Bertsolari aldizkaria - 21. zenbakia

BERTSOLARI 21.

ZENBAKlA/1996

MARTXOA/725

•f

Bertsolari

PEZETA

Aitor Mendiluze Patxi Ezkiaga eta Izaskun Andonegi Xabier Amuriza Martin Goikoetxea Alexis Diaz

Zortzi protagonista ditu ale honek

bertsolariak datoz lehenik, Ameriketara egindako bidaiaren kronikarekin. segidan, Gipuzkoako txapelak eman dizkion poz eta buruhausteak kontatuz. ri elkarrizketa egiten dio Joxerra bere anaiak, Txirritari buruz argitara eman behar duen liburuรกz. elkarrekin egin duten ikerlana azaltzen digute ondoren. k Bizkaiko koplagintzari eskaini dion liburua dugu gero minzagai.

Gorritiko bertsolari amerrikanoari utzi diogu txanda segidan eta Kubako repentista mintzo zaigu azkenik luze eta zabal. Eta h a i n b e s t e b e r t s o l a r i a m e r k a n o aipatu ondoren, munduaren beste puntara joan gara, despedida gisa, eta ALBANIAk< > lahutariak edo bertsolariak jarri ditugu kantuan.

<D

3ERTS0LARI .

BERTSOLARI. Editatzailea: Erredakzio

Bertsozaleak Kultur Elkartea. Av. Madrid. 6- 20011- DONOST1A. Tf 943-471142 Koordinatzailea: Joxean Agirre. kontseilua: Laxaro Azkzune. Andoni Egaña, Joxerra Garzia. Santi Jaka. Aitor González Kintana.

Kristina Mardaraz. Jon Sarasua. J.A. Gezalaga -ZaldubiAle honetako diseinua •. Txema Garzia. Argazkiak: Joxean Agirre.

Inprimaketa: Gráficas Lizarra.

D.L.SS 482/91

AITOR MENDILUZEREKIN HIZKETAN

La xa ro Azkune

JUAN GARZIAREKIN TXIRRITAZ

Joxerra Garzia

P. EZKIAGA ETA I. ANDONEGIREKIN

Antxoka Agirre

AMURIZA KOPLAGINTZAZ MINTZO

Kristina Mardaraz

ALEXIS DÍAZ REPENTISTAREKIN

Joxean Agirre

Andoaingo ikastolan etnan zituen lehen urratsak eta, semea bertsozaletuta ikusirik., amak eraman zuenjuanjo Uríarengana, Hernanira. 10 urte nahikoa izan ditu txapela jazteko.

Txirritarekiko zaletasuna aspaldikoa dujuan Garziak.

Etor argitaletxerako basi zen lan han prestatzen, baina urteakjoan zaizkio bukatzen.

Orain argitara ematea falta zaio.

Ala Capone eta italiarren Txikagoko mafiak ezagutzen ditugu, baina euskal emigranteen zertzeladarik ez.

Patxi Ezkiagak eta Izaskun Andonegik egin dute azterketa bertsoen bidez.

Tomo bakar bat egitekotan basi zen lanean eta bi osatu ditu, halakoxea izan baita Xa bier Amu rizak. bizkaiko liburutegi eta artxibategietan bildu duen kopla piloa.

Bertsozale Egunean,gonbidatu gisa, agertu zen Alexis Díaz kubanoa. Herrialde borretako repentismoaren egoeraz luze eta zabal hitzegiten d, tarteka bertsolariekin gonbaraketak eginez.

lazko Eguberriak Estatu Batzuetan ¡garó zituzten Xabier Pérez "Euzkitze" eta Mikel Mendizabalek.

Bidaia horren berri emateko eskatu genien biei eta azpeitiarrak modurik telegrafikoenean, baina umore tanta lodiak isuriz, idatzi du bisita horren kronika. Mikelek itzuli horrek barruan sortarazi zizkion gogoetak jaulgi ditu bere artikuluan.

TESTUA ETA ARGAZKIAK: XABIER PÉREZ "EUZKITZE"

¡A1LWAY

BeĂąat eta Xabier.

1995X11-23 SONDIKA LONDRES LOS ANGELES.

B

ina maleta handi eraman genituen Mikel Mendizabalek eta biok. Ez dakit zerekin bete genituen ere, galanki pisatzen zutela besterik ez dut gogoratzen.

Garaiz irten zen Londreserako hegaldia eta goizeko hamar t'erdiak alderako aireportu erraldoi hartan ginen, bi eskimal San Ferminetako entzierroan baino galduago. Eskerrak Mikelen komunikazio

ahalmenari!

Hiru ordu t'erdi egin behar izan genituen Los Angeleserako hegaldiaren zain eta Mikelek, Itsasondon balego bezain lasai, puru txiki bat piztu zuen. Hiru segundu baino lehen oinetakoak kenduta atseden hartzen ari ziren aiton-amona xahar batzuk protestan hasi zitzaizkion, erretzea debekaturik zegoela zioen kartela erakutsi eta munduko hizkuntzarik arraroenenan

oihu eginez. Gogo txarrez, baina berehala itzali zuen Mikelek purutxoa. Ez, ordea, euren oinen gazta usaina osasunarentzat tabakoa baino txarragoa zela adierazi gabe, oraindik hizkuntza arraroagoan.

Iragarritako orduan abiatu zen hegazkina. Bidaia luze egiten da, baina ongi aprobetxatu genuen.

Lotarako batetik, bertsotan entrenatzeko bestetik. Ez berez entrenamendu faltarik genuelako, Los Angeles ondoko Chino hirian aritzeak aparteko ahalegina eskatzen duelako baizik. Hango euskaldunik gehien-gehienak baxe nafartarrak dirĂĄ, euskara batuarekin inolako harremanik izan ez dutenak.

Eurenera hurbiltzen saiatu beharra dago, komunikaziorik lortuko bada.

LOS ANGELES. 1995-XII-23

H

ogeita hiruan heldu ginen Los Angelesera, afaltzeko orduan.

Gure zain ziren adiskideek, gose ginela oharturik, jatetxe mexikar batera eraman gintuzten. Afari goxoa benetan, mariatxi eta guzti, baina leher eginda geunden eta berehala oheratu ginen.

CHINO. 1995X11-24

G

oizean, itzarri orduko, sekulako gosaria genuen prest.

Baita palak eta pilota ere, Mike Bidart adiskideak eta Candida izeneko neska gazte batek egurra eman nahi baitziguten. Nik lehendik ere

1996

MARTXOAH

bagenekien gu baino gehiago zirela eta bikoteak aldatu genituen. Candidak eta nik, Candidak batipat, sekulako pasara eman genien.

Pentsatuko zenuten, bestela ez bainuen kontatuko!

Biontzat etxetik kanpo igaro behar genuen lehen gabon gaua zela ustĂŠ dut. Lagun mordoska bildu ginen Bidartarraren mahaira.

Jannetek, Mike-en emazteak, afari ezin goxoagoa prestatu zigun, platerak ez beste denak irentsi genituen.

Afalostean Mike-ek soinua jotzeari ekin zion. Biziki ongo jotzen du, horixe izan zuen lehen ofizioa. Gu ere berehala hasi ginen kantuan, hango giroaren berotan. Ez gu bakarrik, ordea. Alejandro Etxeberria Candidaren aita da, Baztango Orabidean sortua. Gipuzkoanoak harro antxean hasi ginen, baina hark xehatu gintuen. Ez naiz brometan ari! Sekulako ateraldiak izan zituen, errima zaindu eta neurrian errendituz, gainera. Guk adina edo gehixeago balio zuen, giro hartan bederen.

Nekez ahantziko zaigu gabon gau hura!

1995-XII-25/28 CHINO ETA INGURUAK.

E

guberri egunean mezak ehundaka euskaldun bildu zituen Chinoko elizara. Gero Chinoko Euskal Etxera abiatu ziren denak, bertan baitzen bazkaria. Hirurehunen bat lagunentzat prestatua zuten tokia, ia berrehunek beste norabait Joan behar izan zuten, han sartu ezinik.

- -

Mikel Mendizabal mulata polit batekin.

1996

MARTXOA

F l

l

r£

\

fc4

'•!• l!

1996

MA RTXOA

Q

Mikel, Ram贸n eta Be帽atekin, tragoskada bat egiten.

1996

MARTXOAD

Bazkari xumea izan zen, zoragarria. Oraindik begien aurrean banitu bezala gogoratzen ditut hango zenbait euskaldunen aurpegiak. Joanes Moxo, Mixel Pla, Marcel zuberotarra, Estatu Batuetako eskualdunen apeza... Gure bertsoak eta haien kantuak tartekatuz, bazkalostea xarmanki iragan zen.

Los Angeles inguruak ezagutu ahal izan genituen ondorengo egunetan. Beti ere hango euskaldunen artean eta euskal etxera bueltaka.

"Taylors" izeneko jatetxera ere joan ohi ginen. Damivic da nagusia, Izpuran sortua eta mexikar batekin ezkondua. Euskaldun askoren topalekua da "Taylors".

sinestezin. Bestetik, geure arteko giroa zinez goxoa izan zen. Ez dut sekula egun haietan adina kantatu. Ramón gai emaile paregabea da, bestalde. Urte zahar gaua Nevadan iragan genuen, Lake Taho liluragarrian. Heletako euskaldun baten jatetxean afaldu genuen, ederki afaldu ere. Eta urtarrilaren 2an itzuli ginen Chinora.

aurkitu genuen Gipuzkoar bakarraren etxean pasatu genuen, Azkoitiko "Torria" baserrikoa bera. Hiru euskaldun daude hiru ahizpa mexikarrekin ezkonduak.

Guk kantatu genuen, baina baita hiru emazteek ere.

"Cielito lindo" kantatzen jarri genituen. Giroa berez alaia izanagatik, tristura ere nabari zen, azken gauaren tristura.

1996-1-2/4 CHINO.

1996-1-4 ETXERAKO BIDAIA

zken bizpahiru egunak Cbinon igaro genituen. Pierre eta Monique Bereterretxek, euskal etxeko nagusiek, bazkaltzera gonbidatu gintuzten. Gustora joan ginen. Azken gaua, aldiz, han

B

A

idaia ahantzezina izan zen guretzat, batez ere azken egunean ama ¡tu ez zela zelako. Han egindako adiskideak gero ere hala izango dirá, adiskide. gaur bertan itzuliko nintzateke, ahal banu! •

1995-XI1-28/1996-1-2 BIDAIA TURISTIKOA.

C

hinoko zenbait adiskidek bidaia bat egitera gonbidatu gintuzten, gabonetako oporralditxoa aprobetxatuz. Mike eta Jannette genituen buru.

Gurekin joan ziren Ramón eta Beñat ere. Ramón Arizkundarra da, oraindik sasoi betean dagoen lorazaina. Beñat Estatu Batuetan sortu zen. Aita hil zitzaionetik ez du euskaraz mintzatzeko aukera handirik eta, berak zioen moduan, "euskara lokartua du".

Gurekin mini bat "atzarrazi" zuen. Bidaia berezia izan zen, oso berezia. Batetik, leku ezin politagoak ezagutu genituelako, Colorado eta Nevadako zenbait toki

Andrea Bidart eta Candida Eheberriarekin, Hollywood atzean déla

1996

MARTXOAQ

Euskaldunak Mikel, estualdian.

Ameriketan

TESTUA: MIKEL MENDIZABAL

U

rrutietara joan eta egun batzuk bertan igaro ondoren hasten da bidaiaria bertako bizimoduaz jabetzen, eta batez ere, hango portaerak ulertu ahal izateko arrazoiak bilatzen.

Aspaldiko kontua da noski euskal jendeak Ameriketarako izan duen joera ezaguna. Garai batean irtenbide bat izango zen urrutietara partitzea, horretarako zituzten arrazoiak ere halakoak bait ziren (gerrateak, lanik eza, abentura grina...e.a.).

Kantak beti ere asko leuntzen ditu gauzak: Amerikara joan nintzen xentimorik gabe bandik etorri nintzen, maitea bost milioien jabe: Gaur egun, orduko indiano haiek bukatuxeak ote dauden iruditzen zait.

Gainera, orduan paradisua zela usté zutena behin baino gehiagotan bizimodu

garratza bilakatuko zen.

Zerbaitegatik jaso dugu esaera hau: Amerikan ere, zakurrak hankautsik!

Xabierrek aipatu digun Arizkungo Ramon lorazainak kontatu zigun ñola joan berritan eta artzain zebilelarik, bi mila ardiko artaldea galdu zitzaion lo kuluxka bat egiten zegoen bitartean. Mendi guziak lainopean omen zeuden eta zaldiarekin bi egun pasa omen zituen ardiak bilatzen.

Hori kontatzen ari zen heinean gogoratu nintzen Pello Mari Otañoren ahapaldi batekin: Hainbesteraino tristetutzen naiz eremu zabal hoietan...

Bestalde, harriturik gelditu nintzen Ramonek eman zigun erantzun batekin.

Xabier Euskitzek galdetu zion, ea zer alde dagoen Kalifornia eta Euskal Herriaren artean? Hauexek izan ziren Ramonen hitzak: •Hemen dena handiagoa da!

Hemen dena gehiago da!»

Zehaztasun gehiago eman zizkigun horren inguruan

1996

MARTXOA

n

eta orduan Otañoren beste bertso hau kantatu genuen: Kafia bartutzen det egunean bi aldiz, bai pasiatu ere nahi bainbeste zaldiz, purua erre eta osasuna berriz... aita, hau bizimodua Donostian balitz!

Hemendik joandako euskaldun gehienak lur hartan erabat itsatsirik somatu genituen. Bakoitzak bere bizimodua errotua dauka han eta gehientsuenak familia bat osatu dute. Halako batean, gure jakimina ase nahirik, galdetu genien Euskal Herrira itzultzeko asmorik ba ote zeukaten. Erantzuna esanguratsua iruditu zitzaidan: orain anean bezala bisitatxoren bat egingo zutela aurrerantzean ere alegia.

Lur harekiko oso eskertuak daude zalantzarik gabe eta eskuratu dituzten lorpenak ez dauzkate nolanahi uzteko, ez horixe!

Arrazoi horrekin hausnarketan nebilelarik,

honako bertso bukaera hau bururatu zitzaidan, hau ere Otañorena: Beti izango dut gogoan bainajoan nabi tlut ostera Euskal ¡itrreko arbolpe harían

nere bezurrak

uztera.

Ezusteko pozgarriak ere jaso genituen egunak aurrera joan heinean Inglesa nagusi den lurralde horretan euskarak ere badu amasa oraindik. Esatera, Mike eta Jannette senar-emazteak bertan jaioak dira eta euskeraz hitzegiten dute. Bi hauen amak ere bertakoak dira, orain dela ehnn bat urte Ifarraldetik joandako euskaldunen odolekoak eta hauek ere euskaraz badakite, beno bat dagoeneko hila da, Miken ama; eta oraingo seme-alaba gazteak ere hitzegiten dute euskara. Beraz, hiru belaunaldi topatu ditugu euskaldunak eta hirurak Californian jaiotakoak.

Kanturako zaletasun izngarria dute. Guk baino bertso zahar gehiago dakizkite buruz eta denak etxean jasoak ahotik ahora.

Beste gauza bat aipagarria, Iparraldetik eta Nafarroatik joandako euskaldunak oso euskara garbia mintzatzen dute, f'rantsesaren kutsadura gutxikoa, alegia. Besteak beste, "r" hizkia oso garbi ahoskatzen dute.

Azken detaile bat ekarri nuen gogoan. Batez ere, hemendik joandakoek Euskal Herria edo Euskadi hitza oso gutxitan aipatzen dute. Gehienetan Frantzia

edo España terminoa erabiltzen dute.

Baina ulergarria dela iruditu zitzaigun. Izan ere, orain déla berrogei urte, hemendik Joan zirenean alegia, etzegoen gaurko girorik eta sentsibilitaterik.

Gainera, han jasotzen duten informazio guztia klabe horietan jasotzen dute eta tartean ñamar mila kilómetro daude.

Bizpahiru zertzelada erantsiko dizkiot gogoeta honi. Telebista piztu eta noiznahi fútbol amerikarra mokoru. Amerikar legeekiko oso ¡ende obedientea dela iruditu zitzaidan eta azkenik tabakoa erretzea edo pipatzea gaizki ikusia dago eta erretzearen aurkako kultura oso aurreratua dago.

Hori bai, Europako telebistetan tabako amerikarreren publizitatea sartzen digute.

Hala ere, [par Amerikak merezi du bisitaldi bat •

1996

M A R T X O A Q Ü

Ram贸n Arretxe, Mikel Bidart, Be帽at Minaberri eta bi indianoak Aspen-Coloradon.

1996

M A R T X O A E D

Bere zenbait

datu

SORTU ANDOAINEN, 1.975EKO AZAROAREN 2 5 E A N .

IKASKETAK INJINARITZAKO IKASLEA. ZENBAIT

1.993

Aitor «Ez nuen esperol

SARI

ETA 1 . 9 9 4 . E A N

ESKOLARTEKO TXAPELDUN.

1.995EK0 GIPUZKOAKO TXAPELKETAN ESKURATU DITUEN EMAITZAK LEHEN FASEAN

Aitor Mendiluze: 404,5; Alfonso Jiménez: 397,5; Aitor Sarriegi: 397; Andoni Larrañaga: 396; Maialen Lujanbio: 392,5. Beste bi finalista aipatzearren: Iñaki Zelaiak 384 eta Jesus Mari Irazuk 374,5.

AZKEN LAURDENAK

Iñaki Murua: 622; Jokin Sorozabal: 598,5; Andoni Larrañaga: 596; Loidi Saletxe: 593; Martin Olaso: 576; Aitor Mendiluze: 575,5.

FINALAURREAK

Aitor Mendiluze: 640; José Ramón Elorza: 608,5; Jokin Sorozabal: 607,5; Iñaki Murua eta Mikel Mendizabal: 603,5 punturekin.

FINALA

Aitor Mendiluze: 646; Jesus Mari Irazu: 627,5. Neurri Txikiko sarian: Aitor Mendiluze: 243; Loidi Saletxe: 234.

•c

Mendiluze

inola ere txapelaÂť

Aitor Mediluzek: Amak eskutik eraman ni eta gustatzen zitzaidala esan nuen etxean. Ondoren ama saiatu zen e n t e r a t z e n eta Hernanin ba omen zegoela b e r t s o eskola bat. Juanjo Uriarekin hitzegin zuen eta amak eskutik hartu eta eraman ninduen. Hortik aurrera gaur arte.

Nolaz sortu zen Hernanin bertsotarako su hori?

Bizarra ere patxadaz kentzen du Aitorrek.

HASERA. HERNANIKO BERTSO ESKOLAN Zenbat urterekin hasi zinen bertsolaritza lantzen?

9 urte eclo izango nituen, orain déla 10-11 urte bertso eskolan.

Eta nolatan hasi zinen?

Ni Andoaingo ikastolan ibiltzen nintzen. Eskolan bertsolaritzaz zerbait eman ziguten

Hernanin beti izan da tradizioa. Txirrita eta beste inguruko bertsolarien sonak beti izan dirá. Bertso eskolak hasi zirenean Juanjo Uriak eta sortu zuten bat Langile Ikastolan eta Urumea Ikastolan ere ematen zen bertsolaritza.

Gregorio zen hango arduraduna. Han Eizmendi, Zelaia, Maialen eta abar...gurean berriz Unai Agirre, Gorka Tolosa eta ni... eta hórrela ibiltzen ginen. Gero denok elkarrekin bildu ginen eta kuadrila d e x e n t e a osatu genuen.

Zein izan da bertsolaritzan zure laguntzaile, jarraitzaile eta animatzaile finen?

Haseran gurasoak, aita eta ama. Animoak eta laguntza beti eman izan dizkidate.

Txapelketatan amak gaizki pasa ohi zuela eta nahiago izaten zuen ez joatea. Bestetik euskara ulertzen badu ere bertsoen esanahiak ez ditu hain ongi ere jasotzen. Hala ere bultzatzaile eta laguntzaile beti. Aita bertsozale beti izan da. Etxetik z e k a r r e n zaletasuna amona oso zalea izan baitzen. Bertso zahar asko zekizkiena eta bat batean ere inoiz kantatzen omen

1996

MARTXOAEE

zuena.

Hernaniko eertso-eskolan Juanjo Uria eta José Mari Mujika "Anatx" izan nituen ñire laguntzaile eta bultzatzaile. A n d o a i n e n berriz Jokin Sorozabal eta José Mari Oiartzabal. Haiek izan baitziren ñire irakasle eta lagun.

Azkenik Hernaniko bertsoeskolako lagun taldea laguntzaile eta animatzailerik onenak.

Bertsolariren baten errenferentziarik ba al zenuen?

Ez, eskolan bertso zaharrak eta irakurri eta herriko saioetan e n t z u t e a r e n zalea bai baina besterik gabe.

Adineko bertsolarien artean ba al duzu bereziki eragindakorik inor?

Txikitan asko gustatzen zitzaidana Manuel Lasarte zen. Eta aurreko bertsolarietan g e h i e n a k e d o d e n a k esanda hobe. Mitxelena, Lazkao Txiki eta zer esanik ez Txirrita eta gainerakoak...

H a u e n b e r t s o a k ikasi ere ugari egin izan ditugu eta ez lan bezala bakarrik, gustora gainera.

Gaurko bertsolaríetan zer?

Ez dago esaterik bertsolari baten izenik. Egun baten bat eta bestean beste bat izaten delako gustatzen zaizuna.

Denek dituzte alde onak.

Lasarte aipatu diguzu. Harén bertsoa josteko dotorezia oso estimatua izan da. Forma aldetik eta oso zuzena. Zu ere bere jarraitzaile al zaitugu horretan?

Niretzat oso garrantzitsua da ñola esaten den, ez esaten dena bakarrik, bai errima, eten, neurri..., baina baita

duen Hernaniko bertso-eskolara

Goizean goizeko betebeharrak egiten.

zer esaten den ere. Lasartek bietatik ere bazuen.

Jenile aurreko une txar horiek, jende aurrean beti dagoen arrisku hori..., gustatu ere egiten da azken baten ala?

Jende aurreko kontaktu hori gustatu egiten zait behintzat, ez bertsoa bakarrik. Ez da berdin bertso-eskolan edo etxean kantatzen duzun bertsoa eta jaialdi baten jende aurrean kantatzen duzuna.

Jende aurrean ari zarenean bertso hori neri gustatu egiten zait. Niri neure burua kontentatzea gustatzen zait baina neurea gustora uzteaz gain jendea ere ondo pasatzen ari dĂŠla ohartzen baza-

ra, ba bi aldiz ondo.

BERTSOLARITZA ETA IKASKETAK Zu ikasten ari zara. Ikasteko orduan burua bertsoz beteta eduzkitzeak kalterik edo laguntzarik ekartzen al du ikasketetarako?

Orainarte BUP eta horrelakoetan, euskara gaietan batez ere a b a n t a d a sumatu dut, gehiago landuta dugulako baina ni zientzietatik joan

1996

MARTXOAEE

naiz eta injineritzan ez du bertsoak askorik balio. Beti ematen dizu buru azkartasun bat baina ez dut ustĂŠ halako berezitasun haundiegirik.

Memoria asko lantzen al du bertsolariak?

Memoria landu behar da bertsotan. Den-dena ez baita berria izaten, egiturak eta hainbat gauza landuta izaten dirĂĄ, Eta beste alde bat kontzentratzeko ahalmena izan daieke, nabarmena zuengan?

Bai baina bertsotan erraz kontzentratzen gara gustatu egiten zaigulako.

Zer ari zara ikasten?

Injeneritza Teknikoa. Lehen urtea errepikatzen ari naiz

A.M.: Banekden lan on samarra egin nitela Txapelaren konturik ez al zitzaizun burutik pasa?

Ez. Nik banekien ordurate lan on xamara egin nuela, baina Irazu ere ongi ikusi nuen eta Jokin bera ere bai eta Murua, MendizabaL.alde haundirik gabe ote geunden iruditzen zitzaidan. Besteen kartzelako lanik ez nuen nik entzun eta neuk egin nuena ixarra zela ikusirik ez eta burutik pasa ere ez zitzaidan egin. Aurrez posibilitateen artean izan bazitekeen ere gero besteek lan hobea egin izango zutela uste nuen.

Lehen sorpresa neurri txikietako HerrĂ­ Irratiaren sana jasotzean...

Dena den sorpresarik gutxien lan h o r r e t a n t x e .

Banekielako lan politak eginak nitela baina hala ere norbere izena entzutean beti harritzen da bat.

Benetako sorpresa orduan Txapela?

fliitoan Donostiara.

lari batek txapelaren aukera ikusteagatik ez dut uste halako urduritasunik izan zezak e e n i k . Egun txarra izan zuen eta ez zuen bere mailarik eman ez eta urrik eman ere.

Zuri finalan Ăąola joan zitzaizkizun gauzak zeure ustez?

Saioa nahiko ongi eraman nuen. Sei puntukoan zalantza batzuk izan nituen. Ez dugu ohitura haundirik, saioetan eta jaialdietan ere ez baita erabiltzen ez ofiziotan eta ez bakarka. Beharbada ohitura gutxigatik izan liteke.

Baina, hala ere, nahikoa gustoko lanak egin nituen eta baita kartzelako bukaerarekin bota nuena ere gustora bota nuen. Gero gaia eman zidatenean, ez nuen gai txarra aurkitu, zabal xamarra agian, baina b u k a t z e k o gogoa nuen eta buruak ere ez zidan ideia zuzenik markatzen. Batzutan ideia zuzen ikusten duzu eta handik jotzen duzu, baina ez nuen hasieratik bidĂŠ garbirik aurkitzen. Halaxe, saiatu nintzen ahal nuen ondoena bukatzen baina gehiegi lortu gabe.

1996

MARTXOAED

Kristona! Ez n u e n e s p e r o inola ere. Kartzelako lan txar hura eginda, besteek hobea k eginda izango zirela uste nuen.

Eta une hartan eskerrak emateko kantatu behar den bertsoa asko kostatzen al da?

Egun osoan gehien kostatu zitzaidan bertsoa izan zen.

Hala atera zen g e r o . Une horretan aurrenik lurrera jaitsi behar da eta gero bertsoa pentsatu eta ni kantatu eta gero ere oraindik lurrera jaitsi gabe nengoen. Asko kostatako bertsoa izan zen.

Nola ospatu zenuten?

Aurrenik etxekoengana joan, amarekin eta piskat egon eta gero neskarekin eta Hernani-

baina kartzelakorekin galdu nituen esperatzak. ko kuadrilarekin afaltzera joan ginen. O n d o pasatu genuen!

Gero ez zenuten bertsotan aritu beharrik izan ez da?

Ez gero ez. Eta egun batzutan ere ahal zen gutxiena.

TXAPELAREN ONDORENAK Txapela irabazi ondoren lagunak nonahi...

Bai, lagunak, lagunak ez direnak eta e z a g u n a k ez zirenak ezagutu ere bai. Pozgarria da ezagutzen zaituztenak zorionak ematea eta baita ezagutzen ez dituzunek zoriontzea ere. Jendeak zuk egin duzuna onartzea pozgarria da.

Aitor Mendiluzek lehen bazuen ertsolaritzaren esparruan bere izena, baina orain Gipuzkoako txapeldun izanik askoz popularrago zara. Alde onak bezala txarrak ere izan ote ditzake?

Nik usté, denetik izango duela, ona bezala txarra.

Bertsolaritzak bera-k ere neri orain arte ona gehiago eman dit txarra baino eta popular izateak ere hala emango dit.

Hala espero dut nik behintzat. Ez ñau bereziki beldurtzen. Kezkarik gehien enlaten didana saioetan jendeak eskatu egingo didala. Hala ere, ni beti saiatu izan naiz ahal dudan gehien ematen eta aurrera ere ez daukat

horren kezkarik, ni saiatuko naiz dudana ematen, txapelketan bezala txapelketa ondoren. Ñor poztu ote da gehien txapelarekin?

Ingurukoak poztuko ziren baina, ni baino gehiago pozten kostako zaie!

Bizitzako erregalirik onena, beraz?

Onenetakoa bai behintzat.

Txapelketa pasa zen eta?

Ez da aldaketa nabarmenik. Ñire burua bertsolari bezala martxa normalean doa. Txapelketako emaitzak norbaitentzat ustegabe gerta zitezkeen baina 2-3 urtetan lan asko egin dugu eta horren emaitza izan da Hernaniko Eskolako zenbaitek eta beste lekuetakoek egin duguna.

Bestetik txapelketan bertan ere ni gozatzen saiatu ohi naiz, baina orain egiten ditudan saioetan askoz lasaiago, relajatuago nabil, gehiegi ere bai beharbada, eman nezakeen guztia emateko, baina ederra da saioa amaitu eta punturik inork ez duela emango jakitea. Bakoitzak inolako presiorik gabe azter dezake kantatu dueña eta ez dueña.

BERTSOLARI GAZTEAk TXAPELDUN Nafarroan aurrena, Bizkaian ondoren eta Gipuzkoan ere gaztea txapeldun...

1996

MARTXOAEE

Ez da inolako errebelazioa izan. Ikusten zen bazetorrela.

Eskoletako lana ari zen fruituak ematen. Eskolartekoetan gero eta maila h o b e a zetorren. Bertsolaritza dexente landu dugu. Bestetik Txapelketaren egituran hezitakoak gara eta ez da guretzat inola ere egitura arrotza gertatzen. Bestetik txapelketa baten aurrean gazteak erakusteko asko du eta galtzeko gutxi.

ONDORIO GIS A Bertsolari gazteen artean aurretik zetorren, oso dohai bikainen jabe zenez, bertsolaritzan gauza haundiak egin zitzakeen bertsolari bezala. Ezagutzen zutenak ere harriturik utzi zituen Errenterian finalaurrean egin zuen saioarekin. Bere Hernaniko lagunek bazekiten honelako lanak egin zitzakeela, baina txapelketan egin gabea zen. Kanturako gaitasuna, entzulegoari erakusten dion konfiantza eta patxada, teknikaren menperatzaile bikaina izanik, euskeraren erabilera zuzen eta aberatsa, bere adinerako oso ohiko ez den beldutasuna erakusten du gaiak sakontzen ere. Bere dohai horiekin herriz-herri bertsozaleak gozarazteko zoria opa diogu baina ez diezaiogun eskatu bertsotan basten den aldioro Errenteriako bertso saiorik. •

ETOR ARCITALETXEAREN LANASMOAREN BARRUAN HASI ZEN LIBURUA PRESTATZEN JUAN GARZIA.

1 9 9 6

M A R T X O A E S

G

aia ez da, ordea, kapritxoz aukeratua. Are gutxiago solaskidea.

Txirritarekiko zaletasuna aspaldidanikoa du Juanek, baina duela hiru bat urte, Etor argitaletxeak eragin eta deseginiko lanasmorako hasi zen Lujanbio /aha rraren azterketa modu arretatsuagoaz egiten. Gero Gipuzkoako Foru Aldundiaren dirulaguntza bat etorri zen, eta horrek derrigortu zuen lana burutzera. Burutu, huru! ii zuen, baita clima jaso ere. Baina, zoritxarrez askotan ohi denez, oraindik ez du lanak argirik ikusi.

gorakoa interesatu izan zait beti, hau da, tradizio horretan zer dagoen bestela ere aprobetxagarri, zer estimatzen dugun Txirritaren baitan. Eta ñire lañaren azken átala hori da, hain zuzen ere, bertsolaritza eta poesiaren artean zer salto dagoen. Azken batean, bertsotan zer topatu dudan nik bestela ere baliagarri zaidanik, hortik zer har litekeen literaturarako. Nolanahi ere, Shakespeareren aurkezpenetan ere aipatu izan dut, bertso-tradizio horren eragina nabarmena déla sonetoen itzulpenean, tradizio hori gabe ezin nitzakeela sonetoak euskaratu ditudan bezala euskaratu. Hori batetik, eta bestetik jimnasia hori oso ona déla, molde jakinetara errenditu behar horretan ikaragarri fintzen déla idazkera.

Nolanahi ere, Juanen azterketak ez du inolako kutsu akademikorik. Kuttunenetakoak zaizkion NORTEKO TRENBIDEAren bertsoak hartu, eta jolas horretan antolatu ditu esan beharrekoak.

JUAN GARZIA: Egia esan, orrazketa edo falta du. Alegia, lan moduan taiuturik neukana orain liburu moduan antolatzea. Gertatzen dena da, bien bitartean bestelako lan mordoxka bat sortu zaidala, eta Txirritarena atzeratuz-atzeratuz joan zaidala. Tartekatu zaizkidan horietako batzuk, gainera, gustokoegiak

Txirritarekiko zaletasuna aspaldidanikoa du Juanek, baina duela hiru urte Etor argitaletxeak eragin eta deseginiko lan asmorako hasi zen Lujanbio zaharraren azterketa egiten. ditut, hala esan badaiteke: Shakespeareren sonetoak, Borgesen prosa, Fadoa, Barthes...

Horietako batzuk "bizio"tzat ditu Juanek, eta ezagutzen duenak daki ñola murgiltzen den aldian aldiko bizioan. Shakespeareren sonetoak itzuli zituenetik, airean harrapatzen ditu hizketa arruntean sortzen diren esaldi endekasilaboak. Ñola ezkontzen dirá, ordea, Shakespeare eta Txirrita?

J.G. Egia esan, berez logikoa litzateke egin ziren ordenean argitara ematea: lehenik, Txirritarena, gero Borges eta gero Shakespeare.

Baina Borgesena, literatura unibertseko sailerako itzulitakoa, egile-eskubideen gorabehera batengatik dago atera ezinik, eta azkena behar lukeena, S h a k e s p e a r e n a , izan da lehendabizikoa. Nahiago nukeen egin ahala argitaratu izan balira, baina...

Baina Txirrita eta Shakespeare, José Manuel eta WiUiam ez dirá elkarrekin gaizki molda tzen Juanen baitan.

J.G. Ez. Txirritarenean ere, bertsolaritzaz

1996

MARTXOA

J.G. Hor intuizio batzuk daude, nik bertso horietan ikusten ditudan alderdi guztiak, formalak eta estilistikoak ñola edo hala, frenaren aitzakian ordenaturik azaltzen ditut.

Azken batean, nik bertso horietan zer ikusten dudan, beste gauza batzutan ikusten ez dudanik, edo beste bertso batzutan ikusten ez dudanik, nahi bada. Lanak badu alderdi orokor bat, bertsokera molde horren azterketa den aldetik. Eta gero hustuketa moduko bat egin dut, ze baliabide erabiltzen dituen, ñola eta zertarako. Beti ere bertso idatzietan, hori bai, bertso idatziak bakarrik hartu ditut aintzat, han edo hemen bat-batekoren bat edo beste aipatu.arren Nik uste dut Txirritak bertso idatzi edo diktatuetan jarri zuela bere poetika bete-betean.

Hori da beraz Juanen proposamena: Norteko trenean sartu, eta molde klasikoko bertsogintzaren sekretuak ezagutuz bidaia egitea.

Bidaia horretan ikusi dituen paisaiarik aipagarrienak aipatzeko eskatu diot.

FFI

J.G. Nik usté dut badela bereizgarri orokor bat, ez Txirritarena bakarrik eta ez bertsolariena bakarrik ere. Giza-naturaren eta pentsamenturaren oinarrietako bat dela iruditzen zaidan binariotasun moduko bat jarriko nuke baliabide orokortzat. Alegia, kontrasteen erabilera sistematiko hori: zuri/beltz, bistan pasa/ lurpian, batzuk gora/besteak beberá, txikiak/bandiak. Badirudi informazioa kodetzeko sistema bat dela, eta horregatik agertzen da nonnahi. Nik usté dut informazioaren digitalizazio moduko bat dagoela hor, gaurko hitzetan esateko. Eta ematen du gehiena errenditu litekeela horretara.

Gero beste berezitasun bat, errima-jokoak oso itxiak direla: sinpleak eta itxiak. Sail mugatuak osatuz antolatuak. Fonetikoki oso hoskidetasun fuertekoak, baina tradizioz landu eta pulitutakoak. Itxuraz sinpleenak diruditenetan ere, kategoria gramatikal bariatuak sartzen dirá beti, ez daude nolanai jarriak.

Maizenik erabiltzen dituen lurpian, partían,

hizketan betetzen duten funtzioa puntuek betetzen dute bertsoan. Lotura berez egiten da. Txirritarenean araua dela dirudi, horrelako lokailuak ahalik eta gutxien erabiltzea eta, erabiltzekotan, ez lerro hasieran behintzat.

Estilizazioa, beraz, lege nagusi, elipsia eta trinkotasuna. Baina horretzaz gainera, beste baliabide asko ere aztertzen ditu Juanek, modu guztiz ulergarrian, adibideetatik abiaturik beti ere.

J.G. Baliabideen katalogo moduko bat osatu dut, eta zail da horretzaz ezer orokorrik esatea. Metaforak, konparaketak, irudiak eta beste erabiltzen dituen, zenbat, ñola eta zertarako, zer sortzeko Horiek banan-banan irakurri behar dirá. Orokorrean, konkretotasunerako joera aipa liteke akaso, plastizitate grafiko hori, baina hori dena espero izatekoa da. Baina horretzaz gainera saiatu naiz beste kontsiderazio orokorragoak ere egiten, dena ez da hain ikuspegi formaletik aztertua. Iro-

Hori da beraz Juanen proposamena, Norteko trenean sartu, eta molde klasikoko bertsogintzaren sekretuak ezagutuz bidaia egitea. artian horietan ere kategoria semantiko diferenteak daude: ez da lurreean, tarrean, aurrean, bazik bat denborazkoa, bestea lekuzkoa, bestea esanahi abstraktoa dueña...eta hórrela jokatzen du ia beti.

Errima-lekuetan ezezik bertsoaren gainerakoetan ere badira lege edo arau formulatu gabeak. Aipagarriena, baina-retí erabilerari dagokiona iruditu zitzaidan niri azterketa irakurtzean J.G. Posizio batzuk beteago dirá beste batzuk baino. Lerro-hasierek baino lerrobukaerek errezago onartzen dute betea ez den zerbait: eta, baina, eta horrelakoak.

Horiek elemento gramatikoak dirá, esanahiz hutsak. Lerro baten hasieran baina jarrita, ematen du bertsoa ez dela hasi, ez duela aurrera egiten. Horregatik agertzen dirá gehiago lerro amaieran hasieran baino. Hori ondo dator Lekuonak-eta eginiko azterketarekin, juntagailuak eta hitz hutsak traba baitira estilizaziorako. Eta horrelako lokailuek

1996

MARTXOAED

niaren erabileraz jorratu dudana, adibidez, oso interesgarria iruditzen zait, hor bada zer aztertua oraindik ere.

93ko bertsogintzaz 95eko udan egin nuen azterketan ere (ikus BERTSOLARIA 19-ean laburpena) antitesia azaltzen zen baliapiderik funtsezkoen, eta halere diferentzia handia nabari da lehengo bertsokera klasiko horretatik gaur egunekora. Hori ez bada zerk sortzen ote du diferentzia hori?

J.G. Formalki, idatzietan eta bat-batekoetan, eta eta baina askotxo erabiltzen dirá gaur egun. Eredu klasikoan nekez aurkituko ditugu bost puntuko bertso batean bi lerro hasiera eta eta baina rekin, eta hori dezente egiten da gaur. Diskurtsibotasuna nagusitu da bertsoan. Zeren, eta gisako lotura hitzekin josi-josi eginda ematen da bertsoa, lotuagoa lehen baino. Muletila gehiago erabiltzen da, diskurtso arruntean egiten den moduan. Molde klasikoan puntu bakoitzak bere osotasuna, bere autonomía zeukan. Eta lotura pun-

tuek egiten zuten, ez juntagailu gramatikalak. Horrek batzuetan halako anbiguetatea sortzen du, oso sujerentea. Adibiderik onena, Xenpelarrena da, nik uste: arrazoi ote degun edo zer datorkigun asitzerako pentsatu fusillak nola dantzatu.

Hor ez dago esaterik pentsatu horren osagarri zuzena aurrekoa ala atzekoa den. Hobe esan, biak dira batera: bertsoaren etenak, puntuazio logikoak ez bezala, eta euskararen ordenamendu libre samarraren laguntzaz, posible egiten du bata eta bestea uler dezagun. Txirritak ere badu antzekorik: etzan posible mundu ontatik inor zerura juatia oiek. kunplitu etzutelako jaunaren borondatea itxi ziguten guziyentzako zabalik zegon atia.

Gaur egun, berriz, puntuak diskurtsoaren 1996

MARTXOAEH

atal direla ematen du. Dena dago modu logiko-gramatikalaz zehaztuta, ez dago anbiguitaterako lekurik. Gero, errima-joko eta eskeman uste dut lehen irikiago zela, zer zetorren aurrikusten zailago gaur baino. Gazteenetan ikusten dira edozein bertsotan sartzeko moduko klitxe osoak, hau da klitxea ia aldaezina da, dagozkion hitzez bete behar da, deus aldatu gabe, hitzez-hitz Zortziko txikian, errimarekin batera puntu osoa dator aurrez emana. Automatikoagoa da, zurrunago, estuago. Gero, lehen ez zegoen neurri silabiko estu hori. Lehen errezago ibiltzen ziren, eta formulak bariatuagoak ziren. Betelana estuago da orain. Eta oso idatziaren kutsuko zerak erabiltzen dira, lotura kausalak eta antzekoak. Puntuaren nagusigoa galdu egin da. Horren ondorioz, orain gutxitan ikusten da Xenpelarrenean eta Txirritarenean lehenxeago ikusi duguna: puntu bat hurrengoarenkin lotzekoa den den edo ez ez den airean uzte hori, irekitasun hori, anbiguetate

hori. Orain dena dago zehaztua. Estilizazioaren kontra, noski. Eta mamirako leku gutxiago dago orain, lokailu hutsek beren tokia behar dutelako. Bertso-amaieran karga piska bat jarri, eta gainerakoa betelana. Asko behintzat bai.

Garai batean bertsotan jarduna, mundu horretatik aldenduxea ikusten dut aspaldion Juan, nahiz eta oraindik kanturako grinarik ez duen galdu. Gaur egun modan dugun bertsokerarekiko duen balorazio horrek izan ote lezake horretan zerikusirik?

J.G. Azaldu dudan horrek guztiak prebisibleago egiten du bertsoa, ustekabekoari toki gutxiago uzten dio. Orain bertso gehiago entzun behar da zirrara sortzen duen ale bat entzuteko, eta nik behintzat galdu dut tarteko bertso horiek irensteko pazientzia. Ñire arazoa izango da seguruenik, saturazioa. Zintzo esateko, ideologikoa ere bai. Bi zentzutan: batetik, pentsamentuaren aldetik ez dut inolako esperantzarik topiko ez denik ezer entzuteko. Bariazio fórmala bai, baina besterik ez. Bestetik, politizazio eta mitin joerarekin nik aguante eskasa dut. Ez da kritika, neu nago saturatua. Mundu horretan sartua ibili naiz, eta orain ez ñau erakartzen lehen bezala. Gainera orain dabilen saio-jeneroa ez dut gustokoena, txapelketa ez bada beste saio estándar horietakoak izaten direlako maizenik. Saio informaletan eta, batez ere, ezagutzen ez ditudan bertsolariekin, gustora egon ninteke oraindik. Bertsolariak salbajeago, eta ni gustorago.

Txirritaren azterketa egin ondoren, bertsogintza klasikoaren beste ereduak aztertzea komeniko da seguruenik, Xenpelar eta Bilintx, adibidez, hasteko.

J.G. Nik uste dut klasikoetan horiek direla paradigmak. Xenpelarrenean errima gehiagoko bertsoak topatzen ditugu, errimak bestelako garrantzia du, eta beste izakera bat da, oso desberdina. Ideologikoagoa? Bai baina baserritarren ideologiarekin. Txirritak ere baditu ideologikoak: Fuerueneak, Ama Euskararenak eta horrelakoak, ez asko, ñire gusturako txarrenak. Xenpelar gainera, ironikoago da, anbiguoagoa. Adibidez, berari tira dale! ospetsua ez dut usté inor ausartuko denik interpretazio zehatz eta bakar bat ema1996

MARTXOA

tera. Kriptikoagoa da Xenpelar. Formak garantzia handiago du Xenpelarrenean Txirritarenean baino, eta harritzekoa da hori, zaharragoa izanik.

Txirrita eta Xenpelarrena inork ez du dudan jarri izan, baina Bilintx pobretzat jo izan da batzuetan, darabilen euskara kaxkarra déla esan izan da. Zein da Bilintxen ekarria?

J.G. Bilintxenean, beste mundu bat dago.

Errimarekin egiten duen jokoa, superlatiboen erabilera, irudi hiperbolizatua, konparazio famatu horiek: zu bazinake arbola eta /ni banintzake tton'fl.erretorika batekin loturik dator hori. Baditu formula moduko batzuk, puntu osoa harrapatzen dutenak, edo bi puntukoak: izan liteke baina/ez dut uste danikan, eta antzekoak. Formalki, gaur egungo bertsolaritzan, Bilintxek du eraginin handiena, nik uste. Irudipena da.

Liburuaren mamitik apur bat aldendurik, bertsogintza klasikoaren hiru zutabeon bereizgarriak zehaztera lerratzen zaigu elkarrizketa, eginkizun dauden azterketa bat gehiago.

J.G. Xenpelarrena harrigarria da. Metaforak erabiltzen dítu. Kontrasteak ez hainbeste.

Gero, zazpi eta bederatzi puntuko bertsoekiko zaletasun hori, edo forma berezietarako joera, ia guriak, Iparragirrerena, eta horrelakoak. Formak garrantzia handia du, eta zentzu horretan modernoago da. Metáfora, adibidez, konparaketaren hurrengo maila da, hori garbi azaltzen da literatura guztietan.

Bada, Xenpelarrek erabiltzen du, eta Txirrita eta gainerakoek ez, dena konparaketa erabiltzen dute. Metaforak sofistikazio maila gorago bat adierazten du konparaketarekiko, eta horregatik diot harrigarria déla Xenpelarren zera hori, sofistikatuago déla, alegia, ilustratuagoa edo.

Formaren garrantzian eta ilustratu izate horretan ez al dago Xenpelar Bilintxetik gertuago, Txirritatik baino?

J.G. Bilintx esaten da erromantikoa déla, baina batez ere erretorika-mailan da erromantiko. Beti esaten da sentimentu mailako gauza déla harén erromantizismoa, oso sentimentala zelako, baina Bilintxena erromantizismo erretorikoa da. Badu halako metaikuspegi bat, ironía moduko bat. Adibidez, FT1

Juana Bixenta Olabe-renean egiten dueña, nahiz eta hor badén enfasi dramatiko edo suspense moduko bat sortu beharra ere.

Hiruretan erretorikoena da Bilintx. Sintaxia ere usté dut batzuetan asmo erretorikoz bihurritzen duela, ez donostiarra delako, askotan esaten den bezala. Eta musikala da, hitzen ordena bihurritu eta erritmo berezia bilatzen du propio. Behin batean Loiolan bertsoetan egiten dueña, adibidez: esan, zezan, izan, oso joku konplexuak dira. Akaso teatroko atezain eta poeta izateak halako kutsu edo pose moduko bat utziko zion.

Kultura idatzizkoaren eragina du, eta hortik datorkiola usté dut nik eromantizismoa, eta ez sentimentuen gehiegizkotik. Oso sofistikatua da.

Poesiaren mugaraino iritsi garenez, egin dezagun kontu halako continuum batean jartzen ditugula hitzezko jardun guztiak. Ezker aldeko muturrean, hizketa arrunta. Eskuinekoan, berriz, poesia. Non kokatzekoak dira

sortu beharreko gidoietan eta abarretan, ezinbestekoa da ahozkotasunaren araberako hizkera erabiltzea. Zer dago bertso tradizio horretan ofizio berriotan erabilgarri?

J.G. Asko, baina batzuetan beldur piskat ematen dit jende batek zer aplikazio egiten dituen ikusita. AUSPOAko altxorra-eta, beti aipatzen den hori, edo bertsogintza klasikoarena, oso garrantzitsua da, oso altxor ona hizkuntza lantzeko, maila guztietan. Itzulpengintzan trebatzeko ere bai. Eta ez bakarrik estudiatzea, bertsotan jardutea ere bai, jimnasia moduan. Nik, ironía apur batez, hala esan ohi diet ñire itzulpen-ikasleei, aritzeko bertsolarien tankeran, hori ona baita gauza bat bera modu askotan nola formula daitekeen ikasteko. Trebatu egiten da bat hórrela, eta gauza bera askotara esateko gauza denean, orduan has liteke sormena lanean, orduan sortzen dira gauzak. Hau nola esaten da?, galdera zoroa da. Askotara esan baitaiteke dena. Gauza bat bera askotara

Xenpelarrena harrigarna da, metaforak erabiltzen ditu.

Kontrasteak ez hainbeste. Gero, zazpi eta bederatzi puntuko bertsoekiko zaletasun hori. bertsoak, edo hiru klasiko hauen bertsoak behintzat? Ezkerretik hasita, Txirrita, Xenpelar eta Bilintx?

J.G. Bai. Naturalenak Txirritarenek diruditela esan izan da beti. Baina ez nuke esango hori berez ona denik. Poetika diferenteak daude Txirritak trenbide eroso bat egin nahi du errimekin, lasai ibiltzeko moduko karrila.

Bere kezka nagusia ez da zer tekniko hori.

Bere kezka pentsamentuzko hiperboleak-eta dira, figura konkretu eta indartsuak, horiek dira bere armak. Esanari indarra ematea.

Beste biak, esan bezala, sofistikatuagoak dira. Bai, seguruenik Bilintx izango da, gau-za gehienetan, poesiatik gertukoena.

Orain ustekabean moderno bihur gaitzake gure ahozko tradizio indartsuak. Atzeraturik ibili gara historian, eta historia bueltaka dabilenez, berriro aurreko muturrean, trenaren makinan joateko aukera dugu. Hedabide berrietan lanabes printzipala hitza da, irudiari bererik kendu gabe. Telebistarako

1996

MARTXOAQJ

nola esan, horretan trebatu beharra dago, irudiak, prozedurak, sintaxi laburtuak erabiltzen ikasi. Eta horretarako oso ona da bertsoen moldeetara behartzera esanahia. Ahozkotasunaren lehen legea, hori ere bertso klasikoetan ikas liteke: sintaxi astuna bazterturik, gauzak modu trinkoan adierazten saiatu, estilizazioa landu, malgutasunez jokatu beti ere.

Irundik abiaturiko gure ellkarrizketaren trena iritsi da atzera berriz Iruna. Ziztu bizian egin dugu osteratxoa, Abiadura Handiko Trenean. Benetako bidaia, ordea, Juanek egin du, Txirritaren tren zaharrean, eta makinista berritsuaren esanetara. Honako honek, bidaiaren kronika baino areago bidaiarako gomitea izan nahi zuen. Txirritaren trenera lasai balihoake hemen irakurriaz hartarako grinatu dena... liburuak halako batean tuneletik atera eta argia ikusten baldin badu.

Zahartzera egin baino lehenago izan da di Ia •

EUSKALDUNAK

AMERIKA UTOPIAREN HARIAK ETA

SINBOLOGIA COLON ETA ESPAINIAR KONKISTATZAILEAK, JOHN WAYNE ETA AMERIKAR KOLONOEN DILIGENTZIAK EDOTA AL CAPONE ETA ITALIAR EMIGRANTEEN TXIKAGOKO MAFIA ASKI EZAGUNAK ZAIZKIGU GUZTIOI. AMERIKETARA JOAN ZIREN EUSKALDUNETAZ ORDEA EZER GUTXI DAKIGU, HAUEK KEMENEZ AURREKOEK ADINAKO MERITUA ETA EUSKALDUNONTZAT BEHINTZAT INTERÉS BAT IZAN ARREN. LEHORRERATU ZIRENEKO MENDEURREN OSPAKIZUNA EDOTA EUSKAL EMIGRANTEEI BURUZKO FILMERIK EZ DA EGIN, BAINA BADUGU HAUEK EZAGUTZEKO BESTELAKO BIDERIK. MENDEA BAINO ZAHARRAGOAK IZANDA ERE, ANDRA GIZON HAUEN AMETS ETA BIZIPENEK BERE FRESKOTASUN GUZTIA GORDETZEN DUTE HAINBAT BERTSO PAPERETAN. BERTSO HAUEN BILDUMA-LANA ETA INTERPRETAPEN HISTORIKO ETA FILOSOFIKOAZ PATXI EZKIAGA ETA IZASKUN ANDONEGIK EUSKAL IZATEAREN INGURUAN AZTERKETA ETA ERREFLEXIO • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • INTERESGARRIA GAUZATU DUTE "EUS- IfcpMfóTCB\?\jk<Tu*ij$% KALDUNAK ETA AMERIKA" IKERLANEAN. • • • • • • • • • • • • b É H É l l M i É É a

WS!0®3 t. ©

K

arlos

Santamaría

sariketara aurkeztu eta akzesit bat eskuratu dute. Orain lana argitaratzekotan dabiltza.

Patxi eta Izasknn gustora ageri dirá hiruzpalau urte eman dizkien lañaren emaitzarekin; -Ikerlan serioa da eskuartean duguna, eta gure ustez bebintzat, ondo tajutua', dio Patxik irrifartsu. Cambridge eta Bartzelonan ikasia, poeta, nobelagile eta filosofo, Patxi Ezkiagak lan ugari ditu argitaratuak. Izaskun Andonegi berriz "Euskaldunak eta Amerika" honekin estrinatzen da ikerkuntza munduan. Historian lizentziatua da eta lenengo esperientzia hau oso interesgarria izan zaiola aitortzen du.

Aspaldiko lagunak dirá biak, badira hamabosten bat urte ezagutzen direla. Izaskunek mendian ezagutu zirela kontatzen du: Patxi Donostiako "La Salle" ikastetxeko mendizale taldearen ardurardun zen eta Izaskunek bere lebengusuekin talde bonek antolatzen zituen ateraldietan parte hartzen zuenez, irtenaldi hoietako batean ezagutu ziren.

Ordudanik makina bat mendi buelta egindakoak dirá eta bestelako bideak ere ibili dituzte elkarrekin, azkena ikerlan hau kasurako.

Patxi Loiolako auzoan dagoen "La Salle" ikastetxean bermanoa eta irakasle da. Izaskunek, orain eszedentziarekin badago ere, gimnasia erritmikoko klaseak ematen ditu bertan.

Honela, ikastetxe erraldoi honetako gela txiki batean egin dugu elkarrizketa.

Zertan egiten arl zineten lanari heldu aurretik; Ideia nondik sortu zen?

IZASKUN ANDONEGI. 1992an historiako ikasketak bukatuak nituenez, EEBBetara Joan nintzen ingeles pixka bat ikastera. Han, Los Angelesko unibertsitatean nengoela, kasualitatez Txino-ko euskal etxeko helbidea lortu nuen eta bertako euskaldunekin harremanetan jarri nintzen. Uztailean, urtero Txinon

1996

M A R T X O A E E J

(Ti, <

\

ik

1996

MARTXOAED

antolatzen duten festara joan nintzen, bertakoak ezagutzera.

Festa hau erromeria moduko bat da, jatekoa, edatekoa, dantzak, jokuak... tartean baita bertsolariak ere. Eta sorpresaz, bertso saioan gai jartzailearena egiteko eskatu zidaten. Gerora, beste festa batzuetan ere ibili nintzen puntuak jartzen eta hango euskaldun mordoa ezagutu ahal izan nuen, Joseba Etxarri, Ion Iturtza...Euskal migralariak genituen eguneroko hizpide eta historiako doktoradutza egin gabe nuenez, doktoradutza ateratzeko ameriketako euskal migralariei buruzko lan bat egitea okurritu zitzaidan.

Ikastaldia bukatu, eta hona itzultzean, Patxiri nere asmoa azaldu nion, eta berak ere, bere aldetik, antzeko ideia batekin bueltaka zebilela esan zidan.

Bai, nik ere banuen antzeko ideia bat. V. Mendeurrena zela eta, ospakizun or'izialak eta makina bat kontu izan zen bolada hartan. Amerikaren hasera bateko konkista, ondorengo kolonizakuntza edota azkenengo mendeetako migraketei, alemán, italiar eta poloniar migralari komunitatei buruzko ikerlanak bakoitzak nahi adina topa zitezkeen edonon.

Lan ugari bai.baina klabe arrotzetan guztiak, ezta hitzik ere ez euskal inmigranteei buruz; arlo honetan, zoritxarrez, Ameriketatik etorria nahiz Estatu espainolean bertan sortua, beti kanpokoen ahotsaren ohiartzuna entzun izan bait dugu.

Urte hartan, gaiaren inguruan, Vargas Llosa, Gabriel García Márquez eta Carlos Fuentesen lanak irakurri nituen. Azken honen lanak Chiapas-eko indigenek V. Mendeurrenaz duten ikuspegia jasotzen du eta izugarri interesantea iruditu zitzaidan. Ordurarte inor gutxi arduratu bazuen ere indigenek bazuten ikuspegi zehatz baten islada zen ahots propio eta berezkoa, eta euskal migralariekin ere berdina gertatzen zela ikusi nuen.

Hutsune handi bat nabaritzen zen Ameriketara Joan ziren euskaldunen inguruan, Amerike-

1996

M A R T X O A E E

tarako emigraketak euskaldun hauentzat suposatu zuen esperientzia bibentziala azalduko zukeen lan baten hutsunea. Honekin ez dut esan nahi gai honen inguruan lanik egin ez denik. Lan batzuk badaude, Bill Douglasen ikerlan famatuak esaterako. Guk faltan botatzen genuena migralarien testigantza zen zehazki. Beren ahotsa entzun nahi genuen eta ordurarte eginiko lanetan ahots hau ez zen inondik inora jasotzen.

Hutsune hori betetzeko asmoz ekin genion lanari. Gutxi gora behera hori da ideiaren historia.

Bertsoak euskal migralarien ezagupide. ola jaso ahal izan duzue ameriketara joaniko euskaldunen ahots hori?

I.A. Hasera batean asuntoak ez zirudien batere erraza. Ameriketara Joan ziren euskaldunen testigantza jaso nahi genuen eta hauetatik asko eta asko, gehientsuenak, dagoeneko hilik zeuden.

Baieztapen hau egiterakoan inmigranteak eta beren semeen arteko bereizketa kontutan hartu behar da; batzuren eta besteen bibentziak oso desberdinak dirá eta guri lenengoenak interesatzen zitzaizkigun.

Bizirik zeuden migralariei elkarrizketak egiteaz gain bigarren bidé bat migralariek hemengo familiari bidaliriko eskutitzak eta beren artean idatzirikoak jasotzearena zen. Baina idazkien bilduma-lana edo elkarrizketena oso lan nekezak ziren, gu biok burutu ahal izateko kasik ezinezkoak, eta ezta egokiegiak ere, banaka batzuren hitzek ezin bait zuten fenómeno osoaren ikuspegi global bat eman.

Ñ

Puntu horretan geundela Antonio Zavalak migralariek Ameriketan argitaraturiko bertso-paperen lehen zerrenda bat pasatu zigun, bila genbiltzana bertan topa genezekeelakoan. Egin dugun lanerako Zavalaren aholkua oso lagungarri gertatu zaigu, azken batean

"Euskaldunak eta Amerika" bertso paperak aztertzetik sortu bait da.

Bertsoak jasotzerakoan ez genuen gerora azaldu duten balioa izango zutenik espero.

Nolabait sorpresa bat izan zen eta egia esan bertsoon edukinen eta sinbologiaren aberastasunaz harrituak gaude oraindik ere.

Ameriketan argitaraturiko bertso paper batzuk lau katuren alferrikako hitz jarioa besterik ez direla pentsa badaiteke ere, guztiz bestelakoa da guk ikusi ahal izan duguna. Bertso paper hauetan andra-gizon haien amets, bizipen eta gogoeten nondik-norako negusiak jasotzen direla esan daiteke, eta gauzatu dugun bildumaz orduko munduaren irudi borobil eta egiazko bat lortzen déla. Elissanburu, ArreseBeitia, Sabino Arana... orduko euskal pentsamendua ere argi eta garbi isladatzen da bertso hauetan.

Zein izan da lanerako erabili duzuen materiala?

!.A. Lehen zerrenda horren ondotik Antonio Zavalak bigarren zerrenda bat eman zigun, osotuagoa. Gure aldetik ere ibili gara han eta hemen bertso bila baina ez dugu ezer handirik aurkitu. Batipat Antonio Zavalak pasa dizkigun bertsoak erabili ditugu.

Bilduma-lana burutzerakoan jarraitu al duzue irizpide konkreturen bat?

Ez, ez dugu irizpiderik jarraitu, topatu ditugun bertso danak jaso ditugu lanean. Izaskunek esan bezala, Zavalak pasatakoak dirá hauek, eta Zavalak berak esan zigunez, publikatu diren guztiak zituen bere esku.

Batipat Bortziri, Baztan eta Mendabe inguruetako bertsolariak dirá eta badira Ifarraldeko batzuk ere.

Seguraski egongo da bertso gehiago ere, argitaratu ez diren bertso paperak, baina ez dut usté falta direnek hemen esaten denaz aparte beste zerbait esango zuketenik.

Nolako maila azaltzen dute jaso dituzuen bertsoek?

Orokorrean maila altukoak dirá. Batenbat destakatzekotan, nik Manex Etchamendy aipatuko nuke. Askok pentsatzen dute Etchamendy bertsolari adina poeta déla eta hala iruditzen zait niri ere. Berak kantatzen du

1996

MARTXOAEH

bakardade etsitu eta gorriena eta Euskal Herriaz diharduenean ere aparta da erabat. Ez dakit zihurtasunez bapateko bertsolaria zen ala ez, baina oso bertso ederrak ditu, izugarri onak. Badaude oso onak diren beste batzuk ere: Arrosagarai, Yanzi, Mikaela Zarrama...

"Euskaldunak eta Amerika" agoenekoz izenburua ezaguna zaigu, baina gehiago jakin nahian Patxi eta Izaskuni lañaren funtsa, izaera, egituraketa eta helburuez galdetzen diegu, baita elkarlana aurrera ñola eraman duten ere.

Azal diezaiguzue "Euskaldunak eta Amerika" ren funtsa eta egituraketa.

Ameriketara joan ziren euskaldun hauen kosmobisioa osatu nahi izan dugu, beren mundua ezagutu.

Lana, bildu ditugun bertsoen tematikaren arabera egituratzen da; azken batean bertsoen tematika jaso nahi izan dugun mundu horren islada bait da.

Honela oso da zabala landu dugun arloa: (Patxik, lañaren aurkibidea eskutan, bertan landu dituzten puntuak aipatzeari ekiten dio.)

Sarrera modura Izaskunek egin duen kokapen historikoa dugu eta lenengo átala euskaldun hauek Ameriketara joatera bultzatu zituen utopiari buruzkoa da; utopiarantzko bidea, utopia eta euskal migralariak, ametsaren osagarriak, utopia bete ahal izateko baldintzak...Bigarren átala deslilurapenarena litzateke; deslilurapenaren mundua, amets hautsien mundua, hausturaren zergatiak, Ameriketako errealitatearen ikuspegi orekatua, animalien rolak...Hirugarrena euskal arkadia eta herriminarena; euskal arkadia eta herrimina, euskera eta arkadia, andrea arkadian, arkadia eta mitoak, euskal lurren bereizgarriak, arkadia politikoa...Laugarren atal edo ardatza familiaren rolari buruzkoa eta bosgarrena erlijioaren rolari dagokiona, super potentea; Jainkoaren aurpegiak, erlijioa iharduera etikoen ardatz, elizaren erakutsitako erreferentziak, ohiartzun biblikoak: alegoría eta sinbologia...

I.A. Nolabait lanak izaera bikoitz bat duela

iruesan daiteke. Alde batetik bertso bilduma bat da eta bestetik lan historiko eta filosofiko bat.

Esan beharra dago bertsoen interpretapen historiko-filosofiko bat dela egin duguna, ez dugu bertsoen azterketa teknikorik egin ,ez bait zaigu iruditu hori gure egitekoa zenik.

I.A. Aipatu dudan bereizketa hori egin badaiteke ere, bi aspektu hauen osagarritasuna da lan honen ekarpen nagusia. Izan ere euskal migralariei buruzko ikerlan batzuk egin dira baina hauetan ez zen migralarien ahotsa jasotzen; lan honetan ahots hori bertso bildumak aportatzen du. Bestalde interpretapen historiko-filosofikorik ezean lañaren ekarpena nuloa litzateke, bertso bilduma Antonio Zavalak egina bait zuen gu lan honekin hasi aurretik.

Azpimarratzekoa da baita ere Ameriketarako euskal migrazioa hasten den garaiak gure herri honen izaera eta historia ulertu ahal izateko duen garrantzia. Prozesua XIX. mendean azken laurdenean hasten da, batik bat, eta orduan, gure geroko historia guztia baldintzatuko duten hiru fenómeno ematen dirá: Batetik Bigarren Gerla Karlistaren ondoren foruen galera; bestetik industrializazioaren eskutik etorritako aldaketa ekonomiko, demografiko eta kulturalen ondorioz ordurarte euskal gizartea ardazten zuen orekaren galera; eta bi hauekin batera Sabino Aranarekin euskal nazionalismoaren sorrera.

Guzti horren inguruan sortzen diren figurek nolabait aipaturiko haustura norainokoa den adierazten dute: gogoratu, bestela, Unamuno, Dolores Ibarruri eta Sabino Arana bera; hirurak euskal herritar eta prozesu berberaren fruitu izanik hain ezberdinak.

Euskal migralarien kosmobisioa prozesu hontan sustraiturik dago eta hauen bertsoetan prozesua ñola bizi izan zuten isladatzen da.

Orohar esan genezake, bertsoak aztertzerakoan, espero genuena aurkitu dugula. Alde batetik hemen eman den prozesu baten erretxazoa. Batez ere euskal modernismoaren 1996

MARTX0AÜ3

arlo disfuntzionalak isladatzen dituzte bertsolariek: foruak galdu ondoren, espainian integratu beharízanari erretxazoa; aldaketa kapitalisten arbuiapena; modernitatearen erretxazotik sortutiko nazionalismo baten goralpena.

Eta guzti hori karga moral positibo oso handi batekin.

Honela Ameriketara joandako migralarien bertsoetan euskal izate eta izaeraren funtsak aurki ditzakegu. Geure burua hobekiago ezagutzeko begiratu beharreko ispilua izan daitezke euskaldun hauek. Epilogoan, geure herriaren biziraupenerako Ameriketara joandako euskaldunengandik ikas dezakegunari buruzko erreflexio bat gehitzen zaio lanari.

Badugu zer ikasia ñire ustez.

Nolakoa izan da zeuen arteko elkarlana?

I.A. Ni kokapen historikoaz arduratu naiz eta gainontzeko guztia Patxik egin du.

Izaskunek arlo historikoa landu du eta nik berriz arlo filosofikoa. Bakoitzak bereziki arlo baña hartu badu ere, haseratik prozesu guztia bion artean gauzatutako prozesua izan da. Bere lanean hurbiletik jarraitu nuen, eta berak ere asko lagundu dit bertsoen interpreta penean.

I.A. Ikerketa esparrua finkatzerakoan 18761936 artean eman ziren migraketetara mugatu gara. Lenengo fetxa klabea Bizkaiko industrializazio garaian kokatzen da, bigarren karlistadaren haseran zehazkiago. 36a berriz espainiako gerla zibilaren hasera dugu.

Ezaguna da Gerla Zibila zela eta eman zen Ameriketarako euskaldun mordoaren migraketa; baina migraketa hau gure lanetik kanpo gelditzen da, migraketa honen zirkunstantzia eta zergaitiak aurreko migraketarenekin alderatuz guztiz desberdinak bait dira. Guk aztertu ditugun migralariak batipat behar ekonomikoen eraginez eta utopiaren atzetik Joan ziren Ameriketara eta gerla zibilaren ostekoak berriz Frankorengandik ihesi. Ñire lana aztergai den 1876-1936 tarte horretan euskal migraketaren inguruan ematen

UERTSOLMM

\

m V

â&#x20AC;˘ Patxi Ezkiaga La Salle ikastetxeko iraksale da Donostiako Loiolan.

1996

MARTXOAEH

ziren koordenatu sozio-ekonomikoak finkatu eta Ifar nahiz Hego Amerika eta Europaren bilkaera historikoaren klabeak azaltzea izan da; adibidez, 98ko Kubako gerla edo l.gerrate mundiala pixkat esplikatzea.

Ni berriz, bertsoak interpretatu, eta zenbaitetan, bertsolariak esandakoak zenbait filosofok esanikoarekin erlazionatzen saiatu naiz.

Seguraski bertsolari hauek ez zuten Nietzche ezagutuko, baina ausnartu, ausnartu bai.

Utopiari dagokionean, bertsoak interpretatzerakoan, post-marxismoko filosofoak hartu ditut kontutan. Hau déla eta indize onomastikoan Mendiburu, Etchegaray, Artola eta holakoen ondoan filosofeen abizen alemaniar eta britainiarrak topa daitezke: Nietzche, Feuerbach, Thomas More...

Euskaldunak urre bila

G

ainontzeko zera guztiak argitu ondoren, lañaren edukinari heltzen diogu jarraian; eta hasteko, Ameriketarako migraketa honen zergaitiez galdetzen diegu. Patxi utopia izeneko amets batetaz hasten da hizketan; lotería baina inposibleagoa den ametsa izanda ere, askotan, zapalduek, ahulenek, aurrera egiteko hartu ahal duten bide bakarraz.

Zeren bila abiatu ziren euskaldunak Ameriketara?

"Pozez Ameriketara joan nintzen gazterik, ez zalako iñun lur oberik besterik..." kantatzen du Artolak. Euskaldun gehienak bezala lurreko gizona izanik, Artolarentzat Amerika amets bat da, lunik hoberenak gordetzen dituen ametsa. Ameriketara joateko arrazoiak anitzak dirá baina guztiak ere gisa honetakoak: elementu utopikoak.

Utopiaren atzetik eta utopia gauzatu nahian abiatu ziren euskal migralariak Ameriketarantz eta mila era ezberdinetan amestu eta adierazi ziguten utopia eraiki nahia.

Esate baterako, Juan Mari Lujanbiok honela kantatzen zuen: "Buenos Aires-en an clare jan eta edan, pasiatu 'ta 1996

MARTXOAED

iya kasikan lan gabe, ezta posible ni egotia baien ondora joan gabe".

Edo gogoratu Josetxo Yanzi-ren bertsoa: "Ez pentsatu ez déla gizonaren planta, lo naikua egiñez nai adin bat jauta, egunaren orditak igaro etzanta, biziko zerade gurí konsejuk emanta".

Urre bila, hau da, dirua egitera, lur obeagoen bila doaz. Jateko eta edatekoen ugaritasuna, emakumeekin arrakasta, auto bat erosi ahal izatea... dirá euskaldun hauek bidaiari ekitean buruan dituzten ideiak.

Kuriosoa da baita euskaldun hauek utopia Euskal Herrirarako itzulerarekin lotu izana.

Izan ere Amerika "la tierra prometida" moduko bat izan arren, beti hona itzultzeko asmoarekin abiatzen dirá. "...aberasten bagaituk ongi egundaño, sor-leku maitea-, an izan duk oño, artu kotxe bat eta joain gaituk araño".

Kantatzen du José Mari Mendiburuk.

Euskaldunak beharrak, hau da, goseak bultzata joan zirela aitortu behar da. Honela bertsolariren batek "etorkizunari berri eske" doala dio, beren herrian zuten etorkizun beltzaren adierazle.

Baina hau ez da elementu eragile bakarra eta zenbaitetan ezta nagusia ere. Behar material honen ondoan norbanako orok bere faldearen baitan arrakasta lortzeko izan ohi duen beharraren sena ere oso fuertea da migralari hauengan. Nolabait esateko migralariari bere ametsak betetzea ezinezko egiten zaio Euskal Herrian eta horregatik Ameriketara jo behar du, baina amets hauek bere herriari lotuak daude eta berriro hona itzultzeko asmoarekin aldegingo du. Ameriketako egonaldia ez da Euskal Herriari loturiko ametsak gauzatzeko

medio bat besterik izango. Adibidez, lehen esan bezala, migralaria ameriketara joaterakoan emakumeekin arrakasta izatea da buruan dituen ideietariko bat; baina ez da inolaz ere Ameriketan ezkonduko, ez du asmo hori izango behintzat, hango batekin ezkonduaz gero Euskal Herriarekiko loturak betirako hautsiko bait lituzke. Ameriketan fortuna egin, eta itzuleran dotea dĂŠla medio ezkontza on bat egitea izango da migralariaren asmoa. Fortuna egitea lan nekeza zen ordea, eta poltsa betearekin itzultzen zirenak nahikoa zahartuak itzuli ohi ziren gehienetan. Honela indiano zaharra eta neska gazte-gazteen arteko boda ugari izan zen gara i hartan.

Txirritak bere bertsoetan gaĂ­ hau ere jorratu zuen: "Mandaburu-ko indianua etorri ornen den, neska, atzo nigatik ibilliya da soltera nagon galdezka.

Laister emen den pretenditzera, ai au dernontrezko/esta/ Ai ze trapa egingo nuken aren dirubak baneuzka!"

Zerekin egin zuten topo Ameriketara Joan ziren euskaldunek?

I.A. Ameriketatik itzultzen den migralaria edo indianoaren figura oso berezia da sinbologia aldetik. Indiano hauek arrakastaren sinboloz kargatuak azaldu ohi dira. Familiako argazki zaharretan nabarmen destakatzen da beti "osaba amerikanoa" elegantzia eta posean.

Urrezko erloju bat izan ohi zuten, urrezko eskuturrekoa, urrezko ortza, urrea nonahi, eta baita antiaju edo bibote elegante eleganteak ere. Guztiak arrakasta sozial eta ekonomikoaren sinbolo.

Euskal Herria, paradisu galdua.

A

metsak amets dira ordea, eta errealitatea guztiz bestelakoa izan ohi da gehienetan. Honela utopiaren atzetik abiatu ziren euskaldunen artean gehiago dira itzuli ezinik gelditu zirenak urrezko ortzekin itzulitakoak baino.

Lur arrotz haien gatibu, Euskal herrian etorki-

1996

zun iluna bazuten, Amerikan gorriak ikusi beharrean izango dira: miseria, bakardadea, nekea... Fortunarik ezin egin eta beren ametsak betetzeke, itzultzeko adina diru ere ez zutela, migralari hauen kantuan behin eta berriz errepikatuko da Elissanbururen "Euskal Arkadia-ren" ideia. Euskal Herria, paradisu galdua.

MARTXOAEH

Kuestio hau azaltzerakoan Ifar eta Hego Ameriketarako migraketen artean oinarrizko bereizketa bat egin beharra dago.

Ifar Ameriketara artzain bezala joan ziren batipat eta Hego Ameriketara, hiri handietara, esnezale eta estiloko lanbideak zituztela.

Ifar Ameriketan artzain bezala zihardutenek bakardadearekin egin zuten topo, bakardade handi batekin. Beren ardi eta zakurrekin ibili ohi ziren harĂĄ eta hona, sei hilean behin edo beste artzainen batekin topo egiterakoan, elkar agurtu, kontu batzuk esan, eta bakoitzak bere bideari jarraitzeko.

Artzain hauen bertsoetan animalien rolak hartzen duen garrantzia kuriosoa da oso. Denbora luzean ez zutenez inor ikusten, bizi zuten mundua animalien mundua zen, ardi, azeri, bele edo otsoaren mundua, eta hau beren bertsoetan isladatu egiten da. Animaliak dira bertsoaren protagonista, animali gaizto eta zintzoak, eta azken hauek izango dira artzainaren adiskideak, bere bakardadea, nolabait behintzat, eramankorrago egingo dutenak.

Bakarrik bizi zirenez, Ifar Amerikako artzainek ez zuten integrazio behar handirik izan. Hego Ameriketan ordea, batipat hiri handietan

kokatu ziren euskaldunak, eta lanerako, eguneroko bizitzarako, behar-beharrezkoa zuten integrazioak arazo handiak sortu zizkien.

Nagusienetarikoa hizkuntzaren arazoa izan zen. Migralari hauek elebakarrak ziren gehienak eta erdara ez jakkitearen lotsa eta iraina jasan behar izan zuten. Zubillaga bedaiotarrak izugarrizko indarrez adieraztan du bere izkribuetan zer-nolako ahaleginak egin behar izaten zituzten eguneko egunkariak irakurri eta aztertuz...erdara behar bezala ikasteko. Erdara ez jakiteagatik jasan behar izaten zituzten iseka batzuk Zubillagak berak gogorarazten dizkigu: "Si, si: mecánico, dijo el vasco". Edo "El vasco le dijo al burro: Si, si, de sabiduría me ganarás, pero no en fuerza". Eta beste bat: "Vasco, cabeza dura, si, si".

Aipa daitezke beste zenbait aspektu konkretu ere; gaisotasunak, salbajeen modura bizi beharra...baina guztiak migralari hauek zeramaten bizitzaren gogorraz laburbiltzen dirá; lana, lana eta lana, eta pozik batere ez.

Sufrimendua darien bertso ugari jaso dugu, Mikaela Zarramaren hauek adibidez,... lurrari itsatsi-itsatsiriko bertsoak.

I.A. Arrazoi edo oztopo ugari aipa daitezke: -Lanarekin zerikusirik dutenak: langabezia, ordu mordoa sartu beharra, patenteak atera beharra, ordaindu beharreko zergak, Europako lehen gerrateak sorturiko arazoak, abokatuekin izandako iskanbilak, inmigrazio ajenteekin izandakoak...

-Gorputzarekin erlazionaturiko arazoak: osasun eza, bizimodu gogorra, eskasiak, nekea, ingurune gogor baten aurrean dituzten eragozpenak...

-Sentimenduen munduarekin lotuta daudenak ere hor daude: lur eta jende guztiz arrotzari moldatu beharra, euren burua salduta ikustea, anparorik gabe sentitzea...lehen aipatu dugun hizkuntzaren oztopoa...

-Zenbaitzuk bakardadea dute etsai, eta behin eta berriro "basamortuaren esperientziaz" mintzatzen zaizkigu.

-Bukatzeko esan migralariek hemendik daramatzaten eredu etikoak eta Ameriketan topatuko dituztenak oso desberdinak direla eta zenbaitetan txoke egingo dutela, batipat erlijioari eta sexuari dagokionean...

Zer da gehien faltan botatzen dutena?

Sorterria dudarik gabe. Horregatik idealizatzen dute hainbeste. Ameriketan astoen lana dena, iraganean, Euskal Herrian festa zen; Ameriketan urritasuna dena Euskal Herrian ugaritasuna zen... Euskal Herrian guztia zen eder, guztia zintzotasun eta justizi...Edonork esango luke Elissanburuk bere poemetan agertzen digun Euskal Arkadia hura benetan egiazkoa zela! Ameriketako euskaldunek paradisu galdu bat bezala ikusten dute beren sorterria; eta berentzat hemengoak lirateke festa, jolas, neska, musika, paraje, izakera edota hizkuntzaren idealak.

Hauen gabeziak, urruntasunak sortzen duen "herrimin melankoliatsua" izkribu eta bertso guztietan konstante bat izango da.

David Aranbururen bertso honetan esaterako:

Gizakumeak ere nai ainbat lanekin galtzak ezin edukí gerrin ubalakin kikara bana-bana galleta urdinakin ñor egotí bizirikan oien janakin.

Kantatu nabiagatik gogoa non dago alzo indar gitxi ta gaar gitxiago zutik egon ezinik jen de asko dago ezu rrak jasotzeko nai ainbat baldago?

Zarramaren bertso hauek lehen aipaturiko Yantzi edo Lujanbioren bertsoekin konparatuaz nabarmena, ikusgarria da lenengoetatik besteengana dagoen aldea.

Askok ez zuen fortunarik egin, frakasatu egin zuen. Zeln litezke frakaso honen arrazoiak?

1996

MARTXOA

"Gure erriyan naiz sosarik ez beste bizimodu bat zan: jai-egunetan erromeriyan neska ederrakin dantzan, gabian beraz konpañatuta muso batfaltatzen etzan...

neregatikan libre zan".

Edo León Bereaueren bertso hau; kulturarekin, tradizioarekin, folklorearekin lotzen da arkadiaren ideia: "Euskalerriko kanta ta dantzak beti dauzkagu buruan, euskaldunaren pare danikan ezta izango munduan; basamortuan emen gaudezi salbajiaren moduan, olako gauza zoragarririk ezta ganden lekuan!".

Aipa al daiteke, bereziki, elementu konkretuagoren baten gabezi sentimendua?

Bai, hemengo sagardo eta ardoena, izugarri botatzen dituzte faltan. Batez ere Ifar Ameriketan, Hegoaldekoan ardoa behintzat edan bait zezaketen, eta nahikoa ona gainera.

Euskaldunontzat ardoa eta sagardoa festarako ezinbesteko elementuak izan dirá betidanik, ugaritasunaren sinbolo, eta bertsoen bidez Amerikaren gabezien kontaduria egiterakoan bertako edarien eskaskeria jartzen dute beti zerrendaburu.

Haiengandik ¡kasi beharrekoak.

L

añaren epilogoan migralari hauen esperientziatik ideia nagusi batzuk ondorioztatzen dirá eta guzti honek egungo euskaldunoi aportatu diezagukeenaz erreflexionatzen da.

"Euskaldunak eta Amerika"-k jasotzen dituen bertso eta kontuak eman zirenetik egundaino urte mordoska bat bada, eta bitarte horretan gauza piloa gertatu zaizkigu euskaldunoi.

Honek ordea ez lioke baliorik kendu behar migralari haiengandik ikas dezakegunari.

Patxi Ezkiaga euskaldunok Herri bezala dugun memoria eskasaz kexatzen da, eta beharrezkotzat jotzen du, etorkizunari aurre egin ahal izateko, geure historia, geure burua ezagutzea.

Ameriketako euskaldunek zer erakuts diezagukete hemen bizi garenoi?

1996

MARTXOAEH

Ameriketara joan ziren euskaldunek beren sustraiekiko atxekimendu handi bat erakutsi zuten eta geurea baino egoera zailagoan nolabait Herri bezala aurrera egin edo gutxienik Herri itxura bat ematea lortu zuten.

Euskal Herriak iraungo badu, horrexek izan behar du gure helburua, Herri bezala aurrera egiteak, eta helburu honetarako ameriketara joan ziren euskaldunek beren enpeinuan ikasirikoak lagungarri izan daitezkeela iruditzen zait. Badugu zer ikasirik eta badugu ikasi beharra ere.

Ameriketara joan ziren euskaldunek historia irakurtzeko modu bat utzi digute: Ernst Bloch-ek Novum gisa definituko duen zientzia historiko kontzeptuaren bizkarrezurra.

Hau da, historia gerorantz dihoan errealitatearen esperientzia da eta horizonte batean bakarrik bilaka daiteke ososuntsu, indartsu eta iraunkor.

in izan d; oinarriBeraz, oraintxe bertan, mundu anglo-saxoietik batik bat datorkigun eraso izugarri horren aurrean Herri bezala biziraun nahi badugu, definizio bat asmatu b e h a r k o dugu eta Herrien Europa honetan tokirik nahi badugu oso garbi izan behar dugu gure Herriaren dif'iniziorako adostasunean hartutako koordenadak zein diren.

Horrekin batera errealitatearekiko dugun jarrera aldatu beharko genuke. Amerikar politikari ospetsu batek amerikarrei eta Amerikarentzat esan zuena euskaldunok geure buruari errepikatu beharko genioke: Etzazu galdetu zer egin dezakeen herriak zugatik. Galde iezaiozu zeure buruari zer egin dezakezun zuk zeuk herriagatik.

Geroa esperantza klabeetan bakarrik izan daiteke ernaikor. Eta hori hórrela izanik ezin dugu ahantzi gure migralari-bertsolariek bizitzaren oinarritzat hartzen zutena: lana, gogoa, sufritzeko kapazidadea, bizitzari osotasuna emango dion nolabaiteko fede erlijiotsua eta bizitzaren arlo ludikoaren garrantzia; festaren, jaiaren garrantzia, euskaldunon giza taldeak beharrezkoa duen lotura indartzeko bidé bezala.

Jarraian, banaka batzuk besterik ez badira ere, bertso batzuk jasotzen ditugu "Euskaldunak eta Amerika"-n azaltzen direnetakoak.

JOSETXO

Y A N ZI :

"Otra, osaba, artziak ñola bizi geran Amerika-n, Leku ontan jan eta edana naikua bada oraindikan-, guk emen geiegiakin beti, ez degu eziñ izanikan, tnendiya otan ibilli biarra zerbait izanagatikan, jateko gogua duenentzat ez dago ezeren faltikan".

"Ezpentsatu ez déla gizonaren planta, lo naikua egiñez nai adin bat janta, egunaren orduak ígaro etzanta, biziko zerade guri konsejuk etnanta".

Ameriketan zeramaten bizitza gogorraren ingurukoak: MAÑEX

ETCAMENDY:

"Hortakotz diot egia, zeren den gauza argia, gi4retzat déla legia-. as te guzia lanian artzia irabazteko ogia, begiratuz zuburtzia, iragaiteko bizia, Aita-atnez orroitzia".

Utopiaren inguruan SALVADOR

Califomi aldia?.

Auxen duk guretako xarmanta tokia, dirua egiteko nun dago obia?".

ETXAKTK:

"Nevadara nerama 14 triaren famak, ots aundiyakiñ dirá orai ango esanak..." "...Ikusiak dirade emengo izanak, ezergutxi dakarra egiten den lanak..."

JOXETXO

YANZI:

"...ezin ukatuta au dago aitortuta, ai au bizi puta! gorputza oztuta, ardiri segi eskuk

MENDIBURU:

"...Ñola iruditu zaik

1996

M A R T X O A E E

bolsan sartuta...

JUAN

CRUZ

ARROSAGARAI:

"Nerepartitze ezinbestea sekulan ezin ahantzi, neure aferen zuzentasuna ez nuen ere erdietsi; ardi-bildotsak bi partidetan bidean nituen utzi, nere abokat traidorea bestek. zautaten erosi".

begiratuta buelta guziyan mendiyak, elur artin ageri dire arri gorriyak; gu eskintan jarriyak. ok dira egiyak, urrikigarriyak geu ta animaliyak... parerikan ez dauka emengo biziyak!".

Ameriketarako joanaldiaren frakasoari buruzkoak RAMÓN

ARTOLA:

"Aruntz joan nintzalarik toki oben billa, Eztet bat-txo arkitu miraturik milla;"...bañan au desengañuz ala nator etxerata penaz beterik penaz erdi illa,eztakart etxerako nitaz eskarmentu bat urteak besterik". gertatu dedilla".

"...sarritan gaude kanpo barman oien (basapiztien)orruak aditzen salbaje-modura bizi gera, ezerk ezgaitu izitzen... esan laiteke genren biziya ez degula estimatzen".

BAUTISTA

GALARREGI:

Bautista Galarragiren bertsoak 1929-ko amerikar ekonomiaren "crac" historikoaren inguruan, inmigrazio inspektoreei buruzko bertso anonimoak, Arrosagaraik bere abokatuari jarririkoak... bildu diren bertsoen tematikaren aberastasuna bistakoa da.

"...Ezgendun gauza iritxitzeko betiko desiofiña, lan egin eta dirua gordez egitia alegiña, utsegin degu bolara ori, orain daukagu eziña".

BAUTISTA

Herriminari jarririko bertsoak

GALARREGI:

"Lengo modurik ez dago emen, daña dago diferente, aberats ziran asko ari dira pobretutzen derrepente; kontu atera ñola biziko dirán orain zenbait jende, famili-sailla daukan etxiak lanik asko badaukate, gosez oraindik ez dira iltzen bañan gutxi falta dute".

MAÑEX

ETCHAMENDY:

"Ikusten ditut bazterrak egunaz mendi gainetik.

Itsaso gaitza aldean uhainak zabal-zabalik.

Bertze aldean ageri zelai luzeak ederrik... baina oi ene bihotzak ez du heietan plazerrik".

DAVID

ARANBURUK

ANONIMOAK:

HERRIAN

"...ezpada oientzako juez justurikan, emen eztafaltako gauza gaiztorikan..."

"Enteratu nauk ondo bizi zeratela, jan-eran ederrakin, nekerik eztela; neskatxakin gozatuaz nai zuten bezela, urte askotan, motellak, segitu orrela, gazte izatik eztik baliyo bestela".*

"...egun guzitan bada esne-errebisa, atajatzen gaituzte lapurraren gisa..."

1996

MARTXOA

ET1

DITUEN

EUSKAL ADISKIDEEI:

BIZKAIKO BERTSOGINTZA. IZENGABEAK

Xabiier Amuriza ELKARRIZKETA

«Ez nuen uste Bizkaian hainbeste kopla genuenik» Aitzakia ederra dut Berrizko Andikoako Solozar etxean gure Xabier Amuriza eta enparauei bisita bat egiteko.

Lehenago ere ez du gutxi idatzi eta oraingo honetan ere liburu baten aitzakian bisitatu dut Amuriza.

Etxeraino joan eta berehala pentsamendu bat gogoratu zait: «Baserriko ohiturak gordetzen dituzte oraindik.

Atea zabalik, datorrenarentzat». leup! egin eta berehala erantzun ugaria: «Sartu, sartu. Hemen gajauzen da» Eskaratzean bere hiru euskarri. Ama, eskuan kartajokoa duela, «zetan-hatan denporie emon bida eta».

Arantza afari-kopo bat prestatzen eta Mirentxu, neuri begirik kendu barik. «Ez ornen zaizkio potolak gustatzen». Sentitzen dut Mirentxu.

Berehala joan gara etxeko ganbaran duen lanerako toki gozora. Ordenagailua mahai gainean, liburu pilo bat apaletan, lau lorontzi ondo zainduak, Mirentxuren jostailuak alfonbra txiki baten inguruan.... eta Anboto mendi katea bistan. Zertara etorria nintzen ahaztutzeko adina.

Testua: Kristina Mardaraz

deko batzuk ere bai tartean.

1 . ZER DÉLA ETA

^IZKAIKO BERTSOGINTZA.

5 . " KOPLA BAT EZ DA BERTSO LABUR BAT" DINOZU. ZFR DA?

I7FNGARFAK"? intzina hasi zen plan bat motibo déla, Etor argitaletxearekin baterakoa, geroago porrot egin zuena, lana oso aurreratua zeukala. »Ni neu ere langabezian geratu nindunan eta berriz ebatu nionan eta holantxe egina dun. Bizkaiko Bertsolari Elkartearekin eta Gabriel Aresti Euskaltegiarekin hitz egin ondoren baita AEKrekin ere. «Lehenengotan tomo bat egitekotan Bizkaiko Bertsogintzari buruz, baina material asko dagoela ikusirik beste tomo bat ere prestatu dut. Bata Izengabea deitua izan da, bigarrena Izenduna».

A

2 . ZER GAUZA BARRÍ EKARRI ni7U IKFRKFTA HONFK?

L

ehen ere nahiko ezaguna nuen koplagintza hau, baina hainbeste zegoenik ez. Ezagutza bai, baina korpus bat egiteko beste (1.000 koplatik gora) ez nuen usté zegoenik. Oraindik ere gehiago egongo den susmo zihurrak ditut. Bai aldizkari, bai biltzaile. Begiratu egin behar.

3 . KOLABORAZIO HAUNDIA FHUKI DI 1711?

E

Leben ere nahiakoa ezaguna unen koplagintza han. baina hainbeste zegoenik ez.

Ezagutza bai, baina kotpus bal egiteko beste (1.000 koplatik gora) ez unen nste zegoenik.

uskaltzaindiko Azkue liburutegia, Derioko Labayru Ikastegiko liburutegia garrantzitsuenak.

Gero, elkarteetatik, herriz-herri, buruz nezkizkien hainbat. Hórrela batu ditut.

E

6 . ORAINGO TRIKITRIXAN, 8KO TXIKIA ENTZUTEN DA GFHIAGO. skotan bai.... Orain pixka bat aldatzen doa, ze sail horretan ere nahiko gerra emon dot.

(Bertsoa egin nahi badute egin dezatela baina ez deitu koplagintza). Trikitilari txapelketetan ere inoiz entzun dut "bertsorik onenaren saria" eta holako hitzak. Lau puntukoak eta 5 puntukoak erabiltzen,... ERREPIKAK janda, alperreko hitzak bailiran, espazioa alperrik galtzea balitz bezala....

Generoak bereiztu beharra dago.

A

4 . LlBURUAK ZER ZATI DU? i. Koplagintza eta bertsogintza.

Hasi, hasieratik dagozen testu zaharrenetakoak eta gerra aurrerartekoak batu ditut, XVI. men-

B

1996

z. Kopla bat, estilo bat, jenero bat da. Kopla batek bere laburtasunean ez du betelanerako lekurik. Ez du elemento dekoratiboentzako espaziorik. Esan nahiak zehatza izan behar du. Errepika eta "buelta" ere bere-bereak ditu, bestela ez du graziarik. Kopla-doinuari, testu luzeak sartu nahi izatea, kopla izorratzea Iekarke, edo eta bertsoaren eskemara pasatzea.

Gehienean ere hiru oin. Hortik gorakoa diskursoa da, bertsoa da. Bertsoarena da razionalagoa, diskurtsiboagoa izatea.

Kopla puntu 2 e d o 3koa da eta laburtasun horretan elementu gutxigaz baliatzea da zeregina. Bizkaiko tradizioan oso ugaria da. Tamalez bertsolaritzak gainetik egin dio eta ezjakintasunagatik edo laburrari baino luzeari eman zaio meritu gehiago....

Astotxo bat baneuko buzten zuriegaz Ermure joateko gona gorriegaz.

MARTXOA

ED

7. â&#x20AC;˘

eharbada bai. Gaurregun berreskuratzen hasi da tradizio zaharreko koplagintza, Joseba Tapia eta hauen eskutik. Ez da orain urte batzuetako diskurtsorik eta bertso luzerik hainbeste entzuten. Trikitilari gazteek, informazioa badute Ăąire ustez.

8.

AKO

ai, baina erromeria koplak.

Erromeria koplak gaurregun Euskal Herri guztira zabalduta egon arren, jenero hau Bizkaiko esklusiboa da. Lehenago ez zen Gipuzko aldean ez beste lurraldetan erromeria koplarik, tradizio zaharrean behintzat. Eske koplak eta, bai.

Bai Gipuzkoan eta baita Iparraldean ere. Erromeriarako eginak edo erromeriatan eginak izanik dibersino eta azaskurako, dudarik barik.

Arrabako landea talego Gorbeien hantxe egingo geunke zirikin zakien.

B

9 K"P'

R( ATAN?

B

eharbada gehiago eta zuzenago, eske koplatan. Erromeria koplatan ia-ia bila Joan barik ere, ironia sartzen zuten. Beharbada konturatu gabe. Eta orain geu gara horretaz konturatzen garanak eta ez heurak, espontaneoa zalako gehienbat.

Beharbada guretzat ironikoa dena, heurentzat naturala izan zitekeen.

Situazioa aldatu denez, beste efektu bat egiten duelako edo, beharbada arau estetiko horiek geuk ikusten dizkiegu. Buruetan geratu direnean.

1996

Xabier, bere gefan lanean.

zedozergatik izango da. Bertsogintzan elementu garrantzizkoa bada ere ziri sartzea, koplagintzan ez da ematen hainbeste. Ez baladetan, ez. erromantzeetan. Agian eske kopletan bai. Sujerentziak, zeharkako adierazpenak, ironĂ­a gehiago dago koplagintzan.

Alperra beti dago gauza bat pentsaten behar eĂ­ten dauana ez dala kantsaten.

M A R T X O A E H

1 0 . LlBURU HONEKIN, ZERBAITETARAKO ASMO RrRF7IRIK RAÍ? smo printzipala korpus batean batzea zen. Gerora Bizkaiko hizkuntza zein tradizioa ikasi nahi duenarentzat, tresna egokia da.

Ia-ia, etnografia ere asko badator liburu horretan, ikasi edo ikertu nahi duenarentzat. Beharbada, geroago zelekzio bat egin daiteke ari baten I lílUl CTC. inguruan. Laukote-boskoteak presta- bapatekoak tu eta sorta batzuk antolatu, euskal- zihurrenik kien influentziak orraztu eta nahasez, bina asti ketak kenduz.

A

1 1 .

BAPATEKOAK ALA

1ARRIAK I7AN 71TFKFFN?

aila da jakitea. Hala ere bapatekoak zihurrenik ez, baina asti pixkabat hartu eta prestatu ondoren botatakoen traza dute. Erromeriak zerbaitekin bete behar ziren lau-bost kopletako sortak antolatzen zituzten, ikusten zutenaren gainean, inguruari buruzkoak, gehiegi pentsatu gabe. Oraingo eskemetan bertsotan egiten zenaren konstantziarik ez dago. Batzutan pandero hutsari laguntzekoak ziren eta jai egunetik jai egunerako tarte horretan prestatuak. Aurreko erromeriako gertakizun eta pertsonengan inspiratuak agian.

Z

1 2 . ESAN DUZU LIBURUAK Bl ZATI DITUELA, KOPLAGINTZA ETA BERTSOGINTZA. Z E I N MOTATAKOAK PIRA?

pixka bal barlú eta préstala ondoren botatakoen traza ilute.

Erromeriak zebaitekin bete behar ziren eta lau-bost kopletako sortak antolatzen zitzuten, ikusten zutenaren gainean, inguruari buruzkoak.

1 3 . ZER NEURRITAKO KOPIAK AURKITM PHTH711? xikietan, porrusaldakoak, puntu bikoak. Haundietan, fandangorakoak hiru puntukoak. Eta eskekoak, hirukoak gehien batean.

T

1 4 . GlPUZKOAN ETA bIZKAIAN, DESBERDINAK

oml

ske koplak, antzerakoak dirá.

Erromeriakoak, Bizkaiko espezifikoak dirá eta musika tresna arkaikoei lotuak ageri dirá: alboka, dultzaina, pandero.... eta holakoei lotuta. Erromantze eta baladak eta horiek Euskal Herri guztian zabalduak izan ziren. Santa Ageda koplak ere bai.

Ule trentzia gerriraino zeda mantoia lurreraino bedorren langorík ez dauela Sibirijetik honeraino.

Aurretik ondo esan, ostean eskatzeko ere

A

1 5 . IDAZLE GISA, ESPERIMENTATUA IZANDA ERE, GUSTORA AURKITU ZARA LAN

abon bertsoak asko daude.

Asko Bilboko Santiagorako egiten ziren eta beste eleiza baterako ere Gabon eleizkizuneratako eginak. Orain dala mende biko ohitura bat da. Eleizkizunak izan arren, gai politikoak erlijiosoekin nahasian ematen dirá. Bixenta Mogelen eskua

G

1996

ikusi dut holako hainbat bertsotan.

Orduan ere gaurko antzerako gauzak esaten ziren, zorioneko euskara gora eta behera eta Bilbo eta ez Bilbo Mende honen hasieran aldizkarien bolada haundi bat izan zen: Euskaldunak, Ibaizabal, Euskadi egunkaria. Horietan agertzen ziren bertso lehiaketetako lanak eta izengabeak gainera. Buruz gordetakoak ere asko jaso ditut.

HfíNfTAN? ai, oso gustora. Gainera, etxetikara sentitze.n duguna da koplagintza, ritmoa bera ere odolean daramat. Pandero eta koplari, bertsoari baino kariño gehiago

B M A R T X 0 A Q 3 BERT

izan diogu beti.

AM Al E R A

1 6 . Ni

Agortu ezineko iturria dago hemen.

Hau eta gehiago ere hitz egin genuen: Bertso eskolak, eskoletako bertsogintza, bertsogintza lantzearen arrazoaiak....

RK ZAUDE

KONTURATUTA KOPLAGINTZARFN FSISTFNT71A7?

etidanik. Bertsoak baino lehenago koplak egin ditut. Egia esan bertsolaritzak koplagintza irunzten zuela ikusita ernegatu egiten nuen eta amorru gehiago sortzen zitzaidan. Gerora herriz herri aritu nintzen, musiko eta guzti, eta orduan koplak kantatzen nituen gehienbat.

Jakin be buruz kopla asko dakit, eta erritmoa bera, giroa eta dena, erakargarria da. Gainera koplagintzan alperreko beharrik ez dago. Dena da balekoa. TXIKIAK ETA POLITAK DUEN ENKANTU ETA XARMA DU KOPLAK. Gero musika eta errepikak ematen dion erritmo edo abiadura bereziak beste aide bat sortzen dio koplari. Umetatik kantatu ditut. Ama pandero jolea dut eta amama ere hala zen. Beraz odolean daroat.

B

1 7 . ORAIN ARTEAN L1BURU ASKO IDATZI DUZU ETA OSO GARRANTZITSUAK. ZER GERATZEN ZAIZU ORAINDIK

FrilTFhí)? itzaren kirol nazionala" berrargitaratzeko asmoa dut. Hobetua, terminología barría sartu eta beste batzuk kenduz. Laster ataratzeko esperantzan, egina bait dago.

Lehen bertsolaritzan, teknikari buruz idatzi banuen ere, orain ikastaro batzuk ematen ari naiz. Ideiak ñola antolatu eta horren inguruan esperimentatuz. Inteligentzia garatu daitekeena denez, ideiak, imajinazioa lantzeko metodoren bat aurkitzeko asmotan ari naiz. Topikoei alde egin eta ideia berriak bilatzekotan. Lehenengo esperimentatu eta gero, ikusiko da zer egin. Agian, argitaratu.

B

1996

Gure Mirentxu joaten danien iturri barrire aitatxok urtengo dautso bidien erdire.

Gerora herriz herri aritu nintzen, musiko eta guzti, eta orduan koplak kantatzen nituen gehienbat.

Jakin be, buruz kopla asko dakit, eta eiritmoa bera, giroa eta dena erakargania da.

(gure amak ere kantatzen zuen, protagonista aldatuz) Umeei kantatuak ere h a i n b e s t e ornen dirá!... Batu, batu egin ditu baina ez dauka erabakita zertarako.

Elkarrizketa zelanbait amaitu behar eta ordua ere badenez, asko gustatu zaizkidan koplak jarriaz egingo dut.

Goma balitz lo egotea barriketea ardatza neure emazteak egingo leuke baztarrak bete mataza.

Esan dot lehen bere-ta esatera noa buztarri gogorra da matrimonioa.

Kanpotik begiratuta ez dirudi.

Zoriontasuna darie.

Amama ohera joan zaigu. Aitak alabatxoari logelarainoko elkarrizketa gozoa. Amaren azken musua. Eta mahai gainean gazta freskoa eta ogia.

Aidean Israel, Bretainia, Euskal Herria, Eskola Mapa....

Eskerrikasko, familia. Urte askotarako!

LASTOZKUK ZAN ATIE BURUKO ORRATZA TRANGIE HA EDEITEKO EZ ZAN ÁGURIEK ZKTAKO ETE JOK ANDRIE •

MARTXOA

EB

BEF

Martin Goikoetxea meriketako t

1966an, 18 urte zituela, Nafarroako Txapelketan hartu zuen parte, amaren isilik joan zen Lakuntzako saiora, anaia zaharrena eta lengusuarekin. Eta Goizuetako Narbarteri (Xalto) eta biei gai premonitorio bat tokatu zitzaien. Biok Amerketara zoazte -esan zien gaijartzaileak-. Bata barkuz eta bestea abioiz. Martin Goikoetxeari barkuz joatea tokatu zitzaion. Horretan ez zuen gaijartzaileak asmatu, baina bai Ameriketarako bidaian, hilabete barru etorri baitzitzaion artzai bezala harรก joateko kontratua. Abioiz joan zen, noski, eta ez zuen urte hartan jokatu zen Euskal Herriko Txapelketa Nagusian parte hartzerik izan. Baina Martin Goikoetxearen izena 1966ko Txapelketa Nagusiko liburuan azaltzen ornen da.

TESTUA ETA ARGAZKIAK: JOXEAN AGIRRE

emengo bertsolarien artean "Ameriketako txapeldnna" deitzen diote, baina ez dn berak borrelako titulurik onartzen. Bizpahiru aldiz bildu dira azken urteotan EEBBetako bertsolariak kanturako, baina ez dute beren artean txapelik jokatu. Hala ere, Martin Goikoetxea da, Euskal Herrira sarri etortzen delako edo "Hitzetik bortzera" batean kantuan azaldu zelako, bertsolari amerikano ezagunena.

Gorritiko Etxeberri baserrian jaio zen orain dela 47 urte eta Rock Springs birian bizi da, Woyoming estatúan, EEBBetan.

Eguberriak pasatu zituen etxean eta lau aste horietan zehar ere egin zuen bertso saiorik, Lazkano, Agirre eta Jose Lizasorekin, esate baterako, Añota sagardotegian. ÑOLA ERABAKI ZENUEN AMERIKETARAJOATEA?

Nik hórrela zortzi hilabete egingo nituen lanean eta konpainia horretan bertan artzaien enkargatu edo jarri ninduten, haien ardurarekin alegia edo, nolabait esateko, artzaiei kasu egiten. Arrantxo horretan bederatzi urte egin nituen. Nere lana autoarekin artzaiak bisitatu eta haien beharrei erantzutea izaten zen edota ardiak nondik ñora eraman behar zituzten gomendatu eta gidatzea. Etxe batean bizi nintzen, hirian, eta abagunea izan nuen kolejiora Joan eta ingelesa ikasteko ere. Anaia zaharragoa ere azken bi urtetan behinik behin nere ondoan izan nuen.

Bederatzi urte lan horretan egin eta gero, neure kontura negozio bat jartzea erabaki nuen, baina horretan ez nuen suerterik izan, e k o n o m i a r e n bajualdi bat suertatu baitzitzaidan eta utzi egin behar izan nion.

Geroztik Ford-Nissan auto konpainia batean egiten dut lan auto-saltzaile bezala.

Anaiak ere bertan egiten du lan, saltzeko autoak prestatzen.

MARTIN G0IK0ETXEA. Hamar senide ginen AMERIKAKO GIZARTEAN NAHIetxean, sei anaia eta KOA INTEGRATUTA BIZI ZARA, lau arreba eta nere BERAZ. aurretik anaia zahaM.G. Esan dizudan rragoa joana zen arbezala, 66an joan tzai ameriketara. Bes- GORRITIK, LAN EGITEN EDO LAN-ITXURAK ECHEN nintzen eta 30urte te sarrerarik ez zegoegin ditut han. Bertan ezkondu nintzen eta seme-alabak ditut unien eta aldez aurretik hiru urteko kontratua bertsitatean. Emaztearen amona Bankakoa izenpetuta Joan ginen hará. Kontratu horrek zen, euskaldun purua, baina bere ama eta artzantzan lan egiteko bakarrik balio izaten bera, noski, han jaioak dira eta ez daki euszuen, baina nik suerte handi bat izan nuen, karaz arrastorik ere. Seme-alabak, ondorioz, joan eta handik urtebete baino lehen arez dute euskaraz ikasi. Erdaraz moldatzen tzaien enkargatu edo jarri bait ninduten. dira poliki.

Kontuan izan guk lan egiten genuen paraje horietan artzaiak binaka ibiltzen zirela. Gorpidun etxea, karabana modukoa izaten zuten AFIZIOA UMETATIK bizitzeko eta artaldea larre bila mugitu ahala, NOIZTIK IZAN DUZU BERTSOTARAKO AFIZIOA? etxea ere mugitu behar izaten zuten. Bikote M.G. Umetatik ekarri dúdala esango nuke. horietako bakoitzak 2.000 arditik gora erabilOsaba bat genuen aritzen zena, Klemente tzen zituen. Batak ardiak zaintzen zituen eta Ezkurdia, amaren anaia, Elizondon bizi zen besteak gainerantzeko lanak egiten zituen. eta zerri tratura dedikatzen zen. Herriko fes-

1996

MARTXOAHD

tatan edo gure etxera etortzen zenean, bazkalondotan bertsotan egiten zuen. Lasarte eta Lazkao Txiki ziren harén jainkoak. Hala ere, hórrela jende aurrean kantatzen duen bakarra ni naiz anaien artean.

horiek, Muñoa eta lauok nola saioa egin genuen Baraibarren. Agirrek behin baino gehiagotan gogoratzen dit nola sasoi horretan Uhitzin hiru egin pasatu zituen eta gau gau batean Mitxelena, Lopategi eta nerekin kantatu ornen zuen, nik 16 urte nituenean.

NOIZ EGIN ZENUEN ZURE DEBUTA JENDAURREAN?

M.G. 13 urterekin egin nuen nere lehen saioa NOLAKOA ZEN GARAI HORRETAN GORRUTKO HERRIA? jendaurrean. Ihoteak ziren herrian, ihauteriak M.G. Beti izan du herri honek jokorako grina alegia, eta herriko tabernan biltzen ziren zuen fama, baina ez dut usté horrenbestekoa herriko gazteak bazkaldu, arratsaldean dandenik. Ezkurran edo Donezteben, mugatik tzan egin eta gauean juergan segitzeko. Arrahurbilago daudelako edo diru gehiago mugitsaldean neskak etorri ohi ziren tabernara eta tzen zuten gazteek, Iparraldean lan egiten balsean egiten zuen. Baina 14 urtez azpikoei baitzuten, baina hemen ez zegoen dirurik. ez zieten han sartzen uzten, umeak ginelako Egia da herriko bik edo hiruk apustu hanedo. Kontuan izan orduan 14 urte arte eskodiak egiten zituztela, baina jende arruntak ez lan ibiltzen ginela eta hortik aurrera gau zuen dirurik. Aizkolari handiak ziren orduan. eskola izaten genuen mutilak.

Nik, esate baterako, Migel Berekoetxea aizkolaria auzokoa nuen Ni, beraz, tabernara eta hari l a g u n t z e n sartu gabe nengoen ibiltzen nintzen entreeta gogoratzen naiz namenduetan. Herria ñola anaia zaharra Anaia zaharra etorri, gainerantzean berdinetorri zitzaidan, besobesotan hartu eta eraman tsua zen, orain autotan hartu eta barrura ninduen taberna barrura. bideak bizitza handia sartu ninduen, lagueman b a d i o ere. nei esanez nik baneLagunei esan zien Orduan gazteria berkiela bertsotan. Hor banekiela bertsotan eta hor tan geratzen zen asteegin nuen nere lehen buruetan eta hemen j e n d a u r r e k o saioa. egin nuen nere lehen Pedronea t a b e r n a n Egun hartan Kaxiano bertso saioa. sekulako koadrilak zegoen soinua jotzen, izaten ziren. baina bertsoak entzuteko gogoa zuten nonbait.

HITZETIK HORTZERAN Ez nuen egun horretan bertsotako lagunik izan. Neuk bakarrik jardun nuen eta gogoraZEIN BERTSOLARI ZEBILTZEN ORDUAN INGURUOTAN? tzen naiz herriko mutilzahar juergista bati M.G. Esan dizudan bezala, 18 urterekin eman buruz nola aritu nintzen. nuen izena Nafarroako Txapelketan parte •Nahiz ta zebilen andregai bila hartzeko eta garai horretan Muñoa berrobitabazter guztiak jiraka. rra zebilen oso indartsu nere edadetsukoen Hala ere gabee aurkitutzen da artean. Goizuetako Narbarte Xalto ere ezagupipa hutsari tiraka», na zen, baina hau zeretxobait zaharragoa kantatu nuen mutilzahar horren gainean. zen. Mendian lanean ari zela hil zen istripu Handik urtebeterako edo nahikoa poliki gogor batean, sastrakak erretzen ari zela moldatzen hasia n e n g o e n eta i n g u r u k o suak hartuta. Nafarroa mailan Arozamena herrietatik deiak jasotzen hasi nintzen eta zebilen punta-puntan, baina honek guk baiafarietara eraman nahi izaten ninduten. Leino edade gehiago zuen. tzan, Baraibarren eta inguruko herrietan behin baino gehiagotan koinziditu nuen LazAMERIKETAN SEGITU AL ZENUEN BERTSOTAN? kao Txikirekin e d o Lasarterekin. Behin M.G. Ez. Hasierako urteetan ez nuen nik bat behintzat gogoratzen naiz bi bertsolari ere bertsotan egin. Hogei urte mutu egin 1996

MARTX0AH3

nituela esango nnke. Egia da tarteka, artzaiak zitzaizkidan tentatzen. Agirreri agur bat kanelkarrekin biltzen ginenean, eskatzen zidatetatu nion ea gogoratzen zen ñola ni gaztea la eta pare bat edo hiru bertso kantatzen nintzela aritu ginen eta hark gogoratzen zela nituela, baina saiorik ez nuen egiten. erantzun zidan. Egin genuen saioa eta beste egun batean juntatzekotan geratu ginen.

Han 89an txapelketa bat antolatu zuen berHórrela eratu genuen bertso-afaria Gorritin tako elkarte batek, bertso eta kantu txapelkebertan, hemen, Pedroena jatetxean eta 110 ta bat, baina urte horretan ez nuen joateko lagun bildu ziren, jatetxea gainezka. Joxerra modurik izan. Zita horretara lau bertsolari Garzia ere anteratu zen nonbait eta telebistaagertu ziren, ko kamarak etorri ziren. Geroztik hemengo Hurrengo urtean, 90an, beste leku batean bertsolariekin harrreman estuak izan ditut. Ni antolatu nalii izan zuten bertso eta kantu txaneu saiatu izan naiz hemendik bertsolariak pelketa hori, baina oso jende gutxik eman hará eramaten eta etortzen naizenean harrezuela izena eta bertan beberá utzi zuten. man horiek mantetzen. Aste honetan bertan, 1991ean izena aldatu zioten eta Nevadako urtarrilaren 6an, bilduko gara Azpeitiko AnoGarden Villen egin zen txapelketa hori Kanta sagardotegian Agirre, Lizaso eta Lazkano. tari Txapelketa izenarekin. Ni bizi naizen Ez dakit Sebastian Lizaso ere ez ote den etohiritik Nevada 1.300 kilómetro daude, baina rriko. joatea erabaki nuen. Beldur piska batekin azaldu nintzen, Han Euskal Jaiak eratu genituen batean aspaldian bat ere saiatu nintzen Joseba kantatu gabe bainen1991ean Nevadako Garden Etxarriren bidez Agigoen, baina agertokirre eta Lizaso hará ra igo eta oso lasai Villen egin zuten Kantu eramaten eta neure eta eroso sentitu ninTxapelketa hori. Guk, lau etxea esk'aini nien tzen eta berriro anibertsolariok, saioa egin egun batzuzk pasamatzen hasi nintzen. tzeko, baina ez ziren Guk, lau bertsolariok genuen, baina ez txapelkeanimatu eta Euzkitze gure saioa egin ta gisa, gaijartzailedun saio eta Larrañaga joan genuen eta ondoren ziren. Biaje horretan kantariak igo ziren nórmala baizik. bi bertsolariekin bateberen txapelketa egian trikitilariak joan tera. ziren, Tapia eta Leturia, eta beste zenbait Jesús Arriaga, Jean Curutchet, Jesús Goñi lagun, guztira hamarren bat. Izugarri gustora eta ni neu izan ginen bertsotan. Geroztik ere ibili ziren han, neu gidari nindutela. Aurtenegin dugu horrelako beste jaialdi bat, txapelgoan Mendizabal eta Euzkitzen joan dira. Ni keta izena badute ere, horixe baitira, jaialdi bizi naizen estatúan apenas dagoen euskalbat, gaijartzailearekin egiten diren saioak. dunik, baina Californian jendetza handiak ZU ETBKO "HITZETIK HORTZERAN" AGERTU ZINEN ORAIN DÉLA daude eta posible da horrelako festak antolaPARE BAT URTE. tzea.

M.G. Azken bolada honetan bi urtez behin ZER DA ZURE SEME-ALABENTZAT BERTSOLARI IZATEA? Euskal Herrira etortzen saiatu izan naiz eta orain déla bi urte ere hemen nintzen. Orain M.G. Orain bi urte nerekin batean etorri ziren déla bi urteko opor horietan Areson zezeneta konturatzen dira hemen bertsolaritzak jatea egin zuten, urtero bezala, eta Agirre eta duen garrantziaz. Han ez dira horretaz oharLizaso ekarri zituzten bertsotara. Ni ere han tzen. Gainera, esan dizut, euskararik ez dutenintzen, entzule bezala, noski, eta kantuan la ikasi. Hori baldintza batzuen araberan hasi zirelarik, Migel Zabaleta aresoarra, inoiz dago. Ezagutu ditut nik han euskaldun zenberotan ibilitakoa, etorri zitzaidan ea nik ere bait, euskararik gabe joan eta ingelesik ikasi kantatuko nuen galdezka eta hórrela hasi ez duten arren, euskara poliki ikasi dutenak.

1996

MARTXOA

FF3

GORRITIN, ARREBAREN ETXEAN, ATSEDEN HARTZEN.

IruĂąeko bi lagun eta Lesakako beste batekin gogoratzen naiz. Nahikoa da han Iparraldeko euskaldunen artean tokatzea. Kasu horretan euskara izaten da komunikazio hizkuntza bakarra eta lagun horiek euskaraz ikasi dute.

Nere seme-alabak, ordea, amarekin ez dute izan euskaraz egiteko okasiorik.

Hori kontatzen duenean, sabelari eusten dio bi eskuekin, egin dituen betekadak adieraziz. Alde batetik familiakoak bisitatu behar izan ditu: Arreba bat Gorrotin bertan, bigarrena Andoainen, beste bat IruĂąean eta laugarrena Lizartzan. Anaia zaharrena etxean, bigarren bat Lekunberrin, beste bat Uhitzin..., guztietara egin du itzuli bat eta adiskideak ere ikusi behar izan ditu, bertsolariak tartean. Guztiei Ameriketako bere etxeko helbidea ematen die. itzuli bat egiteko gomendatuz. â&#x20AC;˘

Martin Goikoetxea azaroaren I4ean etorri zen Gorritira eta Errege egunean itzuli zen berriro EEBBetara. Lau aste horietan zehar oso egun kontatuetan afaldu du etxean.

1996

MARTXOA

FF1

Alexis Díaz «Paralelismo nabarmenak daude Kubako repentisten eta bertsolarien artean» BERTSOLARI ELKARTEAK URTARRILAREN AZKEN ASTEBURUAN ERATU ZUEN BERTSO EGUNEKO PROTAGONISTETAKO BAT IZAN ZEN. BOST URTEREKIN HASI ZEN KANTUAN ETA KUBAKO IRRATI ETA TELEBISTAKO PROGRAMETAN "NLÑO PRODIGIO" ETA " E L JILGUERITO" GOITIZENEZ EZAGUTZEN ZUTEN. LEHEN EZIZEN HORI UMETAN ERE IZUGARRI REPENTISTA ONA ZELAKO JARRI ZIOTEN ETA BIGARRENA BERE AITA " E L JILGUERO" IZENEKO REPENTISTA ZELAKO. GAUR ALEXIS DÍAZ DEITZEN DIOTE SOILIK. BERA OMEN DA GOITIZENIK GABE EZAGUTZEN DEN LEHEN REPENTISTA. DONOSTIAN EGIN GENION ELKARRIZKETA HONEN HASTAPENA ETA ONDOREN TELEFONOZ LUZAZ MINTZATUZ BUKATU GENUEN. GAIA KUBAKO REPENTISMOAREN EGOERA IZAN ZEN, BAINA TARTEKA ALEXISEK EZ DU BERTSOLARIEKIKO BERE MIRESPENA IZKUTATZEN.

B

erlso Egunean Donostian bilclu ziren atzerriko inprobisatzaileen arican diferenzia nabarmenak zireri. AIpujarretako troveroak eta Menorkako glosadoreak adinekoak ziren. Alexis Díaz, Kubako repentista, herriz, gaztea. Estatuko ordezkariak inoiz indarrean izan bazen ere, orain biltzeko zorian dagoen femnomeno baten ordezkari gisa etorri ziren. Kubako ordezkariak, aldiz, gaurko gizartean guztiz txertaturik dagoen adierazpide gisa aurkeztu zuen repentismoa.

Are gebiago, «Knhan milaka dira repentismotik bizi direnak» , bota zuen une batean eta esaldi borrekin txundiduta geratu ginen entzule ginenak.

Hortik abiatuko dugu elkarrizketa.

Kuban profesio bat al da repentismoa?

Bai, bai. Eta jende asko bizi da profesio horrretatik. Gure lana, ni ere barman sartzen bainaiz, agintzen diguten lekuetan kantatzea da eta sindikatu batean biltzen gara, beste edozein profesio bezalaxe.

Lurralde bakoitzak bere Centro Provincial de la Música daduka, beti ere Kultur Ministeritzaren babesean eta gu lurralde mailako erakunde horietan biltzen gara. La Habanako zentruari, esate baterako, Centro Provincial de la Música Antonio María Romeu deritza eta ni erakunde horretako langile naiz. Lurralde mailako erakundeotan repen-

tistekin batean nekazal giroko musikariak, son kantari bakarlariak, salsa taldeak, guajira jotzaileak etab. luze bat biltzen da.

Erakunde horrek egiteko ugariak ditu. Alde batetik lurralde horretako repentista onenak bildu, azterketa baten ondoren kategoria eman eta horren araberako soldata jartzen die eta, ondoren, horien kultura maila jasotzeko ikastaroak antolatzen dizkie.

Zenbait repentista daude profesión horretatik bizi d¡renak Kuba osoan?

Datu hori eskura izan beharko nuke, baina tamalez ez dut. Estatistikak ez daude Kuban Euskal Herrian bezain gaurkotuak. Nere ustez, milaka batzuk badira kantatzetik bizi diren repentistak. Hala ere, ez dut datu zehatzik.

Esan (III/.IMH••/.. Centro Provincial de Música delako horiek antolatzen dituzte repentisten kategoria erabakitzeko azterketak. Esplika iezaguzu hori.

Lurralde mailako zentru bakoitzak bizpahiru urtetik behin azterketak antolatzen ditu kategoriak erabakitzeko.

1985ean, esate baterako, repentisten acunaren bataz bestekoa oso goratua zegoela eta gazteak profesonalizatzeko kanpaina eratu zuen gure lurraldean, La Habanan alegia, eta gazte talde handi bat sartu ginen. Ni ere orduan sartu nintzen, 19 urterekin, eta gainera Batzorde Teknikoaren partaideide izendatu ninduten. Esan nahi dut, ni neu naizela, beste batzuekin batean, orain kategoriak igotzeko azterketak egiten ditudana.

1996

MARTXOA

E£]

Kubako repentisten artean hiru kategoria daude eta sartzen den gazte batí inoiz ere ezin diezaioke lehen kategoriarik eman. Denak hirugarren kategoriarekin hasi behar izaten dute. Epaimahaiak salbuespen bat egin zuen eta neri bigarren kategoria eman zidan, nuen historíala kontutan izanik, baina nik ere azterketa bat gainditu beharko dut lehen kategoriara pasatzeko. Kontatu didatenez, Almerian nagoen bitarte honetan ari dira azterketa horiek antolatzen eta joan bezain pronto aurkeztu beharko dut.

Berez ez da deialdi publikorik egiten. Askotan repentistak berak dira zentrura joan eta eskabidea egiten dutenak edo zentruak deitzen die asko destakatzen duten repentistei. Azterketa gainditu ondoren, soldatak ere kategoriaren arabera ematen dira. Hilaren hasieran saioen programa jasotzen duzu etxean.

Irratietan, antzokietan eta herrietako festetan izaten dira saio horiek eta hilaren bukaeran soldata jasotzen duzu.

Azken urteotan, krisialdia dela eta, saioak gutxitu egin dira. Udaletxeek ez dute lehen adina diru eta arazo larriak daude soldatak ordaintzeko orduan. Eliteko repentistak bai, horiek nahikoa lan badute, baina besteek maiz beren kontura saio bila mugitu behar izaten dute eta ondoren, saioak egin ondoren, zentrura joan eta kobratzen dituzte.

Egoera larritu egin déla esan nahi dut.

Zer garrantzi du repentismoak Kubako historian?

Izugarria. Repentismoa lite-

(

-»

Oso inpresionaturik joan zen Euskal Herritík Alexis Díaz.

1996

MARTXOA

Efl

á

Ir k

B*Y^E

• • •AME

1

^^ta

^^L

^^^? ^ • kj

1 \

j J^T\ m

Nw^^

f *

n

Elkarrizketako une batean.

ratura nazionalarekin batean agertzen déla esan daiteke, XVIII bukaeran. Santiago Ritaren "Don Fingido Cloridan o " obra izan zen poesía idatzian dezima indarrean jarri zuena eta geroztik herriaren ahotsa dezimarekin loturik agertzen da Kuban. Gaurko herriaren memorian repentista handien izenak bizirik segitzen dute. Celestino García, esate baterako, mundu guztiak gogoratzen du. Ríoko juglar bat izan zen, dezimak guk bezala kantatu beharrean mintzatuz esaten zituena, gure historian bertsotan hitzegiten zuen repentista bakarra. Badago baita ere re-

1

pentisten mitología horretan bikote bat denek gogoratzen dutena: Limindu eta Letana ziren. Bien arteko "controversiak" oso ezagunak dirá orandik ere. Gai filosofikoak erabiltzen zituzten maíz. Gizonaren sorreraz, esate baterako, badute saio horietako bat, non batak ikuspegi erlijiosoa defendatzen duen, gizona Jainkoak sortua déla, alegia, eta bigarrenak ikuspegi zientifikoa.

Hala ere, repentistarik ezagunenak gaurkoak dirá.

50eko hamarkadak repentista izugarriak eman zituen. Handienak Nicanor Cabrera eta Indio Naborí dirá. Bigarren 1996

MARTXOA

FT1

hau repentista on bezain poeta ona da eta iaz Premio Nacional de Literatura saria eman zio Gobernuak poeta bezala egin duen lanagatik.

Adineko repentista hauek dirá telebistako programan parte hartzen dutenak.

Noiztik daukazue telebistan repentismo programa bat?

1950ean jarri zen martxan telebista Kuban. Iberoameriketako lehen telebista izan zen eta hasiera beretik jarri zuen antenan repentismo programa bat. "El guateque de Apolonio" izan zen programaren izena eta Antonio Vázquez Gallok, Kubako telebistak duen zuzendaririk eza-

da.

Txapelketarik egiten al da Kuban?

Ez da, Euskal Herrian bezala, txapelketarik egiten Kuban. Euskal Herrian bakarrik ez, Colombian ere eta Iberoameriketako herrialde askotan egiten diren txapelketak. Colombian, esate baterako, lurralde mailako "erregea" aukeratzen dute lehenik eta ondoren "rey de reyes" aukeratzeko nazio mailako txapelketa eratzen dute.

Guk jaialdiak antolatzen ditugu.

[MENORCA] Oraindainokoan lurralde mailako jaialdiak izaten ziren eta 1980an lehen aldiz nazio mailako jaialdia an, 'losadoreak desagertzeko arriskuan tolatu zen Primer idaudela ikusirik, erabaki nuen estoFestival de Música ;la bat sortzea», kontatzen du Miquel Campesina izenareAmetllerrek, Menorcatik Esteban Barceló-rekin batean etorri zen glosadoreak. kin. Jaialdi horre«Ni Menorcako Ciudadela herriskan dagoen autan son kubarra, zo elkarte bateko lehendakaria naiz eta berguajirak eta beste tan genuen helduen eskolaz baliatuz, glosazenbait musikari tzen ¡kasteko estola jarri nuen martxan. Hamota agertzen da, maika ikasle ditut adin guztietakoak. Kontuak baina jaialdiaren atera, bi ikasle 9 urtekoak dirá eta bi aitona ardatza repentis60tik gorakoak. Asteartea eta ostegunetan bilmoa da. Jaialdi hotzen gara gaueko 8etatik 9etara», esan zuen. rretan profesionaGlosadoreak galtzeko zorian daude Mernorca aldean. «Lau bakarrik geratzen gara agertokielak ez diren repentan kantatzeko adinakoak. Nerekin etorri zen tistek ere hartu zuEsteban Barceló da bat, José Triai bigarrena ten parte. Hain zueta Pablo Segui hirugarrena, laugarrena neu zen, bigarren geranaizelark. Lau bakarrik gara eta, hala ere, ez tu zen repentista pentsa izugarri ibiltzen garenik. Urtean bospaLuis Paz izan zen, sei saio. Auzoetako festetan batzuetan, Glosaprofesionala ez zen ren Adiskideak eratzen dituen jaialdietan edo 22 urteko gazte zerri-hiltzeren batetik deitzen digutenean kantatu ohi dugu. Oraintxe, Garizuma aurreko egubat. Gazte hori alnetan, izaten dirá zerri-hiltzeak eta ibili ohi gabaiteroa zen lanbira oraindik ere handik-honera. Zenbat Kobradez eta profesional tzen dugun? Guk ez dugu kantatzeagatik tobezala aritzeko gai-

Zoritarrcz datu hori cz dut, baina Kubun ¡ende asko hizi da ofizio horretatih VLilaka batzuk hadira repentista heza/a hizi direnak. orain krisialdiarekin zifra hori jeitsi hada ere. gunenetakoak, zuzentzen zuen. Aurkezle gisa eta gidoilari Indio Naborí izan zuen hasiera horretan programak eta berak eta eliteko beste zenbait repentistek hartzen zuten parte.

1960az gero programa aldatu egin zen. Orain "Palmas y cañas" darama izenburu bezala.

Nekazal giroko musikari zabaltzen dizkio ateak, baina lehen bezalaxe, repentistak dirá protagonista nagusi.

"Controversiak" egiten dituzte eta azken oina emanda aritzen dirá kantuan. Programa zuzenean egiten da, publikoa platoan déla.

Irratian, berriz, 1922an hasi zen lehen programa eta geroztik irrati guztiek egin diote repentismoari lekua.

Repentista profesionalen lanetako bat irratsaio horietan parte hartzea

Ametller

G

1996

MARTXOA

FT1

Miquel Ametller.

tasun guztia izanik ere, nahiagoko zuen bere lanbidean jarra itu eta asko kostata lortu dute repentista profesional bihurtzea. Iazko azaroan utzi zuen albaitero lana eta hasi zen repentista bezala lanean.

Jaialdia Casa Nabori delakoan egin zen, Indio Naboriren izena daraman etxean, Matanzas lurraldean, Limonar udalerrian. Udalerri horrek duen repentismo tradizioa halakoxea da, ze berriki Villa de la Décima Cubana bezala bataiatu baitute. Etxe horrek sekulako garrantzia du gaur repentismoaren egoeran, ikastaroak eman eta eskolak antolatuz egiten duen lanaga-

tik Zer modalitate erabiltzen ditu repentistak kantatzeko orduan?.

Gehien erabiltzen den modalitate "controversia" da, bizbitako saioa alegia, elkarrizketa bezala egiten dena, baina elkarrizketa horretan ez da gaur, garai batean bezala, sátira edo adar-jotzea baloratzen, testuaren edertasun poetikoa baizik. Egia da, "controversia" batean jendeak farre egin eta gozatu egin behar duela, baina seriotasuna izan behar du nagusi.

Colombiako trovan alderantziz da, han handienak esaten dituenak, kontrarioa 1996

MARTXOA

m

menderatzen duenak irabazten du. Gurean ez, 40eko hamarkadan Indio Naborik aldakuntza izugarriak egin zituen repentismoaren barruan eta geroztik testuaren edertasuna da jendeak gehien onesten dueña. Ez zen, noski, Indio Naboriren lana bakarrik izan. Harekin hatera beste batzuk aipatu behar dirá: Anjel Valiente, Francisco Riberón Hernández (hau idazle ere bada), Justo Vega (Kubako repentistarik popularrena) eta Gustavo Tacoronte.

"Controversia" aipatu dugu eta horrekin batean "Pie forzado" ere aipatu behar da, hau baita bigarren modalitate

duzula bi puntuz behin errima aldatuz eta zail egiten zaigula baldintza horrekin testu dotoreak egitea. Hori bai, publikoarekin sartu, konektatu eta jendea txaloka jartzeko asko balio du.

Zere harreman dituzue Iberoameriketako inprobisatzaileekin?

1991ean egin zen lehen aldiz Encuenbratzen. Badaude bai kobratzen dutenak ere, tro-Festival de la baina benetako glosadoreak ez du kobratzen.

Décima IberameriNik ez dut kobratzen eskola emateagatik ere. cana Las Tunas Urte hasieran 2.500 pezetako matrikula kobraprobintzian, Kubatu zitzaien, baina hori gastuetarako da. Ni konko ekialdean, eta bi formatzen naiz nere jarduna aguantatzen badiurtez behin bildu date», esan zuen. izan gara geroztik.

Miquel Ametllerri ere familiatik datorkio bokaTopaketa-Jaialdi zioa. «Aita ere glosadorea nuen eta ni ere haurra nintzela hasi nintzen lan honetan. Bere honek sekulako gaatzetik joan ohi nintzen inguruetako zerri-boderrantzia izan du tara», esan zuen.» ekarren berri jakiteko ere. Alde batetik inprisatzaileen arteko saioak egiten dirá, baina aldi berean ikertzaileok ere topaketak egiten ditugu eta topaketa horien bidez harreman estuak egin ditugu.

/ (Idlci.xccL' cz diiic orain /cbcuddiiu! clila cld arazo larricik iliiazlc soltldlcik ordainlzcko o reinan. [IorregcUik repeulisla asku l(i)Ki hci'cii kahuz bilatzcn hasi clira. nagusia. Publikoak edo epaimahaiak azken puntúa emanda kantatzen du repentistak. M o dalitate hau txapelketan erabiltzen da. Azken aldi honetan gero eta gehiago publikoak epaimahaiaren esku uzten du puntúa jartze hori.

Donostiako Karmelo Baldan "seguididilla" bat kantatu zenuen zuk.

Gero eta gutxiago kantatzen da eta ni ari naiz eginahalean berriro indarrean jartzen, baina nekeak ditut, erabat galdua baítago.

Nik kitarrarik gabe kantatu nuen eta hórrela neuk markatzen nuen erritmoa, baina Kuban kitarrarekin kantatu ohi dugu eta hark markatutako erritmoan "seguidilla" kantatzea ez da broma. Dituen zailtasunagatik baztertu déla esango nuke. Kontuan izan, "seguidilla" batean luzaz iraun behar

Miguel García Cardiota» [ALMERÍA]

1

rova Alpujarretakoa da berez eta gu ere hangoak gara jaiotzez, baina 58tik aurrera Almería aldera emigrazio izugarria egon zen eta gu ere kostara jeitsi ginen, han antolatu zituzten negutegietan lan egitera eta gurekin batera jeitsi zen trova ere kostaldera», kontatu zuen Miguel García "Candiotak", trovaren berrikuntzan partaidetza na-

«Ti

1996

MARTXOAGH

Topaketa horietan hartu genuen erabaki garrantzizkoenetakoa zera izan zen, Instituto de la Décima y del Verso Improvisado izeneko erakundea sortzea. Erakunde horretan inprovisatzaileekin batean, musikariak eta instrumentistak ere biltzen dirá eta inprobisazioaren inguruko familia handi bat osatu

dugu, ikerketak bidé zuzenetik eraman ahal izateko. Erakunde horretako lehendakaria Waldo Leyva da, nerekin batean orain Almerian irakaseleei ikastaroak ematen ari dena.

Esan dudan bezala, bi urtez behin Kuban Topaketa-Jaialdi hau egiten da eta tarteko urte horretan Jaialdi ibiltari bat ospatzen da. Azkena Mexikoko Veracruzen egin zen.

Baina, lehendik ere izango zenituzten harremanak Iberoamerikako beste herrialdeekien?

Bai, bai. Nik dakidala 1979an etorri ziren lehen aldiz peruarrak: Nicomedes

Santa Cruz eta Francisco Chacmarín. Hortik laster Mexikon ere inprobisatzaileak bazirela enteratu ginen. Nik neuk ere itzulia egin nuen urte horietako batean Veracruzen eta Medellinen kantuan eginez, Argentinako payadoreak ezagutu genituen. Brasilen "Desafio do momento" deitzen diote eta herrialdearen iparrekialdean daude eta Uruguayn ere bizirik dago fenomenoa. Kubako dezimarekin antz gehien dueña, hala ere, Puerto Ricokoa da.

Miamin ba al dago repentistarik eta zer harreman dituzue haiekin?

Miamin ere badaude repen-

1996

MARTXOAEH

tistak eta guk gonbiteak bidali dizkiegu gure topaketa horietan parte har dezaten, baina EEBBetako Gobernuak ez die horretarako baimenik ematen.

Zer bibiliografia dago repentismoaz Kuban?

Gezurra badirudi ere, oso gutxi teorizatua da repentismoaz Kuban. Egia da repentisten lanak badaudela, baina ez repentismoari buruzko lanik. Ikerketara ere oso jende gutxi dedikatu da eta gu gara, hórrela, serio horretan ari garenak. Aurki nere liburu bat aterako da "Teoría de la improvisación" izenarekin. Iaz ezagutu nuen hemen Almerian Maximiano Trapero, Ca-

egunen batean Kuban eskolak zabaltzen hasteko.

Kubako repentismoak ere eskolatik kanpo ez duela etorkizunik usté al duzu?

Kubako repentistak kantuan noiz hasten diren begiratuz azterketa egitea nahikoa da, oso umetan hasten direla ohartzeko, 5, 6 edo 7 urterako hasten baitira kantuan. Badaude, bai, geroago hasita gusia izan duen trovadoreak. ere repentista izate«Nik ere txikitandik kantatu dut. Gurean ere zera iristen direnak, rri-hiltzeak egiten zirenean, kantatu egiten zen baina horiek ez dieta bi edo hiru egunetako festa antolatzen zirá elitera iristen. ren. Sekulako trova maratoiak egiten ziren haGuk ez dugu, zuek lakoetan. Hori bai, kasu horietan trova kontrabezala, eskolan inrioa egurtzeko erabiltzen zen, beti ere ziria sartu edo gaizkiesaka aritzeko. Nik ahalegin izuprobisazioaren algarria egin dut ondorengo urteotan trovari bere deko mugimenduduintasuna ematen. Hala ere, jendeari gustatu rik. Hori izan da egiten zitzaion trova hura eta gerora ere esaEuskal Herrian jaso ten zidaten, "esan iezazkiok garai batean benuen sorpresarik zala sekulakoak". Ni, sekulakoak esaten ibilia handienetakoa. Hobainaiz. Baina hori trovaren kalterako da eta rregatik nik nere ahalegin guztiak egin ditut trovari zor zitzaion metologia aplikaduintasuna ematen. Neu ere hórrela ibilitakoa tzeko orduan seniz. Ahobero amorratua izan nintzen, baina hori bukatu zen. Publikoa ere aldatu egin da eta mearekin egin betrovak ere aldatu egin behar zuela ohartu ninhar izan ditut aprotzen eta 1970etik aurrera trova fintzen eta lanbak. Lau urte eta tzen saiatu naiz», esaten du Miguel Garcíak. erdi zituela hasi Trovadore honek ez du eskolarik, baina ondonintzen errima eta ren saiatu da irakurtzen ere. «Orain irakurri ere neurria lantzen beegiten dut eta nere helburua trovari distira pisrarekin, beti ere joka bat ematea da oso arte kultoa eta fina bailasen bidez eta ta. Kontrarioa eratsi eta sekulakoak esaten ibiltzea ez da trova egitea», esaten du berriro. adin horretan sekuAlpujarretan ere oso gutxi dirá agertokietan lako aurrerapenak kantuan aritzen direnak. «Tabemetan bai, asko egiten dituztela ikudirá kantatzen dutenak, baina eszenategiaren si nuen, oso azkar gainean oso gutxi gara. Baina, ez pentsa sekulortzen baitute zorlako saio piloa egiten dugunik. Urtean 30en tzi silabako esalbat egiten ditugu. Kubara ere bidaia bat edo diak egiten hastea. beste eginak gara, hangoekin kantatzera»,

Bebiu aitona ibusi onien ziiten Errezilgo taberna bateacn zulen /irrezi/go taberna balean be re se i semerekiu bertsolan.tona ikusi ornen zulen Errezilgo taben zulen Errezilgo taberna batea nariasetako La Palmako unibertsitatean lan egiten duen irakaslea eta oso adiskide egin ginen. Canarietako trova eta gure dezimak antz handiak dituzte. Haiek, esate baterako, "pie forzadori" "pie cubano" deitzen diote. Kontua da, Maximianori esker aterako déla nere liburua kalera. Liburu horretan inprobisazioaren mekanismoak aztertzen saiatu naiz. Fenómeno hau beti misterio batez izkutatua dute inprobisatzaileek berek ere eta hemen ez dago misteriorik, teknika eta mekanismo batzuk daude. Ni neu inprobisatzaile naizenez, etengabe erabiltzen ditut mekanismo horiek eta horiek ikertzen saiatu naiz. Nere helburua teknika eta tranpa horiek agerian jarri ondoren, inprobisatzen ikasteko metologia bat eraikitzea da,

adierazi zuen. Trovoa Alpujarretako mendietatik bi lekutara jeitsi zen, Almehako negutegitera batetik, baina Murclako meategitera ere bai. Orain trova egiteko bi modu daude. «Murciakoa ordea desberdina da, askoz ere mantsoagoa», esan zuen Miguel Garcíak*

1996

MARTXOA

EF1

Gainera, adin horretan halako koherentzia falta bat izaten dute bertsoak egiten hasten direnean eta askotan nahi gabe oso

lii moda claiiilc Kuban repentista izaíebo. lidoJdinilialib .xnr^íitzcn diizii re/>cntisnioa. lloví izan da ucrc kasiui. Aliona laudista zcn cía be/i ixpenlistei la^nntzen ibili ubi zcn cía aila repentista. litxean bel i kanlnan arilzen zcn eta nik cz din beslerib cnlznn ¡aiu nintzenelik. emaitza onak lortzen dituzte.

Gogoratzen naiz behin gau batean nik azken puntúa hau eman nion: "Dentro del escaparate". ("Escaparate" Kuban zuen armairua da). Eta honela erantzun zidan: "Yo me como un aguacate/ y me pongo un cinto nuevo/ Y me voy para Canal Nuevo (bango herri bat da)/ dentro del escaparate".

Haurrek oso azkar berenagatzen ditu ahozkotasunaren sorkuntza teknikak, baina gero eskolan hasten delarik, atzendu egiten da. Hori da neri gertatu zitzaidana eta gehienei gertatzen zaiena. Horrek esan nahi du hezkuntza fórmala ahozkotasunaren etsai bihurtzen déla eta hori da guk, inprobisaketa eskolan sartu nahi badugu, aztertu behar dugun kontua.

Nik ere atzerapen bat izan nuen 9 urterekin eskolan hasi nintzelarik, baina kantuan segitzeko zoria izan nuen. Adin horretan "Niño prodigio" deitzen zidaten eta mikrofonora iristeko aulki baten gainetik kantatzen nuen.

Zu La Habana hiriburuan jaioa zara. Indarrean al dago Kubako hirietan ere ahozkotasuna?

Ni La Habana hirian jaioa naiz, baina nere aita baserri girokoa zen eta repentista eta, gainera, nik 3 urte nituela Isla de la Juventud delako herrira aldatu ginen, La Habanatik hegoaldera, eta herriska hori erabat baserri girokoa da.

Repentista izateko bigarren bidea nekazal giman bizi eta inguruan repentistak ezagutzea da. Nik bi iturrietatik edan dut.

Zu, ordea, ez zara baserri giroko repentista bat.

Egia da. Ni ez naiz baserri giroko repeentista bat. Gainera, usté dut, baserri giroko repentismoak ez duela etorkizunik. Horiek gai bukoliko eta paisajistikoak erabiltzen dituzte eta gai horiek erabat agortuta daudela pentsatzen dut. Nik gai urbanoak erabiltzen ditut, baina ez naiz ni bakarra. Nere anaia gazteena ere, Marcelo Díaz, repentista da eta nik bezalaxe gai urbanoak darabiltza. Gauza bera esan dezaket Gesualdo de Segura filólogo eta repentistaz eta urte askoan nere hikote izan den Bernardo Cardenasi buruz ere.

Emakumeak zer leku du re-

1996

MARTXOA

PT1

pentismoan? Ñire gustorako gaur Kubak duen repentistarik handiena emakumea da, baina ez du emakumeak behar adinako lekurik repentismoan. Horregatik harrituta geratu nintzen Euskal Herrian, neska bat baino gehiago ikusi bainituen bertsotan eta ikusi ahal izan ditudan bideoetan ere somatu ditut emakumeak.

Kuban, egia da, poesian sekulako presentzia dutela emakumeek, baina repentismoan gizonezkoak dira gehienak.

Esan bezala, ñire gustorako gaurko repentistarik onena emakumea da, Tomasita Quila. 35 urte ditu eta ikusgarria da kantuan. Emakume hau itsua da jaiotzez. Elkarrekin bikote bezala asko ibiliak gara kantuan eta neretzako ez du parekorik. Aurreko belaunaldian ere agertzen dirá emakume batz.uk. Vitelia Figueroa da ezagunenetakoa edo Fara Montesinos.

Bukatzeko, esplika iezaguzu zer egiten ari zareten Almenan.

Apirilera arte gaude Almerian, Irakasleen Eskolan ikastaro batzuk ematen Waldo Leyva eta biok. Literaturaren eta ahozkotasunaren arteko harremanak aztertzen ari gara, baina azken batean eskolan trova ñola erakus daitekeen ikustea da gure helburua. Kubara begira ere badu lan honek garrantzirik, gure ametsa han eskolak zabaltzen hastea baita.»

«MÉNDEZ MENDE HERRI POESÍA IZAN DA ALBANIAKO GIZONARENTZAT BERE BIZITZAREN KRONIKA, BERE EZAGUPIDEEN ITURBURUA, MORALAREN, JAKITURIAREN GORDAILUA, NAZIOAREN MEMORIA, BELAUNALDIZ BELAUNALDI TRANSMITITU DEN MEZUA. ESKOLAREN, ALDIZKARIEN, EGUNKARIEN, UNIBERTSITATE ETA AKADEMIEN LEKUA OKUPATU DU. HERRI POESÍA HOREK EZ DU EZEREN EDO INOREN AURREAN BURURIK MAKURTU»

(Ismael Kadare)

ko rapsodak edo lahutariak Testua eta argazkiak Ramón Sánchez Lizarralde (Ismael Kadare-ren itzultzailea)

Albaniako bertsolariak

A

lbaniako rapsoda k mendi aldekoak dirá, Albaniako iparraldean dcutderi eskualde alpinoetan jaio eta haziak.

Mnji Haililiren ekintzak abesten dituzten sagak neguko gau luzeetan kantatzen zituzten, familian bildurik, mendiko dorretxe gotorretan zeuden "adiskideen gela" deitzen ziotenean, sutondoan gehienetan.

Udaberrian edo udan, aldiz, mendi gailurretan ere entzun zitezkeen kanta horiek, testa tradizionaletan edo bailarako

Gaur egn bizirik ezagutu ditudan rapsodek adierazi izan didatenez, neguan aritzen ziren gehienbat kantuan.

Urtaro horrek irauten zuen bitartean bailadako eclo auzkoko gizasemeak leku batean bildu eta ilunabarrean hizketan edo jokoan aritzen ziren.

Eta gau beranduan askotan kanta epikoak kantatzen hasten ziren. Rapsodak pare bat kanta abestu zitzakeen orduan eta entzuleak adi-adi egoten zitzaizkion. Kanta bukatzen zenean, elkarren artean komentatzen zituzten entzundako errelatoak eta gertakariak eta gau-festa liori luzatzeko modu bat izaten /en.

Mauliko jciulc timmtctk izcm ohi (¡ira raj)socIak edo Iicrlsolanak. niicii celo (Hlzciiük cía kanturako dol.Hiiii hcrczicik d Hazte. edo klanaren bileretan. Adiskide edo kanpotarrak bisitari zetozenean ere kantatu ohi ziren. lita ezkontza egunetan ere entzun zitezkeen, Albanian ezteiak testa izugarriak baitira, antzerki ikusgarriak hobeto esateko, nahiz ezteietan jendeak arreta gutxiago prestatzen zien rapsodei eta maiz elkarren artean hizketan ere aritzen ziren, kantuan ari zirenei jaramonik egiteke.

Festa egunetan ere egokiagoak izan ohi ziren musika eta kanta lirikoak, musikak alaitu egiten baitu gogoa.

Alderantziz, kanta epikoek eta lahutak giro tentsoagoa, solemneagoa behar izaten dute.

Mendiko jende arruntak izan ohi ziren rapsodak, artzai, unai edo baso-mutilak.

Kanturako dohainak izateaz gainera, ohitura zaharrei buruzko jakituriaren jabe izaten ziren.

Ismael Kadaré-k aditzera eman duenez, lahutari-aren kanta horien bidez eta gauak berarekin duen sorginkeriari esker, entzuleak kontatzen ziren errelatoen garaiko egoerara bideratzen ziren eta kantatzen ziren gertakariak bizi egiten zituzten.

Adiskideren bat etxera zetorrenean ere, maiz egiten zitzaion ongi-etorria kantuan.

Ohitura horrek ez du zerkusirik erlijioarekin, berdin egiten

1996

MARTXOAEEJ

baita musulmán erlijioan eta katolikoan.

Rapsoda horiek, bestalde, ez. zuten sekula ere kobratzen eta ez zuten ordainetan inolako ondasurik ere eskuratzen, Ez zuten kalean edo plazan ere kantatzen eta jauntxoen etxeetan ere ez, horiek hala eskaturik ere.

Beren dohainak harro erakusten dituzten gizasemeak dirá eta herriak, kolektibitateak, ohore handiz txalotzen dituenak, herriak rapsoda horiengan beren kultura eta ohiturak belaunaldiz belaunaldi transmititzeko bitartekoak ikusten baititu.

Inprobisaketa txikiak IA1 b a n i a k o bertsolari hauen artean ofizioa familian ikasiak dirá gehienak. Baina ez guztiak.

Badaude baita ere lahutari zaharrago batengandik ikasi dutenak. Nik ezagutu nuen rapsoda hauetako batek, Tropojako Sitaban Basch Currik, bere aitarengandik ikasi zuen kantuan eta dokumentuetan ikus zitekeenez, zortzi belaunaldiko historia zuen ohitura horrek familian.

Gehienetan kanta epikoak kantatzen zituzten rapsoda hauek oso umetatik hasten ziren kantuan ikasten eta lahuta jotzen, hamaika urtettik hamaseira bitartean eta hogei urtetik hogeita hamar bitartean lortzen zuten heldutasuna ofizio horretan.

Hogeita hamar urtetatik aurrera nolabiateko maisutasuna lortua zuela kontsideratzen zen eta bakoitzak bere

estilo pertsonala lantzen hasten ziren, beti ere norberari gustatzen zitzaizkion elenientuak sartuz. Rapsoda bakoitzak bere entzuleekin komunikatzeko osagarri desberdinak erabil zitzakeen eta maila batetik aurrera bat-batekotasuna lantzen has zitekeen, testuan aldakuntzak inprobisatuz eta kantatzeko modua aldatuz.

Horretan entzuleriak asko agintzen zuen. Nik neuk ezagutzen dudan fenomenorik hurbilena eta antzekoena flamenkoaren munduan gertatzen da, hor ere kantak depuratu eta aldatu egiten baitira entzleriaren arabera.

Testuak, noski, buruz ikasiak ditu rapsodak. Kontuan izan iahutari gehienak analfabetoak direla eta horretan gaitasun izugarria dutela rapsoda horiek.

Normalean rapsoda horietako batek 40 edo 50 kanta jakin ditzake. Kontuak ateratzen baditugu, horrek esan nahi du 10.000 bertso buruz ikastera iristen direla, kanta hrietako batek 200 edo 300 bertso izan baititzake bataz beste, nahiz eta 1.000 bertsotako kantaren bat edo beste badagoen.

Lehen esan dugunez, entzuleak isilik diren bitartean kantatzen dira kanta epikoak.

Doinuak oso sinpleak izaten dira eta hornidura berezirik gabe interpretatzen dira. Kanpotar batentzat oso monĂłtono suertatzen da interpretazioa, lahutaren musika ere monokorde samarra baita, hain zuzen ere soka bakarreko instrumentua delako.

Testua, begiratu hatera, beti

bera da eta ez du aldakuntzarik sufritzen, baina hurbiletik ezagutuz gero, poliki-poliki aldatuz doala ikus zenezake eta rapsodak horreterako sistema eta formula jakinak erabiltzen dituela, beti ere eskema, gai eta modu beretaz baliatuz.

Albaniako hizkuntzak oso formula jakinak ditu, are liturgikoak ere esango genuke, ongietorriak, agurrak, zorionak, doluminak, madarikazioak eta bedeinkazioak emateko. Kanta epikoeetan ere formula guztiz eginak etengabe erabiltzen ditu.

Hasiera batean gainera errima asonantedun hamar silabako ahapaldiekin idazten dira, baina denborarekin aran horiek aldatu egiten dira eta bai epika lejendarioa eta bai historikoa sei, zazpi eta zortzi silabako ahapaldiekin egingo dira ondoren. Horrek adierazten du aldakuntzak posible direla.

Lahutariak ahots ozen eta sendoz kantatzen du, gizaseme baten tajuarein alegia eta gaiari dagokion tonua erabiliko du, Musika laguntzailearen sarrera labur batekin hasi ohi da ekitaldia eta ondoren entzuleriak ezagutzen duen testuaren zatirik ezagunena kantatuko du rapsodak, zein kanturi ekingo dion ezagutzera emateko. Segidan testua bera kantatuko du, hori bai, beti ere berarekin dituen inbokazio ugariekin lagunduta, eta bukaeran testu horren inguruan dauden aldakuntza edo bariazioak kantatuko ditu rapsodak.

Lahutari onak entonazio eta

1996

MARTXOAEE

azentu sistema desberdina erabiliko du eszena bakoitzarentzat, nahiz eta, esan dugun bezalaxe, kantatzeko era oso sinplea den, apaingarri gutxikoa, estilo errezitatiboan egina.

Lahutariaren lana oso nekesoa da eta. atseden gisa. eten batzuk egiten clira. Etan horiek noiz egin rapssodak berak erabakitzen du, bere indarraren eta gogoaren arabera. Atseden horien bidez hausten da, bestalde, monotonĂ­a ere, Lahutaria isiltzen bada ere, lahutak jotzen segitzen du.

Ordu eta erdiko kanta Rapsoda horietako batek esplikatu zidanez, etenak nekeak aginduta egiten ditu. ÂŤKantak ere beren adina dute. Denborarekin bakarrik iristen dira heldutasunera. "Halili-ren ezkontzak", esate baterako, ordu eta erdi iraunten du. Eta etenak neuk erabaki ditut.

Lehen birritan geratzen ninten eta orain, zahartzen hasia nagoenez, gehiagotan geratu behar izaten dut. Ilitzengatik ez naiz kezkatzen, buruan ondo rejistraturik baitauzkat, baina kantatzerakoan nekatu egiten naizÂť, esan zidan.

Kanta horietako bat kantatzeko orduan bi une desberdin bizi ditu rapsodak. Alde batetik, entzuleek ondo ezgutzen dituen zatiak kantatzen ditu, behin eta berriz errepikatzen direnak. Zati horiek formula jakinez eta esamolde estandarizatuz osatuak daude. Bestalde, ordea, kanta

horietako batek historia bat kontatu edo gertakari batzuen berri eman behar du eta entzulea ez aspertzeko pasarte horiek norbereak balira bezala kantatu behar ditu.

Askotan, entzuleriaren oneritzia irabaztearren kantaren argumentua kontatu ohi du rapsodak kantuan hasi aurretik edo ondoren kantatuko duen historiaren inguruko zertzeladak gogoratuko ditu, nolaliait giroa beroetzeko edo.

Hórrela kantatko duen leiendari buruzko leienda berriak asmatu ohi ditu.

Adibide bat emango dut.

Badago kanta bat Mujiko Ymeri paladinaren heriotza kontatzen duena. Itxura denez, paladin hau Dragobiako menditartea pasatzean hil zen. Kanta hori mila bider entziin duen herriak leku liori niadarikatzera iritsi zen eta Dragobiako mendiei izena aldatu eta Mendi Madarikatuak deitzen die gaur.

Ilonen berri ematen du Ismael Kadarek berak "H espedientea" izeneko nobelan.

Dena den, sarrera kize hauekin mitologiari bnruzko informazia ematen du, toponinioak aipatzen ditu, liitz giltzarriak argitzen ditu...

Inoiz edo behin rapsodak badaki musikarik gabe kantatz.en ere. Badirudi aspaldi batean hórrela izan zela.

Fenómeno harrigarri aztertzera dedikatu direnek halaxe diote, hasiera batean musika instrumenturik gabe kantatzen zutela eta azken oina edo pasarte garrantzitsuenak

errepikatzen zituela koru batek....Baina ez dago horretaz segurtasun erabatekorik.

Gaur egun behintzat, lahutarik ez dago rapsodarik, nahiz eta Kosovako eskualdean lahutaren ordez çifteli eta sharki instrmentuak agertzen diren. Horregatik lahutariak benetako mirespena dio lahutari. Albaniako menditarrek, iparraldekoek alegia, adoratua egiten ckite instrumenta hori eta halako fetitxe sozial bat bilakatu dela esan daiteke.

Lahuta dagoen etxeari "Lahutaren etxea", "Kantarien etxea" edo "Santuen etxea" deitzen zaio eta lahutarik ez dagoen etxeari "abandonatutako etxea" deitzen diote.Lahutariabera da lahuta egiten duena. pieza batekoa noski intxaur, astigar edo haltzarekin. Kaxari lamia jartzen zaio gainetik, untxi larrua edo astakumearena. eta duen soka bakarra zaldiaren ileekin egiten zaio. Arkua, berriz, zuhandorrare adarrarekin egina izan ohi da, zaldi ileekin tentsatu eta pinu erresinarekin edo kolot'oniarekin igortzia.

Rapsoda gehienek irudi mitologikoak tallatzen dituzte instrumentuaren buruan edo azken aldion irudi mitologikoaren ordez. sinbolo nazionalak.

Gizasemeak IA1 b a n i a k o rapsoda hauek gizesemeak izaten dirá jeneralean, nahiz eta emakume kantari onak izan ziren eta badiren. Ema-

1996

MARTXOAÉE

kume horiek. ordea. ez ziren ezkontzen eta gizesemeak bezala jazten ziren. Fenómeno hau nahikoa arruma ornen da Albaniako mendi aldean: familia bal gizesemerik gabe geratzen denean eta etxeko nagusi bal behar duenean, ezkondu gabe geratzeko promesa egiten duen emakumeak hartzen du etxeko ordezkaritza eta ordezkaritza hori eramaten ornen du batzarretara edo armak hartuta joaten ornen da «errara. Orain aipatu dugun kasu honetan gizasemea bezala jazten den emakume horrek kantatu ditzake kanta epikoak.

Bi hitz esan ditzagun orain poesia eta onen gaurko egoeraz. Badirudi ziklo lejendarioa osatzen duten kata hauek otomanoen inbasioa hasi orduko osatu zirela eta joan den mende arte doala eboluzionatzen. Ziklo historikoa osatzen duten kantak ondorengoak dirá eta mende honetan ere egin direla ean daiteke. Badaude, bestaldee, "Liberazio Gerrako kantak" deituak ere, baina horiek ez dirá gisa berekoak, propaganda politikoa zabaltzeko sortuak baizik.

Rapsodek beren aldetik gaur egunera arte iraun dute.

Hala ere, Albaniak bizi izan dituen egoera politiko berriek beren zeregina aldatu egin dute neurri handi batean.

196üko hamarkadatik aurrera gazteriak oso jaramon gutxi egin dio lahutariari eta telebistak hartu du, irratiak eta diskoek ere bai. kantari tradizional horren lekua.

Albaniako mendi aldean ere jendea alfabetatu egin da eta

Llesh Prekushi rapsoda 1983an egin zen sinposiumean.

tan organizatu zituen Gobernuak, gizarte moderoan txertatuz. Berrikuntza horiek aldatu egin dute lahutaria entzuteko niodua ere. Entzule horietako batek adierazi zidanez, «orain ez ckite sinesten kantariak esaten dueña».

Rapsodak, beraz, galdu egin ditu lehen zituen zeregin liancli liaiek. Ez du dagoeneko herriaren kohesioa indartzeko balio, ez kultura zaharraren baloreak transmititzeko. Zaila da perito agrónomo edo mekaniko batentzat lahutari izatea, anakraonismoak

sor baititzake horrek.

Eboluzio historikoa Literatura kultoa dei genezakeena, literatura idatzia alegia, ez cla Albanian XIX mendearen erdi aldera arte zabaltzen. Horregatik seguru asko herri literaturak beste herrialde askotan ez bezalako indarra eta auniztasuna izan du. Herri literatura horren adierazpen asko eta askok orandik ere bizirik diraute.

1996

M A R T X O A C B

Hori hórrela da. Baina baudade herri liteíaturaren indarra esplika dezakete beste hainbat eragile ere. I lorien artean badago bat azpimarratu behar dena. Albaniako herriak herri bezala bizitzen jarraitu ahal izateko sekulako kalbarioak jasan behar izan ditu. azken bost mendetan batez ere e t e n g a b e egin behar izan baitio aurre gainera etorri zaizkion zapalkuntza eta okupazioei.

Beti tokatu zaio Albaniari bera baino herrialde indartsuagoekin burruka egin beharra edo estatu jerarkizatu eta aurreratuen kontra aritu beharra. Hori izan zen Bizanzioren kasua edo Estelan Dushanen inperio serbioarena Otomanoen inperioarena...Askatasunaren aldeko etengabeko burruka horrek ere indar emango zion seguru asko herri literaturari, burrukan ari den herriak bakean dagoenak baino lotura sendoagoak behar baititu, bere baloreak transmititu eta nortasunari eutsi ahal izateko. bidenabar asmilazioaren eta akulturazioaren kontra hesiak jarriz.

Edozein modutan ere ezin da ahaztu Balkaniar herrialde guztiek dutela izugarri folklore aberatsa eta bereziki herri literatura. Eremu horretan bizi diren herrialdeak adoretsuak dira erabat eta bitalistak.

Horretan mila eragile soma daitezke, historian zehar aztertu beharrekoak. Baina guztien gainetik bada bat aipatu beharrekoa: lur horietan jaio zela behinola zibilizazio klasiko helenikoa.

Berriro Albaniako herri lite-

Berriro Albaniako herri literaturari atxikiz, diogun Albaniako herri literaturaz ari garenean gaur egun estatn horrek okupatzen duen baino lurralde oparoagoaz ari garcía. Albaniarrentzat lurralde oparoago horrek badu bere izena: Shqipéria. Izen horrekin albanieraz hitzegiten den lurralde osoa izendatzen dute, hizkuntzarekin batean kultur adierazpideak, ohiturak eta usadioak ere gorde baitituzte, gaurko estatuko mugez gaindi herri zabalago baten izaera definituz.

Estatuaren gaurko mugak historiaren ondorio dirá, gerra, zapalkuntza eta burruka luzeen iruitu beraz.

kulturaz ezer gutxi edo bat ere ez dakigulako da. Hori batetik eta bestetik Balkaniar herrialdeen arteko gatazkak azkenaldion sortu duen nahasteak ere ez dio asko lagundu informazio eskasia honi.

Herri poesia I Albaniako kulturak dituen adierazpen kreatiboen artean nagusienetakoa da poesiarena. Poesia esatea kanta esatea da neurri handi batean. Gehienetan musika tresnaren batekin eta gehiagorekin lagunduta kantatzen da. Horietako batzuen

Rapsodak beraz, galdn egin dn lebeu zucii zcrcgin handi hura.

Zciikí da ¡K'iilo agrónomo halentzal lahntah izatea.

Gaurko estatuak Montenegro, Serbia, Mazedonia, Grezia eta Joniar eta Adriatiko itsasoak ditu mugakide, baina muga horietaz gainera albaniarrak lurralde zabalago bat okupatzen dute: gaur Serbiaren menpe dagoen Kosava, Mazedoniako zati handi bat, Montenegro eta Serbiako lurralde zenbait eta Camelia grekoa eta rapsodei buruz hitzegiteko aipatu beharrezkoak diren Italiako liegoaldea. Calabria eta Sizilia batez ere, otomanoen zapalkuntza zela medio leku horietara etorriak.

Zehaztasun hauek ematen baditugu, Europa mendebaldean Albania?, eta Albaniako

izenak aipatuko ditugu: Lahuta. çifteli, gaita, xirulak edo karamilloa. Beste askotan kanta dantzarekin lotuta agertzen da.

Ni lur haietan bizi nintzen garaietan 80 hamarkadaren hasieran, era guztietako kantak abesten ziren. Ni han bizi nintzen urteetan diot, zeren geroztik gauzak asko aldatu baitira. Herrialde hartako eskualde bakoitzak bere jeneroak lantzen ditu. Zenbat eta beherago, orduan eta ekialdeko eraginak nabariago egiten dirá: koloretsuago alegia.

Zenbat eta Iparralderago, orduan eta xumeagoak eta soilagoak dirá kantak edo, nahiago bada, dramatikoago-

1996

MARTXOA

HD

ak.

Alde horretatik begiratuta, Iparraldeko kanta horiek biltzen dute ondoenik aspaldiko Albaniako tradizioaren izpiritua: saga edo rapsodia epikoen izpiritua alegia, horiexek baitira herrialde honetako tradizioaren heredentziarik nabarmenena.

Eta rapsodia epikoen barman leiendak dirá seguruenik inportanteenak. Albanieraz eikli kresnikéve deiotzen diote edo kenge té moçme ere bai, antzinako kantak alegia edo eta kengee lahute edo eposi legjendar ere bai, epopeia lejendarioak.

Herri literaturako altxor ikusgarri horiek bai zabalkuntza mailan eta bai indar, dramatismo eta ebokazio mailan ere Nibelungoen Kanta, Kalevala, edo Mió Cid-en kantaren mailakoak dirá.

Kanta horien gertakari handiak eta pasadizu garrantzitsuak islatzen dirá. Gertakari handi horiek badute sustrairik historian eta oro liar matriarkatutik oso gertu zegoen Albaniako nekazari gizartearen antzinakoaren eta eslavoen arteko burrukan oinarritzen dirá, VII mendetik XIV mendera bitarteko historian.

Eslavoen gizartea, Albania zapaltzera datozen kanpotarren gizartea alegia, erabat jerarkizatua eta antolatua da eta Albaniako nekazari gizartea, aldiz, oso antolamendu eskasekoa, erakunde estatal eta militar gutxikoa.

Albaniarren artean ez dago kantari ofiziorik. Denek kantatzen chite, batzuk hobeto eta besteek okerrago. Ez da

egon, ondorioz, benetako espezializaziorik. Baina bi salbuespen azpimarratu behar dira: Munduko Bigarren Gerraren ondorioz, estatu independientea lortu zutenetik, administraziotik eratutako jaialdi eta ospakizunek indar liandia hartu zuten eta folklorea babesteko sortu zituzten erakundeek ere itzala lortu zuten. Bi helburu horiek gauzatn anal izateko presupostu dezenteak bideratu zituen estatuak eta hortik lialako profesionalizazio bat etorri zen. Egia da oso jende gutxi iritsi zela kantutik bizitzera, baina banaka batzuk bederen iritsi ziren.

Gobenuaren eskuhartze hau déla medio, herriska eta auzoetan artista bat hautatzeko erabailtzen ziren prozedurak ere aldatu egin ziren edo nolabait berritu egin ziren.

Esan beharra da, gobernuak beti ere zentralizatzeko joera izaten duela gauza horietan eta artistak sortzen lagundu beharrean inoiz artistak ito egin dituela.

Bigarren salbuespena ez da estatu independientearekin batean jaio, mendez mende iraun duen ofizioa baita Albanian: rapsodarena edo bertako hizkuntzan esateko lahutare-arena, zeinaren lana kantu epikoak kantatzea baita.

Mende honen hasieran, 30eko hamarkadan zehatzago esateko, hasi ziren Alabaniako herri poesiaren ziklo epikoa aztertu eta ezagutzera ematen. Geroztik material ikusgarri hori sailkatu eta argitara emateko ahalegin handiak egin dira, baina ez da oraindik den-dena ezagu-

tzera eman.

Poesia epikoa IZiklo epiko horri buruzko eztabaidak alde hatera utziko ditugu.

Diogun, besterik gabe, alde batetik kantu epiko lejendarioak daudela eta bestetik kantu epiko historikoak.

Bereizketa hori mamiaren arabera egiten da, según ea zer kontatzen duten. Bigarrenak, seguru asko, lehenengoetatik sortuak dira eta kantu epiko lejendarioak direla, esan daiteke lasai asko, Alhaniako herri poesiaren iturburu bakarra.

Multzo epiko honi balada epikoak erantsi behar zaizkio: promesa bat betetzeko bere hilobitik jaikitzen den anaia hilaren baladak dira ezagunenak.

Balada hauek doinu aberatsagoak dituzte lagungarri eta instrumentu konplexuagoekin jotzen dute doinu hori.

Pitin bat laburtzen hasteko, diogun, dagoeneko ehundaka mila bertso bildu déla Albaniako ziklo epiko horretatik.

Are gehiago, kanta horietako bakoitzak izan ohi ditu ehundik mila bertsotara. Paladinen kanta gisa ezagutzen zirenetatik bi dira ezagunenak: Gjergj Elez Alia protagonista dueña da bata eta Gjeto Basho Muji eta Sokol Halili anaiak protagonistatzat dituela bigarrena.

Sineste zaharren arabera, paladín hauek Albaniako iparraldean oso ezagunak diren Kulla edo dorretxetan bizi ziren eta tarteka biltzarrean biltzen ziren eskualdeko arazoak eztabaidatzeko, beti ere

1996

MARTXOA

TF\

zaharrenaren agindupean.

Guztiek dute hitza, baina zenbat eta adinean aurrerago, hitz horrek pisu gehiago izango du.

Agertzen diren pertsonaia bakoitzak du bere nortasuna eta bere ezaugarri bereziak, baina guztiak makurtzen dira aintzinako usadio eta mondaren aurrean.

Albaniarren artean oso garrantzizkoa da kanpotarra edo amigo izenez ezagutzen den figura. Horri, arrotzari alegia, errespetua sor zaio, abegion egiten zaio eta ostatua eman behar zaio. Horretarako aski du arrotzak edonoren atea jotzea.

Albaniako herri-eskubidean garrantzitsua da baita ere ohorea edo basa, zeinaren kontra zerbait egiten dueña izen txarreko bihurtzen baita eta garrantzizkoak dira halaber etsaiaren eta lurraldearen kontzeptuak ere.

Aipatzen ari garen paladín hauek sekulako indarraren ¡abe dira. Indar hori zana delakoek eman die, basoetan edo iturritan bizi diren pertsonaia mitologiko femeninoek.

Pertsonaia femenino hauek egitekoa gizaseme adorestsuei babes ematea da eta kaltegarri izatera ere iritsi daiteke. Tarteka, Greziako Emenideak bezala, itxuraz ere alda daitezke.

Pertsonaia horien parekoak dira ora delakoak ere. Emakume edo suge itxura har dezakete eta Greziako ninfak bezalaxe, baso, mendi edo iturrietan bizi dira eta gizakiari laguntzea da beren egitekoa.

Kantu epiko horietan ezpatarekin, mazoarekin edo lan-

tza eta geziekin egiten dute burruka paladín indartsuok eta azken aldiko kantuetan fusila eta kanoiak ere erabil ditzakete. Dena den, suzko armak agertzeak epe lejendarioa bukatu egin dela esan nahi du. Beren zaldiek ere indar eta adur bereziak dituzte eta gehienetan eslaviar printzeen aurka ageri dira burrukan.

Buraika jeneralean atzerritar okupatzaileen kontra egiten dirá. Okupatzailea gehienetan itsasotik sartu ohi da, Albanian gaitz gehienak itsasotik etortzen baitira. Baina kantu batzuetan burruka ohore zikindua garbitzeko edo norbere familia defendatzeko ere /

'iiL't

diren elkarren gainean. Gjergj han gaixorik dago ohean atzerritarrek egin dizkioten zauriak medio eta zaldia perratzera eraman dezan eskatzen dio bere arrebari. Honek mila arazo gainditu ondoren lortuko du zaldi hori perratzea. Bien bitartean Gjergj-k zutik jartzea lortu, burruka Joan, atzerritarrei irabazi eta bien ondasunak nekazarien artean banatzen ditu. Erabat ahituta eta abaildua bere arrebarekin topo egiten duenean, azkenetan dago eta biak besarkaturik hiltzen dira.

Aipatu ditugun adibideak epika lejendarioari dagozkie.

Epika historikoak, bere aldetik, badu komuntasun eta

!

L'l(iii

itscisi>/iL'

77/. iflM

i/ / / /V/

<

'L l I l l Í l l t

egiten da burrukan.

Paladinak bere ibilaldietan Krajinaraino ez ezik, Janina Txikiraino ere iristen dira, Shkodra, Vlora, Tetova, Biduna eta tarteka Bagdadera, Estanbulera edo Itsaso Beltzeraino ere.

Muji, ziklo epikoaren protagonista nagusia, artzaia zen hasieran eta behizaia gero.

Zana delakoekin topo egiten du eta aukeran hiru gauza eskaintzen dizkiote: indarra, jakituria eta aberastasuna.

Berak lehena aukeratzen du.

Beste protagonista nagusi bat aipatzearren, Gjergj Elez Alia aipatuko dut. Izen horrek berak erkausten du ondo asko Albanian zenbat kultura pilatu

antzik epika lejendarioarekin, hura baitu bere sorburu. Alabaina, epika historikoan agertzen diren pertsonaia eta gertakariak historikoak dira, nahiz eta epikaren ikuspegitik pasa eta nahikoa desitxituratuak eta mitifikatuak agertzen diren.

Kosovako gatazka, XV men-

dean zehar albaniarrek otomanoen kontra eginiko gerrak, bereziki Jorge Kastriota Escandederberg abertzale handiak gidatu zituenak, Tepelenako Ali Bajaren (Lord Byron eta Montekristoko kondearen adiskide izan zen patxa) balentria militarrak eta Albaniako Berpizkundea eta bere gatazkak dira ziklo horretan kantatzen direnak.

Eduki aldetik dituzten diferentziak alde hatera utzirik, badute komuntasunik eta komuntasun nagusia kantatzeko moduari dagokiona da, lahutaria baita bi zikloetako epika hori kantatzen dueña, rapsoda alegia. Hori bai, ez.ai.igarri horretaz gainera badago beste komuntasunik ere: bai epika lejendarioari eta bai historikoari odola darie ahapaldi bakoitzetik, odola eta indarkeria.

Gaur egun, arestian aipatu dugun bezala, gizartea erabat aldatu da Albanian, baina lahutariek hor segitzen dute.

Ez dakigu garapen historikoak ñora eramango gaituen eta lahutariak hor daudela esan behar da eta bizirik segitzen dutela. Beharbada gizarte berriak ere beren baitan gorderik duten memoriaren premia izango duela pentsatzen dute.»

0 H A R R A . Gai honi buruz sakondu nahi duenak honako lan hauetara jo beharko du. Albaniako Zientzien Akademiak argitara eman zuen "Epika lejendarioa". Naim Frashéri aragitaletxeko "Albaniako herri baladak" (1982). [smaél Kadaré-ren "Herri baten autobiografía bere bertsoen bidez". "tirana.

1980. Fatos Arapiren "Albaniako kanta zaharrak". Tirana. 1986. 1983an egin zen epika albaniarari buruzko simposiumaren ondoren "Albaniako folklorearen arazoak" izenburuarekin argitara emandako akla bilduma. Guzti hauek albaneraz daude. Frantsesez badago obra bat "Chansonnier epique albanais" izenburuarekin, Albaniako Zientzien Akademiak argitara emana 1983an, Ismael Kadaré-ren hitzaurrearekin. Gazteieraz Ismael Kadaréren obra zenbait dago.

1996

MARTXOAEE

XABIER, AITA SANTUA, BERE ERDI HERIOTZ ORDUAN EDO BEHINIK BEHIN LANERAKO PREST EZ DAGOELA TA BARRÍA AUKERATU BEHAR IUK. ZER PROPOSAMEN EGINGO ZENUKE AHAL DALA EUSKALDUNA IZAN DEDIN? ALTA SANTU EUSKALDUN BAT AUKERATU BEHAR DUGU.

Kandidato batzuri hemen deia ein behar ei jake, pentsetan ñau ta ez dakit nunjo leiho edo ate, ze proposamen egingo dot ba?

Euskaldunak nun zer dauke?

Probisional neu pareuko naz

bil u a hobea topatu arte.

Pareuko naz jartzen banaz ta ez uste tripako minez, antzinan nau gaurko martxa ia aguantau ezinez, mezak barriro jarriko dotaz lehengo ohituran latinez, igual euskera ez da entzungo bama erdera behintzat ez.

Negu hontan badabila hainbat legor eta haize, jubilauak Benidor da Marbella joateko gose, ni Aitasantu egiten banaz trankilo egon zaitezte, hartu autobusa ta Erromara konbidatuta zagoze.

ematen dit pena, gertatzen dena ikusiz dago ikusmena, eta guztia jasoz, berriz, entzumena, nik esaten det hoiek agintzen dutena.

J . S A R A S U A

Pertsona onena ere ahotik kakaztu, behinguagatik ahoaz behar dugu ahaztu, belarria ezin da horiekrn nahastu, intelijentzi aldetik failorikan ez du, guztia entzun eta erdia sinestu.

A . E t A Ñ»

ZESTOA 1996-2-3

G

A

1

A

ZEUEK PERTSONA BERAREN HIRU ATAL IZANGO ZERATE: XABIER, AHOTSA; JON, BELARRIAK, ETA ANDONI, BEGIAK. ZEIN ZERATE FIDAGARRIENA?

E US K 1T I E

Finena zein ote den gauza nabarmena, ta duda egiteak

Nahiz entzuten aritu denbora luzian, edo mingainarekin jardunjolasian, hemen begiak jarri beharko pasian, Santo Tomasek nahiko eskarmentu zian, ta hura ez huan pió ikusi ezian.

E U S K 1T Z E

Ikusmena gaur ere eme agertu da, baina horrekin badet makina bat duda, sarri egiten baitu itsuen ítxura, bestiak entzuten du nahi duan modura, , , nik berriz esaten det 1996

M A R T X O A FZ1

komeni dan hura.

I . S A R A S II A

Biblia aldetikan Egaña abitu, Santo Tomas ez zaio gaizki iruditu, hemen Santo Tomasek fama onak ditu, baina ezingo zuen federik aurkitu, Jesukristoren hitzak entzun ez balitu.

E G A Ñ A

Hará pertsona batek gaur zenbat kolore, batzuntzat urdin daña berterentzat more, Sarasua txikiak belarriak lore, Jesukriston hitzena bata del dotore, Tomas ez zuan pío entzun da gero're.

E II S K 1 T 7 E

Batek ikusten badu hainbat abüdade, bestia entzumenez dago nahiko grabe, hirurok'e paretsu jarrita ez al gaude?

Elkarri sinesteko konfiantzaik gabe, kasikan mututzea ez al nuke hobe?

1 . S A « A S U A

Hemen adostasunik ez degu naban, , , gauza onik ez diot

.

entzuten ikasi.

opa begiari, Euskitzek mututzea nahi dula dirudi, hobe det ez bidali neure buruari, horrek esaten duen gezur pila hori.

maitemintzeak geu jaten gaitu beti edo gehienean, gaisotasun bat baizik ez déla jabetu naiz azkenean, ezertxo ondo ez det egiten maitemmtzen naizenean.(bis)

E C A Ñ A

Erremate gisara nik neuk botako det, burrukan bukatzea ez baizaigu laket, hemen abildadenk gehientsuna hik dek, Laxaro gu hiruron tokia har dezakek, denetik behar baitu gaijartzaile batek.

E C A Ñ 1

Sarasuak egin du bere propaganda, orain iritsi zaie bi begiei txanda, Euskitze faltsua da egia esanda, neskatxa bat parean ipintzean danba: "Polita zera" dio zatarra izanda.

Itsas ertzean malenkomaz gora ta behera pasian, goizalderako pentsakor eta hondoa jota goizian.

"Ez maitemrndu" nere buruai esan ahalegin guzian, maitemintzeke ordea ezin egon denbora luzian, bizitza ere ez da bizitza maitemmikan ezian.(bis)

ZEGAMA 1996-2-10

E U S K I T Z E

G

Ahotsaren akatsa zaigu nabarmendu, eta horren arrazoi hau ezin mantendu, beste denei nahi die meritua kendu, bera nolakua dan jakángo bagendu, zatarra dena ere polit íkusten du.

A

1

A

SEGURU ASKO IRAKURRIKO HUAN ORAIN

G

A

1

A

HÍLASETE PASATXO AROIAN, PERTSONA

ZER GALTZEN DA EDO IRABAZI

EZAGUN BATEK ESATEN ZIAN GAUR

MAITEMINTZEAN?

EGUNGO BERTSO SAIOAK MITINAK EGITEKO ERABILTZEN ZIRELA.

Galdera hori entzute hutsaz kupitu ta urrikaldu, gure Muruai bere garunan mdarrik ezin ugaldu, maitemintzea zer arraio den nik behar al det azaldu?

Bertso batean esplikatzeko bidé erraza ez al du?

Zírutasuna irabazten da ta askatasuna galdu.(bis)

S A R A S U A

Politika mundua nork ez du ikusi?

Batzuek hor dabiltza borrokan itzusi, beste batzuk erdian korbata ta guzi, guztiek arrazoia ohiu ta karraxi, baina inortxok ez du >

Gazte garaian ibilia naiz maiteminduen planean.

"Jan zazu piskat" eske ari zen amatxo aldamenean,

996

MARTX0AQ3

Batzuk gustoko ta ez gustoko dauzkagu geure dotrmak, ta hoiek denei azaldu beharrak dirá gure ahaleginak, sarri bertsoak ez dirá joaten samur-samur edo finak, bama okerragorik badago eta horrek sortzen dizkit minak, bertsotarako hartzen direla gaur eguneko mitinak.(bis) Portadan zegon gizon famaua taje ta guzti dotore, ni horrekin bat ez natorrela <

•

bil u a esan behar alafede, nire ustetan gure artean giro ederrean gaude, esandokoak gogorrak ere ez dirá joatean debalde, nik gauza berak esaten ditut rimaz edo rima gabe.(bis) Bihotz errea baino ez da izaten jente askorentzat bizitza, tripako minak arindu ezinik behintzat ugan dabiltza, isützea ñola nik neuk ez dudan sekula izan baldmtza, neure arma neu naiz, neure burua, nere bala, neure hitza, eta gustoko ez dituenak belarriak ltxi bitza.(bis)

G

A

I

A

ZER DA ABERATSA IZATEA?

Ñor da aberats egin didazu ham galdera nabarmena, esaten zail da, baina egingo det orain egin nezakena, diru duena aberatsena ez da arrazoi zuzena, baizikan eta daukanarekin konformotzen dakiena.

Ni ote naizen zu ote zeran kezkak litazke ugaldu, hemen edonor izan daiteke itxaropenik ez galdu, diru gabe're izan gentzake aberatsak hainbat gradu, nahiz-ta patnkak pobreak izan,

bihotza aberatsa badu.

Aldea dago bat zer kabitan sortua ohi dan mundura, sarri askotan izaten baitu aurrekoaren itxura, diru dueña iritsi leike kaxkarrenaren gradura, bere ustetan dena izanda ezer ez dadukan hura.

gaztea zer den hobe esaten da, izateariutzita.(bis)

G

A

I

A

ASKOTAN GAUZA BAT SARRI ESATEKO OHITURA EDO MANÍA IZATEN DA GURE ARTEAN , ASKOTAN ESAN IZAN OHI DEGU PEÑAK "LA OSKUA!, LA OSKUA!" ESATEKO MANÍA OMEN DAUKALA. ATXEKO HOIEK DAUKATEN MANIAREN BAT, EDO HOIETAKO BATZUK DAUZKATEN MANIAK

G

A

I

A

KONTATUKO AL DIOK JENDEARI?

Z U GAZTEA ZARA, HOGEITABAT URTE BETE BERRI, NOLAKOA DA GAZTEDIA?

Gazte garaian bat sentitzen da modernoa ta modako, gauza bitxiak egiten ditu gaztea soilik delako, nahiz eta deitu horrotu eta beste hambeste holako, zaharrek jarri zuten bidea jarraitutzen dugulako.(bis) Zaharrek diote "Noiz helduko da gazteentzat talentua?"

Eta noizbait'e isilduko da gaupaseroen kantua, "radikal" ere deitzen digute baina alajaingoikua, ze gairi buruz ez du inporta kejatzea da kontua.(bis) Gai ugaritan izaten dugu beti nahiko hika-mika, esajeratu egiten dela iruditzen zait apika, nere burua definitzeak utzi ateak ltxita,

Jaunak ez dekit bertsotarako beti naguen saioan, askok bezela guztiok ere maniak ditugu goian, eta Lizasok beekin duena nago agertu nahian, bertebra asko puskatu ohi ditu saludatzeko garaian.(bis) Mani kontuan jarraitu nahí det Iturriaga gai hartuta, bertso saiotan gaur bezelaxe sarri gaude alkartu, maniatiko osoa dela nago guztiz ohartuta, behatz haundia sarritan dauka sudur zuloan sartuta.(bis) Igual gezurra kontatuko det eta igual egia, nere ustetan Estitxurena ez ote da gehiegia, figuratikan homitzen dirá Estitxu ta konpainia, txokolatea maiz jaten dula hori da bere mania.(bis) •

1996

MARTXOAQj]

Egaña ere sarri íkusten det eta eztulka-eztulka, orain gezurrikez det esango ta inoi ez eman kulpa lehen kaspa kentzen hola ibiltzen zan behatzak kiribilduta, garai batean hoi zun mania, orain maniaik ez dauka.(bis)

daut eni ere adinak, ta horren alde hameka saio baditut orai eginak, garbitasuna mundu guzian baitakartza atseginak, untzi berexetan ezarri nahi ditut nik beti zikinak.(bis)

agintariek zerbaitengatik egin baidigute galde, zikinek aunitz aldiz zikintzen baidute aunitz uholde, garbí zikina baino ez da zikin garbia ote hobe?(bis) A l K A T

« L K A T

Gauza bernak, aments berriak, baditugu egun oroz, agintariak ere lanean zerbait hobetzeko asmoz, zikinik gaabe dudarik ez da bizi gintaizkela uros, baina zikinak ez dut berexten zikina zikin delakoz.(bis)

Mendiluzek'e maniak dauzka hori nahi deta errepika, zelebre antza nik ikusten det gazte hauen politika, ta maní hori zergatik daukan jakiteko det irrika, beti bertsoak kantatzen ditu eskuak hola jarrita, (bis)

Zikina garbí bilaka dadin egin digute abisu, geroarentzat kaltagarri da ta bakotxak egin kasu, nik hondar guti utzi mahaman eskasia daukat usu, ta zuk berexten trebe baizira nereak'e berxkitzu.(bis)

X A L B A D 0 R

Garbitasunak huni ez dio nik usté egin atsegin, eta zikinak ere menturaz batere ez egiten min, holora nahiko nioke eman nik zenbat aholku samm, saia dadien zikina ere garbiago izan dadm.(bis)

BAIGORRI 1996-2-25

A l D A I

G

A

I

Gorputzez nago xahartzen ari, ta ispirituz xaharra, ez dut aurkitze zikinendako hola berexten beharra, zendako, bada, hoinbertze hitz zuk hemen neri gaur atera, zer diferentze aurkitzen duzu kakatik kakara?(bis)

A

Z U E N HERRIKO UDALAK, HERRIKOETXEAK, HERRITAR GUZIERI ESKATU EGIN DIE, GALDATU DIE, ZABOR KLASE DESBERDINAK, HONDAKIN KLASE DESBERDINAK ONTZI DIFERENTEETAN BEREIZTEA BIRZIKLATZEKO, BERRIZ ERABILTZEKO. Z U K , M l X E L , KASU EGIN ETA HONDAKIN HORIK UNTSA

BUKAERA EMANDA: ORDUAN BAI SENTITU NUELA IKARA.

Gure Herrian usu gertatzen da hará: Bi hankako zakurren mende bizi gara, hoielan guk sarritan horrenbeste traba, nere bila etornta sartuak gelara, orduan bai sentitu nuela ikara.

G

A

I

A

ARRANTZAKO ITSASUNTZI BAT GALDU EGIN DA ITSASOAN ETA HARTAN ZIHOAZEN ARRANTZELEETAKO BAT ZURE JANDAKIA, AIDEA, EDO SENITARTEKOA DA.

BEREXTEN DITUZU, ETA ZUK, ERNEST, BATE.

X A LBAD 0 R X A L B A D 0 R

Garbitasuna maitarizia

Garbiki mintza zaite zu otoi kakaz mmtzatzeko orde,

1 9 9 6

MARTXOA

f¥l

Lurrez ta urez osatua da gure mundua borobil, ta itsasoan arrantzaleak

bil u

9.

arnskua sarn hurbil, nere etxeko hon nun galdu ote den kezkatan nabil, gertatu dena gertatu eta nola egongo naiz trankñ, ogian bila hara juanda hantxe bertan delako hil.(bis) Hainbeste arrain harrapatzeko bazuen bai talentua, itsaso gaina zakarraldian ez da bromako kontua, malko artean bota beharra nik orain nere kantua, hila bada ere sendirako da irudi eta santua, etxe ondoan egingo degu harnzko monumentua.(bis)

BAIGORRI 1996-2-25

(3

A

¡_

A

LEHEN MADDALEN, BERAK ESANDA JAKIN

astebetean egina dezu zeure kasako gudua, zurbil da triste atera zera, berdina da inguru, gorputza dezu ñakiak jota, zentratu ezin burua, bete al dezu haseratikan zenekarren helburua?(bis) M . L U I A N B I 0

Hasera baten lagun batzuek egiten ziguten parre, astebetean ban sartu gera ez atze eta ez aurre, kolore danak joan zaizkigu ta sobrako grasak erre, hura amaitu da atera gera eta ez gaude haserre, hogei kartzela urten parean hon ez baita ezerre.(bis) S . L I Z A S0

Beraz oramdik tinko zaude zu haseran zinen antzera, ta zeure gogoz joan zinaden gosealdi bat pasatzera, eta halere indartsu zaude ez dezu egiten atzera, han zortzi lagun soilak zinaten gehiegi ez da, bai zera!

Artzai onikan agertu al da Artzai Onaren etxera?(bis)

DEZU ZAZPI EGUNETAN EGON DALA GOSE

bera mezetan entzuten gendun baina ez zaigu azaldu.(bis) s .

L

izA s o

Erantzunikan ez dauka beraz eleizak edo dotrinak, hori entzunda gure odolak jarridirajakinak, baina alperrik ez dirá izan, neska, zuen ahalegmak, kultur mundua bustitzen badu ekmtzaren zipristinak.(bis) M . L II I I N I I 0

Kultur mundua dalako horrekin badegu mila emegu, zortzi bakarrik juntatu ginan hortik ikus dezakegu, gure babesa bertso hutsetan hartu ohi degu eredu, presoen alde mila alditan kantatuta baigaude gu, bama bigarren pausuan beti frenua jarri ohi degu,(bis)

G

A

I

A

ATZO MARTXOAK ZORTZI ZAN EMAKUME LANGILEAREN EGUNA, ETA IÑAKI, EMAKUME ELKARTE EDOERAKUNDE BATEN LARTELETAN AGERTU DIRÁN ZURE HIRU

QREBAN ARTZAI ONEAN, EZ DAKIZUENA

M . I U J A N B I 0

BERTSOAK ENTZUN NAHIKO GENITUZKE.

DA ATERA DENEAN, XEBASTIAN,

Holakoetan hitza isildu ta eskakeoa ugaldu, hasera baten hamabost ginan jendea egin zan galdu, zortzi pertsona eskas joateak bate zentzurik bai al du?

Setien jaunari nahi izan diogu proposamen hon saldu,

Urte osoan egun bakarra ta horrenbestekin tira, eta noraino heltzen ote da egun horrek dun disdira, soldata urriz hiru laurdenak juan behar lantegira, edo gehienak beste batzuen

KAZETARIA ZAI ZEUKALA GALDERAK EGITEKO, BERE BIHARKO SUPLEMENTURAKO.

S. LI Z»S 0

Ene Maddalen askontzat zera ispilu eta eredua,

1996

MARTXOAHD

M

B

E

R

T

S

pa e 1„ aJ<c

menpean jasan segira, eskubide ta berdintasuna oraindik hitz hutsak dirá, (bis)

L

Resurreccior i M. Azkue 1995eeko 1 saria B maila Leire Bilbao Z

U

R

1

L-un, orn zuri horri. hitz hitsaren hotsaren hotza balaren pare burmuinean ostatu harturik. asfaltu erdian ernetu den belar printza baino are bakartiago erideten zarenean...

Zergatiaren ohiartzunak xularme oro dardarazten dizunean, maitasunaren interprelazio trunkatuaren muinaz jabetzean, ezer ez zenekiela, ez dakizula eta sekula jakingo ez duzula ohartzean alperrikako, huts, ezereza... gizakiak zizelaturiko lege utopikoen nerabe

kausitzen zara, señan edo zentzuari zeini jarraiki erabakitzeke senak hutsegiten dizun zentzurik gabeko munduon.

Erantzunok baino hodeiertza lehenago ukitu duzun ziurtagiriz, sortzea, bizitzea eta hiltzearen balizko bereizketa ulertzeko zailtasunez, galdera erretorikoen putzu amaigabean abailtzen zara: ¡zatearen ondorioa edo ondorioaren izatearen dudaz, zarenaren definizio ezaz galdera ikurraren presentzia ere ezin onarturik.

Bidé bihurgunetsu eta bakarra daukakezu: Aginduriko eguneroko bizitzari jarraitu, EZJAKINTASUNEAN.

1996

MARTXOAÍH

Bat goian bada nórmala denez asko harén ínbiritan, bat ondo bada nórmala denez asko harén irrikitan, baina holakotan zoritxarrean gertatu ohi da gutxitan, berdintasuna aldarrikatzen entzun izan da sarritan, baina hori ez dago raza, kolore, edo sexuaren baitan.(bis) Hitz haundia ta bertso betea edo arrazoi polita, jende asko da gisa hortako ekarpen soüen irrika, baina egunero bizi gaitezen eslogan hutsak utzita, ez ote gabütz hemen lanean geure begiak itxita?

Ta aldaketa bultza dezagun norbere etxetik hasita.(bis)

i o » Ñ « . Galdetu ta erantzun hau da gure lana, I I H S I . Itxuraz portatzeko badaukat afana. t . Beraz egin beharko ahal degun guztia, i . Bestela entzulea seno, tristia.

E . Ezagutu nahi zaitut sakon sakonean,

bil u a i . hórrela zabiltza zu ia gehienean. [ . Hau da errepaso bat sentrmentuena, i . baina ez det esango zuk nahi dezun dena.

E . Beste sentimentu bat gorrotoa dugu, i . zontxarrean hortik gehiegi daukagu.

E . Zeuk sentitzen al dezu gorrotoan harra, L . Gezurra izango da ezetz esan beharra.

E . Inoiz izan al dezu tristuraren berri?

L . Zoritxarrean hori hurbiltzen zait sarri.

E . Izerdi ta malkoak gaziak dirade, i . Beraz bizi ta hobe aprobatu gabe.

i . Hon ez zazu esan zuk neri begira.

E . Azken sentimentua kontatu ezazu, E . Nazkatu egin nazu jakin nahi baduzu.

E . Nazka eta nekea ez dirá berdinak, L . baina gaur biak dauzkat hain gauza jakinak.

E . Hiru hitzetan esan ez zer den mira: E . Batak besteentzako ohi duen disdira.

E . Esan hiru hitzetan zer dan herri mina: i . Inoiz kanpora joanda dan harek dakina.

[ . Orduan esaiguzu zer kristo den poza, i . zoramena lortzeko gauza aproposa.

E . Pozan sentimentua izan al dezu maíz? i . Egia da tarteka pozikan bizi naiz.

BAIGORRI 1996-2-25

E . Beste sentimenturik ba al dezu barruan, E . galdezka ez zaitez zu urrutira juan.

E . Gosea ez da sartzen sentimentuetan, i . Baina haserratzen ñau horrek batzuetan.

t . Ze harreman daukazu inbiriarekin? i . Nerearekin edo besterenarekín?

E . Hemen azaldu zazu ínbiria zer den, t . puma eskarzean ez la zan nabarmen?

G

1996

<

MARTXOAtJE

A

'

E . Beste sentimentu bat izan leike pena, L . txorakeria zalá, gauza nabarmena.

E . Ta panaren atzetik sarritan kupira, i

1

Gaua dugula gaitzat gaurkoan denek duzue entzuna, ta Heletarrak Altsasu huntan badu bere erantzuna, gaua maite dut mila izarrez izanik ere iluna, gizon-emazte guztiendako gaua dugu ontasuna, gauean dut nik lo egiten da baita ere maitasuna.(bis) g

E . Beraz sentimentua degu haserrea, L . Baita askotan hortik ohi nago errea.

E . Zerk haserretzen zaitu zu gehien gehiena? i . Hórrela jarduteak ematen dit pena.

E . Beraz sentimentuak gogoa ta nahia, L . Eta hoiek kunplitzen egiten naiz saia.

E . Sentimenduak dirá nahia ta gogoa, L . barna lortu ezina degun gehiengoa.

A

>

•

EUSKAL KULTURAREKIN BATGATOZ InstituzĂ­o-konpromezu gisa hartu dugu xedetzat gure herri honen ÂĄzpirituaren agerpideei, nortasun eta identitate bakana damaiguten kultur adierazpenei, indar osoz eutsi eta laguntzea.

Eta arreta berezi bat jarnz, ahal dugun indar guztiarekin, gure kulturaren adierazpenetarik gorena den euskararen garapenean.

KONTA EZAZU GUREKIN

13

BBK Bilbao Bizkaia Kutxa

Kultur Ihardueretara destinatutako diru-laguntzak

Bekak eta Laguntzak

BEKAK ETA LAGUNTZAK Azken eguna: 1.996-04-09

ARGITALPEN EGITASMOAK Azken eguna: 1.996-04-09

KULTUR EKINTZEI DIRULAGUNTZAK Azken eguna: 1.996-05-07

Argitarapenei Laguntzak

W

Bizkaiko Foru Diputación Foral Aldundia de Bizkaia Kultura Saila

&c$4ai<uc %u*e

Deparlamento de Cultura

rfídundúi