Bertsolari aldizkaria - 25. zenbakia by elkarmedia

25 - Azken profeta PAUSO BAT AURRERA.

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria

m ALE HONETATIK AURRERA EUSKARA

Gipuzkoako Foru Aldundia

ZUZENTZAILE BAT IZANGO DUGU ERRE DAKZIO KONTSEILUAN.

โ ข kutx

fundazioa fundaciรณn

3ERTS0LARI

U D A Z K E N A

1 9 9

BERTSOLAR1. Editatzailea:

Bertsozaleak Kultur Elkartea. Av. Madrid, 6- 20011- DONOSTIA. Tf 943-471142 Koordinatzailea: Joxean Agirre. Erredakzio kontseilua: Laxara Azkune, Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Santijaka, Aitor González Kintana, Kristina Mardaraz, Jon Sarasua, Joxerra Bilbao, Josu Goikoetxea. Ale honelako diseinua . Txema Garzia. ¡nprimaketa: Gráficas Lizarra. D.L..SS 482/91

Jorge

Oteizarekin

hizketan

12 Zortzi

egun

Unai

Iturriagaren

atzetik.

18 \ Formula

berri

bat

bertsotarako

26 Kotxea,

b e rt s o I a r i e n

Alfonso

Irigoienen

Leunda

betso I a r i aren

kamerino.

36 omenez

42 jaiotetxeari

agur

52 «w

Maximia no

Traperorekin

elkarrizketa

62 I nt e r pr et a r it za

be rt so Ia r it zan

65 Amurizaren

hitzaldi

«Euskara ezjakiteak benetako mina ematen dit» Testua: Pako ARISTI

Argazkiak: Iñigo GALLEGO

Otei.

Cí rekin hitz egitea mende oso bat ssaTWfresrrww^TfTT^TJWTmj, ^^f^^^T5aW^xl, eta 6tcT burua, bere be^^Wmiak bezala: argi, distiratsu. Orion jaioa, aitona, Bittor Enbil, bertsolaria zuen, baina emakume judu batekin ezkondu zen, eta hark debekatu zuen euskara etxe hartan. Hortik dator Oteizaren pena, euskaraz hitz egiten ez jakitearena. Horren ordainetan, «hemen euskarari buruz gehien dakiena naiz» dio berak, eta agertu du jakinduha hori hainbat liburutan. Telebistan gustura ikusten zituen bertsolariak. Bera ere, dauzkan irteerak ikusita, bertsolaria da, dudarik gabe. Bertsozaleen Elkarteak bere obra batean oinarrituriko logotipoa ezarri du. Andoni Egaña eta biok bisitatu genuen Zarauzko bere etxean. Oteizaren aurrean zaudenean, ez da ezer galdetu beharrik izaten. Berak eramaten du hizketaldia batetik bestera, gairik interesgarrienetatik famili arteko oroimenetara, bere ohiko kezketatik hildako eta berak ezagututako pertsonengana. Denbora joan-etorhan pasatzen da, eta berarekin batera haserretu egiten zara, berarekin hunkitu, berarekin barre-algara izugarriak bota. Zorrotza da, hintxantea, zuzena, eta zerbait errepikatzen duenean ere, zerbait berezia esaten ari déla d i r u d i . » » » » » » »

ena batekin eman genion hasiera elkarrizketari. «Nire aitona emakume judu batekin ezkondu zen, oso emakume interesgarria zen, baina euskara debekatu zuen etxean. Udan hiru anai-arreba zaharrenok aiton-amona hauen etxera joan ohi ginen, eta han ezin zen euskararik hitz egin. Zer egin behar nuen, familia osoa garbitu ala? Nik inork baño gehiago dakit euskarari buruz, baina ezin dut hitz egin. Badakizu ñola mintzen ñauen horrek? Gaur, hemen, gu euskaraz hitz egiten arituko ginen, baina niregatik ari zarete gaztelaniaz. Usté al duzu nik ez dúdala hori sentitzen? Bertsolariak gustatzen al zaizkizu? Bai, niretzat bertsolariak dirá gauzarik emozionanteena, Zuberoako pastoralekin batera. Biak familia bereko fenomenoak dirá. Pastoraletan antzerki egitura konplikatuagoa dago, baina han

«Ñire aitona emakume judu batekin ezkondu zen, oso emakume interesgarria zen, baina euskara debekatu zuen etxean.» ageri direnak bertsolariak dirá, bertsotan kantatzen dute, euren makilak hartuta, zoragarria da. Oteizaren hizketaren denbora ziklikoa da, aldika bere betiko kezka bakarrera itzultzen da: Euskal Herriaren zoragarritasuna, eta ñola izorratu duten gure herri hau. Barman daukan arantza, konpondu ez dueña. «Gure herri hau zoragarria da, baina

1997 UDABERRIA

•noBHMm

•

-Arzalluz! -Hori, ba hasieran bera ere zoriontsu zegoen, hipokrita zikina baina gero dirua berarentzat hartu zuen, Bilboko Sabin Etxea egiteko, bere marmol eta guzti. Noski, bere salaketak entzunda ezin liteke jakin noraino diren egiazkoak, zein neurritan, baina bere salaketa horien funtsa da interesgarriena. «Bertsolariez galdetu didazu. Xenpelarri omenaldia egin nahi izan nion, Errenteriako ikastolan. Figura luze bat egin nuen, ikastola aurrea dena laua zelako, eta gero, enparantzan eskaparate antzeko bat diseinatu nuen, han jartzeko garaiko euskarazko ekitaldi guztien zerrendak, baina hori ere ezin izan nuen egin. Niri ez didate ezer egiten utzi. Orioko herriari dena eman nahi nion eta ez zitzaion piperrik inporta izan». -Basarri ezagutzen al duzu? -Bai, laguna naiz, oso zahartua dago orain, oso gaizki. -Gustatzen al zitzaizun kantari? -Ez gehiegi, "klasikote" samarra zen. Andoni Egañak hartzen du hitza. -Uztapide zen Basarriren kontrapuntua, herrikoiagoa, pikanteagoa... -Bai, Uztapide ere ezagutu nuen -dio Oteizak-, eta orain zu zaude txapeldun... -Entzun al diozu inoiz? -galdetzen diot. -Bai, telebistan. -Badakizu -dio Egañak- orain bidali egin gaituztela? -¿Cómo? Si era estupendo! -Oteizak harrituta. -Bai, Arzalluz horren kontra hitz egiteagatik! -¿Por hablar contra ese? Eso se arregla fácil! -Eta segidan kontatzen du komando batekin Arzalluz bahitu eta farola batetik zintzilikatuko lukeela, eta eskariak onartuko ez balituzte, soka moztu, eta abar. Oteizakeriak. -Jorge, Arantzazuzko apostoluak bertsolariak direla usté duenik bada, daukaten jarreragatik, kantari bezala...

hain astoak izan gara, hain arduragabeak... ez dugu geure gauzak zaintzen jakin, beti gerra zibiletan ibili gara edozer huskeriagatik, puta mierdako liskarretan, beti menperatu izan gaituzte, eta uzti egin diegu menperatzen» Oroimenak ere etengabe urazaleratzen dira bere hitzetan, batez ere lortu ez dituen asmoenak, hor ere bi konstante agertuz: agintarien kaskarkeria eta askatasunik eza. «Orain bertan, zer gobernu daukagu? Gainera 80 milioi zor dizkit. Basterretxeak eta biok arte obrak bildu eta merke salduaz 80 milioi osatu genituen. Dirua fundazio bat eraikitzeko zen, euskarari buruzko ikerketa konparatuak lantzeko. Euskara desagertzea nahi du askok. Hemen ikerketa lekuak falta dira. Halako bat zen gure asmoa, baina... ñola da Azkoitiko kabroi hori, zerri hori....

«Niretzat bertsolariak dira gauzarik emozionanteena, Zuberoako pastoralekin batera.» 1997 UDABERRIA

-Bai, bai, hala dirá, predikatzen ari dirá, euren barrua emankortasunez besteengana irekitzen denengana, herria besarkatzen, hori da bertsolariak egiten dueña. Hamalau ñgurak ondo aztertzen badituzu, mugitzen ari dirá, halako mugiera batekin, eta ibilera hori jarraitzen baduzu Iparraldera eta Bilbora iristen den espiral bat ikusiko duzu. Trukoak dirá, zuk egiten dituzu eta gero jendea ez da konturatzen. Hildako bat ere ageri da. Jasokundearen Amabirjina edo nahi zuten, eta nik semea hil dioten ama jarri nuen, Txabi Etxebarrieta laguna hil zidatelako. Heriotzaren kontra dagoen ama da, "Piedad" horretan bezala, baina ama hau zerura biraoka ari da, esanez seme bat hil nahi badute, beste batena har dezatela, zeruaren kontra protestaka ari da, hor ez da estsipen kristaurik bate re.

«Orain bertan, zer gobernu daukagu? Gainera 80 milioi zor dizkit.» Eta segidan kontatzen du komando batekin 'Vrzalluz bahitu eta arola batetik intzilikatuko lukeela. sasertzean daude, hasi Orioko Altxerritik eta Altamiraraino. Arbolak botatzen zituzten, ehiztariak ziren, larrua lantzen zuten, horrek zer esan nahi du? Untziolak zeuzkatela. Hori bazekien Barandiaranek zera galdetu ziotenean, ea euskaldunak Georgiatik zetozen. Esan zuen berak zekien gauza bakarra zera zela, distantzia igoala dagoela handik liona eta hemendik hará. Baina ez da egia,

Oteizak landu dituen gai ugarien artean, azken urteotan bere kemenak irentsi dizkiona euskararen jatorria da. «Ni naiz euskara ikertu duen lingüista bakarra. Mitxelenak berak zioen neogramatiko bat zela. Hará, euskara da historiaurreko lehen hizkuntza. Gure haitzulo eta antzinako altxor guztiak it-

1997 UDABERRIA

1997 UDABERRIA K

zeren hemen untziolak zituzten, eta Joan zitezkeen liara, eta joaten ziren. Mediterráneo itsasoan sartu ziren lehenengoak euskaldunak ziren. Horregatik, grekoa eta Mediterraneoko hizkuntza guztiak euskararen etimologiak erabiliz itzul eta azter daitezke. Adibidez, minotauroa eta Ariadnaren mitoa. Ariadna: Ari "haria" da, hilo, eta Ad eguzkia, "han" dagoena, han goian, zeren euskaldunek zeruaren erlijio zoragarrri bat zeukaten. Adibidez, Izar. Izar da "Hitz" + Ar. Hitz izaera da eta ar zeruko arkua, orduan izarra, euskaldunentazt, zeruan

1997 UDABERRIA [J¡]

zegoen izaera bat zen. -Bertsolariak ere betidanik egon al dirá gure artean? -Betidanik, hizkuntza dagoenetik. Adibidez, leñen emakume bertsolariek sekulako indarra zeukaten; senarra hiltzen zitzaienean harén gorazarreak kantatzen zituzten. Hau herri zoragarria da, baina zerrikeria huts bilakatu dute, ezer sakratua zegoen lekua desegin eta herri guztiak igoal-igoal egin nahi dituzte. Adibidez, gure baserritarrei inoiz lagundu al zaie kulturalki? Inoiz ez. Matxakatu egin dituzte, kultura ukatu

«Baina ama hau zerura biraoka ari da, esanez seme bat hil nahi badute, beste batena har dezatela, zeruaren kontra protestaka ari da.» egin die, eta baserritarrek nahikoa egin dute bizirik iraunda. Hor daude bertsolariak, ezer ikasi gabe, haiek barruan zeukaten poesia, berezko poesia hori. Baina noiz ikusi duzu bertsolarientzako eskola bat? -Orain badauzkagu batzuk -dio Egañak-, duela hamabost urtetik hona... -Gobernatzen duenari -segitzen du Oteizak- interesatzen zaiona da jendaila tonto bat edukitzea, gero ongi esplotatzeko jendetza hori. Begira nola dauden ikastolak, utzita, diru guztia Guggenheimen gastatu dutelako. Eta gero dio: "Nos toman corno si fuéramos enanos calentando un montón de mierda". Guggenheimen asmoa dagoenetik Oteizak esan izan du ez duela bere obrarik erakutsiko han, baina orain balitekeela dio. "Igual pongo una escultura para el día de la inauguración, para que cuando se inaugure, la escultura estalle". Eta amaitzeko beste istorio bitxi bat kontatu zigun, oraingo hau Bitoriano Gandiaga poeta handiari dagokiona, Oteizaren kultur zuzpertzaile izaera azpimarratzen dueña, eta halako goibeltasun bat uzten dueña entzulearengan, niregan: gure herriagatik egin zezakeen guztia egiten utzi ez zioten pertsona harrigari bat ezagutu dúdala pentsatzera bultzatzen nauena. "Gandiaga poeta bada, niri esker izan da. Gu Arantzazun geundela hasi zen poemak idazten. Niri gustatzen zitzaizkidan, oso ondo idazten zuela esan

1997 UDABERRIA EJJ

nion, eta idazteko obligazioa zeukala. Nik nahi nuen Gandiagak pastoral txiki batzuk idaztea, ordu erdikoak edo, Francoren kontra, adibidez. Gero bota egin gintuzten, Erromatik iritsi zen debeku baten aitzakiarekin, baina gezurra zen, fraileek beraiek antolatu zuten iruzur guztia, batez ere xuabeen hitz egiten zuen hark, guk terziopelo deitzen genionak. Berriro itzuli ginenean Bitoriano ikusi nuen, baina berak, ni ikusi orduko, fiiiiii ihes egin zuen. Lotsatia zen, baina ni harrituta nengoen. Lagunak ez ginen bada? Zoratu egin al zen? Badakizu zergatik alde egin zuen? Jadanik poesia utzia zeukalako. Bere fraile kideek esan zioten poesia marikoen gauza déla, eta Bitoriano bera marikoia zela, eta idazteari utzi zion. Nola esan dakioke poeta bati marikoia déla? Orduan ni iritsi nintzen eta berriro zuzpertu nuen gizona. Hitzaldi bat eman nien fraile guztiei poesiari buruz, eta bukaeran hau esan nien: El que esté en contra que levante el dedo, que se lo corto. Ez zuen inork jaso.»

«Lehen emakume bertsolariek sekulako indarra zeukaten; senarra hiltzen zitzaienean harén gorazarreak kantatzen zituzten.» "Gandiaga poeta bada, niri esker izan da. Gu Arantzazun geundela hasi zen poemak idazten."

Testua: Igor ELORZA A r g a z k i a k : I単igo GALLEGO

naga ren LARUNBATA, alean protestaka ari ziren metaleko langileen bozina hotsak iratzarri ninduen ñire loaren gozotik, goizeko hamaikak ziren eta jeikitzeko garaia zela pentsatu nuen. Goseak hozkailura eraman ninduen, baina han bost arraultza eta tomate lata bat besterik aurkitu ez nituenez, kafetegi batera joatea erabaki nuen. Lehenago kiniela dendatik pasatu nintzen, kiniela bat osatu, ordezko txartela jaso, eta egunkari bat eta periodiku bi erosi nituen. Otsaila zen. Etxe aurreko kafetegian, ohi baino jende gutxiago zegoen. Poztu egin nintzen. Patata tortila pintxo bat eta Coca-Cola bat eskatu nituen eta mahai batean eseritzea pentsatu nuen, gosaltzen nuen bitartean eguneko berriak irakurtzeko. Pekingo enparantzan bandera gorriak masta erdiraino jarrita ornen zeuden Deng Xiaoping Lemazain Txikiaren ohorez, baina goiza normaltasun osoz igaro ornen zen. Pekingo plazatik. Bilbon polizia espainol bat hil zen autoan ezarrita zuen bonba-lapak eztanda egitean, Boronat Arangurenen ordezko izendatu zuten Alavés fútbol taldean eta horrelakoak. Gosaldu eta bulegora igo nintzen. Arrapaladan igo nituen

Bukatu zuenean Winston pa boteilatxo erosi zituen eta etxer 1997 UDABERRIA [JJ

eskilarak eta giltza atean sartu nuen. BITTOR BEGIBIXOR IKERTZAILE PRIBATUA Hala da bai, detektibe pribatua nintzen bi aste lehenagotik. Ordurako etsirik nengoen baina lizentzia jaso nuen Joan den Urtarrilean, zinpeko zaindari bezala bi bider huts egin eta gero. Estraineko aste haietan ez nintzen zorte handiegirik izaten ari. Eguerdiro bezala zerbeza lata bat ireki nuen eta telebista piztu. Bilbon desagertutako neska gazte batí buruz ari ziren hizketan eta hasi berri batentzat kasu on bat izan zitekeela pentsatu nuen. Baina itxura guztien arabera ni ez naiz Colombo, begi okerra izan airen. Goiz hartan jaso nuen telefono deia ez bainuen inondik espero. Errebista bateko zuzendariak hots egin zidan bertsolari bat iker nezan. Bertsolari bat !? pentsatu nuen. Ez ornen zuen euskaraz zekien ikertzailerik inon aurkitzen eta ez dakit zeinek ñire zenbakia eman ornen zion. Joan den abenduan BIZKAIA-ARABAKO BERTSOLARI TXAPELKETA jokatu berri zen eta Durangoko gazte bat izan ornen zen garaile. Mutil hori ikertu behar nuen, bere eguneroko bizitzaren nondik norakoak ezagutu eta txosten bat egin. Iluntzean hitz egitekotan geratu ginen.

iy Catalán

Harek guztiak ez zuen nik amesten nuenarckin inongo antzik, baina nire lehen aukera zen eta joatea erabaki nuen. Zazpietan biltzekotan geratu ginen baina ordu laurden lehenago Joan nintzen Eibarko taberna hartara. Taberna zatar bat zen. Goitik behera berdez margozturik zegoen. Min egiten zuen begietan. Garagardo bat eskatu eta zigarro bat piztu nuen. Han, ez zegoen errebista batean zuzendari izan zitekeen inor. Nire parean ardoari baino begiratzen ez zion edadeko emakume bat zegoen. Berba ere egiten zion. Barruko aldean berbarik egiten ez zuten burusoil bi zeuden eta beste emakume bat ate ondoan txanponak sartu eta sartu ari zen tragapen-asean. Emakumea bera ere iruntzi behar zuela zirudien. Zerbitzaria Boy Scoutetako monitorea ziaidien tipo bat zen. Denboragarrenean bizardun bat sartu zen, gutako bakoitza goitik behera begiratu gintuen eta niregana jo zuen zuzenean. Ordurik ba al nuen galdetu zidan. Zazpiak puntúan ziren. Ez zekien zer esan eta elkarrizketa errazai guran hitz egin nion: "Zergatik egin ote zuen tongo Sarasuak?" Zer esan ez zekiela jarraitzen zuen baina irribarre egin zuen, lotsati. Bera zen. Deskaíeinatu bat eskatu zuen eta mahaian eseritzeko gonbitea luzatu zidan. "Mutilaren izena Unai Iturriaga duk. Durangon bizi duk bere anaiarekin. Hemen dauzkak direkzioa eta argazki bat. Beste zenbait datu ere idatzi dizkiat paper hauetan." "Oso ondo. Noizko behar duzu txostena" "Martxoaren hasierarako. Lehenago posible baduk." Oso lanpetuta nenbilela esan nion, ez zegoela atsedenaldirik ikertzaile batentzat baina egingo nuela. Interesgarria iaiditzen zitzaidala eta ez nuela inoiz halako lanik egin. Hamabost mila zirela eguneko eta hogeit hamar au-

1997 UDABERRIA [ ¡ ]

rreratu beharko zizkidala lana burutu ahal izateko. Beste garagardo bat eskatu nuen. Argazkian ikusita Unai Iturriagak gehiago zirudien pizza banatzaile bat bertsolaria baino. He motza zuen, belarri pare bat, patila luze bi eta kilo batzuk. Bizardunak zioenez bertsolaritzan zeresan handia sortu duen belaunaldi baten ordezkaririk esanguratsuenetakoa zen, esanguratsuena beharbada. Kosta zitzaidan sinestea. Garagardoa bukatu nuenean zutundu eta elkar agurtu genuen. Deituko niola esan nion. Bidean hamburgesa bat erosi eta zuzenean bulegora Joan nintzen. Gogoa nuen Unai Iturriagari buruz zerbait gehiago jakiteko. Telebista itzali eta irakurtzeari ekin nion. Tipo hura benetan norbait zela zirudien. Eskolartekotan txapel mordo bat irabazitakoa, Probint2Íako txapelketa nagusian txapela birritan jantzia eta Euskal Herriko finalista izandakoa azken txapelketa nagusian. Disko bat ere grabatu ornen zuen lagun batekin eta beste lagun batzuekin. Argazkiari bigarren aldiz begiratu nionean ezaguna egin zitzaidan. Behinolako telebista programa hartaz gogoratu nintzen. Eta katea eten zuteneko hartaz. Gezurra diaidi baina ni han nintzen gau hartan. Zinpeko zaindari izan nintzen sei hilabetez Miramongo estudioetan. Biharamunean beitan lanari ekitea erabaki nuen. Bulegoa guztiz atontzeko egun batzuk behar nituen baina hura guztia gustatzen hasi zitzaidan.

IGANDEA, HILAK 11 urangoko abenida kale bat baino ez da eta ez nuen bila ibili behaik izan ataría aurkitzeko. Kotxea aparkatu eta zain geratu nintzen egunkaria irakurriz. Unai noiz es

Bizardunaren txostenak Kunitziaga Ikastolan ikasitakoa zela zioen eta hara joatea erabaki nuen. Umemokoa zenean Unairen andereñoa izandakoarekin hitz egin nuen. Emakume irribartsu bat zen, irrifaltsuegia. Baietz esan zidan, bera izan zela Unairen andereñoa. Eta Igorrena ere bai. Ezagutzen al nuen Igor. Eta nik ezetz. Galdera batzuei erantzutea inporta al zitzaion esan nion eta gustu handiz egingo zuela erantzun zidan. "Ikasle ona izan al zen?" "Ez zuen inongo zailtasunik izan baina gustukoago zuen marrazkiak egitea estudiatzea baino." "Eta bestela, nolakoa zen?" "Bueno... Ez zen geldik egoten direnetakoa. Ez dakit ñola esan, laguntalde bihurri bat zen. Orain fútbol zelaia dagoen tokian langileek erabiltzen zuten txabola bat gaztetxe bihurtu zuten behin. Mundua ikastolako patioa zela usté zuten orduan." Irribartsu azaldu zitzaidan berriro. " Ez zen erraza haiek isiltzea. Baina bazegoen bera baino aurreragokorik. Mutil ona zen." "Ikusten al duzu orain?" "Egunkarietan bakarrik." "Gaineratu nahi al duzu esan ez didazun zerbait?" "Bai. Aldizkari baterako da, ezta?" Baietz esan nion. " Zera,.. pentsatu dut,.. beharbada,.. interesgarria izan zitekeela jakitea ni izan nintzela zortziko txikiak zenbat silaba dituen irakatsi ziona. Zera,.. anekdota tezala,.. badakizu. Ja! Ja!" Irribarre egin zidan eta barre egin nion. Goizeko hamaikak ziren eta abenidara joan behar nuela pentsatu nuen. Beranduago akordatu balitzait ez nuen etxetik iiteten ikusiko. Autoan sartu zen eta nik neurearekin jarraitu nion. Berea Peugeot 205 beltz bat zen. Autopistan sartu eta bilborantzako norabidea hartu genuen. Ez zegoen bildurtzeko arrazoirik baina badaezpadako distantzia bat gorde nuen.

agertuko zain nengoela bere argazkia ikusi nuen zutabe baten goiko aldean. Irakurri egin nuen. Falta zitziguna! pentsatu nuen. Mutil hark cieñen kontra zuen esateko zerbait eta lorez jositako zortzi Ierro ahaztezin eskaini nahi izan zizkigun zinpeko zaindari izandakooi ere. Gizarajo hura bere sinpletasunean ikusteko desiatzen nengoen. Eguerdiko ordu bata jota atera zen kalera eta pareko tabernara joan zen. Kotxetik atera eta bere atzetik sartu nintzen. AINHOA izeneko taberna hura ez zegoen gaizki. Garagardo bat nahi nuela esan nion mostradoreko neskatxari. Unaik kafesne bat eta mantekilazko boilo bat eskatu zituen. Ez zegoen begi bihurriak izan beharrik jaiki berri zela asmatzeko. Ez zuen batere gau txarra pasa behar izan. Bukatu zuenean Winston pakete bi eta sei Vichy Catalán boteilatxo erosi zituen eta etxera itzuli zen. Ez zen egun osoan gehiago atera. Igandea zen. Arratsaldeko zazpiak aldera him gazte azaldu ziren. Bere etxera Joan zitezkeela iruditu zitzaidan. Ez ziren gauerdirarte atera.

ASTELEHENA, iharamunean auzokide batekin hitzegin ahal izan nuen. Eguzkiak teivlatu artean toki bat aurkitzen due• n e a n etxaurreko bankuan orduak ematzen dituzten gizon dibertigarri horietako bat zen. Unairen lagunak sarri etortzen zirela esan zidan. Egunez zein gauez, lan zein jaiegunetan. Ez omen dute iskanbilarik sortzen baina itxura txarreko zenbaitekin gurutzatu ornen da igogailuan. Behin baino gehiagotan. Etxean bi mutil eta bi neska bizi omen dira. Bere aita iturgina ornen da eta hari buaizko kontuak kontatzen hasi zitzaidan. Agureak, konbertsazio apur bat behar zuen baina nik ezin nion lagundu eta ez nuen nahi.

Gela bakoitzak kolore bat zuen, etxe hark tetris bat zirudien. Horiz margoztutakoak bere gela izan behar zuen derrigor. Egongelako argia ez zen lauak arte itzali. Biharamun goizean lo egin nezakeela pentsatu nuen. 1997 UDABERRIA

Leioako kanpusera eraman ninduen. Kotxea uzti eta arte ederretako fakultatera zuzendu ginen. Burua batera eta bestera mugitu eta egunon esaten zien lautik hiruri. Hirutik hiruk aspaldiko esanez erantzuten zioten. Bi ordu beranduago atera zen handik eta hiru tximaluzerekin joan zen kafetegira. Mahai batean eseri ziren eta ni mostradore ondoan gelditu nintzen. Oilategi hartan ezin nuen fundamentuz ezer entzun baina uste dut karrera madarikatua bukatzeko zuten gogoaz hitz egin zutela. Unibertsitate jasanezinari buruz, politikaz, musikaz, eta bezperako Missisipiren gurutzaldiaz ere esan zuten zeozer. Arratsaldean Durangora itzuli ginen baina ez nion atariraino jarraitu ez bainuen susmo txikienik ere sortu nahi. Iluntzean abenidara itzuli nintzen, eta zazpi eta erdiak arte egon behar izan nuen zain. Bera, anaia eta bi emakume atera ziren. Hasieran beraien atzetik joatea pentsatu nuen baina etxean sartzeko aukera on bat izan zitekeela otu zitzaidan. Badaezpada tinbrea jo nuen. Ez zegoen inor. Bost minutu luze izan ziren baina lortu nuen atea irekitzea. Gela bakoitzak kolore bat zuen, etxe hark tetris bat zirudien. Horiz margoztutakoak bere gela izan behar zuen derrigor. Ordenadore bat, egin gabeko ohe bat, praka pare bat, jertse bat, beste praka pare bat, beste jertse bat, txaketa bat. Liburuak mahai gainean eta lurrean, errebista batzuk. Tipo hura gustatzen hasi zitzaidan. Mahai gainean ohar bat zuen eta han irakurri nuenez libururen bat kaleratzekotan da. Liburuak begiztatu nituen. Denetarik zuen: Tailx), Arjouni, Atxaga, Sarrionaindia, Durrutiri buruzko liburu bat, Zabaleta, Benedetti, Mendiguren, Orwel, ArguiĂąano eta beste pilo bat. Komikiak ere bai, batez ere Corto Maltesenak. Diskoak ere dexente.

1997 UDABERRIA

Ordu pare bat pasatakoan urduritzen hasi nintzen eta zuhurrena kotxera itzultzea iruditu zitzaidan. Inor azaltzen ez zenez herrian buelta bat ematea pentsatu nuen. BERBARO izeneko taberna batean aurkitu nuen. Zortzi bat ziren hasieran eta dozena bat bukaerarako. Garagardoak edaka ari ziren, eta berba egiten zuten. Asko. Edozein gai aterata ere denek zuten esateko zerbait. Nik sartu-irten batzuk egin nituen baina potito edan zutela esango nuke. Azkenerako denek batera hitz egiten zuten eta ez zioten batak besteari jaramonik egiten. Kamareroak kortinak zabaldu zituenean, lagunak bakarrik gera zitezkeela ulertu nuen eta zerbait jatera joan nintzen. Hamabietarako etxe aurrean nengoen berriz. Haiek goizeko ordu batean iritsi ziren. Pisuak tren estaziora einaten zuen eta harĂĄ joan nintzen. Egongelako argia ez zen lauak arte itzali. Biharamun goizean lo egin nezakeela pentsatu nuen.

ASTEARTEA, HILAK 13 azkalostean joan nintzen Durangora. Arratsaldeko laurak arte ez zen ezer gertatu. Kalera atera zenean kaleko arropaz jantzitako gizon bat eta emakume bat inguratu zitzaizkion eta plaka erakutsi zioten. Intsumisoa da antza eta Mahoma epaiketara aurkeztu ez zenez epaiketa aurkeztu zen Mahomarengana. Komisaldegira eraman zuten eta handik juezarengana. Lagunak zai zeuzkan atera zenerako eta bezperako tabemara joan ziren. Orduerdian nahi adina jo zioten adarra eta zortzietan alde egin zuen Gasteizen batzar bat zuela eta. Gasteizeraino jarraitu nion. Plaza berriko

B [^

dan. Bostmilako bat erakutsi nion. Ez zidan boligrafoa ateratzeko astirik ere eman eta astiro berba egiteko esan behar izan nion. Unaik bizitza nórmala egiten duela esan zidan. Hori bai, musika, zinema, poesía eta horrelakoak gustatzen ornen zaizkio. Parrandazalea ere bada baina azkenaldian baju samar ornen dabil. Txikitatik izan ornen da ausarta eta ideólogo samarra. Dantzan oso gaizki egiten ornen du eta lan egitea zer den ez ornen daki urrundik ere. Bere ustez ez ditu eskuak sekula olioz zikinduko. Etxetik ateratzen ikusi nuen nesketariko bat bere laguna ornen da. Gipuzkoarra. Gero Lopategiren bertso klaseetara Unai eraman zuena bera izan zela esan zidan eta harekin egindako gaupasak kontatzen hasi zitzaidan. Zenbaterainokoak harrapatzeko gauza zen jakin nuenean agurtu egin nuen. Arratsaldeko seiak ziren autoa ohiko lekuan aparkatu nuenean. Ordu pare bat zain pasatu nituen baina Unai ez zen inondik ageri. Telefonoz deitu nuen. Anaiak ez zegoela esan zidan, Bertsozale Elkarteko batzar bat ornen zuen Donostian.

kafetegi batean sartu zen. Ordu erdi bat eman zuen zain eta puzka hasi zenean telefonoa hartu zuen. Bestaldekoak ezin zela azaldu esan zion nonbait. Haserre arpegia jarri zuen. UEU-rako ikastaroaren programak biharamunerako egina behar ornen zuen. Alperreko bidaia. Kotxea hartu eta bueltako bidea hartu genuen. Urkiolara iritsi baino lehenxeago autoa gelditu zuen. Gurpila zulaturik zeukan. Nik etxerako bidea hartu nuen. Gaueko hamaikak ziren eta euria ari zuen.

ASTEAZKENA, steazken goizean Leioaraino jarraitu nion berriro, baina hamabietarako Durangon ginen. Biolina bizkarrean zekarren gazte bat eta mutil argal bat agertu ziren. Autoan sartu eta Otxandioko auzo batera abiatu ziren. Mekoletan ez daude lau baserri baino eta ezin izan nintzen luzaro han egon baina bai kanta batzuk entzuteko beste. Gustatu zitzaizkidan. Unai ez zen etxera gaueko hamaikak arte itzuli eta egongelako argiak pizairik jarraitzen zuen goizeko lauretan alde egin nuenean.

OSTIRALA ETA LARUNBATA, HILAK 16 uskal Herriko geografía osoa zeharkatu nuen bere atzetik. Durangotik Sestaora, Sestaotik Barainainera, handik Irunera, Irundik Gasteizera,... Bertsolaria izatearena hain ondo ere ez dagoela pentsatzen hasia nintzen. Asteburu osoa bertsotan pasa zuen. Ezin izan dut jakin zergatik baina gustuko du nonbait. Etxera itzultzerakoan txostena osatu nuen. Astelehenean kartazal batean sartu eta errebistara bidali nuen. Orduan konturatu nintzen irabazitako diru guztia gastatu nuela amoranterik ere ez zuen tipo bati segika. Ez da ez ipuina ikertzaile izatea.»

OSTEGUNA, amudioko lagun batek behin berarekin lan egindako iturgin bati buruz berba egin zidan. Unairen koadrilakoa ornen zen eta hark bezala Unai zuen izena. Bere helbidea eman zidan. Iurretakoa zen, Durango ondoan dagoen herri txiki batekoa. Herriko plazan aurkitu nuen eta bere tokaioari buruzko informazioa behar nuela esan nion. Begiak dirdira egin zioten eta polizia al nintzen galdetu zidan. Ez nindutela onartu erantzun nion. Ez zidan sinetsi eta joan egin behar zuela esan zi-

Etxera itzultzerakoan txostena osatu nuen. Astelehenean kartazal batean sartu eta errebistara bidali nuen. 1997 UDABERRIA

FOR

Istorio oso bat bat-bateko bertsotan kontatzea, horixe da egiten saiatzen garena. Kontaiari bat eta b¡, hiru, lau bertsolari istorioan inplikatzeko prest. Bertso-saioa osotasunean ulertuta, eta ez ariketa edo gai desberdinen segida bezala. Egiten duguna ez da beste munduko gauza , berria dirudien arren. Agian beste norbaitek egina du lehenago; ez dakigu. Baina usté dut gu bizi garen gizarte honen moldeen ¡slada baino ez d e l a . Zine, telebista eta literatura kontsumitzaileak gara eta jasotakoa bota egin behar dugu berriz kanpora. Bertso-saio -ez bertso-molde- mota honetan, bertsolariak bertsotan eta gai-jartzaileak, narratzaileak, kontalariak edo dena delakoak hitzez. Kontalariak istorioaren hezurdura eraikitzen du; bertsolariak azala, haragia eta b i h o t z a . » » » » » » »

Ulertu al duzue ezer? Neuk ere ez. Jo dezagun atzera Testua: Josu GOIKOETXEA

Argazkiak: Iñigo GALLEGO

1997 UDABERRIA 2 j ]

GENESIA HIRI APOKALIPTIKOAN

994. Gasteiz, munduaren zentruaren hiriburua. Hala Bedi Irratiko estudioak. Igor Elortza eta Jon Maia "Horma eta biok" asteroko saioaren errudunak dira. Musika, barreak eta konpenetrazio erradiofonikoa. 1995. Gasteiz. Ego, Josu Goiko, Deustuko desertorea. ikasketak amaitzera nator. Igor aspalditik ezagutzen dut. Jon ia batere ez. Irrati saioan parte bartzea proposatzen didate. Arrazoi matematikoengatik, saioaren izena aldatzen dugu: "Hiru Erregeen Mabaia". Urtebete gasteiztarren belarriak zigortzen, musika. barreak, Jorge teknikaria letxe txarrean eta konpenetrazio kakofonikoa irrati ondetan zebar. Bitarteetan, hitz egiten genuen. Edozertaz sarritan, gai zehatzez gutxienetan, eta bi bertsolarirekin nengoenez, eta aipatuko ez ditudan arrazoi konfesaezinengatik neuk ere ondo ezagutzen dudanez bertso mundua, bertsolaritzaz ere iharduten genuen. Jonek zioenez -ez dakit kankailu bat delako baina Jonek beti hitzegiten du altuago eta gehiago. Eskerrak dioenak zentzua duen batzuetan!-, bertsolaritzak astindua behar zuen, plazetan sarritan mugatuta sentitzen, esatekoak bai, baina bazekien publikoaren zati batek

ez zuela konektatuko berarekin pentsatzen zuen guztia, bere munduaren ikuskera osoa azaleratuko balu plazan, nĂłrmala den bezala. Ez zituen kritikatzen saio arruntak, baina bertsolariaren etengabeko diplomazia horrek askatzeko guneak behar zituela nonbaiten eta Jonek bertsolari gazteen zirkuitoak eratzea proposatzen zuen -gaztetxeak, tabernak, euskaltegiak...-. Gune hauek egokiagoak dira esperimentatzeko, era lasaiagoan edozer adierazteko... saio txi-

1997 UDABERRIA BÂĄ3

kiak baitira, frontoi edo antzokietan egindako saioen solemnitaterik gabe. Gero, saio txikien garrantziaz Villasuson egindako hitzaldi batean ohartu ginen. Etorkizuneko bertsolaritza uste dut zela gaia, Igor moderatzaile gisa eta Jon, Amuriza eta Jon Sarasua hizlari. Jonek bere zirkuitoaren teorĂa bota zuen, eta ez dakit Amuriza ala Sarasua izan zen, agian biak, esan zuena bertsosaio txikiak gero eta indar gehiago hartuko zuela, iraganeko saio handiak alde hatera

utzita, bertsolaritza indarra galtzen ari zela-eta telebistaren boomaren ondoren. Eta gauza hauek guztiak buruan, "Txalupa" tabernan batu ginen behin, arratsaldepasa, eta garagardo askotxo edanda eta tabako gehiago erreta, hiru orduz aritu ginen jo ta su hizketan. Ez ditut gogoratzen han esandako denak, ez gaur, ez egun hartako biharamunean ere, baina esperimentu baterako ideia atera zitzaigun: handik aste betera Igorrek eta Jonek saioa zeukaten "Parral" tabernan. Biak baino ez zeuden eta librean egitea zen normalena. Hura baztertu eta istorio, ipuin bat asmatzea otu zitzaigun, saio osoa iraungo zuen istorioa; bertso-saioa ipuina izango zen. Inork ere ez zekien zer

Kontalariak istorio aren hezurdura eraikitzen du; bertsolariak azala, haragia eta bihotza.

Bertsolariaren etengabeko diplomazia horrek askatzeko guneak behar zituela nonbaiten eta Jonek bertsolari gazteen zirkuitoak eratzea proposatzen zuen.

aterako zen handik. Eta Joni eta Igorri ezer "txibatu" gabe, lanean hasi nintzen. Eta heldu zen eguna eta bete zen taberna eta ni baserritik hirira etorritako Parraleta anaien istorioa kontatzen hasi nintzen. Jonek eta Igorrek ez zeukaten ideiarik ere ipuinaren nondik norakoaz -argi gera bedi bat-bateko saioak izan direla egin ditugunak- eta lehenengo aldia izateko oso ondo aritu zirela onartu behar. Ni bikain egon nintzen. Jendea gezurtia ez bada, gustura geratu ziren hará joandakoak eta, ondorioz, geu gustuen. Istorioa oso sinplea zen: Parraleta anaiak, Jon eta Igor Parraleta, baserriko nekeak utzi eta hirira datoz bizitza berri baten bila. Batek bidé bat hartuko du, besteak beste bat, eta bidé horietan zehar pertsonaia desberdinekin egingo dute topo. Eta eragin horiengatik eta bakoitza den bezalakoa izateagatik, aukeratuko dituzten bideak aurkakoak izango dirá, eurak ere aurkari bihurtuz. Snif. Hona helduta, barregarri geratzeko arriskuaz, teoriza dezadan apur bat:

BERTSOLARIA ETA BERTSOLARI KOPURUA

ertso-formula honetan modu desberdinez jokatu behar da bertsolari kopuruaren arabera. Bi edo lau bertsolariko taldeak izan dirá orain ar-

1997 UDABERRIA Q J

teko saioetan. Bi bertsolarirekin egindakoetan -Gasteizen hiru, tabernetan, eta bat Hernanin, bertso-eskolak antolatutako afari beltzean- ezin da istorioa bi pertsonaiarekin mantendu, gehiago behar ditugu. Horregatik, bertsolari bakoitzak pertsonaia nagusi baten rola duen arren, aktore sekundarioaren lana ere bete dezake, eta bete behar du halabeharrez. Har dezagun Parraleta anaiena: hasieran hatera agertzen zaizkigu, kontalariak aurkeztu egiten ditu: bertsotan lehenengo átala. Demagun gero lehenengo arazoa dutela: hartu duten pisuan [gorrek ez du etxeko lanetan laguntzen, alferkerian bizi da. Bigarren átala. Honekin badugu, gutxi-gorabehera, pertsonaia nagusi bakoitzaren perfila, kontalariak eta bertsolariek ezartzen dietena. Hirugarren atalean Jon Parraleta lana bilatzera doa eta enpresa bateko nagusiarekin hitz egin behar du. Eta nork bete behar du nagusiaren rola? Argi dago [gorrek, Elortzak, líete behar duela. Honi entzulearen imajinazioak lagundu behar dio, bertsolariak pertsonaia desberdinen azalean iaidikatuz. 1 [ala ere, nagusiaren rola beti egin beharko du Elortzak eta honela, Igor Parraletak ezin ¡zango du inoiz nagusiarekin hitz egin. Laugarren atalean Jonek egin dezake aktore sekundarioarena, edo anaia biak batu daitezke berriz... istorioak eskatzen duenaren arabera. Hiru bertsolarirekin ez dugu oraindik egin baina aukera bat ¡zango litzateke bi bertsolari pertsonaia protagonista izatea eta hiaigarrenak sekun-

Istorio, ipuin bat asmatzea otu zitzaigun, saio osoa iraungo zuen istorioa; bertsosaioa ipuina izango zen.

Eta ez dakit Amuriza ala Sarasua izan zen, agian biak, esan zuena bertso-saio txikiak gero eta indar gehiago hartuko zuela.

1997 UDABERRIA

darioak gorpuztea nahasketarik ez sortzeko. Hirugarren hori mila aurpegiko aktorea izango litzateke. Lau bertsolari baditugu ipuina osatzeko, gauzak konplikatu egiten dirá. Hemen ezin dugu pertsonaia sekundariorik erabili, nahasketa erabatekoa izango bailitzateke. Ezin ditugu lau bertsolariak pertsonaia batetik bestera salto-saltoka eduki; agian bat... Horregatik, lau pertsonaiko istorioak eratu behar ditugu. horrek dakartzan mugak kontutan hartuz. Behar izanez gero batzuek besteek baino garrantzia handiagoa har dezakete, baina bertsolariek bertso kopuru berdintsua egitea komeni da, bertsolarien egoa ez mintzearren. Zumaiko bertso-

ipuin hori pikotara Joan daiteke. Pertsonaiak bikoteka elkartzean antagonikoak edo parekoak izan behar dirá, erabateko aurkaritza edo erabateko adostasuna gerta dadin, hórrela kontalariak ez du sorpresarik izango eta aurrera eraman ahal izango du ipuina.Hala ere, azken egoeran, ipuinaren klimaxean, bertsolarien esku utz liteke soluzioa, gero ikusiko dugun Zumaiko saioan gertatu zen bezala. Horretarako, kontalariak gerta litezkeen aterabideak pentsatuta izan beharko ditu: bi, gehienez hiru.

saioa azaltzean argiago ikustea espero dut. Baldintza inpopularra: bertsolariak jakin egin behar du osotasun baten zati bat dela. Ezin da bere kabuz ibili. Bera aktorea da eta gidoiak esaten duenari jarraitu beharko dio. Bere izena ahaztu behar du eta pertsonaiarena hartu. Lasai, ez da horretarako Stanislavskiren metodoa ikasi behar. Lagungarri izan daiteke horretarako kontalariak pistaren bat ematea saioa hasi aurretik. Gasteizko saio batean ekintza 2600 urte inguruan kokatzen zen eta horixe esan nien bertsolariei, eta hauek zenbait ideia hartzeko aukera izan zuten.

Kontalaria oso aktiboa izan behar da, ezin da neutrokeriatan ibili. Entzuleak ipuinean sartu behar ditu hasierahasieratik. Jantzi egin behar du egoera bakoitza, batez ere aurkezpenean eta lehenengo egoeretan. Egin ditugun saioetan, hasierak beti izan dirá geldoak, baina ez bertsolariak nagiak kendu gabe zetozelako, hala behar zutelako baizik. Filmeetan ere, akzioa gero eta handiagoa da. lehenengo pasarteak pertsonaien aurkezpenerako eta gatazkaren arrazoiak azaltzeko utziz. Kontalaria bizi aritu behar da, baina luzeegi egin gabe, azken batean bertsoa delako protagonista, istorioa ñabarduraz betetzen, aberasten eta dibertigarri bihurtzen dueña. Kontalariak, bitarteetan, leku batetik bestera eraman behar du entzulea, honek haririk ez galtzea zaindu behar du. Komunikatzailea da hemen kontalaria. eta ez hitzez soilik, egokia da eskuak eta begiak, ironía edo seriotasuna ere erabiltzea. Eta, mesedez, ez irakurri. Ondo ikasita

KONTALARIA

ertso-formula honek arrisku bat du: kontalariak ipuin bat eratu du bere etxean, idatzita dauka. Ipuinak hasiera du, eta amaiera. Bertsolariek ez dute istorio horren berri, eta nahiz eta protagonistak izan, ez dakite zer gertatuko den hurrengo. Hemen, sentitzen dut, bertsolariek ezin dute istorioaren progresioan parte hartu. Kontalariaren esku dago hori eta bertsolariak onartu egin beharko du. Baina bertsolariak ez direnez batere fidatzekoak, kontalariak neurriak hartu beharko ditu. Bertsolariei jarritako egoerak ezin dirá progresiboak izan. Ez zaio eman behar bertsolariari istorioan erabakitzeko aukera, bestela maitasunez egindako

1997 UDABERRIA

eraman eskn beharrekoa edo utzi toki ĂĄpur bar inprobisazioari, eta! igorri segurtasuna bertsolariej eta entzuleei, udaletxeko hagan eskegita amaitu nahi ez bada.

ZEIN ISTORIO MOTA SORTU? ukera asko dago. Iturri agortezina dugu zinean eta literaturan, ahozkoan eta idatzizkoan. Bertsolaritzan berria denez liau, ia edozeinek balio du. Zumaian egindakoak, adibidez, ez du gehiegi balio nobela bat egiteko, agian bazkalosteko telefilme bat egiteko ere ez. Nanita sartutako topikoz beteta zegoen, lehenengo aldia baitzen antzoki batean, jende oso desberdinarentzat egiten genuena eta segurura jo nahi genuen. Hernanin ere, nahiz eta ipuina gordinagoa izan, nobela beltzeko topikoz josita zegoen. Topiko zalea naiz badakidalako bertsolarien armetariko bat ironĂa dena; eta ironiaz erabilitako topikotik gauza berri bat sortzen da. Gainera, ikusleak erraz jarraitzen du istorio topikoa. Baina sor daitezke istorio mota berriak, bitxiak, modernoak, abangoardistak; jorra daitezke komedia, drama eta melodrama, istorio arrosak, beltzak, berdeak, politikoak, sozialak... literaturan eta zinean erabiltzen diren gaiak geureak ere badira. Iturri horretatik edan behar dugu. Mugak, baldin badaude, forman egon daitez-

Horregatik, lau pertsonaiko ÂĄstorioak eratu behar ditugu, horrek dakartzan mugak kontutan hartuz.

Kontalaria oso aktiboa izan behar da, ezin da neutrokeriatan ibili. Entzuleak ipuinean sartu behar ditu hasiera-hasieratik.

1997 UDABERRIA g j l

ke, ez edukian. Bertsolariak ikaratu badira, bertso- formula edo dena delako honetan ez dago mozorrotu beharrik, entzulearen irudimenak badaki hori egiten. Baina ez da baztertzeko ideia mozorroarena. Noski, honek bertsolariaren onarpena beharko luke, ez baitut ustĂŠ atsegina denik, kontalariak hala dioelako, azken momentuan Popeye marinela bezala jantzi behar izatea.

ADIBIDE BAT: ZUMAIAKO SAIOA talka azalduko ditut istorioak, laburlabur, pausuak ikus da i t e z e n: Zumaia, iazko Abendua-

ren 27a. Jon Maia, Igor Elortza, Maddalen Lujanbio eta Jexux Mari Irazu bertsolariak. 1: Jesús Maria eta Magdalena, Zumaiako bi familia aberatsetako semea eta alaba, txiki-txikitatik maite dira. Ezkontza ere ez omen dago urrun. Irazu eta Lujanbio bertsotan. 2: Juan Mayorrek, Magdalenaren aitak, negozio ona ikusten du ezkontza horretan. Bi familien dimtzak batuko dira hórrela eta negozioa handitu egingo da. |on Maia bakarka. 3: Baina Magdalena aita bisitatzera fabrikara joan denean, Igor langilea ikusi du. Bien begiradak topo egitean bat-bateko maitasuna sortu da. Elortza eta Lujanbio. 4: Juan Mayor eta Jesus Maria Irazugoitia soziedadean ari dira afari ostean hitz egiten, ezkontza eta gerorako planak prestatzen. Maia eta Irazu. 5: Magdalenak ez daki zer egin. Igor maite du, Jesus Maria ere hor dago, aita... Lujanbio bakarka. 6: Igorrek burua galdu du maitasunaren erruz eta lanean ez dabil ondo. Juan Mayorrek deitu egin du beheraldi hori azal diezaion. Maia eta Elortza. 7: Magdalenak aitortu egiten dio egia Jesús Mariari. Lujanbio eta Irazu. 8: Jesus Mariak, haserre, Igor aurkitu eta hondartza hatera eraman du gauzak konpontzeko. Irazu eta Elortza. 9: Jesus Mariak haitz baten kontra bota du Igor. Hau konorterik gabe gelditu da. Jesus Mariak txalupa batean sartu eta itsasora bidali du. Itsaso

zabalean esnatu da Igor. Bakarka. 10: Magdalenak ez du Igorren berririk. Aitak ezkontza prestatzeko batu ditu biak; Igandean bertan izango da. Hirurak. 11: Igor Zumaiako arrantzuntzi batek erreskatatu du. Ezkontza eguna. Igor elizan aurkeztu da. Juan Mayor aurreratu zaio. Maia eta Elortza, bertso baña. 12: Mayor atzean utzita, aurrera Igorrek. Jesus Maria aurreratu zaio. Irazu eta Elonza 13 (azken átala): Jesus Maria atzean utzita, Magdalenaren aurrean jarri da.Elortza eta Lujanbio. Eta hemen Elortza-Igorrek ateraldi bat izan eta popatik hartzera bidali zuen LujanbioMagdalena. Beraz, beste aukera posible bat aukeratu nuen: Magdalena Jesus Mariarekin ezkondu zen. Eta denak pozik. Eta hau hala ez bazan... (saioa entzun nahi duenak Xenpelar Dokumentazio Zentruan dauka) Besterik ez. Bertsotan egiteko beste modu bat da hau, jolasteko ere bai. Aukera asko ditu, baina oraindik ez ditugu ezagutzen ondo bere mugak. Bertsoak, bestalde, bertso izaten jarraitzen du, bat-batekoa, aurreikusi ezina. Norbaitek proba egin nahi badu, artikulu hau langungarri izango zaiola espero dut. Gainera, esandako guztia apurtzeko dago, hobetzeko, eta bidé berriak zabaltzeko. Hurrengora arte. Gu bagoaz korrika parrandara.»

1997 UDABERRIA

Kotxea lanabesa da bertsolariarentzat beste ezer baino gehiago. Ez dute gehienek ostentaziorako erabiltzen, ezta beren fantasía ezkutuak gauzatzeko ere. Hori bai, babesa eta bakea eskaintzen die. Askorentzat bigarren etxea bezala da eta bolantean daudenean botatzen dituzte askotan bertsorik borobilenak. Hor prestatzen dituzte beren agurrak eta errepasatzen dituzte, saioa bukatu eta gero, beren akats eta hankasartzeak. Bertsolariaren kamerino dirá, beraz, baina gauza guztien gainetik, garraiabide dute autoa. Kotxeak bertsolarien bizimodua aldatu zuen. Baserri izen zen kotxea ekarri zuen lehen bertsolaria. Ondoren txoferdunak ere izan dirá, Mattin eta Xalbador, esate baterako. Eta izan dirá baita ere, Lazkao Txiki bezala, saioetara kopilotoarekin joaten zirenak. Horretaz guztiaz mintzatu gara b e r t s o l a r i e k i n . » » » » » » »

bertsolarien kam Testua: Joxean AGIRRE

Argazkiak: I単igo GALLEGO

Á ^U f I

marízak oso oroitzapen txar gutxi ditu kotxeare kin , baina badil bat oso f latría, Bilboko uholdefa^ ^ K I matuetan gertatua. «Aste f Nagusian izan bituen f ubolde boriek eta Lopate*^^W ^M^^ gi eta biok joan gintuan Arenalera liertso saioa egitera. Ostirala zela usté diat, orain ere ostiralean izaten baita eta saioa bukatu orduko erabaki genian nola edo bala hiritik irtetea, jaiak izanik ere halakoxea baitzen zegoen alarma gima. Autopistara sartu orduko esan zigutean handik ezin gintezkeela joan, leku batzuetan moztua zegoelako eta Altulx'rantza hartu genian, norabait irteteko eta Laudio parean geratu gintuan ez aurrera eta ez atzera. Leku guztietatik jaisten zuan ura eta segituan gerriraino iritsi zitzaiguan. Kotxe gebienak atzerrikoak bituen, erabat noraezean zebiltzanak, eta arrastaka eramaten ere ikusi genitian batzuk. Arantza ere gurekin zuan eta

elkam belduta nola edo hala sastraka batzuetara iristea lortu genian eta salbatzea», esan zuen. Seat Ritmo zahar bat zuen orduan. Konpondu eta saltzea erabaki zuen eta bigarren eskuko beste Seat bat erostea, baina sustoak eta desastreak ez dirá banaka etortzen eta ostu egin zioten auto hori «gauez, lo geundela, gure leihoaren paretik» eta orduan erosi zuen ia oraintsu arte erabili duen R-12a. Orain déla lau urte Seat Toledo bat erosi zuen eta horrekien ibiltzen da orain pozik asko, Xabier Amuriza kotxearekin gozatzen dakien horietakoa baita. «Nik 16 urte arte ez diat etxean karreterarik ezagutu. Kotxea beraz kimera bat izan duk niretzat eta oraindik ere ametsa ote den sentsazio horrek usté diat iraun egiten didala. Jendearekin ere bai, baina bakarrik ibiltzea ere asko gustatzen zaidak. Lanerakoan gutxiago edo bertso saio hatera noanean, baina bueltan lasai eta astiro etorri ohi nauk. Goierri aldean saioa

1997 UDABERRIA g j j

egin eta askotan etorri ohi nauk Bidaniatik, Urraki gainetik bueltan. Goizeko 5ak aldean igual gelditzen nauk ilargiari begira. Kotxean noanean beti izan diat nik bazterrak ikusteko bizioa eta susto txikiren bat edo beste hartua nauk ohitura hori déla eta. Oso gutxitan joan ohi nauk karreterara begira. Urnitira begiratu ohi diat eta bazterretara, paisajea, ganadua, baserri bat...begiratzea gustatzen zaidak eta erraz egiten ditiat orduak kotxean», kontatzen du. Dyane Citroen bat izan zen bere lehen kotxea. Kartzelatik irtetean erosi ornen zion amak,1976an, eta urte mordo batean ibili zen harekin, 200.000 kilómetro egin eta gero utzi baitzuen. «Kotxe horrek sekulako xarma zian niretzat. Lehenengoa zelako eta gero bizipen handiak gordetzen ziaielako. Arantzarekin ere kotxe horretan hasi ninduan harremanetan». Ez da Amuriza bidaia luzeen zalea, baina itzuli polita egin ornen zuen auto horrekin. «Alicante aldetik 15 eguneko itzulia egin nian Dyane horrekin. Bartzelonan banitian kontaktu bat-

zuk eta handik abiatuz egin nian itzuli hori», esan zuen. Izan duen istripu bakanetakoa ere Dyane horrekin izan nuen, Markinan ekitaldi politiko batean parte hartu eta etxera zetorrela, bidetik irten zen, baina oraindik ere maitasun handiz hitz egiten du lehen kotxe zahar horretaz. «Oporrak autoarekin? Esan diat ez naizela bidaia luzeen zalea. Kanpora joan naizen guztietan etxera etortzeko gogoa sartu zaidak. Bestalde, autónomo bezala lan egiten dudalako edo, ez diat ohiko oporrik hartzen eta astelehen batean mundu guztia lanera doanean, Lagako hondartzara joatea gustatzen zaidak, ñire lanak abantaila batzuk badituela ikusteko edo».

Filosofía antikontsumista

on Sarasua ez da auto berrien zalea edo ez da ostentazioa bere filosofian sartzen. Aitaren R12 familiarrarekin hasi zen txofer eta bere buruari zin egin zion ez zuela ezinbestean

baizik autoa erabiliko. «18 urte bete nituenean, karneta aterako nuela, baina ez nuela autoa bertsotarako baizik erabiliko promes egin nioan neure buruari eta urte batzuetan be deren konplitu nian, autobusean edo stopean joaten bainintzen unibertsitatera», kontatzen du. Bert.solari askok gogoratzen dute Jonen aitaren R12 familiar hori, denboraldi batez gasolinaren orratza hondaturik zuelako edo behin eta berriz gasolinarik gabe kamio bazterrean gelditu ohi zelako. »Ez diat usté horrenbestetan geratu zenik, baina batzuetan bai. Gogoratzen nauk behin goizeko 3ak aldean Agurainen geratu zela, baina ertzainak oso ondo portatu hituen. Legez, usté diat, multa txiki bat jarri behar diotela gasolinarik gabe geratzen denari, baina niri ez zidatean jarri. Esan niean mesedez gasolindegi batera eramateko eta hori ezin zutela egin,baina haiek ekarriko zidatela eta, horrelaxe, lata batekin agertu hituen. Nik ordaindu behar zena

eta faroen argitara basurde bat ikusi genian karretera zeharkatzen. Kotxea bazterrean utzi eta Peñak pilak zituenean beharbada argi egingo zuen linterna bat hartu zian eta kotxearen katua nik, eta abiatu gintuan basurde horren atze-

tik maldan behera. Ilunpean kurrinka hots handiak egiten zitian eta bere atzetik jaitsi genian mendi malda dezentea, erreka bat pasatu eta etsi genuen arte. Berriro maldan gora igo eta karreterara iritsi ginenean amas hotsa entzun genian kamio bazterreko sastraka artean eta orduan ohartu gintuan kotxeak jo zuen basurdekumea han bertan zegoela eta ihesi joan zitzaiguna beste bat zela, sanoa alegia. Peña karreteran jarri huen katua eta linternarekin eta nik sastraka artetik atera nian basurdekumea, baina Anjel Mari beldurtu egin huen eta mendian gora ihes egin ziguan. Atzetik abiatu orduko ohartu gintuan ezinean zihoala eta aurki geratu huen kokilduta. Hanka batetik heldu eta jaso eta katuarekin buruan jota akabatu nian. Peñak bazian kotxean kurxilo txiki bat eta harekin sangratu, kotxearen maleteroa garoarekin prestatu eta eraman genian basurdekume hori. Kontuan izan behar duk nik txerrihilrzen eskarmentu piska bat banuela. 27

ordaindu eta listo. Gasolinarik gabe ibiltzeak badik arrisku puntu bat eta beharbada horregatik izango duk edo despistea besterik gabe. Nik sarri egiten dudan beste gauza bat aldapak punto muerton jaistea duk. Orain dudan kotxearekin deskubritu nian Antzuolatik Bergararaino punto muerton joan daitekeela eta Itziar gainetik Arroara bidean ere askotan egiten diat autopistan. Gasolina aurreratzeko egingo diat edo ez zekiat zergatik dudan ohitura hori».

Elgetako basurdea

otxeen inguruko peskiza hauetan hasi eta aurkitu dugun pasadizurik ikusgarriena Millan Telleriak eta Anjel Mari Peñagarikanok izandakoa da. Millanen bertsioa aipatuko dut. «Iurretan genian saioa eta Elgeta gainetik barrena gindoazean Peña txofer zela, bolantean, nirekin behintzat, oso gutxitan joaten bazen ere. Gainbehera abiatua eta segituan konturatu gintuan aurretik zihoan kotxeak zerbait jo zuela

1997 UDABERRIA

^ ]

kilo pisatu zitian. Ordu erdiko atzerapenarekin iritsi gintnan Iurretara eta ikustekoa izan behar zian gure figura, galtzak sasi artean erabat urratuta eta alkando rak erabat odolduta baikenituen», kontatzen du. Saioa bukatu eta gero, Millanek Ikaztegietan bizi zen artean, etxera iritsi bezain laster, auzoko harakin batengana jo zuen, gauzak behar bezala egiteko. Barrunbeak garbitu, larrutu eta prest jarri zuten handik egun batzuetara soziedadean alaria egiteko.

han usté diat hartu nuea azkar ibiltzeko ohiaira-, kontatzen du. Karreterako motorik ez du aspaldian izan, baina mendiko batekin ibili ohi zen, orain déla dozena bat urte istripu bat izan zuen arte. «Mendiko motor bat nian, hórrela, laainbat arratsaldeetan eta ibiltzeko erabiltzen nuena, baina sekulako zartada hartu nian behin eta motorra utzi eta zaldi bat erosi nian, montako zaldi bat. Abereak oso gustuko ditiat eta etxetik gertu edukitzeko aukera dudanez, zaldiarekin ibili ohi nauk orain tarte-

Peñagarikanoren bertsioak baditu ñabarclura batzuk, baita eraskin bat ere, historia hori ez baitzen horretan bukatu, adiskide maltzur batek gutun faltsuak igorri baitzizkien auzitegira zitatuz, baina horretan ez gara luzatuko. F.hiztari sena duenarentzat tira handia du ehizak. Mateo Txistuk meza bertan behera utzi zuen eta Millan ere kapaz da seguru asko, inguruan ehiza somatuz gero, bertso saio bat erdi parean mozteko. Baina ez da ehiza Millanen afizio bakarra, autoak, motoak eta azkar ibiltzeko balio duten traste guztiak baititu gogoko.

ka. Motorrak baino arrisku gutxiago dik behintzat». Karneta atera bezain pronto erosi zuen Millanek lehen kotxea, R-8 bat, eta kotxe horrekin egin zituen lehen bertso-plazak. Geroztik hogei bal kotxe pasatu dirá Millanen eskuetatik. «Niri aldatzea gustatzen zaidak. Baita kotxeak konpontzea ere. Askotan erosi diat kotxe zahar bat pitin bat konpondu, txukundu eta saltzeko. Normalean kotxe fijo bat eduki diat eta bigarren zahar bat, hórrela, denbora pasa konpontzen aritzeko», esan zuen. Orain R-19 bat erabiltzen du berak eta Suzuki Vitara bat emazteak. «Askotan bi behar izaten ditugulako ditiagu bi. Nik lana kilómetro hatera diat eta taiteka oinez ere Joan izan nauk, baina nik kotxea eramaten banuen, emaztea mugitu ezinik geratzen hiten eta bigarrena beharrezkoa diagu. Nik urtean 30.000 kilómetro inguru egiten ditiat», kontatzen du. Loa da edo logurea da Millanen etsaírik handiena gauez txofer doanean. «Askotan baz-

i ti abiadura gustatu egiten zaidak. Oraindik ere familiarekin noanean, lasai antzean ibili ohi nauk, baina bakarrik noanean gustatzen zaidak pitin bat sakatzea. Eskerrak gehienetan dieselak erabiltzen ditudala. Nik soldaduska Gurutze Gorrian egin nian eta anbulantziarekin ibiltzen nintzelako edo,

1997 UDABERRIA gjíj

reatzen delako déla. Beste batekin joaten denean ere, bolantea eskatzen baitu». Saiora bidean ez du Peñagarikanok lan askorik egiten. «Bueltan bai, enepasoa egitea gustatzen zaiguk eta horretan asko ikasten duk, egindako hankasartzeak berriz ez egiteko. Bertsotan ere normalean bigarren bertsoak beti hobeak izaten dituk lehenak baino. Hala ere, saiora goazenean, agurra beharbada pentsatzen duk, baina askoz gehiagorik ezin duk egin», erantzuten du. Gainerantzean kantatzea gustatzen zaio. «Sorozabali eta bioi "Oi, Baldorba"ren duoak poliki ateratzen zaizkiguk». Bere Opel famatuarekin 8 urte egin zituen eta R-19 batera pasatu da. Ez du inoiz istripu larririk izan. Eta ez du inoiz positiborik eman kontrolean. «Askotan gertatu zaidak goizeko ordu txikietan ere 0,00 ematea». Kotxearekin egin izan ditu udako oporrak ere tarteka. Alpeetaraino iritsita dago behintzat

terrean gerarti eta lokuluska bat egiten diat, berriro bolantea hartu eta segitzeko». Irratia entzutea baino gehiago gustatzen zaio kantatzea bolantean doanean. Saioren aurretik egin behar duen saioan pentsatu eta erlajazio ariketak egitea gustatzen zaio. Ea «kontrol mental- edo gisako ikastarorik egin ote duen galdetzen diot. «Bai. egin ditiat eta usté diat baliagarri direla, baldin eta konstantzia pitin batekin horretan trebatuz gero». Saioa bukatu eta gero etxera datorrenean, betsolari guztiek bezala, errepasoa ematen dio saioari eta errepaso horretan asko ikasten déla usté du.

0,00 alkoholimetroan

ertsolari gutxi izango da Anjel Mari Peñagarikanok hainbat propaganda egin duenik bere Opelarekin. Opela gora eta Opela behera ibili zen urte batzuetan heniz herri kantari, eta Renaultera pasatu zen.

eta Tourra behin baino gehiagotan ikusi du. «Telefonorik badudan? Ez diat, baina aurki jarri behar diat, lanerako behar dudalako. Orain neure etxean jarri nauk bizitzen, amaren etxe aldamenean liada ere, eta etxean baino askoz ere ordu gehiago egiten ditiat kotxean eta usté diat lanerako telefonoa beharrezkoa dúdala», kontatzen du.

•Seat 124 bigarren eskuko bat izan huen ñire lehen kotxea. Berotzea izugarri kostatzen zaitzaioanea eta hotz piska bat nahikoa zian arrankatu ezinik geratzeko. Nik karneta berandu atera nian. Berandu eta bigarren intentoan. Lehendabizikoan semáforo berde baten aurrean kieto geratu bainintzen. Nonbait Anoetan semáforo gutxi samar ikusitakoa izan ni eta Donostia barrura sartu nintzenean, ez ninduan akiaratzen semaforoekin. Tolosan lan egiten nian orduan eta autobusean ibili ohi ninduan Joan eta etorri Bertsotan hasi nintzenean, derrigortuta erosi nian Seat zahar hori 23 urterekin, 15.000 duro ordainduta. Nafarroako matrikula zian, Athleticeko eskudo handi bat jarri nioan eta konpleto. Hamaika atzera-aurre egin nioan kotxe horri eta lehendabizikoa zelako edo, sekulako kariftoa hartu nioan», esaten du.

auganen kotxea du Iñaki Muruak oraingoa, Mondeo Forda. Azkena, hirugarrena, txatarretara bota behar izan zuen orain déla bi urte. «Lanetik etxera nentonean eta Laxarorekin zita bat nian Loiola Irratian Gabiriako sariketari buruz eta bidean irratia piztuta neramala entzun nioan Laxarori esaten ñire aurreko elkarrizketak, Joseba Tapiarekin egin behar zuenak, huts egin ziola eta Iñaki Murua etxera noiz iritsiko zai zegoela. ílainbeste entzule ñire zain edukitzeak urduri jarri ninduelako edo, egune-

Bertsolariek saioetara txandaka joateko ohitura dutela esaten du Peñak eta Sebastian déla txofer joatea gehien gustatzen zaiona. «Beti pentsatu izan diat kopiloto bezala doanean ma-

1997 UDABERRIA

^ j

an lau aldiz pasatzen dudan bidegurutzean ez nian begiratu eta nafar bat jo nian aurrez aurre. Hark ez zian bat ere kulparik. Eskerrak BX bat nuela, kotxe txiki bat izan banuen sekulakoa hartuko nian. Txatarretara bota eta Ford Mondeo bat erosi nian, blindatu bat badaezpada», kontatu zuen Iftaki Muruak. Iñakiri gaztetan traktore gainean bertso kantari ibiltzea gustatzen zitzaion. Zarata monotonoak kontzentratzen laguntzen ote duten errezeloa du. «fon Sarasua erreka ondoan inspiratzen omen duk, harriak uretara boteaz. Nik traktore gainean inspiratzen ninduan. Orain kotxean ez diat horrenbesteko inspiraziorik lortzen, baina saioaren ondoren batez ere gustatzen zaidak errepasoa ematea. Nik ez diat egundo bertso oso-oso onik botatzen, baina bertso saioa egin eta etxera bueltan asko mejoratu ohi diat», esaten du. Irratia pizturik duenean, irratiarekin batean kantatzea gustatzen zaio, baina baita isilik joatea ere. «Ni oso txarra nauk letrak buniz ikasten eta kaseteak kantatu abala kantatzea gustatzen zai-

zuen kotxea eta oso azkar izan zuen bere lehen eta azken istripu serioa, geroztik ez baitu ezer larririk izan. Urtean 60.000 kilómetro ingum egiten ditu eta orain Peugeot 405 bat dauka, dagoeneko 200.000 kilometrorekin. «Kotxea bigarren etxea bezala duk niretzat. Etxean esna baino ordu gehiago egiten ditiat nik han eta lanerako behar ditudan zera apurrak han izaten ditiat, agenda eta horrelakoak. Baina hori baino gehiago duk, etxeak ematen didan babes eta lasaitasun bera ematen zidak kotxeak», esan zuen. Ez du Sebastianek ere saioaren aurreko bidaia bere bunia prestatzeko gehiegi erabiltzen. «foakeran baino gehiago etorreran pentsatzeko joera gehiago izan ohi diagu . Bertsorik mejoratzen al dugun? Batzuk bai behintzat galanki». Kotxea lasaitzeko ere erabiltzen du Sebastianek «Tarteka lanetik edo letxe txarrean atera eta 10 kilómetro nahikoa izaten ditiat kotxean lasaitzeko». Esan bezala, 18 urterekin erosi zuen lehen kotxea eta oso azkar izan zuen bere lehen eta

dak». Urtean 40.000 kilómetro egiten ditu. «Ohitura bitxirik ez diat. Izatekotan ere Sebastiani bolantea uzteko dudan ohitura, berarekin norabait noanean, hark eramaten dik ñire kotxea eta ni ondoan joaten nauk lasai asko», esaten du.

oraingoz azken istripua. «Bertsolariok, dena den, ez gaituk istripu askokoak. Nik gogoratzen dudan zelebreena Lopategirena duk. Galarretan baserri erretako baten aldeko bertso saioan kantatu eta gero etxera zihoanean kotxeak su hartu zioan Orio aldean», esaten du. Kotxe asko izan ditu Sebastianek eta gu zt iei hartzen omen zaie kari-

Sebastianen bigarren etxea

esteren kotxean ere txofer joateko duen afizioari esplikazio azka rra ematen dio Sebastian Lizasok. «Zurrunka ederrak egiten ditiate bai Muruak eta bai Andonik niri bolantea eramatea gustatzen zaidalako. Uda partean behintzat Andonik lokuluska ederrak egiten ditik, piska bat nekatuta dabilenean», esaten du. Berak ez daki ez trenean, ez abioian , ez kotxean martxan doazenean lo egiten. Hemezortzi urterekin estreinatu

ñoa. «Beti sentiai diat pena bota behar izan dudan bakoitzean». «Neskatarako balio duen?. Balioko ez dik ba!, baina aurretik pauso asko eman behar izaten dituk horretara iristeko». Sebastianek memoria harrigarria du. Adiskide eta ingurukoen matrikulak eta telefonoak buruz ikasteko ohiRira du eta kanten letrekin ere gauza bera gertatzen zaio nonbait, azkar ikasten dituela. «Kanta baten letra ikasten dudanean kanta horrekin aspertzen hasten nauk eta gero eta gehiago musika soilik entzutea gustatzen zaidak irrati-kasetean. Baina musikarik gabe ere, ez nauk kotxean aspertzen, orduak eta orduak egiteko gauza nauk bolantean».

ertsolariek askotan burua beren gauzetan % izaten dute eta ez da erraza izaten hórrela gauzak beti xuxen egitea. Despiste kasuak ugari dirá, guk Mikel Mendizabalen bat aipatuko

dugu. «1991ko Gipuzkoako Txapelketako finalaurreko egunak ziren eta horrelakoetan ni beti ibili ohi naiz doinuren bat edo arrazoiren batzuk burilan ditudala eta gogoratzen naiz Lasarteko surtidorean kotxeari ñola gasoilaren ordez gasolina sartu nion. Bidean kotxea ketan jarri zitzaidan eta gruari deitu behar izan nion. 14.000 pezeta atera zitzaidan despistea», gogoratzen du. Askotan ibiltzen da Mikel bolantean doanean bertsoak buruan bueltaka dituela. «Horretan onena uste diat Euzkitze dela. Etxetik irten, kantuan hasi eta askotan joaten omen duk bertsotan eginez Iurretaraino ETBko lanera. Nik ere badiat kanturako ohitura, baina ez horrenbeste», kontatzen du. Kotxeak izugarrizko babesa ematen dio Mikeli. Izaten dituk egunak jendearekikoa egiten pitin bat aseta bukatzen dituanak eta egun horietan kotxean sartzeak sekulako lasaitasuna ematen dik. Orain gutxiago ditiagu horrelako egunak, baina lehen sarri izaten genitian, batez ere Nafarroan, egunpasako irteerak eta sarritan

1997 UDABERRIA g£]

erabili diagu kotxea bazkalostean lokuluska egiteko ere. Goizeko saioaren ondoren bazkaritara joaten haiz eta jende askorik ez bada edo koadrilla giroko bazkaria bada, bazkalondoan kotxea itzalpean jarri eta lo piska bat egiteak mesede handia egiten dik, gero arratsaldean eta gauean bertsotan segitzeko», adierazten du. Mikel Mendizabal. Mikelen ustetan, kotxearekiko harremanean pertsona baten izaera agertzen da. «Gutako bakoitzak harreman desberdina dik bere kotxearekin. Sebastian eta Telleriari, esate baterako, kotxea beti a punto edukitzea gustatzen zaiek eta kotxe potente samarrak erabiltzea ere bai. Beste estremoan Egafta kokatuko niake. Andoniren kotxeak supermerkatua zirudik. Han denetik aurkitzen duk: tabakoa eta dirua lurrean, liburuak, egunkari zahan'ak. Ez diat uste erosi zuenetik garbitu duenik. Ni ez nauk maniatiko bat, baina kotxea txukun samar ibiltzea gustatzen zaidak». Etxean bi Golf dituzte, bata berak erabiltzen du eta Anak bestea. «Gure kasuan ez duk lujo

bat, behar-beharrezko gauza baizik», segitzen du. Urtean 40.000 kilómetro egiten ditu. Bere lehen kotxea Dyanne 8 bat izan zen. Gero bigarren eskuko kotxe handi bat erosi zuen, baina oso eskarmentu txarra izan zuen. «Estorbua egiten zian leku guztietan. Baserriko ganbaran sartzeko ere komeriak izaten nitian eta gehiago kotxe handirik ez erostea erabaki rúan», esan zuen. Kotxeak ez du askorik nekatzen Mikel, baina momentu honetan gehien gustatuko litzaiokeen gauza etxetik oinez joateko moduko lan bat edukitzea izango litzateke.

rain 17 urte dirá Txomin Garmendiak istripua izan zuela. Amurizaren despeditatik zetorren eta etxera iristeko kilómetro guLxi falta zirela loak hartu eta bazterra jo zuen. Oraindik oso gogoan du Txominek gau hura. «Oso nekaturik nenbilen. Lanean egunean 12 ordu eginez . Goizeko 530tan jaiki eta 6etan

sartzen ginen lanera eta asteburuetan eredeskantsu handirik ez genuen izaten. Astelehenean Amurizaren despedida zen Durangon eta ez nuen huts egin nahi eta bezperan, igandean alegia, Itziarren saioa izan eta berandu samar itzulia nintzen etxera. Nekea izan zen erru dun. Tolosatik Berrobira bidean jo nuen bazterra eta hurrengo goizean kotxea txikituta ikusi zutenek ez zuten uste bizirik aterako nintzenik», gogoratzen du Txomin Garmendiak. Hiru urte egin zituen makuluekin eta eskarmenturik eman dio istripuak. Orain, inoiz behin loak asko kastigatzen duenean, kamio bazterre-

erosi nuen, Gasteizko matrikularekin. Behin gogoratzen naiz nire matrikulako VI horri begira jarri eta "¿A dónde va usted con una matrícula de Bilbao?", galdegin zidan goardia zibil batek kontrolean», kontatzen du, oso berea duen umorearekin. Kotxe horrekin sekulako ibiliak egiten zituen. «Gogoratzen naiz behin San José bezpera batean Aretxabaletara ñola joan ginen elurretan Egileor eta biok. Elurretan ibiltzeko primerako kotxea zen. Bertso-afaritan soziedadean ari guíela, norbaitek leihoa ireki eta elur pelota bat bota zigun eta Egileorri txapela ukituz pasatu zitzaion. "Zer pasatzen dok hemen, abioiak hasi dituk, ala?" galdetu zuen», kontatzen du Gotrotxategik. Citroen horren aurretik Vespa batekin ibili ohi zen. Harekin bilatu zuen andregaia eta kito!, ez ornen daki berak kotxe barman neskatan egitea zer den. Vesparekin ibiltzen zen garai horretan oihal f'abrika batean egiten zuen lan, sekulako zarata ateratzen zuten makinekin eta zarata horrek laguntzen ornen zion bertsotarako kontzentratzen.

an geratu eta lo kuluska bat egitea nahiago du, bere huma arriskuan jartzea baino. Bere lehen kotxea zuen hura, hamar bat urte bazituen berarekin eta kosta egin zitzaion berriro beste bat erostea. Gaur Nissan Primera bat du eta urtean 30.000 kilómetro inguru eragiten dizkio. Karreterari erreparatuz, baina aldi berean bazterrak ikusiz ibiltzea gustatzen zaio, lasai antzean. Berak ere, bertso saioaren ondoren egin ohi ditu errepasoak. »Geu konturatzen gara, beste inor baino lehen, akatsak non egin ditugun, baina egindakoa eginda dago eta horrek ez du erremediorik izaten», aitortzen du.

«Orain ez diat bat ere zaratarik lanean eta ez nauk kontzentratzen», kexatzen da broma tan. Opel Kadet bat dauka eta urtean 15.000 kilómetro egiten dizkio. Irratia baino nahiago du kaseteren bat: Oskorri, Imanol, Benito eta horrelakoak. Sekula ez du alkoholemia kontrolean positiborik eman, ez baitute inoiz gelditu. Kotxeak intimitatea eta lasaitasuna ematen dizkio eta ez du bat ere perezarik kilómetro asko egiteko.

Gorrotxategiren kiloak

osé Luis Gorrotxategiren lehen kotxea Citroen 2 CV izan zen. «Orduan 115 kilo inguru pisatzen nituen, orain baino 25 gehiago bai behintzat eta bigarren eskuko Dos Caballosa

1997 UDABERRIA gJJ

Txapelduna karnetik gabe

ndoni Egañak halako intsumisio zibil bat asmatu du ez dakigu zer burokraziaren kontra protesta egiteko, azken urte hauetan karnetik gal^e baitabil kotxean. -Hori ere baduk, baina alferkeria ere bai. Behin Sarasua eta biok tokatu gintuan karnetik gabe Iaiñeko kale batean direkzio debekatuan eta munizipalek alto eman

zigutean. Kasu horietan beti denbora gutxian ahalik eta daturik gehien ematea izaten duk taikoa, galdetzeko ere astirik izan dezaten. "Hemos estado cantando en los Salesianos y queríamos salir a no se dónde..." hasi ninduan, eskua txaketaren sakelan nuela, noski, karneta ateratzeko prest nengoela adieraziz, borondate ona agertuz alegia, baina karneta eskatzeko betarik eman gabe eta normalean salbatu egiten haiz», kontatzen du. Karnetik gabeko sei urte hauetan karnetarekin hainbat kezka izan du alkoholemiarekin, beste bertsolari askok bezala. Kasu horretan lanagatik edaten duela esplikatzen du, bertsolaria déla eta lan horretan ez dagoela beste erremediork. Eta hori, noski, eximente gogorra da. «Azken bi urteotan oso kontrol gutxi zegok. Orain déla bost urtetik hasi eta pare bat urtez izan huen kontrol bolada handia karreteretan. Sei bat aldiz egin zidatek aproba eta beti eman diat azpitik. Ez hori bakarrik, egin aurretik jakin izan diat zenbat emango nuen, behin egiten baduk, ondoren kalkulatzea ez baita zai-

plikatzen du. «Nik ez zieat sekula kotxeei maitasunik izan, ez zaizkidak mekanika eta horrelako gauzak gustatu eta ez diat beti kotxeari begira egoteko beharrik sentitzen. Maniobra egiten hasi eta pilotu bat hezurratzen bazioat, ez nauk horregatik haserretzen», esaten du. Haurra zelarik ere, aitak kotxea erabiltzen zuen eta amak ere bazekien konduzitzen. Berak 18 urterekin atera zuen karneta eta gurasoen R óarekin hasi zen ibiltzen eta R ISarekin gero. Behar zuenean, Elisaren anaiaren Dyanne 6 hartzen zuen. Gero, Gasteizen lanean hasi zirenean, Peugeot 205 bat erosi zuten Elisa eta biek eta horrekin izan zuen bere lehen eta oraingoz azken istripua, «patata sail batera joan bainitzen, traktore bat ez jotzeagatik eta kotxea erabat hondatua geratu huen, txatarretarako». Geroztik pitin bat mantsoago ibiltzen ikasi du, baina ez du sekula bolantean disfrutatu. «Gu oso zarauztarrak gaituk, autosufizienteak. Ez genian igandetan Txitxarrora edo La Cabañara joan beharrik eta herrian geratzen gintuan. Horrek ere markatzen duela usté diat.

la. Muga 0,8an zegoan lehen behintzat eta nik izugarri edan behar diat muga horretara iristeko. Gehien eman dudana 0,4 izan dut eta hortik behera besteetan. Gainera bertso-afari batean gaueko 9etan hasten haiz edaten eta denborak gure alde jokatzen dik gure kasuan», kontatzen du. Berarentzat txarragoak dirá Enzainen kontrolak Goardia Zibilenak baino. «Ertzainak paperen bila ibiltzen dituk eta goardia Zibilak kapotean zer daramaan begiratzera eta nik kapotean zikina ugari eraman diat, baina besterik ez», esaten du. Ertzain asko dago betsolariak ezagutzen dituztenak, baina baita goardia zibilak ere. Behin gertatu ornen zitzaien Endarlatzan bera geratu eta «¡Hombre! ¿Sois bertsolaris? », galdetu zien eta atzetik Sebastian ornen zetorren eta hari «¿Usted es Lizaso, verdad?», galdetzea. Andoni Egañak narrats fama du. Ez du sekula kotxea garbitzen, baina hori oso azkar es-

Kotxearen behar gorririk ez sentitzea alegia. Orain ere, bizitzaren kalitate maila urtean egiten diren kilometroetan neurtu daitekeela usté diat. Nik Gasteizen bizi nintzenean 35.000 inguru egiten nitian eta oran askoz ere gutxiago», esaten du. Horregatik beharbada inora doanean kopiloto joatea gustatzen zaio eta Sebastianekin asko dabilanez, harén ondoan joaten da. «Lo zurainkak egiten ditudala? Nik lo edozein lekutan egiten diat. Eta Sebatianen ondoan izugarri lasai joaten nauk, badakidalako gustatu egiten zaiola. Berari ere, bertsolari guztiei bezala, saioa bukatu eta bakarrik etxera datorrenean errepasoa ematea gustatzen zaio. «Saioa bukatu, pare bat kopa edan eta orduan izaten duk etorria. Botatako bertso gehienak mejoratzen dituk eta nik beti pena horrekin joaten nauk ohera, hurrengo goizean lletan igual beste saioa dúdala jakin eta askoz ere etorri eskasagoarekin joan beharko dúdala pentsatuz, alegia».»

1997 UDABERRIA

| g

Alfonso omenez

A/fon so

irii

Biib n

c:;-^'''"«'^7:n

" > < " * lte u í, '

amare

° - ° » - » 29 g P U

" "«.rrl

'0< Oerpan i

" e r a "ere, ' , ' "

'S'niZa eta L.

""«»

fierro

'S°«'.<..Una et°a"" •"••" «*.,.„ „.„.

tü0n hen

»-M. da V z ' ''^sto,a , 1

•"•"••tza/nü^f aritza

eg,n

«•

' B , J r k »'*o leatzeko

Hemandorena

Zen

^egoen ^ J " ' "ertsoha l e a n 'anean rtat/k aferatere.

Zeko •

* k0

3 Í II t Z í I I d 3 X \ Q I I L ¿ . Ipitin IIU I I gogora dezaI V IJlemoria bat a berrituz, Igun bertsolari txapelketak mende hoI nen lehen partean asmatu zirela. Lehendabizikoak 1935ean eta 1936an jokatu ziren, Baserri eta Txirrrita txapeldun izan zirenak. Gerrak eten zuen, ordea, haría eta 1946an , 1950ean eta 1957an egin ziren berriro bertsolari sariketak, baina Iparraldean. Hirurak Ba.serrik irabazi zituen. Lehena Eskualtzaleen Biltzarrak antolatu zuen Donibane-Lohizunen eta Hazparnen. Bigarrena Garazin egin zen Eusko Ikaskuntzak eraturik eta hirugarrena Parisen berriro ere Eskualtzaleen Biltzarrak antolaturik. Hiru sariketa hauek G. Hernandorenak bultzatu eta antolatu zituen.

Alfonsoren erreleboa

958an eta 1959an egin ziren Bizkaiko lehen txapelketak eta horietan hartu zuen Alfonso Irigoienek erreleboa. 1959an egin zen Gipuzkoakoa eta ordutik hasita hurrengo

1997 UDABERRIA g f l

G e r r a k e t e n z u e n , o r d e a , haría e t a 1 9 4 6 a n , 1 9 5 0 e a n eta 1 9 5 7 a n egin z i r e n b e r r i r o b e r t s o l a r i s a r i k e t a k , baina Iparraldean. urteetan zehar Nafarroakoa ere. Hórrela, Euskal Herriko Txapelketa Nagusia egiteko aukeran jarri ziren. Eta Euskaltzaindiaren babesean egin zen txapelketa nagusi hori 1960an Donostiako Victoria Eugenian. Baserrik atera zuen txapela. Geroztik 1962, 1965 eta 1967an egin ziren Euskaltzaindiak antolatutako txapelketak eta guztietan Alfonso Irigoien ibili zen antolatzaile eta aurkezle. Hiruetan Uztapidek jantzi zuen txapela. Uztapide izan zen, ordea, txapelketa hori egiteko eragozpenak jarri zituena. Aldizkari honen 5. zenbakian, Jon Sarasuak Alfonso Irigoieni egindako elkarrizketa batean kontatzen zuen pasadizu hori. «Jakina, Uztapide eta Baserri hoberenak bezala kontsideratzen ziren eta beren errezeloak zituzten. Gogoan dut ñola behin Gernikan saio bat ñola egin genuen. Tartean Uztapide zen. Bukaeran Uztapiderekin bazkaldu nuen, Gipuzkoako txapelketara etortzeko proposatzeko. Berak ez zuen txapelketarik jokatu nahi. "Nik asko daukat galtzeko eta irabazteko ezer ez, esaten zuen. Nik esan nion, bera gabe ezin genuela txapelketarik jokatu. Berak, ordea, ezetz eta ezetz. Nik erregutzen jarraitu nuen eta azkenean lortu nuen bere baietza. Aste hartan bertan kartelak egin, telefono listina hartu eta hasi nintzen Gipuzkoako taberna guztietara deitzen kartelak bidaltzeko. llura izan zen Gipuzkoako lehen txapelketa,

1997 UDABERRIA g||]

1960koa. Uztapide geratu zen lehenengo eta Baserri zuzenean pasatu zen Txapelketa Nagusira eta berak irabazi zuen», kontatzen du Alfonso Irigoienek elkarrizketa horretan.

Hiru aldi

osé Luis Lizundiaren ustetan, hiru aldi berezi behar dirá Alfonsok Irigoienek bertsolaritzaren alde egin zuen ahalegin horri dagokionez. «Bizkaiko lehen txapelketarekin 1958an hasi eta 66ko Txapelketa Nagusira bitartean Al-

Bukaeran Uztapiderekin bazkaldu nuen, G i p u z k o a k o t x a p e l k e t a r a et-ortzeko p r o p o s a t z e k o . Berak ez zuen t x a p e l k e t a r i k j o k a t u n a h i . fonso Irigoien aurkezle eta antolaketa lanetan ibili zen, tokian tokiko laguntzaileak ondoan zituela, noski. Horri lehen fasea deituko nioke. Ondoren etenaldi bat dator. Giro politikoa gogortzen delako txapelketak bertan beliera uzten dirá 67tik 77ra bitartean eta ondoren Amurizak lehen txapela 67an jazten duenetik Bertsolari Elkarteak txapelketen antolaketa bere gain hartzen duen arte beste fase bat dago. Lehen etapan aurkezle eta antolatzaile lanetan ibili zen Alfonso Irigoien. Hirugarren etapa honetan epaimahaiko bezala ibili zen., antolatzaile lanetarako beste talde bat jarri baitzuen Euskaltzaindiak eta aurkezle lanetan José Mari Mondo», kontatzen du.

Etenaren arrazoíak

osé Luis Lizundiaren ustetan, giro politikoak ekarri zuen bertsolari txapelketen etenaldia. «1967an jokatu zen aipatu dudan lehen fase horretako azken txapelketa, Uztapidek irabazi zuena, eta urtebete beranduago, 1968an egin zuen Euskaltzaindiak Euskara Batuaren biltzar famatua Arantzazun. Urrezko ezteiak ospatzen zituen Euskaltzaindiak. Udazkena zen eta Gipuzkoan Salbuespen Legea zegoen indarrean. Gobernadorea jakinaren gainean zegoen biltzar hori egitekoa ginela, baina hala ere Iñaki Beobidek, esate baterako, ez du ospederian lo egingo badaezpada ere eta nik laguntzen nion gauean Sindicara eta han ñire izenean hartzen nuen gela, fitxuta zegoelako. Honekin esan nahi dut oso giro txarra zegoela. Oñatin festak boikoteatu egin zituzten, San Migelak alegia. José Antonio Letamendiak Albacetetik bidali zuen bere txostena, han desterraturik zegoelako, eta Xalbador Garmendiak Mauletik bidali zituen bere oharrak batzarrera.

1997 UDABERRIA g £ ]

Giro horretan ez zegoen modurik txapelketarik antolatzeko», kontatzen du Lizundiak. Hurrengo urtean gauzak ez ziren hobetu.

Bertso saioaren gidoia

urgosko epaiketa etorri zen. Bizkaian gobernadore zibil bezala militar bat jarri zuten, Guillero Conde San Simón, eta saio guztiak debekatu zituen. Beste era batera esanda, bertso saioen gidoiak aldez aurretik exijitzen hasi zen eta, noski, zail samarra zen bertso saio baten gidoia ematea. Pentsa nolakoa izango zen gobernadore hori, ze Añoveros gotzainak ere abioia prest izan zuen hemendik alde egiteko, Guillero Conde horrekin izan zuen krisialdi famatuan», kontatzen du Lizundiak. Gipuzkoan egiten ornen ziren saio batzuk eta Nafarroan izan ornen zuten sasoi horretan lasaitasun gehiena, Principe de Viana Institutuaren barman euskaltzale zenbait zegoelako. José Luis Lizundiaren ustetan, etapa ilun horren historia egiteko dago oraindik bertsolaritzari dagokionez. «Baimenak lortzeko orduan Antonio Arruek asko laguntzen zuen, CATek ere Donostian egiten zuen bitartekotza eta Bizkaian Caja de Ahorros Vizcainak ere eman zuen babes piska bat, baina urte horietako historia egiteke dado oraindik», esan zuen.

Beste arrazoi bat ere bai

lfonso Irigoienek berak beste arrazoi bat ere aipatzen du etenaldia esplikatzeko orduan aldizkari honetan argitaratu zen elkarrizketan.

José Luis L i z u n d i a r e n u • n a io

«Zergatik moztu ziren?», galdetzen dio Jon Sarasuak eta erantzun hau ematen du Alfonsok: «Apur bat delikatua da. Euskaltzaindian Manuel Lekuona eta abarrek egiten zuten bu-

1997 UDABERRIA Q 3

ril. Lekuona PNVrekin harremanetan zegoen eta PNVko batzuek, izenak ez itzazu jarri, posibilitatea ikusi zuten txapelketaren inguruan dirua lortzeko. Lekuonaren baimenarekin txa-

Lizundiaren u s t e t a n , etapa ilun horren historia egiteko dago oraindik b e r t s o l a r i t z a r i dagokionez. pelketa bat antolatu zuten gure sistematik kanpo. Bertsolaririk onenekin bakarrik. Gurea moztuta geratu zen. Gero beraiek ere ez zuten jarraitu eta gu baztertuta geratu ginen. Ez dirá kontatzeko gustuko gauzak. Alderdikeriaz jokatuz hobe usteko gauza bat egin zuten goi mailako bertsolariekin. Diru asko irabazi zuten. Zenbait bertsolari oso gogor mintzatu zen txapelktea horren kontra eta gu ere, ordura arte horretan ari ginenok, baztertuta utzi gintuzten. Ni zentimorik irabazi gabe aritu izan naiz lan honetan. Orain diru asko manejatzen da eta mangante asko dago bazterretan. Urte batzuk geroago, politika munduan pil-pil zegoenean Lizundia etorri zitzaidan txapelketa bat antolatu behar genuela esanez. Bizkaiko Txapelketa Garain egitea pentsatu genuen eta gu joaterako dena metrailetaz hartua zuten eta ezin izan genuen egin», esaten du Irigoienek.

Epaimahaiko

irugarren etapa horretan, 79tik aurrera alegia, Antolakuntza Batzorde bat eratu zuen Euskaltzaindiak. Juan San Martin da batzordeburu, José Mari Iriondo idazkari eta José Antonio Arana Martija, José Mari Aranalde, Antton Aranburu, Rufino Iraola eta Juan José Zearreta taldekide direla. Epaimahaiko , berriz, José Mari Aranalde, Antton Aranburu, Jesús Mari Etxezarreta, Alfonso Irigoien, Mitxel Itzaina, Emile Larre, Abel Muniategi eta Antonio Zavala izan ziren. «Amurizak irabazi zituen bi txapelketetan izan zen Alfonso Irigoien epaimahaiko -kontatzen du Juanjo Zearretak-, 79an eta 83an, hurrengoan Sebastian Lizasok irabazi zuen txapelketa nagusia Bertsolari Elkarteak hartu baitzuen bere gain antolakuntza eta epaimahaia ere berak jarri baitzuen. Amurizak irabazi

1997 UDABERRIA [ j ]

zuen lehen txapelketa horretan, gogoratzen naiz, San Martin, Arana Martija, Iñaki Beobide eta ni neu ibili ginela gehienbat antolakuntzan. Iñaki Beobide ez zen batzordekoa, baina esperientzia handia zuen gisako lanetan eta guri laguntzen ibili zen, nahiz eta hurrengo txapelketarako ETBn lanean hasi zen. Hamar urteko etenaldiaren ondoren txapelketa antolatzea ez zen oso erraza izan. Izen ematerik gabe egitea erabaki zen. Horretarako bertsolarien ordezkariekin bilerak egin ziren Loiolan. Imanol Lazkano, Iñaki Murua, Sebatian Lizaso eta beste zenbait izaten ziren hilera horietan. Bi talde bezala egin ziren bertsolarien artean, bi maila. Bigarren mailakoen artean egin zen kanporaketa eta hortik aukeratuak sartu ziren gero bigarren fasean. Finala Karmelo Baldan jokatu zen eta Enbeita eta Amurizaren arteko desenpatea "Aita" gaiarekin erabaki zen, Amurizak txapela jantziz. 1982ko Txapelketa Nagusia irekia izan zen, izena emandakoen artean egin baitzen lehen kanporaketa eta Lopategi eta Amurizaren artean jokatu zen desenpatea, "Naufragoaren" gaiarekin eta Amurizak jantzi zuen bere bigarren txapela», kontatzen du Zearretak. Garai horretakoak dirá Alfonso Irigoienek epaimahaiko zela egindako bertsolarien karikaturak, baina Zearretak ez du zehaztasun gehiagorik. «Badakit egiten zituela, baina ondoren interesatuei emateko ohitura zuen eta ez ditugu guk Euskaltzaindian gorde. Gorde ditugunak gure barne-jardunaldietan egindako batzuk dirá, Mikel Zalbideren bat eta Davantenak», esan zuen. Gure historiaren garai ilun horietan bertsolaritzaren alde saiatu zen Alfonso Irigoien 1996ko abenduaren loan hil zen, itxuraz garrantzirik gabeko ebakuntza bat izan eta etxera itzultzeko planak egiten ari zenean. Oroitzapenok ez dirá, ondorioz, omenaldi gisako zerbait baino.»

Leund

hptsolr-irir}

azken

agu

H i r i g i n t z a n ere handiak j a t e n du t x i k i a eta Zarauzko San Pelaion elizaren kontra zegoen Etxe Txiki b a s e r r i a ere bloke handi batek edo, hobeto e s a n , b l o k e a r e n inguruko parke batek j a n g o d u . Etxe hor r e t a r a ezkondu zen Manuel A n t o n i o Leunda A r r u t i

1997 UDABERRIA J E

'- ¡l_-¿

rra ( 1 8 4 6 - 1 9 4 0 ) b e r t s o l a r i a . Aita Zavalak Auspoa saileko 1 4 2 . z e n b a k i a r e n e r d i a e s k a i n i z i o n . Gu haren i l o b a r e k i n , Santos L e u n d a r e k i n , m i n t z a t u g a r a , esk a b a d o r a k etxea b o t a t z e k o h u r b i l t z e n ari diren bit a r t e a n . Í7t!vrnffff l i f i l l l i l i W i l r n í l n i i l i l ' T l ^ i l ^ í l ' M » » » » » » »

1997 UDABERRIA [ J ]

&Z3&ÜT&&-*

arauzko Etxe Txikin bi pertsona ospetsu bizi izan dirá, gainerantzekoei meriturik kendu gabe. Bata Manuel Antonio Leunda bertsolaria izan zen eta bigarrena Maria Etxe Txiki esaten zioten Maria Eizagirre Lopategi emagina. Maria bertsolariaren erraina zen eta Zarautz erdiari lagundu zion mundu honetara etortzen. Zahartu eta gero

omenaldi bat egin zion Udalak eta bere izena darama gaur baserriaren ondoko kaleak.

1 9 9 7 UDABERRIA [JJ

Baina itzul gaitezen bertsolariarengana. Orandik orain bota dute etxe horretan jaio zen 1846an. Santos Leundak, harén ilobak, kontatzen duenez, »Etxe honetan jaiotako lehen umea ni izan nintzen. Hementxe, sarrerako atearen ondoan jaio nintzen», esaten ornen zuen sarritan. Zarauzko Etxe Txiki oso baserri txikia zen orain, bota dutenean, baina are txikiagoa izan behar zuen bertsolariaren gurasoak bertara ezkondu zirenean, elurra egiten

hil omen zen. Etxe Txikiko letraua deitzen zioten, marisarjenta samarra zelako edo. Besaulki handi batean eserita egoten zen atarían, inon diren arazoak konpontzen, auzokoak gehienetana eta familíetan liskanik zegoenean eta deitzen omen zioten. Manuel Antonio Leunda bertsolaria ez zen herriz herri asko ibilitako bertsolaria, baina bai inguruan asko kantatutakoa, lagunartean eta sagardotegietan. Harén iloba Santos Etxe Txikitik gertu, Gipuzkoako kaleko etxe batean bizi da eta etxeko sarreran bertan ikus daiteke aitonaren argazkia. Erdi erdian dago eserita, ezker-eskuin semea eta erraina ditu (Antonio Mari eta lehen aipatu dugun Maria Eizagirre) eta hauen 9 seme-alabak, horien artean Santos ikus daiteke hogeita gutxi urterekin.

Angulak sei errealean zuenean behorrak eta gordetzeko lekua baitzen, kontatzen dutenez. Hara ezkondu eta seme-alabak mundu bonetera etorri ahala haziz joan ornen zen borda eta baserri bihurtu. Bertsolariaren ama, Frantziska Arruti, 91 urterekin

aurko Zarautz bakarrik ezagutzen dutenek nekez imajina dezakete orain berrogeita hamar urtekoa nolakoa zen. Horregatik, gaian sartzeko edo garai ho-

o bertsol oa. lagun

1997 UDABERRIA J B

rretan Etxe Txiki inguruak nolakoak ziren adierazteko eskatu genion Santos Leundari. Manuel Antonio Leunda bertsolaria 1940an hil zenez gero, aitona hil zen garaiko deskribapena egin zigun ilobak. •Ordurako golfa martxan zegoen. Gu geu ere ibili ohi ginen golfean kadie bezala (Santosek "golean" esaten du, "f'rik gabe). Gogoratzen naiz behin, mutikoa nintzela, 12 urterekin edo, ñola ibili nintzen Juan Carlos erregearen osabarekin, Asturiasko printzearekin. Bertako enkargatuak jaun horrekin txapela kendu gabe nenbilela ikusita, "¡Quítate la boina, hombre!", agindu zidan eta, horrelaxe, txapela kenduta jokatu behar izan nuen gizon horrekin», kontatzen du. Momentu horretan kotxe pare bat baizik ez omen ziren Zarautzen. «Nik gogoratzen dúdala, Marques de Narroseko bi semeek, Javierrek eta Marcelinok zuten Rols Royce baña. Ez dut usté besterik zenik», esaten du. Baina beharbada irakurlea gehien harrituko duen datua beste hau da: «Etxe ondoko erreka honetan, orain río Peste deitzen dioten honetan, amorrainak harrapatzen genituen, almejak eta angulak. Angulak orduan sei erreal egiten zuen kiloak. Inguruko behorrak eta behiak

i on i, o r a i n río Peste n. a m o r r a i n a k h a r r a p a t z e n

« E t x e on dok o< d e i t z e n dio ten h< genituen. almeja eramaten ziren ura edatera. Golfaren kontxa, orain Ixpilla plaza dagoen lekuan, Ispilla baserria zegoen, bi bizitzako baserria. Hemen, Etxe Txikiren ingunaan, beste hiru baserri ziren: Etxe Beltz , Amillobi eta Etxaniz, (Etxe Txikirekin batean bota dutena azken hau) Hiruak lehen Telesforo taberna zegoen horretan ziren eta gure etxearen kontra Zaustiñenea eta Patxikuenea. Baserri bakoitzean pare bat behi izaten zituzten. Guk gehienera lau izatera iritsi gi-

men. Urik ez zegoen baserri hauetan eta orain Astiazaran taberna dagoe lekuan zegoen iturrira joaten ginen ur bila». Santos Leundak badirudi urteak nahasi egiten dituela, baina edozein modutara ere garbi dago garai gogorrak bizi izan dituela. «Goizeko 6.30an serenoak azoka irekitzen zuenerako eramaten nuen askotan baratzako jeneroa buru gainean hartuta eta ondoren andrea joaten zen marmita burilaren gainean zuela. Tomate boladan Oriora ere joaten ginen tomateak

hartuta, oinez. Zarautzen him bapore ziren orduan, Japonesa deitzen geniona, portugesa eta Quintana. Japonesa hori baserritarren artean erositakoa zen eta udaberrian baserrietako mutilak joaten ziren untzi horretan itsasora. «Bostehun kilo antxoa harrapatzea nahiko zen larrilarri ibiltzeko. Oso barku txikiak ziren. Iluntze aldera moilara arrimatzen ziren eta mutilak bertan geratzen ziren. Makinista, berriz, baporearekin joaten zen Oriora. baporean bertan lo egiten zuen eta biharamunean mutilak arrimatzen zirenerako, kalderak piztuta eduki behar izaten zituen», kontatzen du. Eskolan komunio txikia egin arte ibili zen eta ondoren gau-eskolan ikasi zuen piska bat gehiago. «Amak ere bazuen eskola piska bat eta hark erakutsi zidan gehiena».

Aitonaren bertsoak

itonaren oroitzapen asko ditu Santosek, baina politenak beti txikitakoak izaten dirá. Bera mutikotu eta gero, aitonak bere anaiarrebei sehaskari eraginez kantatzen zituen bertso batzuk gogoratzen ditu oraindik buruz.

1997 UDABERRIA

[ g

«Aspaldiko bertsoak izan behar dute, Euskal Herrian soldaduska jarri zuten garaikoak edo. Aita Zavalari ere kantatu nizkion, baina ez zituen liburuan jaso. Desheredatu eta soldaduskara Joan beharrean dagoen mutil baten kejak dirá», esaten du du eta hasten da banan-banan kantatzen."Bautista Basetenetxe" doinua erabiltzen du 1.Dabilkigun kasuan hainbeste armoni bertso bakar batzuak (bis) nabi nituzke ipini. Eman diot aurpegi makina bat lani aurrera ez ornen naiz (bis) etxean komeni. 2.Zertan aurkitzen naizen esango clet, jaunak! abandonatu naute (bis) aitak eta amak. Hamar urte honetan nik eindako lanak neretzako bat ere ez (bis) beretzako danak. 3.Begizjota neska bat banuen auzuan suzeditzen banintzen (bis) halako kasuan. gertatu naizenean oraingo lazuan harén faltarik ez zan(bis) etorri nahizuan. 4.Neronek esan nion sukaldean amari

ez dakit zenbat obi (ohe). Biokjarriko gera neskame ta morroi. Nik min hartzen nuen ta amak esan dit, oif 7Testigua aurrian harturik labana sartu bihar elídala (bis) etorri zait ama. Horra zer kariñua dakaten nigana. Hau da despreziyua (bis) ikusi dudana.

1 - •

" -

. t

t'--"

v 1 »jEg iUtM&m

nolabaite konpondu (bis) bagentzan lan hori. Portzio bat bekarte bazterrian neuri. Hantxe saiatuko naiz (bis) bizi al banadi.

(bis) hala dago hotsa. Neri eman didate pena eta lotsa. Hargatik atera det (bis) bunibide motza,

6, Diruz ez du izango askok aina dubloi. Baina ekarriko zun (bis)

Suhigai borrek omen du haundia txitpoltsa kanpoetan behinik behin

8.Andiberrin jaio eta Bidekutzen bizi. Desheredatutzia (bis) al nuen merezi? Mundu triste honetan hil artean bizi. Adiós aita ta ama (bis) Mikela Inazi.

Agur aita eta agur berriz ama. Eskergabeturikan (bis) soldadu narama. Adios neure maite bibotzeko dama. Bizi banaiz bueltan (bis) banator zugana. Dena den, esan dugun bezala, bertso hauek ez dira Manuel Antonio Leundarenak, hark kantatzen zituenak baizik. Harén bertsoak, esan bezala, Auspoa saileko 142. zenbakian aurki ditzake irakurleak, Txabolategi eta Elkoro bertsolarien bertsoekin batean.

J a p o n e s a hori b a s e r r i t a r r e n a r t e a n e r o s i t a k o a zen eta u d a b e r r i a n b a s e r r i e t a k o t n u t i l a k j o a t e n ziren untzi horretan itsasora 1997 UDABERRIA [ f l

aito

eta z e k i e n zer o r d u zen e t a j a ¡oan on rloiu<

Erlojurik ez etxean

ere aitonaz hizketan ari déla, beraz, «hori ere liburuan dator», esaten du. Liburuak jasotzen dituen pa.sadizuen artean politenetakoa erlojuari buruzkoa da. Trenbidea egiten hasi zirenean, etxean dirua behar eta Santosen aita pintxe bezala hasi ornen zen lanean eta trenbide hori bukatu eta Donostiako trena jarri zutenean, goarda bezala hasi zen. Goizeko 5etan jaiki behar izaten ornen zuen eta etxean erlojurik ez. -Beño -esan ornen zion aitak, Manuel Antonio bertsolariak-. Hil lo egin ezak lasai, nik deituko diat eta. Hala, aitonak bere loaldia egin eta esnatu zelarik, ez zekien zer ordu zen eta jaiki, jantzi eta frailetara joan ornen zen erlojuari begiratzera. Esan beharra dago San Pelaiotik frailetara badagoela kilómetro erdia inguru. Hará iritsi eta ordu bi ta erdiak ornen ziren oraindik. Etxera itzuli eta denbora pasa egin ornen zuen goizalde arteko guztia, semea Setan esnatzeko. Hórrela ezin zutela segitu eta ekarri orne zuten erlojua etxera. Santosek ere aitaren ofi-

zioa heredatu zuen eta goizean goiz jeiki goarda bezala trenbidea zainduz egin ditu erretiroa hartu arteko urteak, ondoren baserriko lanak eginez.

Alemanen barkua hondartzan tsasoak hondarra eramaten duenean untzi baten egurrezko armadura azaltzen da Golfaren parean Zarauzko hondartzan. Untzi horren nondik norakoa ere kontatzen du Santosek. «Barku horrek alemana iza behar zuen, itsaso handiarekin Getaria aldean kosta jo eta ondoren ekaitzak Zarauzko hondartzara ekarria Haitz Leun esaten dioten horretan, Golfaren parean geratu ornen zen, Moilarri baino lehen eta hortxe agertzen da oraindik ere itsasoak hondarra eramaten duenean. Aitonak esaten zuen barku horretan lehenbiziko bera sartu zela eta brujula bat eta zerrotea hartu zituela. Eta batek puska bat kendu eta besteak beste puska bat, hórrela desegin zela barkua. Itsasoak hondarra eraman eta agertzen den bakoitzean, hemengo jendea gurdiarekin joaten ornen zen eta aizkorarekin egurra txikitu eta ekarri egiten ornen zuten. Aitonak

1997 UDABERRIA [J}]

bigarren karlista gerratean etorri zela barku hori esan ohi zuen», kontatzen du. Santosek kontatzen duenez, aitonaren bertsotarako afizioa ez zuten ondorengoek heredatu. Santosen anaia zaharra, Manuel, bakarrik izan da bertsotan piska bat egiten zuena. Aita trenbidean zebilenez, Manuel horrek laguntzen zion aitonari etxeko lanetan, itsasoan ez zebilenean, udaberrian bereziki itsasora joaten baitzen lanera. Hórrela, etxe ingumko soroetan lanean ari ziren bitartean egiten ornen zuten bertsotan elkarrekin. Gero, soldaduskatik etorri ondoren, panadero hasi ornen zen lanean. Santosen esanetan, aitona sagardo-edale ona zen. Asko gustatzen zitzaion. Tokan ere oso ona zela esaten ornen zuten. Jai arratsaldeetan, xemeikorik gastatu gabe nahikoa sagardoa edaten zuela kontatzen ornen zuen. Oso berandu arte ez zuen izan ardoa edateko ohiturarik edo aukerarik agian. Santos gerratik etorri zenera-

ko, aitonak 93 urte zituen. Oso zahartuta zegoen eta bizarra berak kentzen omen zion, baina geldirik egotearren baso handi bat ardo erdi betea ematen omen zion. Baso ardoa eskuan hartu eta: -Venga, moreno- , esaten zuen. Aita Zavalak bildu zituen bertsoen artean bere katuari jarriak aukeratu ditugu. Etxe Txikiko katua harrapatu eta jan egin zioten nonbait Manuel Antoniori. Honek bazekien gutxi gorabehera ñor izan zen. Bertsolariak Barazadi izeneko teila fabrikan lan egiten omen zuen, gaurko Fomen plazan aurkitzen zen Fabrika Txikia deitzen zioten lantegian. Fabrikako eskribienteak bazekien Leundak bertsotan egiten zuela eta tarteka toreatu egiten zuen. Katuarena gertatu zenean ere, gauza bera, toreatzen hasi eta kantatzen hasi zitzaion. Egunean bizpahim bertso kantatu eta apnntaaiz jarriak omen dirá betso hauek. Eta berak ezer ez zekiela, itsu bat ihiltzen ornen zen orduan herriz herri bertso saltzen eta hari eman zizkion eskribienteak eta hark eraman ziaien inprentara. Itsuak bertsoak kantatu, andreak panderoa jo eta bertso-paperak saltzen zituen. Hiru aldiz eraman ornen zituzten bertso hauek inprentara. Hala ere, ale ho-

rietako bakar bat ere ez da gorde eta Antonio Zavalak Leunda bertsolariaren biloba batek eskuz idatzita zuen kopia batetik jaso zituen. 1,Motiborikan asko badakat bertso berriak jartzeko Mudu honetan neregatíkan ez dirá asko gordeko; kulpa dueña agerdedilla Ixre denbora guztiko, merezi dirán gauzak esanda boriek ditut utziko.

Animali bat ostu didate o rain etxetik katua, borregatikan aurkitutzen naiz pena baundi bat bartua: seinale onak emango ditut egon ezdedin ahaztua, eraman diten adiskidia dagoela aberastua. 3Katu gaixua maitia nuen, ederrezpare gabia, falta etxian sentitzen degu, borra bakoitzak beria: jateko ezzan eskusarikan izanagatik emia, usteko zuten egongo zela angulak baino hobia.

Katu gaixua garbitu dute bor tabernaren batían, pikaroren bat ailegatu da sobre neretzat kaltian-, sagú guztiak igarri dute ez dagoela etxian.

barkaziorik ez dudaka inork ordaina eman artian. 5.Galderarikan ez dute egin ote dagoen saltzeko, borondaterik ez dute hoiek arda i na entregatzek >: kozineruak parrezka ziran ederki maniatzeko, barau-egunik ez dute izan nere katua jateko.

Katu gaixua gizena neukan esnia ondo emanik, mundu hontako anatoiekin gebiago ez duzu lanik-, ni besterihan ez du izango pena bartutzen dionik, esperantzarik ez daukat orain berriz etorriko denik. 7Burua eta hankak zeuzkaten kainu-zuluan gordeta, bilatutzia egokitu naiz usaira akordatuta-, planta edetra zeukan gaixuak niami guztiak kenduta, negarrak ere Meten zidan

Santosek kontatzen duenez, aitonaren b e r t s o t a r a k o a f i z i o a ez zuten o n d o r e n g o e k h e r e d a t u . S a n t o s e n anaia z a h a r r a , M a n u e l , b a k a r r i k izan da b e r t s o t a n p i s k a bat e g i t e n zuena 1997 UDABERRIA %£¡

orain Leundaren etxian, burruntziarekin preparatzen naiz graneruako atian. 11.Premiarekin ez baldin bada zertarako esan gezurra? Bizi zanian hark egunero garbitzen zuen muturra; baita aguro txikitu ere arratoiaren zintznrra, arritnatzeko bildurrak zeuden ura zaguen puntura. 12.Falta dedala akordatzen naiz, ordaina ez da agiri, sentimentuak erteten dio bihotzetik Leundari; tamaina hartan heltzen dionak katu zahatraren zainari, gusto hobia bartuleo dio oilaskopare otiari. 13Pikaro hoiek txasko ederra entero egin didate, erneatutzen ez dit baina ixilik egon litezke; jakiten badet etnatiago diot tokatzen danati parte, horrelakoak bildurtutzia piska bat tnerezi dute.

lamia ezagututa. 8Katu gaixua txiiria nuen eta bigote gorriak, Marti motxak zituen baina begiak oso larriak; falta dedalajakin dezaten borra seinale garbiak, jan dutelako etxiart dauzkat oso galera handiak. 9.Kalte handiak Ăąola dituzten

adieraztera nua, arratoiantzat ez det gehiegi ganbaran dedan granua; sukaldetikan sentitu eta koleratua banua, elbartiĂąkan ez da barrutida, guztia dabil satina. 10Katreran daude egun guztian gordeta egurtartian, zazpiretako hasitzen dirĂĄ binaka ezkaratzian; arratoiakin korridak daude

1997 UDABERRIA 2 D

14.Gusto duetiak aditu beza bertsueti erretnatia, gizonarentzat onra txarra da besteren gauzak ostia; baldin gehiegi esaten Ixidet jango didate bestia, Leundak entero desiatzen du zein diren agertutzia.

SAGARDOAREN GURUTZETA

Bedeinkatua izan dedilla sagardoaren graziya, ba¡ ere ta kupira gabe eraten duen guziya; erari onek gizon askori ematen dio biziya, au eran gabe egotia da neretzat penitentzia. Lenengo sartu tabernan eta ateratzen naiz azkena, egun gutian zurrutian da etzait betetzen barrena; au da erari maitagarri bat arras piztutzen naubena, Joxepa Karmen biotzekoa bete amabigarena (Ramón ARTOLA. 18860)

JOSÉ ÁNGEL GOÑIGARIN Tels.: 55 22 42 - 55 79 49 CASA GURUHETA-OIALUME BIDEA, 59 20115 ASTIGARRAGA

EIZMENDI SAGARDOTEGIA OTSUEN TXIKIBASERRIA OSINAGA AUZOA HERNANI Tel.:55 64 05

'ASTI AZARAN SAGARDOTEGIA GARZIATEGIBASERRIA SAGARDO IBILBIDEA, ASTIGARRAGA

MnmmmKHA Tel.: 46 82 90

ITSASBURU

ZUBIETAAUZOA DONOSTIA

Tel.:361229

SAGARDOTEGIA

ANOTA

ETXEKO SAGARDOA

SAGARDOTEGIA

KAZUELA BAKAILUA

OSINAGA AUZOA HERNANI

Tel.:55 68 79

ELOSIAGAAUZOA AZPEITIA

Urraki bidea Tel.: 81 20 92

aximiano zimistek formari ematen diote garrantzia, bertsolariek arrazoiari» Maximiano

Trapero

Leonenjaiozen

1945ean eta Filología Espainoleko katedratikoa da Kanaria Handiko Las Palmasko unibertsitatean. Lan itzela egin du uharte horietako nahiz Estatu espainoleko beste zenbait eskualdetako literatura tradizionala aztertu eta berritzen. Bere ahalegin horiek Latonoameriketara ere iritsi dirá eta Txile, Kuba eta Mexikon bereziki saiatu da poesía inprobisatuaren fenomenoa aztertzen. Poesía inprobisatuaren arlo honetan bera izan zen Kanaria Handiko Las Palmasen 1992an egin zen I Simposio-Festival Internacional sobre la Décima y la Poesía Improvisada izenekoa eratu eta zuzendu zuena. Topaketa horien emaítza gisa kaleratu ziren "La décima popular en la tradición hispánica" (Symposiumeko aktak, 1996) eta "Libro de la Décima" (Jaialdiko aktak, 1966), biak unibertsitateak, Uharteetako Kabildoaren laguntzarekin, argitaratuak. Asociación Iberiamericana de la Décima y el Verso Improvisado elkarteko sortzaile eta kidea da. Testua: Joxean AGIRRE

M H H H n i

fHST!TUTu¥EkimiM*0 Oí CULTUM

uk diozunez, «norgehiagoka poetiko gisa egiten den poesía aspaldiko fenomenoa da eta fenómeno unibertsala gainera. Zuk, gai honi buruz ari zarela, bereizkuntza bat egiten duzu zure liburuetan Romania deitzen zaion eremuko fenomenoaren eta gaztelaniaz mintzo diren mundu hispanikoaren artean. Zein mendetan hasten da poesia mota hau?

probisatzeko erabiltzen dituzten gaiak ere asmatuak izango dirá, baina fenomenoa bera ez, horretaz seguru nago. Eta Homero eta Virgilio ez dirá fenómeno zabaldu baten iceberg-a baizik, garai horretan eraliat zabaldua zegoen tradizio baten adibide soil bnknrrik baitira bai Grezia zaharrean, bai Erroma klasikoan. Ondoren Erdi Aroko isilaldi luzea dator, baina Erdi Aroak beste mila gauza ere isildu zituen, mende horietako gizonen eguneroko bizimoduaz eta kultnraz ezer gutxi baitakigu. Erromantzeen literaturak sortzen direnean, XII, XIII edo XTV mendeak aurrera joan alíala hasten dirá berriro heni poesiari buruzko berriak guregana insten eta poesia inprobisatua hádela enteratzen. Horrek ez du esan nahi poesia improbisatua mende horietan jaiotzen denik, poesia inprobisatua fenómeno intenporala baita eta unibertsala, mundu zabalean, edo nahiago bada, Mendebalde osoan ezagutzen den fenomenoa.

MAXIMIANO TRAPERO: Nik hipótesi mailan erabili ohi dut «norgehiagoka poetikoak» oso aspaldikoak diren uste hori. Ez dut hori frogatu ahal izateko daturik eta testurik. Baina mendebalde osoan literatura jeneroek nola eboluzionatu duten ikusita, hipótesi defendagarria dela esango nuke. Homerok ez digu esaten " Iliacla'n edo "Odisea"n zer beitso diren bat-batekoak eta zein ez. Ez dakigu, beraz, zein diren Rapsodek buruz kantatuak edo Musei esker inprobisatuak, baiEremu hispanotik kanpoko zenbait adibide aipatuna badakigu Grezia Zaharreko palazioetan kanko al zenituzke? tatzen zirela eta kantu hori inprobisazioan oinaBai. Egia esan, nazioarteko panorama hartzen rritzen zela, behin eta berriz historia bera kanbadugu, gutxien ezagutzen dugun esparrua histatzen zutela eta aldi bakoitzeko modu desberpanoa da hain zuzen. Nazioarteko kritika modinean kantatzen zutela. dernoak poesia inprobisatuaren fenomenoa herrialde balkanikoetan deskubritu zuen (JugoslaZer kantatzen zuten? Herriak gogoko zituen via, Kroazia,Bosnia, Bulgaria, Mazedonia etabagertakari epikoak normalean. Non kantatzen rretan) eta, ondorioz, herrialde horietan egin zuten? Bazkaloste eta ospakizunetan. dirá ikerketarik sakonenak. Parry eta Lord ameGeroxeago Virgiliok obra oso bat idatzi zuen rikar ikerlariek, esate baterakojior egin zituzten "Bukolikak" izenarekin, non protagonista diren beren ikerketak eta horietan oinarritu zituzten artzainen egiteko nagusia poesia egitea den; ahozkotasunaren teoría modernoak. lkerlari egun osoa pasatzen dute kantuan edo, kantuan horientzat poesia hispanikoak ez zuen inolako baino gehiago, norgehiagoka bertsotan. Liburu garrantzirik, hain zuzen ere, hasierako ikerlahorretan agertzen denez, epaimahaiak edo riok ingelesak edo frankofonoak zirelako. epaileak dituzte eta epaile horien lana kantari bakoitzaren abilidadeak Lehen aztertu ziren poeta neurtu eta irabazle zein inprobisatzaileak, beraz, Eta Homero eta Virgilio ez guslari izan den erabakitzea da. jugoslaviarrak Ez Homerok, ez Virgiizan ziren eta ondoren dirá fenómeno zabaldu liok asmatzen dute ezer Italia, Turkia, Txipre, baten iceberg-a baizik, beren obra horietan. Errusia eta beste zenbait Homeroren kasuan rapherrialdetakoak aztertu garai horretan erabat soden izenak asmatuak zituzten. Saharako Tuaizango dirá edo Virgiliozabaldua zegoen trad-izio reg herriak ere ikertu diren kasuan artzain-poetuzte..., azken finean, lebaten adibide soil ta horien izenak ere bai. ku guztiak. Nik uste dut Pertsonaia horiek inazken urteotan ari garcía bakarrik baitira.

1997 UDABERRIA 5 1

eremii hispanoan fenomenoak dnen dimentsioaren berri ikusten. Eremu horren barman Latinoameriketako kasua eta Euskal Herrikoa guztiz aipagarriak dira. Zuk ez duzu bertsolaritza hurbiletik ezagutzen, baina egin al dezakezu konjeturarik bere jatorriaz?

Ez naiz ausartzen ezer esaten, ez baitut bertsolaritza ezagutzen, baina usté dut usté burugabekeria denik fenómeno intenporala déla esatea, goian aipatu ditugun fenomenoen parekoa alegia. Gauza bat azpimarratu nahi nuke, dena den. Poesía inprobisatua dagoen hemalde guztietan hizkuntza eta kultura konkretu bati loturik agertzen da. Hori lege bat déla esan daiteke. Horregatik, lasai pentsa dezakegu bertsolaritza euskara bera bezain zaharra izan daitekeela, hori ezer gutxi esatea bada ere, gauza jakina baita euskararen jatorriaz zein datu gutxi dugun. Euskara liitz egiten hasi ziren herri horiek, orain Euskal Herria dagoen lekuan finkatu baino leñen ere, euskaraz hitzegingo zuten eta bertsolaritza moetaren bat praktikatuko zuten. Posible da euskara eta euskal kultura gaurko Euskal Herrikoa ez beste lekuren batekoak izatea. Ni segum nago protoeuskaldun horien artean ere bertsolariak izango zirela. Demagun hori guztia zalantzan jar daitekeela, baina zalantzan jar ezin daitekeena zera da, beitsolariek beti beren lana euskaraz egin dutela. Hori garrantzitsua da, zeren eta poesía inprobisatua beti ere hizkuntza batekin lotua agertzen baita. Euskara munduko hizkuntzarik zaharrenetakoa déla esaten da eta, ondorioz, bertsolaritza munduko inprobisazio fenomenorik zaharrenetakoa dateke.

ra. Ondorioz, herri poesia afizionatuen eta jakinustekoen eskuetan geratu da eta hauek borondatea izugarria dute gehienetan, baina sarritan ez dute ikuspegi zabalik izaten beren ikerketak egiteko orduan. Herri poesiari unibertsitatearen ikuspegian jartzea falta izan zaio. Unibertsitatearen bidez fenómeno hauek dimentsio zabalagoa hartzen dute, kultur gertakariok jeneralean ondoko kulturekiko harreman eta loturak izaten baitituzte. Aztertzaileak kultura bakoitzean femenomo hauek dituzten berezitasunak eta elkarren artean dituzten ezaugarri komunak ikusten asmatu behar du. Herri poesiak, ordea, oro liar, unibeitsitatean ez du sarbiderik izan eta marjinaturik ibili da. Zer dakigu, beraz, herri poe-

Estatu espainolera mugatuz, seinala al ditzakezu, gainetik bederen, ezagutzen dituzun inprobisazio fenomenoak?

Egia esan poesia inprobisatua herri poesiaren adar bat da eta oraindik ez dugu oso ondo ezagutzen, literatura aztertzen ari direnek ez baitiote behar adinako begiramenik izan. Herri poesia folklorearen espairuan sartu dute eta folklorea esatean, badakizu, maíz herri baten kulturaren alderdirik pobreenak aipatu nahi izaten di-

1997 UDABERRIA

siaz? Oso gutxi. Oraintxe hasi gara fenómeno horretan sakontzen eta oraintxe hasi gara Estatu espainolean ere poesia inprobisatua badagoela ohartzen eta lekuan lekuko inprobisazio fenomenoak desberdinak direla ikusten: trovoak daude Alpujanan eta Murcian, regueirak edo brindak Galizian, glosak dande Balear uharteetan, corrandes delakoak Kalanunian, dezima eta punto kubanoa Kanariar uhartetan eta bertsolaritza Enskal Herrian. Ezer baino lehen fenómeno hauetako bakoitzean sakondu behar dngu eta ezagutzen ez ditugun beste zenbait fenómeno ere aztertn beharko ditugu, ondoren beren arteko paralelismoak ikusi eta poesía inprobisatuaren adierazpen guztiok gobernatzen dituzten legeak aztertzeko.

azkar egingo du topo poesía inprobisatuarekin. Hori da neuri gertatu zitzaidana, azterketa horretan erromantzeekin batean kantutegi aberats bat aurkitu nuela eta, noski, poesia inprobisatuarekin topo egin nuela, gure kasuan dezimarekin alegia. Kanariar uharteak oso aberatsak dirá herri literatura aldetik, kultura askoren bidegurutze izan direlako eta dezimak sekulako indarra du oraindik. Ondorioz eta hitz gutxitan esateko, ni ez nintzen dezimaren bila joan, baina berarekin topo egin nuen. Ñor izan zen aurkitu zenuen lehen inprobisatzailea eta zein egoeratan?

Nik inprobisatzen ikusi nuen lehen pertsona ez zen dezimista bat izan, romanzista bat baizik. El Hierroko emakume bat zen bertsotan hitz egitea gustatzen zitzaiona. Ana Hernández da Har dezagun Kanariar uharteetako fenomenoa. bere izena eta fama handiko emakumea da Galdera pertsonal batzuk egingo dizkizugu. Zer uharte horretan, urtero-urtero uharteko zaindanolako ikerketak egin dituzu eta zer lan dituzu esria den Erregeen Ama Birjinari halako bertso kuartean gaur egun? batzuk kantatzen baitizkio, goratzarre gisa. Ni filologoa naiz ikasketaz eta Eguberritako artHori ez da Anak soilik egiten duen zera bat, zain giroko herri antzerkia aztertzen hasi nintuharte horretan aspaldidanik egiten den ohitura zen Gaztelan eta Leonen. Nire ustez, antzeri baizik. Anaren berezitasuna beste hori da, jenmoeta hori Erdi Aroko antzerkiaren perbibentdearekin bertsotan hitz egiten duela alegia. Ni zia bat da. 70eko hamarkadaren azken urteetan elkarrizketa egitera iritsi nintzenean, nire pertbukatu nuen ikerketa hori eta segidan Madrugo sonari bunizko bertso sorta bat bota zuen leheMenendez Pidal Mintegiko jendearekin harrenengo, erromantzeei bumz aritu zen ondoren manetan jarri nintzen. Mintegi horretan Estatu eta El Hierroko uhartea aipatu zuen azkenik. espainoleko ikertzaile gazte multzo handi bat Bertsoak politak ziren. ari zen erromantzeak bil eta aztertzeko proiektua lantzen. Euskal Herriko ikenzaile talde bat Ondoren, eta beti ere en'omantze bila nenbileliortxe ezagutu nuen eta Latinoameriketakoak larik, beste adierazpen garrantzitsu bat ezagutu ere sartu ziren ondoren. Ni neu Kanariar uharnuen Kanaria Handian. Ranchos de Animas teetan bizi nintzen eta 80ko hamarkada horredeitzen zaio eta jendeak bat-bateko bertsoak tan lan luzea eta sakona egin nuen bertako kantatzen ditu erlijioaren inguruko gaiei bumz erromantzeak bildu eta aztertzen. Kanariar eta batez ere beriotzaren inguaian. Azkenik La uharteak ez dirá lurralde uniformea. Uharte baPalmako verseadores delakoak ezagutu nituen. koitzak bere nortasuna du, bere kultura eta traHoriek dirá Kanariar Uharteetako inprobisatzaidizioak. El Hierro, Gomera eta Fuerteventurako lerik jatorrenak eta puntu bakarra kantatzen lanak argitara emanak dute, hórrela deitzen ditut eta Lanzarote, La baitzaio gurean norgehiaEgia esan, nazioarteko Palma eta Tenerifeko goka bat-bateko bertsoak errepertorioak falta dirá egiten ari direnean. panorama hartzen argitara emateko, egiUrte batzuk beranduago nak baditut ere. Herri badugu. gutxien ezagutzen Txilen, Valdivia herrian, poesía aztertzen basten literaturari buruzko dugun esparrua hispanoa herri denak, nahiz eta gai zebatzar hatera joateko batz baten bila ibili, oso abagunea izan nuen eta da hain zuzen.

1997 UDABERRIA g 3

han inprobisatzaile handiak ezagutu nituen, ordura arte Kanariar Uharteetan ikusi nituenen aldean askoz hobeak. Chago Morales eta Santitos Rubio ziren, bi payadore ezagun. Edozein gairi buruz jo eta ke orduak aritzeko gai diren inprobisatzaileak dirá. Sekulako kalitate poetikoa dute eta ordu arte ondo konprenitu gabe nengoen gauza bat konprenitzen lagundu zidaten: poesía inprobisatua ez déla bakarrik inprobisatua, poesía ere badela. Ondoren poliki-poliki Latinoameriketako poesía inprobisatuari buruzko ñire ikuspegia zabalduz joan da eta gaur askoz ere hobeto ezagutzen dut fenomenoa. Noiz erabaki zenuen ikuspuntu zientifiko edo akademiko batetik gai hau aztertzen hastea?

Deskubritu nuenetik izan nuen ikertzen hasteko gogoa eta asmoa, 80ko hamarkadaren hasieratik, baina beste konpromisoak nituen, hala esango nuke. Dezimak unibertsitatean sartzea ñola erromantzeen lana, kantutegia eta Kanalortu zuen. Nik usté dut Espainiako unibertsitariar Uharteetako lexikologia dialektala. Beraz, tean lehen aldiz hitz egin zela modu orgaizatu dezimisten ikerketa atzeratuz Joan nintzen, baieta sakonean gai honi bumz. Ezagutzen ez gena beti ere aurkitzen nuen material guztia jasotnituen fenómeno zenbait aipatu zen, inprobisazen nuen eta bururatzen zitzaizkidan ideiak jazioare mekanismo poetikoa aztertu zuen, bertso eta artikulu labur batzuk ere eman nituen soaren eta musikaren arteko harremanak arakaargitara. tu ziren eta garrantzitsuena dena, zuzenean eta bertatik bertara dezimista desberdinak kantuan Egun batean, ordea, gai honi serio heldu nahi ikusteko aukera izan genuen. Hórrela ikusi geniola eta, Latinoamerketako Dezimaren Topanuen guztiok inprobisazioaren fenomenoa ez ketak antolatu geniaien La Palmako Unibertsidéla aspaldiko kontu bat, gaur egun bizirik datatearen eta Kanaria Handiko Kabildo Insularragoena baizik. Ikusi genuen, baita ere, lurralde ren babesean. Topaketa horietan bi ekintza padesberdinetatik iritsitako inprobisatzaileok muralelo programatu genituen: ikertzaileen symsika eta doinu desberdinarekin kantatzen zuteposiuma alde batetik eta dezimisten jaialdiak la, dezima funtzio sozial desberdinetarako erabestetik. biltzen zutela, baina sakonean guztiak enbor Mexiko, Kuba, Puerto Rico, Venezuela eta Estabereko adarrak zirela eta kreatzeko orduan metu Batuetako dezimistak eta ikertzaileak etorri kanismo antzekoez baliatzen zirela. Topaketa ziren. Kontuan izan Estatu Batzutan badaudela horretan erabaki nuen indar gehiagorekin fenóLuisianako Estatúan kanariar emigranteen onmeno hau aztertzera dedikatzea. dorengoak dezimaren tradizioa gordetzen dutenak. Topaketa horretan kanariarrak ere baziren, noski, eta sekulako arrakasta izan genuen. EraZein da Kanariar Uharteetan dezima inprobisatuagin sozial handia izan ren egoera? Zenbat dezizuen, baina baita eramista dirá, zer jatorri sozial Horregatik. lasai pentsa gin zientifikoa ere. Dedute, ba al dute prestijiozima inprobisatuaren rik, zer kontsumo mota esdezakegu bertsolaritza eta beitso inprobisatuakaintzen dute, zere oiharteuskara bera bezain ren inguruan gaur sozun dute komunikabideematzen den interesa tan? zaharra izan daitekeela. eta mugimendua topaKanariar Uharteek historia keta hartatik jaio déla hori. berezia dute eta horrek

1997 UDABERRIA

^ j

esplikatzen du gaurko egoera kulturala. Kanatan etortzen ziren. Karta horietan herriko riak espainolak eta europarrak dira, horretaz berriak, etxekoen kontuak eta adierazez dago dudarik, baina aldi berean, kulturaren pen sentimentalak agertzen zituzten bertzenbait alderdiri dagokionez eta sentimentalki sotan. Kanariar Uharteetako ahozko tradizioa Latinoameriketatik oso hurbil sentitzen dirá, eta jasotzen ibili den edonoren kosetxa begiratzea are gehiago esango nuke, Latinoameriketatik aski da horretaz ohartzeko, beste gauza Iskohurbilago sentitzen direla Europatik baino. ren artean beti dezimak izango ditu. Mendetan Kanariar Uharteak Indiatara zihoazePuntu kubanoa, gainera, herriko festa guztietan nen eskala-leku derrigorrezkoa izan dira. Onagertzen zen eta hango eta hemengo dezimisdorioz, Espainiatik atera eta Latinoameriketara tak herri batetik bestera ibiltzen ziren eta herriiritsi den guztia Kanariar Uharteetan egon da, koekin aritzen ziren kantuan, norgehiagoka. nolabait esateko, hemen aklimatatu da. Hori da Askotan herriko festetako ekitaldi nagusia horidezimarekin ere geitatu dena. xe izaten zen. Poesia inprobisatuari gagozkiolarik, egia da EsGaur ohituxa hori La Palman bakarrik gorde da painian badaudela dezimaren aztarrenak, baina eta heni txikietan bakarrik. Hiriak baztertu egin ez da inon Kanariar Uhartetan bezain indartsu du ohitura hori edo ez du sekula ezagutu, ez geratu. Azken urte hauetan Almeriako Alpujadakigu. Baina, horrek ez du esan nahi hirian rretan eta Granadan indartu da eta Murciako La bizi diren kanariarrek dezima ezagutzen ez duUnion aldean eta Cartagenan ere bai. Kanariar tenik, askok zaletasun handia baitute dezimaraUharteetan, alabaina, askoz indartsuago ikusten ko. dut nik dezimaren anea. Badago esaten duenik, gaur Latinoameriketan Guri asko interesatzen zaigun gaia da hau. Zer ledagoen dezima Kanariar Uhartetik joan zela, ku eskaintzen dio unibertsitateak gai honi? Zer arganr han dagoen horretan, herri kanta bihurtugitaratzen da gaiaren inguruan? Zein fakultatetan rik alegia eta horrek esplikatzen duela gaur Kuematen da poesia inprobisatuaren gaia? ban hemen bezalaxe kantatzea eta bietan deziUnibertsitate espainolak, oro liar, ez dio jaramari punto cubano deitzea. Alderantziz izan monik egin poesia inprobisatuari eta, ondorioz, dela ere pentsa dezake norbaitek eta, egia hau ez da sartu ez bere programa akademikoeesan, ikerketa seriorik merezi du puntu horrek, tan eta ez bere interés zientifikoen barman. Nik baina Kubak bakarrik ez, Venezuelak eta Latiez dut ezagutzen filologiako fakultate bakar bat noameriketako beste herrialdeek ere Kanariar poesia inprobisatuaren gaia ematen duenik. Oso gutxi ezagutzen dittit herri poesiaren gaia Uharteekin harreman estua izan dute. ematen dutenak eta ematen duten fakultate hoHerri poesiaren ikuspegitik begiratuta, dezimak rietan asignatura optatibo gisa ematen dute eta gure herri kulturaren barman leku garrantzitsua beti ere erromantzeak eta kantutegiak azteituz. okupatzen du. Zu bazoaz herriz herri erromantOrain dela hiru urte, programa akademikoak zeak eta kantu zaharrak bilatuz eta dezimarekin aldatu zirenean, gai hau sartu nahi izan nuen egiten duzu topo bazter guztietan. Dezima eraLas Palmaseko Llnibertsitateko Filologi Fakultabiltzen dute gertakari historikoak kontatzeko, tean, baina ñire kideak dezimak herriko gauzak kontra jarri ziren eta bi agertzeko, maitasuna Herri poesia folklorearen arrazoi erabili zituzten adierazteko, burla edo nagusiki ñire asmoak sátira egiteko eta baita esparruan sartu dute eta gaitzesteko: alde batetik, Ameriketara joan diren poesia inprobisatua folfolklorea esatean, ahaideei gutunak idazklorea dela alegia, jende teko ere. Beren kartak badakizu, maiz herri baten ezjakinen arte bat alegia dezimatan idazten zieta, bestetik, unibertsitakulturaren alderdirik tuen jende askorekin teak garrantzi gehiagoko egin dut nik topo eta, pobreenak aipatu nahi gauzak erakutsi behar dinoski, gutun horien tuela, adibide bat jartzeaerantzunak ere dezimaizaten dira.

1997 UDABERRIA B D

rren 48ko poeten belaunaldia edo nire herriko aldez aurretik. alomorfo fonetikoen ikerketa, beste adibide bat Nik lan egiten dudan unibensitatean, Las Paljartzeko. maskoan ere, ez dago asignatura berezi bat Nik zin-zinez pentsatzen dut Filología Hispanigaiok ikertzeko, baina gero eta gehiago ari gara koan, Galiziarrean, Kataluniarrean edo Enskal inprobisazioaren gaia sartzen programa baFilologian lizentziatua den batek derrigorrean rman. Lehen aipatu dudan Dezimisten 'l'opajaso beharko lukeela poesia inprobisatuari buketa hor antolatu genuen eta ondoren inprobiruzko informazio oinarrizkoa, asignatura horresazio emanaldiak egin ditugu dezimista kubatatan herri poesia moeta guztiak bilduz, liasi poerrekin. Tomasita Quiala eta Raúl Herrera behin sia "memorialetik" eta poesia inprobisaturaino. baino gehiagotan aritu dira hemen, hitzaldiak Gaur gaurkoz hutsune izugarriarekin ateratzen eratu ditugu eta topaketa gehiagotan hartu dudira fakultate hauetako ikasleak unibertsitatetik. gu parte. Oraintxe bertan ari gara ikastaro bat Gainera, eta filología hispanikoari gagozkiolaprestatzen. Alexis Diaz Pimienta kubatar repenrik, literaturaren historia aztertzeko ere derritistak emango du. Eta 199Srako latinoamerikar gorrezkoa da poesia inprobisatuaren ikuspegi Dezimisten eta Ikertzaileen Topaketa prestatzebat iza tea, zeren bestela ko asmotan gara. Topaliteratura honen hastaketa horretara euskal Kanariar uharteak oso penetan dauden jarchas bertsolariak etortzea nahi delakoak, esate bateraaberatsak dira herri genuke, beste hainbat reko, zer diren ere esatea pentistarekin batean. literatura aldetik, kultura zail egiten baita. Gauza F.kintza guztiok interés bera geitatzen da erroaskoren bidegurutze izan berezia sortzen ari dira mantze eta kantuekin gure inguruan, Las Paldirelako eta dezimak ere, ez dira zer diren masko Unibertsitateko asmatuko, baldin eta ikasleen artean bereziki sekulako ¡ndarra du herri poesiaren esparai eta poliki-poliki posgrazabala jorratzen ez bada oraindik. durako ikasketetan eta

1997 UDABERRIA

^ ¡

doktoduratzako ikasturteetan gaiok sartzen hasteko asmoa dugu. Lehen esan duzu inprobisazioaren fenomenoa Erdi Arotik gaurdaino inolako etenik gabe datorren kontua déla. Froga al zenezake esaldi hori datuekin?

Lehen galderari erantzunez esan dut honetaz zerbait. Gaztelaniaz, galizieraz edo katalanez egin den poesía inprobisatuaren kasuan garbi dago ezin daitekeela Erdia Aroaren aurretik ezer aurkitu, ez baitziren hizkuntza bezala existitzen. Alabaina, beste kontu bat da euskararen ka.suan. Erdi Arotik ez dugu, noski, testurik jaso, baina garbi dakigu ¡enero bezala poesía inprobisatua indarrean zegoela, badakigu bertsotan egiten zen norgehiagoka eta eztabaida indarrean zendela. Jenero horien izena ere horixe zen disputas, debates, recuestas, tensó o partiment. Horien adibide ugari geratu zaigu. Jeneroe horien testu idatzi kultoak ditugu, baina garbi dago paperean idazten hasi aurretik ahozko jeneroak zirela eta egiledunak gainera, batzuetan anónimo edo herriko deitzen baditugu ere. Inprobisazioa zer da zure iritziz, dohain bat ala ofi zioa? Zuk ikasketa bidez lor daitekeela esan ohi duzu. Beraz, ñola dago jakite horren transmisioaren auzia zuen artean?

dauka poeta izatera iristerik. Hori bai, hobetu daiteke, forma aldetik asko irabaz dezake, baina ez da poesia egitera iritsiko. Horregatik, poesia inprobisatuaren esparruan maila askotako poetak aurki ditzakegu. Asko beren arrazoiak bettso errimatuetan jartzeko dirá gai. Horrelakoxea zen nik ezagutu nuen Hierro uliarteko lehen inprobisatzaile hura, Ana Hernández alegia, baina ezagutu ditt.it, baita ere, bertsoaren eta estrofaren gainetik hegaldatu eta inoiz aldez aurretik esan gabeko poesiak egiten dituztenak. Horrelakoak direla usté dut, bi izkinetako inprobisatzaile bi aipatzearren, Indio Naborí kubatarra eta Andoni Egaña euskalduna. Azken hau Mexikon Veracaizen, egin genuen topaketan ezagutu nuen. Baina errazago egiten zait lehenaren adibide bat jartzea: Puntúa jarrita edo "pie forzado" bat emanda kantatutako dezima da. Ekitaldi publiko batean zortzi silabako puntu hau eman zioten: «Los besos que yo te di» eta honako dezima hau kantatu zuen: «Te haría mía y después besaría locamente desde el nardo de tu frente hasta el lirio de tus pies. Quiero, sediento, a través del cuerpo, besarte así, por si acaso viene a ti otro que tu amor te exprese, y en vez de besarte, bese los besos que yo te di».

Nik usté dut beitsotan liitz egiten ere ikasi egiten déla, dezimak egiten, kuartetak edo pareatuak egiten ikasi egiten déla, praktikarekin ikaste den "ofizioa" déla alegia, txofer, lorezaintzan edo dentista ikasten diren bezalaxe. Hain zuzen ere, dezimak ondo egiten ikasi duenak ez Zer iruditzen zaizue? Ez al da hau poesia? Baditu dezimak berdinak egiten hasberrian eta daude hamaikatxo poeta izena dutenak eta ikasi eta gero. Horrek frogatzen du ikasi egiten horrelako poema bat egiteko gai ez direnak. cíela. Baina dezima, Kontuan izan gainera kuarteta edo pareatu poeta horiek munduko Nik inprobisatzen ikusi horietan pocsia egitea denbora guztia hartzen besterik da. Gaztelako dutela beren lanak egitenuen lehen pertsona ez atsotitzak dioenez, poeko. zen dezimista bat izan, ta ez da egiten, jaio egiHemen ez dut, bestalde, ten da, eta nik ere halaAndoni Egañaren adibiromanzista bat baizik. El ko zerbait gertatzen dederik jarriko, zuek nik la usté dut. Poesiaren Hierroko emakume bat baino hobeto ezagutzen dohaina zerutiarra da baituzue. zen bertsotan hitz egitea nolabait eta dohainik gabe jaiotzen denak ez gustatzen zitzaiona. Mexikoko Veracruzen egin

1997 UDABERRIA g i j

zenuten batzarretan aurkeztu zenuen txostenean esan zenuen inprobisatzaile bakoitzak bere baitan "gramatika generatibo" bat daramala behin eta berriro dezima berriak sortzeko. Esplika al zenezake ideia hori pitin bat argiago?

Aurreko erantzunetan usté dut adierazi dúdala ideia hori. Zentzu metaforiko batean erabili nuen "gramatika generatiboa"ren kontu hori, inprobisatzailearen prozesu kreatzaileak esplikatzeko. Zera esan nahi nuen: hiztun bat nahi dituen esaldi guztiak sortzeko barneraturik duen gramatika batez baliatzen den bezala, inprobisatzaileak ere gramatika bat barneraturik duela eta ia nahi gabetanik sortzen dituela inprobisatzaileak dezimak, kuartetak edo kintillak, hiztun batek esaldiak ia nahi gabetanik egiten dituen bezalaxe. Usté al duzue Indio Naborik, goian aipatu dugun dezima egiteko, haniar oineko bertso bat egin behar zuenik pentsatu zuela? Edo hauek zortzi silabakoak izan behar zutenik edo lehen errimak laugarren berdina izan behar zuenik edo hastapeneko egitura azken puntúa desarrollatu behar zuenik? Hori guztia modu automatikoan egiten du. Nik modu horri "gramatika generatiboa" deitu diot.

dutelako, lana egiteko eragatik baizik. Ez dute kanturako intrumenturik erabiltzen. Neurri desberdinak dituzte eta batez ere poesia inprobisatua egiteko modu desberdina dute. Hispanoameriketako dezimak alderdi formaletan ahalegintzen dirá, efektu literarioak bilatzen dituzte, formalki ahapaldia borobiltzea eta metáfora dotoreak egitea. Bertsolaritzak, aldiz, argumentalagoa da, arrazoien indarra bilatzen du eta kontzeptualki kreatiboagoa Elkarrizketa bukatzeko beste zerbait esan nahi da. Bertsolariak bizitzari buruzko ikuspegi bat al duzu? bideratzen du bertsotan, bere ikuspegi pertsoBai, gauza bat erantsi nahi nuen. Ñire buruanala eta herri osoarena islatuz. rekiko zor bat dut: ez dut zuzenean eta sakon Bi fenomenoen artean diferentziak dirá, baita bertsolaritzaren fenomenoa ezagutzen. Hasieparalelismo asko ere eta komeni da denon arra batean erreferentziak bakarrik nituen, elkatean iritzi trukeak egitea. rrizketa bidez ezagutzen nuen eta Gorka AuÑire ametsik handienetakoa kubatar dezimista lestiaren liburuaren bidez. Gero Koldo Tapiaon baten eta bertsolari on bate arteko norrekin izan ditut harremanak eta, azkenik, Vegehiagoka ikustea da, nahiz eta horretarako racruzen Andoni Egaña ikusi nuen kantuan. itzultzaileak beharko diren. Txapelketa horreVeracruzen asko hitz egin genuen Andonik, tan neurtuko genituzke Koldok eta hirurok. Nibakoitzak dituen baliaretzako eta beste askoEgun batean, ordea, gai pideak, bakoitzak direntzat Koldo eta Andoniren presentzia izan honi serio heldu nahi niola tuen jarrera eta erantzuteko ahalmenak, eta zen batzarreko nobeeta, Latinoamerketako hizkuntzaren eta molde darik interesgarriena. desberdinen gainetik Bertsolarien lana HisDezimaren Topaketak ezaugarri amankomupanoameriketako beste nak badirela ikusiko geantolatu genituen La fenomenoen artean dinuke. Antola al dezakeferentea déla ikusi Palmako Unibertsitatean. zue gisako txapelketa nuen. Eta ez bakarrik bat hor?« hizkuntza desberdina

1997 UDABERRIA [ J J

Izaskun ELLAKURIAGA Kongresu

edo batzar

aldibereho Bertsolarien

interpretazio Txapelketa

handietan

legez, bertsolaritzan

zerbitzua.

ere erabili izan da

Iazko kontua da, Araba eta

Nagusian esperimentatu

zen..

>Âť

Bizkaiko

Mez/ia da interpreta fiaren kezka nagusia; han {la ednkia, beraz ez jonna. Interpretariak, no/abait esateko, garza eta lastoa bereizi egin beliar izaii<>o (Iitu.

as gaitezen, funtsezko argibide bat emanez. Ez zen itzulpen zerbitzua izan, interpretaritza zerbitzua baizik. Zer déla eta argibide hau? Gauza ezberdinak direlako eta eskaintzen zen zerbitzua zein izan zen ulertzerakoan nahasteak sor dítzakeelako. Itzulpengintza normalean, denborarekin tesaitik testura egiten den bitartean, interpretaritzarako hiru modu nagusi dandela esan dezakegu eta hitzetik hitzera egin ohi da. Lehen moduan, pertsona batek bizpahiru minutuz berba egin eta notaketa bat egin ostean, hartzaileari itzulpena eginda pasatzen zaio. Bigarrenean, pertsona hitz egiten, interpretaría ari déla hartzaileari belarrira besteak zer dioen itzultzen ari zaio. Eta azkenik, medio teknikoak bitaiteko zenbait batzarretan egin ohi den interpretaritza teknikoa. Araba eta Bizkaiko Bertsolarien Txapelketa Nagusian, Zamudioko Parke Teknologikoak eskaintzen zituen bitarteko teknikoak aprobetxatuz, beitsolaritzan zerbitzu honek zer emaitza eman zitzakeen esperimentatzea erabaki zuten antolatzaileek. Egiteko horren arduradunak Koldo Tapia eta Begofta Montorio izan ziren. Lehenago ere, interpretaritza lanetan ibilitakoak dirá biak. Koldo Tapia eta Begoña Montorioren egitekoa bera zen, bertsoak interpretatzea hain zuzen. Txandaka egiten zuten beren lana. Ofizioko jardunetan, berriz, bakoitzak pertsonaia baten interpretazioa egiten zuen. Mezua da interpretariaren kezka nagusia; hau da edukia, beraz ez forma. Pertsona batek diskurtso literario oso aberatsa egin dezake, baina interpretariari ezinezko zaio horren birsorketa egitea. Interpretariak, nolabait esateko, garia eta lastoa bereizi egin behar izango ditu. Bertsolaritzaren kasuan, beraz, zailtasuna hasieratik planteatzen da. Bertsolaritza eta diskurtso arrunt baten artean alde formal handiak dirá. Beraz zelan gainditu zailtasun hoiek? Koldo Tapiak adierazi digunez, "l">ertsolaritzak dituen baliabideak ironía sartzeko, zeharkako esaldiari konnotazioa sartzeko eta teste hainbat modu kontutan hartuta, beste hizkuntza batera emateko orduan, prestakuntza ikaragarria eskatzen dizu, eta esango nuke, batzutan ezinezko ere gerta daitekeela. Batez ere, ironiazko kasu batzuetan, harrapatzea bera ere kosta egiten denean, horren ordezko edo parekoa beste hizkuntza batean emateak sorkuntza lan ikaragarria eskatzen dizu eta hori lan zaila da". Bertsolaritzak duen adjetibazio handia eta landuak ere, zailtasuna gaineratzen dio interpretearen egitekoari. Baina beharbada, zailtasunik handiena, bertso batean egon daitekeen mezuaren egituran dagoela aitortu

Koldo Tapiak. "Beitsolariak bere estaiktura saltoka darama. Jun"K uskaldu // batek, digu tagailuak ez dizkigu ematen, hori hartzaileak egin behar izaten du, eta bertsoa euskaraz interpretatzen ari denari zailtasun gehigarriak gehitzen dizkio. Taiteka zerbait erraza egingo zaizu loftira sintaktiko horiek gabeko mezu bat entzun bebardn eta egituratzea, eta lieste batzuetan, ezinezko eta horrek sekulako parafrainterpreta ritzako siak egitera eramango zaitu" kontuak beste batzuentzat utzi. "Anekdota hutsa izan zen" lehen aldiz Zamudion erabili zen interpretaritza zerbitEzin dira gauzak Bertsolaritzan zua. Horrek oihartzun handia izan zuen hedabideetan eta kurioso asdeskontestualizatu." ko erakarri zuen Tapiaren ustez.

"Jende asko dago bertsolaritza zer den ez dakiena eta niri zoragarria iruditzen zait. Jende hort harrapatzeko modu bat izan daiteke, cía beba/bada gero euskera ikasteko gogoa piztuko zaie".

"Nobedadea zen eta kurioso asko hurbildu zen. Hori lanean ari denarentzako ez da batere ona izaten. Egia esan, hedabide eta bazter guztietan izan zuen oihartzunak asko harritu ninduen. Niretzat anekdota hutsa izan zen", erantzun digu esperientzia baloratzeko eskatu diogunean. Dena den, besterik ere izan du argitzeko. "Euskaldun batek, bertsoa euskaraz entzun behar du eta interpretaritzako konaiak beste batzuentzat utzi. Ezin dira gauzak deskontestualizatu. Beitsozale euskaldun batek, "bertsoak asko galdu duela" esan dezake. Baina balorazio hori egiterakoan oso kontuz ibili behar da. Inteipretaritzaren neurriak eta baldintzak ezagutzea eskatzen du, bestela komentarioa hutsala baila". Esperientzia zer nolakoa izan zen jakin guian, Zamudioko saioan interpretaritza zerbitzua erabili zuen Mari Kannen Ruiz algortanarekin lierba egin dugu. Mari Karmenek duela lx>st urte ezagutu zuen bertsolaritza. Freddie Paia bere semearen bitartez murgildu zen lxjrts(x;n trenean. Eta harrezkero, ez du semeak kantatzen duen bertso saiorik galtzen. Eta orain Xabier eta Itsaso seme-alaben bertsorako zaletasunak ere pozai du. Zamudion erabilitako inteniretaritza zerbitzua esperientzia interésgarría iruditu zitzaion. "Bertso saio askotan izan naiz, seraeari entzuten eta nahiko galduta ibiltzen naiz. Pixkat ulertzen dut eta gauza batzuk harrapatzen ditut, baina zail egiten zait guztia ulertzea. Hain da berezia bertso bat...!", azaldu digu Mari Kannen Ruizek. Bertsolaritza sustatzeko modu bat izan daitekeela aitortzen du berak. "Jente asko dago bertsolaritza zer den ez dakiena eta niri zoragarria iruditzen zait. Jende hori harrapatzeko modu bat izan daiteke, eta beharbada gero euskera ikasteko gogoa piztuko zaie". Berarekin hatera, beste hiru erdaldunek jarraifti zuten saioa interpretaritza zerbitzutik, tartean Bilboko Sinfonikako bibolinista eirumaniar batek. "Guztiak ados ginen. Esperientzia oso ona izan zen. Ederra da bertso bat ulertu ahal izatea. Baina horretan oso lan garrantzitsua da itzultzailearena. Bertsolaritza ulertu behar duela iaiditzen zait, han esaten direnak jaso ahal izateko", esanez baloratu zuen Mari Kannenek interpretaritza zerbitzua. Mari Kannen Ruizi geliiagotan egitea gustatu litzaioke, lx?rtsolaritz;i espaiTii euskaldunetik kanpt^ra hedatzeko balio dez;ikeelako. Koldo Tapiak, ordea, anekdota hutsean geratu zela usté du. Zuek zer usté duzue? Imajinatzen al duzue bertso saiorik interpretazio zerbitzu eta guzti?»

1997 UDABERRIA ^ 3

WitzaWi

yfr<m **«£*

ENBEITATARRAK MENDE ETA ERDIAN Bizkaia-Arabako txapelketaren inguruan, Balendin Enbeita hil zeneko hamarhurrena bete da, azaroaren hogeian hain zuzen. Laurogei urte zituen. Hori dela-ta, beste zenbait ekitaldiren artean, hitzaldi bat eman nuen Gernikako Kultur Aretoan, izenburuak dioena horixe laburtuko dut hemen. JOAN ANTONIO ENBEITA, "TXOTXOJEURI" .

nbeitatarren dinastía Joan Antonio Enbeita "Txotxojeuri"-rekin hasten da, 1950ean jaioa berau. Kepa Enbeitaren aita eta Balendinen aitita honek bromoso fama handia utzi zuen. Horretan instituzio bat izan behar zuen Muxikan eta batez ere bere anzo Areatzan. Ezizenaren jatorria adierazgarria da. Jeuri edo Jauregi bere etxearen

1997 UDABERRIA Q J

izena zen eta da orain ere. Eztei egunean, ezkondu eta elizpera irten zirenean, mutiko batzuek pilotan jokatzeko desafioa bota zioten, tentatzeagatik segur asko, une eta solemnitate hartan ez baitzitekeen ezkonberria pilotan hasi. Baina Joan Antonio Enbeitak, andre berria aitaginarrebarekin utzirik, desafioa jaso, jokatu eta irabazi egin zuen. Aitaginarrebak ez zion, antza, portaera hari zuzen

Horra hamabost bertso ditugun jarriten ejemplugarritzako atareak aurten. Borondate onagaz ditugu egiten gura daunak erosi txakur haundi baten.

iritzi eta partidu amaieran diotso: - Txotxo! Ezkondu eta andrea utzirik. umeekin pilotan? Hi beti "Txotxo" izango haz. Eta bizi guztirako izen horrekin geratu zen. Txotxo + Jeuri = Txotxojeuri. Bizitzan hainbeste ateraldi eta pasadizo utzi bazituen, heriotz ingumko bat kontattiko dut, zirrada eragitekoa bera. Osasuntsua izan bazen ere, heriotza gogorra izan ornen zuen. Oheratu eta bost egun egingo zituen bizirik, baina pena edo min izugarriekin. Jon Arrospide herriko mediku famatuak indizio batzuk agindu zizkion, penak arintzeko. Bere seme Kepak omttza besotik sartu zionean, hots egin ornen zuen:

Sorta bat egin zuenak gehiago ere bizi guztian egingo zuela pentsatzekoa da, baina Txotxojeuriren kasuan ateraldiak eta pasadizoak gehiago geratu dirá. KEPA ENBEITA, "URRETXINDORRA"

nbeitatarren dinastian Txotxojeuriren seme Kepa Enbeita (1878-1942) izango da, orain arte behintzat, ospe eta itzalik gehien utzi dueña. Mende honen hasieratik gerrararte, Kepa figura garrantzitsua izan zen bai bertsolaritzan. bai garaiko abertzaletasunaren gorakada giroan. Lehenengoa bertsolaritzaren betiko tradiziokoa, sariketa batean Aizarna bertsolariari emandako erantzun hau, esaterako:

- Ai, koño.koño! Larogei uiteko gizona penakaz egoii ezinik eta ondino orratza sartu besotik!. - Baina. aita! -kontsolatu nahi izan zuen semeak-. Orain arte Jaunak osasun eden-a emon deutzu eta pazientzi apur bat eukixu, lia. - Zer balio jeustak orain artekoak? -haserretu ornen zen Txotxojeuri-. Orain behar joat nik osasuna, orain!

Zenbat pertsona dirán hainbeste jenino Aizarnan arrazoia haundi dok horraino. Semeantzat nobia behar duala diño urtebete ta erdi ez ei dau ondino zopak hobe leukezak nobijia baino.

Txotxojeuriren bertso askorik ez zaigu iritsí, baina iritsi direnetatik atera dezakegu horretan ere bazela norbait. Garai hartan karlistak eta liberalak ziren eta Txotxojeuri karlistekin sárjente ibilia zen bigarren karlistadan. Behin bertso hau bota zuen:

"Komedi tokia da", "Baserritarren bizitza" eta hainbat eta hainbat bertso dauzka, aro honetan sartzekoak eta bertsolari handi baten sena erakusten dutenak. Bigarren arora bermoldatze zorrotz batetik iragan zen. Muxikara Jon Arrospide izeneko mediku bat heldu zen, garai hartan hizlari eta mitinlari handia izana. Honek Kepa Enbeitari era bateko buru-garbikuntza egin zion, bai politikan eta bai euskararen garbitasunean. Aro oso baten lekukotza argia eta aldi berean gordina (oraingo ikuspegitik noski) utzi zigun Kepa Enbeitak, 1922ko urriaren hamaikako EUZKADI egunkarian idatzi zuenean:

Karlista ta liberal zuri eta baltzak danak egiten dabe bakotxak beretzat. Unidade karidade projimuarentzat ez dago gauza hobarik erlejinoentzat. Badauka bertso-paper bat, "Muxikako probak" izenekoa. Gernikan jokatzekoa zen idi apustua debekatu egin zieten eta Elgoibarko alkateari parte bialdurik, honek baietz, berak libratuko zuela plaza, errigotiarren eta muxikarren arteko jokoa kontatzen da zortziko txikiko hamabost bertsotan. "Muxikan pasatu da, hau da komedie" hasten den sortak seigarren bertsoan dio: Lumo baino gorago dago Errigoiti kontrarioa berriz parte horretati. Axio ta Txordoa orroaka beti: "ez dirala ikaratzen klase zuriaiti".

"Nik gaztetxutatik neukan zaletasun aundia oleskigiñen ekiteko; eta nainoz eta nainu, beti gertu egoten nintzan onetarako. Trabenarik trabena erabilten nenduen; baña nik erabilten neban euskerea ... etzan euskerea. Eta berbetia be sarritan errezegia ez. Arrospide mutil gazte bikafta gure errira osalari etorri zan; au nigaz aizkide egin zen, eta neu beragaz bardin. Arrospide abertzale andia zan, baña ni ... edozer: Euskelerri maitia bai,

"Zuriak" muxikarrak ornen ziren. Eta sorta amaitzen da:

1997 UDABERRIA

| ^

baña enekian zer zan abertzale izatia; ta gure aberri bakarra Euzkadi zanik bez. Arrospidek polito-polito esan eustan gure aberria zein zan, gu len zer giñan, gaur zer garan; zer izateko eukazan; euzkooleskariak antziña-antziña zelakuak izan ziren, orduan zer egiten eben; geruago oleskariak oitura onak galdu ebezela, aberri oleskari izatetik "trabena-olekari" izatera biurturik ere abar.

hirurehundik gora artikulu ere, batez ere Euzkadi egunkariko kolaboratzaile lez. Hizkuntza ereduan, artikuluetan batez ere, bere anaiaren eta garaiko joera garbikoiaren jarraitzaile zen. Beste erremediorik ere ez zeukaten, "Euzkadi" egunkarian eta orduko aldizkarietan idatzi nahi bazuten, hauen irizpideak erabat garbizaleak baitziren. Hala ere, Manuel Enbeitak bertsotan euskara herritarrari gehiago eutsi zion, beharbada Euskal Herria hain hurretik bizi ez zuelako, edo beste gabe bertsotarako sen horixe zeukalako. Adibide batzuk emango ditut. "Behi zaharraren kontuan amaia" izeneko sortan "Komedi tokia" famatuko behiaren saltzea kontatzen du eta laugarrenean dio:

Oneik gauza guztiok esanda, aurpegira begiratzen eustan; eta azkenik onela: 'Ik, Kepa, eure anaiakin eta abar, emetik aurrera, euskera garbian bertsuak eiten ekin biar dautsek. Lenenguan gatx izango yak ori eitia, baña bakarrik aguanian-eta, anaiakin etxian-eta, olantxe ekiok illebete inguruen, eta gero errez-errez eingok edonun'. Esan eta egin! Asi nintzan Arrospiden esana eiten eta beriala euskerea erreztu ya tan. Eta ikusirik nik bere esana egiten nebala, ordutik aurrera, beti leun eta polito, aitak semiari lez, Arrospidek irakatsi eustan Jeloleskaria izaten eta Aberria egiz maite izaten. Oneri itanduten neutsan nik zelan abestu biar neban eta onek poz-pozik esate-eustan zer gaitzaz abestu, eta nik be pozik egiten neban onen esana. Eta beti etxeratzen giñan atsegintsu, geure biarkuna, Jaunari eskarrak, bete genduala ta ...".

Esan neutsan azkenean ederra zalá esnean lenao gaztea zanean. Baina okerra jarri jakula orain antzutu danean beraren aldamenean behin aurkitu nintzanean jo nendula belaunean. "Neure semebitxi" izeneko sortan Imanoltxu mutikoaren ibilerak kontatzen ditu. Hona bigarrenhirugarrenak:

Lekukotza inpresionantea da hau. Aberriak eta abertzaletasunak sualdi izugarri zabalkorra izan zuen. Abrria ez ezik, euskara ere askatu edo beste hizkuntzen kutsu guztietatik garbitu nahi izan zuten. Eta askapen biak, bai aberriarena eta bai euskararena, bete-betean sinetsi zituzten. Kepa Enbeita sualdi hark buru-bihotz harrapatu zuen eta bera ere berotasun osoz entregatu zen. Beharbada guretzat eta bertsolaritzarentzat hobe izango zen euskararen ereduan lehen aroan jarraitu izan balu, baina garai hartan, Bizkai aldean batez ere, huraxe zen izpiritua eta halaxe egin zen gure historiaren zati garrantzitsu eta esplosibo bat.

Praka zahar laburtxua ziloz betetakoa alkondaria bere honen antzekoa. Mendijetan on arren edurra nahikoa hauxe da Imanolek daukan soinekoa. Ikastolarantza ba zazpi urte bage albotik kentziarren biralduten dabe. Baita lastertxu ein be idatzijen jabe jakin ez arren ondo ezautezen A ta B, "Udabarria" sortak lelo edo errepika hau dauka: Kukuak zugaiztitik kuku egin dau Udabarriak untxe izan bihar dau.

I M A N0 L ENBEITA

epa Enbeita Urretxindorraren ospeak bere anaia Manueli geriza egin dio, baina honek egin ohi zaion baino oroitzapen aktualagoa merezi luke. Urte luzeak Argentinan egin beharra tokatu zitzaion, beti ere herri-mina eta aberri-mina ezin burutik kendurik. Ehun bat bertso sorta baditu orduko aldizkarietan argitaratuak. Baita

1997 UDABERRIA

Leloa bezala, ondorengo bertso sorta ere zazpi-bost silabako nuerrian doa, lau puntúan. Zortziko txikia bezalakoa, baina zazpi-sei barik zazpi-bost eginez. Bizkaiko tradizioan honelakoak asko dirá eta Euskal Herri osoan ere bai, kantetan. Zortziko txikia baino aurreragoko neurria da, eta berau

^ ]

baino aurreragokoa sei-bostekoa. Endekasilaboa azken batez. Zortziko txikia honen eboluzioz etorriko zen. Hona sortako lehen-hirugarrenak:

entzuten dut Balendin Enbeita han tabernatan zegoela. Gure aita ere ez zen horretan bakean uztekoa eta nik zerbait kantatzeko grina baneukan, hark ez zeukan gutxiago niri zerbait kantarazteko. Berak ere kantatzen zituen nola-halakoak, baina hark txarrak kantatzen beste batzuek onak kantatzen beste gozatzen zuen eta hortxe apurtzen ninduen. Tabernara sartu ginen eta han zegoen Balendin bere argalean, txapela zorrotz jantzia, jendez inguratua. Gorozikan bazen entzutea gure etxean bertsoak kantatzen zirela eta laster heldu zitzaidan kantatu beharra. Bat kantatuko nuen, Balendinek erantzungo zidan eta gero ahal bezala jarraitu behar. Niretzat egun intentsoa izan zen hura.

Lurginak badinardu. "Aida"! Jeurt hona" hau aroan ederra lurrak daukona! Arto lur berezia mamin sakona ehunka ordaintzekoa jaurtzen jakona. Soineko barriakin harro zugatzak ezin apainaguak barriz baratzak. Guri dakus ziranak lehen sasi latzak lorakin estalduta euren arantzak. BALENDIN E N B EITA 906an jaio eta 1986an hil zen Balendin Enbeitari gerraurretik gerroste luzerako zubia izateko eginkizun garrantzitsua egokitu zitzaion. Frentean ibiltzea eta ondorengo gartzelaldia jasan ondoren, gerrosteko zulo beltzaren ondoren, Bizkaiko bertsolaritzaren lehen bultzada eta erreferentzia bera izan zen. Lehen txapelketak hasi zirenean, Bizkaikoa izango zen lehenengoa 58an. Hura esplosio handia izan zen. Nik orduan hamazazpi urte neuzkan eta ez zait egun bat sekula ahaztuko. Irailaren zortzian Gorozikako jaiak ziren. Gure aita hangoa zen eta nire urteko egunik handienetakoa huraxe izango zen, goiza elizaldean pasaturik, (meza eta meza osteko ikuskizunak eta erromeri giroa), bazkaltzera amama Pagaikonera joango nintzena.

Nigan lez beste askorengan ere, erreferentzia deigarri horixe eragin zuen Balendinek. Bertsolari gisa zer maila zeukan albora utzita, izen bat izan zen, gerrosteko zulotik ilusioa pizten eta argi bat ikusarazten ziguna. Bertsogintzatik aparte, ez nuke aipatu gabe utzi gura Balendinen "Bizitzaren joanean" izeneko liburua. Bertan berak ikusi eta bizi izanaren lekukotza guztiz interesgarria utzi zigun, kontaera oso atseginean. G A U R KO ENBEITARRAK iru belaunaldi atzean utzirik, beste bi belaunaldi aurrera doaz gaur ere. Gaurko belaunaldi helduaren ordezkari nagusitzat Jon Enbeita hartzen badut, ez dut usté besteak haserretuko direnik. Jon Enbeitak gaur egungo bertsolari gutxik daukaten marka dauka bere gain. Laurogeian Euskal Herriko txapelketa nagusiak hasi zirenetik, denetan lortu du finalean sartzea, behin bigarren eginik. Bizkaia-Arabako txapela ere bi aldiz jantzia du. Horrelako palmaresak ez dagoz edonoren esku.

Artean Bizkaiko txapelketa joka berri zen eta Balendin atera zen txapeldun. Eta hará non eguerdian entzuten dudan arratsaldean Balendin Enbeita zetorrela Gorozikara. Berri hura entzun nuenetik nolako eguna pasatu nuen esaterik ez dago. Nik ez nuen Balendin ezagutzen. Estudiantea nintzen eta urtean bederatzi hilabete seminarioko internatuan egiten nituen. Abadegaia nintzen eta nire sasoiko mutilekin ere ezin nintzen ibili eta gutxiago (vade retro!) neskekin. Parentesia ulertu ez duzuenok pentsa dezakezue nahiko bildurgarria izango zela. Baina Bizkaiko lehen txapelduna ezagutu behar nuen eta hari bertso bat kantatu behar niola ere setatu nintzen neurekiko eta hura egun batetik espektantea eta bestetik larria pasatu nuena, neure bertso alúa moldatu ezinik.

Eta gazteak aurrera. Noraino iritsiko diren esaterik oraindik ez badago ere, artikulu hau idazten ari naizenean, Bizkaia-Arabako txapelketan abiatu da eta dagoeneko Oihane Enbeita, Jonen alaba, finalerdietara pasatua da. Ziur naiz belaunaldi gazte honetan ere figuraren bat irtengo déla. Hori hórrela izanik, mende eta erdi ez ezik, bi mendetara luzatuko da katea. Erraz esaten da, baina bost belaunaldiko kate etengabea bertsolaritzan eta beste edozein adarretan ere nekez aurkituko duzue. •

Eguna bazihoan aurrera eta halako batean han

1997 UDABERRIA

^ |

GAI POLITIKOAK BIZKAIKO BERTSOGINTZAN

Hirurogeiko hamarkadan. probintzietako eta Euskal Herriko txapelketen eztandaz gainera, bertsoiaritzak aro epikoa bizi izan zuen, gai politikoak bertan integratu zirenean. Mugimendu honen ikur nagusia Lopategik eta Azpillagak osatutako bikotea izan zen. Ez zen, ordea, orduan estreinatzen zen alderdia. Gerrosteko tĂşnel luzearen ondoren inpresio hori eragin bazuen ere, politika beti izan da bertsogintzaren arlo nagusietako bat. TESTU ZAHARRAK Testu zahar edo arkaikoetan, bizkaieraz Iguganaino heldu direnetan, proportziorik handiena sorta edo puska politikoak direla esan

1 9 9 7 UDABERRIA Hjj

genezake. Hor daude "Lelo hil Lelo", "Sandalia", "Aramaioko kantea", "Arrasateko erreketa" "Urrexolako gudua", "Olaso", "Salinasko kontea", "Jaun Diaz Arokoa", "Oinetako lur hau", "Martin

Joanes"... I (>88. urteko sorta luze bat badago oraintsu aurkitua etajoseba Lakarrak "Bertso Bizkaitarrak" izenez bataiatua. Hogeita hamazortzi ahapaldi dira, metrika eta errimakera oso arretagarrikoak. Eta gaia guztiz politikoa da, Bizkaiaren eta Gipuzkoaren arteko liskarrak, garaiko izen militar eta politiko mordoa agertzen dela. Izendunetan autorerik zaharrenetarikoa Juan Bautista Alzóla da, L638an oso poema luze bat utzi ziguna. Honela hasten da:

Laster agertuko da bere malizia adí, bada, euskalduna ta argi begia". Baita beste sorta bat ere "Amar dontzeilari zortzikua" izenez, hogeita sei bertsokoa. Hiru sorta luzeok karlosten aldeko eta liberalen aurkako oihu sutsuak dira. Xabier Altzibarek Ix-re "Bizkaiko idazle klasikoak" liburuan, sorta hauek Joan Antonio Mogelenak ez ote diren defendatzen du. SANTIAGO BERTSOAK

ELIZAKO

GABON

"Phelipe Hespañako done handia eskubetu dozu mundu guztia. Alegradu bidi kristiau herria libradu dalako Ondarribaia. Hogei mila gizon Frantzia herriko egozan aldi batean su emaiteko. Harako bizkaitar Domingo Hegiko izan da bakarrik irabazteko". Eta abar. Beste autore zahar bat Martin Iturbe da, 1858an hogeita lau ahapaldiko sorta bat utzi zuena, Prospero printzearen jaiotza omenduz. Hona lehenengoa: "Harnea ¡garó da mundu guztian Prospero jaio dala Madrilko hurian". MOGELDARRAK

oan Antonio Mogel, "Perú Abarka"ren egilea, eta beronen iloba eta elkarren neba-arreba Joan José eta Bizenta Mogel garaiko politika oso bizi sentitu zutenak izan ziren, batez ere Bizenta, geratu zaizkigun aztarnetatik. Badago "Konstituzioneko damiari zortzikua" izenez hogeita hamazazpi bertsoko sorta bat. Lehenengoak dio: "Noizbait bihar genduzan bihotzak askatu lehengo iluntasunak pozagaz argitu. Katigario gogor hiai urtekua ez da seinala baga halan ixtekua". Gai beraren inguruan "Konstituzioko damiaren asmuak zortzikuan" izenez beste hogeita lau bertsoko sorta bat honela hasten da: "Alperrik dau sagarrak kolore gorria usteldurik badauka barruko hazia.

1997 UDABERRIA f¡¡

ilboko Santiago elizan, baita Abandoko Elizatean ere inoiz, ohitura guztiz deigarri bat errotu zen urte luzeetan. Gabon eguneko maitinetan, elizkizunean, beraz, euskaraz ere bertso sorta bat kantatzen zen, hartarako musika eta guzti. Hona paper batek zer dioen erdaraz: "Letras de los villancicos en romanze y basquenze, que se han de cantar en la inglesia parroquial y matriz del señor Santiago, de esta noble villa de Bilbao, en los solemnes maytines del sagrado nacimiento de nuestro Señor Jesu-Cristho, este año de 1794. Puestos en música por don Pedro de Estorqui, maestro de capilla de dicha iglesia, y opositor a magistesrios de capilla en Santas Iglesias del témiino". Ñire esku artetik pasatutako paperetan 1794ko hauxe da aintzinakoena eta oraintsukoena 1832koa. Nahizta bitarteko urte askotako paperak falta diren, tradizio jarraitua izan zela dirudi. Gehienean bertso sorta luzeak ziren, batzuk oso luzeak, hogeita zortzi bertsorainokoak. Paper batek argi dio "imini ditu Vizcaitarrentzat Vicenta Moguel ta Basozabal euscal emacume batee". Beste batek ere "euscaldun emacume batee ateria" dio. Ez dago dudarik emakume hau Bizenta Mogel zela. Paperik gehienetan ez dator bertsogilearen izenik, baina estiloan eta tematikan Bizenta Mogelen eskua nabari da. Argi dago emakume hau izan zela ohitura hura gehien bultzatu zuenetarikoa. Zer kantatzen zen bertso haietan? Bilboko eliza batean eta gabon elizkizunetan harrigarria bada ere, sorta asko erabat politikoak ziren, euskararen, foruen, karlisten eta garaiko errebindikazioen aldekoak. Argi dago orduko euskaltzaleak oso politizaturik zeudela eta horretan Bizenta Mogel eredutzat jo daiteke.

MENDETIK M EN D E RA oan zen mendearen azkenetik mende honetan aurrera, euskal nazionalismoaren gorakadaren inguruan, berotasun politiko nabarmena garatu zen, baita euskararen aldeko mugimendua ere. Aldizkariak uholdean sortu eta gehitu ziren: "Euskalduna", "Ibaizabal", "Jaungoiko zale", "Aberri", "Bizkaitarra", "Ekin"... Baita "Euzkacli" egunkaria ere urte mordo batetan. Aro honek hainbeste bertso paper eta aldizkarietako kolaborazio ekarri zuen eta beharbada denen artean presentziarik handiena bertso politikoek izan zuten, euskara, foruak, aberria, Sabino Arana eta gisako ideien inguruan. Kirikiñok, gehienik idazten bazen ere, hainbat bertso jarri zuen eta ez gutxi gai politikodunak. Aldizkarietan ohitura zen izenordez argitaratzea ere eta batzuetan benetan sorta dotoreak sortu ziren. bai izendun eta bai izenordedun, joan zen mendearen azken aldetik mende honetan aurrera, gerrararte, kontzientzia politiko handiko aroa geratu zaigu bertsogintzan. Honek guztiak nolako bolumena eduki zuen zehatzago jakin nahi duenak argitaraturik dagoen "Bizkaiko Bertsogintza -II Izendunak" ikusi beharko du. Aro honetako figura nagusia, bertsogintzari dagokionez, Bizkaian Kepa Enbeita "Urretxindorra" izan zen. Honen ardatz-ideia aberria izan zen dudarik gabe. Ekintza politikoan parte handia hartu zuen, beti bertsolari gisa, eta harén obra mardulean, beste hainbat gairen artean, motibo abertzalea eta euskara izan ziren kantatuenak. Honen seme Balendinek, gerraurreko giroa gaztetan ezaguturik, frentea eta espetxea jasan behar izan zituen. Basilio Pujana bertsolari eta bertso jarzaile dotoreak ere ederto islatzen du gerraurretik gerrosterako aro beldurgarria. Frankismoaren zulo beltza eta luzea. Hirurogeigarren urteko hamarkada inguman hasi zen berriro pizkundea eta bertsolaritzan, hasieran aipatu bezala, gai politikoen bir-presentzia gero eta indartsuagoa. Frakismoa salbuespen gogor eta luzeegia izan bezen ere, politika beti izan da bertsogintzaren atal nagusienetako bat.»

AFRIKAKO GERRAK GAINERAKOAK

ETA

frikako gerrak ota gainerako karlista-liberalen arteko liskarrak bertso paper ugari sortu zuen Euskal Herri guztian, baita bizkaieran ere. "Bizkaiko bazter baten" sorta famatuaren egile Pantxilonek, 1850. urte ingurukoak, Ibazetak, Ainelburuk, Uriartek... Afrikako gerrari eta inguruko gaiei .sut.su ekin zien. Eusebio Maria Azkuek, R.M Azkueren aitak, bertso ugari jarririk, ez zuen sorta politiko askorik utzi, baina "Euskaldun bat Veracruzen" behintzat jite horretakoa da.

Joan zen mendearen azkenerantz eta mende honen lehen urteetan, Felipe Aírese -Beitia otxandiotar ugariak euskararen galera saminki kantatu zuen. Harén "Arbola bat zan paradisuan" sorta ia Bizkaiko etxe guztietan kantatzen zen. Hiaigarren bertsoak dio: Arbola bat zan Bizkaian bere neure anaia laztanak zeinen azpian pozez beterik egoten ziran asabak. Kerizpe zabal hartan jarririk eginda euren batzarrak buztarri baga nasai ta libre bizi ziran Bizkaitarrak.

1997 UDABERRIA

SORTA 8ERRIAK

Antolatzailea: Matiintxu euskaltegia Heñía: Deustua Data: I996ko liman Marta: Helduak (18 urtetik auirera): 1. sana Autorea: Amaia Agirre Beftso sorta: Gazterik gartzelaratua Doinua:

"GAZTERIK GARTZELARATUA" 1) Etxetik hamazazpi urterekin ¡hes: bidé txarretik sartu nintzen zoritxarrez, oraindik eskarmentu gabea nintzenez: etxe-arauei muzin egin nien errez

pa e ak baina gizartearen arau zorrotzei ez! 2) Bizilagun leialak gasea ta hotza, lapurtzeko aitzaki drogaren morrontza ta prostituzioa latz bezain mingotsa. Bizi nahia gidari baina bide motza; damuak irentsi dit lehengo bizi poza. 3) Niregan bizi mina hain zen min bizia ezen galdutzat jotzen bainuen bizia. Egunak atzeraka kontatzen hasia. kartzela zen itxaron nezaken guzia bisitatzeko falta nuen galaxia. 4) Mugaren desira ta desiraren muga: zerua ere izan nahi nuen eskura baina zeru bila Joan nintzen infernura. Alderik bai ote den maiz sortzen zait duda mundu sasi asketik menpeko mundura. 5) Sentimendu garratzek bihotza eraso eten baititut hainbat maitetasun lazo ihesak sortu dizkit hainbeste arazo! Alperrik nago inork maiteko ñauen so ematen ez duenak ezin baitu j a s o . 6) Galbidera zuzendu det etorkizuna, nigan nagusitu da nahigabe astuna. Eguzki printzak arrotz, itzala laguna, amets egitea da geratzen zaiguna. irudimenak soilik baitu askatasuna.

•

. _

hurrengoaren eskean, gozamen suak hastera doaz nire hankartean. Dardara luze batean murgildu naiz bat batean ... ta sekretua ezin izan dut gorde isilpean.

Antol.it/ailea: Matxintxu euskaltegia Henia: Deustua Data: 1996ko urrian Maila: Helduak (18urtetik aurrera): L saria Autorea: Inaki Aurrekoetiea Bertso sorta: Arrasto umela Doinua: Mendian gora hariba

6) Hasperenek salaturik, albokoa kezkaturik; "Lasai, gizona, ez baita izan ametsa besterik" Ondoren ixiHxlllk buelta erdia emanik, loak hartu nau ¡rribarretsu ta kulero barik.

^^_

ARRASTO UMELA 1) Pizti arrunten modura, senarra dator barrura, joaren joaz harrapatu du haziak helmuga. Gero betiko ohitura. nekea edo logura, azken musu bat ahaztu ostean seko geratu da. 2) Nahiz bakarrik nauen utzi, kulerorik ez dut jantzi, asetu ezak tentaldiari ezin dio eutsi. Lehengoa zen horren gutxi! Trenetik zergatik jeitsi,

Antolatzailea: Matainhu euskaltegia Herria: Deustua Data: 19%ko urrian Maila: Garteak (18 urte artekoak): L sana Autorea: Alaib Sarasola Bertso sorta: Bertso filosofikoak Doinua: Hamalau heriotzena:

gozamenaren geltokiraino ez bada iritsi?

BERTSO FI10S0FIK0AK

3) Behin haitzuloan sartuta samurtasunaren punta, atzamarrean eskutan dago helburu arrunta. Orgasmoraino pausuka eraman beharra nauka, alboko pendoi artega horrek ezin izan du ta.

1) Errealitatea ametsen ildoan. bat besteren baitan al daitezke joan?. arimaren zentzua jarri da jokoan, erantzun anitzeko galderak ahoan. nondik sortu naizen ta ñora ote noan.

4) Sumendiaren epela berotzen doan bezela. izaretara bideratzen da arrasto umela. Hau bai harreman fidela, sexusko autonobela. laztan bakoitzak bere txikian asetzen nauela. , 5) Igurtzi baten ostean,

1997 UDABERRIA

2) Jainkoa bihurtu da kristau ukendua. baina honetan nola jaio da mundua?, gai bakarrak ote du bizitza landua?, ala aniztasuna, berez ezkondua , izan da sorburua

• denboraz ondua?. 3) Nork daki zentzumena dela gauza hutsa?, egiaren bidean arrasto zaputza, errealitateak non du bere funtsa?, beragandik jasotzen al dugu laguntza?, ala geuk baldintzatzen dugu ezagutza?. 4) Pentsatze eta hitzak ote parez pare? pentsamendua al da lengoaiaren jabe?, ala pentsamenduak hitzei esker daude?, ñor ote da teilatu eta ñor zutabe?, pentsa al genezake hizkuntzarlk gabe?. 5) Zer ote du kolore beltzezko katuak?, blhurtuko al galtu madarikatuak?. esanahirlk ba al du mirail puskatuak?, gertaerak al daude determinatuak?, ¡zaterlk ote du bizítzan patuak?. 6) Filosofía ez da ¡kasgai makala, Platón, Descartes, Darwin ... zerrenda zabala, filosofoel diet mirespen apala, jadanlk trebatu nalz ñola edo hala, nahiz eta badakidan deus ez dakldala.

antolatzailea: Urítamendi Elkartea, Kultur Etiea.

Herría: Zizurkil. Data: 1996ko irailean. Marila: Helduak (17 urtetik aurrera): Lehen saria. Autorea: Amaia Agirte Bertso sorta: Aingeru batí bertsotan Doinua:

gau ilun eta hotz blhurtu da gaurdaino oskarbl zena. 5) HERIOarl amorru blziz luzatzen diot galdera "zu ote zara Jaungolkoaren mezularia berbera?" justiziarik ezaren kide bihozgabea galnera! errugabeen barnera lotsagabe sartzen zera, Itxaso ere eraman duzu gazte, zurekin batera zure argiak bideratu du ¡luntasun gordinera.

1) Lagun Itxaso oralndik kimu ¡ndartsua hlntzen balna ekaltz gogorrak hire erralel irentsl zienan galna hire geroan umezurtz ditun iragana ta oraina agurtzeke aldeglna ta guk onartu ezina. Astlrik ere ez ninan izan dena eskertzeko aina, bertsoen bidez eman nahi dinat merezltako ordaina.

6) BIZITZA zuri ere zeozer galdetu nahi dizut. aizu! heriotzarl aurre hartzeko kemenik ez al daukazu? Itxasok zure edertasunaz hitz eglten zuen usu, balna huts egin diozu egin beharrean kasu! Zugan ez daukat konfldantzarik zergatia badakizu: nlre lagun bat heriotzaren eskutan utzi baltuzu.

2).Oralndik ere lagun ez hinten hogei urteren jabea patu zikoitzak etorklzuna galerazl din ordea. Hoan lekuan ¡zango diten txoko eder bat gordea, mundu hau baino hobea gaindituz bakardadea. Itxaso hau dun hire nortasun deskrlbapen dotorea: "itsasoa lez zabala hintzen eta mugarlk gabea".

7) JAUNGOIKOari, balego behlntzat, hona ñire deladarra ongi-nahlaren erantzulea ta ahal guztldun bakarra berorrek hala nahi zuelako nagusitu da nigarra. Itxasoren irrifarra ¡tzaltzear den txingarra. Bizi sortzalle omen da baina ez al da triste samarra, gure akatsak errugabeek hola ordaindu beharra.

3) Egonezinak etsipenaren menpean hartu ñau preso hireganako sentimentuek ñire blhotza eraso. Alferrlk nagon gure artera nolz ¡tzullko haizen so eten arren hainbat lazo maltea haugu Itxaso. Nahlz ta berandu gerta dalteken damututa nagon oso guk hiregandik bezainbeste hik gugandik ez baitun j a s o . 4) Billabonako abesbatzari egln nahi dlot omena, ahots mixtoen nahasketa fina eta OSKARBI ¡zena kantu orotan nabari hunan hire ahotsik gorena lehen alaltasun huena orain samina ta pena. Nork beteko din hire lekua!. hain hutsune nabarmena!

1997 UDABERRIA

8) ERLÜIOA ta ZIENTZIAri zuzentzen natzale sarri nlre galderak ezin erantzun dabiltza estu ta larri heriotzaren aurrean blek jokatzen dute elbarrl. Blzitza bien lokarri ta heriotza mugarri. Arrazol glsa erantzunen bat nahi diet galderei jarri beste(r)ik ezean Itxaso maite dugunon kontsolagarri. c

9) Zeruan ez zen aspaldi izar

pape ak dlzdiratsurik ageri gaur egun hire begiak ditun gau maitaleen opari gorrotoaren gorrotatzalle eta maitasun emari, gau ilunetan ilargi egunsentietan argi. Paradisuan hire beharra zuten, nork ez du nabari? aingeru gisa jarri zaitzaten errugabeen gidari.

•i

antolatzailea: MA1XIN1XU EUSKALTEGIA

s ortzen zitzalgun ¡kara, t artekatuaz hango irrlka, a Igara ta bihozkada, j( istailu eder, zu zinen gure i> ozamenaren islada.

malla: GAJIfAK (18 urte arte): 2.saria autorea: EKAI1Z GOIKOETXÍA bertso sorta: 0R0IT7APENEKIN JOtASEAN doinua: Mutil koxkor bat

r ) Bldaiarion mirabe leial, ¡ udlkorra bailltzan, amaika amets ta ¡rudimen

Dratu duzu bizitzan, ahi eta behar baino lehenago jbilazio gerlzan, sker emanez agurtzen zaitut agun jator baten gisan, ! a azken hatsaz goza ezazu , zpeitiako egoitzan.

OROITZAPENEKIN JOLASEAN:

, >) Sastraka nahasi eta itsuan

1) Sabel barnean larogei urtez bidaiariak hartuaz, Joan etorrian Zumarragatik

Zumaira bidaiatuaz, bidean zehar Urola ibaiko ur geza besarkatuaz, ¡raganbide estuetan ta túnel beltzetan sartuaz. ¡ngurunea dantzan jartzen zen zure txistu herdoilduaz. 2)Burd¡n bidetik, aurrera doa gure tren monumentala, han gorde eta hemen agertu kukua balitz bezala. urduri eta zarraparrean zinbili eta zanbala. ta ke mataza lodi zikin bat kopetan zeneramala, bertan dakusat filmeetako indiar oraren itzala. 3) Ume garaian hartzen zintugun burnizko zaldi erara, zure balantzak izanen ziren sehaskaren kulunkada, túnel beltzetan mamu dantzekin

Data: 1995eko apirila Maila: Helduak (18>) l.saria Aiitoiea: Juanjo Respaldiza Bertso sorta: Ama zergatik? Doinua: Maitasuna da hizi izateko

4 ) Zenbait unetan zure barrena untasunez zen bete. £ biadura mótela balna nlugimenduan j o ta ke. 1 au zela eta ezin egonik e Ikarrengandik aparte, rri gozoan murglltzen ziren amaika blkote gazte. zure bagoiak bilakatuaz r laiteminduen txolarte.

herria: DEUSTUA data: 1996ko unían

Herna: Hernani

dako lur busti usai,

hortzitako errel artean txerantza noa alai, i Jrola trenaz pentsatu soilez egiak jartzen zaizkit blai;

€

elditu zuten bere blhotza ta gorputza ere bai, aina oraindik bere arimak ure blhotzean darral.

ka^kK^ki^Fal •l^k^^^ál

BERTSO UMOTUAK

JOXE LEGARRETA" V. BERTSO PAPER LEHIAKETA , / ntolatzailea: Hemaniko udala

1997 UDABERRIA

AMA ZERGAITIK? Doinua: Maitasuna da bizi izateko 1) Hamar kandelek su hartu dute pastel txikia oinarri ama-semeen begletako ispiluen edergarri argitasuna aitortu nahirlk bi sentimentu ederri Euren bizitzaren berri ezetz gozoak ¡gerrl. Pasatakoa ez da ¡zango ¡rribarreen sorterri, baina oraina Izan dadila geroaren gozagarri. 2) Ama zergaitik ez dut aitarlk nlre lagunek bezela? Ume, baduzu! Aitarik gabe ez da jalotzen bestela !! Jolas zoroak, maitasun usté, hornitu zidan sábela. Oso gazte nintzela. Ezkondu eta berela. Jazotakoa eraztunekin konpondu nahirlk hórrela, ohartu gabe maitasun hura jolas kontu hutsa zela. 3) Ama zergaitik ez zenuen nahi ni mundura etor nendln? Ume, edade horretan berez dago hainbat burukomin. Hernak marmar, harrlak marmar "umetan umea egin!" Jolasen damuarekin gozamen joanak ozpin. Aurrera segi? Bertan gelditu? Nork aholkatu? Nork jakln? Zoritxarrari eskertzen diot gaur egotea zurekin. 4) Ama zergaitik ama da beti haurra ekattzen dueña? Ume, naturak ba ote dakl horren erantzun zuzena. balna ardurak ez luke behar , bakarrik emearena.

X Laguntzarik samurrena aitarengandik datorrena. Bidean hasi baino lehenago tzorratu zan tandena, zure begiek salatzen dute nik falta ¡zan nuena.

Hogei kandelak argituko du hamarrek ilun daukana.

5) Ama zergaitik zaude kanpoan eskolatik etortzean? ume, soldata gabeko lanak ezin nau lotu etxean. Hil amaieran kontuak garbi utzi nahi ditut atzean. Erabakia hartzean etsi nuen baietzean. Zortzi orduen adar soinua saria da iluntzean, etxeko pozak zortzi oineko bihurtzen nau honantzean.

T0L0SAK0 AEK BERTSO PAPER LEHIAKETA flnlolat/ailea: Tolosako AEK Nema: Tolosa Data: 1995eko otsaiia Maila: Gazteak (<18) l.saria Autorea: EkaHz Goikoetxea Bertso sorta: Julián Retegi Doinua:

6) Ama, zergaitik kontakizunak eraman zaitu malkora? Ume, negarra urte askotan babestzat neukan gustora. Betiko mina masailetako mugan zehar igaro da. Geldi egon da denbora. bakardadea aizkora. Zeu zaitut ñire denbora neurri: hurbildu zaitez leihora, argiak argi egin dezala barrura eta kanpora.

JULIÁN RETEGI: 1) Julián Retegi, nafar haundiak Erasunen du sorrera, erreka, arroil ta baso itzal artean jaio zen bera, jostailuetan pilota zuen bere begiko aukera, alde batetik bestera, pilotarekin batera, baina ezinen antzera, txlkitandikan azaldua du bereganako joera, ta ¡ritsl da kirol hontako ERREGEA izatera. (bis).

7) Ama, zergaitik? Ama zergaitik? Ume, egon zaitez iasaiü Bizitza nekez izan daiteke egun bateko ikasgai; Poeta batek esan zuenez "¡tsasora doan ibai" Harririk harri ai ta ai, bihurguneak ere bai. Bizitzak biziz urakjoanez ubidea uzten du blai kolpean aurre ez egiteko zergaitien itsasoai.

8) Pastel txikiak agur esan du azken horzkada emana, erdi banako garraztasuna gozaturik erdi baña. Etorkizuna zabaldu abala zabaldu da iragana. Estutu da harremana, baina hori ez da daña. Honik aurrera galdetu gabe egongo da zeresana.

eta U.B.I.a ere bai. (bis) 3) Hamasei urtez prestatua zen baso-gizon lanerako, Frantzi aldeko Alpeetara urtebete baterako, haritz, pinuak eta pagoak zituen aukerarako. lan egokia zelako, eskuak sendo ta bapo, gorputza zaildu beharko, atleta hamar bilakatu zen boteaz Izerdi franko. ta hagitz ongi prestatua zen UNIBERTSITATERAKO. (bis) 4) Frontoi harnean gazela dugu, hanka arin ta bizia, ta katamotza bezain bizkorra, oldarkor ta berezia, zumea bezain malgua berriz, bere soin-enbor guzia, sedazko ezker hezia, jenio ta suzia, garaipenaren antsia, bere osaba ta Martinekin hainbat gauza ikasia, ta pilotaren KATEDRALETAN gailentzen zaigu hasia. (bis)

bainaPAPERAKezinen antzera, txikitandlkan azaldua du bereganako joera, ta iritsi da kirol hontako ERREGEA izatera. (bis)

5) Txokoan bilduz, ezker bolea, erakutsiaz bizkarra, errebotera bidali asmoz prestatzen du atzaparra, bere urrezko bi eskuekin erakustaldi edarra, Titin, Ladis, Maiz zaharra, arerioen ¡parra, zerbait hobetu beharra, bere burua da ñire ustez, daukan etsai bakarra, Retegi dugu ortzian dantzan dagoen SIRIUS ¡zarra, (bis)

2) Frontoia zuen bere eskola, jolastokl eta anai, lurreko hautsak biltzen zituen umoretsu eta alai, bi belaunetan hainbat urratu eta ubeldurak non nahi, aurrekalde hortan ernai, kanporatuz hainbat dohai, beste garaikur baten zai, pilota mailan gorengo nota eratxeki zuen lasai, BIKAIN batekin, O.H.O.a

6) Banan-banaka, hamabi txapel ahantzi ezin den datua, binakakoan hiru gehiago zer nolako merltua, ta lau t'erdian beste pare bat ñola baduen lortua, guztia du gainditua, txapeldunaren kantua, besteengandik bereiztua, "CUM LAUDE" notaz doktoregoa jadanik helburutua, o ta pilotaren historialean

1997 UDABERRIA [JJ

pape ak

x KALIFAtzat da hartua. (bis) 7) Mito haundl bat bilakatu da saiatu delako sakon. ta lekutxo bat lortua dauka dagoeneko OLINPON. frontoitik kanpo ere baditu ez dakit zenbat zorion. beti jator ohi da egon, xume ta otzan edonon, badauka makina bat son. nolakoa den azalduko dut botaz bi ezaugarri on. pilota mailan pilotaria. gizonen artean gizon. (bis) 8) Berrogei urte bete dituzu Retegi adiskidea, opari gisa jasoko duzu jazmín sort paregabea, oraindik-orain ezin da uka zuk duzun kalidadea, pelotari dotorea, bazter ezazu ordea, erretiratze bldea. zuk hartzen duzun Errioxako ardo zaharraren parea, geroz ta urte gehlago izan orduan eta hobea. (bis)

Antolatzailea: Tolosako AEK Herria: Tolosa Data: 1995eko otsaila Maila: Helduak (18 >) 1 sana Autorea: Asiet Oiarbide Bertso sorta: Malte zaitut Doimia: Zuek hórrela ¡kusi eta.

MAITE ZAITUT 1) Inoiz eskatu ez arren, beti ñire ondoan zera zu: larrialdian, sosegu zaitut; nekealdian, deskantsu. Baina sarritan gehien maiteak egiten du enbarazu...

Ni bertsoz-bertso lehiatsu (zuri egin gabe kasu) ibilia naiz jo eta su. Bertso jarraldi hau zor nizula badirudienez urte batzu; aurren aurrena behar zenduna azkenik hemen daukazu.

Zer gogor egiten zaidan orain zuregana jiran ez ibiltzea segidan! Oraindik ere gogoratzen dut: egunen azken dizdiran ohean sartu ondoren ñola musu ematen zenidan...

2) Zu zaitut: Egun erreetan hitz goxo. ñire mingainean. Bihotz orrua. ñire taupadan. Amets. ñire bekainean. Laztana, ñire masail gorritan. Irri, ñire irainean. Maitale, ñire gainean. Maitasun, ñire zainean. Musu, ñire ezpainean. Aharrausia, ñire doluan. Malko. ñire orbainean. Naizen guztia hutsa litzake halnbesteren ordainean.

6) Ume nintzela. bere kontuek zenbat ohi ninduten txora! Kontuak, amets bihurtu ziren. Ametsak, egi; gerora. Gaur, bixltatzen dudan aldiro gauz denez oroituko da... Ihartzen ari da lora... Aurrera doa denbora (destinoaren aizkora)... Kandela, bere azken keaz bat badijoakigu gora: Jaungoikoaren argi izana, Jaungoikoaren ondora.

3) Baina zu baino ederragorik badabil azken boladan... Hizketa hila duzu ahoan. Eskuak. erdi ikaran. bular iharrak, hezur irtenak... Poz gabezia, algaran. Nagikeria, taupadan. Indar falta, besarkadan. Surik eza, begiradan. Halere dauzkat zainak odolez noiz hasiko zai eztandan! Zer ezkutatzen ote didazu hainbeste maita zaitzadan?

7) Inon besterik topa ez dudan bezelako andre ona. Mundu honetan larogeita sei urte luzetan egona (ematen duzu aingerutxo bat Jaunak deitzen ez diona). Zure mantal, zure gona, beti hará eta hona... Etxearen zoriona! Ni haur nintzela Joan zitzaizun aldamenetik aitona... Beste munduan egongo gera berriz hlrurok amona!!

4) Beti ttirriki-ttarraka zabiltz fin-fin zure abeleran. bihotz txuri bat soinean eta lutozko beltz bat jazkeran... Denbora ere gelditzen duten pausu motxak ¡bileran... Azal ximurrak soberan... Goian zen kopeta, beran: bidaiaren amaieran... Zahar-Etxean ikus zaitzaket ardi galdu baten eran... Zenbatentzat ze gutxi zeran da, neretzako zenbat zeran!!

8) Zortzi bertsook esku artean... testigu; zu eta gela... Irakurketa egin zalezu hauts egin arte pápela! Eta, ikusten baldin baduzu ulertzen zallak dlrela: Amona, ez errezela! jaurtlki sutara bela merezi duten bezela. Baina jakizu, gero heltzean heuren sugarren epela; ñire maitasun hitz txingartuen musu batzuek zirela.

5) Gogoratzen dut ñola ibiltzen nintzen zure gonei tiran... Ñola makurtzen zintudan, ñire kapritxo denen gupidan... Eta ñola, ni beti nengoen , zuk zer emango desiran...

1997 UDABERRIA ^ 3

vX r\

•

Antolatzailea: Zarauzko Udala Herria: Zarautz Data: 1995eko iraila Maila: Helduak l.saria Autorea: Pello Esnal Bertso sorta: Nire lehen ¡nkesta Doinua: Prantzisku zer ilakairek

zenbait misterio. amak hitz egin zidan oso serio. Eskolara joanda. zuri ta indio kaudiloarekiko dena amodio. Batek hala dio: "Franco es mi tío": beste batek: "¿mío!". harro desafio ... "Gutxi zekitek hauek horregatio!".

"NIKE LEHEN INKESTA" Izaskun: Umetako gertaera hark batu gintiien; geroxeago, eskola banatara Joan beharrak betiko bereizi. Ibili naiz zure bila. umetako hura elkarrekin gogora genezan. Baina, gertuen usté zintudanean, etorrí zen berri itzela. h ote gara betiko bananduak izango! Berríro batu bitartean, gera bitez honako bertso hauek umetako kidetasun harén lekuko. Ez adiorik! Doinua: Prantzisku zer dakarrek 1) Umetako kontuak beti aparteko! Bitxi-bitxia badut gaur esateko. Moja-eskolan ginen bospasei urteko, neskak eta mutilak denak sail bateko, adin politeko probak egiteko eta ¡silpeko anitz jakiteko ... Bertsoz kontatuko dut askoz hobeto. 2) Go¡z batean izan zen. nolatan ahaztu? Sukaldean ninduen amak orraztu. Eta ustekabean hark barrua hustu, Franco zein gaiztoa zen azaldu, hain justu: "gerra zuen piztu, gosea berpiztu, dena bere esku hartu eta zapuztu; gizon asko hil ditu, bihotzik ez d u " . , 3) Kontu haietan bazen

4) Oilar segiko zuten elkarri erronkan, gero ta harroago ñor bere sokan. Amak esan berria nork jarri kolokan? Baina beste kezkarik banuen errotan: nango ume-sortan zenbat ote lotan, Franco hura kotan santu jartzekotan? ... Galdezka hasi behar jakitekotan.

7) Sano aritu nintzen. bizkor eta arin, ez sondeo, sailkapen eta ez lagin. Lagunen iritziek einan zidaten min. Zeu bakarrik etorri zinen bat nirekin. Ekin eta ekin, saiatu ginen fin, hainbeste ezjakin guregana zedin ... alferrik zen. ordea. ume haiekin!

5) Ri-rau batean nuen moldatu inkesta: galdera bat besterik ez zuen testa. Francori buruz nien iritzia eska. ona ala gaiztoa ote zen galdezka. Latz Joan zen testa: mutil eta neska bakoitzaren espa ta errespuesta ... Bihotzeraino sartu zitzaidan kezka. 6) Miresle franko zuen kaudiloak jiran. Inkestak gauzak garbi utzi zizkidan. Lehenak ona zela, zapla!, bota zidan. ondorengoak berdin, elkarren segidan. Umeak zer dirán! Han itsatsi ziran Francoren distiran , i harén haur bailiran ...

1997 UDABERRIA

"Gaiztoa" zeuk bakarrik esan zenidan.

8) Hantxe geratu ginen elkarri begira: "hauek ere esnatzen hasiko dirá". Baina harreman hura, denbora gutxira, halabehar gaiztoak eten zuen, di-da! zu nesken tokira. eskola txikira: ni, berriz, handira, mutilen hesira ... Ai, zure begi haiek zuten distira! 9) Kantuz nauzu, Izaskun. ohi dudan gisan. Gogoan izan zaitut sarri bizitzan. Urtetan ibili naiz, ai!, zure peskizan. gu biok elkarrekin gogora genitzan ñola aritu nintzan ni inkestagintzan, gro mitingintzan zu nire gerizan ... Azkenean ez dugu poz hori izan. 10) Urte berria hasi eta berehala. eskelan etorri zen berri itzala: "Atzo ¡1 zan Donostian Izaskun Zabala, berrogeita bost urte , i soilik zituala",

pape ak i X Zure izena hala ¡kus¡ ahala. sinestu azala la/tu zitzaidala ... Azkenengo ¡nkestak batu gaitzala. v

\y •V

a»

XI BASARRISARIA BERTSO PAPER LEHIAKETA Antolatzailea: Zarauzko Udala Herria: Zarautz Dará: 1995eko iraila Maila: Helduak 2.saria Autorea: loxemari Izeta Bertso sorta: Etsipenaren lehiotik Doinua: Leiho erbetik entran dejaket

"ETSIPENAREN LEIHOTIK" Doinua [ganaren... 'lehio erbetik enbun dezaket itsasoaren indaira" 1) Taxi batean hurbildu nindun egoitzaren atarira alabak azkar sumatu zuen. ene begien dírdira irentsi ere irentsi zitun tristura eta kupira. "aizu aita tira tira. monjak oso onak dirá etzoaz amildegira". Ez dakit baina nere anima nonbait erortzen ari da, orduak triste pasatzen ditut leiho ertzetlk begira. 2) Alaba zure etxe txikian horren gustora nengoen, ¡parra guztiz okertu arte tronbosi baten ondoren, zure lana eta bizibldea uztea ezinezko zen, ta utzi nlnduzun hemen nahiz nik eskatu nabarmen ezetz arren eta arren, nonbait tarteko ertenbiderik neretzako ez zegoen. bakardadera bota ninduzun bakarrik ez uztearren.

3) Bada monja bat, lehenbizikotik xamurkl hartu ninduna, lehio ertzean nere ondoan inoiz pasa du eguna, "depresio hau arindu nahian saiatu zaren laguna, eskertzen dlzut jarduna freskura ta maitasuna sakonetlk darizuna". Baina daukadan samina haln da, zaharra eta ezaguna, alabak erraz sendatzekoa eta zuk ezin dezuna.

7) Baina denborak arintzen ditu tristura eta ¡kara, barru barrutik tinko ari zen bizi nahiaren aldaba, ogia halnbat behar genduan sosegua eta pautara, azken urteetan hará zoriontsu izan gara, oroitu hutsak zirrara garai hartako argazklekin animatzen naiz lotara, paper haietan aurkitzen baitut maite ninduen alaba.

4) Oroitzapenek kentzen didate kemena eta indarra. gogoan daukat ñola jaio zen gure alaba bakarra, izan genduan "¡n vltro" edo asistentzien beharra. Pareja nahiko kaxkarra ta edadetu xamarra, baina sortu zen izarra, sehaska hartan goxatzen zendun gure sukalde baxtarra ¡raganaren kimu haietan, loratutzen zait negarra.

8) Zu haziaren zu heziaren sentitzen nintzen harro ta, luzitu dudan alabatxoa bihurtu da ñire kontra, orain zu zaitut amets gaiztotan erortzen zaidan arroka, bizi nahiaren erronka gainditzen ñauen borroka dasta dezaket porrota. zu zera ere ilusioak xehetzen ditun errota, gorrotatu nahi zintuzket baina ezin zaitzaket gorrota.

5) Tronbosiaren baimenarekin urratzen dut iragana, zoriontsuak ginala oso etxean sartu zen drama, zazpi urtetxo bete bezperan istrlpuan hil zen ama, zuretzat guztia zana kolpetíkjoan izana nork arindu zure zama. hortan murgilduz utzi nltuen lagunartea eta lana, nahiz negar egln hau esatean damututzen ez zaidana.

9) Azken aldian nahasi nabil sentimentuen kutxatik, alde batetik aitatxo baten maitasun suak diragit, bestetik nere tristegunetan ez da desprezio faltik, kristaua izanagatlk etsipen leihatilatik otoitz lakarra doaklt, ene Jaungoiko ez nuen hauxe espero alabagandik, beste otoitzik ez du aspaldi zergatik eta zergatik.

6) Ezin slnestuz hiru udazken pasa genitun nahigabez, amaren gose dabllen haurra asetzea ez da errez, saiatu nintzen izaten zure magal goxo eta babes. nostalgigunetan gauez leiho ertzean negarrez dena ikusten nuen beltz, ñola lasaitzen genduen elkar inoiz egiten dut amets. ta sarri dudak galdetutzen dit , hau amets bat den ala ez.

1997 UDABERRIA

10) Sentimenduak barman baino kanpoan hobe dabiltza, esaldl sarkor ta hunkigarriz osatu dut eskutitza, gogortu diren zure barrenak beratu ahal bagenitza, okertu zaidan bizitza lehengoratuko balitza, baina zu zaitut baldintza zuk dezu nere zorionaren maratila edo giltza, esan beharrak nik esan ditut , , zurea da azken hitza.V

Bertsolari irakurle sorpresatxo bat daukazu, hartzazula aintzat ! Bigarren eskuko autoetan aukera paregabeak Motiborik badaqo ni aukeratzeko Frestatua bal naqo natura zalntzeko

•

"f •

trantzun ¿lurra

VOLVO Auto Suecia J a u r e g i a u z o a 76 ( G a l a r r e t a f r o n t o i a r e n o n d o a n ) Donostia - Hernani errepidean Tlf. 33 11 31 - Fax (943) 33 20 23

EUSKAL KULTURAREKIN BAT GATOZ Instituzío-konpromezu gisa hartu dugu xedetzat gure hern honen izpintuaren agerpideei, nortasun eta identitate bakana damaiguten kultur adierazpenei, indar osoz eutsi eta laguntzea Eta arreta berezi bat jarnz. ahal dugun indar guztiarekin. gure kulturaren adierazpenetank gorena den euskararen garapenean.

KONTA EZAZU GUREKIN

E¿§

BBK Bilbao Bizkaía Kutxa