Bertsolari - 61. aldizkaria by elkarmedia

TXAPELKETAKO 61 BERTSO DOINU DISKOAN

B.27/28/29/30

B.31/32/33/34

B.35/36/37/38

B.39/40/41/42

SOL DO RE MI

edo LARI LO LARIRO

B.43/44/45/46

B.47/48/49/50

B.51/52/53/54

B.55/56/57/58

B.59/60/61

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

BERTSO DOINUTEGIAREN DIESEAK ETA BERTSOLARIEN BEMOLAK XABIER AMURIZAK gogoratzen duenez, 1980ko Txapelketa Nagusian gauza xelebre bat gertatu zen. Sari bat jarri zuten doinu gehiena erabiltzen zituenarentzat. “Ez zeukan zentzu handirik, zeren bestearekin kantatu behar baduzu ezin duzu besteak baino doinu gehiago erabili”. Baina bertsolari batek aurkitu zuen arazoa konpontzeko giltza. “Uste dut Etxeberria izan zela. Bakarreko hiru bertso kantatzerakoan hiru doinu diferente erabili zituen: bertso bakoitzarekin bat”. Amurizak berak bi doinu berri atera zituen txapelketa horretan, eta epaileak lanak izan zituen sari hura emateko, Etxeberriak erabilitakoak doinu ezagunak baitziren. >>>>>>>>>>>> >>>>>>>> >>>>>>>>> >>>>

B BERTSOLARI A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI www.bertsolari.net EDITATZAILEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN. TEL.: 943 300 621 (astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre. ERREDAKZIO TALDEA: Andoni Egaña, Antxoka Agirre, Arkaitz Goikoetxea, Enekoitz Etxezarreta, Josu Martinez eta Xanti Jaka. AHOLKULARI TALDEA: Amets Arzallus, Josu Goikoetxea, Joxerra Garzia, Koldo Tapia eta Laxaro Azkune. EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia. DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D . L . : SS 482/91

aurkibidea61 DO

SOL DO RE MI

edo

LARI LO LARIRO

26 Martin Aramendi “Lehengo doinu distiratsuak ez dira hainbeste erabiltzen” 40 Xabier Amuriza “Beldurrik gabe asmatu doinuak; lehen ere norbaitek sortu zituen” 52 Juanito Dorronsoro Doinuek burtsan kotizatuko balute… 74 Andoni Egaña “Doinu luzea aseguratzeko erabili behar da, ez arriskatzeko” 86 Xabi Paia “Formulario bat adostu dugu doinuak sailkatzeko; orain haiek aurkitzeko softwarea falta zaigu” 98 TXAPELKETAKO BERTSO DOINUAK CD-ROMa

BERTSO DOINUTEGIAREN DIESEAK ETA BERTSOLARIEN BEMOLAK (…) 1986ko edo 89ko Txapelketan —Martin Aramendik ez du data zehatza gogoan—, Jon Lopategi eta Anjel Mari Peñagarikano ari ziren ofizioko lanean. Lopategi hasi zen kantuan, eta Peñak, nonbait, ez zuen ezagutzen doinu hura, eta beste batekin erantzun zion: batek doinu bat erabili zuen eta besteak beste bat alegia. Kantuan hasi aurretik, bertsolariek doinua adostu egiten dute, lari lalo la tarareatuz, baina, antza denez, finaleko tentsioaren erdian ez zen nahiko zehatza izan tarareoaren indarra. Doinutegiaren kontua oraindik gehiegi finkatu gabe dagoen arazoa da bertsolaritzan, eta doinutegiarekin batera kantakera, entonazioa, kantuaren garrantzia, doinu zaharren sailkapena, doinu berrien onarpena, eta beste gai asko. Doinuak bertsoan duen garrantziari buruzko iritziak eta usteak ere askotarikoak dira. Teoria klasikoak dio hitza dela hor nagusi, eta doinuak harentzako tresna bat izan behar duela, bizikleta bat, mezua entzuleari hurbilduko > DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 7

BERTSO DOINUTEGIAREN DIESEAK ETA BERTSOLARIEN BEMOLAK

diona. Beste teoria batek bertsoa bere osotasunean ikusten du, testua eta musika bat egiten dituen komunikazioaren artelan bat moduan alegia, eta sortzen duen erantzuna, oro har, atal guztiei dagokie, ez hitzei soilik. Badirudi azken puntua indarra galtzen ari dela, badirudi proklamazko bertsokeratik narraziozko bertsokerara igaro dela bertsolarien lana. Horrek doinutegian ezinbesteko aldaketak ekarri ditu. Beti berritzen ari den generoa dugu musika bertsolaritzan; dena dela, garai batzuetan besteetan baino gehiago. 1967ko txapelketan hogei doinu erabili zituzten bertsolariek; 1989koan, ordea, ehun eta berrogeita hamasei, eta horietatik, gainera, hogeita hamaika berriak. Inflazio horren aurrean, 1997ko txapelketatik aurrera, apaltze bat sumatzen da, izan ere urte horretan ehun eta bost doinu ezberdin erabili zituzten bertsolariek, eta horietatik zortzi baino ez ziren berriak izan. 2001ean bi baino ez ziren izan propio txapelketarako sortutako doinu berriak â&#x20AC;&#x201D;beste hamahiru nabarmentzen baditu ere Juanito Dorronsorokâ&#x20AC;&#x201D; azkeneko txapelketatik urte horretakoaren bitartean bertsolariek handik eta hemendik eskuratu zituztenen arte> DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 9

BERTSO DOINUTEGIAREN DIESEAK ETA BERTSOLARIEN BEMOLAK

an. Etengabeko kezka da doinu kontu hau bertsolarien artean: bai sortzeko orduan, bai ikasteko orduan. Bertso eskoletan ere horren irakaspena oraindik gehiegi sistematizatu gabe dago. Galdera asko planteatzen dituen gaia da, eta hori gertatzen da doinuen izendegitik beretik hasita. Nola deitu doinu bakoitzari? Igor Elortzak plazaratu zuen Manu Chaoren “El desaparecido” kantuari zer izen jarri behar zaio: “Manu Chaorena”, “Desagertuarena” ala Igorrek erabili zuen lehen bertsoko lehen lerroa? Nola aurkitu belarriz eta ahopekatuz (tarareatuz) soilik dakigun doinu bat datu basean? Solfeoa ikasi beharrean izango ote dira bertsolari gazteak? Era askotako doinuak daude: tradizionalak, klasikoak, sortu berriak, kantariren baten diskotik hartuak, kantari erdaldunetatik ekarriak, txistu musikatik moldatuak, bi, hiru eta lau aldaera dituzten doinuak… Anabasa hori ordenatzeko, txukuntzeko eta argitzeko talde bat sortu da Bertsozale Elkartearen babesean, paradoxikoki oraindik bere buruari izenik jarri ez dion talde bat, honako hauek osatua: Martin Aramendik, Xabi Paiak, Arantxa Mariskalek eta Juanito Dorronsorok. Horien lanak dokumen> 10 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 11

BERTSO DOINUTEGIAREN DIESEAK ETA BERTSOLARIEN BEMOLAK

tazio lan erraldoi batean du funtsa, Juanito Dorronsorok egin zuenean: 1994an hiru mila bertso doinu argitaratu zituen lau liburukitan. Geroztik beste bostehunen bat doinu berri bildu ditu. Horiek guztiak interneten daude, doinutegiaren ikerketa taldeak egin duen lan eskergari eskerrak. “BERTSOZALE.COM” helbidean sartuz gero, bertan aurkituko ditu bilatzaileak doinuen audioa, partiturak, datuak eta abar. Gai zabal honi buruz prestatu dugu Bertsolari aldizkariaren zenbaki hau. Musikaz hitzez jardutea zein zaila den jakinik, CD bat prestatu dugu zenbaki honekin batera, aipatzen diren hainbat doinu entzun ditzazuen. Martin Aramendi, Xabi Paia, Andoni Egaña eta Xabier Amurizari egin zaizkien elkarrizketa mamitsuak eskaintzen dira bertan. Juanito Dorronsororen lana ere badator orri hauetan, hots, hark txapelketaz txapelketa, 1986tik 2001era atera ziren liburuetan egin zuen doinuen azterketaren laburpen bat ere prestatu dugu. >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> Testua: Pako Aristi Argazkiak: 12 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Conny Beyreuther DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 13

B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Martin Aramendi â&#x20AC;&#x153;Lehengo doinu distiratsuak ez dira hainbeste erabiltzenâ&#x20AC;? Bertsozale Elkartean iker talde bat sortu duela bost urte, eta gauzatu zuen lehen lanetako bat-bateko bertsoak idatziz nola eman behar ziren erabakitzea izan zen. Irizpide batzuk jarri eta argitara eman zituzten. Hori amaitu zutenean doinutegiari esku sartzea pentsatu zuten, egiteko asko zegoela eta. Horretarako beste talde bat sortu beharra ikusi zuten, eta beste talde horretakoa dugu Martin Aramendi. Urtean bilera bat edo bi egiteko asmoarekin dabiltza, gero bakoitzak bere kontura lanean jarraitzeko. Asko dute egina dagoeneko. Baina ez du elkarrizketa pasatzen utzi nahi Juanito Dorronsorok egindako lana goraipatu gabe. â&#x20AC;&#x153;Aitortu beharra dago, txindurri baten moduan, bakar-bakarrik lan izugarria egin duela Dorronsorok. Gainera doinuak bertsolariek kantatzen zituzten bezalaxe jaso ditu, grabazioak entzunda. Orain guri dagokigu lan hori hobetzea eta hobeto sailkatzeaâ&#x20AC;?.

er arazo aurkitu dituzue material horren inguruan? Lehen arazoa izenarena izan da. Normalki doinuaren izena izaten da bertsolariak doinu hori erabili duen lehen aldiko lehen bertsoko lehen lerroa. Ohartu ginen doinuen izenetan kontraesan ortografikoak zeudela,harritzekoa ere ez da 3.000 doinuri izena eman behar izanda; eta bertsoak idatziz emateko irizpideak esku artean genituenez, irizpide horiek doinuen izenei aplikatzea komeni zela ikusi genuen.

Hortik gauza gehiago sortu zen. Doinu askok bertsio bat baino gehiago dute. “Behin batian Loiolan” delakoak bost bertsio dauzka. Batzuetan musikaren bariazioak daude, beste batzuetan letra aldatzen da. Hori dena ordenatzeko osatu genuen taldea. Dena dela, esan behar da, hasiberriak garela.Beste kontu garrantzitsu bat da erabakitzea doinu berria zer den, zeren askotan maiorreko doinu bat minorrean jartzen da eta bi doinu bailiran hartzen dira, doinu bera denean. Edo, adibidez, “Haizea dator Ifar aldetik” zortziko handia da, baina txapelketan luzatu egin badute, doinu berria ote da? Ez, doinua bera da, baina bi puntu erantsita. Alegia, melodia alda liteke batzuetan, eta neurria beste batzuetan. Hori guztia erabaki beharko da aurrerantzean. Doinua bertsoaren lehen lerroaz bataiatzeak ere bere arriskuak izango dituela iruditzen zait.

Hor gertatzen da Juanitok ez duela beti erabili lehenengo bertsoko lehen lerroa; kasu batzuetan ,ezagunagoa zelakoan-edo, txapelketan finalean kantatu zenean erabili zuten lehenengo lerroa hartu izan du. Azken urteotan gertatu izan da izen xelebre samarrak tokatzea… Adibidez, Jon Maiak baditu Ternuari buruzko bertso batzuk doinu berezi batean grabatuak, eta horren izena bilakatu da “Afari ikaragarri”, hain zuzen hori esan zuelako plazan kantatu zuen bertsoaren lehen lerroan, baina berari ez zitzaion gustatzen. Orduan, zer jarri? Irizpidetzat dugu beti egilearekin kontsultatzea izena erabaki aurretik, eta egileak edo bertsolariak izatea azken hitza. Bestetik, hor dago doinutegiaren problema nagusia: guk doinuak belarriz ezagutzen ditugu, baina nola bilatu behar duzu hori hiru

30 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 31

mila doinuren artean? Hau da gaur egun gure erronka nagusia: nola lortu sistema bat musikaren bidetik aurkibide eraginkor bat lortzeko. Hori da jende guztiaren kezka, izan ere izena ez badakizu ia alferrik da doinuak han edukitzea.

Doinutegi horretako hiru mila doinuetik

80ko hamarralditik hona doinu berri asko plazaratu da, baina denak ez ziren berdin sustraituko, ezta?

beharbada bi mila eta

Gauza bat da doinua plazaratzea eta bestea, oso bestea ere, gero zer bide egingo duen jakitea. Doinu berri batzuk agurretan besterik ez dira erabiltzen. Esate baterako, 2001ean Jon Maiak agurra kantatu zuen ´Pata negra´ren doinu batekin, baina gero ez da doinu hori gehiago erabili. Bi iturri daude doinu berriak egiteko: bata da txapelketetan bertsolariek aurkeztu dituztenak, eurak eginak edo musikariren bati enkargatuak. Eta bestea da musikariek eta kantariek atera dituzten diskoetatik ateratzea eta moldatzea. Nire ustez erabilienak Xabier Amurizarenak izan dira; oraindik ere erabiltzen dira. 80a arte hamarreko handia gehienbat “Mutil koxkor bat itsu aurreko” doinuan kantatzen zen. Xabier Amurizak beste hiru atera zituen hamarreko handikoak, baita neurri luzeko beste hainbat ere. Horiek hedatu egin dira. Andoni Egañak ere atera ditu, Ansorenak eta Manolo Urbietak eginak. Joseba Tapiak Eguzkitzeri egindako pare bat ere dexente erabiltzen dira. Azken txapelketan Maialen Lujanbiok erlijio giroko doinu bat atera du, Kataluniakoa edo. Doinu hori ez dut uste asko erabiliko denik. Igor Elortzak eta Unai Iturriagak atera dituztenak, Josu Zabalak eginak, ez dakit zenbat erabiliko diren gero. Irazuk ere 2003ko Gipuzkoako txapelketan atera zuen bat, eta berriro berak erabili du Txapelketa Nagusiko kanporaketan, baina beste inork ez.

bostehun herrikoiak

zegoen txapelketara bertsolariek doinu berri bat eramatea. Behartuta bezala zeuden, ekarpena egiteko modua horixe zela uste zen, nahiz eta doinuak ez zuen puntuatzen. Horrek bazuen arriskua: zenbait doinu lehen aldiz entzutean arraro egiten da, ohitu gabe zaude, eta baliteke belarriak horiei ez-entzun egitea. Bertsolarientzat arriskutsua da hori; doinu berriekin sarri gertatzen da. Lehenbiziko aldian gogor samar sartzen dira. Gaur egun modatik pasatu dela dirudi.

izango dira. Doinu berriak Amurizaz geroztik sortu dira hemen. 95a arte

1997an eta 2001ean asko jaitsi zen doinu berrien kontua. Aurten, berriro, itzuli egin dira bertsolariak doinu berrietara: hiru izan dira berriak. Silveirak ere baditu urteotan pare bat sortuak, oso politak gainera. Badirudi doinu horiek zabaldu egingo direla. Nik behintzat jende dezenteri entzun diot kantatzen dagoeneko. Bata Bebe kantariaren bertsio bat da, eta zortzi silabako hamabi lerro ditu; sei puntukoa da, alegia. Azken urteotan sortu eta pixka bat hedatu diren doinu berriak seiren bat izango dira.

modan zegoen Zerk erabakitzen du doinu baten hedapena?

txapelketara bertsolariek doinu berri bat eramatea.

Nola sartzen den, ikasteko erraza den, zer iradokitzen duen, belarritik erraz sartzen den, errepikatzeko erraza den… Igor Elortzarena, adibidez, gogorra da berehala errepikatzeko. 90. hamarraldian izan dira doinu batzuk nazkatu arte errepikatu direnak: Kaxianoren pare bat, “Kantatzera nijoa”, adibidez, edo Amurizak Anje Duhalderekin kantatu zituenak elkarrekin egindako diskoan,

Bertsolari bakoitzak bere gustura edo beharretara moldatzen al ditu doinuak? Azken txapelketan Andoni Egañak esan du bertsolari bakoitzak bere estiloaren araberako doinu bat-edo erabiltzen duela…

Bai, Lujanbiok eta beste batzuk puntu motzik gabeko doinuak erabili izan dituzte, esaldi luzeekin eginak, “Haizea dator Ifar aldetik”, adibidez. Igor Elortzak aurten atera duen doinuak berezitasun bat dauka: puntu motzak ditu, eta, gainera, puntu motz batekin bukatzen da. Hori dudarik gabe norberaren estiloarekin lotuta dago. Puntu motzek abstrakziora behartzen zaituzte; besteek gehiago balio dute kontakizunetarako, esaldi luzeagoak direlako beren subjektu, aditz, aditzondo eta guzti. Hiru mila doinu pasa horiek, denek al daukate euren izena?

Bai, eta batzuek bi izen ere badituzte. Batzuetan bigarren izena ezagunagoa da. Adibidez, “Andre txarraren bentajak” doinuak izen hori bigarrena du, lehenengoa “Eguna pasa nekean eta” baitu. Ez da kasualitatea bertsoaren lehen lerroa ematea izentzat doinuari. Sistema ona da: bertsoaren hasierarekin gogoratzen zara eta hortik doinua ateratzen duzu. Hori bai, bertsoaren hasiera gogoratu egin behar. Doinutegi horretako hiru mila doinuetik beharbada bi mila eta bostehun herrikoiak izango dira. Doinu berriak Amurizaz geroztik sortu dira hemen. 95a arte modan

32 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 33

B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Hori dena ordenatzeko osatu genuen taldea. Dena dela, esan behar da, hasiberriak garela.Beste kontu garrantzitsu bat da

´Txoriak eta txoriburuak´, adibidez. Boladan egon zen bertso saioa hasi eta lehendabiziko bikotea doinu horretan, bigarrena ere doinu horretan, eta hirugarrena ere berorretan aritzea… Gehiegixko izan zen. Dena dela, orain aukera handiagoa dago. Lehengo bertsolariek askoz doinu gutxiago erabiltzen zuten. Doinutegian begiratu eta honelaxe datorrela ikusiko duzu: “Saibururena”, “Txapelena”, “Zepairena”. Bakoitzak bere doinua zuen, bere gustukoa, eta askotan doinu horretan kantatuko zuen dena delako bertsolari hark. Bestalde, lehengo bertsolariak bakarka ez ziren aritzen ia inoiz. Gaurko doinu luzerik ia ez zen, horien beharrik ez zen eta. Xenpelarren bertsoekin doinu pila bat iritsi da, baina ez dakit nork sortuko zituen, ziurrenik berak ez, baina haren bertsoekin iritsi dira, hau da, “Nire senarrarekin”, “Aizak, hi, mutil mainontzi”, “Dozena bat bertso berri”, “Betroiarenak” eta gainerakoekin.

erabakitzea doinu berria zer den, zeren askotan maiorreko doinu bat minorrean jartzen da eta bi doinu bailiran hartzen dira, doinu bera denean. Edo, adibidez, “Haizea dator Ifar aldetik”

Doinuak maiorrekoak eta minorrekoak izaten dira; zeinek du txertatzeko aukera gehiago?

Bertso mota baldintzatu egiten du maiorrekoa edo minorrekoa izateak. Maiorrekoak, batik bat, Sebastian Lizasoren bertsokerari dagozkio, bukaera indartsua duten bertsoak kantatzen dituelako, errepikapenarekin. Minorrekoak hobeak dira sujeritzeko, minorrak ez du eskatzen bukaerako arrazoi indartsu hori. Badira tonu batzuek plus bat edo balio erantsi bat dutenak gaiari ondo badatozkio, eta horietako gehienak minorrekoak dira. Horiekin bertsoak den baino ere hobea ematen du entzutean gero irakurrita baino. Adibidez, “Lagundurikan denoi”, “Hamalau heriotzena”, oso egokiak dira gaia sujeritzekoa bada, triste samarra… Bertso horiek beroriek hartu eta kantatzen badituzu doinu alai batean, galdu egiten dute indarra. Uste dut hemendik aurrera garrantzi handia hartuko duela doinu kontuak bertsolaritzan. Dagoeneko badu, baina gero eta gehiago izango du. Gaurko bertsolariak teknika, neurri eta errimen aldetik denak figura batzuk dira, baina ñabardurak testuaren eta doinuen bidez etorriko dira, esan nahi dutena esateko doinua ondo aukeratu beharko dute.

zortziko handia da, Ahotsak zer nolako garrantzia du?

baina txapelketan luzatu egin badute, doinu berria ote da? 36 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Kantatzeko erritmoa, hitzak nola markatzen dituzun…, oso garrantzitsua da hori dena. Azken urteotan, nire ustez, kantaera, erritmo, erregulazio, eta pausak eta hitzak markatze aldera aurrerapen handiena egin duena, horiek guztiak gehiena landu dituena, Maialen Lujanbio izan da. Garai batean Lazkao Txiki zen artista

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 37

horretan. Nire iritziz Lujanbiok kontzienteki egin du lan hori, plazaz plaza publikoagandik jasotzen duen erreakzioaren arabera landu duen zerbait dela iruditzen zait.

Adibidez, Jon Maiak baditu Ternuari

Ba al duzue doinuen hedapenaren estatistikarik?

Azken urteetan minorreko doinuetara gehiago jotzen da, errepikarik ez erabiltzeko joera nagusitu da; agian bertsokera bera aldatzen ari delako izango da. Bukaera indartsu hori galtzen ari da, izan ere gaur egun indarra bertsoaren osotasunean dago banatua. Beste estilo bat ari da nagusitzen. Eta errepikapena galtzen ari da, zeren bukaera zerbait iradokitzailea edo xuabea baldin bada, errepikatzeak ez du funtsik. Orain gauzak esateko beste modu bat ari da nagusitzen, beste detaile batzuk… Bertsoa gauza sinple batekin bukatzen da beharbada, dena ez dago bukaeraren baitan, pisua zabalduago dago. Orain dela hogei urte bi bertsolari elkarrekin ari zirenean bata bestea zeinek hautsiko jarduten zuten, zein zeini gailenduko. Gaur biek aritu behar dute ondo saioak arrakasta izango badu. Orain aurkaria gainditzera baino gehiago hari bidea irekitzera joaten dira, eta, horregatik, minorreko doinuak, doinu apalagoak alegia, sarriago erabiltzen dira, eta, beraz, garai bateko doinu distiratsu haiek ez dira hainbeste erabiltzen. Dena dela, bertsolari bakoitzak dauzka zortzi, hamar edo hamabi doinu bera ondo moldatzen den horietakoak, bere gustu-gustukoak, eta horietan errazago egingo du. Baina zergatik hedatzen dira doinu batzuk eta beste batzuk ez? Gogoan dut Mikel Urdangarinen doinu bat, “Bazkalosteko kafea” deitzen dena: ederra da, baina temarako ez du balio. Bertso idatziak musikatzeko doinu ederra da, baina ofizioka egiteko ez. Duen erritmoagatik edo den bezalakoa delako ez du balio. Nik kalkulatzen dut gaur egun batez beste ehun bat doinu erabiltzen direla. Urteko saio guztiak ehun doinurekin egingo dira.

buruzko bertso batzuk doinu berezi batean grabatuak, eta

Dena dela, orain

horren izena bilakatu

aukera handiagoa

da “Afari ikaragarri”,

dago. Lehengo

hain zuzen hori esan

bertsolariek askoz

zuelako plazan

doinu gutxiago

kantatu zuen

erabiltzen zuten.

bertsoaren lehen

Doinutegian begiratu

lerroan, baina berari

eta honelaxe datorrela

ez zitzaion gustatzen.

ikusiko duzu:

Orduan, zer jarri?

“Saibururena”,

Irizpidetzat dugu beti

“Txapelena”,

egilearekin

“Zepairena”.

kontsultatzea izena

Bakoitzak bere

erabaki aurretik, eta

doinua zuen, bere

egileak edo

gustukoa, eta askotan

bertsolariak izatea

doinu horretan

azken hitza.

kantatuko zuen dena

bi eredu on, horretan lan handia egiten ari direnak, Mendiluze eta Arzallus hain zuzen ere.

delako bertsolari

Interneteko helbidera doanak zer aurkituko du?

Kantarien artean zein dira bertsotan erabilienak?

Asko izan dira doinu emaileak: Xabier Lete, Mikel Urdangarin, Txomin Artola, Benito Lertxundi, Mikel Laboa… Leterenak, batez ere, lau erabiltzen dira: “Habanera”, “Ez nau izutzen negu hurbilak”, “Zeru altuen segoen Jaunak” eta “Haizea dator Ifar aldetik”. Asko erabiltzen diren beste doinu batzuk: “Salbatoreko ermita”, Hiru Trukuren “Gauza berri bat suzedidu da”, Oskorrirenak teman baino agurretan edo bertso jarrietan gehiago erabiltzen dira, “Gogoratuko zera” adibidez. Trikitilarienez ere baliatzen dira, esate baterako Tapiarenez, Gozategirenez. Tapiak “Agur Intxorta maite” diskoan ateratako mordoxka erabiltzen da. Bertso eskoletan erakusten al dira doinuak?

Bertso eskola asko da, baina bakoitza da mundu bat. Nik barrutik ez ditut ezagutzen,baina…irudipena dut orain arte arin samar landu izan da doinua, azkar samar esan nahi dut, horrek duen garrantzia kontuan izan gabe, alegia. Bertsoan zer esan nahi dugun, halakoxe doinua aukeratu behar da. Bi lan daude hor: doinuak ikastea eta kantuan ikastea. Doinu zaharrak berreskuratzea ere lan polita izan daiteke, eta puntako bertsolarien artean badira

38 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

hark. Bestalde, lehengo bertsolariak bakarka ez ziren aritzen ia inoiz.

Doinu bakoitzaren informazioa: izena, nork berreskuratu duen eta nork egin duen, estiloa, alegia kontakizunen sailekoa den, dramatikoa, sentimenduzkoa den, neurria… Denbora askorako lana dugu oraindik. Urtean bizpahiru bilera egingo ditugu jarraipena egiteko, doinu berririk atera den ikusteko, egileekin hitz egiteko, partiturak ateratzeko… Juanitoren oinordetza hartu nahi dugu, bera lagun eta gidari dugula, hark burutu duen lan handi eta oparoa aitortu, eta aurrera jarraitu.❚

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 39

B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Xabier Amuriza “Beldurrik gabe asmatu doinuak; lehen ere norbaitek sortu zituen” Xabier Amurizak musika seminarioan ikasi zuen, eta Zamorako espetxean zuen astialdia aprobetxatuz doinuak sortzen hasi zen, eta ez nolanahiko iturritatik gainera: Vivaldi edo gregorianoa erabiltzen zituen haspuntu gisa. Bere aportazioa hor dago denen aurrean: hogei doinu berri, horietako batzuk klasiko bihurtzeko bidean. “Agur sagar beltzeran” liburuan honela dio doinu horiek sortzeko arrazoiei buruz: “Bi erizpidek agindu zuen nire gogoan. Alde batetik zortziko handi-txikien hegemonia ia gogaikarritik aldendu nahi nuen, ez, noski, txartzat neuzkalako, horietan lehendik ere ehundaka bazirelako baizik. (…) Bigarren asmoa azken puntua, osoa edo zati bat, errepikatzea zen. Ahapaldiaren barruan ere badira inoiz errepikak. Azken puntua entzuleek errepikatu ahal izatea baliabide guztiz interesgarria iruditzen zitzaidan eta halaxe gertatzen da, bertso ona edo entzuleen gogokoa izan denean”. Bertso kontuan egin beharrekoa egina daukala aitortzen du gaur egun Amurizak, idatzi ere ez duela bertso gehiago idatziko. Elkarrizketei erantzuten die, ordea, eta hala errepaso bat eman diogu berak sortutako doinutegiari.

xxxxxx xxxxxxxx xxxxxxxx xxx

gur sagar beltzeran liburuan diozu estimatuko zenukeela zure doinu bati “Vivaldirena” deitzea. Bai. Vivaldik

badu “Gloria” bat, eta nik lehenengo konpasa hartu nuen zortziko handi bat egiteko; abiapuntua hori izan zen. Liburuan aipatzen dudanez, Joanito Dorronsorok bere bertso doinutegian doinu honen aldaera bat jasotzen du, “Lopategiren doinua” deitzen zaiola esanez. Eta dio Otsagiko pañuelo-dantza izenekoan oinarritua dagoela. Kointzidentzia bat izan daiteke, baina nik hau egin nuenean, Vivaldi zegoen nire buruan, bere “Gloria” ospetsuko “Domine Deus” soloaren hasiera.

Gregorianotik ere atera duzu beste bat…

“Sentimentua sartu zitzaidan” deitzen da. Doinu honen abiapuntua latinezko “Salve Regina” da, “Salve Regina, mater misericordiae”. Seminarioan asko kantatzen genuen, eta doinu hau asko erabili izan da. 1980ko Txapelketako finalean atera nuen jendaurrera. Ama Birjinaren kantu gaztelaniazko batetik ere atera zenuen beste bertso doinu bat…

Hamarreko bat atera nuen, hor ere lehen konpasetik abiatuta, eta gero neure aldaerak eginez. Seminarioko “Schola cantorum”ean zirrara handia egiten zidan euskal melodia indartsu batek. Gaztelaniaz kantatzen genuen. Beno, euskal melodia ote zen ere ez nago ziur. Susmoa daukat Guridiren konposizioren batean-edo ez ote dudan entzun. Hau bertsolarien artean gutxiago kantatu da. Lazkao Txikiri hilerrian kantatu omen zenion beste gregorianoren bat…

Bai, doinu hori “Agur hainbeste poz eman duzun” deitzen da, eta horren oinarrian dagoen gregorianoa, berriz, “De lamentatione Jeremiae profetae” izeneko erostak dira. Hamarreko handi bat da, eta kanposantuan kantatu nion. Lazkaoko kanposantua nahiko urruti dago, eta bertsolariok txandaka eraman genuen aldapa gora. Elizan batzuk kantatu zioten. Ni elizan ez naiz sartzen eta ez nintzen sartu. Nahita ere sartzerik ez zegoen, jendetzagatik. Eta gero pentsatuta zegoen hilkutxa lurrean sartzerakoan beste bi bertsolarik hantxe kantatzea. Uste dut bestea Zeberio zela. Bertso hauek “Lazkao Txiki, bat-bateko sorgina” diskoan atera ditut duela gutxi: “Agur hainbeste poz eman duzun Lazkao Txiki maitea

44 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 45

duzu notetan behera ekarri, jaso egin behar duzu, efektu hori lortu. Bertso jarrietan ezberdina da: istorio bat kontatu behar baduzu ez dauka hainbesteko garrantzirik azken puntu horrek, baina plazan bai.

Ni beti saiatu izan

Beste doinuren bat

naiz, doinua plazan

ere badut

kantatzeko ederra

gregorianotik sortua.

Doinu berriena modan jarri zen 80ko hamarraldian, edo modan jarri zenuten…

izanik ere, bukaera

Guk geure denboran

goian gelditzeko

gregorianoa asko

modukoa izaten,

kantatu dugu, niri

batez ere errepika

gustatzen zait, a

denean. Azken

cappella kantatzeko

puntua duzu

musika ederra iruditu

inportanteena, eta

izan zait beti, bere

ezin duzu notetan

konnotazio erlijiosoak

behera ekarri, jaso

aparte utzita.

Lazkao Txikiren diskoa hartzen baduzu, bilduma bat delarik, denak zortziko handiak eta txikiak direla ikusiko duzu, bat izan ezik. Beste neurrietan ere kantatuko zuen, baina nik, aukera egiterakoan, horiek nabarmendu nituen, gehienbat neurri horietan kantatzen zuelako. Garai hartan hala egiten zuten bertsolari guztiek. Gaur beste neurri batzuk erabiltzen dituzte bertsolariek. Ni kartzelan hasi nintzen batik bat doinuak sortzen. Musikazalea naiz, eta ni hasi nintzen funtsean gustatzen zitzaidalako zerbait sortzea, baina batez ere bi arrazoirengatik: neurriak oso urriak zirelako batetik. Lehen ez ziren ateratzen zortziko handitik eta txikitik obligazioz izan ezik, txapelketetan edo inoiz bederatzi puntukoan kantatzera behartzen zituztenean, Uztapideren garaian eta, baina bertsolariei ez zitzaien gustatzen. Nik metrika diferenteak sortzea nahi nuen, nahiz eta ikusten nuen kantutegian bazeudela. Esaterako, zortziko zaharra esaten zaiona hor zegoen, txikiaren eta handiaren tartekoa, 8/7 8/7 silabakoa, zortziko txikia 7/6 denean, eta handia berriz 10/8… baina zortziko zahar hori ez zen erabiltzen. Hori batetik. Bestetik, entzuna nion Portugalen-

egin behar duzu, efektu hori lortu. Bertso jarrietan ezberdina da: istorio / kostako zaigu gure plazetan ez zaudela sinistea / Ekarleontzat mingarri bada zu hilobian uztea / beste mundua zurekin ez da izango haren tristea / zerbait balego desio nuke zure ondoan piztea”.

bat kontatu behar baduzu ez dauka

Nork esan behar zuen gregorianoa bertsolaritzarekin hain ongi uztartuko zenik…

hainbesteko

Beste doinuren bat ere badut gregorianotik sortua. Guk geure denboran gregorianoa asko kantatu dugu, niri gustatzen zait, a cappella kantatzeko musika ederra iruditu izan zait beti, bere konnotazio erlijiosoak aparte utzita.

garrantzirik azken puntu horrek, baina plazan bai.

Beharbada ´Aitarena´ da zure doinuetan ezagunena edo erabiliena…

Doinu hori 1980ko Txapelketa Nagusiko finalean kantatu nuen. “Aita” gaia jarri zidaten kartzelako lanean, eta hortik datorkio izena. Doinu horri buelta asko eman nizkion. Bukaera komeni da erortzen ez uztea, bertsoaren azken koda hori indarrez geratzea, goian, alegia. Ni beti saiatu izan naiz, doinua plazan kantatzeko ederra izanik ere, bukaera goian gelditzeko modukoa izaten, batez ere errepika denean. Azken puntua duzu inportanteena, eta ezin

46 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Inprobisatzaileen familia<B52 / 47

B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Bai, partitura egiten

edo ibilitakoren bati azken puntua errepikatu egiten zela. Orduan interesgarri iruditu zitzaidan azken puntu hori —normalean onena izaten dena— errepikatzeko moduko doinu bat edukitzea, puntu osoa ez bazen ere, azken zortzi silaba. Bi pentsamendu horiekin atera nuen “Aitarena” hamarreko handia. Eta bilatu dut errepikatzeko efektu hori beste doinu batzuetan ere. Gaur egun igual gehiegi errepikatzen dugu. Horrek zer dakar? Azken puntua eskasa bada, ba eskasa errepikatu behar dela, eta nabarmen gelditzen dela bertsolaria. Bestalde, errepikapenak belozitatea puska bat jan egiten du, baina lagunari bertsoa pentsatzeko astia ematen diozu.

dut, notaz jartzen

Eta 80ko txapelketan agertu zinen bi doinu berri patrikan zenituela…

horiek hor daude,

Pentsatu nuen txapelketan berrikuntzaren bat egin behar nuela, eta bi doinu atera nituen: “Aitarena”, eta “Gai horrek badu mamia”. Azken hori kartzelan egina nuen; Etxahun Iruriri eskainitako bertso batzuk ziren. Sei puntukoa da, zortziko zaharreko egitura dutenak: 8/7 8/7. Bakar-laneko lehenengoa izan zen doinu hau, “Gizona ez da ogi hutsez bizi” gaiari erantzuteko.

baina ez naiz asko

“Naufragoarena” izeneko doinua ere oso ezaguna egin da.

ditut doinuak. Dena den, hogei doinu

Tapiak berak egin

Hori 82ko Txapelketa Nagusiko finalean kantatu nuen, eta horrela deitzen zaio naufrago baten paperean kantatu nituelako bertsoak. Gero Anje Duhaldek kantatu zuen nire bertsoekin osaturiko diskoan. Zortzi puntu ditu, baina erdian hiru daude. Zortzi oin errima berdinetan egin nituen, baina doinua sortu nuenean erdiko hiru puntu horiek aldatu egiten nituen. Gehiago gustatzen zitzaidan horrela, hiru errima, erdiko hirurak diferente, eta azkeneko biak berriro aurreko hiruetara bueltatzen zirela. Baina ez nintzen ausartu txapelketan hori horrela kantatzen, jendeak nola hartuko ote zuen beldurrez, zer pentsatuko ote zuten. Jendeak pentsatzen du bost errima berdin eta hiru aldatuta egitea baino zailagoa dela zortzi egitea, baina ez da horrela. Bagoi berean joatea ez da zaila, bagoi batetik bestera saltatzea bai, hori zailagoa da. Baina garai hartan beldur hori nuen, iruditzen zitzaidan ez zutela ondo jango, balioa kenduko ziotela bertsoari, eta zortzi errimekin kantatu nuen, ustez balio erantsia gehiago izango zela kendua baino, nahiz eta neuk pentsatu dotoreagoa dela horrela, errimak aldatuta. Horregatik, gaur egun doinu horrekin mundu guztiak zortzi errima berdinekin kantatzen du, neuk horrela atera nuelako. Plazan egin izan ditut aldak

zuen doinuren bat.

Solfeoa badakizunez, partiturak idatziko dituzu, ezta?

dedikatu doinuak egitera. Kopletarako atera ditut beste batzuk, “Bizkaiko kopla zaharrak” diskorako. Trikiti eta koplaritzan ere ez zegoen barietate handirik. Joseba

Nik “Ederra zareala” deiturikoa egin nuen, eta bestea “Santa Luzietan”, kontaketa

Bai, partitura egiten dut, notaz jartzen ditut doinuak. Dena den, hogei doinu horiek hor daude, baina ez naiz asko dedikatu doinuak egitera. Kopletarako atera ditut beste batzuk, “Bizkaiko kopla zaharrak” diskorako. Trikiti eta koplaritzan ere ez zegoen barietate handirik. Joseba Tapiak berak egin zuen doinuren bat. Nik “Ederra zareala” deiturikoa egin nuen, eta bestea “Santa Luzietan”, kontaketa moduan dago egina. Bestea “Urkiola” deitzen da, kopletarako hori ere. Hiru/lau doinu horiek egin nituen, Tapiak besteren batzuk, eta horrela osatu genuen diskoa.

moduan dago egina. 50 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 51

Ez al dizu beldurrik eman doinu berriak ateratzeak?

Ez, zeren lehengo doinuak ere norbaitek asmatuko zituen. Generoari dagozkion ezaugarriak gordetzen badituzu ez dago arazorik. Jendeari egokia iruditu behar zaio, edo gustukoa, belarrira ondo sartzeko modukoa izan behar du, gehiegi bortxatu gabe… Horiek horrela errespetaturik, lasai egin daitezke doinu berriak. Orain, nik uste dut gaur egun gazteek erabiltzen dituzten doinuak oso bihurriak direla, beste kanta batzuetatik ekartzen dituzte nire ustez hain egokiak ez diren doinuak, baina beno, hor ez dago objetibotasunik, bakoitzaren gustua baizik. Nik bat-batekotasunari begiratu izan diot beti, kantatzeko modukoa izan dadila, doinuak izan dezala letra eramateko erraztasuna, eta gero edertasun baten bila ibili izan naiz beti. Nik aurrera atera ditudan doinuak izan dira neuri gustatu zaizkidalako, metrika diferentea dutelako, eta batez ere besteei gustatu zaizkielako. “Agur sagar beltzeran”, hamarreko txiki hori, esate baterako, asko kantatu izan da. Bertsolaritzan erabiltzen diren doinuak zer edo zergatik dira kantatuak. Jendeak kantatzen dituenean iruditzen zait asmatu dudala zer edo zertan.

Doinu bat aurrera joango bada hamar egin behar dira. Emaitza ona da, horrela egiten dute aurrera berrikuntza guztiek. Nire doinu batzuk hor dabiltza eta niri poz handia ematen dit horrek.

Orain, nik uste dut gaur egun gazteek

Kantakerari buruz ere konparazio asko egiten da lehengo eta gaurko bertsolarien artean. Zer iritzi duzu?

erabiltzen dituzten

Lazkao Txikiri hil eta gero ere egin nizkion bertso batzuk doinu berezi batean; neuk egin nuen neurria, doinua, dena. Kantatu nituen bertso egun batean, oso egoki zetozelako egun hartan; bertso hunkigarri eta sentiberak ziren, eta era berean erromantze gisa kantatzeko modukoak. Neu asko betetzen nauen doinua da hori, eta jendeari gustatu zaio, baina plaza batean kantatzeko igual fiñegia da. Kantatu izan da, baina ez dakit. Askotan hori gertatzen da: doinu egoki bat lortzeko asko deskartatu behar dituzula.

begiratu izan diot

kantatu. Zortzi edo

beti, kantatzeko

bederatzi puntukoa

Lehengo bertsolari gehienek oso ondo kantatzen zuten, bazuten gustua kantatzeko, beharbada mikrofonorik gabe ohitu zirelako hasieran. Egileorrek zein ederki kantatzen duen, Azpillaga ere kantari ona izan da, Lazkao Txikiren ezaugarri berezi hura, hain zen pertsonala haren kantakera, Basarri, Uztapide, Lasartek berak ere, bere zerean ondo kantatzen zuen. Estilo batez eta nortasun batez kantatu behar da. Doinua egokia izan arren ez baduzu ondo kantatzen… Gazteei askotan hori gertatzen zaie, ez daukatela nortasun bat barruan. Jendeak esaten du “ba, horrek ez zekik kantatzen”. Nik esaten diet “utziok, gora etortzen bada kantatuko dik, ikasiko dik, bere estilo propio bat lortuko dik”. Egañak bere estilo propio bat egin du, ondo kantatzen du orain, baina hasi zenean, normala denez… Ni neu bertsotan hasi nintzenean ja adinean aurrera nindoan, kantu lanetan asko ibilia nintzen eta egina neukan nire kantakera, zoritxarrez elizkoi samarra, baina hor konpon, bakoitzak bere estiloa dauka.Doinuak bizikleta bat izan behar du: doinuak eraman egin behar zaitu, ez du oztopo izan behar, bat-batean zabiltzala kontuan edukita. Txapelketan nahi izaten da sorpresa ematea, eta doinu berria han kantatu behar duzu lehenengo aldiz publiko aurrean, nahiz eta etxean askotan kantatu, eta horrek inseguritatea sortzen du askotan, ez dakizu jendeak nola hartuko duen. Nik hori sentitu izan dut, batez ere zortziko zahar haren kasuan. Ez da berdin doinu bat buruan edukitzea edo menderatzea, eta gero jende aurrean kantatzea. Nik horrela egin nuen eta ondo atera zitzaidan, baina batzuk igual deskuidatzen dira hor, eta erdi trabatuta ibiltzen dira.

Tonu maiorrak ala minorrak, zein dituzu gustukoenak?

modukoa izan dadila,

egiten baduzu, hori

Arriskua hartzearen arriskuak izango dira.

doinuak izan dezala

ez da asko erabiliko.

letra eramateko

Zortziko bat egiten

erraztasuna, eta gero

baduzu, aukera

Gaur ez al da gertatu doinuen saturazio bat, edo irentsi litezkeenak baino gehiago sortzea?

edertasun baten bila

gehiago ditu beregain

Doinu asko sortu da urteotan, egia da, eta asko ez dira erabiltzen gero. Tarteka geratzen dira baten batzuk. Doinu bat hedatuko bada askotan kantatu behar da, eta ez bada erabiltzen, ba ez da sartzen edo zabaltzen. Txapelketa batean kantatuz gero Euskal Herri mailan ateratzen duzu doinu hori, baina neurri zaila baldin badu, hori plazan ezingo duzu askotan kantatu. Zortzi edo bederatzi puntukoa egiten baduzu, hori ez da asko erabiliko. Zortziko bat egiten baduzu, aukera gehiago ditu beregain erabilia izateko. Baina tira, hori ondo dago, zerbait aurrera joateko sortu beharra dago.

ibili izan naiz beti.

erabilia izateko.

Zure doinuen artean asko kantatu dira, “Trumoia ortzi” edo “Izugarri bat” ere, Anje Duhalderen diskokoak biak. Ba al duzu frustraziorik doinuren batekin?

Denetarikoak erabili izan ditut, gaiaren arabera; niri biak gustatzen zaizkit. Gure tradizioan tonu minorra asko erabili izan da, eta, gainera, astakeriarik handienak edo gauzarik alaienak tonu minorrean kantatu izan dira. Hori oso erlatiboa da. Garai batean horretaz ohartu nintzen Azkueren kantutegian, ardoari eta abarrei tonu minorrean kantatzen zitzaiola.

52 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

doinuak oso bihurriak direla, beste kanta batzuetatik ekartzen dituzte nire ustez

Txapelketa batean

hain egokiak ez diren

kantatuz gero Euskal

doinuak, baina beno,

Herri mailan

hor ez dago

ateratzen duzu doinu

objetibotasunik,

hori, baina neurri

bakoitzaren gustua

zaila baldin badu,

baizik. Nik bat-

hori plazan ezingo

batekotasunari

duzu askotan

Zeuk esan duzu.❚

Baina tira, hori ondo dago, zerbait aurrera joateko sortu beharra dago. DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 53

Juanito Dorronsoro DOINUEK BURTSAN KOTIZATUKO BALUTEâ&#x20AC;Ś Txapelketaz txapelketa doinuen bilakaera begiratzea burtsako irabazi/galeren gorabeherak erakusten dituzten orratz horien marrazkia ikustea bezalakoxea da. 1986ko Txapelketa Nagusian hasi zen Juanito Dorronsoro, betiere J. R. Arberen laguntzarekin, doinuak jasotzen eta sailkatzen, eta ez finalekoak bakarrik, baita azken laurdenetik aurrerako saioetakoak ere. Geroztik, 2005ekoa barne, etenik gabe burutu du lan hori Dorronsorok, eta txapelketa bakoitzaren laburpena egiten duen liburuan jaso izan da doinuei buruzko atal bat. Azken txapelketa falta da, laster kalean izango dena, baina orri hauek idazterakoan oraindik argirik ikusi gabe dagoena. Oso datu interesgarriak eta zorrotzak bildu ditu Dorronsorok laburpen horietan, eta ongi iruditu zait daturik esanguratsuenak hona ekartzea, betiere nire hautaketa honen aurre-atzean datozen elkarrizketak hobeto kontestualizatzeko, eta bertan aipatzen diren arazoak, doinuen sorrera-prozesuak edota izendatze arazoak bere osotasunean garbiago ulertzeko.

sana dugu 1967ko Txapelketan 20 doinu erabili zirela guztira, horietatik, Amurizak aipatzen zuen bezala, gehienak zortzikoak: hamahiru zortziko handian eta bost txikian. Bat erabili zen hamarreko handian eta berezia beste bat. Eten handi samarraren ondoren, 1980an iritsi zen berriro Txapelketa Nagusiaren ordua, eta doinuek gorakada izan zuten, baina ez larriegia. Guztira hogeita hamasei doinu erabili ziren, zortziko handian gehienak orain ere: hamabi; baina hamarreko handian bost ziren, eta bereziak bederatzi. Alde ederra doinu horietan aurreko txapelketan izandako doinu bakar batekin alderatuz. Halere 1986an iritsiko zen eztanda nagusia: ehun eta hogeita hamasei doinu erabili ziren. Kontuan hartu behar da, Dorronsorok aipatzen duen bezala, ordu artekoetan finaleko saioko doinuak jaso ziren bezala txapelketa honetatik aurrera finaleko saiokoak ez ezik azkenaurreko bi saioetakoak ere jaso zirela.

1986. URTEA. URTE EMANKORRA

Horrela definitu zuen Dorronsorok urte horretako emaitza. Doinu horien zerrenda osoa eman zuen, neurriaren arabera sailkatuak. Eta honela dio gero: “Nik badakit zerrenda hori ilun suertatuko dela oraindik irakurle denontzat, izen deitura horietako askok eta askok ez baitizu, irakurle, ezer ekarriko zure belarrietara. Eta ez da harritzekoa, zeren orain arte ez baitugu inon ikusi ahal izan era honetako doinu zerrendarik. Izan ere, izendatu gabe baitaude oraindik bertso doinu gehienak, eta bertsolari beroiek ere, zein doinutan kantatu adierazterakoan, elkarri belarri ondora tarareatu beste biderik ez daukate”. Honetatik atera dut zenbaki honen izenburu nagusia ere, “Do sol do re mi edo lari lo lariro”, tarareoa izan delako, urte askotan, bertsolarien kodea doinuak identifikatzeko. Eta honela jarraitzen du Dorronsorok liburuaren sarreran: “Komeni zen bide hau noizbait urratzen hastea, eta oraintxe ekin diot doinu guztiei eta bakoitzari deitura ipintzeari. Lehen urratsa besterik ez da, beraz, gaurko hau, eta ondoren poliki-poliki emango ditugunekin ziur nago bertsolari eta bertsozale guztiok urte gutxi barru ezagutuko ditugula, eta ondorioz uste dut askoz erra-

56 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 57

Txapelketa honetan

Basarri-Lizasoren

erabilitako ehun eta

bidetik, “arnasa bete-

hogeita hamasei

betean, ahots sendo

doinuetatik hogeita

eta indartsuz

hamabi ziren berriak,

entzulegoaren

ordu arte bertso

belarriak asez eta

lanetan erabili gabeak

astinduz” kantatzen

ia denak. Bat edo

dutenak. Horien

beste erabilia zen,

artean Gorrotxategi

baina solfeoz idatzirik

eta Sebastian Lizaso.

behintzat ez ziren inon ageri. Garai

tso saio seinalatuetarako”. Harrigarria ez ezik deigarria ere egin zait, niri behintzat, artzain zaharren bat aipatu duenean doinu erakusle gisa, denborak zenbat urrundu diren agertzeko besterik ez bada ere. Ikerketa hori amaitzeko, bertsolariek duten kantatzeko era aipatu nahi du Dorronsorok. “Kantari bat da bertsolaria, berez. Belarri ona dute ia denek, ahots garbia, eztarri egokia eta plazagizona da”. Bertsolari bakoitzak kanturako estilo berezia duela aipatzen du, eta sarri doinua bere erara moldatzen duela. “Doinu finkatuaren menpean morroi jarri ordez, bertsolari maixuak libreki bere bertsogintzaren erritmora moldatzen du doinua”. Eta era honetan esan ohi da, “zenbat bertsolari hainbeste doinu”. Halere, Dorronsororen iritziz estilo desberdinetako bertsolari multzoak sailka daitezke. Berak hiruzpalau estilotako bertsolariak markatzen ditu, atzoko bertsolari handien jarraitzaile gisa edo: 1) Xalbador-Mattin-Enbeita hirukotearen lirismoari jarraiki, “estilo ezaguna nabarmentzen da gaurko zenbait bertsolarirengan, oso goitik kantatzen duten bertsolari tenorrak, eztarri garbiko kantakera dotorekoak”. Hor kokatzen ditu Mixel Xalbador, Laka, Amuriza edota Jon Enbeita. 2) Basarri-Lizasoren bidetik, “arnasa bete-betean, ahots sendo eta indartsuz entzulegoaren belarriak asez eta astinduz” kantatzen

batean orduko zago erabiliko direla doinu guztiak”.

kantariengandik jaso

Hitz hauetan iragarritako bidea urte hauetan egin dela baiezta liteke. Horretarako aski du bertsozaleak “bertsozale.com” web orriko helbidean sartzea, eta han aurkituko ditu hiru mila doinu guztiz bataiatuak, sailkatuak, bere audioarekin eta, nahi baldin badu, partiturarekin.

zituzten bezala, hala

Txapelketa honetan erabilitako ehun eta hogeita hamasei doinuetatik hogeita hamabi ziren berriak, ordu arte bertso lanetan erabili gabeak ia denak. Bat edo beste erabilia zen, baina solfeoz idatzirik behintzat ez ziren inon ageri. Garai batean orduko kantariengandik jaso zituzten bezala, hala nola Mixel Labeguerie edo Julen Lekuonagandik, oraingo honetan Imanol, Txomin Artola, Lete, Josu eta Jokin edota Imanol Urbietagandik bereganatu zituzten doinu berri asko. Iturri gehiago ere aipatzen ditu Dorronsorok: “Bestalde, euskal doinu klasikoen iturritik ere jaso dute, nola ez bada, dela Zuberoakoa, dela Lapurdikoa, edota Gabonetakoa. Eta baita oraindik agortu ez den ahozko tradiziotik ere edan dute, artzain zaharren bati ikasiz, bertsozaleren bati edota hemen ere aipatzea merezi duen Patxi Iraola emankorrarengandik. Erderazko doinua ere ikusten da ez duela baztertzen gure gaurko zenbait bertsolarik, neurrietara ongi badatorkio behintzat. Eta azkenik, Xabier Amuriza nabarmentzen zaigu ekarpen berrien arlo honetan ere, doinu berriak berak asmatzen baititu horrelako ber-

Lekuonagandik,

58 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

nola Mixel Labeguerie edo Julen

oraingo honetan Imanol, Txomin Artola, Lete, Josu eta Jokin edota Imanol Urbietagandik bereganatu zituzten doinu berri asko.

Hilerrien gestio osoa eta aldi baterako lanak Peñaflorida, IB-1º • Gipuzkoa • Tel. 943 894 937 • Fax 943 894 941 E-mail: harrespil@harrespil.net

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 59

B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

dutenak. Horien artean Gorrotxategi eta Sebastian Lizaso.

Pello Errotaren “Buenos dias txanbergo jauna” hamalau aldiz kantatu zen aurrekoan, eta behin ere ez urte

3) Talde honi “Uztapide-Lasarte bikotearen izenez deituko nioke, ahots gozo atseginez eztarria behartu gabe baju antxeko kantaera gustagarriaren jabe direlarik”. Eta multzo honetan kokatzen ditu Goiburu, Olalde, Jantzi, Ezponda, Murua eta Otamendi. Eta bere laburpena amaitzeko, aurrera begira zetorrena antzeman bailuen, hau dio Dorronsorok: “Bertsolari eskolek lanean jarraitzen duten heinean eta bertsolari gazteek dakarten lanerako gogoz eta bultzadaz oraindik aberasten joango zaigu bertso doinuen arlo interesgarri hau”.

honetan, eta berdin Basarriren “Uso zuri bat inguratu zait” doinua. Dorronsorok dioenez, “ez orduan ez zekitelako bertsolariek,

1989. URTEA. GERO ETA GEHIAGO ARI DA JANZTEN BERTSOLARIA DOINU KONTUETAN

Txapelketa honek ehun eta berrogeita hamasei doinu eman zituen; berriak hogeita hamaika izan ziren. Neurri berezikoek eta zortziko handikoek egin zuten gora gehienbat: lehenengoak hogeita zortzi izan ziren, bigarrenak hirurogei. Zortziko txikiak murriztu egin ziren zertxobait, eta hamarreko txikikoak neurri berean igo. Hau dio Dorronsorok: “Goraberatxo honek ez du inongo garrantzirik, gogoratzen baldin badugu zeinen errez moldatzen dituzten bertsolariek zortziko doinuak hamarrekora”.

aldian aldiko joera eta modak indartzen direlako baizik. Hamarreko handiaren sailean “Mutil koxkor bat itsu aurreko” klasikoarekin batera, Amurizaren “Aita izena kanta beharrak” eta

honetan holako gauzak”

Neurri berezikoetan “Iparragirre abila dela” eta “Uso zuria errazu” klasikoen alboan Andoni Egañak aurreko txapelketan plazaratutako “Begira nago jarria beraz” delakoa ari dela sartzen dio Dorronsorok. Eta, ondoren, gaineratzen du: “Baina beste guztien gainetik, gaur egun uhin gainean goiaparretan dabilen bat aipatu gabe ezin bukatuko dugu sail hau: Kaxiano Ibarguren, “Lizartzako itsuak” asmatu eta argitaratutako “Kantatzera nijoa neska mutilari” izenekoa, alegia”. Kaxianoren zortziko txiki hau berrogei saiotan entzun zen.

dabiltza indarrean”.

Amaitzeko, doinu berrien zerrenda bildu zuen Dorronsorok, hitz

Telleriak aurreko txapelketan plazaratutako “Mundu

62 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Aldaketa handiak izan ziren urte honetan. Esate baterako, Uztapidek hain gogoko zuen “Donosti alde hontan” delako doinua hamasei aldiz erabili zuten aurreko txapelketan, eta behin ere ez urte honetan. Berdin-berdin gertatu zen Txomin Artolaren “Gu gazte ginadela” doinuarekin, bere diskoetan “Txakurraren partia” bezala agertzen den horrekin. Pello Errotaren “Buenos dias txanbergo jauna” hamalau aldiz kantatu zen aurrekoan, eta behin ere ez urte honetan, eta berdin Basarriren “Uso zuri bat inguratu zait” doinua. Dorronsorok dioenez, “ez orduan ez zekitelako bertsolariek, aldian aldiko joera eta modak indartzen direlako baizik. Hamarreko handiaren sailean “Mutil koxkor bat itsu aurreko” klasikoarekin batera, Amurizaren “Aita izena kanta beharrak” eta Telleriak aurreko txapelketan plazaratutako “Mundu honetan holako gauzak” dabiltza indarrean”.

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 63

hauen ondoren: “1980ko Txapelketa ezkero batik bat, Xabier Amurizaren garaietatik hona alegia, bertsozaleak espero du holakoetan doinu berrikuntzarik, eta estimatu ere asko estimatzen ditu gure artistek ekar ditzaketen ezusteko gustagarriak. (…) Dena dela hainbat iturritara jotzen dute doinu berrien bila; ohiko bertso doinu zaharren kutxara, bertso munduz kanpotikako musikara, eta aipatzea merezi du batez ere, propio horrelako gertakizun historikoetarako asmatutako doinu berrien sailak”.

Halere 1986an iritsiko zen eztanda nagusia: ehun eta hogeita hamasei

Bost ataletan banatu zituen Dorronsorok doinu berriak.

doinu erabili ziren.

1. Txapelketa honetarako propio asmatu edo egokitutako doinuak: beste batzuen artean, bertan aurki ditzakegu Andoni Egañaren “Leiho ertzetik entzun dezaket”, Mendizabalen “Zer da gaur Donostian”, edota Sebastian Lizasoren “Arratsaldeon lendabizitik”.

Kontuan hartu behar

2. Bertso doinu tradizionalak, “baina gaur art, nik dakidala, inon

ordu artekoetan

solfeoz idatzi gabeak eta ineditoak: Esate baterako Imanol Lazkanok erabili zuen “Kezka bat nik barruan”, Jon Enbeitaren “Gu gara Euskadiko” edo Mendibururen “Obispo, fraile eta ministro”.

finaleko saioko

da, Dorronsorok aipatzen duen bezala,

doinuak jaso ziren 3. Trikiti eta bertso munduaz kanpotiko doinu popularrak. Telle-

riak, adibidez, “Bukatu da bukatu da” atera zuen, Areitiok “Iritxi da iritxi da” eta Xabier Euzkitzek “Gaur zabalik al dago”.

bezala txapelketa honetatik aurrera

4. Doinu tradizionalak, baina horiei ez dagozkien neurri berrira

egokitu dituztenak: esaterako Mendizabalek atera zuen “Ama begira zazu”, hamarreko txiki bihurtua.

finaleko saiokoak ez ezik azkenaurreko bi

5. Bertso doinu ezagunak, baina ohiko jardunaldietan erabiltzen

ez direnak: asko dira, hala nola Aristorenaren “Itziarren semea”, Moises Enbeitaren “Ariatzako jaiek”, Aristorenaren “Izotz ondoko eguzki”, Jon Lopategiren “Maitatua sobera”, Jon Enbeitaren “Mendian gora haritza”, eta beste hainbat.

saioetakoak ere jaso zirela.

1993. URTEA. ZORTZIKO HANDIA NAGUSITU ZEN

Doinu kopuruaren beherakada txapelketa honetan hasi zen. Gailurra 1989ko Txapelketan izan zuen, ehun eta berrogeita hamasei doinurekin; urte honetakoan ehun eta bederatzira jaitsi zen. Hogei doinu berri plazaratu ziren, horietako sei propio asmatuak, beste zazpi doinu zaharretatik jasoak, baina bertsolariek erabili gabeak, eta beste zazpi kantarien diskoetatik jasotakoak. Kasu batzuetan zenbait aldaketa eginda. Gehiena erabilitakoa zortziko nagusia izan zen, hogeita hemezortzi doinurekin. Doinu berrien ekarleak honako hauek izan ziren: Euzkitze, Mendizabal, Zeberio, Omagojeaskoa, Sebastian Lizaso, Areitio, Maia, Iturriaga, Sarasua eta Egaña.

64 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 65

Doinu sortzaileen zerrendari begira, trikitilariak ageri dira alde batetik, hala nola Joseba Tapia, Xabier Jauregi, Imuntzo eta Epelarre edota Iparragirre anai-arrebak, eta musikariak bestetik, esaterako, Imanol Urbieta, Kaxiano, Jose Leon Kazabon, Jon Kepa Gerrikagoitia eta Jose Luis Ansorena.

egin nahi du Dorronsorok, alegia Pello Mari Otañoren “Mutil koxkor bat itsuaurreko”, edo “Limosnatxo bat” izenez ere ezagutzen den horrena: “Garai batean, lurraldeotan behintzat, ez zen beste doinurik hamarreko handian, baina orain, beste asko ugaldu diren arren, bera da txapelketa guztietan behin ere huts egin gabe entzun dena, eta gaur ere ugariena bertsolarien eztarrietan, hogeita lau ariketa desberdinetaraino helduz”.

“1980ko Txapelketa ezkero batik bat, Xabier Amurizaren

Dorronsorok aipatzen duenez, “Mutil koxkor bat” edo “Balentin Berriotxoarena” deituriko doinuen gainetik nabarmen erabili ziren sortu berri samarrak ziren beste doinu batzuk. Txapelketako izarra Imuntzo eta Belokiren “Nafarroako mendi gainetan” izan zen, hogeita hamasei aldiz erabilia, eta horren ondoren Kaxianoren “Kantatzera nijoa” eta “Arratsaldeon lendabizitik”, baita Esnaola-Peñaren “Maitasuna da bizi izateko” doinua ere. Eta bukaeran etorkizunari buruzko beste aipamen zorrotz bat egiten zuen Dorronsorok: “Doinu berri hauetako batzuk bertsogintzarako oso egokiak direla iruditzen zait, baina ikusteko dago zeintzuk bereganatzen dituen bertsolarigoak”.

1997. URTEA. DOINU BERRIEN LILURA ITZALTZEN

Hiru datu nabarmendu zituen Dorronsorok txapelketa honetan: zortziko txikian aurrekoetan baino doinu gutxiago erabili zuten; neurri berezikoak, aldiz, behin ere baino gehiago; eta, azkenik, doinu berriak urritu egin ziren. Zortziko txikian galdu zena berezietan irabazi zen, eta hartara neurrietako aukera gero eta oparoago bihurtu zen. Doinu berrien urritasuna aipatu du. Zortzi izan ziren doinuok, besterik ez, hain zuzen ere 1980ko Txapelketako kopuru berbera. Mugimendu berritzaile honi Jon Lopategik ekin ziola aipatzen du Dorronsorok, 1967an plazaratu zituen bi doinurekin: Julen Lekuonaren “Hiltzaile bat bezala”, eta Mixel Labeguerieren “Hemen dela España”. 90ko hamarraldian doinu berrien beherakada hasten da. Hala ere beste fenomeno batek hartzen du lekua, hots, berrikuntza beste leku batetik dator: hainbat bertsolarik, bertso berriekin, diskoak argitaratuko dituzte, eta, gainera, doinu berriak plazaratuko dituzte. Aipagarri dira Amuriza-Duhalde bikotearen diskoak, Sarasua anaiek Joan Luis Lekunberrirekin egin zuten “Fauna txiki bat”, Andoni Egañak atera zuen “Tximeletak sabelean”, geroxeago Xabier Euzkitzek egin zuen diskoa Josu Zabalaren musikarekin, eta berorren gidaritzapean Igor Elortzak eta Unai Iturriagak osatu zuten Zazpi Eskale taldearen bi diskoak. Txapelketan zortzi doinu berri bakarrik erabili baldin baziren ere, urte horietan plazaratuko diren doinu berriak, diskoak direla medio, hogeitik gora dira. Doinu klasikoez ari dela, garaian garaiko joera eta moden gainetik beti indarrean segitzen duten horietako baten aipamentxo bat

66 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

garaietatik hona alegia, bertsozaleak espero du holakoetan

Hiru datu

doinu berrikuntzarik,

nabarmendu zituen

eta estimatu ere asko

Dorronsorok

estimatzen ditu gure

txapelketa honetan:

artistek ekar

zortziko txikian

ditzaketen ezusteko

aurrekoetan baino

gustagarriak. (…)

doinu gutxiago erabili

Dena dela hainbat

zuten; neurri

iturritara jotzen dute

berezikoak, aldiz,

doinu berrien bila;

behin ere baino

ohiko bertso doinu

gehiago; eta, azkenik,

zaharren kutxara,

doinu berriak urritu

bertso munduz

egin ziren. Zortziko

kanpotikako

txikian galdu zena

musikara, eta

berezietan irabazi

aipatzea merezi du

zen, eta hartara

batez ere, propio

neurrietako aukera

horrelako gertakizun

gero eta oparoago

historikoetarako

bihurtu zen.

asmatutako doinu

Doinu berrien

berrien sailak”.

urritasuna aipatu du.

Beste muturreko aipamena ere egiten du aztertzaile ataundarzumaiarrak: “Pello Mariren bertsoz jantzitako doinu bat, BasarriUztapideren garaian hamarreko txikian kantatzen zen bakarra, “Lagundurikan denoi” izenekoa, doinu sentikor hau, hiru aldaki ezberdinetan osasuntsu ibilitakoa, hiruretan ere aspaldi erori zen txapelketen zerrendetatik. Denak ezin dira erabili eta aukera egin behar, ez da besterik. Gaur beste batzuek hartu dute, adibidez, garai bateko “Hamaika aldiz”, edo “Beti penetan”, “Aranora joan ziran”, “Loreak udan intza bezala” edo beste askoren lekua”. Bukaeran, eboluzioaren lekuko aparta den Dorronsorok gogoetatxo bat egiten du: “Bertso eta doinu, musika eta hitza batera sortzen dituen arte herrikoi hau, tradizioa eta berrikuntza ongi uztartuz, etorkizun bide zabala ari zaigu prestatzen”.

2001. URTEA. BI DOINU BERRI BESTERIK EZ

Aurreko txapelketetan izandako joerak jarraipena izan zuen urte honetan ere. 80ko hamarraldian doinuen berrikuntzan eta neurrien ugaritasunean egindako gorakada ikusgarria apaltzen hasi zen poliki-poliki, zortziko txikiari eta handiari dagokienez bereziki. Dorronsorok dioenez, urte honetako izarra Xabier Leteren “Habanera” izan zen, “Berriro itzuliko balitz” esaten zaiona alegia, eta kantari beraren “Haizea dator Ifarraldetik”; gauza jakina denez, doinu hori neurri luzerako egokitzen dute bertsolariek. Horien ondoan aipagarri da nolako erabilera handi-zabala izan zuten neurri luzeko beste doinu batzuek, ia klasiko bihurtu direnak: “Naufragoarena”, “Munduan libre bizi izatea”, “Leiho ertzetik entzun dezaket”, “Ligoi bizitza ez da izaten” eta abar. Neurri berezikoetan “Iparragirre abila dela” nabarmendu zen berriro. Hamarreko txiki eta handien sailean, berriz, Otañoren “Mutil koxkor bat” eta “Lagundurikan denoi” batetik, eta Amurizaren “Espainian behera” eta “Aita izena” izan ziren doinurik erabilienak. Aipagarritzat dauka Dorronsorok sei puntuko motzean gertaturikoa: saio guztiguztietan bertsolariek beste bizpahiru doinu eskura izan arren, “Aizak hi mutil mainontzi” doinua erabili zuten. Dorronsorok egindako doinuen sailkapenean “Santa Barbara zure bizitza” doinua bi sailetan dator: zortziko handian eta hamarrekoan. “Saltarina da txepetxa” izenekoa hamarreko handien sailean dator; hala ere 97ko Txapelketan zortzikoan ageri zen. Eta Dorronsorok bere artean dio: “Zer nahasketa da hau? Ez da harritzekoa doinu bat luzatu ala moztu bere komenientziara egiten

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 67

Berrikuntzei buruz zer esan handirik ez zuen eman txapelketa horrek; nobedade

Txapelketan zortzi

gutxi. Bi doinu izan

doinu berri bakarrik

ziren propio

erabili baldin baziren

gertakizun

ere, urte horietan

horretarako

plazaratuko diren

moldatuak: Igor

doinu berriak,

Elortzak “Gure

diskoak direla medio,

lurrean hedatua da”

hogeitik gora dira.

izenekoa plazaratu

Doinu klasikoez ari

zuen Belodromoan,

dela, garaian garaiko

eta Mikel

joera eta moden

Mendizabalek

gainetik beti

“Izarraitz izenarekin”

indarrean segitzen

delakoa Azpeitian.

duten horietako baten

Halere, hamahiruko

aipamentxo bat egin

sortatxo bat ikus

nahi du Dorronsorok,

badu bertsolariak. “Haizea dator Ifarraldetik” doinua zortziko handien sailean jaso genuen Doinutegian, baina errepikapenak errepikapen, 6 puntura luzaturik ere erabili zuen Unai Iturriagak 97ko Txapelketan, eta oraingoan ere 6 puntuko erabili zuten Aritz Zerain eta Nerea Elustondok, baina 8 puntuko gisan (16ko handia) entzun diogu gustu askora behin eta berriro Maialen Lujanbiori. Andoni Egañak, berriz, bi doinuekin bat eginez, kopla doinuen saileko “Ezkondu eta ezkongai” eta hamarreko handiko “Misiolari baten moduan” izenekoak lotuz agurtu gintuen Donostian goizeko saioaren hastapenean. Doinu eta beste baliabide guztiak, ondo egiten asmatuz gero, artistaren eskura eta zerbitzura dauden bitartekoak baino ez direla esan nahi du horrek.” Berrikuntzei buruz zer esan handirik ez zuen eman txapelketa horrek; nobedade gutxi. Bi doinu izan ziren propio gertakizun horretarako moldatuak: Igor Elortzak “Gure lurrean hedatua da” izenekoa plazaratu zuen Belodromoan, eta Mikel Mendizabalek “Izarraitz izenarekin” delakoa Azpeitian. Halere, hamahiruko sortatxo bat ikus daiteke doinuen zerrendan aparteko hizkiz idatzia. Eta hona Dorronsororen argibidea: “Orain sortu berriak bi besterik ez baldin badira ere, azken txapelketatik hona bertsolariek handik edo hemendik eskuratu dituzten doinu berriak direla esan genezake nolabait hamahiru horiek, orain arte solfeoz idatzita argirik ikusi gabeak, edo bertsolariek txapelketa nagusietan behintzat inoiz erabili gabekoak. Hauxe da, beraz, aurtengoak doinu arloan eman diguna”. 2005eko Txapelketa Nagusiko liburua ez da aldizkari hau idazten ari naizenean oraino atera, eta datu horiek gabe utzi beharrean aurkitzen naiz doinutegiari txapelketaz txapelketa emandako errepaso hau. Laburpen modura horra Dorronsorok argitaratu zuen grafikoa, 1967tik 2001era bitarteko doinuen eboluzioa garbiro ikus dezazuen: 1967

1980

1982

1986

1989

1993

1997

2001

8ko txikia

10eko txikia

14 16

8ko handia

daiteke doinuen

alegia Pello Mari

zerrendan aparteko

Otañoren “Mutil

Neurri luzekoak

Bereziak

hizkiz idatzia.

koxkor bat

GUZTIRA

136

156

109

105

103

8(20)

2(13)

10eko handia

Berriak

itsuaurreko”, edo

❚

“Limosnatxo bat” izenez ere ezagutzen den horrena. 68 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 69

B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Andoni Egaña “Doinu luzea aseguratzeko erabili behar da, ez arriskatzeko” Andoni Egañarekin geratzen naizen bakoitzean munduko gauza guztiek soluzio erraza dutela iruditzen zait. Badu Egañak dohain hori: dena erraza dirudi harentzat, eta badaki janzten logikaren logikaz ankerkeriarik handienak izango liratekeenak beste baten ahotan. Umeek euskara gorroto dutela ikastolarekin identifikatzen dutelako? Ba testu liburuak ingelesez jarri, eta horrela euskara denbora-pasa eta liberazio zoragarriaren hizkuntza izango zaie. Edo, bestela, nola erosi gauza handi bat txikiaren prezioan? Kamarerak galdetu zion ordaintzerakoan: “El rosly… era grande?”, eta Egañak: “Al principio sí, ahora ya no!”. Eta txikia kobratu ziolakoan nago. Konbersazioa plazer bihurtzen daki, zuk eskatu diozun zitan bera ere pozik dagoela dirudielako. Bedeinkazioa da kazetarientzat, eta loria miresleontzat. Baina gai zehatz batek ekarri nau berarengana.

oiz estrenatu hintzen doinu berriekin? Lehenengoa 86ko final erdietarako atera nian. Imanol Urbietari eskatu nioan, baina garbi esanda zer neurritakoa eta nolakoa nahi nuen. Hamarreko handi bat zuan, baina tartean beste errima bat zeukana, labur samarra. Doinu horri gero ´Tarrapatata´ ere izango dik, zeren Juanito Dorronsorok jartzen dik doinu horretan kantatutako lehenengo bertsoaren lehen lerroa. Baina izen ez-ofiziala “Tarrapatata” dik, finalean bertsoa hasi nuelako bando jotzailearena egiten, “Tarrapatata, bandoa joaz”. Hori nahiko nobedade izan zuan orduan, onomatopeiak erabiltzea, alegia.

Maialenek entsaioetan eta

horrek, eta gai

Doinu horren egitura estrofistikoa jendeak uste duenaren kontrakoa duk. Ni lehen finalerdian bigarren geratuta nengoan, Sarasuaren atzetik, eta bigarren finalerdirako aseguratu egin nahi nian. Orduan, aseguratzeko era bat zuan errima askoko bertsoak kantatzea. Oso onak ez baziren ere, ez zitiztean oso gutxi puntuatuko. Zortziko handi batean bost bat ateratzea erraza duk. Sei puntuko neurri honetan igual hanka sartuko nian, baina txarra kantatuta ere sei bat aterako nian, eta seiarekin aski zitzaidala kalkulatzen nian. Aseguratzeko egin nian. Gazteagoek beti alderantziz erabili izan ditek: beti arriskatzeko. Doinu horiek aseguratzeko erabili behar dituk. Edozein gai entzunda, ideiarik ez baduk ere, horrelako enboltorio batekin ematen dik baduala ideia pixka bat. Egitura horren helburua aseguratzea duk, ez arriskatzea, eta jendeak aldrebes interpretatu dik.

lurtarra tokatu

Ondo atera zitzaian esperientzia. Zein izan zuan hurrengo doinu berria?

bertso eskoletan bordatu egiten zian doinu hori, baina gai etereoagoak zirenean, zeren musika ere etereoa zian doinu

zenean musika indargarri izan beharrean ahulgarri izan zitzaioan. 78 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Bolada hartako moda ezagututa ere, zerk bultza hinduen doinu berri bat ateratzera?

89rako Ansorenari esan nioan beste errima labur bat eransteko, eta zazpikoa egin nian. Izena dik “Leiho ertzetik begira nago”; hala egongo duk Juanitoren doinutegian. Baina Ansorenak “Saioarena” jarri zioan izena, gure alaba Saioa jaio berria zelako. Txistularia duk Piter, eta doinua aurkeztu zidanean oso biribilketa erritmokoa zuan, eta dezente neureganatu behar izan nian bertso kantakerara. Birikilketa arina duk; nik doinua dramatizatu egin nian. 93ko Txapelketara beste bat eraman nian, hori ere Piterrek

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 79

Finalean zuzenean

ten haiz, eta ekarri egiten duk, gero esperimentatzen duk, eta funtzionatzen badu bien, eta funtzionatzen ez badu, fuera.

doinu bat ateratzea

Azken bi txapelketetara ez duk doinu berririk eraman.

testuaren indargarri

Ez, zaharregia nauk ja. Eta beste arrazoi bat ere bazegok: azken batean, ordu arte ez bezala, azken bi txapelketetan finalera zuzenean joan nauk. Finalean esperimentatzea ez duk aholkatzeko modukoa. Jendeari komeni zaiok aldez aurretik, finalerdietan edo, berrikuntza adituta edukitzea. Jendea joan dadila autoan hire doinua gogoratu nahian eta finalean errekonozi dezala: “hombre, horixe duk eta”. Finalean zuzenean doinu bat ateratzea arriskutsua duk, zeren non errimatzen duen ere ez duk oso ondo identifikatzen. Doinu berriak beti testuaren indargarri behar dik, ez testutik bereizia; testua eta doinua pakete berean zoazak, ondo lotuta joan behar ditek, batek indarra ematen ziok besteari, edo kendu. Kontuz ibili beharrekoa duk.

behar dik, ez testutik

Doinu onak eta txarrak, hobeak eta txarragoak egongo dituk, noski.

arriskutsua duk, zeren non errimatzen duen ere ez duk oso ondo identifikatzen. Doinu berriak beti

bereizia; testua eta doinua pakete berean zoazak.

Bertsotarako ez zegok doinu onik eta txarrik, zegok indargarri edo ahulgarri, eta gai bakoitzak bere doinua ere badik. Maialeni gertatu zitzaioan hori aurtengo txapelketan. Zeukaan doinu bat katalana, kontzeptualki gauzak esateko oso polita izan zitekeena, baina gero gaia nahiko lurtarra egokitu zitzaioan. Bertso baten bukaeran esan zian “akaso izango naiz bederatzigarrena”, eta ostras, doinuari ez zegokioan hain esaera prosaikoa. Testu hura gaiari

“Txa txa txa”ren bat ere kantatu diat: hamarreko txiki bat Piterrek propio egin zidana. Garaian egina. Hamarreko handi bat eman nioan, baina hiru eskaloi txiki egiteko eskatu nioan bariazio modura. Beraz, 86an eskaloi batekin eraman nian hamarreko handia, 89an bi eskaloirekin, eta 93an hirurekin; zortzi errimakoa, beraz. Joan Baezen kantu bat zuan. 97rako Piterren doinu bat hartu nian, txistu disko batean grabatua zeukana. Egituraz hamarreko txikia zuan; entrenatu pixka bat eta horrekin irten ninduan.

garaian zer edo zer

Besteek egindako edo grabatutako doinuak aprobetxatu dituk beraz.

esperimentatzen duk,

Bai. Imanol Urbietarekin txikitan abesten genuen beste bat ere konturatu ninduan hamarreko txikia zela. “Sagutxo batzuekin” deitzen duk. Hori, agian, Mikel Mendizabalek aterako zian lehenago, baina plazan nik aterako nian doinu hori. Hasierako hiru doinuak nik eskatuak izan zituan, eta azken biak eginak zeuden kantuak, metrika ona zutela konturatu eta aprobetxatuak. “Txa txa txa”ren bat ere kantatu diat: hamarreko txiki bat Piterrek propio egin zidana. Garaian garaian zer edo zer deskubritzen joa-

80 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

deskubritzen joaten haiz, eta ekarri egiten duk, gero

eta funtzionatzen badu bien, eta funtzionatzen ez badu, fuera. DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 81

bazegokioan, baina ez doinuari. Maialenek entsaioetan eta bertso eskoletan bordatu egiten zian doinu hori, baina gai etereoagoak zirenean, zeren musika ere etereoa zian doinu horrek, eta gai lurtarra tokatu zenean musika indargarri izan beharrean ahulgarri izan zitzaioan. Orduan hobe duk gaia entzun ondoren erabakitzea zer doinu erabili…

Denok eramaten ditiagu bat edo bi, nik bi behintzat, baina gehiago ere ezin duk, bestela ere nahiko arazo badaukak eta, eta erabaki egin behar duk, eta zenbat eta erabaki gutxiago hartu errazago egiten duk bertsotan. Gaur egungo bertsolaritzan, gainera, erabaki pilo bat hartu behar duk hasi aurretik. Azken txapelketan ez zigutek gairik eman. Markoa eman zigutek, eta gaia norberak erabaki behar zian, eta erabaki behar zian gai bat marko horretan sinesgarri zena, eta bertso saioaren bukaeran markoaren aipamenarekin bukatzeko modukoa. Hori dena erabaki behar duk, eta, jakina, erabakimena dohain kabroia duk. Esaten baditek, esaterako, bota hiru bertso aitari. Aitari kantatzen diok, eta kito. Baina: “Aspaldi honetan bezala, itsasertzera joan zara eta eskukada bat harri txintxar hartu eta banan-banan uretara botatzen ari zara”. Markoa jarri ditek, baina zergatik hagoen han heuk erabaki behar duk. Emazteak etxetik bidali hauela, lagun bat preso duala, seme bat down sindromearekin daukaala… mila aukera zeudek, eta gero, gainera, ahal baduk markora itzuli behar duk. Ez dik balio bukatzea esanez “sindrome down duten haurrak eta ez dutenak denak berdinak dira”. Esan behar duk “nire kezkak denborak hondoratuko ditu harri txintxar hauek uretan bezala”. Horiek problema asko dituk segundo gutxitan erabakitzeko, eta, gainera, doinuarena erantsi behar badiok… Gero gaiarekin lotura: down sindromearena kantatzeko doinu bat komeni zaidak. Baina erabakitzen badut kuadrillarekin potrotaraino nagoela eta horregatik noala itsasertzera, orduan lagun arteko bizitza gogaikarria kontatu behar diat, eta beste doinu bat komeni zaidak. Esan ote zitekek bertsolari bakoitzak bere doinu tankera bat duela?

xxxxxxxx

Bai, oso nabarmen gainera. Nik gutxi gorabehera minorrekoak izan litezkeen doinuetan jardungo diat bertso afari batean, fuerte bukatzen ez diren doinuetan; sententziadore bukatzen ez direnak nahiago ditiat, zeren bazekiat ordubete jardun behar dudala segidan; orduan pun-pun beti sententziak botatzen joan baino nahiago diat sujerituz joan, por supuesto errepikarik gabeak, zeren sententzia bat errepika zitekek, baina iradokizun bat errepikatzea baino gauza tristeagorik ez zegok. Gaia baldin bada “nire emaztea zara, lehen ez eta orain hasi zara azkazalak pintatzen”. Kanta zezakeat: “… orain artean inoiz ez zendun azkazalikan gorritu / zu bat-batean aldatu zera ta aldakuntzak ni harritu / seguru nago, kanbio horrek izen abizenak ditu´. Hori ezin diat kantatu tonu maiorrean erepikapenarekin; iradokizunak ez dik errepikarik jasaten.

xxxxxxxx

Uste al duk lehen ere egiten zela gogoeta doinuei buruz?

xxx

Lehen ere egingo zuan, edo behinik behin antzematen ziotean. Sebastianek ez dik jakingo zer den maiorra eta minorra, baina ez

xxxxxx

82 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 83

zaiok okurritzen bertso afari batean minorrean hasterik: bazekik zer dihoakion hobeto. Lazkao Txiki-eta asko hasten zituan minorrean. Agirre ere ona duk minorrean. Jose Agirre minorrean hobea duk, ez zekiat zergatik. Bere jotzeko modua oso sesgatua delako. Jotzaile fama dik, baina zeharka jotzen dik, ez dik sententziaren bidez jotzen. Fuerte jotzen dik, baina albotik. Hik ateratako doinuak asko hedatu al dira?

Batzuk bai, eta, gainera, gauza bat gertatzen duk, alegia doinurik erabilienak txapelketakoak izaten dituk, gazteek eredutzat txapelketa hartzen ditek, eta askotan horrenbesterainoko sarraskiak egiten ditiztek! Zeren, klaro, zortzi puntu egiteko ona izan behar duk, bestela bete besterik ez duk egingo, eta betetzen hasteko hobe duk gutxiagorekin betetzea. Bakoitzak bere anbizioaren eta ahalmenaren oreka bilatu behar dik. Gazte bat ikusten duk zortzi puntuan eta askotan pena ematen dik, bete ezinean… baina, beno, nahi dik. Hori denok nahi izan diagu gaztetan; oso humanoa duk.

Nik bigarren hau nahiago

Bolada hartako moda ezagututa ere, zerk

Izena dik “Leiho

bultza hinduen doinu

ertzetik begira nago”;

Horrek guztiak ariketa hauek etxean egitea eskatzen dik, baita denbora edukitzea ere.

berri bat ateratzera?

hala egongo duk

Doinu horren egitura

Juanitoren

estrofistikoa jendeak

doinutegian. Baina

uste duenaren

Ansorenak

kontrakoa duk. Ni

“Saioarena” jarri

Bizitza-estilo bat eskatzen dik, horretarako bizi, horretatik bizitzeko suertetxoa daukagun urte batzuetan gutxienez horretarako bizitzea. Ez pentsatu gauzak berez hobetzen direnik. Gero, igual, horrela ere ez dituk hobetuko, baina gutxienez ahalengidu haiz. Aukera bitala duk. Nahi baldin baduk hamar ordu lanean sartu, hire etxea mendi puntan egin, eta gero bertsotarako preparatu eta ingelesa ikasi… segur aski bi azkenekoetan huts egingo duk. Bakoitzak egiten dik bere aukera bitala. Ni gauza hauek pentsatuz eta praktikan jarriz zoriontsu nauk, nahiago diat hori Ezkarain etxe bat edukitzea baino.

lehen finalerdian

zioan izena, gure

bigarren geratuta

alaba Saioa jaio

nengoan, Sarasuaren

berria zelako.

atzetik, eta bigarren

Txistularia duk Piter,

finalerdirako

eta doinua aurkeztu

aseguratu egin nahi

zidanean oso

nian. Orduan,

biribilketa erritmokoa

Solfeorik ez dakik, baina belarri ona edukiko duk horratio…

Jarrai dezagun bada hire deskubrimendu hauekin.

Beno, normala. Belarriaren kalitateak ez dik hainbeste esan nahi. Minimotik gora baldin badaukak hobe, baina edadearekin ikasten duk kantatzen, isiluneak non egin, zer testu erreforzatu, zer testu gorde-antza bota, bertsoa josten ari haizela ideia bat baldin bada xuabe esateko, ba xuabe esan, fuerte esateko bada, ba fuerte esan. Txapelketarako gauza bat entrenatu nian, baina gero ez nian estrenatu. Jon Maiaren “Ternuako” doinu hori hartu eta gauza anbiziotsu batzuk intentatzen nitian entrenamenduan Lope azpeitiarrarekin. Hura ez nian gehiegi konbentzitzen, baina ni autokonbentzituta nengoan. Doinu hori duk 8/8, 8/8, eta eskatzen ditik egitura paraleloak, bestela efekto inpresora egiten dik. Lehenengo lau pistak horrela bota, eta bosgarrenean hasten baldin bahaiz esaten “eguraldi ona dago eta gu biok lanean / eguraldi ona dago martxoan aurrenean / eguraldi ona dago ona dago azkenean”. Indarra dik, ez diat ezer esan baino.

aseguratzeko era bat

zuan, eta dezente

zuan errima askoko

neureganatu behar

Zergatik ez huen txapelketan erabili?

bertsoak kantatzea.

izan nian bertso

Oso onak ez baziren

kantakerara.

ere, ez zitiztean oso

Birikilketa arina duk;

gutxi puntuatuko.

nik doinua

Zortziko handi batean

dramatizatu egin

bost bat ateratzea

nian. 93ko

erraza duk.

Txapelketara beste

Ez ninduan atrebitu, arrisku handia zuan. Final aurrekoetan jarri zitean gai bat: Etxetik irten eta diana bat ikusi duzu zure izenarekin. Hik kantatzen baduk: “…ni ez naiz politikoa baina iritzietan lider / nire usteak pasa du herri hontan hainbat bazter / ezer txarrik ez det egin txarrik ez det egin ezer / zer broma egin didaten baina broma ez bada zer…” ori egin zitekek, ezerekin hasi, ezerekin bukatu, zerekin hasi, zerekin bukatu: doinu horrek hori eskatzen dik. Jartzen baditek herri txiki bateko azken biztanlea haizela, baina hi ere etsita bahoala hirira… Hor bi estrategia zeudek: bata duk Amurizaren hamarreko handia hartu eta betikoa esatea, igual distira pixka batekin: “bgiak bete egin baitzaizkit herri hau hustu denean / herri hau uste denean”. Hori duk modu bat. Eta ez duk txarra kontraste potente hori erabiltzea. Bestea duk, Maiaren doinu horretan: “…hementxen ibiltzen nintzen futbolean da kabitan / betiko kuadrillako buru beti lagunen kapitan / kanpandorrera begira halako ordu etsitan / erlojua geldi dago hamarrak hamar gutxitan”.

84 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Hik bai, baina… Lehenengo doinuak ez dik eskatzen lanbrorik. Bigarrenak lanbroa egotea eskatzen dik erlojua hamarrak hamar gutxitan ikusteko. Doinu bakoitzak estrategia diferentea eskatzen dik.

bat eraman nian, hori ere Piterrek egina.

Bazegok beste doinu bat, Jon Sarasuarena, berak egindakoa, “Saltariña da txepetxa”, Lazkao Txikiren marrazki bizien hasieran entzuten zena. Hori egin zian zortziko handi normal bat bezala, azken zortzi silabak errepikatzen zirela. Nik esan nioan ez nuela errepikatuko azkena, bueltatxo bat emango niela zortzi silaba horiei. Komikietatik ikasitako zerbait probatu nahi nian: askotan, komikietan, izkinan karakol bat edo agertzen duk komentario tonto bat egiten, harira ez datorrena. Ni hasi ninduan hori egiten, eta Jonek badik adibide bat oso ona hori zer den adierazteko. Bermeon kantatu zian. Gaia: euskalki denak onak al dira? Eta berak: “… euskara denak onak baitira euskara badira berez…” , eta pausa baten ondoren: “bueno, Iturgaitzena ez”. Doinuak preparatzen dik halako txiste bat egiteko. Hori esateko bi modu zeudek, bata klasikoagoa: “euskara denak onak baitira Iturgaitzena izan ezik”, baina horrek grazia egiten al digu gure belaunaldikooi? Igual ez hainbeste, eta besteak bai. Zenbaki hau prestatzen ari nintzela kinesia aipatu zidatek bertsolariaren osagarri garrantzitsu gisa.

Lehen Basarrik-eta besoak jasotzen zitiztean, urrundik denek ikusteko, baina telebistan horrela irteten bahaiz tontoa ematen duk. Irribarrea erabili behar duk, begiekin irribarrea inkluso, isiluneak, baina kinesiko izaten edadearekin ikasten duk, testua arazo ez denean. Gaztetan bukatzeko presa izaten duk, larri hagoelako, bukatzen duanean disfrutatu egiten duk. Edadearekin egiten ari haizenean disfrutatzen ikasten duk. Edadearekin lotsa gutxiago izaten duk, mamuak ere gutxiago. Gaztetan bukatzeko gauza izan haizela konprobatzeak ematen dik patxada eta gozamena. Heldutakoan berriz ari haizela gozatzen duk, eta bukatu denean joan duk gozamena, ez diok halako baliorik ematen egiteko gai izanari. Aldaketa hori interesgarria duk. Kinesia ez duk ikasten propio, atera egiten zaik, ongizatearen ondorio bezala, modu naturalean.

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 85

Hire emanaldi kopurua ikusita, zuen martxa ezagututa, bertso afarietako edana eta erretzea kontuan hartuta, ez al duk eztarriko arazorik izaten?

Denok eramaten

Nik horretan suertea izan diat, panazko ahotsa zeukaat, ez oso luzitua.

ditiagu bat edo bi, nik

Zer da panazko ahotsa?

bi behintzat, baina

Lehen Basarrik-eta

gehiago ere ezin duk,

besoak jasotzen

bestela ere nahiko

zitiztean, urrundik

arazo badaukak eta,

denek ikusteko, baina

Halere harritzen nauk, ze hi erretiratuko haiz goizeko seietan, jaikiko haiz hamaiketan eta bertsotara joango haiz beste herriren batera maiz

eta erabaki egin

telebistan horrela

Ni horretan animalia nauk. Sebastianek bazeramatzak bost urte txintxo erretiratzen, saioa amaitu eta segituan, baina nik oraindik ere gaupasak nahigabe egiten ditiat. Hori ona duk, e! Osasuna zeukaat onegia bezala. Gauean hamabost rosly erreko ditiat, kea irentsiz gainera. Hurrengo goizean etxetik abiatu, edozein taberna zulotan geratu, kafe bat hartu beste rosly batekin, eta listo: niri joan zaizkidak eztarrriko armiarma sareak. Hori suertea ere baduk. Hori bai, dantzalekuetan, txosnetan, afarietan, behin ere ez diat altu hitz egingo. Orain hirekin ari naizen tonu honetantxe hitz egingo diat, eta horrela ez zaidak izorratzen ahotsa. Flemak izaten dituk batzuetan oztopo, eta gainera urak edo zerbezak flemak mugitu egiten ditik, baina berriro lehengo lekura etortzen dituk. Pattarra edaten baduk ez duk flemarik izango, baina buruko min galanta bai hurrengo egunean.

behar duk, eta zenbat

irteten bahaiz tontoa

eta erabaki gutxiago

ematen duk.

hartu errazago egiten

Irribarrea erabili

duk bertsotan. Gaur

behar duk, begiekin

egungo bertsolaritzan,

irribarrea inkluso,

gainera, erabaki pilo

isiluneak, baina

bat hartu behar duk

kinesiko izaten

hasi aurretik. Azken

edadearekin ikasten

txapelketan ez

duk, testua arazo ez

zigutek gairik eman.

denean. Gaztetan

Markoa eman

bukatzeko presa

zigutek, eta gaia

izaten duk, larri

norberak erabaki

hagoelako, bukatzen

behar zian, eta

duanean disfrutatu

erabaki behar zian

egiten duk.

gai bat marko

Edadearekin egiten

horretan sinesgarri

ari haizenean

zena.

disfrutatzen ikasten

Besteek tertziopelozkoa zeukatek, luzituagoa baina errazago izorratzen dena. Amuriza eta Sebastian, adibidez, tertziopelozko ahotsak dituk, luzimendu gehiago baina urratzen errazagoak… Panazkoak ez dik hainbeste luzimendu. Baina urte askotarako izaten duk. Eta beste gauza bat: altu kantatu eta fuerte kantatu bi gauza desberdin dituk. Ahal baduk fuerte kantatu, ez altu.

Ez al daukak formula bereziren bat eztarria ez izorratzeko?

Keba! Urtea pasako diat nik frenadol bat hartuta. Sumatzen dudanean sukar pixka bat badatorkidala, edo burua kargatua daukadala, hartu frenadol bat, ohean sei edo zortzi ordu egin, eta fuera. Urtea pasatzen diat horrekin. Erritmoari buruz zertxobait galdetu gabe ez nikek amaitu nahi, doinuen erritmoari buruz, alegia.

Erritmoa duk beste gauza bat landu litekeena, erritmo diferenteetako doinuak ekarriz. Aitor Sarasuak badik doinu bat, “Ursus tibetanus”, diskoan atera zuena. Tokatzen bazaik gai bat Argentinakoa-edo, hori kanta zitekek tango moduan. Sen pixka bat eduki behar duk, gogo pixka bat tontakeria horietan sartzeko. Ni baino bertsolari zaharragoak ez ditiat horretan ikusten, baina gazteagoak bai. Tangoan kantatu izan diagu Peñagarikanok eta biok dantzariekin egin genuen ikuskizunean. Han gainera musikoekin geundean, eta haiek interludio musikala egiten zigutean. Countryn ere kantatu izan diat tontoarena eginaz tarteka, momentu zehatz batzuetan. Gure doinurik erabilienetakoa duela hamabost urte zuan Egan-ek John Denverri kopiatu ziona, “Behin batian Loiolan” kantatzeko. Xabi Paiak ere kantatzen dik Alex Ubagoren doinu batekin. Sena eduki behar dik, eta aztertu doinuaren egokitasuna.❚

86 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

duk. DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 87

Xabi Paia “Formulario bat adostu dugu doinuak sailkatzeko; orain haiek aurkitzeko Xabi Paia bertsolaria da, itzultzailea, musikoa, pianoa eta zehar flauta jotzen ditu, eta azken txapelketan ETB2rako bertsoen itzulpenak egiten aritu zen azpitituluak jarriz. Doinutegia aztertzen ari den taldeko kidea da bera ere, eta 2005eko Txapelketari buruz argitaratzekoa den liburuan musika aztertu du artikulu batean. Ez du umorerik falta: “Argi dago bertsolari beterano askok eta askok (…) kortxea emakumeen janzkitzat gehiago dutela musika notatzat baino”. Serio jartzen ere badaki, ordea: Juanito Dorronsoren lan handia aitortzeko orduan hala agertu da. Etorri handiko mutila, zehatz eta borobil hitz egiten duena: ordubeteko hitzaldia egin zidan, nik apenas galderarik egin gabe. Halere ez nuen lorik hartu: interesgarria da gaia.

orronsorok egindako doinu biltegiaren ondoren, zer lan aurkitu duzue hor egiteko? Sistematizatu beharra

zegoen dena, doinu bat sortzen denean automatikoki sailkatzeko. Irizpideak finkatuta baldin badaude, formulario bat adostea zen kontua doinu hori doinutegian sartzeko eta kokatzeko. Doinutegia sistematizatuta dagoenean doinuak bilatzeko modua aztertu beharko dugu. Gaur egun doinuak izenburutik bila litezke, ez beste inola. Baina askotan behar duguna kontrakoa izaten da. Doinu bat entzuten dugu, eta galdetzen dugu “hau zein doinu da?”. Eta nola bilatu doinu hori? Ederrena litzateke tarareoa errekonozituko lukeen programa bat edukitzea, softwareak errekonozitzea eta hortik ateratzea doinu osoaren audioa. Baina gaur egun oraindik ez dago horrelakorik. Zer gertatzen da orduan? Gaur egun doinuak aurkitzeko sistema giza baliabideetan bakarrik dago oinarritua, bestea ez da existitzen. Gaur egun edonork jo dezake izenburutik doinura, baina oso pertsona gutxik jo dezake doinutik izenburura. Doinuen inguruan ibiltzen garen hiruk edo lauk dugu ezagutza hori. Handiena Juanitok, Martinek ere bai, Oihanak… Orduan, doinu bat aurkitu nahi lukeenak, eta izenik ez baleki, pertsona horiengana jo eta horiei galdetu beharko lieke. Nik irratian entzun dudan doinu bat aurkitu nahi badut, alegia, zer egin?

Hori da arazoa. Zortziko handia baldin bada, zu sartu programan eta sakatu zortziko handiak. Juanitok ondo sailkatuta dauzka, baita genero aldetik ere: maitasunezkoak, erlijiozkoak, jai girokoak… Baina zer gertatzen da? Doinu erdiak zortziko handian eta txikian daudela. Orduan, zuk entzun baduzu zortziko handi bat, baina ez badakizu nork egin duen, ez badakizu non jasoa den, ba zortziko handia sakatu eta aterako zaizkizu zortziehun eta hirurogeita hemeretzi doinu inguru. Soluzioa? Programa informatikoa garatzea. Bien bitartean Dorronsorori deitu beharko diozu, edo doinuekin lan egiten dutenei. Ondotik datozen bertsolariek musika jakin beharko ote dute?

Bertsolaritzaren lehen hezkuntzako curriculumean lau zutabe nagusi finkatu dira, eta horietako bat musika da. Helburuen artean bertsolaritzaren transmisioa bermatzeko zutabe moduan musi-

90 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 91

ka planteatzen da. Bertsolariak, neurri batean, musika ezagutu behar du; azken batean oso tresna garrantzitsua da berarentzat. Zuk kanpoko bati definitu behar badiozu zer den bertsoa, igual erabiliko duzu olerki hitza, gero bat-bateko hitza, baina ezinbestean erabili beharko duzu kantatu aditza, eta hor hasten da paradoxa gure errealitateari begira. Kanpokoei kantatzea dela esaten diegu, baina gero askotan gure artean kantatzeari ematen diogu garrantzi txikiena. Bertsoa, askotan, neurrietara mugatzen dugu, topeak jartzen dizkiogu, eta bertsolari askok musika euren mamiaren garraio moduan erabiltzen dute soilik, jakin gabe garraiobide horrek asko aberastu dezakeela bertsoa, bertsoaren parte delako.

Doinu erdiak zortziko

Bertsoa, askotan,

handian eta txikian

neurrietara mugatzen

daudela. Orduan, zuk

dugu, topeak jartzen

entzun baduzu

dizkiogu, eta bertsolari

zortziko handi bat,

askok musika euren

baina ez badakizu

mamiaren garraio

nork egin duen, ez

moduan erabiltzen dute

badakizu non jasoa

soilik, jakin gabe

den, ba zortziko

garraiobide horrek asko

handia sakatu eta

aberastu dezakeela

aterako zaizkizu

bertsoa, bertsoaren

zortziehun eta

parte delako.

Eta zein puntutan dago sistematizaio hori?

Egiten al da ezer bertso eskoletan doinuak irakasteko?

Doinuen irakaskuntzan bi metodo nagusi egon daitezke: bat da bertsolaritzaren oinarrian dagoena beti. Bertsolaritza nola transmititu da? Ahoz aho, hartu “Andre txarraren bentajak” eta bertsoak osorik ikasi. Horrela doinua ere ikasten da, errepikatu eta errepikatu, eta azkenean asimilazioz ikasten da. Baina zer pasatzen da? Hori posible da denbora asko duzunean, baina astean ordubeteko bertso eskolan edo talde handietan, ez dago astirik. Doinu batzuk finkatzen dira eta doinu horien gainean hasten zara lanean, eta doinuak ikastea geratzen da ikasle bakoitzaren esku, bakoitzaren lan pertsonal bat bezala. Gaur egun bertso eskoletan hartzen da doinu bat eta hura asimilatzen da, ulertu eta hor bertsoak erreproduzitzen hasten zara, baina, jakina, doinuak ikasi eta ikasi hasten bazara erreprodukzioari denbora kentzen diozu. Horregatik, oso garrantzitsua da denbora horiek ondo zehaztea.

hirurogeita hemeretzi doinu inguru.

Doinuak izendatzerakoan zalantza bat baino gehiago izango duzue, ezta?

Bai, jakina. Bertsolariak erabaki lezake doinua nola deituko den. Baina doinua euskara ez den beste hizkuntza batetik datorrenean, hizkuntza horretako kantu horren izenburua behar al du bertsoak izenburutzat ala euskaraz lehenengo aldiz kantatu zen bertsoaren lehen lerroa? Hori gertatu da Igor Elortzak kantatu zuen Manu Chaoren doinuarekin. Gure irizpidearen arabera lehendabizi bertsolariarekin adostu behar da. Jon Maiaren kasua polita da. Berak Karidadeko Benta taldearekin “Partida tristea Ternuarat” kantua dauka, baina berak doinu hori lehenengo aldiz plazaratu zuenean, lehen bertsoko lehen lerroan “afari ikaragarri” esan zuen. Baina doinua oso lasaia da, eta nahiko kontrastea da “Afari ikaragarri” deitzea doinu horri; ez dator bat. Orduan, zer egin? Irizpidetzat hori onartu genuelako “Afari ikaragarri” deitu ala aukera eman bertsolariari? Bertsolariarekin adostu beharko da, dudarik gabe. Hor beste arazo bat ere bada: doinu hori Maiak kopletan atera zuen diskoan, kopletako neurrian errimatuz, baina bertsotan habanera neurrian errimatu zuen. Hor beste irizpide erabili genuen: neurria aldatzen bada 1, 2, 3 zenbakiak jarriko ditugu, eta armonia aldatzen bada, alegia doinu baten bertsio bat egiten bada, pixka bat aldatuta, orduan A, B, C, jarriko ditugu. Horrela, Maiarena “Partida tristea Ternuarat 2” izango litzateke. Baina ikusiko da. Adibidez, doinu bat izenda daiteke “Amodioa gauza tristea B 2”, bertsolari batek bi puntu gehiago jarri dizkio-

92 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

lako eta melodia pixka bat aldatu diolako. Irizpide horiek beharrezkoak dira sorkuntza batean, batez ere oraindik automatizatu gabe dagoelako. Akaso doinu bat behin bakarrik erabiliko da, inori ez zaiolako gustatu, baina guk hori erregistratuta eduki behar dugu doinutegian.

Soluzioa? Programa informatikoa garatzea. Bien bitartean Dorronsorori deitu beharko diozu, edo doinuekin lan egiten dutenei.

Irizpide horiek guztiak finkatzea garrantzitsua da. Oraingoz finkatu duguna da egileak lehentasun osoa duela bere lana izendatzeko nahi duen moduan. Doinutegian formulario bat agertzen da, eta doinu bat atera duenak hori bete beharko du. Gero partitura egiten zaio. Hiru mila doinu pasarekin lan hori egina daukagu, edozein ordenagailutik ikus daiteke “bertsozale.com” helbidean sartuta. Txapelketari buruz idatzi duzu, doinuen eta kantakeraren lekuari buruz.Laburki bederen zer edo zer esango al diguzu?

Esaten baldin badugu bertsoaren hiru gai garrantzitsuak direla neurria, doinua eta errima, kontuan hartuta komunikazioa beti egon behar dela, orduan doinuak heren bat dauka. Baina gero hori praktikan ez da ikusten, ez zaio ematen duen garrantzirik. Hor dago, bestalde, orain dela hilabete batzuk Nikolas Zendoiak esan zuena: “Lehengo bertsolariek hobeto kantatzen zuten, eta oraingoek gehiago esaten dute”. Nire gogoeta hau da: afirmazio horren azpian dagoen funtsa da lehen bertsolariek kantakerari garrantzia ematen ziotela, eta gaur egungoek ez, edo ez hainbeste behintzat. Mikrofonorik ez zegoen garaian, esaterako, hau ez zitzaigun pasa-

Eta hori iruditzen zait grabeena, larriena, epaileari agintzen baitio musika alde batera uzteko, nolabait testua soilik juzgatzeko. Egia da doinu berria askotan arrotz egiten dela…

doinu horien gainean

Bertsolariek berek ere badakite hori. Baina normalki bertsogintzaren akuilua txapelketa izaten da, eta txapelketa izaten da unerik egokiena doinu berriak ateratzeko, jende gehiena egongo den unea delako. Baina gehienetan doinu hori gizarteak entzun, bertsozaleek entzun eta onartu arte denbora behar da. Beti pasatzen da hori: doinu bat atera eta denbora batera ikusten da doinu horren eragina zein izan den. Han, momentuan, normalean doinua kantatu, hiru bertso bota eta saioaren bukaeran eskatuz gero bertsozaleen artean hartutako hamar pertsonari doinua errepikatzeko, inork ez luke jakingo errepikatzen.

hasten zara lanean,

Halere doinu berriek izango dute zerbait onuragarri…

Doinu batzuk finkatzen dira eta

eta doinuak ikastea geratzen da ikasle bakoitzaren esku,

tuko. Mikrofonoak posible egin zuen bertsolari izango ez zen jendea bertsolari izatea, baina neurri batean kantakeraren galbidea ekarri du. Mikrofonorik gabe bolumena beharrezkoa da, ahotsaren proiekzioa gutxienez kontrolatu egin behar duzu. Mikrofonoarekin hori ia bertsolariak ez du jakin behar, eta pasatzen dena da azkenean kantakeraren bolumena eta proiekzioa gutxiago lantzen direla.

Doinutegia

bakoitzaren lan

sistematizatuta

pertsonal bat bezala.

dagoenean doinuak

Gaur egun bertso

bilatzeko modua

eskoletan hartzen da

aztertu beharko dugu.

doinu bat eta hura

Gaur egun doinuak

asimilatzen da, ulertu

izenburutik bila

eta hor bertsoak

litezke, ez beste

erreproduzitzen

inola. Baina askotan

hasten zara, baina,

behar duguna

jakina, doinuak ikasi

kontrakoa izaten da.

eta ikasi hasten

Doinu bat entzuten

bazara

dugu, eta galdetzen

erreprodukzioari

dugu “hau zein doinu

denbora kentzen

da?”.

diozu.

Jakina, badituzte abantaila batzuk. Doinu berriak sortzeko arrazoi nagusietako bat normalki izaten da egokitasunik eza gaur egungo doinuekin. Norberak hartzen du doinua eta neurria. Hor dispositio bat dago nola antolatzen diren kontzeptuak, eta orduan bertsolariak dio, “a, baina hamarreko handia ez zait gustatzen, zeren egitura nahiko irregularra baitauka, 10/8, 10/8, eta askotan azken puntura bertsoa bideratzeko lekurik ez dut aurkitzen. Orduan salto egingo dut zazpi puntukora, eta zazpi puntukoak bi puntu labur edukiko ditu, eta hor bai, hor ondo ariko naiz”. Doinu berriak ateratzen dira askotan aportazio bat egin nahi delako, norberaren beharra ere badelako, eta norbera identifikatzeko doinu batekin ere bai: hori Maiarena da, hori Silveirarena da…, marka bihurtzen da. Kontua honako hau da: bertsolaritzak izan behar badu tradizioaren eta historia garaikidearen edo gaur egungo modernitatearen isla, ba gaur egungo musika eta gure inguruko eremuan daukagun musika eredua eta bertsolaritzarena elkarrengandik ezin dira urrutiegi egon, bertsolaritzak modernotasuna galduko bailuke, eta horrekin batera erakargarritasuna ere bai. Hau da: bertsolaritzak aurrera egin behar du etengabe, bestela ez aurrera ez atzera geratuko da. Etengabe dago sorkuntza prozesuan. Orduan, zer gertatzen da? Entzuten dugu doinu bat eta nahigabe konturatzen gara balio duela bertsoak kantatzeko. Hor dauden bideak doinu berrientzat hiru izaten dira: norberaren konposizioa izatea, beste norbaiti eskatzea zuzenean, edo disko bateko kantua entzun eta moldatzea. Eta nola erabakitzen da doinu batek bertsotarako balio duen ala ez?

Epaimahaikoei ematen al zaizkie halako gomendio batzuk?

Bai. Eta nabarmenenak hau dio: “Bertsolariek doinu berri bat plazaratzen dutenean baliteke epaileari arrotz gertatzea. Halakoetan epaileak ahalegin berezia egingo du doinu arrotzak ez diezaion sortu oztoporik testua barneratzeko eta egoki juzgatzeko”. Afirmazio horrek gauzak garbi uzten ditu. Hortaz, zer da egoki juzgatu behar dena? Testua bakarrik? Doinu arrotz horren efektua ez al dugu kontuan hartuko? Kalkulu komunikatibo hori ez al du bertsolariak egin behar? Hori guztia ez du kontuan hartuko epaileak.

94 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

Bi doinu mota izaten dira: erregularrak eta irregularrak. Erregularrak izaten dira egitura simet” delakoak eduki dezakeena, esate baterako. Zer gertatzen da? Gaur egungo doinuak gero eta irregularragoak direla. Zergatik? Musikak ere horrela eboluzionatu duelako, horrela egin du aurrera, jada ez da lehen bezain kontserbadorea. Gainera bertsolariak ez du musika ezagutza handirik, eta egingo duena da inguruan dagoena nolabait kopiatu, edo hortik abiatu. Begira gaur egungo doinu berri batzuei, Silveirak atera duenari “Bebe”ren kantu batetik abiatuta, “Beti mugan” taldea-

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 95

ren kantuetatik ateratako doinuei, edo Josu Zabalak egindakoei Unai eta Igorrentzat txapelketan. Hor nabaritzen da beste estilo bat badagoela.

Irizpide horiek guztiak finkatzea

Bertsokerak berak alda ote lezake doinutegiaren eboluzioa?

Txapelketako libururako idatzi duzun testu hori komentatzea nahi nuke…

Bertsolarien banaketa bat egin dut entzumen gaitasunaren eta kantatzeko gaitasunaren arabera, batetik belarria aztertuz, eta bestetik eztarria. Belarria, entzumen tresna gisa ezinbesteko baliabidea da bertsotan egiteko. Hiru taldetan banatu ditut bertsolariak: 1. Atonalak: zail egiten zaie bertsoa hasitako tonu berean amaitzea. Kontua da ez dutela tonuaren kontzientziarik ere. Horregatik ez dakite ondo ala gaizki ari diren. Eta hori musikaren ikuspegitik izugarria da, sinestezina. Nola esango diozu kanpoko musikari bati kantariak direla, hau da, bai, honek kantatuz egiten du lan, baina kantua bi tonu baxuago amaitzen du… Hauek izugarriak izaten dira puntutako saioetan. Lehenengoa la tonuan hasten bada ere hauek ren jarraituko dute. Eta lau direnean puntutan re, la, si eta mi tonuetan aritzea gerta liteke. Izugarria izaten da belarria musikan ohitua daukanarentzat. Hori asko ikusten da emakume eta gizonezkoen arteko saioetan. 2. Monotonalak: tonu batean hasi eta horretan bukatzen dute,

baina beste batekin puntuka hasi behar dutenean ez dira gai euren tonutik ateratzeko. Tonu bat daukate, badakite ondo kantatzen dutela hor, baina ez dira moldatzen beste baten tonura. Hauekin bi ahotsetara kanta daiteke baldin badakizu eurak euren tonuan geldituko direla. 3. Politonalak: testuinguru eta abagunearen arabera tonurik egokiena bilatzen saiatzen direnak. Doinuaren tesitura aztertzen

96 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

B ERTSOLARI liburuak

garrantzitsua da. Oraingoz finkatu

BERTSOLARI LIBURUEN BILDUMA OSOA AZAL GOGORRAREK I N

duguna da egileak

izendatzeko nahi duen moduan. Doinutegian formulario bat agertzen da, eta doinu bat atera duenak hori bete beharko du. Gero partitura egiten zaio. Hiru mila doinu pasarekin lan hori egina daukagu, edozein ordenagailutik ikus daiteke “bertsozale.com” helbidean sartuta.

Jon Loategi, bertsozko mezularia

Enaz banaz

XABIER AMURIZA

duela bere lana

Hirugarren liburukitik aurrera azal gogorrarekin argitaratzen hasi ginen BERTSOLARI LIBURUAK bilduma. Gure irakurleen artean diseinu berriak izan duen harrera ona kontuan izanik, aurrekoak ere azal modu honetara pasatu ditugu, eta, orain, bilduma osoa aurki dezake betsozaleak eskurako hain formatu atsegin eta erosoarekin.

XABIER AMURIZA

lehentasun osoa

JON LOPATEGI

Doinuen bilakaera lotuta dago bertsoen bilakaerarekin, eta bertsolaritzaren gaur egungo metodoetan azken puntuak pixkanaka indarra galdu du. Bertsoaren karga banatuta dago bertsoan zehar. Alde horretatik berrikuntzak datoz bakarkako lanetan. BECeko finalean, nire iritziz, bertso onenak ez ziren bakarkakoak izan, eta hori oso arraroa da, orain arte hala izaten zen eta. Kontakizun bide batera iritsi gara. Bertsolariak pentsatzen du “haraino iritsiko naiz eta bidea egingo dut polit”. Azken puntuari indarra eman nahi badiot, komeniko da azken puntu horren egitura melodikoa indartsua izatea. Baina nire helburua bada narrazioa egitea, karga banatzea, behar dudana da karga melodikoa ere banatuta egotea, eta horrek eskatzen du progresio gehiago sartzea, askoz transizio gehiago. Nik egin ezin dudana da aurrera doan kontakizun bat kontatu etengabe errepikatzen den doinu batekin, edo egitura melodiko simetrikoa daukan doinu batekin. Horregatik ezinbestekoa da aurrera egiten duen doinu bat hartzea. Horregatik ere sortzen dira doinu berri horiek. Nik esango nuke bertsolaritzan, aurrera begira, puntu laburrak itzuliko direla, baina orain ez daude modan. Bilakaera melodikoa eta edukiaren bilakaera bat datoz zentzu horretan.

Agur sagar beltzeran

dute, ea molda daitezkeen hor eurak euren tesituran. Monotonalak esango luke “ez, hau ez da nirea”, eta ez luke hor kantatuko. Hauek tonuak desberdintzen dituzte, badaukate musikalitatea. Hemen bi motatakoak izaten dira: musika ikasi dutenak, edota entzumena landu dutenak txikitatik. Hauek arriskatzen dute gehiena.

Gainera bertsolariak

hain ideia txarra izango”. Pavarotis cantiduvi talde horrek arrakasta komunikatiboa eklipsatzen du kantaerarekin.

ez du musika

Beste atal bat ere idatzi duzu doinuen gaiari eta gaien doinuari buruz…

ezagutza handirik, eta

Aurten Sustrai

Alor horretan ere hiru talde bereizi ditut, eta izenak jarri dizkiet neure burua pixka bat dibertitzeko idazten nuen bitartean; hori ere egin beharra baitago.

egingo duena da

Colinaren inguruan

inguruan dagoena

egon den

1. Anuncius ricolae: Ricola hitza eztarriko leungarrien iragarki

nolabait kopiatu, edo

komentarioa zen

hortik abiatu. Begira

“asko hobetu du

gaur egungo doinu

kantakera”. Bertsolari

berri batzuei,

asko pasatu dira

Silveirak atera

foniatratik, asko

baten moduan kantatzen dute, beti abiadura berean, baina ez dituzte erabiltzen doinuaren eta kantaeraren baliabideak. Ez dute gaizki egiten, baina ez dira saiatzen ongi egiten ere. Musika testuaren garraioa da, eta beti martxa berean doa, beti martxa berean zein eguzki, zein euri, zein triste, alai… berdin dio. Bertsolari espezie horren bertsoak telebistan azpitituluekin eta soinurik gabe emango balira entzuleak ez luke ezer galduko.

duenari “Bebe”ren

pasatu gara Susana

kantu batetik

Ruiz, Onintza

abiatuta, “Beti

Enbeita, Jon Enbeita,

mugan” taldearen

Amuriza, Mikel

3. Carmina optima: horiek ongi kantatzen dute. Bada bertsolari-

kantuetatik ateratako

Urdangarin eta

doinuei, edo Josu

besteren eskuetatik.

Zabalak egindakoei

Neu ere bai.

Unai eta Igorrentzat

Bertsolari pila bat.

txapelketan. Hor

Kontua da ez zaiola

nabaritzen da beste

garrantzirik eman,

estilo bat badagoela.

orain arte behintzat,

Eta eztarriari dagokionez, zer panorama dugu?

batetik hartu da. Doinuen eta kantaeraren baliabideak behar den moduan erabiltzen ez dituzten bertsolariak dira. Atonalak edo monotonalak izan daitezke; elkarrekin lotuta daude. Tesituran ez daukate inoiz arazorik, ez dute-eta ezer egiten. Bertsolarien artean badago multzo bat non horientzat doinua garraio huts den, hau da, sagarra daraman pardela, eta, jakina, pardela bost inporta zaie halakoei, garrantzia duena sagarra baita.

Doinuen gaia da lehen aipatu dizudan egitura erregular eta irregularrarena. Bestea da gaien doinuarena. Gaiek berek doinua ekartzen dute. Azken tendentzien arabera badirudi zortziko txikian jotzen dela bromatara. Orduan zer gertatzen da? Nik txapelketan parte hartu nuen. Zornotzako saioan Jon Martinek eta biok esan genuen zortziko txikian egitea egokitzen bazitzaigun Bautista Basterretxe doinuan egingo genuela. Begira ze inuzenteak izan ginen. Gaia izan zen ohean zegoen bikotea ginela eta berak proposatu zidala oheari lotzeko. Bautista Basterretxeren doinuarekin kantatzeko pentsa zer gai! Askotan bertsolari bizkaitarroi leporatzen digute errepertorio mugatua daukagula, beti antzeko doinuetara jotzen dugula. Hori beti gertatzen da horrela, azken batean sartu duzun denboraren arabera erabiliko baitituzu, gehiago edo gutxiago, baliabide guztiak. Horrek, berriro ere, bertso eskolen dinamikara garamatza.

2. Impreso monocorde: horiek atonalekin batera datoz, inpresora

Gaur egun bertsolaritzaren ikas prozesuan doinu bat hartzen da oinarritzat, zortziko nagusia esaterako. Eta txikiko bi edo hiru horiek, eta doinu apur horiekin edukia lantzen da, komunikazioa, eta maila batera iristen zarenean orduan dago ohitura esateko “hau da hau, beti doinu berarekin aritu behar!”, eta orduan hasten zara doinu gehiago ikasten. Niri hori gertatu izan zait behintzat. Doinu batzuk ondo finkatuta edukitzen genituen eta horiekin atertu gabe aritzen ginen. Eta doinuak ere gastatu egingo dira, errimak bezalaxe, ezta?

rik oso ongi kantatzen duenik, kantaera ongi erabiltzen dakienik, doinua ongi hautatu eta erritmo onean kantatzen duenik. Horientzat kantua ez da garraioa, kantua eta testua bat dira, elkarrekin doaz. Kantaerak pista asko emango dizkigu gaiari buruz, eta doinuak berak ere bai. Doinu tristea hartzen badu bertsolariak, eta astiro kantatzen badu, konturatuko gara ez dela amaren urtebetetzean kantatzen ari: aise segurrago amonaren hiletan. Doinuarekin bertsolari horiek aportatu egiten diote zerbait gaiari. Horiek nekez kantatuko dute bertso bat, nahiz eta doinu berean izan, berdin-berdin. Beti moldatuko dute tonua, doinua egokitu egingo baita une horretan esaten ari diren horretara. Baina carmina optima talde honen barruan azpitalde bat sortzen dut: Pavarotis cantiduvi, hiperkantismoan erortzen direlako, espeziearen gehiegizko eboluzio bategatik. Kantuari garrantzi gehiegi ematen diote, testua eklipsatzera iristen dira batzuetan. Kantuan zentratzen dira gehiegi eta horrek komunikazioari oztopo egiten dio. Testua onona ez denean, espezie horrek abantailaren bat izan dezake. Algortan bertso eskolan bagenuen bertsolari bat, Josu Landeta, eta hark, euri zein eguzki, beti altu eta ozen kantatzen zuen. Irakasleak beti esaten zigun: begira, Josuri ideia on bat duenean ondo entzungo zaio, eta txarra duenean jendeak esango du “arraioa, halako ziur eta halako ozen kantatzen duenez, ez da

98 / B61DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO

doinuari. Piramidearen puntara iristen diren bertsolariek ondo kantatzen dute.

Bai. Hor berritze eta innobazio gehiena egiten dute goian dauden bertsolariek, urtean ehun plaza egiten dituztenek. Ehunetara ez zara joango doinu igualekin, aldatu egingo dituzu egoeraren arabera. Gaur egun, lehen hezkuntzako curriculumean, Bertsozale Elkarteak bultzatu nahi duen horretan, musika habe sendoetako bat da. Bertso eskoletako materialean ere musikak garrantzi handia dauka, eta alderdi kinesikoaren barruan sartzen da entonazioa, oso garrantzitsua baita. Bertsolariek horretan ere ahalegina egin behar dute, doinuak ikasi behar dituzte, ze ikusten da zein puntutaraino bertsozaleriak ere onartzen duen kantaera. Bertsolari batzuei buruz esaten dute: “halakoak oso ondo kantatzen d”. Aurten Sustrai Colinaren inguruan egon den komentarioa zen “asko hobetu du kantakera”. Bertsolari asko pasatu dira foniatratik, asko pasatu gara Susana Ruiz, Onintza Enbeita, Jon Enbeita, Amuriza, Mikel Urdangarin eta besteren eskuetatik. Neu ere bai. Bertsolari pila bat. Kontua da ez zaiola garrantzirik eman, orain arte behintzat, doinuari. Piramidearen puntara iristen diren bertsolariek ondo kantatzen dute. Gauza guztiak primeran kontrolatzen ditu Andonik. Horrek duen arma garrantzitsuenetako bat alderdi kinesikoa da, hau da erritmoak, abiadura, irribarrea… Horiekin zenbat komunikatzen duen! Irudia eta testua, biak batzen dituzunean, horrek indar izugarria dauka. Bertsolari asko aritzen da ispilu aurrean hori lantzen.❚

DO SOL DO RE MI edo LARI LO LARIRO B61 / 99

dagoeneko. Baina ez du elkarrizketa pasatzen utzi nahi Juanito Dorronsorok egindako lana goraipatu gabe. â&#x20AC;&#x153;Aitortu beharra dago, txindurri baten moduan, bakar-bakarrik lan izugarria egin duela Dorronsorok. Gainera doinuak bertsolariek kantatzen zituzten bezalaxe jaso ditu, grabazioak entzunda. Orain guri dagokigu lan hori hobetzea eta hobeto sailkatzeaâ&#x20AC;?.duela bost urte, eta gauzatu zuen lehen lanetako bat-bateko bertsoak idatziz nola eman behar ziren erabakitzea izan zen. Irizpide batzuk jarri eta argitara eman zituzten. Hori amaitu zutenean doinutegiari esku sartzea pentsatu zuten, egiteko asko zegoela eta. Horretarako beste talde bat sortu beharra ikusi zuten, eta beste talde horretakoa dugu Martin Aramendi. Urtean bilera bat

Bertsozale Elkartean iker talde bat sortu duela bost urte, eta gauzatu zuen lehen lanetako bat-bateko bertsoak idatziz nola eman behar ziren erabakitzea izan zen. Irizpide batzuk jarri eta argitara eman zituzten. Hori amaitu zuteneaduela bost urte, eta gauzatu zuen lehen lanetako bat-bateko bertsoak idatziz nola eman behar ziren erabakitzea izan zen. Irizpide batzuk jarri eta argitara eman zituzten. Hori amaitu zutenean doinutegiari esku sartzea pentsatu zuten, egiteko asko zegoela eta. Horretarako beste talde bat sortu beharra ikusi zuten, eta beste talde horretakoa dugu Martin Aramendi. Urtean bilera bat edo bi egiteko asmoarekin dabiltza, gero bakoitzak bere kontura lanean jarraitzeko. Asko dute egina dagoeneko. Baina ez du elkarrizketa pasatzen utzi nahi Juanito Dorronsorok egindako lana goraipatu gabe. â&#x20AC;&#x153;Aitortu beharra dago, txindurri baten moduan, bakar-bakarrik lan izugarria egin duela Dorronsorok. Gainera doinuak bertsolariek kantatzen zituzten bezalaxe jaso ditu, gn doinutegiari esku sartzea pentsatu zuten, egiteko asko zegoela eta. Horretarako beste talde bat sortu beharra ikusi zuten, eta beste talde horretakoa dugu Martin Aramendi. Urtean bilera bat edo bi egiteko asmoarekin dabiltza, gero bakoitzak bere kontura lanean jarraitzeko. Asko dute egina

A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI ALDIZKARIA

BERTSOLARIK BERE UDABERRIKO BILDUMA AURKEZTEN DU. ERRIMADUN HIRU KAMISETA, BEREZIAK ETA DOTOREAK. MODA-MODAN JOATEKO, BERTSOLARITZA EZ BAITA INOIZ MODATIK PASATZEN. Kalean 20 euro balioko ditu, baina harpidedunok erdi prezioan lor dezakezue.

MANGA LUZEA URDINA ETA IRUDIAK ZURI BELTZEAN Mutilentzat: S, M, L eta XL Neskentzat: M eta XL Bertsoaren lau oinekin osatzen da marrazkia, eta hiru marrazki ezberdin dauzkagu aukeran.

Argazkietan Zarauzko Antoniano ikastetxeko ikasleak eta manikiak ‘Agirrezabal’ dendakoak.

B.KAMIXETAK BBBBBB BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI

B.KAMIXETAK

w w w. b e r t s o l a r i . n e t

ESKURATU NAHI BADUZU DEITU 943 300 621 TELEFONORA EDO bertsolari@euskalherria.org HELBIDERA

Bertsozale elkartea

B ERTSOLARI liburuak

BERTSOLARI LIBURUAK ETA BERTSOZALE ELKARTEAK Joxerra Garzia, Jon Sarasua eta Andoni Egañak idatzitako bertsolaritzari buruzko dibulgazio liburua argitara dute lau hizkuntzatan. BAT-BATEKO BERTSOLARITZA | EL ARTE DEL BERTSOLARISMO | L’ART DU BERTSOLARISME | THE ART OF BERTSOLARITZA ▼▼ ▼

BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIA

2001 ▼▼▼

>>>>>ORAINDIK ESKURATU EZ BADUZU, MUGI ZAITEZ, MEREZI DU ETA<<<<<