.

ez ditu

Berberak

astnatu eta sor-

tu, kasu oso jakin bu, eta herriak

jantzita

batzuek

sal-

darabilzkian

ai-

baliatu izan da doinuak

an herri doinu

orokorre-

baitira.

/.cr esan ntibi <lii horrek? Herriah, fende multzoah ez dezake noski sortu. Norbait izan da melodía bakoitzaren sortzaiíe baina musihari hura ezkutuan gelditu zaign ia beti eta herriak poliki poliki bere egin du doinua, askotan aldakuntza zenbail jasan ondoren. Era bonetako prozesua entinan du gure musika popularraren sotrera eta zabaldundeak. Hórrela nolabait ere funtzionain du doinu munduak; artista anonimoen aireak erablli ditu euskal herriak mendetan zehar bere sentimendu, ideia eta bihozkadak kanporatzeko. Edonork erabili dezake beraz, herriaren ondasun izanik, morena ez eta guztiona baita. Ondorioz doinu

ezkutu; egin du doinua.

poliki poliki b

1 •>•>', ABl N1HJA

E l

berbera bertso ezberdinez jantziko

da

historian

Mutil zaharren izeneko bertsoz ere ezaguna den doinuaren aldaki alegia. Egitura aldetik. A-A-B-A delarik. bi osagaiz bakarrik egina dator. Izenburu berdineko beste bi doinuak hau baino aberatsagoak dirá.

zi'bar.

Baina orain, gure herri musikaren baso oparo aberats hori jaso, izendatu eta sailkatzeko ordua heldu zaigunean, nahasketa izugarrian eroriko ez baldin baginen, doinu bakoitza bertso zehatzarekin zegoen lotu beliarra eta hórrela, orokorrean, esan genezake ezagutzen dugtin bertso zaharrenarekin lotu dugula. Bertso doinua zein bertsolariren bertsoz jantzirik gureganatu zaigun ari garene/. hemen aztertzen, gutako nork ez du bertsolari jakin batekin lotzen adibidez. Betroiarena, Ia gureak egin du, Joana Bixenta Olabe, Kgunsentiarena edota Naufragoaren doinua aipatzerakoan?

Hemen orain Udarregiren bertsoz etorri zaizkigun doinuez ari gara. Lau bertso doinu dirá guzlira: bi zortziko txiki ela bi hamarreko txiki.

Izenburu Kauek dituzte: Astearte eguna 1. Idropesiek dauzkat III, Paratu behar ditut eta Udarregi Juan da.

3. PARATU BEHAR DITUT Aita Donostiak Arraiotz herrian jaso zituen bertso hauek Sunbilako Kapote izeneko bertsolariarenak direlakoan 1911. urtean eta doinua argilaratua izan da. harén E.E.S. kantutegian. Gure llerria izeneko aldizkarian 1932 urtean eta orain plazaratu berri den Cancionero Vasco delakoan.

Paratzera nuaye izenburuz Aita Donostiak han eta hemen, Arraiotz. Elizondo, Sara eta abarretan bertso paper ela doinu ugari jaso zituen. Bertso hauek A. Zabalak Udarregiren liburuan argitaratu zituen zalantza batzuekin, baina nik usté naparra déla bertso hauen egilea Aita Donostiari jarraiki eta hangotzat daukat beraz doinua ere.

4. UDARREGI JUAN DA. Mateo Landa Jaunak, Udarregiren bilobak kantatu ornen zion Aita Zabalari doinu hau I,arre beien bertsoekin, ela honek ohi zuen eran. Anbrosio Zatarainek solfeo?, idatzi ondoren argitaratu Auspoa sailean.

1 . ASTEARTE EGUNA I. Asto demarenak izena ere badarama doinuak.

Igeldoko asto demaren bertsoak kantatu zizkion Fabián Loidi Jaunak. Igeldoko parrokoak, Antonio Zabalari eta honek argitaratu Auspoa saileko Udarregiren liburuan.

Bertsotan izeneko liburuan jaso nuen Asto demaren bertsoak izenburuarekin doinuen saileko 7. zenbakian eta Axentxio Elustondo jaunak, Usurbilgo parroko zela, kantaturik plazaratu genuen Bertsotan izeneko kasctean.

Doinu interesgarria deritzait. Etena garbi markatzen du 7/6; egitura aldetik lau puntu-doinuak desberdinak ditu. 2.a eta 4.a antzekoak badira ere: badute grazia puntu haseratako tresillo edo hirukotxo horiek. Bertsolariek geroztik ez dute behin ere erabili, nik dakidala behintzat, eta beraz doinu hau halabeharrez oso lotua ageri zaigu Udarregirekin. Baina badu aldaki bat, Gipuzkoan gutxienez oso ezaguna, Astearte eguna II izenburuz jaso d u d a n a Bertso Doinutegian.

Arrantzalea naiz ta delako bertsoz kantatu olii da. Honek hirukotxorik ez edukitzeaz gain, 1-2 puntu-doinuen errepikapen soilak dirá 5-4 puntu-doinuak eta beraz esan genezake musika aldetik beslea baino pobrexeagoa déla.

Hamarreko (xikia: tonu minorrean; egituraz A+B+D+A+B. Ez da sarlu gaurko bertso iiiunduan. Udarregirekin oso lotua geldituko tía beraz eta izena ere halaxe du hain zuzen hórrela basten delako lehen bertsoa.

0ND0RI0 GISAN Bi doinu ditugu batez ere Udarregiren bertso ela ez beste inorenez etorri zaizkigunak. bala H. txikia Astearte eguna izenez eta 10. txikia beslea Udarregi Juan da. Doinu egokiak biak ere, lehenbizikoa nabarmenduko nuke, eta beste inork erabili gabeak. Ilorrek esan nahi du Udarregik bertso horiek ez balitu egin seguruena doinuok galdu egingo zirela betiko. Ez dirá noski Udarregik sortuak izango baina .. liaren omenezko ekitaldi honelan bertsolari ela bertsozaleok badakizue hortxe zain dauzkazuela doin u o k . orain arte Juan José zenaren bertsoz bakarrik heldu zaizkigunok, agían biliar zuen bertsoz ere ezagunak izan d a i t e z k e nak g u r e kultur munduan. Gonbidapen h a u x e guzlioi luzatuz bukatzen dut.B

2. IDROPESIEK DAUZKAT III. Antonio Zabala Jaunak Idi demaren bertsoak izenez Usurbilgo Manuel Urruzmendi jaunarengandik jasotako doinu hau. lehenago Aita Donostiak jasotako doinu zaharragoaren aldaki gisan dakart. Aita Donostiak Nafarroako Oskoz herrian Txabolategiren bertso historikoz jaso eta bere Euskal Eres Sorta kantutegian argitaratu zuen eta baita Pedro Santa Kruz berlsolariaren

1 9 9 5 ABENDUA

^

"I Ida rreg i berts< >la riak etzekien erderaz mintzatzen, baina hala ere adera asko zekien" (G.Aresti)

K

I B I D E A 1. Sarrera 2. Udarregik "bakarrik" erabilitako "erdarakadak" 2.1. Puntuari lotuak 2.2. Diskurtsoari lotuak (Esaldiaren barruan kokatuak) 2.3. Zenbait hitzen azterketa 2.3.1 Izenak (-ziyua/-mentuba) 2.3.2 Izenondoak (-oso) 2.4 Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakadei buruz 3. Udarregiren beste "erdarakadak" 3.1. Puntuari lotuak 3.2. Diskurtsoari lotuak 4. Irakurketa orokorra 5. Bertso-sailen kodeak 6. Agerraldi mailari buruko azalpenak hitzez hitz(OEH)/ "Erdarakadak" zerrenda osoa.

7. Bibliograf铆a

Koro Segur贸la

UDARREQ ERDARAK

REN NDAK

S ARRER A

Udarregi bertsolariaren mendeurrena ospatzen dugula eta, bcre omenean burutu diren azterlanen artcan dugu h o n o k o hau: Udarregiren crdarakadak hain zuzen ere. Mendeurrena ait/akit/at harturik parada egokia dugu bada, gure herritar bertsolariaren bertsogintza errotik ezagut dezagun.

Azterlan honi zuzenean dagokion aitzakia dugu I.Eizmendi "Basarri"ren aipamena, bere auzoko aitona batí ent/.undakoaren berri emanez, aztergaiaren niamiaz jabetzeko: "Amar bat urte genitunerako, egundoko zalctasuna sortu zitzaigun bertsotarako. 'Udarregi-k' eta 'Pello Errota-k' alkarri jarritako bertsoak entzutea izaten zan gozamenik aundiñetako bal guretzat.

Auz.oan ba-gendun larogei urtez goitik z.egon aitona bat. 'Udarregi-ñ' bertso danak zekizkiñ, eta asko erregutu gabe kama oi zitun, /Besteak eztituk 'Udarregirengana' urreratzen -esan <>i zun-; 'Udarregik' erdera anndia zeukak, eta gañontzekoak ezjakiñak dituk/.

Argumentu parregarria irudiiz.cn zaigu gure egunetarako, baña orain berrogei urte era ontan pentsatzen zulen euskaldun aitonak.'Eskojitu', 'prebenitu', 'uniiu'. 'suponitu' ta olamoduzko bukaera asko erabiltzen z.itun usurbiklar bertsolariak, eta argalik zeukaten besterik ez bezelako jakint.sutzat bertsolari barmtian" 1 .

Horra hor liada, lan honen ¡cede eta abiapuntu izan dena. "Basarri"k berak dioen bezala, "doñu taburrean, saill ixikian. itz gutxitan asko esatean dago bertsolariaren grazi ta meritua...". "lldarregik erdera anndia zeukak, ota gañontzekoak ezjakiñak dituk" zioen "Iiasarri"n auzoko aitonak. lliiz hauen ¡nguruan, harridura jakinmin bihurturik, galdera batz.uk sortzen zaizkigu: "erdara handia" ote /uen guie Udarregik?, zein dirá ordea euskal liitzak edota zer da erdarakada"?, zein. ñola... erabiltzen ili111?. Udarregi "bakarrik" al genuen horien erabiltz.aile?... Bakoitzak bere nortasuna du, bere garaian bizi da eta giro bati loturik dago; ez ote da Udarregiren hizkera bada, garai, giroaren lekuko izanen?, zergatik ez bada Txirrita edo Pello Errotaren "erdarakadak"?...

Galdera horiek erantzuten saiauko gara bada, ahal den heinean behintzat lanean zehar lita ondorioz, ¡asotako enuñt/.en ondotik, Udarregiren erdarakaden berri zabalagoa emateaz gain. horien egitekoa argitzera hurbildu nahi genuke.

Jakina, mugarria Udarregirengan ipini dugu. akle batetik esan bezala. gure herritar bertsolariaren omenean ai i garelako eta bestetik, "Basarri"ren auzoko ailonaren hitz.ek susmo baten atarían jartzen gaituztelako. lian da, garai harlako usiean, Udarregi goraipatua zen "erdararen" erabileragatik, Aipamen honek Udarregiren erdarakadei buruz hilzegitera eramaten gaitu. ez ordea bere bertsogintza sakonetik aztertu gabe; ezla bere garaikoen berri izan gabe ere. Honek beraz, gutxienik bailarako beste bertsolari bal azlert/cra bullzatzen gaitu, honek osatuko bailuke Udarregiren garaiko eta bailara honetako euskararen lekukotasuna. Illa ondorioz. Udarregi bailaran ere berezia zen ala ez zchaztuko. Azterkcla zabalago baten beharra ikusten badul ere. eskatu zaigun lan motak baldintzaturik, oraingoz bada. Udarregiren bertsoginizaz bakarrik arituko gara, llalaz guztiz. aurrerago zchatzago azalduko badul ere. garaiko bertsolari bakar balzuk arakatu ondoren. horien lekukotasunak -maila handi zein t.xikiagoan- izango ditugu lanean zehar.

Heharrak behar, usteak usté, galderak eta susmoak gidari, "Udarregiren erdarakadak" dugu aztergai txosten honclan. Udarregiren bertsoetan azallzen diren "erdarakadak" hain zuzen ere.

Ilorretarako. Udarregi bertsolaria(2) liburuko bertsoak izan ditugu cskuarlean. Oinarri sendo bezain mardul honclan murgildurik bada, mugatuko dugu gure aztcrlana.

Lan honi aleak zabaklu nahirik, lehenik lañaren niuina azalduko dugu; bigarrenik, Udarregiren garaiko zenbait alderdiren berri emango; lañaren nondik-norakoaz. arituko gara ¡arraian cía azkcnik lan honen gainerako atalak aurkezluko ditugu.

Lehenik eta behin has gaitezen bada, lehcn aipuari buruzkoak azaltzen. liada oinarrizko puntu bat argitu bcharrezkoa, hols. zer den eta zeri deitu behar zaion euskal hitza. Izenburutik hasirik honclan datza eta lan honen muina. bzaguna da Sebero Altube ¡atmak egin zuen bereizketa. Hercizketa horren arabera, gauza bat da "cr-

1995 ABENDUA H 3

clal hitza", eta beste bat "erdaratiko hitza". Euskarak baditu, erruz gainera, erdaratiko hitzak, hots, etorkia kanpotik dutenak, baina euskaran susiraituak eta kir hartuak baldin badaude, euskal hiizak dira. besteak bezalaxeO) .

Euskal hitzen barruti honetan zegoen nahaspila konpondu nahirik, Euskaltzaindiak I959urtean agiri bat eman zuen lehen motatako hitzok. hots, mailegu zaharrak, euskal hitzak direla, eta, beraz, ez direla baztertu behar esanez. Nolanahi ere, mugak mailegu zahar eta berrien artean ez dira beti garbi egoten, eta. beraz. dudazko kasuak gerta daitezke(4) .

Hogeita hamabi urte beranduago Euskaltzaindiak bigarren agiri bat eman zuen euskal hitzei buruz(5).

Lehenengo agiri liaren ondorenak guganaino heldu dira, hari eskerrak sendatu zen garai hartan euskarak zituen gaitzetatik bat: garbizalekeria.

Euskaltzaindiak, hitz asmatuak gaitzesteaz gainera euskal hitzak zein ziren ¡rakatsi nahi izan zuen behin betiko ondoko lerroetan, esanez: Euskal hitzak dira euskara bizian sustraituak daudenak.

Bada orduan zenbait hitzen euskal nortasuna defendatu zuen bezala. orain beste zenbailen arroztasuna salatu nahi du Euskaltzaindiak. esanez: Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak. sustraitzen ez diren bitartean bederen: eta orduan bezala nahi du irakatsi hitz baten sustraiei igertzeko hiru irizpide ditugula: alegia, hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan, ezen erderatikako hitzak izan daitezke noski eu.skal hitzak. baina horrek ez du esan nahi erdaratikako hit/, guziak eu.skal hitz direnik.

Lehenengo agiri hartan, Euskaltzaindiak, zerrenda luzea eskeini zuen euskal hitzak direnena. Esaterako, bekatu, eliza, eskola, kolore, kantatu. familia, berde. pentsatu,... etab.; euskal hitzak dira bada, nahiz ela erdaratikoak izan.

Eu.skal hitzak ez diren bakar batzuk enlaten ditu azken honetan. Mala ñola, niuntra, butxet, relien. amotinatu, frakaso, sorteo, entzerrona. ... etab. Ez eta ez dira erabat euskal hitzak gaztelera edo frantsesa ¡akin gabe euskaldun batek ezin adi ditzakeenak.

Euskal hitzak ez direnak ahalik gutxiena erabili eta horien ordez betiko hitz zaharretara jo behar déla esaten du Euskaltzaindiak.

Kultura eta zibilizazioko hitzak. mailegatuak izanik ere. onlzat hartzen direla esaten du azkenik Euskaltzaindiak. Esaterako, politika, teknika, literatura, metro.... eta abar.

Udarregi bertsolariaren bertsogintzan murgiltzen bagara, arestian emandako zenbait hitzekin edo antzekoekin topo egiten dugu. Hala ñola, anima, amoriyo. bedeinkatu. kantatu, kolore. obeditu, espíritu, pentsamentu ...e.a.

Euskal hitza zein den berez erabakirik badago ere, dudazko kasuak gerta daitezkeela esan dugu eta izan ere bai noski. Ekimen honetan. zehatzago esan, euskara bizian sustraituak ez dauden hitzen sailkapenean. hautaketan. horixe baita hain zuzen suertatu zaidana(ó).

Hala ere, "erdarakaden" entresaka horretan zenbait hitz dilindan geratu direla esan behar da: arrazoiren bal edo beslerengatik sail honetan uztarluak edo baztertuak. Asmatuko ahal genuen! Halaz guztiz, aurrerago zehaztuko den bezala hitzaren lokian tokiko azalpenak emanen ditugu.

Zalantzak zalantza. aukeratuak aukeratu. baztertuak ezin ahazturik. ñola ¡akin ordea duela laurogei, ehun urte ñola hitzegiten zuten gure herritarrek? Ahozkoaz ari baikara. hizkuntza niinlzatuaz alegia.

Ohartxo bat egin gura nuke horri buruz labur bada ere. begien bistakoa baita bertsolaritza arloan aditua den edonorentzat. Ahozko literatura aipatu dut nahiz eta Udarregik "bertso paperak" edo "bertso berriak" ere idatzi -edo idaztera eman- zituen. Kontraesan baten aurrean gaudela badirudi ere. ez da hala gertatzen. Bertso idatzi hauek bat-batekoak dira eta ahozko lileraturan koka daitezke. Hau da. bat-batekoak dira beraz. beren akats eta guzti.

Ahozkotasuna aipatu dugu eta mailak errespetoz begiratu behar dira, gure zinientarria hor baitago.

Azkenean euskarak atiriera egingo badu tradizioa haurtzarotik gordetzen duten hiztunetan oinarri harturik izango da eta. t u n e herriko poeta batek dioen bezala, "Hizkuntza bal e/ da galtzen ez dakitenek ikasten ez dutelako, dakitenek hitzegiten ez dutelako baizik" (J.Artze).

Ahozkoaz ari garelarik eta lañaren gariarekin uzt.trturik. gaurregungo zenbait euskaldun nagusiren lekukotasuna ¡aso nahi nuke.

Euskaltzaindiko "Euskal Herriko Hizkunlz Atlasa"ren inkestak egiten ¡liardun genuenean, euskaldun nagusiek halako hizkuntza kontzientzia. aparteko sena edota bereizte maila bal dutela euskal/erdal hitzei buruz ohartu ginen edo ziurtatu zen. besteak beste no.ski. Han da. darabitten hitza erdaralikoa izanik. hain barneralua edo errotua dute ezen euskal hitza déla baitiote.

Bakarren bat ¡asotzearren, Goizuetan esaterako, lekukoa ardi bahikuntzaz ari delarik. "baikuntza" baitio lekukoak hain zuzen ere. honela dio: "yon ber du tasaorea. la oi oten da aguázibilát...) ta esámiñaoreá euskaraz, erdaaz tasaorea. (...)". Azkoitian berriz, beste honako hau jaso dugu: "baittu" erantzun ondoren, lehenik: "persónatán: sekuéstrau enténditze a" esaten du. "báittu

1995 ABENDUA H 3

diferente hillátzet.... Zuré terreno baten sártu an árdi bat o gánau bat: báittu, bañe ni sekuéstratzera... neme etxien naola etorri tte... ézta nére lérrenon dáon beste bat báittu dezúla, diférentie billátzet, matizan itteko gauzíe billátzet neuk orí. Oingúe da sekuéstrau. Báittu gu béti anímalijená, léngo izkeránC..)".

Halaber, "erdaraz poste bai'lzu (...) euskara izena pillarea (...) euskara garbii da pillarea" jaso dugu lekukoen ahotatik. Hala ñola, "auteskunde oin bai, bañe esan: botázijuék (esan izanda beti)". Haita. "niaistra.•maestra" erantzun ondoren, "oáñ andéreñoá" esaten denaren berri eman duenik ere izan da.

Horri buruz beste honako hau ere ¡aso dugu: (/maestrie/ erantzun ondoren), "andéreñué óin bái. Irákaslie ezla esáten emákumiatiken, andéreñué (...) Maestra naziónalai eztíjue esángo andéreñué; (...) esángozú, bañe ézta konsíderau ber andéreñué, seguramente máestrié (...)"

Hesteak beste esan behar da, zenbait lekuko eta zenbailetan, erantzunak eman ondoren, bat-batean, "ori erderaz da" ala "ori euskeraz tía" esaten dutela; noski, azken hauek, hainbatetan erdaratikoak izanik. Edota guk honela esalen dugu baina ikastolan, orain, beste honela esaten dute. "Ikastola" hitzaz ere, "oñ ikastola da, len éskolié esáte zitzekon" jaso izan dugu. Izan dirá "ikastola" eta "eskola" bereizi dituztenak ere: "ikastola : éuskeaz ikáslea diéztenák; éskolá aparte á. Naziónalák. éskola orta díéztenák, ói, éskolá".

Ilizkuntza mailaren adierazgarri dugu beste honako hau ere: "izkuntze" erantzun ondoren, "idioma" proposatzen zaio eta: "dotório dalakó o... esate a ori... . Oañ, kompáziyoá, /idiómak dauzkéla/ esáte'abá... zea askó dakíyenái re..., /idiómak dauzké orrék/, óri esáte á. ..."

Izan dugu anartean. "erderismo" hitza aipalu izan duenik ere. Hsaterako. "lejana" erantzun ondoren, "tejábame erdérismua dá'MIalaz guztiz, "tejábante géjo (esaten da) leórpie baño" dio jarraian. Edota "(dirue) prestáu; éztakít euskeraz (ñola) esatejuen orrí". "Tratante" erantzuna eman ondoren. "érderazku da bañe...". Hau da, esalen, erabiltzen dulen hitza erdaratikoa delaten kontzientzia badute, halaz guztiz, guk honela ikasi, jaso, esan izan dugu edo esaten dugu esaldiaiekin amaitzen dute. Zenbal eta zenbailetan entzun dugun horiü (Zernahi gisaz, "érderazku da" edo horrelako erantzun edo iruzkin mota ñauen inguruan bada edo somalu izan dugu aparteko jarrera lekukoengan. Alabaina, ez da lekua ez eta Linea ere horrezaz mintzatzeko). Hala ere esan behar da, adibide bakar balzuk beslerik ez direla, toki eta lekuko jakin batzurenak.

Ahozkoan jasotako eredu labur ela bakan hauekin amailzeko. lekuko batengandik jasotako hitzak dakarzkizuet: "... óingo, géo sártuteko die ojek. Len tipo baten itzéitte zamba dána, géo... létzen da entzúlén... besie íz berri batzúk, bérrijék o enténdilzeitluzunék, baño guk esáte gendúnetikén, aldáuté. ... Ta geo, askó samar usáu baezú, zéin géjo preférenlzijeaukén dudíe bezelá jártze Izatzu, bátzukin bái.(...)"(Azkoitia, 1988) llitzen eremuan aspaldidanikoa dugu katramila ela saltsa. Mitxelena berak esana zuen ez zela eriaza ¡zango mundu zabalean, hiztegi kontuan horrelako nahasterik duen Ilizkuntza aurkiizea. errealiíale eta irudipenaren anean, egiaren eta fantasearen antean horrelako nahaste ela inaiaza bihurri-nabarraz topo egitea(7).

Jakin badakigu Udarregik ez zekiela irakurtzen, beraz, "erdarakadak" entzunak beharko zulen izan.

Nuri entzunak ordea?, non entzunak?, ñola?... Galdera hauek garaiko giroaren zenbait berri azallzera eramaten gaituzte.

Udarregi beraren hilzetatik abia gailezke. Orduan herriko apaiza zen On Maleo Mujika(gero apezkiku izana). berehala ohartu ornen zen Udarregi erlijio gaietan oso jantzia zela eta irakurtzen ez zekienaren berri izanik, bete harridura azaklu zion. Honela erantzun ornen zion Udarregik: "launa, neretzal oso gogozkoak izan dirá beti apaizen sermoiak, eta aieíatik ikasi del dakidan guzia"(8). .

Jakin.i. hori izan baldin bazen Udarregiren edanaska edo iturria, orduko giroarekin loturik, "apaizen sermoiek" edukian edo mamian ez ezik, hizkuntzan ere izanen zuten bere eragina. Iloneíaz, eiiijioak izan zuen eraginaz. mixioen garrantzia... jadanik J.M. Etxezarretak "Udarregiren belaunaldiaren ekarria bensolariiz.uen historian" izeneko lanean, besieak beste, aztertua du. Ez dago bada, zertan luzaturik.

Edonola ere. Udarregiren hitzak gogoratuz zenbait ezaugarri. balez ere Ilizkuntza ela literalur testuinguriiaren aldetik, -azalelik batía ere- azpimarkatu nahi nituzke lantxo honen kokapen ela susmoen gidaritzarako.

I lizkuntza literarioa historian zehar geluenb.it erlijioari loturik ibili izan da. I lau da. aurreko mendeelako literatura idaizia ia oso osorik erlíjiozkoa da eta elizgizonek egina.

XIX. nieiulearen haseran, eta konkreluki Hiende honen lehen herenean, euskal elizgizonengan euskara lantzeko gogo biziagoa ikusten da. Ez dirudi Larramendiren idatzien eraginez bakarrik esplikatzekoa denik, liiziki sentituriko arrazoi erlijoso-politikoen gorabehera zen gehiago.

Xehetasunetan sarlu gabe. zenbait gertakari eta arrazoi tarteko, Euskal Herriak (ez salbuespenik gabe noski). elizgizonek gidaturik. eriejimen zaharra eta erlijioa defendatzera jotz.en du. Une honetantxe li.nl zen dute elizgizonek liizkunlzaren -euskararen- balioaren kontzientzia, eta oraintxe indartzen da -elizgizonen eraginez. batez ere- erlijio literaturaren produkzioa euskaraz. Aldi honetakoak dirá: Añibarro, I.K.l'ixebenia, J.M./abala, Astarloa, Aita Bartolomé Santa TeresaJ.Bta. Agirte, Gerriko, J.Jose Mogel...

Gehienean sermoitegi luzeen, debozio liburuen eta erlijio hezketako liburuen autoreak dirá. Badirudi

9 9 5 A B E N D U A QS1

beraz, labur esanik, euskara kondenatzen dela hizkuntza hori besterik ez dakien herri xehea erlijio-gaictan eskolatzeko luntzio soil eta bakarrera. Zabala eta Añibarro esaterako, gramatika azterketaz, lexikografiaz eta bibliografiaz ere arduratu ziren. Añibarroren Voces Bascongadas-en, L.Villasantek eginiko sarreran, besteak beste hau irakur daiteke: "... es posible que a primera vista cause al lector cierta sorpresa o perplejidad el topar en él ciertas voces castellanas que el autor nos vende por vascas. (...) Pero además de esta clase de voces, se encuentran en este diccionario otras que son puramente castellanas y no tienen trazas de haber sido usuales nunca en euskera. Pongo por ejemplo 'torpeza', 'tarántula', sen cilloa', 'agoantatu' y tantas otras por el estilo.Ks claro que todas ellas provienen del diccionario de Larramencli. donde también se las encuentra.(...) Pero aparte de esta clase de voces.hay en el un caudal de voces no despreciable de origen popular y que se registran con la precisa indicación de la provincia en que se emplean!..) Nos sorprende la cantidad de voces castellanas que se nos dan por vascas. Muchas veces esto se deberá a que en realidad eran usuales en el vascuence corriente; pero otras veces ello obedece, sin duda, a prejuicios etimológicos bebidos en el P.Larramcndi.l...) Con todo, hay que notar, en su descargo, que en este punto se hallan en desacuerdo la teoría y la práctica del idioma;pues en sus escritos vascos, el P.Añibarro. guiado sin duda por su seguro y vasto conocimiento del vasco popular, casi nunca recurre a voces que no sean usuales" (9) Belaunalcli honetakoa da Ulibarri ere. Labur esanik, aipu berezia merezi dute hurriagak. Hizcnia Mogelek eta Izluetak. Mendearen erditik gorantz beste idazle batzuk ageri dirá: P.Uriarlc. E.Azkue, G.Arrue...

Hona hemen pasarte batzuk: (J.K.Etxeberria): "Preciso bear daña, ta andi antz gabe ja/.tia. dita aren soñccocn ongui iruriric onenac, humildadia. la caridadia aren obren apain gayac; honestidadia. ta mansotasuna aren itcen edergayac, modestia, ta lotsa aren beguien disdisac, la Jesús crucificatua aren viotzaren amorío bacana"! 10) .

"Bioc pretensio bat degu, ta au da virtuosoac izatia. ta guie vicitzaco pausoac Ceruco gloriara cncaminatcia, onela, ill baño lenago, mundutic aleratcen guerala"( 1 I) "Despreciadla, erreprenditua. ta acusatua gaiztoen gandic izatia gauza erra/a da sufritzen persona animosoarentzat. baña onac gandic. adisquidiac gandic. ta aiciiac gandic erreprenditua, acusatua. ta (...)"

(224.or.).

(G.Arrue): "Congregacioco indulgenci guci oyec irabazleco. gauza bearra da orretaraco aguiñdua dagoen lan edo obra eguitea, eta da, Aitagure, Ave María. Credoa eta (...)( 12) "klulgenci plenariac irabazteco confesio eta comunioa bearrac dirá, eta gañera (...)" (291.or.)

"Ama maite once, oraindic bere sabel guciz garbian ceneucatzunean ere eguilen cizquilzun suspirio. oracio humill eta barrengo hitzaldi ayec Zu adoralzeco. erreberenciatzeco eta maitatzeco eguilen cizquitzun barrengo adoracioaquiñ balera" ( 330.or.).

Jakina da. alde honetako arazoei gagozkielarik eta labur esanik, eskola eta ikasbide guztiak etsai geniluela. euskal kulturagandik urruti bizi ginela. Beste aldekoen berri ez ezik. hemengoenik ere ez genuela, Dotrina tipino bat ere ekarri dut lekukoí 13). Irazuztarena hain zuzen. liona zati batzuk: (Credoa):"Nic sinisten detjaungoico Aita guciz poderoso. Ceruaren, eta kuraren Criadores gan. Eta aren Seme bacar. Jcsu-Cristo guie Jauna-gan. Ceña concebitu zan Espíritu Santuaren obraz ela virtutez: Javo zán Maria Virgina-gandik. Padecitu zuan Poncio Pilatosen aguintearen azpian. izandú zán Crucificatua, illa, ela enterratuaC.)" (14) (Salvea): "Jangoicoac salva zaitzala Erreguiña. misericordiaren Ama, vicitza. dulzura la esperanza gurea; Jangoicoac salva zaitzala zure deyez gande Eva-ren ume desterratuac.l... )Ta destierro onelatic irteten gueradenean eracutsi eguiguzu Jesús, zure sabeleco frutu bedincatua. O Clementisima! O Piadosa! o Misericordiosa! O dulce Birgina María". ^L G: "Cergatic deitu diezu pecatu Capitalac, zazpi comunmente edo gueyene^^^ mortalac esaten zatenai?" ^H ^ ^ (Zazpi vicio oien contra dirade zazpi virlute): "Soberviaren contra, humildai ^k dea Avariciaren contra, liberalidadea Luxuriaren contra, castidadea Guiaren Mt ^L contra, templanza Embidiaren contra, caridadea Naguitasunaren contra, dili \_ ^r EM G: "Certaco eman-cizquigun Jaungoicoac sentiduac, ta beste miembroac?. E: ^B Y*& ior Guztiaquin ser\ itceco aren l)i\ ina Magestadea" ^ ' w JSf (Oracioa Conlcsatcera dijoanean esateco) "Jaun allu. eta Soberanoa eta ^H ^ h f MSf laungoico elernoa. Aita. eta Semea, eta Espíritu Santua. \ u sinisten det firme W i ^M Kjjf mente emango diezula premioa (...)". l ^ ^ V MSf (Acto < aridadecoa): "Amatcen det Jangoicoa bestegauza guztiai baño gue ^: Msf yago, ela nayago ditul galdu guztiaí . aren Divina Magestadea baño Ela na i y gg/ nuque amatu, munduco Justu guzíiac eta Ceruco bienaventuraduac ela serafín

1 995 ABENDUA Q J

guztiac amaicen duten he-cela. (...)".

(Ama Eliza Samaren Sacramentuac dirade za/.pi): "Lenengo bostac, dirade necesarioac, edo recibitu bear diradenac obraz, edo deseoz, eta oec bague ecin salva diteque gizona, utzitzen baditu menosprecioz: beste biac dirade vorondatezcoac.lL.) Bautismoa,(B.) Confirmacioa, (I.) Penitencia. (I.) Comunioa. (li.) Estremauncioa. (S.) Sacerdotearen Ordena. (Z.) Matrimonioa".

Herritar gehienek ¡rakurtzen zuten literatura bakarra, otoitz liburu mota guztiena izan zen. Honek ere, eragin handia izan behar zuen euskararen iraupenean ez ezik, erabilpen mailan ere.

Gauza jakintzat raían da autore hauek hizkuntzaren langile baldarrak eta moldegabeak direla. Latinetik kalkaturiko sintaxia eta mailegu gehiegizko lexikoa darabiltela botatzen zaie. Gauza da, hauetariko askok halako literatur obra propiorik egíteko asmorik ez badute ere. hizkuntzaren lekuko eta maisu direla. Mitxelenak inoiz esan bezala, Juan Bautista Agine (Asteasuko erretorea) literatura ederrean autore gisa Lizardiren azpitik egon liteke, baina euskara jakiteari buruz hau baino gehiago da. Beraz, nahastu behar ez diren bi maila desberdin dirá.

Dena den, menderen mencle iraun du euskarak, diglosia gora-behera eta iraun du jendearen ahoan, izkribuz ez bazen ere, liori izan delako lehen hizkuntza, beste guztien parean "gurea". Mendekotasun horrek, delako diglosiak, bestela egin zion kalte euskarari. Larrialdi hurbilik nabaritzen ez zutenez gero, ez ziren soliera kezkatu hizkuntza lantzen, egunen balean etor zitezkeen estuakliei gogor egiteko beharko zuen gaitasuna erdiets zezan.

LAN METODOA Udarregi bertsolaria liburuan murgildurik, erdarakaden entresaka egitea da noski lehen betebeharra.

Lehena izateaz gain, liori ¡zango baila azkenean gure lanabesa eta emaitzen gidari. Honela bada, emailzen ondorenaz liausnarketa gehiegirik egin gabe, irakurri ahala eskuz hasi nintzen [anean, hitz bakoitzaren berri jasoaz: testuingurua. bertso saila, bertsoa.... "Eriotza" azken bertso sailaraino. Hustuketa honen ondoren íilxa mordoska balen aurrean aurkitzen naizela oharturik eta horien antolatzeak eramanen zidan denboraz jabeturik. inlormatikari eskua luzatu nion. Hobetzeko bada behin ere ez ornen da berandu izaten eta, I.Atutxa lankideak prestaturiko programa informatikoan, datu bilketa eta elaboraketa egin ahal izan ditut. Korpus osoa (Udarregi bertsolaria liburualordenagailuan sartu ondoren. "erdarakadak" azpimarkatzen Joan naiz. lakina, jadanik entresaka egina nuen eta programaren laguntzaz zuzenean hitz horretara joatea besterik ez dut izan. Aurretik eginiko lana ez baitzen all'errikakoa. ez horixe!

Honela batía, HITZA (erdarakada), TESTUINGURUA, BERTSO-SAILA eta horren barman hitza ZEIN BERTSOTAN kokatua dagoenaren berri enlaten da "erdarakada" zerrendan. Noski, baita agerraldi kopurua ere (15).

Ezin eskertuzko laguntza beraz. lan honen oinarri oinarrizko eta lehen helburu dugun "erdarakaden" bilketa alera horretan.

Udarregiren bertsoelan ageri diren "erdarakadak" jasoak ditugularik. oinarrizko lehen urralsa emana dugu. Gorago aipatu bezala. aukeratuak aukeratu, zalanizak tarteko, agían ez dirá izanen guzlion oneritziko. Alabaina, ahozkoaz ari garelarik eta mende baten aldean. labur esanik, ahal dena egitea besterik ez zaigu gelditzen.

Udarregiren bertsoetan erdarakaden lekukotasunak ¡aso baditugu ere, zer mailatan edo noraino hitzcgin dezakegu ordea Udarregiren erdarakadei buruz, gutxienik garaiko bertsolariei gainbegirada bat eman gabe? Are.stian esan bezala ordea, galdera horrek azterketa zabalagoa eskatzen digu. Edonola ere, jakinminez eta erantzunaren hurbiltze bidean, saio ttipi bat egitea pentsatu nuen eta berehala ekin nion datu biltzeari. Horretarako, Orotariko F.uskal Hiztegiaren korpusean oinarritu naiz. euskal literatur tradizioaren biluzte oso eta orekatu bat baitugu. Hau da, gaurregun gure literatur tradizioa aztertzeko dugun iturburu oso, aberats eta orekatuena. Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusean Udarregiren bertsoak baditugu ere, jakina, ez daude garaiko bertsolari guzienak. Hauexek ditugu bertan: Xenpelar. P.Errota, Bilintx, Txirrita, "Azp.Premiyoaren bertsoak", "Arrantzaleen bizitza", "Jan-Edanaren bertsoak (I-II)", "Noeren ontzia" eta "Euskal jokoak bertsotan (I-ll)". Guzti horiek arakatu ditut noskií 16). tklarregirengan jasotako "erdarakadak" korpus horretan hitzez hitz arakatu ondoren, horien lekukotasunak topatu ditudala esan behar dut, bai horixe! Halere, batzuk, eta mordoska direla esan behar agerraldirik ez dutenak. Hau da, goiko korpus horretan oinarriturik, Udarregik "bakarrik" erabiliak direnak.

Udarregik "bakarrik" erabiliak diogunean bada, beti ere arestian aipaturiko korpus horretatik esan nahi da. Orotariko Etiskal Hiztegiko korpusean oinarriturik alegia. Hau da. OEHko korpusean jasota dauden Udarregiren garaiko bertsolariak. bertsoak arakatu ondoren, Udarregik "bakarrik" erabiliak.

Eskuartean zerrendak izan ditut eta lana eskuz egin behar izan dudalarik. jakina, nere hutsegiteak egon daitezke.

Ordu mordoska igaro badut ere alera horretan, garaiko iritziaren hurbiltze bidean jartzen gaituela esan behar dut. Bestea litzateke ordukoen "ustea".

1 995 ABENDUA ^ ]

Azterlanean zehar zehatzago azalduko badut ere, Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusa arakatzeak, halaber. "erdarakada" horiek literatur tradizioan. tradizio "idatzian" izan duten agerraldi mailaren berri ematen digute, nahiz eta arreta Udarregiren garai, ¡ngurukoetan jarri dudan.

Urrats honen ondoren bada, Udarregiren "erdarakadak" bi sailetan sailkatuak ditugu: lehenengoan, Udarregik "bakarrik" erabiliak eta bigarrenean berriz, Udarregirengan agertzen diren gainontzeko "erdarakadak", ez berak "bakarrik" erabiliak, alegia. Esan bezala, korpus horretan ere agertzen direnak. líemela, hitz bilduma egin ondoren eta sailkapen nagusi honen ondotik, barruko aztertze lanari ekiten diogn "Krdarakada" guziak aurrean ditugularik, sailkapen nagusia egina bada ere, bertsoaren barman hartzen duten lekuaren arabera, bi sailetan banatzen ditut: 1) puntuaren lekua hartzen dutenena eta 1) esaldi barruan (diskurtsoari lotuak) kokatzen direnena.

Aurrera jo aintzinetik, ohar pare bat egin nahi nituzke lan honetan erabiltzen dudan terminologiari buruz. "Bertso" hitzak ez dut uste inolako arazorik sortzen duenik. Adostasun osoa dago horren esanahiaren inguruan. Hots, "pertsu". "ahapaldi"..., erdarazko "estrofa", alegia. "Puntu" hitzak berriz. nahaste hancliagora eraman gaitzake. Gaurregun zenbait lanetan, saioetan... duen erabileraren berri zehatzetan sartu gabe, nere aukeraren berri emango dut. l.an honetan beraz, "puntúa" hoskidetza izango dugu.

Hau da, zenbait bert.so-lerroren amaierako hoskidetza. Zenbait lanetan "errima" bezala ematen dena hain zuzen. "Oina" berriz, labur esanda, puntúa daraman hitza edo hitz multzoa dugu. Adibide bat ipiniko dul garbi gera dadin: "Zaldibira juanda biyaramonian. mendiz-mendi asi giñan koraje onian. sustantziyan biar da alako lanian, zerbaiten aitzekiya bazan geienian, ez ditugu ikusi iru egunian" (Udarregi, "Bertso berriak larre-beienak, S.bertsoa, 103.or.).

Bertso honek hamar bertso-lerro ditu eta bost liitz puntudun. Hau da, "biyaramonian", "onian", "lanian", "geienian" eta "egunian" ditugu bertso honen oinak. Eta bistan dagoenez, "-N1AN" tía oin horien puntúa. Garbi geratu delakoan bada, jo dezagun aurrera.

Bertsoaren barruan "erdarakadak" hartzen duen lekuaren araberako sailkapenak (puntúa esaldia) leku bikoitza izango du bada, sailkapen nagusiaren (Udarregik "bakarrik" erabiliak/gainontzekoak) baitan.

Azkenik, sailkapen nagusiaren barruan leku berezia eskeini diet "-mentu/-ziyua" zein "-oso" atzizkiez osaturiko izen eta izenondoei. Lehen sailean kokatu ditut, lanean zehar ikusiko den bezala. gehienak Udarregik "bakarrik" erabilitakoen artean agertzen direlako.

Sailkapenak eginak ditugularik eta azterketa lanetan sartuta. ez nuke alai hau amaitu nahi beste alor balen berri eman gabe. Helburuaren ildotik eta susmoak gidari. Udarregiren erdarakaden funtzioa argitu bidean edo argitzen lagun diezagLikeelakoan, horien ordainen edo "euskal itxura jatorragoko hitzen" arakatze lanetan ihardun dut. Batzuk jadanik erdarakaden biltze lanarekin hatera jasoak nituen baina sakonago sartu nintzen gero afera horretan. Jakina, hizkuntza batetik bestera ordain zehatzak ere ez dirá beti egoten. Hizkuntza batean hitz. batek duen eremua eta beste batean liaren ordainak dueña, ez ohi da berbera izaten. Hitzaren esanahian ñabardura bereziak egon ohi dirá hizkuntzatik hizkuntzara. Gorago aipatu bezala, biak hizkuntzan sustraituak badaude, bientzal dago euskaran tokia.

Ez naiz ni noski "erdaratiko/erdarakada" auzi edo goiti-behitietan sartuko, ez bainaiz ñor horien erabakitzeko. Halere. ordainak topatzeak ala ez, tokian tokiko azalpenak ematera bultzatuko gaitu -ahal den mailan- eta ondorioz, erdarakaden funtzioa argitzera bultzatuko.

Sarrera gisako lehenengo atal hau bukatzeko, eman dezagun labur datozenen berri.

Beste bi atalek osatuko dute bada lan honen muina. laugarrena ondorioei emana dagoelarik. Bigarren atalak. Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakaden berri ematen digu. bi sail hauen azpian: puntuari lotuak diskurtsoari lotuak (esaldi barruan kokatuak). Hirugarrenak berriz, Udarregiren beste "erdarakadak" jasotzen ditu; aurrekoan bezalaxe. bi sailetan aztertzen direlarik. Azkenik, lana informatika bidez egin delarik, Udarregi bertsolaria liburuko bertso-sail bakoitzari dagokion kodea azaltzen dugu. Eraskin moduan doa "erdarakaden" zerrenda. Udarregirengan jasotako "erdarakada" guziak eta agerraldi mailari buruzko azalpenak hitzez-hitz: eta bibliografiarekin bukatzen dugu. erabilitako liburu eta artikuluen berri emanez.»

1 995 ABENDUA Q 3

2. UDARREGIK "BAKARRIK"

U

darregik "bakarrik" erabiliak diodanean, sarreran aipaturiko hakliniza, testuinguruetan hartu behar da, gaizkiulertuak sor ez daitezen. Berriz dioi. Orotariko Kuskal Hiztegiaren korpusean bilduta dauden Iklarregiren garaiko bertsolariak arakatu ondoren, Udarregik "bakarrik" erabilitako "erdarakadak" direla. lian da, Udarregiren "erdarakadak" oinarriizat hartu eta horiek g a r a i k o b e r t s o e t a n (P.Errata, Xenpelar, Txirrita...) agerraldirik duten ala ez ikustea izan da saio bonen ardatza.

Beraz, alele batetik Udarregiren garaiko zenbail bertsolari, bertso, bakarrik hartu dirá kontuan, n a bestetik Udarregiren bertsoetan agertzen diren "erdarakadak" soilik arakatu dirá Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusean. Ez dirá jaso, bada, garaiko bertsoetan ager daitezkeen besie "erdarakadak"; ezla beste literatur generoetakoak ere. Azterkela sinkronikoa eta alde batekoa dugu beraz.

Gainera, bere garaian, zenbait bertsolariren altean Udarregik "bakarrik" erabiliak ¡zateaz gain, zenbait hitzek sarrera bakarra dute Orotariko Euskal Uizlegian. Han da, agerrakli bakarra korpus horretan, erran nahi baita, gure literatur Iradizioan, tradizio "idatzian". Beste hainbatek agerrakli gehiago badituzte ere. euskalki, garai edo modu ezberdinetan ematen dirá.

Irakurketa asnina edo nekeza gerla badaiteke ere, jakingarri bezain esanguratsua dirudi, hitz horien maiztasun edo agerrakli mailaren aldetik zenbait xehetasnn eskeintzea. Izan ere. ez baita berdin hitz. batek mende askotako tradizioa izatea edo alzo goizean sortua izatea. lian da, ez dita berdin, gaurregun bakarrik erabiltzen den hitz bat. eta euskararen lehen lekukotasunelatik orain arle dokumentatua dagoena. Ez tía berdin, lehen bai baina orain erabiltzen ez. den hitz bat. edo lehen eta orain erabiltzen den hitza. Beraz, Orotariko Euskal Hiztegian denboraren ardatza satín nahi izan den bezala, ekarri nahi izan ilut nik lan honetara, modu apalagoan noski. Ilalaber, zerrenda, hitz guz.iak eskuz arakatu behar izan ditudalarik. literatura tradizioan duten agerrakli mailari buruzko azalpenak ez dirá bada, guz.tiz zehatzak izanen. Jakina. saio han hurbilketa bal besterik ez. da.

Bestalde. Orotariko Euskal lliztegiko korpuse-

1995 ABENDUA E Q

tik kanpora dauden garaiko beste bertsolarien bertsoak arakatzen hasiko bagina, agían "erdarakada" batzuk baztertu beharrean aurkituko ginateke. edota Udarregik "bakarrik" sailkapenaren azpian dauden guztiak. Honek azalpenean uzten dizkigu berriro ere lan honen mugak eta horiek gainditu beharrak azterkela oso eta zehatzago balen alde. Sarreran aipatu bezala ordea, ez da oraingo honelan bederen gure helburua, sotilagoa baizik. Saio tlipi bal besterik ez duzue bada han. Udarregiren "erdarakaden" nondik norakoak. urrals bidé batzuren zelzelatlak baino ez dirá Esanak esan. argihkle horiekin. l'darregik "bakarrik" erabiliak esapidea hobeki uler daitekeelakoan nago. liman dezagun batía. Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakaden berri. I lauexek ditugu:( 17) - AI.KASO (ABB 1.-» -.APROBETXAMENTUBA (BBOKP-02) -.APUNTADORE/APUNTADORIAK (BB-~S 01/BB-7H 08) -.ARRIERUAKXADB/08) -.ASISTENTZIYA ASISTIR' (BBIM 17/BBOKP 14) - ATAJATURIK (SABB 00) - ATORMENTATU(-KO) (3) (SABB Oí SABB OH/BBy 10) - AUMENTUA (BB14) - BALKROSUAK (BB 00) - BEZINO (3) (BB08 BB09 BHIS) - BURLOSUA (BertBer 12) - DESKREDITU (BerBer 15) - DESKUBRITU (2) (BB-93 21 ABB ()3) - DESPREZIOSO(-sua-suak) (3) (BerBer 01 BertBer 08/Bertberl 2) - DESUNIYOTIK (BBOKP 18) - DISPOSIZIYUA (BBOKP 20) - EDUKATU (BertBer 07) - ERREJISTATU(-tzen)(3) (BBOKP 07/ABB09/BBG09) - ERREKONOZITU (BB II) REKONOZITU (BBG 08) - ERREKUSATUBA(-tzen) (2) (BerBer 14/BerBerO-i) - ERREUNITU (BB10) - ERREZIBIMENTIXBBOKP 17) - ESKLABOTl (BertBer 03» - FONDO (PBB-62 03) - FORMATUBA FORMATZIA (BB-78 03/BB-93 oí) - FORTUNOSO (BBI.B 00) - FRENTE (BB-78 01 > - FUNDAZIYUA (BBOKP 20) - GRANDIA (BBI.B 08) - 1NDULJENTZIYAK (BBOKP 13) - [NSULTATZEN (ABB 14) -JUNTAMENTUBA (BBOKP 02)

klabotu","fortunoso","juntamentuba","komisi< >natuba", "pekadori". "posada", "rekonozitu" ("errekonozitu"-k liiru agerraldi). "sakioa" ela "suponitu".

Era berean, guztiak ere agerraldi bakarrekoak Udarregiren bertsoetan, Udarregik ere behin bakarrik erabiliak. alegia. Honek adierazten du, liieramr tradizioan, Udarregirengan "bakarrik" jasoak izan direía "era horretan"; nula "oso/mentuba" forman, ñola aditz eta izenetan.

Udarregiren bertsogintzan, hamairu hit/ hauetalik. lau dirá erlijio inguruko gaietan kokatuak eta beste lau A/.p.Premiyoan. Erlijio ingurukoetan bal besierik ez puntuaren lekuan emana ela Azp.Premiyoaren inguruan eginiko bertsoetan berriz, hiru.

Sei hiiz ditugu -zerrenda liorrelan- Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusean (literatura tradizioan i bi agerraldikoak: "burlosua". "erreunitu", "fondo", "grandia", "krueldadia" eta "sozionista".

Guzti hauek ere. agerraldi bakarrekoak dirá Udarregiren bertsogintzan. Gainera, datu aipagarri bezala esan beliar da. bakarren bal izan ezik beste guztiak Udarregiren garaiko edo beranduagoko agerraldiak direla. Ilorielarik. lau ditugu: "burlosua". "fondo", "grandia" ela "sozionista", berisoaren barman puntuaren lekua harlzen dutenak; hots, puntúa hitzak edo oinak Udarregirengan.

Datu zehatz ela zabalagoak izan arle ondorioak ateratzeko ga¡ ez. bagara ere, literatur tradizioan hain agerraldi urrikoak ¡zalea, gehienak bertsoetan erabiliak. Udarregiren garaiko edo beranduagoko agerraldiak direla kontuan izanik, zer esanik ematen dute.

Zerrenda liorretako bost hitz ditugu hiru agerraldikoak Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusean. Ilauexek dirá: "alormentatu", "insultatzen", "malijno", "menospreziya" eta "onroso". "Atormenlalu" ela "onroso" izan ezik, beste guztiak behin bakarrik erabiliak Udarregik llauelank.

Orotariko laiskal Hiztegiaren korpusean erlijio gaietan agerraldia dutenak: "atormenialu". "malijno" ela "menospreziya" ditugu. Udarregiren bertsoetan ere. "menospreziya" izan ezik. beste biak erlijio inguruko gaietan agerlzen dirá. I.an lumen sarreran. Irazu/iaren dotrinan esaterko "utzitzen badilu menospreeioz" irakur daileke. Gainera, Udarregirengan, "menospreziya" izan ezik. gainerakoak bertsoaren egituran, esaldi barman kokatuak dirá. Ez dirá puntuaren lekuan emanak. alegia. "Errekonozítu" (Ik.goian) eta "insultatzen" aditzen agerraldiak Orotariko laiskal Ilizlegia( 19) ren korpusean beranduagokoak dirá.

-

KOMISIONATUBA (BB-78 03) KONSEGITUKO (BB-93 13) KONSENTIMENTUBA (BB-93 02) KONTENTAMENTUBA (BB-93 02) KRUELDADIA (SAHB 09) MALAMENTIAN (BB 01 ) - MALIJNO (BBy 04) - MENOSPREZIYA (ABB 15) - NUMERATURIK (lili 12) - OBSERBATU (BBery 08) - ONROSOC2) (BerBer 02 BB-78 OS) -ORDENAMENTUBAK (BBOKP 1«) - PEKADORI (BBy 03) - PIADOSO (BB-93 08) - POSADA (BBy 10) - RESTITUZIYUA (BB-93 13) - SAKIOA (BB 05) - SEKRETUAN (BertBer 17) - SOZIONISTA (BBLB 04) - SUPONITU (ABB 0 1 I - TALENTOSUAK(-tutsuak)(2) (IDB 02 BBIM 07) - TORMENTATUA (SABB 02) - TORPhZAN (HHery 02) - TURBIYATUBA (BBG 10) ZIRKUNSTANTZIYA (BBIM 10) - Agerraldi maila (literatura tradizioan Udarregiren bertsogintzan) Arestian esan bezala, Udarregiren garaiko bertsolarien anean Udarregik "bakarrik" erabiliak ez ezik, batzuk gainera sarrera edo agerraldi urrikoak dirá literatura tradizioan, tradizio "idatzian". I Inncla bada, eta zerrenda lu/eak eskuz arakatzearen ondoren nere hutsegiteak tartean egon daitezkeela kontuan harturik. zerrenda honetako ¡a liii/ erdiak, gehienez, lau agerraldikoak dirá literatura tradizioan.

Orotariko laiskal Hiztegiaren korpusean "era" horrelan jasoak direnaren arabera einanak dirá edo zenbatuak lan honetan. Edonola ere, hitz bakoitzaren azalpenean zehazten da,-noski, beti ere "inguruan"-, agerraldi maila nolakoa den, liitz bakoitzaren kategori gramatikalaren arabera.

Honela bada, zerrenda honetako hamairu hitz ditugu sarrera e d o agerraldi bakarrekoak Orotariko Euskal I liztegiaren korpusean) 1S): "alkaso", "arrieruak". "atajatujik". "deskreditu". "es-

"Apuntadore" eta "fundaziyua"k lau agerraldi dituzte literatura tradizioan! o I'. 11 l.l.ehenengoak bi agerraldi Udarregiren bertsogintzan.

Beti ere zenbatu ahal izan dudan heinean. gutxi gora behera. lautik hamairura (6,11) bilarteko agerraldiak -OEUn- dituzten hitzak: "konse-

1 9 9 5 ABENDUA

^

gitu", "ordenamentubak", "piadoso" eta "restituziyua" ditugu. Udarregiren bertsoetan agerraldi bakarrekoak.

OEH-ren korpusean "konsegitu" izan ezik, beste hirurak erlijio gaietan dute bere agerraldia. Udarregiren bertsoetan berriz, laurak erlijio inguruko gaietan ematen dirá: BB-93 eta BBOKPn hain zuzen ere.

Beraz. Udarregik "bakarrik" erabilitako berrogeita hamazazpi "erdarakada" horietatik erdiak ditugu. -zenbatu ahal izan dudan hein arte behintzat-, hogeita hamar hain zuzen ere. oso agerraldi urrikoak literatura tradizioan. (OEH-tik); hamairu, agerraldi bakarrekoak ditugularik. Udarregiren bertsoetan. bizpahiru izan ezik, agerraldi bakarrekoak dirá. Hitz baten sustraiei igertzeko ditugun hiru irizpideak kontuan baditugu. ez gara bada oker ibili hitz hauek "erdarakadak" sailean aurkeztearekin.

Agerian utzi ditugun beste irakurketak azterlanean zehar lantzen joango gara, ikuspegi zabalago hatera iritsi gaitezkeelarik, Gatozen bada, sarreran azaldutako sailkapenaren arabera, Udarregik "bakarrik" erabilitako erciarakaden aztertzera. Lehenik puntuari atxikiak direnen berri emango dugu eta diskurtsoari lotuak -esaldi barman kokatuak- direnena ondoren. Hirugarren, "-mentu/-ziyua" zein "-oso"z amaituríko izen eta izenondoei atal berezia eskeiniko diegu. Azkenik, laburpen bat eginen dugu Udarregirengan "bakarrik" agertzen diren erdarakadei buruz.

2 . 1 : PUNTUARI LOTUAK

Udarregik "bakarrik" erabilitako erciarakaden anean, hainbal ditugu bertsoaren egituran, PUNTUAn kokatzen direnak; hots, puntu hitzak edo oinak. Horien artean: ASISTENTZIYA DESKREDITU ERREJISTATU/ERREKONOZITU/ERREKUSATZEN/FONDO/FÜRMATUBA/ERENTE/GRANDIA/INDUIJENTZIYAK/KOMISIONATUBA/MALAMENTIAN/MENOSPREZIYA/SOZIONISTA/SUPONITU eta TORPEZAN ditugu.

"Erdarakada" zerrenda osoan(20) agertzen diren zenbait hitz, bertsoaren barman puntúan dute bere kokalekua baita ere. Batzuk (ik.3.1), Udarregik "bakarrik" erabilitakoekin hatera ahapaldi edo bertso berean ematen dirá. Elkartuez gero, hauexek ditugu bada, bertso horien oinak (ezkerretan, beltzez, Udarregik "bakarrik" erabiliak): - ASISTENTZIYACBBIM 17)- ABUNDANTZIYA. - DESKREDITU (BerBer 15)- SUZEDITU. ERREJISTATU (ABB 09) - MANIFESTATU-AJUSTATU. • ERREKONOZITUCBB 11) - PREBENITU-AKUDITU. ERREKUSATZEN(BerBer04)- ATRASATZEN-USATZEN. - PONDO -FORMATUBA/KOMISIONATUBA(BB-03)-INFORMATUBA-ADBERTITUBA - FRENTE ( BB-78/01) SEÑALADAMENTE - GRANDIACBBLB 08) lNDULJENTZIYAK(BBOKP13)-ADBERTENTZIYAK-DILIJENTZrYAKABUNDANTZIYAK(-inportantziyak-).

-MAJLAMENTIAN(BBOI) - MENOSPREZIYA(ABB 15) —- SOZIONISTACBBLB 04) - SUPONITUCABB 01) - ESKOJITU-DISPONITU-UNITU. - TORPE/.ANUSBery 02) Udarregik "bakarrik" erabilitako "erdarakadak" (beltzez), hamasei hain zuzen ere, bederalzi berlsolan emanak daude eta gehienak gaiaren aldelik, Azpeitiko Premiyoaren inguruan idatzitako bertsoetakoak dirá. Pare bat dirá erlijio ingurukoak edo moral-erlijiozkoak. Gainera, literatur tradizioan. erlijio testu edo dotrinetan lekukotasunen bat badute, lañaren seigarren atalean ikus daitekeen modura. Ilalaber, sarreran G.Arrueren obratik jasotako bi pasartetan, "induljenizi" hitza ageri zaigu. Irazuztaren dotrinan berriz. "menosprecioz" irakur daiteke.

- Agerraldi maíla Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusean (literatura tradizioan) "deskreditu" ela "suponitu" agerraldi bakarrekoak dirá. "Fondo", "grandia" eta "sozionista" berriz. bi agerraldikoak. Hiru dituztenak: "errekonozitu" ota "menospreziya" ditugu. Zazpi hauek, Udarregik behin bakarrik erabiliak. Ikus ASISTENTZIYAUk.ASIS-

1 9 9 5 ABENDUA

^

TITU), ERREJISTATU eta ERREKUSATZEN (Ik.ERREKUSATUBA) hilzen beste agerraldiak 2.1. atalean.

Aurreko guztiak kontuan hartzen baditugu, hogeita hamairuak hain zuen, zenbait bertsotan ikusten dugu, oinen artean erdiak edo gehiago erdaratikako hitzak ditugula eta hoskidetasuna ahal zuen guztia luzatzen saiatzen zela Udarregi.

Esaterako: "Erriyetako parroko jaunak jarririk adbertENTZIYAK iimosnak bildu, berak egiten biar dirán dilijENTZIYAK; itxasoz edo tren eta kotxez jendezko abundANTZIYAK, obra eder orrek izango ditu geroko inportANTZIYAK. beste munduan aprobetxatzen dirade induljENTZIYAK" (BBOKP 13) Ohart daiteke, bost oin horietatik lau ditugula erdarakadatzat emanak. Denak kategori gramatikal berdinekoak izanik, bertsoa ito egiten dute pittin bat, alabaina, oinak elkarrekiko duten hoskidetasuna ez da makala! Gainera, "-ANtziyak" amaierako bi oinak jarraian kokatzen ditu. Ez da dudarik horretan behintzat arreta jarri zuela Udarregik. (Ez naiz noski, puntuaren xehetasunetan sartuko. Han da. puntu motetan edo arauetan.

Lan motak baldintzaturik eta oraingoz bederen. maila honetan, iruzkin orokorrak eginen ditut).

Hala ñola, ABB 01 hartzen badugu, bederatzi puntukoan egina, horietarik lau erdarakada ditugu puntu lekuan erabiliak: "deITU, eskojITU, disponlTU, banITU, suponITU, unlTU, geldITU, alTU, gaITU" eta elkarrekiko hoskidetasuna begien bistakoa da. Nahiz eta bertsoak entzuteko eginak diren, trakurtzeko baino areago.

Beste hainbeste esan daiteke BB-78 0 3 e a n ere. Bederatzi puntukoa dugu eta lau erdarakada ditugu puntu lekuan erabiliak: "Don kanato ¡auna zan komisionaTVBA, gizon orretxek bacín fundamenTVBA; Olloki zarrarena an zan biarTUBA, biyen artian zuten lan au formaTUBA; ñafia informal! HA. badn eskarmenTUBA, da adbertiTUBA, estitdiaTUBA; ez daukagu penarik í>nk ezaguTl ISA" Bestetik esan behar

1 995 ABENDUA Q J

da, Udarregik "bakarrik" erabilitako hamasei "erdarakada" horietatik hiru ditugula azken puntúan emanak: "asistentziya","errejistatu"eta"indul¡entziyak". Maila honetan, hauen kokapena zehatz aztertu ez badut ere, oro har esango nuke ez dúdala usté Udarregik horrenbesteraino behartu edo inugatu zuenik erdarakaden erabilera. Izan ere, lanean zehar ikusiko den bezala ez zituen Udarregik "erdarakada" guztiak bertsoaren barman puntuaren lekuan ezarri, eta are gutxiago puntúan kokatu zituen guztiak azkenak bezala eman.

Beraz, "oinak" bertsoaren bizkar hezurra izaki eta Udarregik esaldi bakoitzari ematen zion garrantzia ikusirik, azkenari indar gehiago ematen bazion ere, nahiko déla usté dut horretan erreparatzeko.

- Ordainak edo "euskal itxuia jatorragoko hitzak" Nolanahi ere, zenbaitetan horien ordainak edo "euskal itxura jatorragoko hitzak" topatzen ditugu Udarregiren bertsoetan. Ez beti hitz batez ordezkatuak noski, esamolde edo beste era batean emanak baino (ik. sarreran honi buruzko zehaztapenak): -"Asistentziya"ren ordez, "laguntasuna" esaten duela topatzen dugu BB-9.3/05. bertsoan. Hala ñola, "laguntzaz" BBOKP 20. erlijio inguruko gaia hain zuzen ere. Baila "laguntza" AABn ere. "Agertu" esaten du. BBLB 17-BB02, ez ordea "agertze".

-"Barkaziyua"(BB-93) esaten du, eta ez "barkamena" adibidez.

-"Igarri". "ezagutu" bezalako aditzak ere erabiltzen ditu. "Igarri": BertBer 11 BBC, 07.13/.

"Ezagutu": BerBer 16/BB-78.03/BBG 14/BB-78.09 Bestalde, "aldrebes"(BBLB 19) eta "aldrebeskeriya"(BerBer 02) behin bakarrik erabiliak, edo agerraldi bakarra ezaguna den Udarregiren bertsogintzan.

-"Aziyo grandia" esaten du BB1.B 08.bertsoan, haatik. "orgullo aundi balian"(BBG/06) esaten du. edo "txiki eta aundi"( BBOKP 21), "Gizon aundi oieri"(BertBer 18). "arrisku aundiak"(SABB 18), "bere eriotzian sufritu zitubenak aundiak baitzian"(BB-93/17), "marka bat aundiya" (IDB 19). "disputa aundiyak"(BBOKP 04), "aundiya tía orren doaia", "Esperantza aundiyak"(BerBer 09)...

"Aundia" esanda ere neurria betetzen zuen Alabaina. "aziyo" hilzari loturik dagoenez. iduri luke balio espresiboren bat edo aparteko konotazioa eman nahi izan ziola Udarregik.

-"Frente" esaten du baina "aurre-/aurrian" darabil baila ere era honetara emana: "itxuben aurrerako ai zer kuadrilla" (BBery 09). "aren aurrian giñan..." (BerBer 10). baila ABB 18 eta IDB 06.bertsoan ere.

-"usté izan/ukan" ere badarabil Udarregik, esaterako UM 02/13.bertsoan. "usté dedanez. usté

det, uslc n u b e n . . . " e s a i e n clitu BBOKP 1 L.bertsoa n / B e r B e r 13/19. BertBer lU.bertsoan " o n d o irit/i orri" e s a t e n du baita e r e . Hala nola. "erosiva du m e r k e iritzita" d i o AAHn. Ik'deralzi b e r t s o horietan ikusi d u g u n bezala. b e r t s o b a l e a n p u n t u Ickuan z e n b a i t e r d a r a k a d a sarlzen dilu (ik.3-1) Udarregik, h a i n b a t e t a n gainera b e r l s o a r e n oin e r d i a k o s a l z e n dituztelarik.

H o n e l a liada, o r d a i n a k izanik ( e z s a l b u e s p e n i k g a b e n o s k i . a r a k a t u eta aurkitu ahal izan diren h e i n e a n e m a n baitira) e r d a r a k a d a k erabiltzen ditu, e l k a r r e k i k o d u t e n h o s k i d e t a s u n a r e n g a l i k p u n t u a r e n l e k u a n . i n o n d i k ere. Honela, p u n t ú a a b e rastea lorlzen duelarik.

G a i n e r a , Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakaclak direla k o n t u a n i z a n i k , zer n o l a k o g a rrantzia e n i a l e n zion b e r l s o a r e n p u n t u a r i b e g i e n b i s t a k o a da. Hala e r e . b a l z u k b e r e h o r i e t a n jasoak erlijio testn e d o dolrinetatik.

2.2.-DISKURTS0ARIL0TUAK.-ESALDIBARRUAN KOKATUAKUdarregik "bakarrik" e r a b i l i t a k o b e s t e e r d a r a k a dak direla eta. esaldi b a r r u a n k o k a t u r i k d a u d e n e i b u r u z h o n a k o hau esan d a i t e k e : l.Gaiaren aldetik ugariak dirá erlijio i n g u r u k o elan e i n a n a k . b e s t e h a i n b a t Azpeitiko P r e m i y o a ren i n g u r u a n e g i n i k o b e r t s o e t a k o a k dirá, e d o eta " l e h i a k e t a " g i r o a n , saria t a r t e k o e g i n i t a k o e l a n besleak.

2,Kategori gramatikalari hegira, g e h i e n a k izen e d o aditzak dirá.

Erlijio i n g u r u k o e t a n e d o n i o i a l - e r l i j i o z k o e t a n a g e r t z e n direnak e s a t e r a k o . ASISTITU, ATAJATUK1K. ATORMENTATU, DESUNIYOTIK, ERREJISTA II i, K.RUELDADIA, MALIJNO ( e s p í r i t u malijno), PEKADORI, POSADA. TORMENTATUA... d a u d e . Guztiak esan bezala, U d a r r e g i r e n g a n "bakarrik" e n l a t e n dirá (lk.2 ).

E m a n d e z a g u n a d i b i d e bal: "Kinzianoren iritzirako ark esatia basta zan. b a ñ a n agindu etzionian b e n e - b e n e l a n triste zan; a n d r ó gaizto bal bíraldu zion k o n b e r t i t u al b a z e z a n , ATORMENTATU b i a r k o zalá baldin i n n d a t z e n ez bazan" (SABB OS) Bertso h o r i e t a n ikns d a i t e k e e n e z , e r d a r a k a d a b e z a l a ¡aso d u g u n "konbertitu 1 1 e r e ageri zaigu Alabaina, ez da Udarregik "bakarrik" erabilia.

-Agerraldi maila llorietarik. ASISTID >-k esale b a t e r a k o , bi a g e rraldi dilu U d a r r e g i r e n b e r t s o g i n t z a n , aditz raodura eta izen bezala berriz: ASISTENTZIYAÜk.2,1). Biak g a i n e r a erlijio ingu-

1 995 ABENDUA E D

ruko gaietan e m a n a k .

- ATORMENTATU berriz, hirutan e m a n a eta hiru rak erlijio i n g u r u k o g a i e t a n k o k a t z e n d i r á , SABB/BByn hain z u z e n e r e .

- TORMENTATUA(TORMENTU-): hiru agerraldi ditu Udarregiren b e r t s o g i n t z a n eta hirurak berriro ere erlijio inguruko gaietan agertzen dira(SABB/BBOKP).

Beste guztiak agerraldi b a k a r r e k o a k Udarregiren b e r t s o g i n t z a n .

Esan b e h a r da g a i n e r a , erlijio g a i e t a n e m a t e n diren h a u e k l e k u k o t a s u n e n bat b a d u t e l a literatura tradizioan, erlijio testu e d o d o t r i n e t a n . hitz.ez hitzezko a z a l p e n e l a n ikus d a i l e k e e n niodura (ik.<). átala).

B i d e n a b a r , J.Lakarraren, "Euskal i h e s a u r u s e r a ko gaiak: h e g o a l d e k o testuak ( 1700-1745)" bildumatik, h o n a k o a z a l p e n e d o zali hau ekarri nahi n u k e g o g o r a : "Irazuzta, Doctrina ehrisliana e g u i n z u a n a e r d e r a z aita G a s p a r Astete jesuitae. 1 pin i du e u s q u e r a z d o n l u á n d e Irazuzta e r r e t o r e llern i a l d e c o a e (...) . l.iburu h o n e k . O t x o a r e n a r e k i n hatera gipuzkera zaharrean lekukorik handiena izateaz gain, badu guretzat beste a p a r i e k o garrantziiik, testu h o n e n bizilza Itizea déla k a u s a .

Ilots, l r a z u z t a r e n a da g i p u z k e r a z k o l i b u r u e n altean berrargitaralzen jarraitzen d e n b a k a r r a l.arramendiren hiztegiaren aurretik egindakoetarik,

(...)

O r o liar, esan d a i t e k e I739ko l e h e n d a b i z i k o t i k 1784-kora bitartean e m a n ziren a l d a k e t a k hurreng o hiru sailetan koka d a i t e z k e e l a : ( t x o s t e n honi d a g o k i o e n e a n ( 1 ) jasotzen d u t ) 1) zenbait e r d e r a k a d a ( e s k l a b i u i d e , valle, pek a d o r e . g u a r d a t u , l i n e a n ) larriegien o r d e z e u s k a l itxura j a l o r r a g o k o hitzak ( n i e n d e . leku, p e k a t a r i . g o r d e . a z k e n e a n ) e z a r t z e n dirá. lajaina! "erdarakada" guzti horiek U d a r r e g i r e n gan t o p a t u d i t u d a l a e s a n b e h a r dut. Ikus dilzagun; -GUARDATU:"ondo g u a r d a t u J a n g o i k o a r e n leg e k o m a n d a m e n t u b a k " ( BB! >KP-24). (Ik.3.2) -PEKADORI: "... p e k a d o r i ingrato gaizki itz.egiñak, ..." e s a t e n du I515y-(H. b e r l s o a n . (Ik.2) CEdonola e r e . BBy b e r t s o sail h a u z a l a n t z a z k o a d a .

Ikus oharra l'darregi berlsolaria liburuan.

1 13.or.)

-BALLE:"Negarrezko baile triste o n e t a n "(BBIM-15) e s a t e n du.

-ESKLABITUDE e s a l e n ez b a d u e r e . bai o r d e a "ESKLABOTU" eta A z p . P r e m i y o a r e n i n g u r u a n bur u t u t a k o b e r t s o b a t e a n hain z u z e n e r e . H o n e l a dio: " o n d o e s k l a b o t u da J u a n lose 1 Idarregi, " (BertHer-03). (Ik.2) -FINÍAN ere e s a l e n du CSABB-18) baina "az.ken finían b i t a r l e k o i z a n ..." hain z u z e n : kasu h o n e t a n b e h i n t z a t . h a m a r s i l a b a k o b e r t s o lerroa osaiu behar d u e n e z . beraz, agian neurriak a g i n d u t a e d o e s k a t u t a "finían" hitz bat g e h i a g o s a r t z e a e g o k i

riek baztertzeko aukera bazuen Udarregik. Alabaina, erabiltzen dituen edo agertzen diren eran. ¡a esaldi eginak dirudite, bere horretan dotrina edo sermoietatik ikasiak, jasoak, -Irazuztarena lekuko-, eta erlijio gaietan ernanak baita ere Udarregik.

Badira bai beste zenbaitetan ere euskal itxura jatorragoko hitzak Udarregiren bertsoetan. Hala ñola, "galerazi" aditza darabil, "kristandadia galerazi" (SABB 04) hain zuzen ere. Baita "oñaze" (UM12/UM04/Berber 05/BBery 10/IDB 07) edo "miña" (PBB-62/13) ere. Ez du ordea, "oinazetu" edo "oinazkatu" esaten. Aldiz BerBer 05. bertsoan "minberatzen" esaten du. "Bezino" ere badarabil Udarregik, hirutan gainera -BB08/09/15-, alabaína, "auzokuak" (Eran) eta "auzotarren" (ABB) ere esaten ditu.

Azp.Premiyoaren inguruan edo saria tarteko "lehiaketa" giroan eginitakoetan berriz, APUNTADORE, ERREKUSATUBA.INSULTATZEN, OBSERBATU, SEKRETUAN... ditugu. Guztiak gainera, neurriari begira, bederatzi puntukoan burututakoetan kokatuak. Ez dirá ordea. esanda bezala, puntúan ezarriak.

- Agerraldi maila -F.RREKUSATUBA-k esaterako, bi agerraldi ditu (ik.2.1) eta biak Azpetitiko Premiyoaren inguruan burutu edo eginitakoetan kokatuak.

-APUNTADORE-k bi agerraldi ditu baila ere eta biak gai berdinean ernanak, BB-78n hain zuzen ere (Ik.2).

Horien artean, ERRFJIS'I'ATU dugu hiru agerraldirekin, (ik.2.1), eta hiru gai ezberdinetan zehar ernanak; erlijio, Azp.Premiyoaren inguruan eta azienda ingurukoetan (ik.2).

Beste guztiak behin bakarrik erabiliak edo agerraldi bakarrekoak ezaguna zaigun Udarregiren bertsogintzan. Literatur tradizioan berriz, ikus seigarren atalean agerraldi mailari buruzko aipamenak.

- Ordainak edo "euskal itxura jatorragoko hitzak" Agerraldi kontuak alde hatera utzirik. gatozen bada, "erdarakada" horien aldean Udarregik erabili zituen "euskal itxura jatorragoko" hitzen edo esamolderen alorrera.

-"Insultatu" bezala esaten du "ofenditu": BB78/12, UM 16. bertsoan: "ez degu ofenditu nai emendik aurrera", "ofenditu degula gaude gu damutuz"(UM 18), baita BB-93 24. bertsoan.

"Irain/iraindu"k agerraldirik ez badu ere Udarregiren bertsogintzan, "Minberatzen asi da/Errekalde ori" esaten du BerBer 05. bertsoan. "Eraso" berriz, behin bakarrik erabilia era honetara: "Tablerora iyo ta eraso alkarri" (BB-78/06).

-"Nabarittu"ren agerraldirik topatu ez badugu ere, "nabarmenak" darabil era honetara: "Oien itzegitiak nabarmenak daude" (Bertlier 09). Halaber, "oartu, arakatu, ¡kusmiran" edo... agerraldirik

datorkk). Badu honek ere, Lakarraren hilduma horretan bere testigantza: AZKEN FINA: "Disponi gaytecen azquen finarendaco" (EL77).

Horietarik, "pekadori" eta "esklabotu" ditugu Udarregik "bakarrik" erabiliak. Gainera, "esklabotu" izan ezik, beste guztiak erlijio inguruko gaietan erabiliak Udarregik. Guztiak agerraldi bakarrekoak ezaguna zaigun bere bertsogintzan. Bestalde, "Guardatu" esaterako, Errikotxiarengan ere ageri zaigu, 1894.urtean Orioko udaletxeko balkoitik botatako bertsoen artean: "artzai leiala ta ona,/ bere ardiyak guardatzera/asko enpeñatzen dana,/"(21) Bestalde, "Negarrezko baile triste onetan" bezalako esaldiak badira gehiago Udarregiren bertsoetan. Esaterako: "Aita Eternuan seme" (UM 90.or.). "Birjiñan entrañetan" (UM 90.or.), "Falso testimoniyua", "Jesús Nazarenua", "Belengo portalian" (UM 04),

(...)

- Ordainak edo "euskal itxura jatorragoko hitzak" Edonola ere, "erdarakada" horien ordez Irazuztaren ondorengo dotrinan agertzen diren beste euskal itxura jatorragoko hitzek badute Udarregirengan ere agerraldiren bat, ez usté!

Esate baterako, "mende" era honetara agertzen da Udarregiren bertsoetan: "Cataniako juezen mende igaro martiriyua"(SABB/03),"etsaien mende jarriya"(BBIM 03),".. Menderatu gaitzan kondenaziyuak" (BB-93.19),"... erdaldunen mende?"! FA, 49. or.).

-"Leku" esaten du baita ere Udarregik, baina ez gazt."valle" zentzuan erabilia. Agerraldi ugari ditu: BBG-13/BB 13/UM11/BB-93.23/IDB 18/BertBer 06/09...

Halaz guztiz. "alde" esaten du era honetara: "Ataungo aldera..."(BBLB 09). "apenas izandu dan gure alderdiyan"(ADB02).

-"Pekatariak" ere badarabil Udarregik, agerraldi bakarra badu ere. "Pekatariak etsai oiekin degun gerra edo desditxa"(SABB-01).(Ik.6).

"Gorde"k berriz, bi agerraldi ditu: UM18. bertsoan eta ABB 07. bertsoan: "gorde gaitzala bere bendiziyo santuz'V'berak gorde sarri".

Hala ñola, "azken" ra honetara mana:"etzuen azkenian len aftagrandeza" (BB/03),"zer gertatuko zaigun azkenian guri" (BBy/01). (...)

Beraz, "euskal itxura jatorragoko" hitzen alde erdarakada ho-

I 9 9 5 ABENDUA

^

irregik "bakarrik" erabilital "erdarakai horietatik hiru ditugula azken puntúan < "asistentziya". "en i "induljei ik". ez badute ere, "begira egon" esaten clu ondorengo bertso sail ela bertso hauetan: "ez det esan biarrik, begira egon naiz ta, "(PBB-62/10), "munduko gauzai begiratu ta au ematen dign goguak, "(SABB-16), "begiratubaz alkarri"(BBG 07), "jarri naiz begira"(Gerr), "begira jarri"(B15y 06)...

-"Izkutuan" esaten ez badu ere edo agerraldirik ez badu Udarregiren bertsogintzan, "ixilik egon" darabil era honetara: "pena emango liket isillik uztiak" (BB-78/12), "lenago gauza ori ¡xilik zeguan, ,.."(BB 18) (...)

Udarregik "bakarrik" erabilitako "erdarakada" guzti horiek puntu lekuan ez ezik esaldi barruan kokatzen tlira eta gehinenak bi gai hauen inguruan ematen: erlijio eta Azp.Premiyoaren bertsoetan; horietan ere, "euskal itxura jatorragoko hitzak" edo ordainak topatu dilugnlarik. Beraz. orain arteko irakurketaren ondoren, (2.1/2.2), batasun bat dago erdarakaden erabileran. Hau da, gehienak bi gai horietan enianak ¡zalea hain zuzen, ela sarritan ordainak izanik ere, horien erabiltzean.

2.3. ZENBAIT HITZEN AZTERKETA

Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakaden anean, ia erdia dirá adjetibo edo izenondoaren akletik "oso"z amaiturikoak eta izenari begira berriz. "-ziyua/-mentuba" atzizkiez osaturikoak. Has gaitezen bada, azken hauetatik.

2.3.1. Izenak

[zenaren kategori gramatikalari bagagozkio, Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakaden artean. bederatzi izen dirá "-ziyua", "-mentuba" atzizkiez osaturikoak.

Euskarak latinetik eta latin-hizkuntzetatik harturiko maileguen artean -tione atzizkiak axola berezia du, euskal hitzei ere gehi baitakieke, amorrazio, begitazino eta kidekoak emanez.

Atzizkiak zenbait aldaera ditu esukalkien arabera. Xehetasunetan sartu gabe, Udarregik noski "-Z1YUA" bezala erabilia.

- Gazt. -CION Eusk.-ZIYUAUkl.) . "absolución" . absolbiZIYUA(BB-9.Vl 3 )*( 22) . "disposición" . disposiZIYUA (BBOKP-20) . "fundación" . fundaZIYUA (BBOKP-20) . "restitución" . restituZIYUA (BB-93/13) Bigarrcna berriz. latinez -MENTUM, euskaraz -MENDU/MENTU, Irantzesez -MENT, gaztelaniaz -MIENTO/MENTO. Udarregik, "-MENTUBA" bezala darabil, - Gazt. -MIENTO/ MENTÓ Eusk.-MENTUBA(Ud.) . "aprovechamiento" . "aprobetxaMENTUBAÍ BBOKP/ 2) . "ajuntamiento" . "juntaMENTUBA(BBOKP 2) . "consentimiento" . "konsentiMENTUBA"(BB-93 2) . "contentamiento" . "kontentaMENTUBA"( BB-93/2) . "ordenamiento" . "ordenaMENTUBAK"(BBOKP/lH) . "recibimiento" . "errezibimentu"(BBOKP/17) Lehenik eta behin esan behar da, Orotariko Euskal Hiztegiaren korpusean oinarriturik(ik.sarrera). garaiko zenbait bertsolari arakatu ondoren. "absolbiziyua" izan ezik, beste bederatzi izen horiek Udarregik "bakarrik" erabili zituela, eta gainera agerraldi bakarra dutela ezaguna den bere bertsogintzan. Ilots, Udarregik ere behin bakarrik erabiliak.

Bestalde, zerrenda osoan ez dago beste hitzik edo izenik "-ziyua/-mentuba" atzizkiez osaturik.

- Kokapena "Errezibimentu"z latida, gainontzeko bederatzi izen horiek, bertsoaren egituran, PUNTUAren lekua hartzen dute; hots, puntu hitzak edo oinak dirá. Molde nagusian zein txikian burututako bertsoetan emanak.

Esaterako, "absolbiziyua/restituziyua" (BB-93/13) alde batetik, eta "konsentimentuba kontentamentuba" CBB-93 2) bestetik, bertso sail eta bertso berdinean kokatuak daude eta sei silabakoak izaki gainera, bertso lerroa osatzen dute hamarreko txikian.

Ildo beretik, "disposiziyua/fundaziyua" (BBOKP/20) eta "aprobetxamentubajuntanientuba" (BBOKP/2) sail ela bertso berdinean kokatuak dirá, hamarreko nagusian.

"Ordenamentubak" (BBOKP 18), azken sail honetan kokatua baila ere, baina hemezortzigarren bertsoan; gainontzeko oinak, "sentimentubak", "mobimentubak". "Santubak" eta "kontubak" direlarik. llaatik, "errezibinientu" sail berdinekoa izaki (BBOKP 17), ez du puntuaren lekua hartzen.

Beraz, hamar izen hauek bi bertso sailetan emanak daude guztiak (BBOKP eta BB-93), eta "ordenamen-

1 9 9 5 ABENDUA Q J ]

tubak" eta "errezibimentu" izan ezik, lau bertsotan (binaka) kokatuak. Besteak beste, elkarrekiko duten hoskidetasunarengatik puntuaren lekuan erabiliak, inondik ere. Esaterako: "Erroma degu danen buruba, ori da FUNDAZIYUA E.spañiko guzientzako bota du bendiziyua; aren laguntzaz bentzi dezagun etsaien tentaziyua, fede onian segitutzeko artu DISPOSIZIYUA, gauzarik prezisuena degu animen salbaziyua". (BBOKIV20).

- Gaia Gaiari helduaz, hamar izen lioriek ERLIJIO inguruko GAIETAN edo moral-erlijiozkoetan kokatuak daudela esan behar cla (BB-93 BBOKP).

Gainera. literatura tradizioan lekukotasunen bat badute erlijio testu edo dotrinetan seigarren atalean ikus daiteen bezala. Sarreran, Irazuztaren dotrinan esaterako, "edo reeibitu bear diradenac obraz" irakur daiteke.

- Agerraldi maila Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian "ordenamendu" hitza esaterako, G.er. bezala ematen da, Hau da, literatura tradizioan, tradizio "idatzian" gutxi erabili den hitza hain zuzen ere. "Juntatu. junta, juntatzen" aditza berriz, zaharkitutzat bezaia ageri edo jasoa da hiztegi honetan. Udarregik ez ezik (PEBO 05-08/IDB/UA/ABB19/Gerr)-, bere garaikideek ere erabilia arestian ikusi dugun modura.

Nolanahi ere, "junta" eta "juntaera" ez ditu Udarregik behintzat, puntu lekuan kokatzen.

"Errezibitu" berriz, Udarregik hiru alditan erabilia, G.g.er. bezala ematen da hiztegi honetan, H.L.E.H.-, Erran nahi baita, "idatziz" gaur gutxi erabilia; lehen aipamen edo agerraldia 1621. urtean k o k a t z e n delarik. "Krrezibidu" berriz, 1596.ean, "errezebitu" 1617 eta "rezebitu" 1571. urtean. Data edo urte guztiak lehen aipamenarenak dirá. hots. hiztegi batean, esaterako, eta ez euskal testu b a t e k o lehen erabiltzearenak alegia.

O r o t a r i k o Euskal Hizlegiaren korpusean dugunaren arabera. hit/, guzti hauek )so agerraldi urrikoak dirá literatura tradizioan. Ikus e s a t e r a k o . hitzez-hitzezko azalpenean "aprobetxamentu"z eta "disposiziyua"z esaten dena.

Gainera. "juntamentu-

I 995 ABENDUA Q ]

ba"k agerraldi bakarra du. Ederki asko "aprobetxatu" zituen Udarregik hitz hauek, "barkaziyua", "obligaziyua", "aiuntamentuba". "sentimentuba"... oinekin hatera, bertsoaren puntuak indartzeko.

Ikusi besterik ez baitago elkarrekíko duten hoskidetasuna.

- Ordainak edo "euskal itxura jatorragoko hitzak" Halere, beste kategori gramatikal batzuetan edo beste aldaera. "euskal itxura jatorragoko" hitzak ematen edo erabiltzen ditu Udarregik.

Esaterako, "absolbiziyua" izenari begira esan behar tía, horrekin batera "absolbituta" esaten duela baila ere Udarregik.

Edonola ere. "absoluziyua" ez ezik. "barkaziyua"(BB-93) ere esaten du.

Halaber, gazt. "disponer", eusk. "disponitu" esaten du, sei bat aldiz gainera, baina ez berak "bakarrik" erabilia. (Ik.2/3.1).

Horrekin batera, "artu det pentsamentuba" esaten du BBOKP 02. bertsoan. "Disposiziyua" bezala "moduban/moduba" darabil bertso sail ezberd i n e t a n . Esaterako, BB-78 02, BB 15/BBLB 19/BB-93 09/BBOKP 09 11-23/ BBery 06/BertBer 08/BBIM 14...

Hala ñola, "errezibimentu" Udarregik "bakarrik" erabilia bada ere. "errezibitu" aditza -hirulan- darabil bere zenbait garikideren antzera.

Alabaina, azken hauek ez. ditu puntúan ezartzen; hots, ez dirá puntu hitzak edo oinak.

Halaz guztiz, horien ordez. beste hauek edo beste era honetara ere esaten du Udarregik: "kantidade guziya jaso du urrelan"(ABB-08), "kantidade igualak ginduben guk jaso"(BB-78 08), "falta duenak pozikan artu iñork ematen badiyo" (BBOKP 22). "artulzeko estu, ematia aztu" (BertBer OS), "artubak/artu": BerBerl4,17 - BB-78 10, BBIM 14/BBery 03...

Bestalde, "ordenamentubak" dioen bezala. "ordenak" (iz.) (BB 04/BBOKP 07/BBIM 12/BBery 11/BerBer 10/ABB 04/UA 04) ere badarabil Udarregik bere garaikideen modura. Adibidez, Xenpelarrek. "artu dek ordena..." (286.oi.) esaten du, baita Txirritak ere. "eman ziyoten ordena..." (Bl 203.or.). Pello Errotak honela dio:" Seme alabak bizi dirade ordena onen mendean..." (25.or.) "... allegatu zal ordena zuan bezela..."(H6.or).

"Aprobetxamentuba" ez ezik, "aprobetxa-aprotxatu" ad. darabil. Honekin batera. AAB-n eta IDB 11. bertsoan esaterako. "... jornala're on du" esaten du; BBy 09. bertsoan berriz. "on dirá".

"Kontentamentuba" beliin bakarrik erabilia. eta honekin batera, "konlentu" (15BI.B 19 BBOKP 06/SPEB 05/BBy 17) darabil bertso sail ezberdinetan.

Aurrera jo aintzinetik. bi atzizki hauen erabilera batik bat puntuari ñola gaiari lotua dagoela esan daiteke. Erran nahi baita,bertsoaren egituran puntúan kokatuak badaude ere. gutziak gai jakin

baten barman enlaten clirela; moral-erlijiozkoetan edo erlijio ingurukoetan hain /u/en ere. Nahiz ela. hil/ gu/tiak erlijio ilurrikoak e/ izan.

Elkarrekiko duten hoskidetasunarengatik puntuaren lekuan kokatuak. inondik ere. I latí da. bertsoaren bihoi/ean kokatzen dttu ("errezibimentu" izan e/.ik). puntuari enlaten /ion indarra a/alpenean ul/irik. Bestetik, jakina da a/ken esaera déla bertso osoaren oinarri eta ardat/a; izan ere. bere arabera moldatzen baitira gainerako bertso-lerroak, bai esanahiaren aldetik. baita puntuarenetik ere. I darregik "kontcntamentuba" eta "absolbi/.iyua" izan e/.ik, e/ ditu ordea gainontzeko "crdarakadak" hor kokatzen. liera/, alde baletik, erdarakada horien erabilera bertsoaren muinera loturik badago ere, e/. tía hain lilaila esluetara liedat/en.

Bestalde, nahi/ eta horien ordainak topatute/. salbuespenik gabe noski), hitzez ñola beste esamolde batzuren bidé/, erlijio gaietan enianak i/atea tcstuinguru horietan jasoak i/atearen lekukotasunak direla aelitzera enlaten digtite, seigarren atalean ikus daitekeean modura. Hórrela ikasiak eta hórrela erabiliak -erlijio gaietan- baila ere Udarregik.

2.3.2 Izenondoak (-OSO)

l klarregiren bertsoetan "-oso"/ aniaiturik agertzen diren hitz gu/tiak noski, e/ dirá izenondoak. Alabaina. gehienak hala i/.aki. batik bat Udarregik "bakarrik" erabiliak. i/enburu horren a/pian emanen tlitugu gu/liak. llonela bada. I klarregiren garaiko /enbait bertsolari, bertso, Orotariko Huskal Hiztegiaren korpusean miatu edo arakatu ondorent lk.2), Udarregik "bakarrik" erabiliak hauexek ditugU: - Kusk. Udarregik . "balerosuak"(BB09) . "onroso"(BerBer02

- Gazt. . "valeroso" . "honroso"

BB-^S OH) . "piadoso"

. . lier .

. "piadoso"(BB-93(08) "talentosuak -tutsuak"

."talentudo,-to-

(IDB02 BBIM07) . "burlosu.r'diertlier 12) "tlespre/ioso(-sua suak ).< Berlier 01 BertBer os Bert-

"burlón" "despreciativo,va" 12). "afortunado"

. "fortunoso" ((BBLB 09).

Lehcnik esan behar da, i/enondo edo adjetibo hauek bertsoaren egituran edo barman PUNTUAren lekua hart/en dutela. llots, puntu hit/.ak edo oinak dirá.

Udarregirengan "-oso"/ aniaiturik agertzen diren "erdarakada" gu/tiak hatera a/alduko edo a/tertuko diluí, gehienak puntu lekuan kokatzen baitira.

Ilori kontuan izanik, bertsoz bertso honako sailkapcn hau egin daileke: 1 IHzkerretan, "erdarakadak" sailkatuko ditut, Udarregik "bakarrik" erabiliak beltzez emanen ditudalarik.

2)Alboan, eskubitan, horiekin hatera Udarregik bertso berean crabili /iluen gainonl/eko oinak ("erdarakadak" be/ala jaso e/ direnak).

(BB-78 OS. Bederatzi puntukoa) - FAMOSO -ONROSO PREZISO - ANIMOSO - BIKTORIOSO

-

KURIOSO KANO KARIÑOSO I ASO

l Berlier 01. Bederatzi puntukoa) ORGULLOSO ANIMOSO DESPREZIOSO BIKTORIOSO

KASOC2) OSO EROSO AIROSO

(BB-9,-1 ()S. Hamarreko txikian):

1 9 9 5 ABENDUA

EE

- KASO -AKASO

- RELIGIOSO (iz.)

- PREZISO - ANIMOSO (ABB-13. Bederatzi puntukoa):

- KASO -AKASO -JASO - KURIOSO - GOZO -GEZURTIOSO

- PREZISO - AI.KASO - ANIMOSO

(PBB-62/14. Zortziko txikian): - ()SO -JASO - KASO

- ANIMOSO

(BB-09. Ilamarreko txikian): - KASUAK

- PREZISUAK - BALEROSUAK - RELIJIOSUAK -AMOROSUAK. (BBIM 07. Zortziko nagusian): - TALENTUTSUAK - AMOROSUAK

-GOZUAK -PAUSUAK

(BBOKP 09. Hamarreko nagusian): - RELIGIOSUAK - BALIOSUAK - AMOROSUAK

-GOZUAK -PAUSUAK

(BertBer08. Bederatzi puntukoa): - GURASUAK - KURIOSUAK -JASUAK -PAUSUAK -KASUAK

-PENOSUAK - GUSTOSUAK - DESPREZIOSUAK - ORGULLOSUAK

(BB-93 - 1. Ilamarre ko txikian):

A J^^k ^L 4 1 K

m

- SUSTANZIOSUAK - AMOROSUAK - GURASUAK

m

M

QDB02. Zortziko

txikian): - KURIYOSUAK

^ / W<^J

iaf MJW

i \i i - HITOR1YOSUAK. 12. Bederatzi puntukoa):

w'Jw

1 995 ABENDUA Q«]

-KASUAK - GOZUAK

- PENOSUA - PELIGROSUA -PREZISUA -ITXUROSUA - DESPREZIOSUA- GURASUA - BURLOSUA - GUSTOSUA - ORGULLOSUA Hona hemen, adibide bat: "Gure Don Blasen sermoi ederrak dirade TALENTUTSUAK zeiñ ez du hada konbertituko orren i/.keta gozuak?

Desterraturik utz.i ditzagun pekaturako pausuak, ditxa eder an bialdu digu Riirt lamí AMOROSl'AK" (BBIM/07).

"Erdarakadak" sailean "talentutsuak" ota "amorosuak" ditugu puntu lekuan emanak, "talentutsuak" Udarregik "bakarrik" erabilia delarik. Ez ordea "amoroso" seigarren atalean ikus daitekeen bezala.

Bestalde, badira beste zenbait ¡zenondo, asko ez badira ere, puntuaren lekua hartzen ez dutenak; hau da, puntu hitzak edo oinak ez direnak: (beltzez Udarregik bakarrik erabiliak) - ONROSO (BerBer02) - MALEZIOSO (BerBer04) - FORTUNOSO (BBLB 09) - ANIMOSO (IDB 12).

- PIADOSO (BB-93/08) Sailkapen honen aurrean bada, honako alderdi hauek azpimarka daitezke: 1. Hemezortzi "erdarakada" horietatik, zazpi dirá Udarregik "bakarrik" erabiliak. Guztiak hamasei bertsotan bananduak.

2. Ezkerreko zerrendan, "erdarakadak" bezala jaso direnak, salbuespenak salbuespen, bertsoaren egituran guztiak PUNTUAren lekuan ematen ditu Udarregik. Hots. puntu hitzak edo oinak dirá. Gainera, bertso batean "erdarakada" bat baino gehiago sartzen du, hoskidetza baila puntúa.

3. Hemezortzi horietatik, lau "erdarakada" dirá azken bertso lerroan emanak, azken oinak: "amorosuak", "animoso", "orgulloso" eta "biktorioso". "Amorosuak" lau agerraldi ditu Udarregiren bertsogintzan eta guztiak azken bertso lerroan emanak, azken oinak, alegia. "Animoso"k berriz. sei agerraldi ditu eta bi dirá azken oinak.

1 9 9 5 ABENDUA EZJ

"Orgulloso"k eta "biktosioso"k hiruna agerraldi eta lau (bina) azkenak bezala emanak, azken oinak.

Beraz, hamasei bertsotatik hamarretan dirá azken oinak lau "erdarakada" horiek, Zenbaitetan gainera, bertsoaren oin erdiak osatzen dituzte. Esaterako, BBIM 07. bertsoan, BB 09. bertsoan. IDB 02.ean edota BertBer 12. bertsoan. Ikus dezagun: "Kollado Igeldokuak iri FAMOSUAK lege ederrekuak, txit TALENTOSUAK; Txertubik ere zeuzkan aiñ kuriyosuak, jakiñ degu zein dauden BITORIYOSUAK". (IDB 02) Halaber. ohart daiteke hoskideenak elkarren segiran jartzen dituela.

4. "Erdarakada" gehienak izenondo edo adjetiboak dirá, ez ordea lan honen xedea bestea denez. eskubiko zerrendan agertzen direnak. Azken honetan, eskubiko zerrendan. hamabost hitz erabiltzen ditu berrogei puntutan zehar. gehien errepikatzen dituenak: "kurioso, kaso, jaso, gozo. gurasuak, pausuak" direlarik.

Udarregiren garaiko bertsolariengan "erdarakada" horien agerraldiak maiz topatu baditugu ere (ik.6. átala). Udarregik bederen, gehienak puntuaren lekuan ematen ditu eta ondorioz. puntúa aberasteko baliogarri izan zitzaizkion. Izan ere, hainbatetan bertsoaren oin erdiak osatzen badituzte ere, erdarakadak bezala jaso ez. diren puntu hitzen edo oinen kategori gramatikala ezberdina izaki. inondik ere, puntúa aberastearen akle jokatzen dutela esan behar.

5. Gaiari bagagozkio, batzuk Azpeitiko Premiyoaren inguruan egindako bertsoetan agertzen dirá (Berber/ABB/Bertller). eta beste hainbat: BB-93 BBIM BBOKP... erlijio ¡ngurukoetan. I.ehenengo sailekoak gainera. bederatzi puntukoan eginak. Badira "lehiaketa" kutsu edo saria tarteko izanik. bederatzi puntukoan eginak edo burututakoak baila ere. Erlijio ingurukoetan. neurriari atxikiz. ñola hamarreko txikian ñola zortziko nagusian eta hamarreko nagusian burutuak dirá.

6. Bestalde. "erdarakada" horien ordez "euskal itxura jatorragoko" hitzak erabiltzen dituela Udarregik esan behar da.

Adibidez, "penosua(k)" hitan esaten badu ere, "penagarriya(k)" ere badarabil Udarregik eta hirutan gainera-(SABB10/Gerr/BerBer()3)- .

-"Mindu"(IDB) ere esaten du, ez ordea "mingarri" edo "mintsu/mindun".

-"Onroso" dioen bezala ez du kasurako "des o n r o s o " e d o e s a t e n , " d e s o n r a g a r r i " (ABB 07/BertBer 11) baizik.

"Amorosuak"lau agerraldi ditu, baina "maitagarriyak/maitativak" ere erabiltzen ditu Udarregik: ' "Jende maitagarriyak"(ABB21 )/"aiuntamentu maitagarriya"(BB-78 11). "Pekaturako bide ondatiyak. ori agintzen digu Jaun maitatiyak" dio UM 14. bertsoan. Azken hau, "maitatiyak" ordea. "badirudi Pello Saikolak bere jatortasunera ekartzen saiatu zela, ez du enlaten Udarregik ¡arri bezelaxe dagoanik" esaten da Udarregi bertsolaria liburuan, 100. orrialdean.

Nolanahi ere, "maitatu", "maitatzia", "maitiak" (...) esaten ditu Udarregik. "Maitatu nai genduke Jesus ona bera"(UM 16), "serbituz maitatzia litzake obia" (UM06), "gure Jesus maitiak.."(BB-93 17), "jesús maitiak" (BBIM 08). Guztiak erlijio inguruko gaietan erabiliak edo emanak baita ere.

"Amorosuak" beti testuinguru berdinean esan edo kokatzen du Udarregik, "Jaun amorosuak" hain zuzen ere. Testuinguru horretatik at ez du beste erabilpen edo agerraldirik Udarregiren bertsogintzan (lk.6).

-"Gustosua" bezala. "gustagarriya" ere badarabil Udarregik, lau alditan g a i n e r a : BBOKP 25/BBIM 18/ADB09/BB 10.

-"Prezisuenak" ez ezik, "bearrenaz" ere" esaten du era honetara: " gauzarik bearrenaz ez gera akordatzen" (BBy 17).

-"Talentoso" bezala. beste honako hauek ere esaten ditu: "trebe", "abilla". "... daña libertade, gaizki esaten trebe. errespetoz obe..."( BertBer 09), "ni ez nago oraindik oiek bezin trebe" (BB93/16), "oso trebia dago kantuzko lanian" (ABB16), "... ondo deklaratzeko apenas ganden trebiak"(BBOKP 01), "Ni gizon pobria, kuadrilla trebia" (BerBer 14), "abilla da baña" (PBB62/05IDB 0718/BBery 09), "abilla zera" (BertBer 06). "gizon abillak izanaatik..."(BBG07)(...> Laburtuz esan daiteke, "erdarakada" horiek baztertu eta beste esamolde batzuren bidez. bertsoa beste era hatera m o l d a t u eta neurriz taxutzeko aukera bazuela Udarre-

1995 ABENDUA£E

gik. Dena den, erdarakada horiek elkarrekiko duten hoskidetasunarengatik eta kategori gramatikal ezberdinetako oinak tartekatuz puntúa indartzea edo aberastea lortzen dute, erdarakada horien erdiak gainera, berak "bakarrik" erabilitakoen artean ditugularik. Bidenabar, honela enlaten baititu beste honoko izenondo hauek ere: "desprezioso", "fortunoso", "burloso"; ez baitu azken honetan. formaren aldetik adibidez. "burlati" esaten.

Bestalde, "-oso"z amaituriko izenondo gehienak, literatura tradizioan agerraldi urrikoak direla esan behar da. seigarren atalean ikus daitekeen bezala. Halaber, agerraldiak bakanak izanik, gehienak Udarregiren garaian enlaten dirá.

Badira Udarregik "bakarrik" erabiliak ez e/ik (ik.2) agerraldi bakarrekoak literatura tradizioan, edota agerraldi gehiago izanik. bertso moldean, bere garaian, Udarregik "bakarrik" erabiliak.

Bestetik, Udarregiren garaiko bertsolarien edo bertsoen artean. badira Udarregiren antzera puntu lekuan edota testuinguru bertsuan emanak turen izenondoak. Adibidez, "amoroso". Xenpelarrek eta Txirritak ere testuinguru berdinean erabilia: "Jaun amorosua". hain zuzen ere (Ik.6.atala).

Zerrenda osoan ikus d a i t e k e e n e z , "-oso"z amaituriko "erdarakadak" hemezoiizi horiek bakarrik dirá. Alde honetatik, "erdarakada" horien erabilera puntuari atxikia dagoela esan daiteke.

Izan ere. "erdarakada" horiek guztiak puntu lekuan emanak dirá, salbuespen batzuk izan ezik.

Zernahi gisaz, gehienak bi gai hauen inguruan ematen direla esan behar da: Azp.Premiyoa eta erlijio edo moral-erlijiozkoetan. Beraz, oraingo honetan ere. gaiaren aldetik nahiko mugatua eta esanguratsua da erdarakada hauen erabilera.

2.4 UDARREGIK BAKARRIK ERABILITAKO "ERDARAKADEI" BURUZ

Irakurketa orokorra laugarren atalean eginen dugularik, honetan, orain arte aztertulakoaren laburpen soila emanen dugu.

Udarregik erabilitako erdarakadetatik. berak "bakarrik" erabiliak -gutxi gora behera- heren bat pasatxo ditugu. Berrogeila hamazazpi hain zuzen ere. Kontuan hartzeko moduko kopurua da beraz. Hau da. berrogeita hamazazpi "erdarakada" horiek, ez Xenpelarrek. ez P.Errotak, ez eta Txirritak ere (...) ez zituzten erabili, ez zen makala bada gure Udarregi! (Ik.sarreran OITl-ko korpusa) Horietatik hogeita hamabi dirá, erdia pasatxo beraz, bertsoaren barman puntuaren lekuan kokatuak, hots puntu hitzak edo oinak. Hauetarik hamasei, atzizkidun hitzak <"-ziyua/-mentuba" zein "-oso"z amaiturikoak). Diskurtsoari lotuak. esaldi barman emanak beraz. hogeita bost.

Gaiaren aldetik berriz, gehienak bi gai hauen

inguruan ematen clira: Azp.Premiyoan eta erlijio ccln rnoral-erlijiozkoetan, nahiz eta hitz guztiak erlijio iturrikoak ez izan. Salbuespenak salbuespen, agerraldi bakarra dute gainera ezaguna zaigun bere bertsogintzan; errepikatzen direnak, gehienetan, gai berdinean ematen direlarik.

Bestalde, ikus ahal izan dugun modura, gehienetan "erdarakada" horien ordainak edo "euskal itxura jatorragoko" hit/.ak ematen dirá bere bertsoelan -gehienetan edo arakatu eta aurkitu ahal izan dugun heinean behintzat-, Batzuetan agían. ordainak izan airen aparteko ñabardura edo konoiazioa ¡zanen zutelako erabiliak; adibidez, "esklabotti" bezalakoetan. Horren ordaina izan daitekeenaren "-en mende" topatzen baitugu hirutan gutxienik Udarregiren bertsoetan. I'san dugun bezala ordea, ordain zehatzak ere ez dirá beti egoten hizkuntza batetik bestera, beraz, itxura balean ela alde horretatik iduri luke zeliatz eta zoiTotz ¡okalzen znela Udarregik. Alabaina. agerraldi edo erabilera niailak ez. gailn zeharo ondorio hori ateraizera bultzatzen. Izan ere. berak "bakarrik" erabiliak dirá eta literatura tradizioan ere agerraldi urrikoak ditugu, zenbaitetan gainera. agerraldi bakarrak.

- AIUOANT1A -AJUSTATUBAK AJUSTIA AJUSTATU. - AKUDITU - ATRASATZEN. - BIENABENTURADUBAK. - BONDADIAK (Ik. "Igualdadiak).

- DERETXUA (Ik."mansua").

- DESANPARATUBAK - DESTERRATZIAGATIKAN - DF.ZENTZIYAN - DILIJENTZIYAK - DISPONITU - ESKOJIRA ESKOIITU - 1GUALDADIAK ük."bondadiak") - INFORMATUBA -JUZGALARI - KRUZIFIKATUBA - LOGRATZEN - MANIEESTATl' - MANSUA Uk."deretxua").

- ONRADAMENTIAN - POBREZAN - PODERIA - PREBENITU -SALBADORIAK - SALIDA - SEÑALADAMENTE - SOBRESALIENTE (Ik. "sul'izietite") - SUFIZIENTE (Ik."sobresaliente")/SUFIZIENTIA -SUZEDITU - UNITU - USATZEN.

Jakina. maila horretan, ahozkoaz ari garelarik ezin genezake ezer ziurla. Beraz, guk bai egin ela eginen dugula "besterik ezean" ckigunarekin eta dugunari buruz hitzegin. Udarregik burua altxako balu!

3. UDARREGIREN BESTE "ERDARAKADAK"

Horrenbestez. berrogeita sei hitz ditugu ("oso"z amaiturikoak kontuan izanik), gainontzeko erdarakadetatik (ez berak "bakarrik" erabiliak) puntuaren lekuan agerizen direnak. Hots, puntu hitzak edo oinak. Berak "bakarrik" erabiliak alde hatera utzirik, puntu lekuan emanak diren "erdarakada" hauek, gainontzeko erdarakaden multzo erdia osatzen dutela esan behar da, Gehienak erlijio inguruko gaietan agertz.en tura edota Azpeitiko Premiyoan. Oraingo honetan ere, puntuari lotuak ez ezik, oro har bi gai jakin horien inguruan ematen dirá.

Zerrenda horretako zenbail "erdarakada", hamabost hain zuzen ere, Udarregik "bakarrik" erabilitako oinekin hatera ematen dirá 2.1 atalean ikusi dugun modura (ik. "abundantziya", "manil'estatu". "prebenilu". "suzedilu" e.a.).

Ueste hainbat, Udarregik "bakarrik" erabiliak ez direnetan hain zuzen. bertso bateko oinak dirá baita ere, goiko zerrendan ikus daitekeenez.

Beraz. elkarrekiko duten hoskidetasunarengatik puntu lekuan erabiliak.

Ikus dezagun:

3.1.- PUNTUARI LOTUAK

Oinarrian Udarregik "bakarrik" erabilitako erdarakaden azterketa izan liadnt ere, gainbegirada bal enian nahi nieke erdarakada zerrenda osoan agertz.en diren gainontzeko hitzei, azterlan honetan zehar oraindik aipatu edo azaldn ez direnei hain zuzen etc. (Nolanahi ere, bakairen bat lehen aipaturikoa izanen da baina lieste gai, bertso sail ezberdinean emana delako).

Xehetasun gehiegitan sartu gabe, bertsoaren egituran puntuaren lekua hartzen dutenen aipainciia behintzat egin gura nuke, jadanik "-oso"z amaiturikoak ¿.$.2. atalean aztertu ditugularik.

Ondorengo hauek ditugu bada, Udarregik puntúan ezarri zituen gainontzeko "erdarakadak" (ik.2.1 ):

- ABANDONATUBA - ABUNDANTZIYA(-k) ABUNDANTZI ADBERTITUBA/ADBERTENTZIYAK

1 9 9 5 ABENDUA

[ H

"Bizkarrian badauzkat makiña bat urte; irurogei ta zazpi ez dirade aparte.

Nere eskastasuna

bertsogintzan.

Ikus agerrakli maila literatura tradizioan seigarren alalean (ik.oharra 2. alalean) - Ordainak edo "euskal itxura jatorragoko hitza k" Zernahi gisaz. zenbailetan edo nik arakalu eta aurkitu ditudan heinean beliintzai. oraingo honetan ere horien ordainak edo "euskal itxura jatorragoko" hiizak lopatz.en ditugu Udarregiren bertsoelan. Esaterako, "Hriotza" bertso sailean, 227.or., "... ez del atzera ulzi nai gaztetau erakutsiya." -dio-. Hala ñola, "lagunlzaile" esalen du BBy 04. b e r l s o a n . baila "lagunlza" ere AAB

piihlikaiii d u t e ,

naizen baño eskasago ¡uzgatutzen naute.

Oiek baliente, daude korriente, SOBRESALIENTE, burla egiñ clirate. ez egon banintz sano SUFIZIENTE" (BertBer 14).

(40.or.).

Hau da, "sobresaliente" eta "sufiziente" Udarregiren garaiko bertsolariek ere erabiliak. Esan bezala, Udarregik biak bertso berean enialen ditu eta gainera hoskkleenak elkarren segidan jartzen.

- Agerraldi maila "Erdarakada" batz.uk agerrakli bakarrekoak dira Udarregiren bertsogintzan. Errepikatzen direnetan berriz. batasun bal dago hauen erabileran.

Ilots. kokapenaren aldetik ez liada, gaiaren aldetik lotura bal dutenak dira. Ikus ditzagun: -ABUNDANTZK-ya) hitzak lau agerraldi ditu eta guztiak puntu lekuan erabiliak: hots, puntu hitz.ak edo oinak. Gaiaren akleiik berriz. hirti erlijio ingurukoetan agerlzen dirá eta bakarra Azp. Premiyoaren inguruan burutu edo eginitakoetan emana.

-AJUSTATU(-bak) AJUSTIA: bost agerrakli ditu eta AAB-n eniaten dena izan ezik. besteak puntu lekuan kokatuak. l.au hauek gainera gai berdinean emalen dira. Azp.Premiyoan hain zuen.

-BIENABENTURADUBAK berriz. bi agerrakli eta biak liiiz puntudunak edo oinak. Gaiaren aldetik, biak erlijio ingurukoetan emanak.

-ESKOJIRA ESKOJITU: bi agerrakli hauek topam ditugu eta biak puntu lekuan ezarriak. Gainera. biak Azp.Premiyoaren inguruan ematen dira.

-SEÑALADAMENTE: lau aldiz ematen tía ela hirutan puntúan ezarria. Gai ezberdinelan kokatuak. beraz. erabilpenaren aldetik. puntuari atxikia d a g o e l a esan daiteke.

-SUFIZIENTEk bi agerperraldi ditu. Biak puntuaren lekuan korkaluak ela gai berdinean ematen dira.

3.2 alalean errepikatzen direnez [anda, besteak agerraldi bakarrekoak dira ezaguna zaigun Udarregiren

1 9 9 5 ABENDUA Q 2

-"Akordatu" ere esalen du Udarregik, zenlzu ezberdinelan baelarabil ere. llalaz guz.liz. "goguan". "eduki goguan" esaten <-ii\ lili 1S. 87. orriaklean. baila "goguangarriyak" ere (BBOKP 25, l47.or.).

Bestalde. formaren aldetik. "bondadiak" ez ezik "borondate" ere esaten du eta hamabi akliz gainera. Era honelara emanak: "borondaterik. borondatezko, borondatia, borondatian", Uli()Kl' 03.1)';. I 1.21 SAHli 12 lilil.M 1)2.13 Hlier\ 03 ...

-"Juzgalari" esalen duen bezala. bertso berean "epailari" esalen du (AAli. 33.or.).

-"Ahalmen" hitzak agerraldirik ez badu ere. "alegiña" esalen du era honelara: " beli empliatu tlu bere alegiña," (BB-93 04).

-"Abundanlziya" ez ezik "ugari" ere baelarabil Udarregik: "Gezurra ugari". "badauzka ugari". "aitzakiya ugari". "urliak ugari" esalen du. líala ñola. "suzeditu"ren ordez "gerta" aditza ageri zaigu esaterako. honela einana:"gena dedilla"(l.MlS blivbS Hli-93.2 i). "gerta ez. paleri"(lili\OI ), "gerta ez dakizun"(BBy02).

-"Aukeraurk agerraldirik ez badu ere. "aukeran" darabil era honetara:"aukeran dagonari, eziñ galerazi"(IDB 04) edo "aukerarik" esaten Í\U lilil.li 14. bensoan.

-"Manifestatu" puntuaren lekuan ezarria, haatik. BertBer Oí. bertsoan: "bisiara azalduko da denborarekiñ" esaten tlu. lierlier 02. berlsoan berriz. "gauz.a agiriya" dio.

-"Gaude ¡akiñen gañian" esalen du baila ere "Ijiotza" 22".orriaklean. líala ñola. "Relijio santulik al zaude jakintsun?"(BBy02), (Nolanahi ere. agían, az.ken hau ez. da Udarregirena. Ik.oharra Udarregi bertsolaria liburuan, 113.<>r.).

-"E alkarlu"ren agerraldirik topatu ez badugu ere. "juntaiulzen giñan alkargana" esalen tlu Alili 10, berlsoan. baila besle honako hauek ere: "elkar ikusi"(II)li 08), "elkarrekiñ"! BBery 0"). "elkarri begira"( lierl Her I1)), "alkar ¡kustia biIlatzia"(BB-78 02 ABB II).

-"...nago ikasiya"(BB 05), "daude ikasíyak"(BB93 06 IDB 08), "ondo ikasiva"!Alili 13). "ikusiyak" (BB-93 06) esaten tliiu baila ere.

-"Disponitu" ordez, "erabaki" esalen tlu atlibi-

dez, agerraldi bakarra hadu ere BBOKP 06. bertsoan. Honela dio: "Aita Santubak erabaki du/formalidade onian". ... e.a.

-"Onradamentian" ez ezik "onradubak, ondradu, onratu" esaten ditu Udarregik. Halaz guzliz, beste honako hauek ere ematen dira Udarregiren bertsogintzan: "prueban ezagutzen da prestu dan gizona" (BB-78 09), "Preslubak insultatzen gizona ez ari"(ABB 14), "Donostiyan nai dira gizon prestubak" (BBery 11)... .

-"Lortu" edo "eskuratu"k agerraldirik ez badute ere, beste era honetara ematen ditu: "irabazi duanak aprobetxa beza" (PBB-62 02), "zeruba irabazi" (BB-93 18), "Jaunak, laguntza billa datoz neregana, ..."(AAB), "gure animen billa or dator etsaia" (BBy 05), "billatuko ditugu aziyo samiñak" (BertBer 07). ...

-"Apal" hitzak ez du agerraldirik Udarregiren bertsoetan; alabaina, beste forma edo era hauek topalu ditugu: "kuadrilla biguna tokatu zaiguna" (BB-7H 00), "leialak eta bigunak..."(BBOKP 10). "umill askua billatu dute agoniyako trantzian" (BBG 11), "Ni oso umilla, ez neguen abilla" (Bliery 09)...

-"Pobrezan" esaten duen bezala, "beartasun" darabil era honetara: "Belengo porlalian Jesus ¡aio baitzan, beartasun aundiyan..." LIM 04. bertsoan.

-"Salida" bilan darabil, eta bietan "salida egin degu" esaten du. "Ateraldi"k agerraldirik ez badu ere, "atera" aditza darabil bertso sail ezberdinetan."lrlen" aditzak berriz, agerraldi bakarra du, BBI.H 13. bertsoan hain zuzen ere. "Abiatu"k berriz, bi agerraldi: "bertso berriak jarlzen orain naiz abian" (PBB-62 01 ), "ni ta liizente Portu abiyatu gera" (BBI.B 12).

-"Sufiziente" zentzu ezberdinetan darabil. Horren ordez esate baterako, "ez egunero janaz ogiya naikua" esaten du Udarregik AAB-n. "Egoki" edo "trebe" zentzuan erabiltzen du baita ere, "egoki"k agerraldi ugari dituelarik. Esaterako, PBB-62 11,12/ADB 00-BB1M 12...: baila "trebe" edo "abilla"k ere. Adibidez. BertBer 00 BB-93 16/ MSB 10 BBOKP 01 PBB-62 05/BBG 07/BerBer 14...

Udarregiren garaiko zenbait bertsolarik erabili zituzten "erdarakadak" izanik ere (beti ere Orotariko Kuskal lliztegiko korpusetik), horien ordainak edo "euskal ilxura jatorragoko" hitzak ugari topatu ditugu Udarregiren bertsoetan.

Esaterako, "bienabenturadubak" eta "kruzifikatuba" Txirritak ere erabiliak eta literatura tradizioan ikus daitekeenez (ik.6.átala), gehienak lehenagoko agerraldiak dira eta erlijio gaietan erabi-

I 995 ABENDUA £ H

liak Udarregik bezalaxe. Gainera, sarreran emandako J.K.Etxebarriaren "Devociozco..."-tik ateratako pasartean, "erueificatua" irakur daiteke. Baita Irazuztaren dotrinan ere, non "bienaventuraduac", poderoso", "desterratuac", "comunmente", "lirmemente"(...) bezalakoak ere topatzen ditugun. Urrutira Joan gabe, horra hor horien lekukotasunak. Halaber, goian ikus daitekeen modura, zenbaitetan, ("kruzifikatuba", "bienabenturadubak"...) ez da ordainik topatu. Edonola ere, erlijio gaietan emanak direla kontuan izaki eta hortik jasoak noski iku.si dugun bezala, ez da harritzekoa, bada, testuinguru batean ikasia den hura bertsuan erabiltzeko hartua ¡zana. Dena den, azterketa zabalago baten ondorenean esan beharko genuke benetan "besterik ezean" erabiliak izan ziren.

3.2.- DISKURTSOARI LOTUAK.-ESALDI BARRUAN KOKATUAK

Bertsoaren barman edo egituran puntúan ezarriak ez direnak berriz, batzuk behintzak, aurreko horien (ik.3.1) errepikapen edo aldaerak dira.

Jakina, hitz puntudunak edo oinak ez direnez bertso Ierro cartean kokatuak.

Diskurtsoari lotuak diren hauek, gehienak Azp.Premiyoaren inguruan emanak dira edota erlijio edo moral-erlijiozkoetan dute bere agerraldia. Nahiz eta guztiak, erlijio iturrikoak ez izan.

Mordoska dira erlijio inguruko gaietan kokatzen direnak: ARREGLATZEN,AUMENTATZEKO,DESPREZIATURIKAN,1)EST1-:RRATUR1K,1)IU.|ENTZIYA,KSPA-

ZIOZ.GUARDATU, INGRATO, KONUERTITU.LOGRATU.PERSEGITUBA.I'REBHNITU.PORTERO.SA ZERDOTE,TORMENTl'A(-kin,-pian), TRABAJUAKIN, UN1TUTZEKO/UNIYO...

Esaterako: "Andre gaiztoa bueltatu zan Kinzianorengana're. esaten zion:"Ez OLÍ mudatzen, ez det ainbeste balore; ez det sinisten neskatza orí KONBERTITUKO dala're".

Erantzun zion:"Mudatuko da TORMENTUAKIN bada're" (SABB 0") - Agerraldi maila Arestian edo 3.1 puntúan aipaturikoen artean, "desterratu", "dilijentziya","logratu", "prebenitu" eta "unitu" ditugu.

-"Desterra(tu)-"k hiru agerraldi ditu, bitan "desterraturik" bezala erabilia, eta behin bakarrik puntuaren lekuan kokatua(Ik.3.1). Orain. hirurak

ere erlijio inguruko gaietan edo moral-erlijiozkoetan emanak.

-"Dilijentziya(k)" berriz, bi agerraldi ditu eta biak berriro ere erlijio inguruko gaietan kokatuak (Ik.3.1).

-"Logratu"k lau agerraldi ditu eta laurak erlijio inguruko gaietan emanak, BBOKP-n eta BBy-n hain zuzen ere. Orain, bakarra puntuaren lekuan ezarria (Ik.3.1).

-"Prebenitu" da beste aditz bat lau aldiz darabilena eta behin bakarrik puntuaren lekuan ezarrJaCIk.3-1)-"Unitu"k berriz, hiru agerraldi ditu. Bata, Azp.Premiyoaren inguruan egindako bertso sailean puntúan ezarria (ik.3-1), eta besteak BBOKP-n agertzen dirá, erlijio inguruko gaia hain zuzen ere. Diskurt.soari lotuak, esaldi barman kokatuak.

-"Konbertitu"k zazpi agerraldi ditu eta guztiak erlijio inguruko gaietan erabiliak eta esaldi barman kokatuak.

(Enikotxiak, 1894. urtean. Orioko udaletxeko balkoitik gogo-jardunen berri emanez botatako bertsoen artean, birritan topatzen dugu: "allegatu dan guztiya emen/ oso konbertitu dute", "Konbertitzera egiñ digute/ asko oju ta enpeño,"(23) ) Beraz, agerraldi bat baino gelliagoko hauek, esaldi barman kokaturikoak, diskurt.soari lotuak ez ezik gai jakin baten inguruan emanak dirá guztiak: erlijio edo moral-erlijiozkoetan hain zuzen ere.

Beste pare bat ditugu: "disponitu"(ik.3D eta "sujetatzen". esaldi barman kokatuak baita ere eta agerraldi bat baino gehiagorekin baina bi gai hauen inguruan emanak direnak: erlijio edo moral-erlijiozkoetan eta Azp.Premiyoan.

"Sujetatzen": lau agerraldi ditu eta erdiak erlijio gai edo moral-erlijiozkoetan emanak, SABB-n eta BBOKlJ-n hain zuzen ere. Beste biak. Azp. Premiyoaren inguruan burutu edo eginitakoetan agertzen dirá. (.lakingarri gisa. Udarregik "satisfaziyoz" esaten du BBIM 06. bertsoan, esaldi barman kokatua.

Alabaina. "satisfatu" aditz modura darabil Errikotxiak: "... kasik ez dirá ixildu ere/satisfatu arteraño,"(24) . Bestalde. flauta I.anerako Euskal Hiztegian "satisfazlo" zaharkitutzat eta literatur tradizioan rgutxi erabilia bezala enlaten da).

"Lehiaketa" giroan edo Azpeitiko Premiyoaren inguruan kokatzen direnak berriz, beste hauek ditugu: AMIGl'A, ARRANKA-

1 995 ABENDUA | H

TU, DERETXO, EN BLANCO, ENEMIGO, ETXUA, FALSO (testimoniyua), NONBRATUA, PREZISAMENTE, ...

Adibidez, "Nigana etorri zan zure albistia, ez nntzan atrebitu EN BLANCO uztia.

Nik ere desiatzen ori ikustia, uztargilla zana ta Kamiyo bestia eskasak eztia; egiñ ajustia kantatzeko ustia, despedida tristia; posible ez da guztiyak erakustia" (BerBerOS) < Ik. "ajustia" 3.1) - Agerraldi maila -"Deretxo(-txua)"k esate baterako. hiru agerraldi ditu eta himrak Azp.Premiyoaren inguruan edo "lehiaketa" giroan burututakoetan emanak dirá. Bakarra puntúan ezarria(Ik.3.1) -"Nonbratua"k bi agerraldi ditu eta biak Azp.Premiyoaren inguruan emanak baita ere.

Beste guztiek agerraldi bakarra dute ezaguna zaigun LIdarregiren bertsogintzan.

Ikus agerraldi maila literatur tradizioan. 6. alalean.

(Ikus "guardatu","ingrato" eta "tormentu": l.l'i - Ordainak edo "euskal itxura jatorragoko hit-

zak" Guzti horien ordez edo aldean "euskal itxura jatorragoko" hitzak topatzen ditugu L'darregiren bertsoetan. Adibidez: -"Amigua" dioen bezalaxe, "lagun" esaten du BB-78 OS. bertsoan: "Manuel Olloki zan nere LAGUN fina,...", baita hauetan ere: "beste LAGUN balzuek.."(BBLB 03). "beste LAGUN bat ere bazuen berekiñ" (BBery 07), "LAGUN galgarriyak"(BerBer 03). "LAGUN bi bakarrak..."(Bertlier 13). "Juan José ibiltzen zan LAGUNAKIÑ prestí!...."(BertBer 05), "oien l.AGUNTASUNA biar da preziso" CBB-93 OS), "Luzil'enek ez dauzki I.AGUNTZALLE txarrak" (BBy 04)...

-"... bere ETSAIAK eman zioten txit martirio portitza" esaten du SABB 01. bertsoan; ez du "enemigo" sartzen oraingo honetan, ez eta beste h a u e t a n ere: "naiago du serbilu etsai traidoria"(L'm 00). "atzeralu ditzagun etsai traidoriak"(UM 07), "Pekatariak ETSAI oiekin degun gerra edo desditxa"(SABB 01). "ETSAIAK gau ta egun beti inguruban"(BB-93 23), ...

"Kontra egin, kontra jarri" esaten duen eran. "kontrariyo"k lau agerraldi inguru ditu. hala ere. ez beti "enemigo" zentzuan erabilia. "... beñere ezta izandu oien kontrariyo, señale bal ederra egin du seriyo. ..." (BB 17), "zuen kontrariyua ez

da lallako" (BertBer 15), "liana kontrariyuak zitzaizkan agertu" (BB 02)...

"Aurkako" edo "aurka"k esaterako ez dute agerraldirik.

-"Sazerdote" bezala "apaiz" esaten du HliOKI' 08. bertsoan: "APAIZ. fraile cía jesuita/zenbal geiago nai zian?", agerraldi bakarra. "Erretore" ez czik "parroko" ere esaten du Udarregik: "Gure ERRETORE leial cía lina!" (BB-93 04), baila Berlier li) HUIM oí. bertsoan ere. "Usurbilko erriko PARROKO guria. "(BB-93 03), "Erriyetako PARRI )k<) ¡aunak " ( Hl« >KP I I >: bertso Ierro berdina osatzen cluelarik BBOKP 13. bertsoan. BBOKP I i. bertsoan berriz, "parroko edo sazerdotiak/segitu dute plalikan " esaten du (¡k.ó.átala).

-"l.an" hit/ak ere agerraldi ugari diui Udarregirengan. Ilalaz gu/li/, esanahiaren aldetik, agerraldi bakoilza lestuinguniarcn arabera hartu edo ulerlii hehai da. Adibide/. "AMAIKA LAN alperrik egin du ii'isiiak!" (AAB), "l.AN ori markatzeko iru epailari"!AAli). "lan au berdin Juan bedi!" (AAB).

"Tripa ondi> betei/iak inakiña bal lan du" (II)li I I ) . "lana egilen d u b e n a k j o r n a l a ' r c on du"(AAB), "Obrero onak izan biar du lana egiteko etsiya"( BBOKP 07), "lana ñola egilen dan daude ikasiyak"( IDB OS), "biar dan lekutikan LANARI EKIÑ" (BBery 0"). (...)

Orain arle lantxo honetan arrazoi bal edo beslerengalik aipalu gabekoak hitz solté edo bakanak dua. Nolanahi ere. gehienak kirol edo azienda inguruko gaietan kokatuak dirá, usariozko moldean eginak, hots, herri mailako ¡ai cía festelan erabili ohi den moldea.

Hauen arican ditugu esaterako, zenbakiak, "Pelota parliduaren herlsoak" (PBB-62) sailean kokatuak: "Kinl/e kint/ia". "cuarenta a tíos". Alabaina, bertso berean "ogei ta bosl joko" esaten du. BB(, ll)li ADli BBLB bertso sailetan berriz,"amarraturik","a plakatzeko","aprendiz", "arreglalu"."crrcspucsia"." i nposiblia". "¡ornada"." pesa I d unbriak","sustantziyan"(Ik.2.3.2) ditugu. Tartean geratzen dirá esaterako, OJALA. ENPEÑA-ENPEÑATU-ENPEÑO TALAVERA cía ZELEBRATU. Azken honek, hiru agerraldi: alabaina. e/ daude puntuaren lekuan kokatuak.

"Talavera'k berri/ bi agerraldi ditu Udarregiren bertsogintzan. liiak SABBn kokatuak liain zuzen.

"Kristal-puska la talavera-kin" esaten du II. bertsoan cía 15.can berriz. "Talaveraz-ko gallzara orlan" Tesiuinguru ela gaiarengatik kcramikaz ari déla dirudi, keramika puskak direla esango nuke.

I.abur esanik. "Talavera" hitzak berak ere. horretara eramaten baikaim.

Zcrnahí gisaz, "aplakatu" cía "arrcglalu" izan czik. gehienak agerraldi bakarrekoak dirá Udarregiren bertsogintzan.

- Ordainak edo "cuskal itxura ¡atorragoko hitzak" Ilalaz guztiz, horien ordez "cuskal itxura ¡ato-

1 9 9 5 ABENDUA Q ^

rragoko" hitzak erabillz.cn edo topalz.cn ditugu ezaguna zaigun Udarregiren bertsogintzan.

-"Sobra geunden etsaiak lepotik lotubak" esaicn du UM OS. bertsoan. Horrekin hatera, "uz.kalclLI" darahil Udarregik BBLB II. bertsoan: "ankaz. gora bolala genduen UZKALDU" (agerraldi bakarra). "Trabatu"k berriz. bi agerraldi ditu: "menturaz eriyotza degu bat-batian; berriz TRABATU gabe etsaien katian" (l'M 1""). "misionero bal izandu degu bederatziurren batían,/ TRABATUKIKAN baklin baginan deahruaicn katian" (HBIM 01).

-"Erantzuna"k izen modura ez du agerraldirik. alabaina. adilzarcn kalcgorian enlaten tía: "erantzun zion. zien..."e.a. bezala. "... galdetu cía erantzun zieu leengoborondatian" (SABB 13).

-"egiñ aleginak" esalen du BBy 1)3. bertsoan. ela ez esaterako "enpcnalu alegina". Hala ñola.

"ALEGIÑA EGIN du partida dan arle" (PBB-62 I I). "ALEGIÑA EGIN bict gauz.a naiz.cn arle" (UM 01). "alegiña egin du berc sucrlian"! HBI.B 10).

"Soraluze'k egin du bcre alegina" (BB 14). "egun oictan SA1A diteke borondatia duana" (HBIM 02). "aztu ez. baza) SAIATU bial kontatzen ote diludan" (SABB 02). "SAIATU egin bial al dedan raoduban" (BB-93 01), "beti cnplialu du bcre alegina. gu guztiak egilen saiatu bagiña" (BB-()3 04), "gutzaz czia az.iuko SAIATZEN bagera" (UM L6), -"lnposiblia"k Udarregirengan agerraldi bakarra badil ere. besie esamoklc hauck topatu ditugu: "modu obian eziñ gizonak ¡izegiñ" (BB-93 00). "akusalzia eziñ iñork debekatu" (BB-93 I D "gut\i duenak asko eziñ eman" ( BB( )KP 1 I ). "proalu gabe eziñ iriyai anlzcman" (ll)B 03). "zakurrak ¡rrintziyaz, guk czin ixilldu;..." ( BBLB I I ) (...)

4. IRAKURKETA I rbilkela saio balen alinean egonik. azterketa honen ondotik esan gcnczakccna maila berean ulerlu edo ¡aso bch.u da. Izan ere, agian esandako ela esaicko guztiak albor.un bchaircan aurkiluko gara azterketa zabalago balen ondorenean.

Nolanahi ere. oraingoz bederen. lantxo honetan azicriii dugunaren irakurkcia egingo dugu ela gerokoak gero!

Udarregik "erdera aundia z.eukak" csakliarckin edo garaiko esanarekin zahaldu dizkiogu aleak guie lan honi. Tranga eman nalu ez badiogu ere. isteko garaia iritsi zaigu ela bcre beilsoelan iiuiigildurik ibili ondoren, labuibildurik. Udarregik "ciclara bazekiela" esango nuke, Horren lekuko dirá berc betsoetan ematen diicn ehun ela berrogeila zorlz.i -gutxi gora behera"erdarakada". Gainera, horietatik herena pasatxo, berrogeita hamazazpi hain zuzen ere. berak "ba-

karrik" erabiliak. Ez zen ez makala Udarregiren burua!

Bataz beste, agerraldi urriagokoak dira berak "bakarrik" erabiliak. Gainera, Udarregik "bakarrik" erabilitako zenbait "erdarakada" agerraldi bakarrekoak dira ezaguna zaigun Udarregiren bertsogintzan eta baita literatura tradizioan ere (OEH-tik).

Bertsoaren neurriari edo puntuari zer lehentasun eta garrantzia ematen zion Udarregik agerian geratu déla u.sie dut. Gisa horretan erabiliak diren heinean, elkarrekiko duten hoskidetasunarengatik edota kategori gramatikal ezberdinetako hitzak tartekatuz, puntúa aberastearen alde jokatzen baitute.

Ez dirudi ordea. zeregin horretara bakarrik mugatu zuenik erdarakaden erabilera. Izan ere. erdarakada guztiak kontuan izanik, erdia dira bertsoaren barruan punlu lekuan kokatuak, hots puntu hitzak edo oinak. Zenbakitan emanez gero (beti ere "inguruan"), ehun eta berrogeita zortzitik, hirurogeita hemeretzi hain zuzen ere. Diskurtsoari lotuak, esaldi barruan kokatuak beraz. hirurogeita bederatzi. Aldea ez da, bada, hain esanguratsua.

Beraz, alde horretatik. iduri luke egokieraz ¡ o katu zuela Udarregik. Eta egokiera hori noski, zuen hizkuntz gaitasunaren adierazgarri dugu.

Buruan zuen hiztegia ondo mainitu eta landu ondoren, berlso barruan hobeki zetorkion lekuan xuxen erabiltzen eta ahal zuen etekinik handiena ateratzen jakin baitzuen.

Bertsoaren puntu lekuan zein esaldi barruan kokatu. "erdarakada" gehienak bi gai hauen inguruan ematen dira: Azp.Premiyoan eta erlijio edo moral-erlijiozkoetan.

Zernahi gisaz, "erdarakada" horiek ez dute ¡ñola ere esan nahi Udarregiren euskara mugatua zenik. Izan ere, gehienetan, -guie hutsegiteak tartean egon daitezkeelarik-, "erdarakada" guzti horien ordainak edo "euskal itxura jatorragoko" hitzak topatu ditugu Udarregiren bertsoetan, lanean zehar tkus daitekeen bezala. Beraz, Udarregik "erdarakada" horiek baztertu eta "euskal itxura jatorragoko" hitzen alde edo beste esamolde batzuren bitartez, bertsoa neurriz taxutzeko bazuen aukera eta gaitasuna. Noski. kontuan izan ahozkoaz ari garela eta maila horretan -ahozkoanerabili dugun korpusa mugatua izan déla.

Kontuak kontu, dugunari eutsi behar oraingoz eta, j a s o t a k o emaitzen arabera hitzeginen dugu.

beharreko alorra badugu ere, eginiko azterketan oinarriturik, Udarregik "edarakadak" ez zituela gehienetan "besterik ezean" erabili esango nuke Izan ere, alde batetik, berak "bakarrik" erabiliak askotxo dira. gehienetan baliokideak topatu ditugularik. Bestetik, literatura tradizioan ere gehienak agerraldi urrikoak dira, zenbaitelan gainera agerraldi bakarrak.

Beraz, bizi izan zuen giro kulturalaren lekukotasunak, isladak direía esatera eramaten gaitu.

Ilorretaz jabetzeko, urrutira Joan gabe lañaren sarrerako dotrina zatiak irakurtzea besterik ez da-

gollurri horretatik jaso zituela ez da dudarik. lanean zehar ikus ahal izan dugun modura. Era berean noski, sermoilariengandik. horien artetik norbaiten laguntza jasoko zuelarik, Bigarren karlista gerratean izanen zituen harremanek ere eraginik izanen zuten. Baita bizi zen lekuan bizi zelarik. Donostian ¡zango zituenak ere. Nahiz eta une honetako literatur mugimenduak eraginik ez. izan Udarregirengan, P.M.Otañorengan bezala. esate baterako.

Erlijioaren eragina behintzat nabaria déla esan behar. Aipatu bezala. Udarregik "erdarakada" mordoska gai horren inguruan ematen baititu; horien lekukotasunak maíz topatu ditugularik erlijio lestu edo dotrinetan literatura tradizioan (ik.6.átala).

Bestetik, erlijio gaietan ez ezik "erdarakada" gehienak Azp.Premiyoaren bertsoetan emanak izatea, orduko giroaren edo "uste"aren adierazgarri direla areago pentsatzera bultzalzen gaitu.

Izan ere, Azpeitiko jaialdi hartan Udarregik ez zuen sosik jaso. P.Errotak irabazi zuelarik saria eta J.Bernardori erdia eman. Karta partida hau ez zuen noski oso gustoko izan eta bertso jartzeari ekin zion.

Bera izan zen bada aurrena horretan, lehenengoak P.Errotari jarri zizkiolarik. "Norgehiagoka" horretan, bere burua ondo erakutsi behar zuen Udarregik eta orduko giroaren eraginez, berak bazekien "erdarakatlak" erabiltzearekin bert.solari jantzi, jakintsuagotzat hartua izanen zela. Gainera, bederatzi puntukoa aukeratu zuen. Ondoren besteek ere noski. berlso molde horretan eranlzun zioten eta garaikideak izaki. maila handi zein txikiagoan "erdarakadak" .sartu zituzten.

Ez dut usté kasualidadea denik beraz, esan bezala. erlijio gaietan ez ezik, Azp.Premiyoaren inguruan ematea Udarregiren "erdarakada" gehienak. Gainera. batik bat azken gai honetan, erdarakaden erabilerak badu ironía ez ezik, irrifar, grazi kutsua edo eginaraztearena. nolabait esateko.

Guie mesedetarako sortu zela sesio huía dio A.Zabalak, "Aretxek titzi baitigu bederatzi punluko bertso sortarik ugariena eta ¡morrena" esaten du Udarregi bertsolaria liburuan, 179.or. Beraz,

S a k o n a g o aztertu

1 9 9 5 ABENDUA

Q |

¡antziago azaldu nalii horretan. hizkuntza mailan ez ezik neurri kontuan ere nabarmendu nahi izan zuen Udarregtk.

Hona hemen, G.AuIestiak esaterako, horri buruz dioena: "Su arma principal la difícil estrofa de 'bederatzi puntuko bertsoa"(25) 1. Eizmendi, "Basarrik" berriz, honela esaten du: "Azpeiti'ko gorabera zala-ta, Udarregi'k eta Pello Errota'k bederatzikoak jarri zizkioten alkarri. Baña paperetan jartzea ta bat batean plazan kantatzea eztira berdiñak"(26)"... Azpeiti'ko sariketan, aune/, aune, etzituzten. ordea, bederatzi puntukoak kantatu. Aiek paperetan ¡arri zituzten.

Paperetan ¡arrzetik aurrez aurre kantatzera, zerutik lurrerañoko aldea dago" (51.or.)

"Bederatzi puntuko bertsoak berekin ditun neke ta estuasunak ezagutzeko norberak bear du bertsolari; ofiziokoak daki ondoen ori zer dan. (...) Bederatzi puntuko bertsoak, patxadan, denborarekin. paperean ¡artzeko. Paperean ere asitako guziak ez.tute asmatu bederatzi puntuko bertso onak jartzen" (21/22).

Garaiko bertsolariengan ere "erdarakadak" topatu izanak, iturri berdinetatik jasoak izanen zirenez, orduko giroaren eragina zela bada areago erakusten digute.

Erdarakaden erabilera orduko giroari lotua zela ukatzeke ere, eta zenbaitetan hórrela ikasiak zirelako erabiliak, jakin! egin behar zen ordea, "Basarrik" dioen bezala "euskeraz ezezik erderaz". Hona hemen bere hitzak: "Txiki denboran guk ikasi gendun dotriña nolakoa zan? Ikasi egin gendun, esan ere egiten gendun, asi ta buka; baña, ziona ulertzen, konprenditzen al gendun? Guk ikasi gendun dotriña ondo konprenditzeko, euskeraz ezezik erderaz ere oso ondo jakin bear zan.(...) Garai artan entzuten ziran sermoi moduak entzun; garai artan ikasten zan dotriña ikasi, garai artan goikoak nola zebiltzan ikusi, ta... ¿zer egin bear zuten nekazari, errotari ta artzai bertsolariak?"(27).

Ida/ten eta irakurtzen ez zekien gizona bazen gainera, ez zen nolanahikoa! Argia eta azkarra behar izan. Izan ere, hizkuntzarekiko arreta, jakinmina, gaitasun ikaragarria behar zuen Udarregik, hitzak buruan jaso ez ezik horien mamitzeko. lantzeko, esanahieraino iristeko alegia, eta bertsoetan aplikatzera erarnan zituenerako. Eta noski, doai horiek bultzaturik eramanen zulen garaiko beste bertsolariengan topatu ez ditugun erdarakaden erabilerara. Eta agian hala ez izanik ere. ez dute gutxiago zalantzan jartzen Udarregiren hizkuntz gaitasuna eta "erdarakada" horiek betsoetara eramateko zuen trebetasun edo abilidadea. Gainera, ez zituen ez nolanahi erabili!

1995 ABENDUA C H

Jantzia zela Udarregi? Ez dut jadanik zalantzarik.

Jantzia eta azkarra genuen.

Garaiko giroaren eraginez. orduko usté ustelean "erdarakadak" erabili zituela? Baina euskaraz pentsatze zuen Udarregik eta hitzak joskera ederrean sartu gainera.

Gazteluk, Udarregiren heriotzako orduan hauxe kantatu ornen zuen : "gu ez gerade ezer/ura zen gizona". (Batzuek Txirritaren esana bezala jotzen dute) G.Arestik berriz.

"Udarregi bertsolariak etzekien erderaz niintzatzen. baina hala ere erdera asko zekien" Hurbilketa saio hau bukatzeko, Udarregiren bertsogintza, gizalan oro bezala, bere garaiko, tradizioko eta testuinguruko seme déla esango nuke. Faktore hauek markatzen. baldintzatzen eta mugatzen dute bere bertso lana. Baina esker oneko ordainez, tradizio eta testuinguru horiek ematen diote bere funtsa eta egitazko balioa. I tórrela soilik, gizarte jakin batean hezunnamiturik, gizaki multzo baten ibilbide historikoan itsasirik. hartu behar da Udarregiren ernaria edo emaitza.

Bere lana egoera horretan gauzatu zen, eta egoera horri erantzuten dio.

5.- BERTSO SAILETAN -LIA: Udarregiren aita.

-AAB: Aotik aorako bertsoak -Gerr.: Gerratea.

-FA: Fueroen alde.

-Eran.:Erantzunak.

-PBB-62: Pelota particluaren bertsoak (1862).

-BBG: Bei baten gertaera.

-BB-78: Bertso berriak: Ama Birjiñetarako señaladamente (1878).

-BB:Bertso berriak: Milla zortzireunekin amairugarren urtian (1878).

-LIM: Usurbilko mixioa.

-BBI.B:Bertso berriak larre beienak.

-BBy: Bertso berriyak: Paratu biar ditut bertso bat edo bi.

-SABB: Santa Agedaren bertso berriak Udarreik jarriak.

-ADB:Asto demaren bertsoak.

-BB-93: Bertso berriak Juan José Alkaiñek jarriak: Milla zortzi eunekin laroi ta amairuban.

(1893).

-BBOKP:Bertso berriak obrero katolikoen peregrinazioari jarriak.

-BB1M: Bertso berriak ( I g e l d o k o mixioa), (1894).

-SPEB: San pedro egun batez.

-BO: Basteroeneko ostatuan.

-PEBO: Peri egun bateko ondorenak.

-FBS: Famili bateko sesioa.

-IDB: Idi demaren bertsoak.

-ABB: Bertso berriak: Azpeitira dirate bertsuetara deitu.

-BBery: Bertso berriyak: Kargu egiñ biaiot Pello Errotari.

-BerBer:Bertso berriak: Azpeitiko juntaera izan zalá kaso.

-BertBer:Bertso berriak: Notiziya berri bat Astiasutikan.

-Jolas: Jolasa.

-Erio.: Eriotza.

6. AGERRALDI MAILARI Lehenik literatura tradizioan (Orotariko Euskal Hiztegiko korpusetik) duten agerraldi mailari buruzko azalpenak emanen ditut hitzez hitzez, lanean zehar azaldutako kokapenaren arabera.

(Edonola ere, Udarregik "bakarrik" erabiliak beltzez emanen ditut, argiago gera dadin. Ik. "Udarregik bakarrik erabiliak" esapidearen argibideak, sarrera eta 2. atalean).

Jarraian, erdarakaden zerrenda osoa dator, Udarregiren bertsogintzan duten agerraldi maila eta zein bertso-sailetan eta bertsotan kokatuak daudenen berri emanez.

-ABSOLBIZIYUA esaterako, Udarregirengan ez ezik Txirritarengan ematen da era honetara: "ASOLBIZIYO biarrik ere/ezta izaten oiekin/..."(Tx B1I66), Udarregik bezalaxe, "absorbí-" esaten duelarik.

Arrantzaleen bizitza-n honela ageri da:"emango zazutela /AUSOLUZIYUA/ bestela or dezute/konde-

1 995 ABENDUA [ J J

naziyua"(37.or./19.bertsoan-1878); hitz puntuduna edo oina delarik, Udarregiren bertsoan ematen den bezala. Gainera, Udarregiren bertsoarekin parekatuez gero bi oin errepikatzen dira, "ab/usoluziyua"z landa-"obligaziyua" eta "errustiziyua" ("restituziyua"-Udarregik-) hain zuzen ere.

Hala ñola, ABSOLBITU: "Apenas hemos encontrado ejemplos a partir de mediados del s.XIX" ematen da Orotariko Euskal Hiztegian.

Udarregiren aipamena ez ezik, Txirritarena egiten zaigu: "Ark ere aisa ASOLBITU ñau" (TxBI 34).

Erlijio testuetan edo dotrinetan ere ematen da(28) , esaterako Otxoa de Arinen (1713) Doctrina christianaren explícacioa...-n:"... eta ala ABSOLVITU dezaqueala edoceinereco confessore aprobaduc"(OA 162)(29).

-ALKASOk: agerraldi edo sarrera bakarra OEHn; esan nahi baita literatura tradizioan. Udarregik behin bakarrik erabilia.

-APROBETXAMENTUBA: Udarregiren garaiko bertsolarien artean, berak "bakarrik" erabilia.

-APROBETXATU aditzak berriz, agerraldi bat baino du eta Udarregik ez ezik, Txirritak. Bilintxek... erabilia; erlijio testuetan edo dotrinetan ere agertzen delarik era honetara:"Gure APROVECHAMENTUAN erranen dut cerbait"(SN 20/36).

"Nori APROVECHACEN diotc...?" (EL 62X30) .

OEHn honela ematen da:"... es frecuente en bersolaris y escaso en autores de léxico más depurado. En DFrec. (Gaurko euskara idatziaren maiztasun-hitzegia) hay 22 ejs. de "aprobetxatu" y 9 de "probetxatu" todo ellos meridionales".

-APUNTADORE: lau agerperraldi literatura tradizioan (OEH). Bi Udarregirengan ematen dira eta beste biak garai berdinekoak dira baita ere.

Dena den, bata antzerkian emana, gipuzkeraz, eta bestea lapurteraz, erlijio gaietan kokatua.

-ARR1ERUAK: Agerraldi bakarra literatura tradizioan (OEHn). Udarregik ere behin bakarrik erabilia "Asto demaren bertsoak" deituriko sailean.

-ASLSTENTZIYA-k agerraldi bat baino gehiago, alabaina, dotrina edo erlijio testuetakoak dira.

Adibidez, "Konfiaturik grazia dibinaren sokorru eta ASISTENZIA aetan" (OA 144) eta baita LEOng 31.v. ere (31).

-ASISTITU aditzak ere sarrera edo agerraldi ugari ditu. Honela agertzen zaigu OEHn: "Empleado por Leiçarraga y por otros autores septentrionales y meridionales de léxico poco cuidado.

No se encuentran ejs. del presente siglo". Adibideren bat jasotze arren, "Sn.Tiagok asisticen diote peregrinoeri mundugontan" (SN 109).

Argitaratu berria den Orioko Euskara(32) liburuan . "Errikotxia" bertsolariaren zenbait bertso daude eta 1894. urtean Orioko udaletxeko balkoitik gogo-jardunen berri emanez botatako bertsoen artean, "asistitu" hitza ageri zaigu:"minutorikan faltatu gabe/ASISTITU dute danak". Sarreran aipatu bezala, Udarregik "bakarrik" erabiliak dire-

la esaterakoan, Orotariko Euskal Hiztegiarenkorpusean oinarriturik esan nahi da. Eta "J.Agustín Lertxundi" bertsolaria, "Errikotxia" hózala ezagulua, ez ila OEHren korpusean. Bertsolari honi dagokionez, Usurbilen jaioa gainera 1855. urtean, aipaturiko liburuan ageri diren bertsoak bakarrik arakalu ditut (Ik.sarrera). "Errikotxia" Usurbilen jaioa bai, baina bere denbora gehiena Orioko Muniota Berri baserrian eman zuen.

-ATAJATU: sarrera edo agerraldi bakarra literatura tradizioan (OEH). Udarregik ere behin bakarrik erabilia.

-ATORMENTATU-k hiru agerraldi inguru ditu literatura tradizioan. Udarregirengan ez ezik, Gco eta MgCC-n ematen da: "Zertarako dira jirabira ta gezur estaldu oriek?.Ez dira eskrupuloak ATORMENTATZEN zaituztenak".(Mg CC160X33). Bi agerraldi hauek, 1800-1850 ingurukoak dira eta erlijio gaietan kokatuak.

-AUMENTUA-k agerraldi bat baino gehiago diui literatura tradizoan, baina balik bat dotrina edo erlijio testuetan ematen dira. "Ñola ematen digu aumentu orí?" (EL67)/(OA 66). Aditz modura berriz, Xenpelarrek esaterako: "Relijiyua aumenta dediñ garbi ibilli gaitian" (Xe 324.or.) emana.

Udarregik "aumentua" ez ezik "aumentatzeko" darabil honako testuinguru honetan: "Fedia aumentatzeko orrek badu griña".

Baila hazustak ere: "Izan didin guie animen mantenimentua eta aumenta diazagun grazia"(Iraz.40X34). Hala ñola. Otxoa Arinengan, "Aren majestadea ere ez da aumentatzen"(OA 48) bezala agertzen tía.

-BALEROSO: "valeroso, valiente" bezala ematen zaigu OEHn. Izt., Gco ez ezik Udarregiren aipamena egiten delarik.

BALIOSO berriz, "Documentado en todos los dialectos. ..." esaten da OEHn. "Valioso, precioso, estimable; válido" bezala ematen da. Udarregirengan agerraldi bakarra topatu dut. P.Errotak ere erabilia 119.or. era honetara:"Birian asi zuen errosariyua./gauza baliyosua/eta seriyua".

JanEd I 85.or. ageri da baita ere.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian "batios" ageri zaigu 1571 datarekin. Hau da, lehenik testti balean idoro déla adierazten da. "Batez ere ipar, Baliotsua" ematen da besteak beste. "Baliotsu" berriz. 1802 datarekin. (Edonola ere. ikus l.Sarasolak. orokorrean, agerraldi mailari buruz egiten dituen oharrak hiztegiaren sarreran).

-BURLOSO: OEHn J.M.Elexpururen "Bergara aldeko lexikoa"n ematen den agerraldiaz gain Udarregirena jasotzen da.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian berriz, "burlati" bezala ageri zaigu. 1745- urtean agertzen da lehenik hiztegi batean eta 1918.can teslu batean "burleti" forman, HLEHn jasotzen denez. Alabaina. forma hori ez tía Udarregirengan agertzen.

1995 ABENDUA [ J ]

-DESKREDITU-k agerraldi edo sarrera bakarra du OEHn. Udarregirengan ematen da eta behin bakarrik erabilia gainera.

-DESKUBRITU: Agerraldi bal baino gehiago baina gehienak 1650-1700 ingurukoak dira ela lapurtcraz emanak.

-DESPREZIOSO: -oso amaieraz. bere garaiko bertsolarien artean (OEHtik) Udarregik "bakarrik" erabilia. "Despreziagair¡"icn agerraldiak berriz. garai bertsukoak dira. gipuzkeraz emanak ela erlijio gaietan kokatuak. Hitz horren inguruan badila beste agerraldi batzuk ere. "despreztyu, despreziatu"... bezala emanak.

-DISPOSIZIYUA: OEHn honela ematen zaigu: "... Al Sur su uso se reduce casi exclusivamente a unos pocos textos religiosos sobre lodo catecismos de léxico no muy cuidado". Adibideren bat jasotze airen. "Maitik, oraindio geiago jateko DISI'OSIZIOAN gaudela, jaikitzea" (Gcoll 64) eta baita OA 65.or. ere. Udarregik behin bakarrik erabilia.

-EDUKATU: Aditz. rñodura Udarregik erabilia. haalik "edukaziyo" esaten du Txirritak -BI 267. orriaklean.

-ERREJISTATU-k OEHn sarrera bal b a i n o gehiago ditu baina Udarregiren inguruan, Noe'ren Ontzia-n e m a t e n da. "ERREJISTATU ziz.kan, barberuak ortzak"(60.or.- 4. bertsoan).

Udarregirengan hiru agerraldi.

-ERREKONOZITU/REKONOZITU: lehenengoak hiru agerraldi inguru ditu literatura tradizioan.

Udarregirengan agerraldi bakarra. Besteak, 1950 ingurukoak eta bizkaierazko testuetan agertzen dira. Gainera narratiba edo nobelan eta ez. bertso moldean.

REKONOZITU-k: sarrera edo agerraldi bakarra du eta hori noski. Udarregik erabilia.

-ERREKUSATUBA-k berriz, bi agerraldi ditu literatura tradizioan (OEHn) ela biak Udarregirengan ematen dira edo Udarregik erabiliak.

-ERREUNITU: bi agerraldi ditu eta Udarregirengan ez ezik. Noe'ren ontzia-n ematen da 116.or.: "denak REUNITURIK/alkarren crtian. etxelik linterna bat/ekarri artian" ( lO.bertsoan) Gainera dakusagunez, "reunitu-" bezala agertzen da eta ez "Erre-" alegia. Nolanahi ere, "erreunitu" ageri den bertso. bertso sailaii buruz honako ohar hau egiten zaigu Udarregi bertsolaria liburuan, -90.orrialdean-: "Bertso auek eskuz idatzita daude, ta puntu asko. lendabizi ¡arria zegoana tatxatu la gañetik berrituta daude. Bañan guk lenengo era jarri degu, bigarrena oarretarako utzirik. Puntu berritzeari euskera garbitzearren ekin diotela ematen baitu". Ohanct.ua ¡otzen badugu, "Erreunitu ziran" orclez. "asmua artu zuten" bezala aldaturik zegoela ikusten dugu.

-ERREZIBIMENTU: agerraldi bat baino gehiago ditu baina batik bat erlijio testuetan edo dotrinetan ematen da.

Esaterako. Otxoa de Arinen-

gan eta Iztuetarengan ageri zaigu, "Ostatua ematea edo etxean REZEBIMENTU una egitea"(OA 100), "... doluz janzia ¡rten zan beraren ERREZIBIMENDURA..."(Izt.(35)).

Udarregirengan, izen modura. agerraldi bakarra dugu.

-KSKLABOTU: adilz inodora, agerraldi edo saliera bakarra OEHn. Udarregirengan ematen da edo Udarregik erabilia.

-FONDO hitzak bi agerraldi dito. L'darregik ez ezik "Uztapide"k (M.OIaizola) emana, "Noizbait"en (Tolosa, 1976), "berialaxe sartu zera zo arrazoiaren FONDUAN, erregaliak eman di/ kate goztizko asmo sendoan"; Udarregik bezalaxe puntuaren lekuan kokatzen duelarik.

-FORTUNOSO: era honetan, agerraldi bakarra.

Udarregirena hain zuzen ere. "Fortuna/fortunatu" Udarregiren garaikideek ere erabilia. ez ordea "oso".

-FRENTE: hamanen bal agerraldi. Udarregirengan ez ezik Neronek tirako nizkin S. Salaverriaren nobelan agertzen dirá. Gainera, bederatzi hanetan, gazt. "el fíenle", izen inodora erabiliak, Adibidez, "Noizbait bokato zan FRENTE ontako sua. eta gureak Bizkai aldera jarraitu zuten" (Salav.83.or.). Udarregik akliz, "jarri gera frente/kantatu da fuerte/" esaten do. "Frente" ere badarabil Udarregik era honetara: "Goitik bera jetxita/eman nuben píente:, (PEBO 03berts.l60.or.).

-FUNDAZIYUA: izen inodora latí agerraldi inguru ditu. Udarregik "-ziyua" bezala emana noski. "Fondatu, fondatzaille"k berriz, sarrera bat baino gehiagorekin eta horien anean, "fundatutako" agertzen zaigu Txirritak esana BI 103. orrialdean, -GRANDIA-k: bi agerraldi edo sarrera ditu OEHn. Udarregirengan ez ezik, A.Cardaberazen"Jusluen Ispillu arguia"n (Iruñea. 1764) ematen da: "prinzipe exzelentisimoa, eta Españako GRANDEA, ta ama palazioko dama. ta"...( 19.or.).

-INDULJENTZIAK: agerraldi ogari literatura tradizioan; ñola "indulgenlziak". hala "indulientzia". "induljentzia"... bezala emanak. Nolanahi ere. agerraldi gehienak 1800-1850 ingorukoak dirá, laporteraz eta erlijio gaietan kokatuak.

1750-1800 inguruan ere badira agerraldi baiznk, g i p o z k e r a z idalziak eta erlijio lietan emanak. Cariberazengan agertzen dirá pare bat: esalerako: "INDULJENZ1A plenaria, edo pekaloen barkazio osoa".

Udarregiren garaiinguruan, Gregorio de

1 9 9 5 ABENDUA E H

Arroeren, Mayetzeeo ill edo Birgina chit santari consagratutaco Mayetzeeo illa-n, (Tolosa, IM88) agertzen da: "Kristaoen alde grazi eta INDULJENZl asko Aita Santo Inozenzio Illgandik iritxi".(173.or,). Beranguago, D, Inzaren. Knsiau ikasbidearen azalpena-n (Ramplona, 1924) ageri zaigu: "Asi zan 1NDUIJENTZI aietaz gaizki esaten..." (94.or./95.or.). Edonola ere. agerraldi guztiak erlijio gaietan ematen dirá.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian, hilz bao 1571. urtean agertzen déla lehenik testu batean esaten da; zaharkitutzat bezala ematen delarik, -INSULTATZEN: hiro agerraldi dito literatura tradizioan. Udarregirengan ez ezik, Eoskal Jokoak bertsotan agertzen da: "oiek zetako ibilli dirá INSULTATUTZEN gizonak?. ..." (22.or.).Edonola ere. 1900-1950 ¡ngurukoa da. Beslea. J. San Martin. Zirikadak. Ipuin barregarridun liburuaníZarautz, 1960) agertzen zaigu: "Fernando, iñor INSULTATZIA debekauta dago eta ogetabosl pesetako multia pagan biar..." (49.or.).

Be ra z, Udarregiren garai-inguruan berak "bakarrik" erabilia.

-JUNTAMENTUBA: "junta" ela "junlaera"k agerraldi Ligari dituzte literatura tradizioan. Alabaina, "juntamentuba"k agerraldi bakarra du ela hori noski. Udarregik erabilia.

Nolanahi ere esan behar da, Udarregik "junlamentuba" ez ezik. "junta" eta "juntaera" ere erabiltzen edo esaten dituela, "Azpeitiko juntaera ..." hain zuzen ere.

-KOMISIONATUBA: agerraldi bakarra ela Udarregirengan emana. Udarregik, "komisiyo" Azp, Frem, 24,orr. esaten du ela baila Pello Errotak ere. Zernahi gisaz, forma horrek ez du Udarregiren garai-inguruan behintzat, beste agerraldirik.

-KONSEGITU-k sei agerraldi inguru ditu ela gehienak nobela edo narratiban agertzen dirá.

Frdiak gainera 1950 edo ondorenean ematen dirá. Udarregirengan agerraldi bakarra.

-KONSENT1MENTUBA: agerraldi gehiagorekin baina lehenagokoak dirá, "-mendu -mentu" bezala emanak. Udarregik behin bakarrik erabilia.

"Konsentidu/konsenlitu"k berriz, agerraldi ugari ditu. Guztiak, ñola izen modura hala aditz bezala erabiliak. erlijio gaietan kokatuak daude, ez bertso moldean emanak.

-KRUELDADIA: formaren aldelik. "kroel krudel" ugari dirá literatura tradizioan. llaalik, "-da1 de ^ bi agerraldi ditu. Udarregirengan ez ezik.

Eoskal Jokoak bertsotan ematen da:"...oregaiti zuretzat KRUELDADE orí" ( 1 15.or.). Edonola ere. beranduagoko agerraldia dugu.

"-tasun" formak berriz. hamairu agerraldi inguru diiu ela Udarregiren garaiko bertsolarien anean. Bilintxek esaterako, era honetara erabilia: "Aren kruellasuna izanik ainbeste..." (64.or.).

Besteak, gehienak. 1800-1850 ingorukoak. lapurteraz eta erlijio gaietan agertzen dirá.

-MALAMFNTIAN: "Malamentean" eta "mala-

mente"k agerraldi ugari dituzte literatura tradizioan."Malamentean" esaterako, A.M. Zabalaren Gahon gau bat eta beste ipui asko-n (1880-1889) agertzen da. Zernahi gisaz, nobcla edo narratiban eta ez bertso moldean emana: "eta usté diat laster itzuliko gerala MALAMENTEAN laga degun gure erreinu mailera" (54.or.).

Noe'ren ontzia-n berriz. "malamente" bezala ageri zaigu: "ea, eskeñiezu/ote duen artzen, /MALAMENTE duroa/ ez dezagun galtzen" (70.or.

16.bertsoan); halaz guztiz, agerraldi han beranduagokoada.

Noe'ren ontzia-n beste honoko forma hau ere lopatzen dugu: "aien orduko saltattitzia izan da MAI.AMANERA;/ alkarrengana zeukaten aiek/izugarrizko kolera" (76.or. 12. bertsoan).Udarregik behin bakarrik erabilia.

-MALIJNO: hiru agerraldi eta beste biak 15501600 íngurukoak, lapurteraz eta erlijio gaietan ematen dirá.

-MENOSPREZIYA: izen bezala bizpahiru agerraldi eta Udarregirengan ez ezik, P.de Astarloaren Urteco domeca gustijetaraco verbaldi icasbidecuac-n (Durango 1751-Bilbao 1821) ematen da. Baita Udarregiren garaian. C.Beovideren AsisCO Loria-n ere (Tolosa, 1885): "egiten deutsazun mespresa, edo MENOSPREZIJUA, ifinten deutsaZuzala begi okerrak..." (26.or). Agerraldi gehienak adilz modura emanak daude eta guztiak edo gehienak. erlijio gaietan kokatuak.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian, "Menospreziatu" ad. "mespreziatu" ageri zaigu; zaharkitutzat bezala ematen delarik.

-ONROSOk hiru agerraldi ditu literatura tradizioan. Udarregirengan birritan ageri zaigu. Bestea. lU.de I.ardizabalen Testamentu Zarreco eta Berrico condaira-n (Tolosa. 1855) ematen da.

Udarregiren garaikoa izanik ere, ez da bertso moldean emana, "al-zan progu onrotsuenarekin gorputz-illak gordetzeko...".

-ORDENAMENTUBAK: formaren aldetik, "mendu"k hamaika agerraldi inguru ditu eta gehienak XVI XVII. mendekoak eta lapurteraz idatziak. Gainera guztiak erlijio gaietan emanak. ez bertso moldean, alegia. OEHren korpusean agertzen denez, I.eizarragak eta Axularrek esaterako, "ordenamendu" darabilte.

"-menlua"k berriz. hamar bat agerraldi ditu eta gehienak 1050 ondorengoak.

"-mentuHAK": "era" eta "garai" horrelan. Udarregik "bakarrik" erabilia eta agerraldi bakarra gainera ezaguna zaigun bere bertsogintzan.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian "Ordenamendu": g.er. bezala ematen da. Hau da, literatura

1 995 ABENDUA [ J ]

tradizioan gutxi erabilia. Erran nahi baita, "idatziz" gutxi erabilia. "Ordenamentu"ren lehen aipamenaren data *1562. urtean bezala ematen da hiztegi honetan -HLEH-. Hots. lehen aipamena hiztegi batean, esaterako. ez euskal testu bateko lehen erabiltzea alegia.

-PEKADORI: lehenik esan behar da, Udarregi bertsolaría liburuan 108.or.3. bertsoan: "pekadori ingrato" ageri zaigula eta 114. orrialdean bigarren bertsoan berriz, "pekadore ingrato/ ñola zan izandu" bezala ematen déla. Edonola ere, bertso horiek Udarregirenak edo norenak diren ez dago garbi (lk.oharra U3,or./114.or.). Zernahi gisaz.

Udarregiren garaian eta bertso moldean, berak "bakarrik" erabilia.

Haalik. "pekaTARP'k agerraldi ugari ditu eta Udarregik ez ezik (ik.2.2), besteak beste, Xenpelarrek eta Txirritak ere erabilia. "... zorrak pagatutzeko pekatariari; erregu egin zion Aita Eternoari" (Xe, 358.or.),( Udarregik ere "Aita Eternuan seme" esaten du UM 94.or.). "Pekalariyen artzai umilla..."(384.or.); "ni ote naizen pekataria..."(Tx Hl 34.or.).

H a u t a l.anerakoEuskalUiztegian."pekatah"( Ik.bekatarilre n lehen agarraldia 1545. urtean ematen da. Esan nahi baita lehenik edo lehen agerraldia testu batean topatu déla.

-PIADOSO: hamaika agerraldi inguru ditu eta gehienak erlijio gaietan emanak. Gainera, lehenagoko agerraldiak dirá. Udarregik behin bakarrik erabilia.

-l'OSADA-k berriz. agerraldi edo sarrera bakarra du OEHn eta hori Udarregirengan ematen da edo Udarregik erabilia.

-RESTITUZIYUA: hamairuren bat agerraldi di tu. Gehienak, guztiak ez. esate airen. 1800-1850 Íngurukoak dirá, bi bizkaieraz emanak eta besteak gipuzkeraz. Edonola ere, guztiak erlijio gaietan kokatuak. Udarregik behin bakarrik erabilia.

"Errestituzioa"ren agerraldiak berriz. 1800-1900 Íngurukoak dirá, bizkaieraz ola gipuzkeraz emanak baina gehienak berriro ere erlijio gaietan kokatuak. liakarren bat nobela. narratiban. Udarregik ez du forma hau erabiltzen.

11 a a t i k . "rekonozitu" bezala "errekonozitu" darabil ikusi dugun bezala.

-SAKIOA-k berriz. agerraldi edo sarrera bakarra du OEHn. Udarregirengan agertzen da edo Udarregik erabilia.

-SOZIONISTA: bi agerraldi eta Udarregirengan ez ezik Euskal Jokoak bertsotan82. orrialdean ageri da. Nolanahi ere, beranduagoko agerraldia dugu.

-SUPONITU-k agerraldi edo sarrera bakarra du

OEHn eta hori Udarregirengan ematen da.

-TALENTOSUAK: "Talentu"! iz.). Udarregik ez c/.ik bere garaikideek ere erabilia. Aitzitik. "osuak/-utsuak" Udarregirengan "bakarrik" ematen da. Beste agerraldi bat badu Euskaljokoak bertsotan baina heranduagokoa da. Udarregirengan bi agerraldi topatu ditut.

-TORMENTATUA: kasu bertsua dugu. "Tormentu"(iz). Udarregik ez ezik bere garaikideek ere erabilia, Xenpelarrek kasu. "Tormenlatua" ren agerraldiak berriz, lehenagokoak clira eta erlijio gaietan emanak.

-TORPEZAN: "Torpe,'torpia"k esaterako. agerraldi ugari ditu. Adibidez. Xenpelarrek eta Txirritak erabilia. Alabaina. "-zan" fonnak agerraldi bat baino gehiago izanik. 1750-1800 ingurukoak dirá, gipuzkeraz emanak eta erlijio gaietan kokatuak, ez bertso egituran. Udarregirengan agerraldi bakarra.

(Ik. lañaren sarreran hitz honi buruzko aiparnenak Voces Bascongadas-en, L.V'illasantek eginiko hitzaurrean).

-TURBIYATUBA: "era" edo "forma" eta "garai" horretan, Udarregik "bakarrik" eta behin bakarrik erabilia gainera. " T u r b a t u / - a g o / - r i k / -tzen" agerraldiak berriz, gehienak 1800-1850 ingurukoak dirá, gipuzkeraz eta erlijio gaietan emanak.

-Z1RKUNSTANTZIYA: agerraldi bat b a i n o gehiago literatura tradizioan. Formaren aldetik. gehienak "-zia/zija" dirá. Hau da, nola gipuzkeraz hala bizkaieraz idatziriko testuelan ageri dira gehienbat, eta guztiak berriro ere erlijio gaietan emanak. Udarregirengan agerraldi bakarra topatu dut.

-FAMOSO: -oso/ amaieraz. lau agerraldi edo sarrera ditugu OEHn. Udarregirengan ez ezik, Euskal Jokoak bertsotan eta Mogelengan ematen da. "Famati t'amatia"k agerraldi gehiago dituzte eta baita "lama" eta "famatu"k ere.

-PREZISO: OEHren korpusean oinarriturik, aipagarria da hitz honen erabilpen maila literatura tradizioan. Hau da, agerraldi ugari baditu ere. gehienak Udarregiren garaikoak dirá, gipuzkeraz emanak eta gainera bertsotan edo bertso moldean kokatuak daudela esan behar da. Xenpelarrek ez ezik. Bilintxek eta Txirritak erabilia Jan-Edanaren bertsoak I eta Euskal Jokoak bertsotan ere "agertzen delarik.

Adibidez, "Arraiari a rrika zi yO ten e r a s o / a I x i tu biatela/berentzat PREZISO..."

(Jan-Ed. 76.or./8.bertsoan).

(Seguruenik. karlisten

1 9 9 5 ABENDUA £ J J

bigarren gerratean -1872-1876- jarritako bertsoak dirá, liburuan esaten denez). Dakusagunez hemen ere, puntúa daraman hitza edo oina dugu.

Udarregik. birritan ere honela esaten du: "badakit prezisua daña", "ondo dakigu txit prezisua zuana".

Honekin hatera PREZISAMENTE esaten du Udarregik- agerraldi bakarra- (!k.rí.2). Literatura tradizioan-(OEH)- agerraldi ugari ditu eta gehienak Udarregiren garaian kokatzen dira, gipuzkeraz eta bertsotan emanak. Pello Errotarengan esaterako, hirutan behintzat agertzen da. Adibidez. "ondasun asko gabia, PREZISAMENTE ez naiz ¡zango diru askoren jabia".(55.or.) Baita 60.or eta 24. orrialdean ere.

-ORGULLOSO: -oso/ amaieraz bosl agerraldi ditugu. beti ere literatura tradizioan. Hiru Udarregirengan ematen dira eta beste biak Errikotxia eta Txirritarengan."Aunen bertsolariyak/ORGUi.LOSO daude, elkarri mokadurik barkatu gabe/..." (Errikotxiak. Azp.Prem. 105.or./2. bertsoan), "oiek dirade ORGULLOSUAK eta talentuz urriyak" (Tx BI 256.or.).

Beste "Orgullutsua" ageri zaigu baina lapurteraz emana eta olerkian.

ORGULLO izena berriz. Udarregirengan ez ezik Azpeitiko Ptemiyoaren bertso sailean ageri zaigu eta baita Txirritarengan eta Pello Errotarengan ere. Azken honek. "orgullua" bezala emana. 55. orrialdean.

-RELIJIOSO: Pello Errotak eta Txirritak erabilia baita ere. Beste agerraldiak lehenagokoak dira, hots. 1750-1800 ingurukoak eta erlijio gaietan kokatuak. Argitaratu berria den Orioko Euskara liburuan, "Errikotxia"ren zenbait bertso daude, Orioko udaletxeko balkoitik lK9-t. urtean gogojardunen berri emanez bota zituenak hain zuzen ere. Uogeita sei bertso dira eta .lean honela dio: "Relijioso oiek onratzen/borondatez naiz asiya,/".25.ean berriz. "Adiós guie misionero/Aita relijiosuak /,"(Ik.sarrera).

P.Errotak: "RELIJIOSO bi izan dira..."< 2 1 or.).

Udarregik berriz. "Orain ekarri dizku bi relijioso. ..." esaten du.

"Errelijioso"ren agerraldiak berriz. gehienak 1800-1850 ingurukoak clira eta ez bertsotan emanak, erlijio gaietan baino. Alabaina. Udarregik ez du forma hau erabiltzen.

-MALEZIOSO: Udarregiren garaiko bertsolarien anean, era honetara emana Pello Errotak eta Txirritak: "bertan gelditu bear zuala mutil MALEZIOSUAK...." (P.E.S2.0I.) "Mutil MALIZIOSO deabruz betia, ez dizut zabalduko geiago atia;.." (Tx BI1 29. or.).

"Maldiziyua/maleziya/malezimalizia .."kberriz. agerraldi ugari dituzte.

-ANIMOSO-k agerraldi ugari ditu literatura tradizioan. Udarregiren garaikideen anean, esatera-

ko, Xenpelarrek eta P.Errotak erabilia:"Oñez juango giñala/ANIMOSO danak, /lagunduko z.uel.i Arantzazuko amak"(P.E 122.or.). Udarregik berriz, bertsoaren egituran puntúan sartzen edo kokatzen cki. Euskal Jokoak bertsotan ere badu bere agerraklia.

Udarregiren bertsogintzan sei agerraldi topatu ditut eta testuinguru hauetan emanak: "animoso egon. joan. jarri".

-BIKTORIOSO: OEHn honela esaten zaigu: "En la tradición meridional sólo hay testimonios de bersolaris".

I-sale baterako, Xenpelarrek. Bilintxek eta Errikotxiak erabilia. A/ken honek, Azp.Premiyoaren inguruan, 106.or. 5. bertsoan: "guztiyak dadukat e / a b i l l i d a d i a , baiñan BITORIOSO/beti a g u r i a . j u a n j o s e guria/kantari trebia/..."esaten du. Alabaina, ikus daitekeenez ez du puntuaren lekua hartzen.

-AMOHOSO: Xenpelarrek. Errikotxiak et.i Txirtilak erabilia baita ere. Azken bi hauek esaterako, Udarregiren antzera, testuinguru ¡akinean kokatzen ilute. Han da. "Jaungoiko amorosua Jaun amorosuak"(birritan ere). Errikotxiak, "guie Jaun atnorosuak"( Ik. argibideak, /asistitu/ hitzaren inguruan); Xenpelarrek berriz. "San José amorosoa" esalen du.

-GUSTOSUA: bost edo sei agerraldi ditu literatura tradizioan. Udarregiren bi agerraldiak ez ez.ik. Errikotxiarena dugu Azp.Prem. 109.or. 11. bertsoan. Gainera, Errikotxiaren agerraldi han. "sustanziosuak" oinarekin hatera ematen tía, bederatzi puntukoan: "...bañan orrentzako ez alain gustosuak ... osuak . ... maz.uak ...gozuak, sustanziosuak. ..." (Errikotxia, 109.or.ll. berts.), Gainonlzeko agcrraliak; bi lehenagokoak dirá eta bizkaieraz emanak; beste bal lapurteraz eta olerkian.

-PENOSUA: Udarregiren garaian eta ondoren agerraldi ugari ditu. Arrantzaleen bizüza-n esaterako. honela ageri da; "elz.uben disponitu modu a l r e b e s a ; gauza PENOSUA da a n p a r o r i k eza. ..."( 133.or. 16. bertsoan Liburuan esaten elenez. egilearen izenik ez da aipalzen, baina agian Gaztelurenak izan daitezkc.). Euskal Jokoak bertsotan eta Jan-lúlana ren bertsoak I (81.or.3.berts. 89.or.-5-. berts.) bertso bildumetan ere ageri zaigu. Bidenabar, jakingarri gisa esan behar ilui, azken bi agerraldi hauek -JanEd.berts,- "penoso" bezala emanak. puntuaren lekuan kokaluak daudela. Udarregik erabili bezala; honengan emalen diren zenbait oin errepikatzen direlarik.

Esaterako, "eroso", "oso", "akaso" eta "¡aso". Mi bertsotan bananduak. hamarreko eta zortziko txikian. Ilalaber. bi bertso horietan hiru bal oin errepikatzen dirá. Bi bertso sailak sagardoaren inguruan eginak dirá eta lehenengoa gainera, Bl.or., 1877-1878 datarekin enlaten da. (Xehetasun gehiagotarako ikus liburua).

1995

ABENDUA

-SUSTANZIOSUAK berriz, bi agerraldi edo sarrera ditu OEHn ela Udarregik ez ezik, arestian ikusi dugun bezala. Errikotxiak erabilia (Ik./gustosua.'"). "Sustanlziyan" esaterako, Udarregiren inguruan, Euskal Jokoak bertsotan III ematen da.

-ABANDONATUBA: "... En los dialectos meridionales sólo lo hemos encontrado en Xenpelar y Udarregi. ..." esaten zaigu besteak beste Orotariko Euskal Hiztegian. Beraz, literatur tradizioan gutxi erabilia. Esan nahi baita. "idatziz" gutxi era'bilia.

-ADBERTITUBA/ADBERTENTZIYA: lehenengoari buruz hauxe esaten digu OEHk; "Palabra usada sobre todo por autores de segundo orden y por bersolaris". Bigarrenaz, "Sólo en autores meridionales, sobre todo en bersolaris".

Udarregirengan bi agerraldi horiek bakarrik topatu ditut; erlijio testuetan edo dotrinetan bere lekukotasuna clulelarik. Esaterako, "Familiaco guraso guzia. eguiten zate ADVERTENCIA"(OA 146), "ADVERTITCEN dan instantetic" (OA 159).

Txirritak ere honela esaten du 34.or.: "ABERTENTZIYAN ipiñi dute Irungo erretoria"(Tx BI).

-AKUDITU; Udarregiren inguruan, Txirritak erabilia era honetara:"jendiak pozaz AKUDITZEN du ori dijuan lekua" (Tx BU 140.or.). Beste hiru bat agerraldi daude baina lehenagokoak dirá.

Gainera, hirurak erlijio testuetan ematen dirá eta bi gainera, goinatarreraz. Udarregik bi alditan erabilia.

-ATRASATU: Udarregik ez ez.ik. Errikotxiak erabilia Azp.Prem. 1 I i.or. 20. bertsoan "atrasaziyua" bezala. "Atraso" berriz. Euskal Jokoak bertsotan ageri zaigu 93. orrialdean.

-BIENABENTURADUBAK: "Documentado en textos meridionales (generalmente en catecismos) desde Beriayn; falta en casi todos los autores de léxico algo cuidado, v apenas se encuentra en el s.XX" esaten da, besteak beste. OEHn. Esate baterako, Txirritarengan agertzen da "bienabenturaduak" bezala (J'x BII140). Udarregirengan bi agerraldi topatu ditut.

-DERETXUA: Hauxe irakur daiteke OEHn; "... en genera!, al Sur es propio sobre todo de autores de léxico poco cuidado; desde la 2a mitad del S.X1X no apárete, salvo en Arme, sino en bersolaris y textos populares (...)".

I darregik ez ez.ik. Txirritak cía P.Errotak erabilia.

-DESANPARATU, Orotariko Euskal Hiztegia:"Documentado en textos meridionales desde mediados del s.XVIII".

P.Errotak, Txirritak eta Xenpelarrek erabilia baita ere. Udarregirengan agerraldi bakarra topatu dut, "desanparatubak" bezala.

-DILIJENTZIYA: "A partir de comienzos del s.XIX sólo se documenta en catecismos y bersolaris"(O.E.H.).

Xenpelarrengan honela ageri zaigu:"DILIJENT-

" ^

ZIY'oik egin nituen/abisaturik jendia"( 191 .or.).

Udarregik birritan erabilia (Ik.3-2).

-DISPONITU: "Documentado en la tradición meridional sobre todo en textos de léxico poco cuidado: por lo general religiosos y populares" (OEH).

P.Errotak eta Txirritak erabilia baita ere.

-ESKOJITU: Lañaren salieran. "Basarri"k aipaturiko hitzen edo oinen arican dugu "eskojitu".

"Exclusivamente meridional; desde mediados del s.XIX sólo aparece en bcrsolaris o diálogos populares" esaten da OEHn. Udarregik ez ezik, Xenpelarrek, Errikotxiak, P.Errotak eta Txirritak erabilia. Noe'ren ontzia-n ere ageri zaigu 94.or.3bertsoan. Azken bertso sail honek gainera, bina puntuko bertsoak ditu eta bertsolari ¡ator batek ¡arriak direnen zalantza dago, liburuan bertan esaten denez.

Errikotxiak esaterako, 1894. urtean Orioko udaletxeko balkoitik botatako bertsoen artean. honela erabilia:"Juan Dibinuak ESKOJTTUTA/orretarako ¡arriyak, "(36) Udarregik aditz modura behin bakarrik erabilia.

-INF( )RMATU,informa,informatzen. da-du ad.(1571). G.er. bezala emalen da Hauta-l.anerako Euskal Hiztegian. l.itcratur tradizioan gutxi erabilia hain zuzen ere: lehen agerraldi edo aipamenaren data 1571. urtean kokatzen delarik.

(Edonola ere, ik. lehen agerraldiak direla eta. l.Sarasolak egiten dituen oharrak hiztegiaren salieran).

-KRUZIFIKATUBA: Txirritak erabilia baila ere.

Tx Bill "".-i. orrialdean. Gainontzeko agerraldi gehienak lehenagokoak dirá eta erlijio gaietan emanak. Uclarregirengan agerraldi bakarra topatu dut.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian zaharkitutzat bezala ematen da. Lehen aipamenaren data berriz. 1571. urtean.

-LOGRATU: Udarregiren inguruan, P.Errotak.

Xenpelarrek. Errikotxiak eta Hilinlxek erabilia; Euskal Jokoak bertsotan eta Arrantzaleen bizitzan ere agertzen delarik.

Honela dio Errikotxiak: " p r e d i k a d o r e txarrak ez ditu parroko ¡aunak LOGRATU".

Udarregiren bertsoetan lau aldiz ageri da Jlk.3.2).

-MANIFESTATU: l klarregircn garaiko bertsolarien arican, Azpeitiko Premiyoaren inguruan P.Errotak (40.or., 1 I. berts.) e l a Errikotxiak! 1 10.or. 13.

1 9 9 5 ABENDU,-*-

berts.) erabilia. Bietan gainera. puntu hitzak edo oinak dirá, Udarregiren bertsoan bezala.

P.Errotak esaterako. beste hiru aldiz erabilia: 7or./69.or./58. orrialdean. Azken honetan, "...pesadunbriak MANIFESTATZEN izandu zera pijua..." (38.or.) esaten du; hots, "pesadunbriak", Udarregik bezalaxc erabilia.

Hauta-Lanerako Euskal Hiztegian berriz. "Maniíestalu": Zah. G.er. bezala ematen da. Hau da. zahazkitutzal. literatura tradizioan gutxi erabili izan dena hain zuzen ere.

Udarregik behin bakarrik erabilia.

-ONRADAMENTIAN; /-mente/z amaiturik lau agerraldi inguru ditugu. Udarregik ez ezik. Txirritak erabilia (BU 103.or). "onradamentian" bezala. Euskal Jokoak bertsotan bertso bilduman ere ageri zaigu :79or./17,or, Azken honetan. "ondradamentean" bezala emalen da .

-PREBENITU: Lañaren sarreran, "Basarri"k aipaturiko hitzen edo oinen anean dugu "prebenitu".

Udarregik ez ezik Xenpelarrek! 191.or./179.or. ).Bilintxek( 147.or.)eta P.Errotak(6ü.or.) erabilia baita ere. Jan- Edanaren bertsoak sailean ere badu bere agerraldia. Uclarregirengan lau agerraldi. (Ik.3.2).

-SEÑALADAMENTE: Udarregiren berlsoelan lau agerraldi eta laurak era honetan emanak.

OEHren korpusean jasotzen diren beste agerraldiak era honetan ematen dirá: "señalamcntc seña lamentian/siiíaladamenle". P.Errotak esaterako, "señalamentian" bezala erabillzen du. Euskal-Jokoak bertsotan, birritan ageri da.

-SUFIZIENTE: Udarregiren garaiko bertsolarien artean, Xenpelarrek eta P.Errotak erabilia. Udanegirengan bi agerraldi, -SUZEDITU-k sei agerraldi inguru ditu literatura tradizioan. Psale balerako, Bilintxek eta Txirritak erabilia. Noe'ren ontzian bertso bilduman ere ageri da: 75.or. 6.berts. eta 76.or. 13-berts; azken honetan puntu lekuan ezarria. llilz honek. beste agerraldi bal ere badu baina lehenagokoa, lapurteraz eta erlijio gaietan emana.

Uclarregirengan agerraldi bakarra topatu din -UN1TU: Lañaren sarreran, "Basarrik" aipalurikoen arican dugu. Alabaina. Udarregik ez. ezik, P.Errotak, Txirritak cía Xenpelarrek ere erabilia Udarregik. aditz modura bilan erabilia. [zenaren kalegorian berriz. agerraldi bakarra, "uniyo" bezala emana. Txirritak "uniyo". "... pakia la IINIYUA!" esalen du baila ere -38.or- (lk.3.2).

-USATZEN: Xenpelarrek. P.Errotak cía Bilintxek erabilia baila ere. Uclarregirengan agerraldi bakarra.

-ESPAZI()Z:"A partir de finales del S.XVW sólo se documenta en Guerrico, Udarregi y Txirrita.

En Dfrec. hau 27ejs." esaten zaigu OEHn. T.xirritarengan "cicspaziyua" bezala emalen da.

Otxoa ele Arinen esaterako, "Konzienziaren examina egin espazio eta kuidadu andiarekin" (OA

^

66). Udarregik behin bakarrik erabilia eta erlijio gaietan kokatua.

Gainera, testuinguru berdintsuan darabil:"Espazioz ta ondo/egiñ esamiña/..." (134.or./15.berts.).

-KONBERTITU. konberti, konlx-ititz.cn. da-du ad. (1571). Gaur ipar. edo zaharkitutzat bezala enlaten da Hauta-I.anerako Euskal Hiztegian.

Udarregirengan zazpi agerrakli.

-PERSEGITUBA: Esaterako, Txirritak erabilia birritan ere; "persegituak izandu gera", "persegitzen gaimzte..." bezala enianak. Udarregirengan agerraldi bakarra.

-PORTERO hitz.ak hirn agerrakli clitu. Udarregirena ez ezik, Txirritarena dugu (180.or). Beste agerraldia beranduagokoa da. bizkaieraz eta nolíela, narratiban emana.

-SAZERDOTE ez ezik, "parroko" esaten du Udarregik. Ez Udarregik bakarrik ordea. baita P.Errotak! 123.or./124.or.) eta F.rrikotxiak ere.

Edozelan, "erretore" ere esalen dn Udarregik, hirutan gaincra. Az.ken lian. P.Errotak eta Txirritak ere erabilia. Hala/, guztiz, agerraldi ugari dituzte literatur tradizioan.

Errikotxiarengan esaterako, honela ageri zaigu: "gnre parroko maitia,"/. "Eskerrik asko. gure parroko edo bikariyo ¡auna,"(37).

-TRABAJUA-k Xenpelarrengan esaterako. agerrakli ugari ditu. Hirutan aditz modura erabilia baina bitan "neke TRABAJU penaz..", "neke trabaju naigabielan" esaten du Udarregik bezalaxe: "bideko neke TRABAJUAKIN ar beza pazicntziya".

Errikotxiarengan ere ageri zaigu: "TRABAJU ori artziak cnien iñor ez du ikaratu,"(38) .

-ARRANKATU-ren agerraldiak urriak dirá. Udarregiren garaikideen artean Errikotxiak erabilia A z p . P r e m i y o a r e n inguruan I 0 7 . o r . / 6 . b e r t s : ".../frantsesak premiyua ziran emanak/, Pellok ela Bernardok/ARRANKATU danak ,..".

-ETXUA-k bi agerraldi edo sarrera ditu OEHn. Udarregirengan ez. ezik. Euskal-Jokoak bertsotan enlaten tía. Udarregik Azp.Premiyoaren inguruan erabilia.

-NONBRATU: Xenpelarrek (birritan). P.Errotak ela Txirritak(BI 263.or.) erabilia baila ere. EuskalJokoak bertsotan ere badu bere agerraldia.

-AMARRATU:(OEH): "Palabra empleada sobre todo en la tradición septentrional, donde compile, en desventaja, con estekatu . Prácticamente desaparece a mediados del s.XlX. En el Sur hemos encontrado algunos cjs. aislados de finales del XIX y principios del XX".

HLEHn berriz. "Iparraldean ezik g.g.er." bezala jasotzcn da. Esan nahi baita, gaur "idatziz" gutxi erabilia. I.chcn aipamenaren data 1643. urtean enlaten delarik.

Udarregik behin bakarrik erabilia. P.Errotarengan eta Txirrilarcngan ere agertzen da. Esatera-

1 9 9 5 ABENDUA Q 3 :

ko, "... pekatuak erituak, obra onetara utzi nai ezik/etsaiak amarratuak,/..."(PE. 28).

APRENDÍ/: "... Al Sur sólo se encuentra en bersolaris" esaten zaigu OEHn. Esate baterako, Xenpelarrek eta Txirritak erabilia: Noe'ren ontzian. Jan-Edanaren bertsoak eta Euskal-Jokoak bertsotan bertso sailetan ere agertzen delarik.

-ENPEÑATU: "Documentado desde principios del s.XVIII en autores meridionales, generalmente de léxico poco cuidado" (OEH).

Xenpelarrek, Errikotxiak eta Txirritak erabilia baila ere. "Zeru eder au alkanzatzeko. enpeñalu alegiña" (Xe 387), "... asko enpeñatu daña" (Tx BI 29); "...bere ardiyak guardatzera/asko enpeñalzen dana.'V'Konbertitzera egiñ digute/asko oju ta enpeño" (Errikotxiak. 1894. urtean, Orioko udaletxeko balkoitik bota zituen bertsoen artean.

140.or./141.or. 7.eta H.berts.). Euskal Jokoak Bertsotan ere bere agerraldia du 164.orriaklean.

Halaz guztiz, Udarregik. eta Udarregik ez ezik P.Errotak, Xenpelarrek... "bitarteko" esanahiaz ere badarabilte. Gaurko euskara idatziaren maiztasun-liiztegian berriz. lüru adibide daude "enpeinu" bezala emanak eta bat "enpeino" modura.

-PESAL/DUNBR1A: Udarregik ez ezik. arestian ikusi dugunez, P.Errotak erabilia: "pesadunbriak, pesal timbre pesalumbria" bezala emanak.

Arrantzaleen bizitza-n "pesalunbrcak" bezala agertzen da.

-OJALA-k llamar agerraldi inguru ditu eta Udarregiren garaiko berlsolarien artean. Bilintxek, Xenpelarrek eta Txirritak erabilia. Beste agerraldi guztiak lelienagokoak dirá, eta gehienak erlijio tesluetan kokatuak.

-ZELEBRATU-k berriz. agerraldi ugari ditu.

Esaterako. Txirritak. Errikotxiak eta Bilintxek erabilia. Noe'ren ontzia-n ere ageri zaigu. baita JanEdanaren bertsoak bikluman ere. Txirritak esaterako, "Donosliyako ziudadian jai /EI.EBRAT/EN deguna" esalen du BU 144,or. "Ziudade" Udarregik ere erabilia. hirutan gainera.

Errikotxiak. 1894. linean, gogo-jardunen berri emanez, Orioko udaletxeko balkoitik bota zituen bertsoen artean birritan esaten du: "funtziyo eder au zclebratzéa. bazcukan borondatia", "onra ederrian zelebratzeko/gure Misio Santuba"(39).

7. BIBLIOGRAFÍA ALKAINJ.J., "UDARREGI", bertsolaria.Ed.de A./avala.

Auspoa (Bigarren argitalpena 1994).

Udarregi 56-1966

ALTUBE.S., Erderismos,1929.

ALTUNA'.P., "Occhoa de Arin-en Doctrina christ¡ana-ren( 1713) h i z k e r a r e n l a b u r p e n a " , in

Euskera 1992,37. liburukia.

(573.or.-589.or.).

AÑIBARRO.P.A.de, Voces Bascongadas. -Voces bascongadas V Navarra(L.Villasantek sarrera), Bilbo, 1963.

diferenciales de Bizcaya. Guipúzcoa

ARRUE, G., Salbacioco Aingura edo Bertutean Biciro aurreratzeco cristauai b i d e eta gai e g o q u i a c (...)Escu-liburua.

Jesusen compañiaco Aita José Mach-ec gaztelaniaz eguiñ, eta Don Gregorio Arrue-c Eusquerara itzulia. Tolosan. PedroGurruchaga-ren Moldizteguian, 1890-garren unean.

AULESTIA.G.. Bertsolarismo.

AURREKOETXEA,G.,GOIKOETXEA,|.L.,SOLABARRIETA 1983.

T..URIBARREN.P..

AZKUE.R.Mil.de.DicionarioVasco-EspañoI-Frances,Euskaltza india.

CANTÓN.B.-DIAZ.M.N.-DE PABLO C , Euskal Herriko

Sinonimoen hizegia.Bilbo,

Bilbo 1984.

Berlsolariak.Kriselu. S.A. 1991.

ECHEVERRÍA, J.C., Devociozco vicitzaraco sarrera San Francisco Salesec aterea. Euscaldunen amorez, eta ayenzat modu egoquian Eusqueraz ipifti dueña.(...) Aita Erai José Cruz Eceverria. Zarauzco Misioneroac, Tolosan. Don Francisco de la Lama-ran Echean, 1821. urtean.

EIZMENDI.I.."BASARRI", Bertsolaritzari buruz.Auspoa 17H( 1981).

ESNAL.P., "Puntúa bertsolaritzan" in Euskera 1994. 39.

liburukia. (1233-1270).

EUSKALTZAINDIA, Euskararen liburu zuna, 1978.

GARATE.G., Erdarakak, Ed.Mensajero.

IRAZUZTA, J.. Doctrina Cristiana Aita Gaspar Astete ¡esuitak D.Juan de Yrazuzta, Erretore Hernialdecoac. 1797 urtean. riT'RAlN.I.-LOIDI.L. Orioko Euskara.Orioko Udala-Euskara l.AKARRA.I.A.: "Euskal thesauruserako gaiak: Hegoaldeko testuak zuzendaritzapean burututako lizentziatura lana. 198-4). l.I'KI IONA,M.,"Aozkoliterarura",inIdaz-lan Guztiak.Kanlaberaz

erderaz eguina ipini zuan eusqueraz

Batzordea-, 1995. ( 123.or.-181.or.).

(1700-1745). (I.Sarasola Dr. ¡aunaren

Bilduma, 19~8.

LEKUONAJ.M., Ahozko Euskal literatura,Erein. Donostia.1982.

-"Ahozko euskal literatura" in Euskararen liburu zuria.

-"Iiasarriren bertsolari proiektua" in Iker 6. F.uskaltzaindia, Bilbo 1992. (283.or.-296.or.)

- "Euskal estrolez" in Euskera 1994, 39. liburukia. ( L187- 1219).

MITXEl.FNA.l... Orotariko Fuskal 1 liztegia.lOlT 1). Euskallzaindia.

-Historia de la literatura Vasca. Madrid. 1960, MI GICA.P.. Dicionario Castellano-Vasco.1965.

SARASOl.A.l.. llauta-I.anerako Euskal Hiztegia.

Vil.I.ASANTE,L., Historia de la Literatura \ asca.Ed.Aranzazu. 1979.

-Axularren hiztegia. "Jakin Bidé". Oñati, 1973.

-Euskararen Auziaz, 1988.

ZAVALA.A., Bosquejo de Historia del Bertsolarismo,Ed.Auñamendi, Z a rautz. 1964.

- Azpeitiko Premiyoaren Bertsoak, (1893-1895).

-"Gure erriaren fedea bertsoetan ageri danez",in Egan (19S8), 174-190.1

1 995 ABENDUA Q ]

TITULUA

BERTSOA

HITZA

Blil.B BBIM BB-93 BBOKP BBOKP BBIM B Ber> BBOKl' BB-78 PBB-62 H IU-r\ BB-7H AAB AAB BerBer BB -7H BB BB1.B ABB BB BBC BerBer Mas BB BB-93 BBOKP BBIM

15 12 13 13 12 17 03 13 03 17 05 10

ABANDONATUBA; ABSOLBITUTA ABSOLBIZIYUA. ABUNDANTZIYAK, AB1INDANTZIYA, ABUNDANTZIYA; ABUNDANTZI, ADBERTENTZIYAK, ADBERTITUBA, A DOS-ARA A1UDANT1A! AJUSTATI BAK; AJÍ ISTATl IKO AJUSTATU, AJUSTTA AJÍ ISTIA. AKUDl'ni.

AKUDITU, AI.KASO. AMAB1.1A AMARRATURIK AMIGUA AMIGUAK AMOROSUAK. AMOROSUAK AMOROSUAK. AMOROSUAK.

09 08 02 11 Id 13 05 06 12 02 09 21 09 07

9 9 5 ABENDUA

& ¡

u

IDB PBB-62 BB-93 BB-78 ABB BerBer BB-78 BB-93 PEBO BBC BBC, BBOKP BB-78 BB-78 BerBer IDB BBOKP ADB BBI.M BBOKP SABB SABB SABB BBy BerBer BB-93 BB .lulas BB BB BB BB BBIM BBOKP BerBer BB-78 IDB BerBer BertBer PBB-62 BB-78 B Ber) BerBer UM BerBer BB-93

11

05 os 13 01 05 09 05 13 01 02 01 OH 14 09 11 OS

r

14 06 05 08 10 04 04 14 01

09 OS 09 15 14 23 01 08 02 09 12 17 12 06 06

os

A

k M * k t , \J i k •Rk M ^

M

^%

J9 fi/rw&Mt ff

1 Ir

JÍ

*

fi

M

fw X J§*

15 21 ABB BBy BerBer BertBer BertBer BBI.M > BBIM BBOKP BBOKP BB BBy BBOKP SABB ADB BBOKP

ANIMOSO ANIMOSO. ANIMOSO. ANIMOSO. ANIMOSO. ANIMOSO ANPARATUTZKN APLAKATl I APLAKATl : APLAKATZEKO APRENDIZ APROBETXAMENDUBA, API NTADORi: APUNTADORIAK ARRANKAIV ARREGLAR! ARREG1.ATZEN ARRIERUAK ASISTENTZIYA. ASISTITl ATAJATURIK ATORMENTATU ATORMENTATU ATORMENTATUKO ATRASATZK.N, AUMENTATZEKO AUMENTUA'RE AUSILIORIK BALEROSl 'AK. BEZINO BEZINO BEZINO BIENABEN'l'l ¡RADUBAK. BIENABENTURADUBAK, BIKTORIOSO. BIKTORIOSO; BITORIYOSUAK. BONDAOIAK. BURLOSUA. CUARENTA ADOSDERF.TXO DERETXO DERETXUA. DESANPARATUBAK, DESKREDITU, DESKUBRITU (•3 11 01 OH 12 07 13 14 18 07 08 13 14 01 21

1995 ABENDUA

E

DESKUBRITU DESPREZIATURIKAN DESPREZIOSO; DESPREZIOSUAK, DESPREZIOSUA. DESTERRATURIK DESTERRATURIK DESTERRATZIAGATIKAN. DESUNIYOTIK DEZENTZ.IYAN. DIliJENTZlYA DILIJENTZIYAK; DISPON1 DISPONITU DISPONITU

BertBer PEBO ABB BBOKP BertBer BerBer BerBet BBy BB SABB BerBer BBOKP ABB BBC, BB BerBer BerBer VM IDB BB BBOKP Gen BBIM BB BertBer BertBer ABB BB-93 BerBer I i Bery BB-78 IDB PBB-62 BB-78 BB-93 BBLB BB-78 BBOKP BBLB BBOKP BertBer BertBer BerBer BBOKP BB-78 BBy BBC, ABB BBI.B BBOKP AAB BB-78 SABB SABB SABB BBIM SABB BBIM lirio BB-93 BB-93

18 24 01 20 ii-

OS 13 07 08 ni 04 07 09 09 1 1 14 04 0=5 14 10 17 11 16 03 19 01 L5 Oh

06 08 02 03 03 01 09 ni 20 08 24 08 12 09 13 03 03 03 14 ni 02 03 05 08 09 04 07 07 13 02

DISPONITUBA DISPONITl'KO DISPONITU, DISPOSIZIYUA. EDL1KATU EN BLANCO ENEMIGO ENPEÑA ENPEÑATLI ENPENATUKO ENPEÑO ERREJISTATU ERREJISTATU. ERREJISTATZEN ERREKONOZTTU, ERREKUSATLIBA ERREKl LSATZEN, ERREMEDIATUTZEN ERRESP1 'ESTA ERREUNITU ERREZIBIMENTL! ERREZIBITLl ERREZIBITU ERREZIB1TZHN ESKLABOTU ESKOJIKA. ESKOJITU; ESPAZIOZ ETXUA FALSO TEST1MON1YA FAMOSO. FAMOSUAK, FONDO. FORMATITBA; FORMATZIA FORTUNOSO FRENTE. FUNDAZIYA, CRAND1A; GUARDATU GUSTOSUAK, GUSTOSUA, IGUALDADIAK. INDULJENTZIYAK. 1NFORMATUBA. INGRATO INPOS1BL1A INSLILTATZFN JORNADA JL1NTAMENTUBA; JLIZGALARl; KOMISIONATUBA. KONBERTITl! KONBERTITl' KONBERTITl' KONBERTm 1 KONBERTITl'KO K O N B F R I ' r n KO KONBERT1TZ1A KONSEGITUKO KONSENTIMENTliBA;

1995 ABENDUA E ]

02 09 05 12 08 1 í 23 17

BB-93 SABB UM SABB BBOKP BBy BBOKP BBy BB BerBer BBy BB BerBer ABB ABB ABB ABB BB-78 BB B Bery BBy ABB Erio BBLB BerBer BB-78 BBOKP BerBer BertBer BertBer BerBer BB-93 BertBer BBy BertBer BertBer BBOKP BB BBG BB-93 B Bery BB BBOKP BBy BBy BBy

ni

04 DI

09 06 15 08 02 ui

1 1 12 IIS

01 11 10 02 08 18 01 US

u 09 10 05 03 08 12 16 04 05 US

02 06 15 ID

r

•

Mk M , m. vi i k i

•&

**Á

18 BB-93 BB BertBer BB-93 BB-93 BB-78 ^. f ABB MS ' AAB AAB BBIM BB BertBer BBOKP BBG BB-93

KONSENTIMENTUBA. KRUELDADIA KRl'ZIFIKATUBA. LASTIMATZEN LOGRATUTZEKO LOGRATZF.KO LOGRATZEN LOGRATZEN. MALAMENTIAN, MALEZIOSO MAI.IJNO MANIEESTATl MANSUA MENOSPRESIYA? METITU NONBRATUA NONBRATUTA NOTATU NUMERATURIK OBSERBATU OJALA OJALA OJALA ONDRAMENTIAN, ONROSO ONROSO. ORDENAMENTUBAK. ORGULLOSO. ORGULLOSUAK. ORGULLOSUA. PEGATZEKO PEGATZEN PEGATZIAK PEKADORI PENOSUAK, PENOSUA, PERSEGITUBA PESADUNBRIA PESADl'NBRIAK PIADOSO POBREZAN, PODERIA; PORTERO POSADA PREBENITU PREBENITU 05 1 1 17 16 05 08 13

T9 MÍ *am MI Í/ /r V Jsi Éí ]W M 11 f' f M I

1 9 9 5 ABENDUA

02 09 \2 20 08 05

^

PREBENITUTA PREBENITU, PREZISAMENTE PREZISO PREZISO. PREZISO; PREZISO; PREZISUA PREZISUA PREZISUA PREZISUAK; PREZISUA, PRF.ZISUENA REKONOZITII RELIJIOSO.

lili BBOKP BB-93 lili UM BB-78 BBLB ADD BBIM BB BBIM BBOKP BertBer BB-78 BBLB ADIi PEBI ) BertBer BBLB BertBer BB-78 SABB BertBer BBOKP BertBer Alili BBLB BB-93 BerBer SABB SABB 11)1!

BBIM SABB SABB BBOKP B Bery BBIM BBG BBOKP ABB BBOKP BerBer BB-78 BB lili BBIM

09 09 13 os 07 ii"

07 07 06 09 04 14

r

01 06 DI

(12 1 i 04 1 i 04 01 13 03 19 01 OS 21 15 11 IS 02 07 02 07 08 02 17 10 18 01 19 OH

09 OS 13 lo

RELIJIOSUAK, RELIJIOSUAK, RESTITUZIYUA, SAKIOA SALBADORIAK, SALIDA SALIDA SALIDA. SATISFAZIYOZ SAZERDOTE SAZERDOTE SAZERDOTIAK SEKRETUAN SEÑALADAMENTE SEÑALADAMENTE, SEÑALADAMENTE, SEÑALADAMENTE. SOBRESALIENTE, SOZIONISTA, SUF1ZIENTE. SUF1ZIENT1A; SUJETATUTZEN SUJETATUTZEN SUJETATZEKO SUJETATZEN SUPONITU, SUSTANTZIYAN SUSTANZIOSUAK; SUZEDITU, TALAVERA-KIN TALAVI:RA-ZK( > TALENTOS! 1AK; TALENTUTSUAK, T( )RMENTATI IA TORMENTUAKIN TORMENTU-PIAN TORPEZAN: TRABAJUAKIN TURBIYATUBA UNITUTZEKO UNITU, UNIYO l ISATZEN? ZELEBRATU ZELEBRATU ZELEBRATZEN ZIRKUNSTANTZIYA

•

1 995 ABENDUA [ J ]

*

•

•

*

/

X

FAUNA TXIKI BAT bertso berritan

Jon eta Aitor Sarasua

Jon eta Aitor Sarasua CD/MC berria I

URTE UDARREGI BERTSOLARIA

USURBILGO UDALA