Bertsolari - 62. aldizkaria by elkarmedia

B.27/28/29/30

B.31/32/33/34

B.35/36/37/38

B.39/40/41/42

K ANPOAN

IBILIAK OPORRAK: NIRE ADINA ZENUENEAN

B.43/44/45/46

Zenbaki honen aurretik Kubari B.47/48/49/50

buruzko beste bat ateratzekotan ginen. Jon Martin bertsolaria eta kazetaria ibili zen hilabete pasa jo

B.51/52/53/54

eta ke Karibeko uhartean repentismoak duen egoera aztertzen. Bildu duen materiala ez

B.55/56/57/58

zaio zenbaki batean kabitzen, baina irakurle askori guztiz interesgarria

B.59/60/61

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

izango zaiela kontuan izanik, salbuespen bat egin eta bi zenbaki kaleratuko ditugu aurki.*>>>>>>>>>>>> >>>>>>>> >>>>>>>>> >>>>

nire adina zenuenean

BERTSOLARI www.bertsolari.net EDITATZAILEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN. TEL.: 943 300 621 (astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre. ERREDAKZIO TALDEA: Andoni Egaña, Antxoka Agirre, Arkaitz Goikoetxea, Enekoitz Etxezarreta, Josu Martinez eta Xanti Jaka. AHOLKULARI TALDEA: Amets Arzallus, Josu Goikoetxea, Joxerra Garzia, Koldo Tapia eta Laxaro Azkune. EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia. DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D . L . : SS 482/91

IBILIAK / oporrak:

A L D I Z K A R I A

Aurkibidea62 KANPOAN

BERTSOLARI

Aurkibidea62

30 KANPOAN IBILIAK 032 Joxe Antonio Manterola “Zatain”, errusiar filologia egin zuen bertsolaria: “Guk gaztetan bertso orgiak egiten genituen” 048 Iñigo Gojenola: “Txekieraz ere bota izan ditut bertsoak” 060 Mixel Aire: “Hilean 900 dolar irabazten genituen Kalifornian behiak jezten” 070 ZUK NIRE ADINA ZENUENEAN Oporrei buruz galdezka 072 Miren Amurizak Xabier Amurizari 080 Zigor Enbeitak Abel Enbeitari 086 Estitxu Arozenak Manolo Arozenari 092 Maialen Arzallusek Jexux Arzallusi 100 Oihane Enbeitak Jon Enbeitari 108 Beñat Lizasok Sebastian Lizasori 114 ESKOLARTEKO BERTSOLARIAK EUROPA KONKISTATZEN Aurten Futuroscopen izan dira 122 MAITERE ODRIOZOLA: “Aldaretik bertsoak kantatu eta malkoak aterarazi ohi dizkiet” 134 JUAN MARIA ELEIZEGUI: “Beldur duana ez da euscalduna”

Kanpoan ibiliak Oporrak: nire adina zenuenean (…) *Zenbaki honen aurretik Kubari buruzko beste bat ateratzekotan ginen. Jon Martin bertsolaria eta kazetaria ibili zen hilabete pasa jo eta ke Karibeko uhartean repentismoak duen egoera aztertzen. Bildu duen materiala ez zaio zenbaki batean kabitzen, baina irakurle askori guztiz interesgarria izango zaiela kontuan izanik, salbuespen bat egin eta bi zenbaki kaleratuko ditugu aurki. Bihoakizue bitartean beste hau gosearen aringarri. Kanpoan ibili eta bizitako hiru bertsolari aukeratu ditugu eta horien oroitzapenak ekarri ditugu orrialdeotara. Jose Antonio Manterola “Zatain” Errusian bizi izan zen, Iñigo Gojenola Txekian eta Mixel Aire “Xalbador II “ ure> Kanpoan ibiliak B62 / 7

Kanpoan ibiliak Oporrak: nire adina zenuenean

peldarrak Kalifornian lan egin zuen gaztetan. Oporrei buruzko sail polit bat dakarkizuegu ondoren: Miren Amurizak, Maialen Arzallusek, Be単at Lizasok, Oihane Enbeitak, Zigor Enbeitak eta Estitxu Arozenak bakoitzak bere aitari egindako elkarrizketak dira. Eskolarteko bertsolariek Loire-ra egindako bidaia, bertso-jartzaileen sail berri bat urratu nahirik Lasturko Maitere Odriozolarekin egindako elkarrizketa eta, azkenik, Kuban bizi den euskaldun batek bidali digun ikerketa lan bitxia dira zure eskuetan.

Testuak: Joxean Agirre, Francisco Maiztegui eta bertsolariak Argazkiak: Conny Beyreuther eta Joxean Agirre

> Kanpoan ibiliak B62 / 9

B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan

IBILIAK

Joxe Antonio Manterola “Zatain”, errusiar filologia egin zuen bertsolaria

“Guk gaztetan bertso orgiak egiten genituen” Azkarra da. Informazio asko eta ona du, eta inpresioa egiten du ikusmena galdu ahala beste dohain batzuk zorroztu zaizkiola. Aia eta inguruko herrietako bertsolarien txapelketan finalera iritsi zen eta horrek animatuta Euskal Herrikoan saiatu zen 88an. “Bapatean 88” liburuan badira bertso saio horien testigantza batzuk. “Soldadu nengon Ferrolen/ nahiko zama pisua,/ ama oso gaizki zela/ heldu zen abisua/ «azkar etxeratutzeko»./ Lorturik permisua,/ lenengo hegazkinera/ eman nuen pausua,/ heldu nintzen, hilda zegon/ nere ama gaisua .../ hilda gero eman nion/ bigarrengo muxua. (BIS)”, da Jose Antonio Manterolak botatako bertso bat. Baina lagunarteko bertsolaritza izan da gozamena eman diona. Ikusmenarekin zituen arazoak larriagotzen ari zitzaizkiola eta, Moskura jo zuen tratamendu baten bila. Errusiera ikasten hasi, gustatu, eta Filologia fakultatean eman zuen izena. Aiako auzo batean ikasitako eskola bakarrik zuen, baina oso nota onak atera zituen unibertsitatean. Euskadi Irratiko berriemaile ere izan zen Moskutik. Transiberinoaren ibilbidea egin du birritan. Moskun ezagutu zuen Tatiana, orain bere emaztea dena, eta, orain zazpi urte Aiara itzuli eta gero, Tatiana izan da euskara ikasi behar izan duena. Etxean, hala ere, errusieraz hitz egiten jarraitzen dute. Tatianak Joseshka deitzen dio eta Jose Antoniok Tania. Aiara bazoazte, pasieran ikusiko dituzue, Jose Antoniok Greda zakurra aurretik duela. Testua: Joxean Agirre Argazkiak: Conny Beyreuther

36 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 37

hala ere, errusieraz hitz

on dago Zatain edo Zartarain, zure jaioetxea? Aiatik gure baserrira lau kilometro pasa egongo dira. Altzuzelaitik Altzolako bidea hartu eta ezkerretara dagoen lehen baserria da. Sei senide izan ginen, lau mutil eta bi neska. Gazteenaren aurrekoa naiz ni.1954an jaio nintzen. Noiztik izan duzu bertsoarekin harremana? Txikitandik asko gustatzen zitzaidan. Mutikoa nintzela, Loiola Irratiak antolatu zituen txapelketak entzuten nituen, eta entzuleek botoa emateko aukera zutenez, gogoan dut botoa ere eman ohi nuela. Oso gertutik segitu izan nituen txapelketa horiek, eta botoarekin asmatzen ez banuen, disgustatu egiten nintzen. Ez nuke jakingo nondik sortu zitzaidan grina hori. Gurasoak ere zaleak ziren, baina ez zuten bertso mundua horrenbeste bizi. Bailaran Izetako emakume bat genuen bertako baserri batera ezkondua, eta hori bertsozale amorratua zen. Arrazoi bakoitzari beste batekin erantzuten zekiena zen. Oso emakume alaia. Etxetabaila du izena gure bailarak. Ez zegoen gazteak elkartzeko tabernarik, eta emakume honen etxea zen gure bilera gunea. Umeak ginenean etxe horretan biltzen hasi ginen eta gaztetu ginenean ere etxe horretan biltze jarraitu genuen. Musean harekin ikasi genuen eta bertsotan ere harekin hasi ginen. Kortaberri baserriko Maria zen. Hil zen. Neska eta mutil, bertan biltzen ginen. Granadako erromeriara joaten hasi ginenean ere, etxerakoan Kortaberri horretan sartzen ginen. Urdanetako Izetan jaioa zen eta nik aditu izan dut Izetakoak horrelakoak izan direla. Orain taberna dute, baina ez zutenean ere horrelakoak zirela. Bertsotarako grina berak sartu zigula uste dut. Hasi eta buka ez genuen bertsotan egingo, baina puntutan askotan aritzen ginen. Erromeriatik bueltan etxe horretan sartu eta afaldu egiten genuen batzuetan. Zerbait kobratzen zigun, baina janak balio zuena. Sei urterekin hasi eta 18ra bitartean, asko ibili ginen etxe horretan.

egiten jarraitzen dute.

Eskolarik ba al zenuten bailara horretan?

Tatianak Joseshka

Geure baserrian genuen eskola, eta maistra gurekin bizi zen. Baserri handia da, eta ganbarari zati bat kenduta egin zuten eskola. Oso lokal polita zen, tximinia eta guzti. Orain anaia zaharrena bizi da etxean.

Transiberinoaren ibilbidea egin du birritan. Moskun ezagutu zuen Tatiana, orain bere emaztea dena, eta, orain zazpi urte Aiara itzuli eta gero, Tatiana izan da euskara ikasi behar izan duena. Etxean,

deitzen dio eta Jose Zeu bakarrik izan al zara bailara horretatik bertsotan ibili dena?

Antoniok Tania.

Nik ez nuke erabateko bertsolaritzat joko neure burua. Ni lagun-

Kanpoan ibiliak B62 / 39

arteko bertsolaria izan naiz. Plazan oso gaizki pasatu izan dut beti. Beharbada plazan gehiegi exijitu izan diot neure buruari. Erridikuloari sekulako beldurra diot. Txikitandik jendaurrean hasi banintz, beharbada ohitu egingo nintzen, baina kristoren beldurra izan diot beti plazari.

Bizitza guztiko

Zein izan zen bertsotan gehien ibili zinen bolada?

du izena eta heredatu

Moskura joan aurrekoa, 85etik hasi eta 92ra artekoa. Euskal Herriko txapelketa batean bi kanporaketetan hartu nuen parte. Aia eta inguruko herrietako bertsolarien txapelketa bat egin zen, eta hor finalean sartzea lortu nuen. Txapelketa horretan, uste dut, nahiko maila polita eman nuela. 89an izango zen Aiako final hori, eta euforia horrek bultzatuta joan nintzen Euskal Herrikora, eta bigarren kanporaketa oso txarra egin nuen eta ez nuela gehiago plazan kantatuko erabaki nuen.

borroka izan da. Retinosis pigmentaria

egiten da. Aita-amak eta aitona-amonek oso ondo ikusten zuten. Gaixotasuna

Lagunarteko jardunak diozunean zer esan nahi duzu, kuadrillan aritzen zinetela bertsotan?

garatzeko bi gen

Guk gaupasak egiten genituen betsotan. Nola esaten zaio gau guztia edanean eta larrutan pasatzeari? Ez da akelarrea ere, beste hitz bat da. Orgia esan nahi nuen, bertso orgiak egiten genituen. Azpeitia alde horretan ibiltzen ginen asko. Lagun bat banuen ahariekin ibiltzen zena, eta harekin joaten nintzen. Azpeitia eta Errezil alde horretan jende asko ezagutzen genuen, eta taberna batean sartu eta gaua pasatzen genuen edaten eta bertsotan. Horiek ziren benetako bertso orgiak. Hogei edo hogeita hamarren bat laguneko taldea izaten ginen. Tartean errezildar batzuk ere izaten ziren. Loidi, Benta Berri eta beste zenbait, puntakoak ez ziren bertsolariak, baina erraz kantatzen zutenak. Goizean gosaldu eta itzultzen ginen etxera. Nola etortzen ginen ez dut kontatuko. Lagunak autoa zuela eta han etortzen ginela bakarrik. Hiruzpalau bertsolari izaten ginen, gai librean, noski. Hogeita lau bat urte izango nituen. Soldaduskatik etorri eta oso serio ibili nintzen neska batekin, eta hautsi genuenean hasi nintzen delako bertso orgia horiekin. Konpromisozko bertsoleku batean bertsotan egiteak, jendearekin kunplitzeko aritzeak nekatu egiten du, baina lagunartean murgilduta eta trago batzuk eginez librean ari zarenean gau osoan kantatzeak ere ez du nekatzen. Bertsoa jolas bihurtzen da: barre egin eta barre egiranazi. Gau horietako oso oroitzapen onak ditut.

txarrak behar dituzu.

Erabat maskulinoak izango ziren bertso orgia horiek.

gaitz hau.

Bai aita eta bai ama retonosisaren gen txar baten eramailea zen, eta niri egokitu zitzaidan bien gen bana heredatzea. Familiako genealogian gora joanez gero, aitaren aitonaren garaian agertu zen

Bueno. Ez noa den-dena kontatzera. Arrantzan ibilitakoa zara. Noiz hasi zinen?

Hamazazpi urterekin hasi eta soldaduska joan arte ibili nintzen arrantzan Orioko ontzi batean. Marinan egin nuen soldaduska eta handik etorri nintzenean Aiako fundizio batean hasi nintzen. Noiz ohartu zinen begietan arazoak zenituela?

Bizitza guztiko borroka izan da. Retinosis pigmentaria du izena eta heredatu egiten da. Aita-amak eta aitona-amonek oso ondo

40 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 41

Jose Antonio Manterola emaztearekin eta Greda txakurrarekin.

ikusten zuten. Gaixotasuna garatzeko bi gen txarrak behar dituzu. Bai aita eta bai ama retonosisaren gen txar baten eramailea zen, eta niri egokitu zitzaidan bien gen bana heredatzea. Familiako genealogian gora joanez gero, aitaren aitonaren garaian agertu zen gaitz hau. Hiru ahizpa izan ziren itsuak. Nik umetatik izan ditut arazoak. Gaixotasunaren lehen adierazpena da gauez ez duzula besteek bezala ikusten. Erretinan bi zelula desberdin daude, konoak eta bastoiak. Konoek zuzenean aurrean duzuna eta egunezkoa ikusteko balio dute, eta bastoiek albotarako ikusmena eta gauezkoa emateko dira. Gure kasuan bastoiak dira hiltzen hasten direnak; katean suizidatzen direla esaten dute batzuek. Eremu bisuala galtzen hasten zara eta gauez arazoak izaten. Itsasoan ibili nintzenean antxoatan gauez egin behar izaten zen, eta ohartzen ziren nire lankideak nire arazoarekin. Egunez, artean, ondo moldatzen nintzen. Zazpi urterekin hasiko nintzen okulistarengana joaten, baina gaitza zer zen ez genekien. Soldaduskatik libratzeko ere ikusmenean arazoak nituela alegatu nuen, eta arazo larriak nituen. Hamabost egun igaro nituen frogak egiten, baina ez zidaten ezer aurkitu, miopiarik ez nuelako, besterik gabe. Borroka esan dudanean, zera esan nahi nuen, gazte denboran, bizitza borborka duzu eta ez duzu erakutsi nahi arazo bat duzula, eta besteak bezalakoa izateko borrokatzen zara. Oso borroka gogorra izan da, harik eta onartzen hasi nintzen arte. Bertsotan ere arazo larriak izatera iritsi nintzen. Aian egin nituen kanporaketetan lekua ezagutzen nuen eta moldatzen nintzen, baina ezagutzen ez nuen leku ilun samar batera sartzen nintzen bakoitzean erabat galduta sentitzen nintzen. Segurtasun falta ematen duen gaitza da eta tentsio izugarria sortzen duena. Nola erabaki zenuen Moskura joatea?

Bilbon mediku zegoen nire lagun baten anaia etorri zitzaidan erretinosis elkarte bat sortu zutela eta han izena emateko animatzeko esanez. Elkarte horretatik Moskura bueltaka hasiak zeuden. Lehen aldiz Moskura Euskal Herriko Txapelketaren urte berean joan nintzela uste dut; 88an izango zen. Moskun 15 eguneko tratamendu bat ematen zuten: bi begietan eta bi ipurmasailetan indizio bana ematen zuten egunero. Munduko medikuntza elkarteek ez zuten tratamendua homologatu, baina sekulako booma egon zen. Europa guztitik joaten ziren Moskura. Batzuek

42 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 43

emaitza hobeak izaten zituzten besteek baino. Nik neuk errezeloa izan nuen lehen tratamenduetan indartu egin zitzaidala bista, baina hiru bat urterako etsi nuen. Aseguro sozialak ez zuen tratamendua ordaintzen, baina demanda bat jarri nion eta irabazi egin nuen. Bidaia bat behintzat ordaindu zidaten. Bost hilabetetik behin egin beharreko tratamendua zenez, bidaia dezente egin behar izan nuen.

Hiruzpalau urte

Nola moldatzen zinen hasiera horretan Moskun?

Donostiako

bueltaka ibili ondoren bertan geratzea erabaki nuen, eta

Nik oso gaizki pasatu nuen. Ez ikusteak ematen duen segurtasunik eza eta hizkuntzarik bat ere jakin gabe, nire lehen hamabost egunak oso luzeak izan ziren, eta errusieraz ikasten hasiko nintzela erabaki nuen. Lanetik erretiroa hartuta nengoen, erabateko ezgaitasuna lortua nuen, denbora nuen, beraz, eta Donostian akademia batean hasi nintzen errusieraz ikasten. Kontuan izan, baserrian 14 urte arteko eskola bakarrik nuela, eta erretiroa hartu nuenean oso garbi nuen zerbait egin nahi nuela. Unibertsitateko sarrerako frogak gainditu eta errusiera ikasten hasi nintzen. Bigarren bidaiarako 50en bat hitz ikasiak nituen, eta 50 hitz horiek sekulako jokoa ematen zidaten. Lehen bidaian oso gaizki pasatzetik bigarrengoan oso ondo pasatzera iritsi nintzen. Harrigarria da hizkuntza gutxieneko bat jakiteak zer egiten duen. Suerte pixka bat ere izan nuen: akademiara joan eta gerratik ihesi Errusiara joandako ume haietako baten alaba zen emakume batekin egin nuen topo. Gaztelaniaz zipitzik ez zekien. Lehen klasera joan ginenean bera urduri zegoen lehen klasea eman behar zuelako eta ni ere urduri ez nekielako bistaren arazoarekin nola moldatuko nintzen. Nire arazoaren berri eman nion eta klase partikularrak emango zizkidala esan zidan. Emakume horrekin aurrerapen handiak egiten hasi nintzen. Ikasten nituen hitz horiek bideratuak ziren, Moskura joan eta erabiltzeko balio zutenak.

irakaslearen ezagun

Noiz ezagutu zenuen Tania?

batekin geratu

88tik 91ra bitartean ibili nintzen Moskura bueltaka. Madrilgo taldearekin joanda sekulako diru piloa kostatzen zitzaigun eta tranpak egiten hasi ginen. Niri gustatu asko gustatzen zait taldeko legetik kanpo ibiltzea, eta nire antzeko katalan bat ezagutu nuen eta biok hasi ginen geure kontura Moskun ibiltzen. Kabiarra eta guzti bi pezetagatik jaten genuen leku bat ere bilatu genuen, eta bertako neska batzuk ezagutu genituen eta, haiek egindako gonbitak eskuetan genituela, libretik joaten hasi ginen eta ospitaleko mediku batek bere etxean jartzen zigun tratamendua. Erdi prezioan ateratzen zitzaigun bidaia. Hiruzpalau urte bueltaka ibili ondoren bertan geratzea erabaki nuen, eta Donostiako irakaslearen bidez apuntatu nintzen errusiar filologia egiten. 1992koa izan zen hori eta hor ezagutu nuen Tatiana. Unibertsitatearena zen aterpe moduko batean hartu nuen ostatu. Donostiako irakaslearen ezagun batekin geratu nintzen igande batean eta harekin batean etorri zen Tatiana. Tarteka ateratzen hasi ginen. Uste dut hasieran errukia gehiago izan zela maitasuna baino. Ni oso bakarrik nengoen eta nire bakardade hori uxatzeko hasi zela uste dut nirekin ateratzen.

44 / B62Kanpoan ibiliak

irakaslearen bidez apuntatu nintzen errusiar filologia egiten. 1992koa izan zen hori eta hor ezagutu nuen Tatiana. Unibertsitatearena zen aterpe moduko batean hartu nuen ostatu. Donostiako

nintzen igande batean eta harekin batean etorri zen Tatiana. Tarteka ateratzen hasi ginen.

Kanpoan ibiliak B62 / 45

Txikitandik asko

Mutikoa nintzela,

nintzen. Irakasleek onartzea erabaki zuten. ONCEra eskatu nuen beka eta lehen urte horretan ez zidaten eman; ez nintzela gai izango uste zuten nonbait. Lehen urtean asignatura denak gainditu nituen. TATIANA: Ez gainditu bakarrik. Ohorezko titulu bat lortu zuen lehen urtean.

Loiola Irratiak

Oso belarri ona izango duzu hizkuntzetarako.

gustatzen zitzaidan.

Badirudi hala dela.

antolatu zituen

Moskun edozein

txapelketak entzuten

negozio jartzeko,

Zer azentu dauka hitz egiten duenean?

Azentu txetxenoa dauka edo Adriatiko aldekoa gutxienik. Sobietar Batasuna oso handia zen eta Kaukaso aldeko herrialdeetan bereziki gero ikasi dute errusiera, beren hizkuntzak dituztelako, eta azentu berezia dute oso. Badirudi nire azentoak Kaukasoko jendearen antz handia duela. Hemen bertan ere, errusoekin kalean topo egin eta hizketan hasten naizenean, ea Kaukaso aldekoa naizen galdetzen didate. Aparte, Kaukaso aldeko herriek maitasun handia digute euskaldunoi. Georgiar bati esaten badiozu euskalduna zarela, dena emango dizu. Sentimendu hori Kaukaso alde guztian dago. Moskun edozein negozio jartzeko, jatetxe bat esate baterako, mafia baten babesa behar duzu: teilatua deitzen diote han. Peruko gure ezagun batek Sevilla izeneko jatetxe bat ireki zuen Moskun, dirua Sevillako batzuek jarri zutelako, eta teilatua Txetxeniako mafiak ematen zion. Egun batean jatetxe horretan geundela, Txetxeniako mafiaren burua etorri zen eta euskalduna nintzela jakitean sekulako harrera egin zidan. Kobentzituta zegoen haren hizkuntzak eta gureak sekulako antza izan behar zutela. Oso azkar ohartu zen ez zutela bat ere antzik eta, azkenean, ea muslmana nintzen galdetu eta ezetz, ez nintzela musulmana erantzun nionean, altxatu eta joan egin zen. Konbentzituta zegoen Txetxeniako hizkuntza eta euskara antzekoak zirela eta, gainera, euskaldunok musulmanak ginela. TATIANA:

J.A. MANTEROLA:

nituen, eta entzuleek

jatetxe bat esate

botoa emateko

baterako, mafia baten

aukera zutenez,

babesa behar duzu:

gogoan dut botoa ere

teilatua deitzen diote

eman ohi nuela. Oso

han. Peruko gure

gertutik segitu izan

ezagun batek Sevilla

Zer ikasketa egin zenituen zuk, Tatiana, unibertsitatean?

nituen txapelketa

izeneko jatetxe bat

Historia ikasketak egin nituen eta historiako liburuetan erredaktora moduan egiten nuen lan Moskun.

horiek, eta botoarekin

ireki zuen Moskun,

Ez da oso erraza ulertzea errusierarenganako izan duzun atxikimendu hori?

asmatzen ez banuen,

dirua Sevillako

Bizitzak berak eramaten zaitu horretara. Komunikatzeko gai nintzela ohartu nintzenean sartu zitzaidan harra, eta berak eramaten zaitu.

disgustatu egiten

batzuek jarri

nintzen. Ez nuke

zutelako, eta teilatua

Abentura handi bat izango zen hori, Tatianarentzat euskara ikastea bezala.

jakingo nondik sortu

Txetxeniako mafiak

zitzaidan grina hori.

ematen zion. Egun

Gurasoak ere zaleak

batean jatetxe

TATIANA: Gu han ginelarik, ez zegoen unibertsitatean euskarazko klaserik, baina geroztik jarri dituzte. Nik Ilazkin ikasi dut euskara, eta badakit orain dela bi urte Moskuko Unibertsitatetik Lazkaoko Maizpidera etorri zirela eta geroztik urtero etortzeko asmoa dutela.

ziren, baina ez zuten

horretan geundela,

Zure gurasoak, Tatiana, bizi al dira?

bertso mundua

Txetxeniako mafiaren

horrenbeste bizi.

burua etorri zen eta

TATIANA:

Moskun euskarazko klaseak ematen direla esan ohi da. Egia al da hori?

Niretzat euskara ikastea ez dut uste abentura bat izan denik, baina horrentzat errusiera ikastea bai. Ni horrekin etorri naiz eta horrek asko laguntzen du. Baina hori bakar-bakarrik joan zen hara, eta desberdina da. TATIANA:

Noiz hartu zenuen errusiar filologia egiteko erabakia?

Hizkuntz institutu batean eman nuen izena 1992ko ekainean urtebeteko ikastaroa egiteko asmotan. Urte horretan ezagutu nuen Tatiana eta Moskun jarraitzea erabaki nuen. Ahozko komunikazioan behintzat maila ona nuela eta institutuan ezin zidatela gehiago erakutsi esan zidaten. Nik Psikologia ikasteko asmoa nuen, baina Psikologia egitekotan hemen egitea hobe nuela esaten zidaten, eta Moskun zerbait egitekotan Filologian nuela, esan zidaten, oso fakultate ona, eta hala animatu nintzen. Tatianari oso zaila iruditzen zitzaion. Sarrerako azterketak egitera joan eta ahozkoa oso ondo gainditu nuen, baina idatzizkoan oso larri ibili

46 / B62Kanpoan ibiliak

euskalduna nintzela

TATIANA: Ama hil zen, baina aita bizi da. Nire gurasoen historia oso polita da. Nire aitak ikusmena galdu zuen Bigarren Munduko Gerran bonba batek eztanda eginda. Ordurako amarekin zebilen. Ama ingeniaria zen eta aitari laguntzearren biak Historia egiten hasi ziren. Aita historialaria izan da eta Unibertsitateko irakaslea da oraindik ere, 86 urterekin. Liburu dezente argitaratua da. Aita eta ama historialariak izanik, nik ere ez nuen beste aukerarik.

jakitean sekulako harrera egin zidan.

Zer moduz egokitu zinen hango bizimodura? Nola ohitu zinen hango gastronomiara?

Kanpoan ibiliak B62 / 47

Nik erraztasun izugarria izan nuen. Hizkuntza pixka bat ikasi nuenetik errusiarrekin erabat identifikatuta sentitu izan naiz. Oso ondo hartu izan ninduten hasieratik. Nik bitan egin dut Transiberianoa eta ez dut inolako arazorik izan. Bereziki aurreneko aldiaz gogoratzen naiz. Otsailean Errusiara joan eta uztailean joan nintzen Transiberianoa egitera beste bi lagunekin. Zazpi egunetan eta zazpi gauetan egiten du ibilbidea trenak, baina guk hilabete pasatu genuen, hirietan geratu egiten ginelako. Moskutik Vladivostokera, —han amaitzen baita Transiberianoa—, eta Javarostera egin genuen lehen etapa, han egun pare bat pasatu eta Buriatiara jo genuen —Baikal aintziraren ondoan dagoen errusiar errepublika bat, Mongoliarekin muga egiten duena—. Nik buruz dakit bidaia horren berri, baina luze joko luke kontatzeak, Transiberianoa munduko trenbiderik luzeena baita, hain zuzen ere, Vladivostoketik Moskurainokoa. Bigarrengo aldiz hemengo talde batekin egin nuen, eta ezin dira biak alderatu. Jendea asko aldatzen ari da Errusian, gaiztotzen ari da, eta kapitalismoaren bizio guztiak sartzen ari dira han ere. “Jan egingo zaitut, zuk ni jan ez nazazun” da oraingo leloa. 1992an ez zegoen giro hori. Jendea oso txiro bizi zen, baina, hala ere, zeukana ematen zizun. Trenean elkarrekin ordu batzuk egin eta etxera gonbidatzen zintuzten. Pasada bat izan zen. Gaur hori asko aldatu da. Geltokietan ere lanik gabeko jende asko ikusten da gaur. Kontuz ibili behar duzu, bestela lapurtu egiten dizute. Sentsazio hori ez zegoen 1992an.

ten direnak. TATIANA: Guk hemengo janaria erabiltzen dugu. Niri asko gustatzen zait. Batez ere txuleta errea. Zu saiatu al zara Filologia tituluarekin hemengo unibertsitatean edo beste nonbait lanik egiten?

Ez naiz askorik saiatu ere egin. Beste mila saltsatan sartzen zara. Itzulpenak bai, egin ditut, eta Caritas eta Gurutze Gorrian interpretari moduan ibiltzen naiz boluntario laguntzen. Joaten al zarete tarteka Moskura?

Tatianak alaba dauka han eta sarriago joaten da. Zer adin du, Tatiana, zure alabak?

Gaur hori asko aldatu

TATIANA: 27 urte ditu. Ekonomiari buruzko ikasketak egin zituen eta Errusian eta beste leku askotan oso modan dagoen gai bati buruzko doktoregoa egin zuen, diru beltza zuritzeko erabiltzen diren metodoez. Eta lan on bat aurkitu du. Oso neska azkarra da. Aste pare bat pasatzera etorriko da laster.❚

da. Geltokietan ere lanik gabeko jende asko ikusten da gaur. Kontuz ibili behar

Vodka edaten ere ikasiko zenuen, noski?

Bada Moskun ohitura bat niri, baserrikoa naizelako edo, asko gustatzen zitzaidana. Lagunartean egun-pasa basora joateko ohitura dute. Basoan barrena sartu eta egur iharrarekin sua piztu eta haragi zatiak burruntzian erretzen dituzte. Txerrikia izaten da gehienetan. Bezperatik zatitu eta tipula, piper hautsa, ozpina edo limoiarekin jartzen dute eta oso goxoa erretzen dute eta vodkarekin jaten da. Batzuetan zerbezarekin, baina normalki vodkarekin jaten dute. Guk ardoa bezala, han vodka erabiltzen dute janariarekin. Are gehiago esango nuke: guk ardoa janariari egokitzen saiatzen garen bezala, han janaria egokitzen diote edariari. Vodkarekin ondo ezkontzen diren jakien bila ibiltzen dira. Vodka destilatu industrialari deitzen diote eta etxean egiten denari zamagon deitzen diote. “Norberak egina” esan nahi du hitzak, eta nekazarien artean oso normala da. Baina ez nekazarien etxeetan bakarrik. Gogoratzen dut lehen aldiz Transiberianoa egin genuenean Baikal aintziraren ertzean tipo batekin hasi ginela hizketan. Mongoliako Minbizi Institutuko zuzendaria zen. Etxera eraman gintuen eta zamagona atera zigun.Guri urarekin nahastuta ematen zigun eta berak urik gabe edaten zuen.

duzu, bestela lapurtu egiten dizute. Sentsazio hori ez zegoen 1992an.

Zein da hango plater nazionala?

Hemen baditugu errusiar lagunak Orion, Lasarten eta beste zenbait lekutan, eta zerbait ospatzera joaten garen bakoitzean entsalada errusiarra eta albondigak jaten ditugu; albondiga bereziak dira, txerrikia eta txahalkia beste mila gauzarekin nahastuta egi-

48 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 49

Iñigo Iñigo Gojenola Gojenola “Txekieraz ere bota izan ditut bertsoak” Berriatuan jaio zen, 1972ko ekainean. Hogeita hamalau urte ditu, beraz, eta horietatik bost Txekian igaro ditu. Han ezkondu zen Silvia Krajakovarekin, eta elkarrizketa egiteko elkartu ginenean, seme jaioberria zuten, Danel, 13 egunekoa. Bi anaia dira etxean, Joseba eta bera, hura ere bertsolaria. “Nik azken urteotan huts egin dut, baina hark jarraitzen du Bizkaiko Txapelketan parte hartzen”, esan zuen. Aitaamaginarrebak eta koinata ume jaioberria ikustera etorri ziren egunetan egon ginen harekin. Ondarroatik doan errepidean eskuinetara, herriko sarreran bizi da.

Testua eta argazkiak: Joxean Agirre

52 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 53

Lopategirekin hasi ginen ikasten. Kanpantxuko lehen promoziokoetakoa naiz ni. Kanpantxuko barnetegi horietara orain punta-puntan dabiltzan Unai Iturriaga eta Igor oiz hasi zineten bi anaiak bertsotan? Lopategirekin

hasi ginen ikasten. Kanpantxuko lehen promoziokoetakoa naiz ni. Kanpantxuko barnetegi horietara orain punta-puntan dabiltzan Unai Iturriaga eta Igor Elortza ere etorri ohi ziren eta horiekin batean Mirari Azula, Mikel Omegogeaskoa eta beste hainbat. Eskolartekoan hasi ginen kantuan eta Bizkaiko Txapelketan jarraitu genuen. Azken bi txapelketak huts egin ditut nik. Parean egokitu zaizkidan beste guztietan, uste dut, parte hartu dudala. Bolada batean Iratxe Ibarrarekin prestatzen ginen txapelketarako, baina azken urteotan oso gutxi prestatuta joan izan gara txapelketara. Koadrilako bertsolaritza izan da gurea, oso bertsolaritza informala. Plaza gutxi egindako bertsolariak gara. Etxean bi bertsolari izanda, jardun al duzue bi anaiek elkarrekin?

Hura gaztexeagoa da. Gorka Ostolaza, Joseba Arza, Peru Aranburu eta horien adinekoa da. Adin tarte pixka bat badugu, eta etxean buruz buru oso gutxitan jardun dugu. Bizkaiko azken txapelketetarako ere gure etxean biltzen ziren prestatzeko, baina ni aparte uzten ninduten.

Elortza ere etorri ohi ziren eta horiekin batean Mirari Azula, Mikel Omegogeaskoa eta beste hainbat. Eskolartekoan hasi ginen kantuan eta Bizkaiko Txapelketan jarraitu genuen. Azken bi txapelketak huts egin ditut nik.

Nondik datorkizue zaletasuna?

Lopategiren meritua da. Eskolaz eskola lanean hasi zenean ezagutu genuen. Ariketa txiki batzuk jartzen zituen, eta ni neu izango nintzen gehien erantzuten nuena, gurasoak oso zaleak direlako. Leku bakoitzean interesik gehiena agertzen zutenak batu eta eskualdeka lanean hasi ginen. Astero-astero Ondarroa, Lekeitio, Berriatu eta Markinako jendea azken herri horretan biltzen hasi ginen. Nire anaiari nik neuk kutsatu niola esango nuke. Herrian ere bertso giro handia da hemen. Santa Eskea, esate baterako, betidanik egin izan da hemen. Mugartegi eta Arregi bertsolariak ere bertokoak izaki, saio dezente ikusi izan ditugu herrian bi herrikoak kanpokoekin nahasian. Azpillaga bera ere hemen hazitakoa da.

54 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 55

Bisitan etorritako batzuekin aritu izan nintzen, baina ez nuen hemendik joandakoen artean bertsotan zekienik.

Dena dela, semeari txekieraz hitz egiteko erabakia hartua du. Berak txekieraz egingo dio eta nik euskaraz.

56 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 57

barruan, lehen, ezkaratz bakoitzean zein bizi ziren ezagutzen zen, baina orain etxe berri asko dago eta zailagoa da jendea koplatzea. Baina baserrietan lehengo legean egiten dugu, aitona-amonekin hasi, bizi badira, eta familia osoa aipatuz. Leku batzuetan, gainera, atea zabaltzea kosta egiten da: kopla asko kantatu behar izaten da hori lortzeko. Txekiako zure egonaldia lanagatik izan da.

Bai. Cikautxo kooperatiban egiten dut lan. Euskal Filologia bukatzen ari nintzen Deustuko Unibertsitatean lan aukera hori sortu zitzaidanean, eta han hasi nintzen. Autoentzako edo etxeko tresneriarentzako kautxozko piezak egiten ditugu. 1999an hasi nintzen lanean. MCCko enpresa da, eta lehenik Txekian zabaldu zuen beste enpresa bat. Hemen 600 eta gehiago langile ditu eta Txekian 140ren bat langile izango ditu. Pragatik iparralderantz 100 kilometrora dago enpresa, Poloniako mugatik 20 kilometrora. Leku menditsua da hori. Eslovakian beste planta bat zabaldu da, eta han egin ditut azken sei hilabeteak. Bost urte egin ditut guztira han. Hizkuntza izango da oztopo nagusia zuentzat.

Txikitan hona etorri eta hemen, Torre baserrian hazitakoa da Azpillaga. Ezkondu zen arte, uste dut, hemen bizitakoa dela.

Hemen 600 eta

Santa Eskearekin jarraitzen al duzue oraindik?

gehiago langile ditu

Nik ingelesa

Zalantzarik gabe. Unibertsitatean ikasketak egin dituen jendeak ingelesa badaki eta gaztelaniaz ikasi duen jendea ere aurkitzen duzu. Nik ingelesa erabiltzen nuen gehienbat hasieran eta txekieraz ikasten saiatu nintzen gero. Moldatzen naiz txikieraz ere. Enpresak berak zuen etxebizitza batean bizi ginen hasieran. Internoak bezala bizi ginen, bertan lan eta bertan lo, 24 ordu enpresatik atera gabe. Ondoren herrian etxe bat alokatu eta aldatu egin ginen. Jablonec Nad Nisou da herriaren izena. Bai langileekin eta bai bertako jendearekin harreman nahiko estua lortu genuen. Posible da enpresa horietan lan egin eta bertakoekin bat ere harremanik gabe bizitzea, baina gu ez ginen horrelakoak. Lan egin ondoren garagardo batzuk hartzera joaten ginen. Haientzat garagardoa herri sinbolo ere bada. Oso harro daude per capita garagardo gehien edaten duen herria delako munduan. Urte batean belgikarrek irabazi zieten eta sekulako pena hartu zuten, eta gogor saiatu ziren izen on hori berreskuratzen. Lehen etxe bakoitzean egingo zen garagardoa. Oraindik ere enpresa txiki asko dago garagardoa egiten duena, nahiz eta edari hori ere estandarizatzen ari diren.

eta Txekian 140ren

erabiltzen nuen

Esaguzu letraz letra zure emaztearen izena.

bat langile izango

gehienbat hasieran

ditu. Pragatik

eta txekieraz ikasten

iparralderantz 100

saiatu nintzen gero.

Ez da bat ere zaila: Silvie da, Silvie Krajakova. Ezkondu eta abizena galdu egiten dute. Silvie Gojenola da orain. Baina semea Gojenola Krajak izango da. Emaztearen aita, esaterako, Krajak da, alabak Krajakova, eta familia osorik denean Krajakovi, posta kutxan esaterako. Deklinabidea da honela: maskulinoa, femeninoa eta plurala.

kilometrora dago

Moldatzen naiz

Emaztea zer da, zuk lan egiten zenuen enpresako langilea?

enpresa.

txikieraz ere.

Ez. Handik ehun kilometrora zegoen beste enpresa batean lan egiten zuen. Nire irudipena da guri baino askoz ere gutxiago kosta-

Larunbatera aldatu genuen, baina tradizio handia duen ohitura da herrian Santa Eskearena. Urteren batean huts egingo zen, baina nik dakidala betidanik egin da eskea hemen. Aurten bertan nire anaia Joseba, gure lehengusu bat eta Altzelai ibili dira. Koplari ibilitakoa al zara?

Bai, bai. Txekian egon naizen urteotan ez naiz atera, baina askotan ibili naiz. Koruak beti kopla bera kantatzen du eta dirua zeren alde biltzen den adierazten du. Herri gorenean hamarrak bueltan hasi eta herri osoa pasatzen dugu gauera bitartean. Gauean elkarte batean afaltzen da. Urte batean suak izan ziren herrian, eta kanpoko auzoetara ere zabaldu genuen Santa Ageda eskea. Herri

58 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 59

tzen zaiela han batetik bestera mugitzea. Han lanagatik herri batetik bestera mugitzea hemen baino errazago onartzen dute. Hradec Králove herrikoa da; erreginaren gaztelua esan nahi du txekieraz, eta egon ere lehen erregina han egoten omen zen uda pasatzen.

Bai, bai. Txekian

Urtean egun bat

egon naizen urteotan

langileekin festaren

ez naiz atera, baina

bat egitea gustatzen

askotan ibili naiz.

zaie edo ekintzaren

Koruak beti kopla

batzuk gutxienez, eta

bera kantatzen du eta

langileenganako

dirua zeren alde

hurbiltasun nahia

biltzen den adierazten

sumatzen da

du. Herri gorenean

arduradunen aldetik.

Non egin zenuten ezkontza?

Bertan. Ezkontza zibila egin genuen. Hemendik gurasoak eta familiako batzuk joan ziren. Hradec Králove horretan izan zen. Alde zaharrean du Udaletxea eta han izan zen zeremonia iazko ekainaren 4an. Silvieren ama eslovakiarra da eta bataiatuta dago. Eslovakian katolikoek oraindik indar handia dute baserri giroan. Baina aitaren aldetik ez dute erlijiorik ezagutzen eta ezta bi ahizpek ere. Politikoki zer giro aurkitu duzue?

Alderdi Komunistak oraindik indar handia du: botoen % 20 edo lortzen du. Zaharren artean uste dut duela jarraitzailerik gehien, lehen hobeto bizi zirela uste duen jendearen artean. Baina gazte jendearen artean-eta kontrako jarrera oso nabarmena da. Sumatzen al da beste zenbait herrialde komunista ohitan sumatzen den mafia, langabezia eta desoreka ekonomikorik?

Oso egoera egonkorra dute. Ez dute hemengo bizitza mailarik, baina ondo bizi dira; ez da han miseriarik ikusten eta ez dut uste sekulako alderik dagoenik ere. Zerbitzuak dira merkeagoak. Taberna batean jatea han oso gauza arrunta da. Dendetan gero eta prezio antzekoagoak daudela iruditzen zait. Komunismoaren garaiko arrasto batzuk ikus daitezke oraindik ere enpresa barruko giroan. Urtean egun bat langileekin festaren bat egitea gustatzen zaie edo ekintzaren batzuk gutxienez, eta langileenganako hurbiltasun nahia sumatzen da arduradunen aldetik.

Zuk garbi al zenuen ezkondu eta hona etorriko zinela bizitzera?

hamarrak bueltan

Bai. Aurretik hala erabakita genuen. Baina ez kostatu gabe. Silviek han bizitzea askoz ere nahiago zuen. Han zuen lana utzi behar izan du, eta lanarekin batean beste hainbat gauza.

hasi eta herri osoa

Gaztelaniaz, dena dela, oso ondo moldatzen da.

pasatzen dugu gauera bitartean. Gauean

Unibertsitatean ikasketak egiten ari zela urtebete pasatu zuen Mallorcan gaztelania ikasten. Dena dela, semeari txekieraz hitz egiteko erabakia hartua du. Berak txekieraz egingo dio eta nik euskaraz.❚

elkarte batean afaltzen da. Urte batean suak izan

Bost urte horietan bertsoarekin zer harreman izan duzu? Tarteka egiten al zenuen bertsotan?

Bai, bai. Txekieraz ere kantatu izan dut, bertakoei bertsolaritza zer den adierazteko. Gogoratzen naiz Gabon Zahar egunean goizeko bostetan nola jardun behar izan nuen txekieraz. Internetetik ingurukoei eman nien hemengo bertsolarien berri. Etxean telebistatik bertsolariak nazioarteko kanalen batetik ikusten ari ginela lagunak etortzen baziren, han egoten ginen begira. ETBSATetik ere txapelketa nagusiaren jarraipen polita egin genuen, eta astelehenetan lanera pixka bat lehenago joan, internetetik audio batzuk jaitsi eta jarraitzen nuen. Bai Bizkaikoa eta bai Txapelketa Nagusia, biak jarraitu nituen, neurri batean behintzat. Tarteka etxea etorri naizenetan ere jarraitu izan dut bertsolaritza. Orain urte bi Bizkaiko Txapelketa martxan zegoela etorri nintzen, eta Lea-Artibaiko kanporaketan gaiak jartzen aritu nintzen. Ez al zenuen enpresako euskaldunen artean kontrariorik?

Bisitan etorritako batzuekin aritu izan nintzen, baina ez nuen hemendik joandakoen artean bertsotan zekienik.

60 / B62Kanpoan ibiliak

ziren herrian, eta kanpoko auzoetara ere zabaldu genuen Santa Ageda eskea.

Hilerrien gestio osoa eta aldi baterako lanak Peñaflorida, IB-1º • Gipuzkoa • Tel. 943 894 937 • Fax 943 894 941 E-mail: harrespil@harrespil.net

Kanpoan ibiliak B62 / 61

Mixel Mixel Aire Aire “Hilean 900 dolar irabazten genituen Kalifornian behiak jezten” Ez dira gutxi Baztan aldetik eta Nafarroako beste zenbait lekutatik, Bizkaitik edo Ipar Euskal Herritik AEBra lanera joandako bertsolariak. Batzuk etxera itzulita ziren eta beste batzuk bertan geratuta. Ezagunena, beharbada, Mixel Aire “Xalbador II” izango da. Bost urte eman zituen Kalifornian lanean. Hogeita hamar urterekin itzuli zen Urepelera, eta bertan bizi da orain jubilaturik. Baigorritik goazela Urepeleko sarreran, eskuinetara dagoen errepide bat hartu eta berrehun metrora dago Pokomotzenea. Han aurkitu genuen bertsolaria. Hitz aspertu bat egin eta Sorogain aldera eraman gintuen bere mendiko autoarekin, urte askotan artaldea larrean erabili duen bazterrak ikustera. Sukaldean alaba bien argazkiak ikus daitezke bazterretan. Miren, zaharrena, Katalin txikiarekin dago irudi batean. Beste batean Amaia ageri da Irati eta Txominekin.

Testua eta argazkiak: Joxean Agirre

64 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 65

oiz izan zinen zu Kalifornian? Hogeita bost urterekin joan nintzen eta hogeita hamarrekin itzuli. Bi izeba ditugu han eta haiek etortzen zirelarik, esaten zuten Mixelek egin behar zukeela itzuli bat Ameriketatik diru pixka bat irabazteko. Eta animatu egin nintzen. Lanerako kontratua sakelan zenutela joaten al zineten orduan? Ordurako arazoak baziren joateko. Baztandarrak kontratuarekin joaten ziren. Nik kontraturik gabe joan eta han edozein lan egiteko libre izango nintzela uste nuen, baina paperak egiten hasi nintzelarik, ohartu nintzen ez zela hala. Charles Iriart bat bagenuen herrian paperak egiten zituena, eta aitak bazuen lagun bat Kalifornian, Bernardo Erreka izenekoa, ardi-nagusia zena, eta bien artean egindako paperekin joan nintzen eta negu bat pasatu nuen artzain bizkaitar baten artaldea zaintzen. â&#x20AC;&#x153;Apexaâ&#x20AC;? zen izengoitiz, eta eskumuinak eta guzti bidali zizkidan orain bi urte Arantzazuko artzainen biltzar batera etorri zelarik. Los BaĂąos herrian zen hori. Karabana batean egiten nuen jan eta lo. Negu hura bakarrik egin nuen ardiekin, eta Txinora joan nintzen ondoren behiak jeztera, hiru aldiz gehiago irabaziz. Behitegi horietako batean bakoitzak 200 behi jezten genituen makinarekin, noski, eta lau ginen. Mila eta seiehun behiko behitegiak ezagutu nituen han.

Bertako nagusia ere, Graxian, oso laguna zuen. Hor zenbait ordu ez dituen pasatu

Nola moldatzen zineten jan eta lo egiteko?

Lehen esan dizut han banuela izeba bat, eta izeba horren etxean egoten nintzen. Bolada batez mutilen artean etxe bat alokatuta eta geuk etxeko lanak eginez ere bizi izan ginen.

hark! Parranda asko

Ingelesez batere ikasi al zenuen?

naiz ostatuko gizona,

maite zuen. Ni ez

Arras gutxi. Beti euskaldun artean ibiltzen ginen eta ez genuen ingelesez ikasi. Baztandarrak nituen lagunak: hiru anaia sunbildar, Gartziarena abizenekoak, eta bi bizkaitar. Horietako bat, Bitorio Garmendia, hemen da orain.

gehiagotan esaten

Jai eta aste egiten al zenuten lan?

zidan sobera zintzoa

Jai eta aste. Oporrak hartzen ahal genituen, baina ez genuen hartzen dirua aurreratzeko. Orduan artzain 300 dolar irabazten genuen hilean eta 900 edo 1.000 dolar behi jezten. Azken hilabeteetan 1.400 dolar irabaztera iritsi ginen.

66 / B62Kanpoan ibiliak

eta aitak behin baino

nintzela bertsolaria izateko. Kanpoan ibiliak B62 / 67

Zer egin zenuen diru horrekin…, andregaia bilatu?

Emaztea eta biak

Andregaia bilatuko nuen dirurik gabe ere. Diru hori ondo etorri zitzaidan.

ibiltzen dira

Kaliforniara joan aurretik bertsotan ibiltzen al zinen?

merkatuetan. Astean

“Apexa” zen

behin emaztea

izengoitiz, eta

Donibane Lohizuneko

eskumuinak eta guzti

merkatuta joaten da

bidali zizkidan orain

eta alabak ere

bi urte Arantzazuko

eramaten ditu

artzainen biltzar

Donapaleuko

batera etorri zelarik.

Intermarchera.

Los Baños herrian

Ezpeletako eta

zen hori. Karabana

Elizondoko

batean egiten nuen

merkatuetara ere joan

jan eta lo. Negu hura

izan da.

bakarrik egin nuen

Kasik bat ere ez. Kantatu nuen behin Añorgan. Lehen bertso saioa han egin nuen aitarekin batean. Lopategi ere han zen. Aldez aurretik pentsatzeko astia hartu eta kantatu ohi nituen, baina bat-batean oso gutxi. Aitak esaten zidan banezakeela eta gehiago saiatu behar nuela. Nire lehen bertsoa arreba gazteenaren, Heleneren, jaunartze egunean kantatu nuen. Aitaren laguna ere, Hernandorena, han zen. Oraindik ere gogoratzen naiz bertso harekin. Hark hamahiru urte zituen eta nik hogeita hiru. Aita eta Hernandorena hasi zitzaizkidan zirikatzen. Baina gutxi edo gehiago prestatutako bertsoa zen. Kanta iezaguzu, mesedez.

Arreba maite-maitea onar zizu nere zorionak, gu zuri esker baikaude hemen goxotasunean denak, lagun zaitzala gaur hartu duzun Jesukristo gure jaunak, Beti maitatzen orai artean bezain aita-amak. Aitak animatzen zintuen orduan.

Bai, bai. Gehiago kanta nezakeela uste zuen, gehiago kantatu behar nuela, nahiz eta gaizkixeago jardun. Nik bertsotan egin dudana saiatzearen bortxaz egin dut. Nire baitatik ez nintzen bertsolaria.

Besteak ere saiatuta egingo ziren bertsolari.

Baina badira afizio handia dakartenak. Nik ez nuen zaletasun handirik. Behar zelako egin nintzen bertsolari. Zuk aita etengabe ikusiko zenuen bertsotan.

ardiekin, eta Txinora

Orain ez bezalako giroa ere bazen orduan. Denak ziren bertsozale. Aita ez zen isiltzen. Etxetik kanpo asko ibiltzen zen. Nola moldatzen zen garai hartan batera eta bestera ibiltzeko? Nola elkartzen zen, esaterako, Ahetzeko Mattinekin?

Bazuen Alduden lagun bat Jean Molo izenekoa. Harekin asko ibili zen. Ofizioz gidaria zen. Askotan bila etortzen zitzaizkion. 1960an erosi zuen bere lehen autoa.

joan nintzen ondoren Egiten al zenuen bertsotan Kalifornian?

behiak jeztera, hiru aldiz gehiago irabaziz. Behitegi horietako batean bakoitzak 200 behi jezten genituen

Alkat etorri zen Kaliforniara ni han nintzelarik eta harekin zerbait jardun nuela gogoratzen dut. Ni etxera itzuli nintzen urtean izan zen, 1974an. Aita ere izan zen urte horretan Kalifornian, 1972an. Hango ostatuetan kantatu genuen. Nik ere lagundu nion. Joni Kurutxet ere han zen, Ezterenzubikoa. Poliki kantatzen zuen eta kantatuko du oraindik ere, han bizi baita eta hura ere gurekin ibili zen. Badira han bertsolari gehiago ere. Jexux Goñi, esate baterako, Mikel Goñi pilotariaren osaba. Han bizi da hori ere. Aita hilabeterako etorri zen ni han nintzelarik eta asko kantatu zuen. Hango jendeak bidaia ordaindu zion eta saioak antolatu zituzten.

makinarekin, noski, Hogeita hamar urterekin itzuli eta zer egin zenuen?

eta lau ginen. Mila eta seiehun behiko behitegiak ezagutu nituen han. 68 / B62Kanpoan ibiliak

Anaiarekin batean GEAC (Groupement d’Explotation Agricole en Comun) deitu elkartea osatu genuen anaia Danielek eta biok. Lan elkartea desegiten bazen, anaia etxaldearekin geratuko zela erabaki genuen eta ni borda eta borda inguruko zelaiekin, eta berezi ginelarik, ez nuen zelai horiek hartzerik izan, eta haserretu egin ginen. Daniel Xalbadorrenean bizi da eta ni hemen, Pokomotzenean. Hau emaztearen etxekoen etxea zen.

Kanpoan ibiliak B62 / 69

xxxxxx

Geroztik zer lanbide izan duzu?

Lopategi ere han zen.

Lurrik gabeko artzaina izan naiz. Mendian badut etxola bat Sorogain aldean. Han uda igaro eta neguan Donapaleu aldera joan izan naiz. Oso leku onak dira hemen arditarako, baina ardi gehiegi da eta behorrak ere asko ugaldu dira. Nik neuk 400 ardi inguru izan ditut artaldean. Esnea saldu egiten nuen. Alaba gazta egiten hasi zen eta oraindik ere alabak eta emazteak, biek segitzen dute gazta egiten. Emaztea eta biak ibiltzen dira merkatuetan. Astean behin emaztea Donibane Lohizuneko merkatuta joaten da eta alabak ere eramaten ditu Donapaleuko Intermarchera. Ezpeletako eta Elizondoko merkatuetara ere joan izan da.

Aldez aurretik

Zer adinekoa da alaba?

xxxxxxxx xxxxxxxx

Lehen bertso saioa

xxx

han egin nuen aitarekin batean.

nituen, baina bat-

Hogeita hamar urte egin behar ditu Mirenek, zaharrenak. Bigarrena Amaia da. Mirenen izenean geratu da nire artaldea. Hemendik oso hurbil emaztearen sortetxea dago eta hark ere lan elkartea egin zuen bere anaiekin. Anaia bat jubilaturik eta bestea jubilatzeko daudelarik, alabak artaldea neguan bertan edukitzeko aukera izango du.

batean oso gutxi.

Noiz hasi zinen Nafarroako Txapelketan parte hartzen?

Aitak esaten zidan

Ez dakit xuxen zein urte izan zen. Lehen urtean txapela irabazi edo ukan nuen Lesakan. 1980an eta geroztik hirutan irabazi dut Nafarroako txapela.

pentsatzeko astia hartu eta kantatu ohi

banezakeela eta Zuen arazoa plazarik eza izango zen orduan.

gehiago saiatu behar

Orduan eta orain ere horixe da arazoa. Orain ere badira eskolatik atera diren bertsolari on politak.

nuela. Nire lehen Ama, Leonni, bizi duzue oraindik?

bertsoa arreba

Donibane Garazin bizi da. Zahartu egin da pixka bat, baina poliki moldatzen da.

gazteenaren, Heleneren, jaunartze egunean kantatu

Behin egon nintzen berarekin eta kexu zen senarrarekin eta bertsolariekin. Bertsolarien emaztea izatea ez da nonbait erraza.

Hori esan al zizun? Sinesten dut, baina amak asko lagundu zion aitari. Asko laguntzen zion eta etxeko lanak egiten zituen. Nik neu ere 15 urterekin hasi nintzen etxean laguntzen.

nuen. Aitaren laguna ere, Hernandorena, han zen. Oraindik ere gogoratzen naiz bertso harekin. Hark hamahiru urte zituen eta nik hogeita hiru. 70 / B62Kanpoan ibiliak

Guk Xalbadorren irudi serioa ezagutu genuen, baina ba omen zuen beste bat, parrandazalea eta lagunartekoa.

Bai, oso parrandazalea eta lagunartekoa zen. Bere etxolari jarri zizkion bertsoak izugarri politak dira eta asko maite zuen etxola hori, baina norbaitek esan zuen harritzekoa zela nola ez zizkion jarri bertso batzuk herriko tabernari. Urepelen bada plazan taberna bat eta berantenik zela ere ostatu horretan geratu gabe ez dut uste sekula etxera etorriko zenik. Bertako nagusia ere, Graxian, oso laguna zuen. Hor zenbait ordu ez dituen pasatu hark! Parranda asko maite zuen. Ni ez naiz ostatuko gizona, eta aitak behin baino gehiagotan esaten zidan sobera zintzoa nintzela bertsolaria izateko.â?&#x161;

Kanpoan ibiliak B62 / 71

Zuk nire adina ZENUENEAN Oporrei buruz galdezka

Testua: Bertsolariak Argazkiak: Conny Beyreuther

Miren Amurizak Xabier Xabier Amurizari Amurizari

Eta San Migel, santu tristea. Oraintxe ere, San Migel jaietan, ezin dut ekidin barruan tirakada bat,

gian gehiegi disipatu eta bokazioa gal ez genezan. Irailaren 30ean itzultzen ginen seminariora. Bezpera, San Migel eguna, egun tristea zen niretzat. Eta San Migel, santu tristea. Oraintxe ere, San Migel jaietan, ezin dut ekidin barruan tirakada bat, seminariora joan beharra berritzen didana. Zorionez, behar horretatik libre nagoela ohartzearen zirrarak santu hori, orain, maitagarri bihurtu dit, eta inoiz, Aralarrera joan izan naizenean, errezatzeraino iritsi ez bainaiz ere, bai aitortu izan diot: “Bazaren ala ez zaren zeuk jakingo duzu, baina maite zaitut, 13 urtean tristatu ninduzun beste esatea lartxo ez bada”.

seminariora joan Eta zer egiten zenuen udako oporretan?

beharra berritzen

13 urtean tristatu

Gauza handirik ez, gaurko ikuspegitik begiratuta, baina niretzat etxean egotea gaurko oporrik handiosenak baino zoragarriagoa zen, itzuli-behar hurbilkorraren gomutak aldi berean penatua eta intentsifikatua. Zer egiten nuen? Badakizu Torreburu, nire jaiotetxea, non dagoen, orain ere urrun, eta orduan urrunago. Urrun baino gehiago, aparte esango nuke. Zuk orain daukazun adina neukanean, gure etxean oraindik ez zegoen argindarrik. Eta urik eta biderik ere ez etxeraino. Baina ni hantxe ibiltzen nintzen gusturen, ez batzuek zioten “mendiko bakardadean”, mendi guztia neurea nuela baino. Mendia, gaztetxo baten irudimenarentzat, lagun oparoa da, inoiz beldurgarria, gehienean agorkaitza. Egunero mezatara joan behar genuen, goizeko zortzietan, gehienbat. Baina, aurretik, “meditazioa” edo gogoeta espirituala egin behar zen, gutxienez ordu erdikoa. Beraz, bide luzearen ondoren, zazpiak eta erdietan elizan egoteko, goiz jaiki behar zen. Hala ere, hori niretzat, obligazioa baino gehiago, herrira jaisteko modu ederra zen, eta, gainera, “santua”. Etxanoko elizaldea gaur ere ez da handia, baina niretzat, orduan, mundu amaigabea eta, batez, mundurik maitagarriena zen. Meza ondoren, eskolara zetozen umeak ikusi, eurekin jolastu, arrapaladan hurreratzen ziren txikiei pailazokeriak egin edo ipuinak kontatu; eta guztiz hurbiltzen ez, baina distantzia bateraino ausartzen ziren neska kazkonduak kontenplatu, orduan 14 urtera arte ibiltzen baitziren eskolan. Gero, abadegai lagunagaz pilotan, kartetan edo zerbaitetan jokatu, elizalde inguruko gizonen bategaz kontuak esan, etxeranzkoan, harrobiko langileekin geldialditxo bat, hamarretakoaren orduan. Etxera orduko, nahi baino denbora gehiago joaten zen, baina amak erraz barkatzen zidan, beti goiz itzultzeko aginduagaz bidaltzen baninduen ere. Eta gainerako egun guztia etxean, baserriko ohiko lanak eginez, amari laguntzen, aitak kanpoan lan egiten baitzuen. Amak ez ninduen larregi estutzen, baina egin beharra zegoen.

ninduzun beste

Hori astegunetan, baina zapatu-domekak ere izango ziren.

didana. Zorionez, behar horretatik libre nagoela ohartzearen zirrarak santu hori, orain, maitagarri bihurtu dit, eta inoiz, Aralarrera joan izan naizenean, errezatzeraino iritsi ez bainaiz ere, bai aitortu izan diot: “Bazaren ala ez zaren

amabost-hamasei urtegaz, zer-nolako oporrak izaten zenituen, oporrik izaten bazenuen, jakina? Izaten

nuen, bai, baina ez zuk orain daukazun antzekorik, ezta hurrik ere. Ni abadegaia nintzen, eta horrexek markatu zituen nire oporrak, 11 urtetik 24 urtegaz abade egin arte. Nire urtea, eta nire antzeko beste askorena, seminarioan joaten zen, barnetegi zorrotzean. Udan, oporrak izaten ziren, nahikoa luzeak, egia esan, baina, guretzat, oporrak ere diziplina handikoak izaten ziren. San Joan bezperan, edo bezpera-bezperan, etxeratuko ginen, abuztuaren 1era arte. Udako “hamabostaldia” esaten zitzaiona eragiten ziguten. Andre Mari bezperan etxeratzen ginen berriro, abuztuaren 14an. Hamabostaldi hori oporrak erditik mozteko (izorratzeko, garbi esanda) pentsatua zegoen, denbora luzee-

76 / B62Kanpoan ibiliak

zeuk jakingo duzu, baina maite zaitut,

esatea lartxo ez bada”.

Baziren, bai, baina orduan ez zegoen zapaturik, jaizko zapaturik, alegia. Nik zure adina neukan inguru horretantxe hasi ginen “zapatu ingelesa” entzuten. Lantegietan, zapatu arratsaldea libratzeari esaten zitzaion “zapatu ingelesa”. Baina hori nahikoa salbuespen modukoa izan zen urte askoan. Nik ez nuen gure aita zapatu arratsaldea jai hartzen ezagutu. Hori lantegi handietako

Kanpoan ibiliak B62 / 77

kontua zen. Baserrian ez zegoen zapatu ingelesik, eta domeka goizetan ere baziren egin beharreko lanak. Orduko gazteentzat, domeka arratsaldea gelditzen zen garbi libre, eta bera ere ez hainbeste, batez ere neskentzat, domeka arratsaldeko elizkizunetara (arrosario eta abar) joan behar baitzen. Mutilak errazago libratzen ziren. Elizako ezertatik libratzen ez ginenak abadegaiok ginen. Guk goizeko mezara eta meza nagusira, bietara joan behar genuen, eta arratsaldeko elizkizunetara ere bai. Horren ordez, etxeko lanetatik libratzen ginen, eta ez zen gutxi. Arratsaldeko elizkizunaren ondoren, gazteak erromeriara joaten ziren. Guk ezin genuen beste gazteekin (gutxiago neskekin) tratatu, eta askoz gutxiago erromeriara jarraitu. Jantzi ere beltzez jantzi behar genuen, eta horrek distantzia gaindiezinera eta izate ukiezinera bereizten gintuen. Hala ere, igandea gizarte-eguna zen. Abadegaiok estimatuak ginen herrian. Maila batzuetan, geure adineko mutilek baino tratu handiagoa genuen jendeagaz, gizonekin batez ere. Iluntzean, auzokoak etortzen ziren gurera, kartetan egitera, eta nik haiei begira, inoiz partaide ere bai, izugarri gozatzen nuen. Igandeak niretzat egun handiak izaten ziren. Noiztik egoten zinen udako oporren zain?

Seminariora itzultzen nintzenetik. Nire amets nagusia etxera joatea izaten zen, eta hori, txakurrari â&#x20AC;&#x153;ez etorri nire atzetik! etxera!â&#x20AC;? agindu eta gero, pinadian behera, maleta astuna bizkarrean, trenerantz edo autobuserantz abiatzen nintzen une berberetik. Horrexegatik izango dut, beharbada, munduan zehar ibiltzeko oraingo grina handiegirik eza. 10 urtetik 24 urtera arte, etxera eta etxera beste ilusiorik izan ez nuelarik, orain ez naiz hasiko lorpen definitiboki eder hau lorrintzen. Zer sentitzen zenuen seminariotik etxerako bidean?

Hori esplikatzea zaila da, zoriona esplikatzea zaila den bezala. Nik ez dakit hura zoriona zen, baina bai sentitzeko gauza nintzen pozik handiena. Poz eutsia trenean edo autobusean, poz intimoa Zornotzako kaleetan zehar, poz izerdikorra Etxanon gora, eta poz lehertua, kontrolgabea, mendiko zidorra bakarrean hartzen nuenean. Seminariorantz, bidea aldasbehera zen, unada batzuetan aldasbehera erripea. Eta tatarrez bezala jaisten nintzen! Etxeranzkoa, ostera, goranzkoa, airean egiten nuen, bidean txakurrak baino itzulinguru gehiago eginez, harri honi ukitu, zuhaitz hori haztatu, â&#x20AC;&#x153;bizi zarie?â&#x20AC;? galdetuz; hemen eserialdi bat, gorago eta zabalago ageri zen herria eta mundua berjanez; harago arineketaldi bat, pinaburuak ostikatuz, iratzak erdibituz, bertan mosuger oldartuz; eta, batez ere, etxera iritsiera luzatuz, luzatuz, pozik handien hari ahalik gehien tiratzeko, etxera iritsiz batera, denbora korritzen hasiko baitzen, seminariorako itzulera tristerantz.

Orduko gazteentzat, domeka arratsaldea gelditzen zen garbi libre, eta bera ere ez hainbeste, batez ere neskentzat, domeka arratsaldeko elizkizunetara (arrosario eta abar) joan behar baitzen. Mutilak errazago libratzen ziren. Elizako ezertatik libratzen ez ginenak abadegaiok ginen. Guk goizeko mezara eta meza nagusira, bietara joan behar genuen, eta

Abadegai moduan, biziera mugatu samarra izan arren, izango zenuen irteeraren bat edo beste zeure oporraldian. Zeintzuk ziren zure bisita-lekurik gogokoenak?

arratsaldeko

Izaten nituen, bai, egun gogoangarriak etxetik kanpora ere. Era

elizkizunetara ere bai.

78 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 79

ezberdinetakoak. Ohikoenak gonbidatu-egunak izaten ziren: Gorozikako amamarenera, eta osaba-izekoetan, GueĂąes, Bilbo, MaĂąaria, Lutxana eta Durango, gehi Etxanoko bertako ahaideak, amamagandik hasi eta ahaide urrun samarretaraino. Gehienean, gainera, etxe horietan egun bat baino gehiago egiten nuen. Abadegaia nintzelako edo, hain ondo hartzen ninduten denetan! Eta lekuan lekuko jaiak izaten zirenez, erromerietara ere hurreratzen nintzen. Herritik urrun, badakizu, beti ere bigilantziaren beldur txikiagoa. Gero, 15-16 urtegaz, bi edo hiru urtetan behintzat, Gorbeiara ere joan izan ginen abadegai talde bat, gehienak arratiarrak, astebete pasatzera, Arraba landako aterpe batera. Lekandako haitza jaisten ia eskegita gelditu nintzena, ez gora ez behera, ez daukat ahaztuta. Baita lehenengo aldiko nobatada ere: lehenengo egunean, erre-erre egin nintzen, balientekeriak egitearren, eta ia aste osoa kamainan egin behar izan nuen. Uda bakoitzean behin, bizikleta bana alokatuta, Bakioraino ere joaten ginen herriko bi abadegaiok. Kidearen anaia bat Larrauriko komentuan kaperau zegoen eta hantxe ematen ziguten bazkaltzen. Egun amesgarria hura ere, behin Bakioko mendatean behera, frenoak apurtu eta zapatila haragiraino gastatu nuenekoa salbu, ez hainbeste larrialdiagatik beragatik, zapatila berriak erosteko urritasunagatik baizik. Egun ederrak ere, beraz, hamaika igaro nituen. Zirkuito itxian bazen ere (denean abadegai bezala, alegia), neure adineko mutilak baino urrunago iristen nintzen zenbait kasutan, nahiz eta, beharbada, denak eman izango nituzkeen, erromeria bakar batera normal joateko aukeragatik. Irteera bat, edo, zuk diozun moduan, bisita-leku bat, bereziki aipatzekotan, Urkiola izendatuko nuke. Kopla zaharretatik (Urkiolara joan, zapatak urrutu, aite San Antoniok barriek eingoâ&#x20AC;&#x2122;itu), hainbeste misterioz atxiki ninduen mendate hark, errealki zapaldu nuenean, ez ninduen bat ere dezepzionatu. Eramandako misterioari pasioa (nire kasuan, nostalgia goiztiarra) erantsita itzuli nintzen. Urkiola ganeko paguen onduen, goguen al daukazu zer egin genduen?â?&#x161;

Poz eutsia trenean edo autobusean, poz intimoa Zornotzako kaleetan zehar, poz izerdikorra Etxanon gora, eta poz lehertua, kontrolgabea, mendiko zidorra bakarrean hartzen nuenean.

Neure adineko mutilak baino urrunago iristen nintzen zenbait kasutan, nahiz eta, beharbada, denak eman izango nituzkeen, erromeria bakar batera normal joateko aukeragatik.

80 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 81

Zigor Enbeitak Abel Abel Enbeitari Enbeitari

er-nolako oporrak egin zenituen nik orain dudan adina zenuenean? Garai hartan ez zen jendea gaur

bezala oporretan joaten. Nire kasuan ez neukan ez dirurik ez denborarik oporretan joateko. Urtero 3000 txarri gizentzen genituen eta bagenituen beste 400 untxi edo koneju ama, eta, maiz, 2000 burutik gora pilatzen ziren. Garai hartan ez zegoen aurrerapen handirik ere eta lana pilatu egiten zitzaigun eta ez nuen oporretan pentsatzen hasteko betarik izaten.

Zer egiten zenuen, bada, udan?

Esandako lanez gain udan belarra bildu behar zen gainera eta, aparte, banuen talde bat, 30 inguru, eta euskal dantzak irakasten nizkien. Bertsotan ere ahal nuena egiten nuen, baina oso gutxi. Bizkaian kantatzea debekatua izan nuen Franco hil arte eta horrek asko moteldu zuen nere etorria. Bestalde herri erdaldun batean bizitzeak gutxi laguntzen zuen bertsotarako. Zer auto zenuen orduan, nola mugitzen zinen batetik bestera?

Renault 4f furgoneta bat genuen etxean. Matrikula ere gogoan dut: BI 171146, oraindik letrarik gabekoa. Etxeko guztiena zen eta, maiz, Izarrara traktorean joan behar izaten genuen erosketak egitera. Urte ahaztezinak izan ziren haiek, eta hori gutxi balitz, zuek biok bata bestea baino bihurriagoak. 6 eta 4 urte zenituzten orduan. Zein hondartzatara joaten zineten?

Lagara edo Laidara. Zein zen igande bateko plana udan?

Baserrian ez zegoen iganderik, baina Izarrara joten ginen buelta bat ematera. Gainera, garai hartan herri arteko pelota txapelketan parte hartzen ibili nintzen. Zer alde dago garai hartako eta oraingo zure udaldietan?

Lehen beti lana genuen eta orain, jubilatuta, lana, bai, baina nahi dudanean eta nahi dudana. Mendira buelta bat, ortuan lan pixka bat egin... Zein lekutara joan izan zara oporretan?

Gazteago nintzenean abuztuan Otsagira joaten ginen, ezkondu ere abuztuan egin nintzen eta Otsagira joan ginen ezkon bidaian. Geroago Aste Santuan hasi ginen oporrak hartzen.â?&#x161;

Kanpoan ibiliak B62 / 85

86 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 87

Estitxu Arozenak Manolo Manolo Arozenari Arozenari

er-nolako oporrak egin zenituen nik orain dudan adina zenuenean? Nire opor guztia nire sorterrian,

Goizuetan, bertako festetan aste bat pasatzea izaten zen. Jakina, Lesakako Sanferminetan ere astebete jai egin izan dut beti. Goizuetatik kanpo bizi diren senide gehiago baditut: A単organ, Pasai Donibanen... Haiek ere beti bildu izan dira sorterrira. Elkarrekin otordu ederrak egin, festetako egitarauaren inguruan parte hartu, pilota partidak, zezenak...Ez dugu deus berezirik egiten baina ederki pasatu izan dugu eta dugu. Gaur egun ere, oraindik ohiturari eusten diogu eta, gainera, hurrengo belaunaldiari ere herentzia hori pasatu dizuegu, eta ondorengo batzuk, oraindik ere, aste guztia gure sortetxean pasatzera joaten zarete, ezta? Eta gaur egungo ohiko opor eredua? Hau da, norabait joatea turismoa egitera? Inoiz ez al duzu horrelako deus egin ba?

Egin izan dugu Galizia aldera edo Panticosa aldera bueltaren bat duela 10 bat urte inguru. Baina ez zait gehiegi gustatzen etxetik kanpo gisa horretan ibiltzea. Horretara ohitua ez gaudenok ez dugu faltan botatzen. Gainera etxean bezala ez da inon jaten ez lorik egiten. Zer auto zenuen orduan? Zer moto?

Zure adina nuenean Seat 128 bat nuen; elegantea autoa. Ez 127 eh? Nahiko orijinala zen. Lehenbizi moto bat erosi nuen, 17 urte nituela Lambreta 150 bat. Eibarko eskaparatetikan berri-berria. SS 69.129 matrikula zuena. Oraintxe izango dira 40 urte hartu nuela. Sarrera 9.000 pezeta bota eta 18 letra 1.300 pezetakoak; kontuan hartuz hilean 5.000 pezeta irabazten nituela, nahiko lan izan nuen neure moto dotorea ordaintzen. Eskerrak ligatzeko balio izan zuela... Dena den, Seat 128a baino lehen beste bi auto ere izan nituen. Simca 1.000 bat, gero kantuarekin famatu egin zena, eta Seat 124 bat. Biak bigarren eskukoak, jakina. Seat 128a izan zen eduki nuen lehen eskuko lehen autoa. Zer egiten zenuten udan oporretan?

Lehen esan bezala, ez dut kanpora joateko ohitura berezirik izan. Autonomo izateak lotura asko sortu baititu.

90 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 91

Nongo hondartzatara joaten zineten igeri egitera?

orijinala zen.

Goizuetan erreka haundia dago eta, gaur egun gehienek baldin badakite ere, nik uste nere adineko askok ez genuela igeri egiten ikasi. Hemezortzi urte nituenean Ondarroako kai inguruan haurrak uretara saltatzen ikusten nituenean liluraturik begiratzen nien. Orduan ikusi nuen itsasoa lehen aldiz, esateko moduan. Umeek igeri nola egiten zuten ikusita harritzen nintzen benetan. Hala ere ez dut nik sekula igeri egiten ikasi. Dena den, garai batean Saturraranera, geroago Hondarribira, Hendaiara... Zuek ttikiak zinetela Senpereko Lakura ere maiz joan izan gara, ez soilik Herri Urrats egunean...

Lehenbizi moto bat

Zein zen igande bateko zure plana udan?

Zure adina nuenean Seat 128 bat nuen; elegantea autoa. Ez 127 eh? Nahiko

erosi nuen, 17 urte nituela Lambreta 150

Umeak hartu, zure bi anaiak eta zu, beste lagunen batzuekin eta zuen moduko beste ume pilaren batekin, batzuetan hondartzara, bestetan Senperera...Ama Mutrikukoa denez eta ni Goizuetakoa, Lesakatik maiz joaten ginen batera edo bestera. Zuek gurasoak utzita bakarrik ibiltzen hasi zineten arte.

bat. Eibarko Aberats izanen bazina berdin pasatuko al zenuke uda?

eskaparatetikan berriberria. SS 69.129

Askotan pentsatu izan dut neure buruari probaraziko niokeela Hego Amerikako herrialderen batera joan eta urtebete bat pasatzea. Han nola sentituko nintzatekeen probatuko nuke agian. Dena den, sekula ez dut hegazkinik hartu.

matrikula zuena. Jubilatu ondoren agian opor luzeagoak eta mugituagoak?

Oraintxe izango dira 40 urte hartu nuela. Sarrera 9.000 pezeta bota eta 18 letra 1.300 pezetakoak;

Gauza ttikiekin gozatzen dut gaur egun. Nire lanaz aparte nire baratzea, nire animaliatxoak eta nire umetxoak baditut inguruan. Beraz, ez dakit urrutira joateko gogorik, ahalmenik edo aukerarik izanen dudan. Dena den, ez naiz horren inbiditan bizi. Hogeita bat urterekin andrea eta semea etxean utzi eta soldaduskara joan behar izan nuen; nire beste umeak ere ttikiak zinetela ez nuen etxean egoteko aukera gehiegi izaten lanarengatik. Nik uste horrek denak bizi guztirako etxetik kanpo ibiltzeko gogoak kendu zizkidala.â?&#x161;

kontuan hartuz hilean 5.000 pezeta irabazten nituela, nahiko lan izan nuen neure moto dotorea ordaintzen. Eskerrak ligatzeko balio izan zuela... 92 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 93

Maialen Arzallusek Jexux Jexux Arzallusi Arzallusi

ik hamabost urte ditut, aitak berrogeita hamaika. Aitak 51, nik 15. Zenbakiak gurutzatu dizkigu norbaitek, eta zenbaki artean topo eginik, hizketan hasi gara. Hala jakin dut berrogeita hamaikakoa hamabostekin nola bizi zen. Ez zait ausartu bera galdetzera ni berrogeita hamaikarekin nola biziko naizen, baina aholku bat eman dit: â&#x20AC;&#x153;ez 15 eta ez 51, onena, bion batura: 51 + 15 = 66. Erretiroko adina.â&#x20AC;?

Nire adinean zer egiten zenuen opor garaian?

Oporretan, lana. Nik hamahiru urterekin utzi nituen ikasketak, hamasei urte eta erdirekin hasi nintzen etxetik kanpora lanean, eta tarte horretan baserriko maiorazkoa nintzen. Hori, 1969-1970 ingurukoa da. Garai hartan, noski, lanean zebiltzanek bazituzten oporrak. Bazituzten oporrak irakasleek, hilabeteko sariarekin lanean ari zirenekâ&#x20AC;Ś Baina baserrian arraroa eta ezinezkoa zen oporren kontu hori. Baziren lan gutxiagoko edo gehiagoko lan sasoiak, baina batez ere pentsatuta oporrak uda garaian izaten direla, behin ere baino lan gehiago egiten zen baserrian. Guk garai hartan, ez genuen ulertzen oporrak zer ziren ere. Baserrian beste erritmo batean egiten da lan. Baserrira ez da gorbataz eta traje beltzez jantzitako nagusirik etortzen agintzera. Animaliek agintzen dute, eguraldiak agintzen du eta, gehiena, beharrak. Goizeko bostak eta erdietan esnatzen ginen behiak jezteko eta gaueko hamarrak aldera oheratzen ginen taloa eta esnea afalduta. Uste dut gaur egun baserrietan oporrak badituztela, baina garai hartan ez zen oporrik. 1968ko maiatza ez zen Goiatzera iritsi. Zein zen zure igande arratsaldeetako plana?

Urtea bi garaitan bereiziko nizuke nik. Igande arratsaldeak oso ezberdinak ziren ekainetik irailera arte, edozein herritan festak dauden garaikoak eta inguruko herrietan festarik ez zen garaikoak. Udako parte horretan, festak non izan gu haraino joaten ginen oso urruti ez baldin bazen behintzat. Inguruko zortzi-hamar bat festatara mugitzen ginen. Batzuetan oinez, besteetan norbaitek autoan eramanda edo beste batzuetan bizikletan. Gainera, igande arratsaldeetako festa ere ez pentsa izugarrizko gauza zenik: erroskilak jatea, trikitixarekin eta panderoarekin dantza pixka bat egi-

96 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 97

tea eta gero neska laguntzea izaten zen. Horretan ere ibiltzen ginen, bai. Nesken atzetik korrika joan eta batzuetan zaplazteko on batekin itzultzen ginen. Bestetan txakurraren zaunkek bidaltzen gintuzten. Baina ez pentsa beti hala izaten zenik. Festarik ez zegoen garaian ere trikitixa izaten zen orduan ezagutzen genuen festa egiteko modua. Urte sasoi haietan ere, udan esan dizudan gauza bera: trikitixarekin eta panderoarekin erromeria izaten zen herriren batean. Baina neska laguntzera joanda gero oso jende gutxik jotzen zuen panderoa. Beste zer eginik bazen, baina hori zen gure igande arratsaldeetako plana.

Baserrira ez da gorbataz eta traje beltzez jantzitako nagusirik etortzen agintzera. Animaliek agintzen dute,

Eskolan nola ibiltzen zinen?

Eskolan oso ondo eta oso gustura. Gu ez ginen gaur egunekoak bezala sei urtekoak sei urtekoekin eta zazpikoak zazpikoekin izaten. Ez ginen, ezta ere, herri txikietan bezala, denak nahastuta baina hogeita hamar umetara heltzen diren geletan mugatzen. Gu berrogeita hamabost ikasle baginen irakasle bakarrarekin, eta hantxe egoten ginen sei urtetik hamahiru urte artekoak nahastuta. Eskolan, espainolez ikasten genuen. Gauza asko ez genuen ulertzen, baina memorian jasotzen genuen ahal genuena. Memoriaz ikasten genuen, askotan zer ikasten genuen gehiegi jakin gabe. Baina ikastea gustatzen zitzaidan eta nahiko ondo ibiltzen nintzen. Greba ere egiten genuen askotan. Bagenuen Bilboko maistra bat, Zumaiako trena erori zenean goitik behera joan eta herren gelditu zena. Belaunetik orkatilaraino berdin-berdina zuen hanka eta horregatik â&#x20AC;&#x153;lomoâ&#x20AC;? deitzen genion. Ba maistrak esaten zigunean lauretako lezioa eman behar genuela guk esaten genuen â&#x20AC;&#x153;ez dugu inork emangoâ&#x20AC;?. Irakasleak esaten zigun bestela zigortuta bertan geldituko ginela, baina laurak eta hamar arte bakarrik irauten zuen zigorrak, bera ere aspertu egiten baitzen. Baziren batzuk beti negarrez hasten zirenak, baina azkar bukatzen zen hango historia. Hamaika urterekin Azkoitiko eskola profesionalera joan nintzen. Hara joateko, astea Azpeitiko izebaren etxean pasatu beharra neukan. Gure baserrian orduantxe erosi zuten mandoa. Nik harekin egin nahi nuen lan eta bi aste bakarrik pasatu nituen Azkoitiko eskolan. Gogoan dut mando haren gainetik erori eta oinetako lau behatz hautsi zitzaizkidala.

eguraldiak agintzen

Zein zen zure denbora-pasarik gogokoena?

zen oporrik. 1968ko

Txikitan, txori habi bila ibiltzea eta amuarrainak harrapatzea gustatzen zitzaidan. Baita txoriak hazteko kaiolak egitea ere. Eskolan genbiltzala, jolas garaiko denbora-pasarik gogokoena kirola ere bazen: pilotan jokatzea. Artean futbola zer zen ez genekien. Baina asko gustatzen zitzaigun gauza bat eskolatik etxerako buelta zen. Eskolatik etxera, gu txakurrei eta oiloei harrika, sagarrak harrapatzen eta bide ondoko baserrietan zegoen tentatu zitekeen jendea zirikatzen ibiltzen ginen. Bagenuen bidean Frantziako etapa nork irabazi zuen, sailkapena nola zihoan, hurrengo eguneko etapa zer zen eta hori dena esplikatzen zigun Joan izeneko bat. Gogoan dut nola bazuen hark asto hanka-luze samar bat, katearekin lotuta larrean edukitzen zuena. Egun batean, astoa

98 / B62Kanpoan ibiliak

du eta, gehiena, beharrak. Goizeko bostak eta erdietan esnatzen ginen behiak jezteko eta gaueko hamarrak aldera oheratzen ginen taloa eta esnea afalduta. Uste dut gaur egun baserrietan oporrak badituztela, baina garai hartan ez

maiatza ez zen Goiatzera iritsi.

Kanpoan ibiliak B62 / 99

larretik etxera eramateko haren gainean jarri zen, eta guk astoari harrika egin, hura korrika hasi eta asun tartera bota zuen Joan. Pixka bat haserretu zen baina ez ziren luzerako izaten bere haserrealdiak. Hark ere ongi pasatzen zuen gurekin.

Gauza asko ez genuen ulertzen, B ERTSOLARI liburuak

baina memorian jasotzen genuen ahal

askotan zer ikasten genuen gehiegi jakin gabe. Baina ikastea gustatzen zitzaidan eta nahiko ondo ibiltzen nintzen. Greba ere egiten

Bagenuen Bilboko maistra bat, Zumaiako trena erori zenean goitik behera joan eta herren gelditu zena. Belaunetik orkatilaraino berdinberdina zuen hanka eta horregatik “lomo” deitzen genion.

Hirugarren liburukitik aurrera azal gogorrarekin argitaratzen hasi ginen BERTSOLARI LIBURUAK bilduma. Gure irakurleen artean diseinu berriak izan duen harrera ona kontuan izanik, aurrekoak ere azal modu honetara pasatu ditugu, eta, orain, bilduma osoa aurki dezake betsozaleak eskurako hain formatu atsegin eta erosoarekin.

Jon Loategi, bertsozko mezularia

Enaz banaz

XABIER AMURIZA

ikasten genuen,

genuen askotan.

100 / B62Kanpoan ibiliak

BERTSOLARI LIBURUEN BILDUMA OSOA AZAL GOGORRAREK I N

genuena. Memoriaz

XABIER AMURIZA

Donostiaraino iritsi nintzen. Inguruko herri txiki gehienetara ere bai. Baina uste dut, zure adinean Gipuzkoatik kanpora irten gabe egongo nintzela. Jakina, Gipuzkoa orduan gaur egun baino askoz handiagoa zen. Orain Donostiara ordu erdi batean iristen bagara, lehen egun osoko itzulia izaten zen harako joan-etorria. Hondartza, berriz, badakit bederatzi urterekin ikusi nuela. “Caja de Ahorros”-ak kolonia bat antolatzen zuen Donostian, familia ugarientzako, eta gu hamar anai-arreba izanik, gurasoek bederatzi urterekin eraman ninduten hiru hilabeterako. Eskerrak igande arratsaldeetan, arreba Mari-Angeles, arreba Puri eta Eskaunako Izaskun bisitan joaten zitzaizkidala. Han nengoela, ateraldi bat egin genuen hondartzara. Gero, nik ez dakit zer adinetan, badakit berriz hara itzulitako batean itsaso bazterrari begira egon ginela eta oso arraroa egiten zitzaigula hain erreka zabala ikustea. Eskolan ikasi genuen Lurraren lautatik hiru ura zela, baina, hala ere, gure herri inguruan ikusi genituen errekak ikusten ohituta, oso arraroa zen hura: harrigarri egiten zitzaidan itsasoa gora eta behera ikustea. Nik, ordu arte, ura beti goitik behera alde egiten bakarrik ezagutu nuen.❚

JON LOPATEGI

Goiatzetik urrutien noraino iritsi zinen nire adinean? Noiz ikusi zenuen hondartza lehendabiziko aldiz?

Agur sagar beltzeran

Oihane Enbeitak Jon Jon Enbeitari Enbeitari

ik orain dudan adina zenueneko uda beroa izan zen. Espainiako hauteskunde orokorrak egin berri zituzten, abuztuaren 22an konstituzioa egiten hasi ziren eta oraindik amnistiaren legea onartu barik zegoen. Franco hil ondorengo lehenengoa eta ama nirekin haurdun geratu aurretik azkena izan zen. Parentesi polita.

Bi gerra ezberdinen arteko parentesia... Nahiz eta lehenengoa oraindik amaitu gabe zegoen. Pertsona adina partidu sortu bazen ere, kalean argi uzten zuten agintzen nork jarraitzen zuen. Zoritxarrez, gaur ere, nahiz eta hainbeste urte igaro (zure bizitza osoa), nahiz eta aurpegi eta modu ezberdinekin, egunero gogorarazten digute. Uda beroa zen kalean. Eta etxean? Ziharak, lehenengo alabak, urtea bete zuen. Zelan ospatu zenuten?

Uda hartan zure ama Karmele eta biok urte bi generamatzan ezkonduta. Uztailaren 19an ezkondu ginen. Beraz ez zen alabarena bakarrik, ospakizun bi geneuzkan, ezkontza eguna ere, hastapenetan batik bat, urterik urte ospatzen baita. Bidaiarik egiterik ez genuen izan urtebeteko alaba geneukalako eta aurrezteko premia. Oraindik ez genuen etxerik, eta aittitte Juan Cruz eta amuma Elenarekin bizi ginen. Biok biotara afaldu genuen Gernikan. Zihararen urtebetetze eguna goizez etxean eta arratsaldez lehengusu-lehengusinekin Muxikako Ormaetxe baserrian ospatu genuen. Ormaetxeko txokolatadan aittitte Balendinek abestu zizkion bi bertso hauek:

Sarritan anaia Moises izaten nuen â&#x20AC;&#x153;taxistaâ&#x20AC;?. Lanean hasi nintzenean R5 bat erosi nuen epetan ordaintzeko, eta inoren pentzura egon beharretik liberatu nintzen. Beraz, uda

Urtebete daukazu Zihara Enbeita Krabelina lez zagoz, hain zagoz polita! Zeuri begira dozuz ama eta aita Aittitte amumak zeugaz ume bihurtuta Ziharan eguna gaur ospatzeko asmoz ondo bete gaitue txokolate gozoz. Ziharak ezin dau jan nahiz ta egon gogoz. Zuretzat zorionak, gu ederto gagoz.

haretan ez nuen Etxea erosteko aurrezten eta Baserritarren Kutxan lanean...

arazorik alde horretatik. 104 / B62Kanpoan ibiliak

Hiru bat urte neramatzan Bilbon zuen bulego nagusian. Handik, bisitari moduan, eskualde ezberdinetara joaten nintzen. Baserritarren Kutxan egin nuen azkeneko uda izan zen. Nagusietako

Kanpoan ibiliak B62 / 105

Bidaiarik egiterik ez genuen izan urtebeteko alaba geneukalako eta aurrezteko premia. Oraindik ez genuen etxerik, eta aittitte Juan Cruz eta amuma Elenarekin bizi ginen. Biok biotara afaldu genuen Gernikan. Zihararen urtebetetze eguna goizez etxean eta arratsaldez batek, “Has sido propuesto para el ascenso pero no sabemos de qué parte estás” esan zidan. Nik ere ez nekiela erantzun nion eta bera enteratzen zenean esateko, holan neuk ere jakingo nuela eta. Handik lasterrera, Bizkaiko Aurrezki Kutxak iragarri zituen oposizioetara aurkeztea erabaki nuen. Hurrengo martxoan, bertan nintzen lanean. Ez naiz inoiz aldaketarekin damutu.

lehengusulehengusinekin Muxikako Ormaetxe baserrian ospatu

Uda hartan zer zen Jon, bertsolaria ala abeslaria?

Abeslari moduan azkenengo uda izango zen. 1970ean hasi nintzen, gitarra lepoan hartu eta herririk herri, abeslari bakarlari moduan. Bertsoa utzita ez neukan, baina lehentasuna kantuak zuen. 1975ean Mallabian antolatu zuten bertsolari txapelketa irabaztean, berriro bertsoari lehentasuna ematen hasi nintzen. 1977an, Orixe saria irabazi nuen, eta gitarra ia erabat utzi nuen. Beharbada, laguntzeko talderen bat sortzeko aukera izan banu, jarraituko nuen. Jendeak aberastasun gehiago eskatzen zuen, batez ere instrumentuen aldetik; bakarlarien moda amaitzear zen eta musikariz inguratzea lortu zutenek bakarrik egin zuten aurrera.

genuen.

Ez al da urte hartakoa Anton Larrauriren Obra batean izan zenuen partaidetza? Bilbon eta Madrilen?

Bai. Ezbaika izeneko obra abanguardista bat sortu zuen Anton Larraurik, eta hitzak jartzeko eta abesteko eskatu zidan. Bilboko

106 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 107

orkestra sinfonikoarekin Buenos Aires antzokian estreinatu genuen eta Madrilen ostera, Teatro Real-en RTVEren orkestrarekin.

Abeslari moduan Eta ze harrera uda batez Madrilen?

azkenengo uda izango zen. 1970ean hasi nintzen, gitarra

Emanaldi bi ziren. Ikasle jendearentzat arratsaldekoa eta helduentzat gauekoa. Arratsaldekoan hiru-lau aldiz irten ginen txalo artean jendaurrera. Baina gauez... Txaloen artetik “rojos” eta “separatistas” moduko gorazarreak ere entzun genituen. Beste batzuek, haiei erantzunez, txaloak are gogorrago jo zizkiguten. Ez zen broma ez Teatro Real sakratuan euskaraz abestea.

lepoan hartu eta herririk herri, abeslari bakarlari moduan. Bertsoa utzita ez

Euskal Herrian eta euskaraz hara eta hona ibiltzeko zelan konpontzen zinen? Ze garraiobide zeneukan?

Lehenengo urteetan, utzitako autoren batekin, lagunek eramanda, deitzen zidatenak bila etorrita... Denetarik. Sarritan anaia Moises izaten nuen “taxista”. Lanean hasi nintzenean R5 bat erosi nuen epetan ordaintzeko, eta inoren pentzura egon beharretik liberatu nintzen. Beraz, uda haretan ez nuen arazorik alde horretatik.

neukan, baina lehentasuna kantuak zuen. 1975ean Mallabian antolatu

Emazte, alaba eta R5dun bertsolaria. Ze afizio gehiago zeneukan denbora libreetan?

Kirolzalea nintzen. Pilota eta futbola praktikatzen nituen gehienbat. Herrien arteko lehiak egiten ziren futbolean garai haietan, eta Muxikako “Apurtu arte” taldean jokatzen nuen. Ping pong-a bezalako jokoak ere gustuko izanagatik aukera gutxi zegoen aritzeko. Mendizalea ere banintzen, nahi baino txango gutxiago egin nituen arren.

zuten bertsolari Hondartzara joaten al zineten? Nora?

txapelketa irabaztean, berriro bertsoari

Ez genuen hondartza berezirik. Ez nintzen hondarrean eguzkitan kixkaltzen egon zalea. Hori bai, bainua hartzea edo pasiatzea gustuko nuen.

lehentasuna ematen

Zeintzuk ziren zure jairik gustukoenak?

hasi nintzen. 1977an, Orixe saria irabazi nuen, eta gitarra ia erabat utzi nuen. Beharbada,

Herriko (Muxikako) jaiak. Ariatzako Santa Kurtzeak, esaterako, bereziak ziren, hurbileko giroa zelako, etxekoa. Jai herrikoiak ziren gainera, ez goitik jarriak. Antolatzileetarikoa nintzen garai hartan. Giro atsegineko egunak ziren. Bezperadan bakailao jatea egiten genuen zahar eta gazte elkartuta; zahagi ardoa jai guztietan zen doan; kantu eta bertso ugari inguruan... Lo gutxi egiten genuen. Jaiak amaitzeko “Saragiaren entierrua” izeneko antzerki herrikoia egiten genuen. Inguruko herrietatik bereziki zahagiaren entierrua ikustearren etortzen zen jendea. Gaur egun ere bada ohitura hori Ariatzan. Gernikan bizi arren lotura gehiago neukan sorlekuarekin.

laguntzeko talderen bat sortzeko aukera izan banu, jarraituko nuen. 108 / B62Kanpoan ibiliak

Nik orain dudan adina zenueneko uda beroa izan zen. Franco hilda zegoen eta ni artean jaio gabe. Zu bizi zinen. Zelan ikusten zenuen etorkizuna?

Nahiko lausoturik. Familia berria sortzen, etxe bizitzaren bila eta politika munduan dena airean. Baina bidea zabaltzeko ilusio eta gogo haundiarekin.❚

Kanpoan ibiliak B62 / 109

Be単at Lizasok Sebastian Sebastian Lizasori Lizasori

112 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 113

Opor sasoia orduan ere udan izaten zan eta nire oporrak herriz herri kantari ibiltzea izaten zen. Nekatu ere ez nintzen

ik 23 urte ditut orain. Zer egin zenuen zuk 23 urte bete zenituen udan? Zer-nolako oporrak izan zenituen? Nik 23 urte nituen garaian bertsoa nuen

amets bakarra. Opor sasoia orduan ere udan izaten zan eta nire oporrak herriz herri kantari ibiltzea izaten zen. Nekatu ere ez nintzen egiten orduan, loarekin zor asko izan arren.

egiten orduan, loarekin zor asko izan arren.

Adin horretan egingo zenuen soldaduska ere. Nondik nora ibili zinen?

Soldaduska Kanariar Uharteetan egin nuen, 20 urtetik 21era bitartean. Giro eta eguraldi bikainak. Hemengo arrantzaleak zebiltzan atun bila joanda, eta euskal giro ederra jartzen zuten. Ondarroa, Lekeitio, Bermeo, Orio eta Getariako arrantzaleak ziren. Itsasontzi ezberdinean afaltzen nuen ia egunero bertsotan eginez. Garai hartan ba al zegoen oporretan batetik bestera ibiltzeko ohiturarik?

Orduan ere jendea joaten zen oporretara, ez orain bezala, baina joan bai. Mendira joateko joera dexente zegoen eta dirua zutenean Mediterraneo aldera. Guk astebururen bat edo pasatzen genuen itsasbazterreko herrixkaren batean. Ezer askorik ez. Zer moto edo zer auto zenuen garai horretan?

Motorik ez dut inoiz izan, ez nintzen zalea. Autoa bai, orduan R5 nuen; hamaika ibili egin genuen elkarrekin. Gogoan dut matrikula ere: SS 3939 I. Zer hondartzatara joaten zineten?

Gure hondartzak Zumaia, Zarautz eta Getariakoak izaten ziren orain bezalaxe. Igerian berriz Atxubiagako presan ikasi genuen. Ibai Eder errekan zegoen gure igerileku partikularra eta naturala.â?&#x161;

114 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 115

Eskolarteko bertsolariak Europa KONKISTATZEN Aurten Futuroscopen izan dira Eskolarteko nagusien mailako finalistak Futuroscopen izan dira aurten egun batzuk igarotzen. Itzuli orduko bakoitzari galdera bana egin genion egun horien berri eman ziezagun. Ipar Euskal Herriko Patxi Iriartek eta Mizel Mateok huts egin zuten. Unibertsitatean ikasturtea hasi zuen batek eta izena eman behar zuen besteak.

Kosta zitzaigun parrandarako txoko egoki bat aurkitzea, baina laugarren egunerako lortu genuen. Diskoteka dotore bat, ia

enbat lo egin zenuten eta zenbat parranda bidaian? OIER AIZ-

Futuroscopekoek adina metro karratu zituzten sei

PURUA: Gaua lo egiteko omen da... Ez zen gure kasua izan. Uste dut autobusean ohean baino lo gehiago egin genuela. Lau eguneko bidaia izanda ez genuen bada denbora lo pasako... Kosta zitzaigun parrandarako txoko egoki bat aurkitzea, baina laugarren egunerako lortu genuen. Diskoteka dotore bat, ia Futuroscopekoek adina metro karratu zituzten sei pantaila handirekin, argi koloretsu eta dantzarako kartzela barrotedun batekin, ia-ia guretzat bakarrik. DJ izar eta DJ Arrateren musikarekin, dantza eta dantza jardun genuen diskoteka itxi ziguten arte. Pena bakarra garagardoak bost euro balio izatea... Nahiz eta diskoteka itxi, lotarako asmo handirik ez zegoenez, egunero bezala hoteletik mahaiak eta aulkiak hartu, zelaira atera eta berriketan jarraitu genuen ia goizaldera arte. Azkeneko egunean ere, berez antolatuta ez egonagatik, Rezola Sagardotegian bukatu genuen bidaia, mahainguru ederrean, aspaldiko partez ganoraz janez eta trikiti doinuekin kopla kantari.

pantaila handirekin, argi Zer moduzko bazterrak ikusi dituzue?

koloretsu eta

diskoteka itxi

asko egin genuen Frantzian pasatako denboraldian zehar. Egia esan, bagenuen zer ikusia eta ez ginen, ziur asko, denetara iritsi. Loire inguruan geundenez eta Loire gazteluz beteriko lekua denez, bertako gaztelu ezagunenetariko bat ikustera joan ginen. Oso handia eta ederra da. Lorategi ikusgarria du, urez eta landarez betea. Bestalde, Frantziako kostaldeko hiriak oso politak dira. Guk hiri ezagun bat bisitatu genuen: Arroxela (La Rochelle). Parte zaharra harlauzaz egina dago eta dorre eta harresi handiak ditu itsasbazterrean. Gainera gu iritsi ginenean azoka eguna zen eta horrek beste kolore bat ematen zion hiriari. Handik arraunean egitera eta ibiltzera joan ginen kanal batzuetara. Venezia Berdea du izena lekuak, uraren gainean dilista alea moduko landare batzuk daudelako. Hori dela eta, ur-azalak kolore berde-berdea du; hasieran golfeko zelai baten antza hartu genion. Azken egunean Arcachoneko hondartazara joan ginen. Han duna handi bat dago. Gainetik begiratuz gero, itsaso zabala ikusten da. Oso ikuspegi polita dago: basamortua eta itsasoa nahastu egiten direla dirudi.

ziguten arte.

Zer dela-eta ez zineten joan aurten bidaiara?

dantzarako kartzela barrotedun batekin, ia-ia guretzat bakarrik. DJ izar eta DJ Arrateren musikarekin, dantza eta dantza jardun genuen

MAIALEN ARZALLUS: Bisita

PATXIIRIART:

120 / B62Kanpoan ibiliak

Mizel eta ni ezin izan ginen joan aurtengo bidaiarat.

Kanpoan ibiliak B62 / 121

Nabari zen ordea,

Mizelek aste horretan hasten zituen kurtsoak eta nik Baionan gelditu behar nuen unibertsitatean izena emateko. Pena handiarekin gelditu ginen biak jakinik aintzineko urteko bidaian loriatu ginela. Bi urte lehenago Eiffel dorrean kantatzen aritu ginela eta Lisboako karriketan egin besta oraino gogoan dugu.

batzen gaituenak

Bersotan egin al duzue bidaian?

autobusean letra

duen indarra,

Jendeak akaso pentsatuko du Eskolarteko finalistak elkartu eta bidaian joatean ez ginela isildu ere egingo, eguna joan eguna etorri ariko ginela bertsotan. Baina egia esan, ez genuen Frantzia aldean, sarri ohi dugun eran, geure egin, agian ez genuelako paraje arrotz hura plaza bat-bateko plaza natural bilakatu, edo ez genuelako sari potolo hura batzen gaituen afizio hutsaren fruitu gozo bezala ulertu, edozein lagun taldek bezala gozatu gisan gozatu nahi genuelako bidaia hartaz, besterik gabe. Nabari zen ordea, batzen gaituenak duen indarra, autobusean letra zaharrak kantari edo gaueko ordu irristagarrietan hotelera bidean puntuka aritu ginen aldi bakarretan. Eta batez ere, Rezolatarren sagardotegiko azken afari hartan koplaka ari ginela, trikitiaren laguntzaz, gure plaza naturalean. Planifikazio estuetatik kanpo, denbora ondo neurtuan hala ere, gogoz jardun genuen mahai inguruan ahal izan genuen arte. Gauza jakina da gurekin: behin hasten garenean lanak izaten dira gu isiltzen.

Rezolatarren

Nola konpondu zineten frantsesekin?

sagardotegiko azken

HODEI IRURETAGOIENA:

Euskaldunak, nahiz Frantzian egon, beti euskaldun. Ez pentsa atzerrira bidaiatzea hain erraza denik. Bertako jan, lo, ohitura, hizkuntza eta ordutegira moldatu beharra dago. Nahiz bost egunetan etxean bezala sentitu, lehen egunetik igarri ziguten euskaldunak ginela. Gosaltzeko hotel batean sartu eta kartetan barrez genbiltzalako, zarata gutxiago ateratzeko eskatu ziguten lehen goizean. Gainerako egunetan jatorduak bakarrik ikusita argi geratzen zen frantsesak ez ginela: Frantzian ez duzu inor sumatuko janari bila arratsaldeko hiruretan zein gaueko hamarretan. Gu bertsolarien antzera, beti berandu. Baina Futuroscopeko bisitan sentitu ginen atzerritarren duda barik. Gida dinamiko eta poderoso —besterik ez zekien esaten— baten artalde, parkean batetik bestera, barre algaraka ibili ondoren, agurtzerakoan eskerrak emateko “Ke buena gente sois los españoles, del pais de la sonrisa..!” esan ez zigun ba! Gure hanka-sartze guztiak barkagarriak dira, baina hori...

zaharrak kantari edo gaueko ordu irristagarrietan hotelera bidean puntuka aritu ginen aldi bakarretan. Eta batez ere,

IZAR MENDIGUREN:

Zer moduzko giroa izan duzue zuen artean?

Txikitatik pentsatu izan dut bertsolarien artean giro bikaina izaten dela (elkarri adarra jotzen aritzen ginenean ere inoiz ez nuen bekoki ilunik ikusi). Gero, bertso mundua pixka bat ezagutzean, nik ere giro hori dastatu nuen, udalekuei esker gehienbat. Horregatik, Loire-ra joan ginenerako “ikasle” denak lagunak ginen eta nagusiagoekin erraz moldatu ginen, eta ezpainetako gure irri gozoa nahikoa izaten zen eztabaidei atea ixteko. Beraz, kontu txarrik baldin badago, Loiren ez behintzat!❚

afari hartan koplaka ari ginela, trikitiaren laguntzaz, gure plaza naturalean. Planifikazio estuetatik kanpo, denbora ondo neurtuan hala ere, gogoz jardun genuen mahai inguruan ahal

ARRATE ILLARO:

122 / B62Kanpoan ibiliak

izan genuen arte. Gauza jakina da gurekin: behin hasten garenean lanak izaten Kanpoan ibiliak B62 / 123

Maitere ODRIOZOLA â&#x20AC;&#x153;Aldaretik bertsoak kantatu eta malkoak aterarazi ohi dizkietâ&#x20AC;? BERTSO-JARTZAILEAK >

Oso gutxitan kantatuko zuen bertsoren bat bat-batean, baina gaztetandik grina bat izan du: bertsoak idazten, lantzen eta, okasio berezietan, kantatzen ditu. Hamabost edo hamasei urterekin, ardiak zaintzen zituen bitartean, hasi zen egiteko horretan. Gaur Lasturgo Albizuri baserrian bizi da. Etxekoandrea da, baina etxeko kezkez gainera baditu beste batzuk ere: Lasturren bertan eta Endoian mezaordekoak ematen ditu igandeetan, eta tarteka, meza entzuten ari den adineko norbaiten urtebetetzea delako-edo, bertsoren bat edo beste kantatzen du. Gauza bera egiten du familiako bileretan. Odriozola du apellidua, Maitere grazia, eta Aizarnako Itziri Haundin jaio zen.

Testua: Joxean Agirre Argazkiak: Conny Beyreuther

BERTSO-JARTZAILEAK >

Aitak bazuen osaba bat, Aizarna esaten ziotena, bertsolaria. Hark ere egiten zuen bertsotan eta baita haren anaia Martinek oiz hasi zinen bertsoak idazten? Gaztetan, artzain nenbilela. Hamabost edo hamasei urte izango nituen. Neguan ez da erraza izaten denbora artzain pasatzea, eta idazten hasi nintzen, orain puntu bat eta geroxeago beste bat. Nola-halako batzuk osatzen nituen. Nongoa zara izatez? Zestoako Itziri Haundikoa naiz, zortzi senidetan gazteena. Amaren ama, amama, etxean ezagutu nuen eta ahoko soinua jotzen zuen. Nik bost edo sei urte nituela atariko aterperxoan egoten zen bere motots eta painueloarekin aulki txiki batean eserita; bere kontra besarkatu eta ipuinak kontatzen zizkidan. Umea nintzen arren, gauza bat egiten zitzaidan harrigarri: isilik zegoenean beti doinuren bat jotzen edo kantatzen aritzen zen, bertso eta trikitixa doinuak kantatzen zituen. Nik ezagutu nuenean ez zuen ahoko soinurik jotzen, laurogei urte inguru izango zituelako, baina musika bizi zuen artean. Aitaren aldetik ere oso bertsozaleak ziren. Aitak bazuen osaba bat, Aizarna esaten ziotena, bertsolaria. Hark ere egiten zuen bertsotan eta baita haren anaia Martinek ere, Usurbilen bizi zenak. Nik neuk, hala ere, ez dut sekula bertso bat hasi eta amaitzen. Pare bat puntu aterako zaizkit gehienez, eta idatziz osatu behar izaten ditut.

ere, Usurbilen bizi zenak. Nik neuk, hala

Nola egin duzu bertsoaren jarraipena?

ere, ez dut sekula

amaitzen. Pare bat

Arrate irratiaren bidez gehienbat, eta plazako bertso saioen bidez. Uztapide oso maitea nuen. Endoiara Beliosorora izebarengana egun batzuk pasatzera umetan etorri eta ikusi nuen Uztapide kantuan Lasturko festetan. Artean Endoian bizi zen Uztapide, eta gertutik ezagutu nuen. Bertsoak entzuteko gogoa beti izan dut .

puntu aterako zaizkit

Kantatzeko afizioa ere izan duzu.

bertso bat hasi eta

gehienez, eta idatziz osatu behar izaten

Beti gustatu izan zait kantatzea. Gaztetan erdal kanta batzuk itzultzen ere aritzen nintzen euskaraz kantatu ahal izateko. Manolo Escobarren kantuak ere kantatzen nituen euskaraz. Eta garaiko euskal kantak kantatzen nituen, Lurdes Iriondorenak esate baterako.

ditut. Noizko bertso idatziak gordetzen dituzu?

Ezkondu aurreko gauzaren bat edo beste izango dut, baina geroago hasi nintzen gauzak gordetzen. Lehengusuen bazkariak anto-

126 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 127

BERTSO-JARTZAILEAK > latzen hasi ginenean osaba-izebei omenaldi moduko batzuk egiten hasi ginen, eta okasio horretarako idazten nituen bertso sortak, eta geroztik konpromiso moduan hartu dut egun horretarako bertso sorta bat prestatzea. Familiako juntadizoetan ere, senideak biltzen garenean, beti kantatu izan dugu, eta bertsoak ere ez dira falta izaten. Santiagotan izaten da senideen bilera hori. Nik idatzitakoak kantatzen ditut eta anaia batek, Jexuxek, Lasartekoak, bat batean ere zerbait egiten du, eta haren seme Ernaitzek ere bai. Zein da azkena idatzi duzun bertso sorta?

Izeba batek ehun urte bete zituen ekainaren 8an, eta bertso sorta bat prestatu nion. Izeba horrekin harreman osoa estua izan dugu. Gure aita jornalero ibiltzen zen lanean, Zuzunegiren mendiak zaintzen, eta amak egiten zituen baserriko lanak. Etxean gurekin bizi zen izeko Feliziana izan zen neurri batean hazi gintuena, eta bertso sorta horietan oroitzapen batzuk kantatu nizkion. Etxera joan ginen senide guztiak eta harekin egon ginen. Motelduta dago, ez du agertzen lehen zuen poz hori ikusten gaituenean, baina begira-begira egon zitzaidan barretxoak eginez nik bertso hauek kantatzen nizkion bitartean. 90 urte egin zituenean ere egin nion beste sorta bat. Zure garaian bertso eskolarik edo izan bazenu, saiatuko al zinen bat-batean?

Gaur egun dauden aukerak ilusita, ni orain gaztea banintz, seguru nago joango nintzela bertso eskola batera. Jubilatzen naizenean euskaraz ondo idazten ikastea da nire helburua. Hori gustatuko litzaidake. Ilusio hori badaukat. Neuk egiten ditudan lantxo horiek beste bati zuzentzeko ematen ibili beharrean, neu euskaraz ondo idazteko gauza izatea gustatuko litzaidake. Lagunek eta ezagunek ere eskatu izan dizkidate bertso idatziak. Lasturko festetan jubilatuen egun bat antolatzen dute, eta urtero egin behar izaten ditut. Ez da mezarik egongo igandeetan?

horrela. Aldaretik kantatu eta malkoak aterarazi ohi dizkiet tarteka entzuten daudenei. Une berezietan egiten dut hori.

Orain urtebete arte igandero zegoen meza. Apaiz edadetua dugu Itziarren, eta laguntzeko eskatu zigun. Lehen katekista bezala genbiltzanak gabiltza orain laguntzen. Ni Itziarren irakurketak egiten ibiltzen nintzen elizkizunetan eta orain mezaordekoa ematen dut igandean, lehenik Lasturren eta gero Endoian. Loiolan ikastaro bat egin dugu, eta beste lagun batek eta nik daramagu ardura hori. Lasturtarra naizenez, lehenik Lasturren ematen dut mezaordeko hori, eta Endoian ere aitana-amona talde bat dago, pena ematen zidaten, eta hara ere joan egiten naiz. Lasturren hamarretan eta Endoian hamaiketan izaten naiz.

Bai. Janartzea izaten da eta sermoi txiki bat egiteko aukera ere izaten dugu. Liburuetan etortzen da hitzaldia, baina oso ulerterraza dela iruditzen bazait, irakurri eta neure kabuz egiten dut hitzalditxo bat. Gogoeta batzuk egiten ditut. Lehen mezatara etortzen zirenak orain mezaordekora etortzen direla ikusi dugu. Meza ondoren tabernan salda eta pinxo bat hartzen ditugu guztiok eta asteko pasadizoak komentatzen ditugu.

Zer lan izaten da hori? Hitzaldirik egiten al duzue mezaordeko horietan?

Nola jarraitzen duzu bertsolaritza?

Irakurketarako eta kanturako liburuak ditugu. Horietatik egiten ditugu ongietorriak, irakurgaiak eta otoitzak. Baina izaten dira hitz egiteko ere tarteak, eta egiten dugu, eta bertso batzuk ere kantatu izan ditut tarteka, egun berezietan, omenaldietan-eta

Arrate irratiak ematen dituen saioak jarraitzen ditut gehienbat. â&#x20AC;&#x153;Hitzetik hortzeraâ&#x20AC;? libre nagoenean bakarrik ikusten dut, eta, gero, inguruan diren saioetara joaten saiatzen naiz. Txapelketak jarraitzen ditut edo jarraitzen saiatzen naiz.â?&#x161;

128 / B62Kanpoan ibiliak

Mezaordekoa diozunean jaunartzea ere izango da.

Kanpoan ibiliak B62 / 129

BERTSO-JARTZAILEAK >

Gaur egun dauden aukerak ilusita, ni orain gaztea banintz, seguru nago joango nintzela bertso eskola batera. Jubilatzen Ezkondu aurreko

naizenean euskaraz

gauzaren bat edo

ondo idazten ikastea

beste izango dut,

da nire helburua. Hori

baina geroago hasi

gustatuko litzaidake.

nintzen gauzak

Ilusio hori badaukat.

gordetzen.

Neuk egiten ditudan

Lehengusuen

lantxo horiek beste

bazkariak antolatzen

bati zuzentzeko

hasi ginenean osaba-

ematen ibili

izebei omenaldi

beharrean, neu

moduko batzuk egiten

euskaraz ondo

hasi ginen, eta okasio

idazteko gauza izatea

horretarako idazten

gustatuko litzaidake.

nituen bertso sortak, eta geroztik konpromiso moduan hartu dut egun horretarako bertso sorta bat prestatzea. Familiako 130 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 131

BERTSO-JARTZAILEAK >

IZEKO FELIZINARI BERE 90 URTE BETETZEAN

IZEKO FELIZIANAK 100 URTE BETETZEAN (2005EKO EKAINAREN 8AN)

1. Gaurko eguna aipatutzeko hastera noa kantari, lehendabizitik bihotzetikan guztioi ongi etorri, nahiz ta inguruan oso fin gabiltz janari eta edari, ezpainetatikan irri solas ta muxu elkarri, bizitza hontan era hontako bildumak ez dira sarri, baina gaurkoan bildu gera-ta gure poza da nabari.

4. Gogoan daukat nola izekok astindu ginun umetan, jaboi Txinbokin garbitzen ginun jarririk denok erreskan, uda partean elbergan eta negu partean arraskan, sartzen ginuen uretan esango dizuet zertan: haurrak jolastu eta garbitu batean lortzeko bi lan, gero izaraz lehortu eta ohera joan behar zan.

7. Gazte aroan pasatakoak beti ohi dira oroitu, horregatikan aipatu ditut pasadizoak hain justu, ume zaintzaile fina izan da gu asko gaitu maitatu, gaizki ez zinen portatu ta nahi nizuke eskertu, oraintxe nora besarkatzera ta ematera bi muxu, aurrera ere horrela segi polita ta osasuntsu.

1. Kaixo, egunon, etorri gera gaurko honetan Itzira ehun urteko gure izekori zorionak ematera gonbita ere hartua gendun pintxo batzuek jatera hemen badago aukera ta gu gozatuko gera ta jana ostean ingo ditugu argazki batzuk atera egun handi hau eramateko zintzilik horma batera.

2. Familiaren oroitzapenak dauzkat nere barrenean, ni jaio nintzen baserri hartan mendiaren babesean amonatxo bat mantal ta guzti atariko aterpean, ni beraren magalean, ama soroko lanean, sei-zazpi ume elkar burrukan edo erdi jolasean, izeko berriz buru-belarri zerbait jartzeko mahaiean.

5. Garai haretan ez izan arren gaur degun erraztasuna, gure izekok maite izan zun etxeko garbitasuna, menda-erratzik ez baldin bazan bildu ohi zuen asuna, zaindu nahirik osasuna egin zuten ahal zuna azokarako arrautz, oilasko ta barazkirik onena, haiek saldurik ekartzen zuen kaletik behar genduna.

â&#x20AC;˘

2. Bertso honetan ager dezaket nik beraren fisikoa ume zelarik paralisiak elbarritua zangoa beste hankaren laguntzarekin ematen zuen pausoa ta gerritik gorakoa oso du itxurosoa esku zabalak belarri haundi euskaldun peto-petoa begi ederrak, burua tente Miss Euskadin parekoa.

3. Aizu, izeko, zu jaio omen pospolin paregabea, paralisiak jo omen zinun hura zure suertea, baina zuk gaitza menpean hartu zu zinen neska fuertea ta gero neska gaztea arbola heze-hezea ederki asko mugitzen zinun aurrea eta atzea, mutilak ere probatu omen zu ez fidatzen ordea.

6. Nere buruan grabaturikan gauza gehigo badira, astearte eta ostiraletan joan ohi ginen kalera, asto gris-gris bat lagun harturik farol ta guzti atera, bidearen arabera hark egiten zun aukera, Zestoa joan behar bagendun hura Aizarna aldera, bide motxena aukeratzen zun asto listoa zan bera.

132 / B62Kanpoan ibiliak

3. Kasta gogorra sortu zitzaigun Itzirako baserrian ta bakarren bat hor gelditu da zutabe legez etxean pausoz pausoka beti aurrera ehun urtera heltzean irriparra ezpainean maitasuna bihotzean jadanik ez du txalorik jotzen bisitan gatozenean ordenagailua zaharkitu denbora joan heinean.

Kanpoan ibiliak B62 / 133

BERTSO-JARTZAILEAK >

4. Ume zaintzaile fin izan zena bera da ume bihurtu ta haur txikiak izaten ditun lanak-e ematen ditu ohetik altza, erropak jantzi, jaten eman ta garbitu lehen eginak gaur hartu irriparrarekin eskertu haurtzaro aldi ezberdina da hazten joan edo bajatu esperientzia handia baina ezin hortaz baliatu.

7. Oilarra kantuz hasi baino lehen ohetik jaki beharra azokarako bide haiekin nahiz izan eguraldi txarra eskuan hartu farola eta aurretikan asto zaharra harri grisa deiadarra ta euria barra-barra nahiz erdi busti iristen zan hau hura zen modu bakarra baina gustura itzultzen zan bai bazen salmenta edarra.

10. Gogoratzen naiz egun batean txerriki haiek zintzilik jai eguna zan, mezatatikan bueltan ginen gu itzuli sahiets zati bat Jesusek kendu zartagian zun ipini mozten ez zuen ikusi eta errietan Luisi nik bi arrautza eskuan eta aldegin nuen ihesi baina azkenik barkatu zigun eta jaten ere utzi.

5. Habe zaharrak etxe berrian ez du iraupen berdina nahiz iruditu oraindik zela zimur samar baina fina sitsak zulatzen hasten danian han edo hemen da mina zerbait nahi eta ezina karga izan nahi ez baina zama astuna gertatzen zaigu bizkar gainean adina hau zaintzen duen familiari eman nahi diot domina.

8. Oiloak ere erdi mikatu noizbehinka ziren arrautzak kakara hotsak entzun orduko kabiara hatzaparrak azokarako gordetzen zitun jaiotzen ziren bakarrak gu neska-mutil kozkorrak elikatu nahirik amak esaten zion batzuk uzteko ez eramateko danak baina alferrik, nola eiten zun diru dezente dozenak.

11. Ehun urtera iritsi da-ta egin nahiean omena nola asmatu izekorentzat izan daiteken onena mundu honeri emana dio berak ahal zuen dena bueltan jaso duena gizadian garaipena bizi izateak ematen badu poza eta gozamena aurrerantz ere opa diogu pakea ta zoriona.â&#x20AC;˘

6. Iraganari begiratuta ikusten da zerbitzua bizimodua ateratzeko lanean da saiatua etxeko lanen ardura zuen ta famili otordua nahiz urri zen jenerua sutan lapiko berua plater bat baba ez zen faltatzen urdaiakin gozatua sagar erreak postrean eta gainean kafe berua.

9. Egia esan, garai haretan bazen zerbaiten beharra aita jornalen zebilen baina familiaâ&#x20AC;&#x2122;re edarra baserri lanak amarentzako etxekoandrea zan bera goizetikan iluntzera oilo lokaren antzera berak ohi zuen etxea aldean familiaren ardura ea nork bete hamar bat lagun biltzean mahai ingurura.

134 / B62Kanpoan ibiliak

Kanpoan ibiliak B62 / 135

Juan Maria ELEIZEGUI â&#x20AC;&#x153;Beldur duana ez da euscaldunaâ&#x20AC;? Euskarazko bertsoak argitaratu ziren Habanan 1869. urtean, euskal tertzioak gerran parte hartzeko heldu zirenean. Autorea, seguru asko, erreferentziazko euskal liburuetan ezezaguna, Habanan aspalditik bizi zen Juan Maria Eleizegui da, azkoitiarra, editorea eta Habanako boluntarioen komandantea. Hona hemen bertso zaharrok, testuinguru historikoari buruzko argibide batzuekin.

Testua: Francisco Maiztegui

Tertzioak Guipuzcoa bapore korreotik jaitsi ondoren, ongietorri zeremonia Tenpletearen4 aldamenean egin zen. Tenpletea alfonbraz horniturik zegoen, eta gortina eta bandera ederrez. Habanako tenpletea, zeibarekin5, Gernikako juntetxe eta arbolaren imitazioa zen berez. Eta hantxe aurrean goraipatu eta animatu zituzten euskal tertzioak mintzaldi patriotikoz, loria nazional espainolaren aldeko euskal guda azainak aipatuz, balentria horiei jarraipena ematera zetozelako, noski, euskal tertzioak Kubara.

Lau bapore inguratu

Juan María Eleizegui merkatariak, boluntario espainolen Estatu Nagusiko Komandanteak, euskaraz egin zien arenga. Haren mintzaldia hauxe izan zen:

ziren, artean, heldu “Osasuna, euscaldun gazteriari.

berriei ongietorria egitera. Ordezkaritza horretan Kubako euskaldun ezagunak zeuden: bapore

TERTZIO BASKONGADOEI ONGIETORRIA 869ko ekainaren 2an egunsentiarekin heldu zen Guipúzcoa izeneko bapore korreoa Habanako portuaren ahora, gainean ehunka euskal mutil zekartzala, uniformedunak, armatuak, Kubako islaren independentziaren kontra borrokatzera zetozen tertzio baskongadoak. Ez ziren momentu onean etorri. Arratsaldeko ordu bietan akordatu zen ordua itsasontzia badian sartzeko, eta lauretan erabaki zen jaitsiko zirela euskal mutilak lehorrera. Lau bapore inguratu ziren, artean, heldu berriei ongietorria egitera. Ordezkaritza horretan Kubako euskaldun ezagunak zeuden: bapore batean Julián de Zulueta1, Ramón María de Araiztegui2, Juan María Eleizegui eta halakoak zeuden, eta beste ontzi batean musika banda, kantarien koroa, eta Guamutas, Colón eta Cardenas aldeko chapelgorriak3, urrundik helduak lagunei ongietorria egiteko.

Ongietorri komisiokoek lebitaren ojalean arroseta bat zeramaten, kolore nazionalaren zintekin, eta bi zerrenda zuri letra hauekin: “Euscaldunac ondo etorriac izanzaiteztela Habanaco uri eder onetara. Comisioac ugarte gucionen icenean eguiten ditzute ongui etorria. Osasuna.”

138 / B62Kanpoan ibiliak

Guipúzcoa izeneko baporea, 1866an hasi zena nabegatzen, 3800 tonakoa eta Antonio Lópezen konpainiakoa. Bapore honek ekarri zituen 1869an tertzio baskongadoak penintsulatik Kubara. Eta eraman zuen gero, 1871n, Jose Martí desterraturik penintsulara.

batean Julián de Zulueta , Ramón María de Araiztegui , Juan María Eleizegui eta halakoak zeuden,

Poces beteric arquitcen dira, egun eder onetan, zuen erritarrac eta beste Provintzi Ezpañiacoen seme prestu ta leialac, elduceratelaco zorionarequin Uri onen portura, eta bereistaturic Batzar bat edo dala Comisioa, datoz berarequin zuei eguitera ondo etorria: bideonez eta gucien icenean, nic ematendizutet ongui etorria, biotzeco naitasunarequin, otsare gozoz beteric. Atozte, bai, atozte, Euscal-errico tercio portitzac, Cubaco Ugarte español onetara, zuen anaiari laguntcera, lembailen bucaera emateco guda caltarquitsuari eta etsai dollor orri. Dembora gucietan Euscal-errico semeac izan dirade ala ichasoz nola lurrez, gaiñ gañeco gudari leialac, portitzac, ernaiac, alaiac, galantac eta prestuac, jaquin izandutenac Ezpañiaco bandera garbia ifincen garailari chit goitua, ala mundu zarrean nola berrian, baita ere ichasoco ontzietan, beren eguinde gogoangarriaquin. Euscaldun arguidotar oien icenac daude chit aguirian jarriac condairan ta orregatic eztitut icendatcen.

eta beste ontzi batean musika banda, kantarien

Zuec, oroituaz ceratela oien sustraietatic zatozten semeac, eguingodezute aleguiña, bicia galdu arteraño, iduquitceco Ugarte guci au Ezpaiñiaren mempean, cergatic dan beraren ondra eta orrena da gurea, eta iduquibeardegu Ceruraño jasoa, español bat bacarrac daucan artean bicia...”

koroa, eta Guamutas, Colón eta Cardenas

Momentu horretan, armetan heldutako euskal mutilak oihuka hasi ziren, Juan María Eleizeguiren hitzaldia etenik:

aldeko chapelgorriak ,

”Ill arte! Ill arte! Ill arte!”

urrundik helduak

Isildu zirenean, Juan María Eleizeguik jarraitu zuen:

lagunei ongietorria

“Bandera eder ori izangoda zuen biotzac indarrez betetceco eta erru aundiarequin etsaiari jazartceco eta garaitua utcitceco, obiaturic mendi sasi tartean edo aitz zuloetan: orduan emangodiotzute

egiteko.

Kanpoan ibiliak B62 / 139

Españiari eta bere seme on guciai, beste egun eder bat, ceña izangoda oroipengarria beren biotzetan.

Juan María Eleizegui merkatariak, boluntario

Eta orain oju indartsuarequin esanzagun. ¡¡Viva España!!”

espainolen Estatu Matanzas aldetik inguratutako euskaldunek tabakoak eta zigarro kaxak ekarri zituzten heldu berrientzat, Zumalacarregui y Cía fabrikakoak eta López y Tajo konpainiakoak ere bai.

Nagusiko Komandanteak, euskaraz egin zien arenga.

Tenpletearen aurreko zeremoniaren ondoren, Habanako kaleetan barrena martxak egingo ziren. Boluntarioen buru eta ofizialentzat bankete, brindis eta espektakuluak ere izan ziren Habanako teatroetan, eta mintzaldi eta arenga gehiago, bai gaztelaniaz eta bai euskaraz.

Haren mintzaldia hauxe izan zen: “Osasuna, euscaldun

Hura guztia liburu enfatiko batean bilduko zen laster.

gazteriari. Poces beteric arquitcen ZERGATIK ETA ZELAN ANTOLATU ZIREN TERTZIOAK

dira, egun eder onetan, Tertzio baskongadoek islan izandako ongietorri arranditsua ezaguturik, jakitekoa da zergatik eta nola antolatu zen armada hain berezia. Ez zelako hura tropa batere arrunta, laster azalduko denez, interes ezkutuen ondorio arraroa baizik. Tertzio Baskongadoak hiru diputazioek bidali zituztela esan ohi da. Baina argitu behar da, ez zirela hiru probintzietako diputazio foralak izan Kubako gerrara tertzioak bidaltzeko lehen pausuak eman zituztenak.6

zuen erritarrac eta beste Provintzi Ezpañiacoen seme prestu ta leialac, elduceratelaco

Elkarte pribatua izan zen Kubako insurrekzioaren kontra boluntario batailoiak bidaltzeko mugitzen hasi zena, hau da, Bilboko Junta de Comercio delakoa. Entitate pribatua zen, baina indar eta influentzia handikoa, eta 1868aren amaieran eta 69aren hasieran hainbat proposamen egin zizkion Bizkaiko Diputazioari Kubako gatazka interes espainolen alde konpon zedin laguntzeko. Junta de Comercio de Bilbao horrek agiriak ere argitaratu zituen, 1869ko otsailekoa esate baterako, Kubako gerran bizkaitarren interes orokorrak jokoan zeudela argudiatuz, bizkaitarren parte hartze urgentea bultzatzeko:

zorionarequin Uri onen portura, eta bereistaturic Batzar bat edo dala Comisioa, datoz berarequin zuei eguitera

“La alarmante situación en que se encuentra aquella rica Antilla reclama con vivo empeño los auxilios de la madre patria; y Vizcaya que tantos hijos tiene en Cuba y que tan interesada se halla en su porvenir, no dejará de responder seguramente con ardoroso entusiasmo al llamamiento de aquellos que en mejores tiempos para la Isla han enviado pródigamente sus dádivas á este pueblo que por sus virtudes se distingue entre los demás.

ondo etorria: bideonez eta

Todas las clases del Señorío se hallan gravemente interesadas en la pacificación de Cuba, la propiedad, la agricultura, la industria, el comercio y las artes, pues que á tan fundamentales intereses afec-

naitasunarequin, otsare

140 / B62Kanpoan ibiliak

gucien icenean, nic ematendizutet ongui etorria, biotzeco

gozoz beteric.

Bapore espainola Habanako badiara iristen, tropekin.

ta el malestar de aquella preciosa región, y lo que es más, importa a la honra nacional que está sobre todos los intereses.”7 Ondra nazional espainolaz aparte, ez dirudi bizkaitarrek Kuban zituzten interesak hain orokorrak zirenik. Agiri eta argudio haien autoreak bizkaitar arruntak baino askozaz goi mailakoagoak ziren. Ez zuten Kuban interes handirik izango, Habanako badiako nasan, “ondra” hitza entzun eta, askok euskaraz besterik ez zuten jakingo-eta “ill arte!” oihuka hasi zirenek. Kubaren independentziaren kontrako agiri sinatzaileen artean, hazkunde industrial bortitzean zebilen Bizkaiko ontzi-ustiatzaile, bankari eta merkatari handiak zeuden. Bilboko oligarkiak bazituen interesak kolonietan eta, aldi berean, Kubako euskaldun aberatsek inbertsio ederrak zituzten Euskal Herrian ere eginak. Hura, lehenengo eta behin, Bilbo inguruari lotutako oligarkiaren interes ekonomikoen aldeko proposamena zen. Bilboko Junta de Comercio horren eskaera eta asmoak Bizkaiko Foru Diputazioak asumitu zituen. Proposamena hasieran Bizkaiko herrialderako egin bazen ere, laster zabaldu zen Gipuzkoako lurraldera, Gipuzkoak ere Kubarekin itsas lotura zuelako, eta Arabakora. Arabak ez zuen interes ekonomiko hain zuzenik

Kanpoan ibiliak B62 / 141

“Bandera eder ori izangoda zuen biotzac indarrez betetceco eta erru aundiarequin etsaiari jazartceco eta garaitua utcitceco, obiaturic mendi sasi tartean edo aitz Kubarekin, baina arabarra zen Julian de Zulueta, Antilletako jabe aberatsena eta boteretsuena. Diputazioek, ekonomikoez gainera, bestelako interesak ere bazituzten. Diputazioak, proiektua hartu eta berehala konturatu ziren Kubako gerran nolabait parte hartzea nahitaezkoa zela foruei eusteko. Sasoi hartan foruak arriskuan zeuden. Oso garrantzitsua zen foruen arazoa, hau da, zelan integratzen zen Euskal Herria Espainiako Estatuan. XIX. mendeko euskaldunek bazituzten Espainian foruei esker hiru abantaila: lehenbizikoa, euskal mutilek ez zuten arma zerbitzurik egin behar, defentsa gerran izan ezik; bigarrena, ez zioten zerga ordaindu beharrik estatuari; eta hirugarrena, bazuten pase forala deitzen zena, hau da, foruaren kontrako iruditzen zitzaien lege estatalen aplikazioa saihesteko ahalmena. Baina foruak erroiztuz joan ziren, ezinbestean, estatu modernoaren botere zentralarekin kontraesan nabarmena egiten zutelako. Foruen hondamena areagotu egin zen derrota karlistarekin, karlistek foruen bandera altxatzen zutenez gero. Aduanak Frantziako mugara erretiratu ziren 1841n. Nafarroak Ley Paccionada delakoa negoziatu behar izan zuen bere aldetik. Baina 1869. urtean foruen sistema erdi hondatutik abantaila batzuk geratzen ziren oraindik. Eta herriak gehien estimatzen zuena, dudarik gabe, euskal mutilek Ejertzito Espainolerako kintetara sartu beharrik ez izatea zen.

142 / B62Kanpoan ibiliak

zuloetan: orduan emangodiotzute Españiari eta bere seme on guciai, beste egun eder bat, ceña izangoda oroipengarria beren

Klase politiko espainolak ez zuen pribilejio hori onartzen ez ulertzen, eta behin eta berriro ahalegindu zen euskal foruen azken hondarrak ezabatzen, batez ere zerbitzu militarrik bete behar ez izatea. Gainera, euskaldun askok hartu zituen armak estatuaren aurka gerra karlistetan, gero estatuari zerbitzeko hartu nahi ez zuela esateko. Gerra hartan galtzaile irten ondoren, espainolek eskatzen zuten abolizio forala ia ezinbestekoa zen, eta euskaldunak argumentu gutxirekin zeuden estatuaren erasoaren aurrean. Batez ere gerra sasoian. Diputazioek Kubako insurrekzioaren aurkako tertzioak antolatu eta bidaltzea, foruen defentsaren testuinguruan ulertu behar da, sistema forala babesteko. Hamar urte lehenago ere antzeko egoera suertatu zen, Espainiak Marokori gerra deklaratu zionean8. Orduan, Diputazioak eztabaidan hasi ziren ea zer egin zezaketen. Baiaren eta ezaren artean zalantzan denbora alferrik galdu eta azkenean beren kontribuzioa nabarmenki berandu heldu zen, Leopoldo O´Donell-ekin Tetuanera sartzeko egunetan, eta pobrea izan zen gainera euskaldunen aportazioa. Gobernu espainolak ez zuen euskal diputazioen Afrikako gerrarekiko axolagabekeria oharkabean pasatzen utzi: 1860. urtean debekatu egin zituzten gobernadore probintzialek baimenik gabeko diputazioen bilerak. Baina Madrilen foruen abolizio osoaren aldeko aldarriak ozen entzun ziren. Orduan, Kubako gerra hasi zenean, diputazioak susmo eta presiopean aurkitu ziren berriro. Beraz, Bilboko Junta de Comercio delakoaren proposamenaz baliatuz, beren kontribuzioa arin eta modu eraginkorrean antolatzen ahalegindu ziren. Euskaldunen espainolekiko interes foral ezkutuak argi azaltzen dira garai hartako gutunetan. Esate baterako, Bizkaiko diputatua zen Lorenzo Arrietak argi idatzi zion arabar kide bati 1869ko urtarrilaren 21eko gutunean, ez zela izango “politico ni menos conveniente para los intereses todos del territorio vascongado permanecer en una actitud pasiva ó de completa indiferencia”. Hiru diputazioetako buruzagiek hasieran kontribuzio ekonomikoa emateko asmoa izan zuten. Baina diruarekin ez zela nahikoa izango pentsatu zuten, Katalunia jadanik batailoi armatuak antolatzen ari baitzen Kubara bidaltzeko, hamar urte lehenago Marokora bidali zituen bezala. Euskaldunek ezin zuten oraingoan ere gutxiago erakutsi; dirua eta odola eskaini beharko zuten. Kontribuzioa, espainolei begira, nabarmena eta ikusgarria izan beharko zen. Bestela, arriskua zegoen gobernu zentralak giro belikoaz baliatu eta, urgentziazko bidetik, kintoak ezartzeko. Arrisku hori saihesteko erabaki zen Kubarako boluntarioak konbokatzea.

biotzetan. Eta orain oju indartsuarequin esanzagun. ¡¡Viva España!!”

Bazegoen beste eragozpen bat. Egin behar zen errekluta berez foruen kontrakoa zen, tertzio haiek euskal lurraldeetatik kanpora joan beharko zutelako gerrara. Baina, kontraforua bideratzeko, egoera berezia zela eta horren garrantzia argudiatu zen. Hiru probintzietan mila gizon inguru erreklutatuko zirela kalkulatu zen. 1869ko otsailaren azken egunetan zabaldu zen Tertzioak finantzatzeko harpidetza, Junta de Comercio delakoaren sostenguarekin. Diputazioek udaletxeen laguntza eskatu zuten, dirutan eta boluntariotan.

Kanpoan ibiliak B62 / 143

Boluntarioak erreklutatzeko egin zen propaganda kanpainan bi arrazoi azaltzen ziren: patriotismoaren argudio sutsu orokorra eta boluntarioei emango zitzaien pagu ona. Oscar Álvarez y José María Tápiz historialariek nabarmentzen dutenez, oso esanguratsua da Bilboko Junta de Comercio delakoak eta hiru diputazioek zituzten motibazio sakonak azaldu gabe mantentzea. Izan ere, mobilizazio guztiaren bultzatzaile nagusiak, Bilboko Junta de Comercio delakoak ordezkatzen zuen minoriaren interes ekonomiko oligarkikoak eta diputazioek ordezkatzen zuten sistema foralaren defentsa izan ziren.

Elkarte pribatua izan zen Kubako insurrekzioaren kontra boluntario batailoiak bidaltzeko mugitzen hasi zena,

Hiru diputazioen arteko negoziazio zailen ondoren, 1869ko apirilaren 9ko bileran erabaki zien akordioak, xedeak honela planteatuz: “Las Provincias vascongadas inspiradas en el sentimiento patriótico que ha formado regla inalterable de su conducta, han acordado espontáneamente organizar un tercio de voluntarios para reprimir la sublevación de la Isla de Cuba y contribuir al mantenimiento de la dignidad, nombre y prestigio de la Metrópoli en aquella Antilla”. Boluntarioek 20 eta 40 urte artekoak izan behar zuten, baina 18 urterekin nahikoa zela uste zuen Bizkaiko Diputazioak. Portaera moral egokikoak, fisikoki onargarriak, eta gurasoen baimena ekarri behar zuten. Jaiotzez hiru probintzietakoak bertakoak izan behar zuten. Gertatzen zen, bestela probintzia kintadunetatik alistatuko zirela mutilak, eta kinto bortxatu etorri beharrean, euskal tertzioetan apuntatu eta dirua ondo kobratuko zutela. Ordainsaria, 16 errealekoa9 izango zen eguneko soldadu hutsarentzat, 20 erreal sarjentuarentzat; hori Estatuak ordaindu beharko zuen, baita armak eta garraioa ere. Diputazioek 2.400 erreal emango zizkioten boluntarioari, 400 enbarkatu orduko, eta gainerakoa ondoren. Izena ematen zuten boluntarioek eguneko 4 erreal kobra zezaketen inskribitzen ziren momentutik, ontziratze orduko 400 horien kontura. Konpromisoaren epea, Kuban gerra amaitu artekoa zen. Tertzioko mandoak diputazioak proposatuko zituen eta gobernuak izendatu, baina mandoak ere euskaldunak izango ziren. Diputazioak entregatuko zien boluntarioei uniformea: brusa, galtzak, polainak, bota motzak, gorbata, txapela, bi alkandora, zorroa, zakutoa eta manta. Apirilaren 17an hasi ziren alistamenduak. Maiatzaren 8an jadanik Gipuzkoatik Cadizera joan zen lehenengo kontingentea, 9an Bizkaitik Cadizera, 10ean Arabatik Cadizera. Maiatzaren 15ean irten ziren denak Cadiztik Habanarantz. Espero zen 1000 gizon joango zirela, baina alistamenduak ez zuen hainbesteko arrakastarik izan eta, azkenean, 243 bizkaitar, 200 gipuzkoar eta 113 arabar, hau da, 556 mutil joan ziren guztira lehen bidaia horretan Kubara. Espero zenaren erdia. Tertzioen burua Mariano Alzaga izan zen, eta komandantea Jose Iñurrigarro.

hau da, Bilboko Junta de Comercio delakoa. Entitate pribatua zen, baina indar eta influentzia handikoa, eta 1868aren amaieran eta 69aren hasieran hainbat zen. Eta hala antolatu zen Euskal Herrian egin zen irteera eta Habanan burutu zen arribada, den-dena espektakulu eta oihartzun handiarekin.

proposamen egin zizkion Bizkaiko

Ondra nazional

Diputazioari Kubako

espainolaz aparte, ez

gatazka interes

dirudi bizkaitarrek

espainolen alde

Kuban zituzten

konpon zedin

interesak hain

-Ariyo seme, ekatzu musu aundi bat –inguratu omen zen ama semeagana.

laguntzeko.

orokorrak zirenik.

-No os avergonzaréis, madre, de besarme cuando vuelva de la guerra.

Agiri eta argudio

-Zergatik, seme?

haien autoreak

-Porque vendré hecho un general –erantzun omen zuen berriz ere erdaraz semeak.

Hainbat urte geroago gogoratuko zuen Francisco López Alén poetak boluntarioei Donostian egin zitzaien agurra10. Boluntarioak martxan joan ziren, musika bandarekin, Oriamendi doinuarekin, dena ikaslez gainezka zegoela. Narrika kalean gelditu omen zen martxa une batez ama baten auhenagatik:

bizkaitar arruntak Erretolika. Martxak, zeremoniak, arengak eta liburuak.

baino askozaz goi Euskal diputazioen asmoa, esan dugunez, gerraren alde egiten zen kontribuzioa espainolentzat nabarmena eta ikusgarria izatea

144 / B62Kanpoan ibiliak

mailakoagoak ziren.

Gero hurrengo gerra karlista heldu zen, 1872koa . Batzuek bestela borrokatu nahi izan zuten foruen alde. Tertzio Baskongadoak

Kanpoan ibiliak B62 / 145

desegin egin ziren Kuban 1873. urte inguruan. Karlisten derrotarekin, foruen sistema ere desegingo zen 1876. urtean.

XIX. mendeko euskaldunek bazituzten

Bazegoen beste

Espainian foruei esker

eragozpen bat. Egin

hiru abantaila:

behar zen errekluta

lehenbizikoa, euskal

berez foruen

Album Vascongado. Relación de los festejos públicos hechos por la Ciudad de La Habana en los días 2, 3 y 4 de Junio de 1869 con ocasión de llegar a ella los tercios voluntarios enviados a combatir la insurrección de la isla por las M. N. y M. L. provincias de Álava, Guipuzcoa y Vizcaya. La Habana. Imprenta de J. M. Eleizegui, 1869.

mutilek ez zuten arma

kontrakoa zen, tertzio

zerbitzurik egin behar,

haiek euskal

defentsa gerran izan

lurraldeetatik kanpora

Liburuan, tertzioak Habanan errezibituak ziren artean prentsan agerturiko artikuluak bildu ziren. Ramón Maria de Araizteguik El Diario de la Marinan argitaratutako artikulua, El Moro Muza aldizkari komikoko “Los Voluntarios Vascongados”, Pedro de Lemonauriaren idazlan La Prensan publikatua, José S. Bidagurenen beste bat. Gaztelaniazko poemen autoreak José F. Vergel, Ermelina Ormaeche, Pedro de Lemonauria berriro, eta Victor Patricio de Landaluze izan ziren. Horren sonetoaren izena euskaraz zegoen idatzirik, eta harridurazko marka bikoitzekin. Hauxe da hamalaukoa:

ezik; bigarrena, ez

joan beharko zutelako

zioten zerga ordaindu

gerrara. Baina,

beharrik estatuari; eta

kontraforua

hirugarrena, bazuten

bideratzeko, egoera

pase forala deitzen

berezia zela eta

¡¡Garaitú edo ill! “Cuando el clarín os llame á la pelea Y la voz del cañón ruja homicida, Al entrar en la lucha fraticida, ¡Victoria ó muerte! vuestro grito sea. Que una vez más el universo vea La Vascongada grey jamás vencida, Y una vez más la pátria agradecida Vuestras hazañas en la historia lea. ¡Hijos de Altabiskár! La dura mano Sobre el campo tended de Cuba hermosa Guarnecida contra el vil de hierro insano, Para el leal amiga cariñosa; Y al pié del noble pabellón hispano Derramad vuestra sangre generosa.”

zena, hau da, foruaren

horren garrantzia

kontrako iruditzen

argudiatu zen. Hiru

zitzaien lege estatalen

probintzietan mila

aplikazioa saihesteko

gizon inguru

ahalmena. Baina foruak

erreklutatuko zirela

erroiztuz joan ziren,

kalkulatu zen.

ezinbestean, estatu

1869ko otsailaren

modernoaren botere

azken egunetan

Errezibimeduaren momentu nabarmenenak gogoratzen dituzten Victor Patricio Landaluzeren litografia ederrez hornituak, antzekoa da testu guzien gaia eta tonua, harrokeria beliko eta erretolika patriotiko guztiarekin. Euskarazko bertsoen tonua ere halakoa da. Lau bertso sail daude euskaraz.

zentralarekin kontraesan

zabaldu zen Tertzioak

nabarmena egiten

finantzatzeko

zutelako.

harpidetza, Junta de

LIBURU ENFATIKOA ETA JUAN MARIA ELEIZEGUI Liburu enfatikoa, Juan Maria Eleizeguik bere inprentan argitaratu zuen harrera, zeremoniak egin eta egun batzuetara:

Horien autorea nor zen susmatzekoa da, haietako batena ezagututa. “Emen guztioc-bat” izeneko bertsoen aurretik, esaldi hau irakur daiteke liburuan: “debida á la inspiración juvenil del respeta-

146 / B62Kanpoan ibiliak

ble anciano D. Juan María de Eleizegui”. Beste bertsoen autorea ere, hizkeran eta estiloan duten antzagatik, Juan Maria Eleizegui zela suposa daiteke. Juan Maria Eleizegui izango zen orduan, kontraesanik gabe, hor izendatzen den azcoitiarra eta euscalduna. Anciano hitza letra bereziz seinalatzen da aipatu esaldian, agurearen gaztetasuna iradokiz. Jose S. Bidaguren-en artikuluan konfirmatzen da ondo zaharra zela gizona, ekainaren 2an tertzioak Habanako badiako Machinako nasan formazioan zeudela, Juan Maria Eleizeguik gartsuki arengatzen zituen artean, euskal mutilen aldetik entzun omen zen oihuagatik: “¡Víva aita zarrá!”. Zaharra zen beraz, eta dakiguna da 1869 urtean Juan María Eleizegui merkatariak 43 urte zeramatzala jadanik Kuban bizitzen. Editorea zen, Albuma berak argitaratu zuen, moldiztegiak bere izena zuen. Baina, Albumaz aparte, 1869 urtean bertan liburu foruzale bat argitaratu zen inprenta horretan, noiz eta jadanik gerran zegoen Kuban: Pedro Lemonauria. Bosquejo sobre el origen de los usos, costumbres y fueros de las Provincias Vascongadas, y rápido examen de la constitución del Señorío de Vizcaya. Imprenta Eleizegui, Habana, 1869. Baina bestelakoak ere argitaratu zituen askozaz lehenago ere. Esate baterako, Jose María Herediaren poemen bertsio ingelesak haren inprentan publikatu ziren: James Kennedy. Selections from the poems of D. José María Heredia. La Habana, J. M. Eleizegui, 1844.11 Esan bezala, Juan Maria Eleizegui azkoitiarra zen, XVIII. mendearen amaieran jaioko zen edo XIX. mendearen hasieran. 1825ean heldu zen Kubara. Negozioak izan zituen Habanan, moldiztegia bai behintzat. Badakigu, eta hau beste datu bat da, Carlos Manuel de Céspedes 1868an independentziaren alde borrokan hasi zenean, bera Habanako Espainiaren aldeko boluntarioen komandantea zela. Baina harrigarriena, Juan Maria Eleizeguiri buruz dakigunetik, bere bertsoak dira. Bere bertsozaletasuna baino gehiago, bere bertsogiletasuna. Jose S. Bidegurenek bere artikuluan “venerable y distinguido vascófilo” deitzen zuen. Harritzekoa da, 43 urte Euskal Herritik kanpora eta halako bertsoak egiteko gauza izatea, euskara hain koherente, landu eta txukunean.

DOMINGO DULCE ETA JUAN LESCA

Comercio delakoaren sostenguarekin.

Ez ziren momentu politiko lasaian heldu, 1869ko ekainaren 2 hartan, euskal tertzioak Habanara. Metropoliak Kuban zuen gobernua krisi larrian zegoen. Cuerpo de Voluntarios de Isla de Cuba izeneko erakunde paramilitarrak, alderdi politiko erreakzionario-

Kanpoan ibiliak B62 / 147

enaren sektarismoarekin eta gaizkile aldren krudeltasunarekin, Jeneral Gorena bera ere botatzea lortu zuen. Domingo Dulce Jeneral Gorena bigunegia omen zelako intsurrektuekin12. Boluntarioen harrokeria bere gorenean zegoen egun haietan.

“Las Provincias vascongadas inspiradas en el

Domingo Dulce ekainaren 2an bildu zen boluntarioen batzorde batekin eta, haien jokabidea salatu ondoren, islako agintea hurrengo karguari entregatuko ziola esan zien, Felipe Ginovési. Egun hartan esan omen zituen Domingo Dulcek oraindik ahaztu ez diren hitz garratz batzuk:

sentimiento patriótico que ha formado regla inalterable de su

“Está bien: voy a renunciar, pero registrad esta data: hoy empieza España a perder la Isla de Cuba.” Euskal tertzioen etorrera, Julián de Zuluetak, Ramón María de Araizteguik, Juan María Eleizeguik eta enparauek zentzu politiko argian erabili zuten bidenabar gatazkari buruzko jarrerarik erreakzionario eta gogorrenen alde. Euskal tertzioen Habanako egunak izan ziren zehazki Domingo Dulceren hondamendiarenak, eta esan gabe doa tropa heldu berrien harrera arranditsu hura Domingo Dulceren kontrako erakustaldia izan zela. Esaten zuten13, Jeneral Gorenaren jauregiaren inguruan haren kontrako istiluetan, eskuan errebolberrak altxatu eta hilko zutela apuntatzen ziotela, gauean, eta bera lasai jartzen zela balkoian barandaren kontra, bakarrik, eta pizten zuela pospoloa, eta pospoloaz zigarroa, eta miresten zutela haren ausardia... Domingo Dulce, 1869ko ekainaren 5ean enbarkatu zen penintsularuntz. Hala amaitzen zen bost hilabeteko haren gobernu konplikatu eta traumatikoa. Habanatik Cadizera Guipuzcoa baporean egin zuen, hau da, euskal tertzioak ekarri zituen barkuaren itzuleran. Gaixorik zegoen, eta gogoa ere hondaturik. Penintsulara heldu eta nahiago izan zuen aparte geratu, politiko eta militarrengandik urrun, eta frantziar Pirinioetako herrixka bat aukeratu zuen: Amelie les Bains. Hantxe hil zen, 1869ko azaroaren 23an. Azaldu dugu euskal tertzioek Habanan baporetik jaitsi eta izan zuten ongietorria eta, orduan azaldu zen harrokeria eta erretolika beliko-patriotikoa neurtzeko, laster irakurriko dira bertsoak. Baina, euskal mutilak, Habanatik maniguara14 joan behar izan zuten berehala, liburua moldiztegian argitaratzen zen artean, eta oso bestelako ongietorria egingo zioten euskal legioari mambiek15 eta tropikoak. 1869ko 5ean, Domingo Dulce penintsularuntz zihoan artean, euskal mutilak maniguara joan ziren, Juan Lesca brigadierraren agindupean. Hirugarren bertso sailaren tituluan aipatzen den Lesca harekin. Juan Lesca lehenagotik zegoen Kuban; 1869 hasierako errefortzuekin heldua zen. Militar trebe eta esperientzia handikoa omen zen, eta islan egin zuen lehen ekintzetako bat, 1869ko otsailaren 18tik 25ra, Guanajan desenbarkatu eta Puerto

148 / B62Kanpoan ibiliak

conducta, han acordado espontáneamente organizar un tercio de voluntarios para reprimir la sublevación de la Isla de Cuba y contribuir

Gero hurrengo gerra

al mantenimiento de

karlista heldu zen,

la dignidad, nombre y

1872koa . Batzuek

prestigio de la

bestela borrokatu

Metrópoli en aquella

nahi izan zuten

Antilla”.

foruen alde. Tertzio Baskongadoak desegin egin ziren Kuban 1873. urte inguruan. Karlisten derrotarekin, foruen sistema ere desegingo zen 1876. urtean.

Principera iristeko martxa izan zen, eta Sierra de Cubitas aldeko ateka haietan intsurrektuen eraso gogorrak jasan behar izan zituen, eta baja ugarirekin, baina heldu zen Camagueyko hiriburura. Islaren erdialdeko komandantzia hartuta, Juan Lescak 600 gizoneko kolumna igorri zuen Santa Cruz del Sur aldera, Zacarias González Goyeneche buru izendatuta, hegoaldeko kostan garrantzitsua zen posizio hura babesteko. Gerra gune garrantzitsu bihurtu zen Camaguey, eta espainolek Nuevitas eta Santa Cruz del Sur portu estrategikoak kontrolatzen zituzten bakarrik, hiriburuaz aparte. Apirilaren 14an, Juan Lescak Nuevitas eta Puerto Principe arteko trenbidea konpondu eta berriz irekitzea erabaki zuen. 3000 soldadurekin egin zuen espedizioa, Nuevitasen Antonio López Letona brigadierrarekin elkartu arte. Bueltan, maiatzaren 3an, Ceja de Altagracian, Ignacio Agramonteren insurrektuekin bataila gogor eta odoltsua izan zuen.16

Kanpoan ibiliak B62 / 149

Intsurrekzioa Las Villas aldean indartu zenean, Domingo Dulcek Juan Lesca hara bidali zuen komandante lez. Juan Lescarekin joan ziren Las Villas aldera Chiclanako batailoia, beltzen batailoi bat, artilleriako beste bat eta katalan boluntarioak. Tertzio euskaldun heldu berriak ere haruntz joan ziren, Las Villas aldera. Han, instrukzio militarra egin zuten hamabi egunetan eta gero Siguaneako kanpamentura bidali zituzten. Siguanea aldea, Cumanayagua, Manicaragua eta hango mendi aldeak zaindu behar zituzten. Bi mila intsurrektu omen zebilen paraje haietan, partida batzuetan ehunka batzen ziren espainolei erasotzeko. Ez ziren intsurrektuak ejertzitoari bataila aurrez aurre planteatu zale; bestelakoa zen haien taktika. Herriak asaltatzen zituzten edo ejertzitoaren gotorleku bakartiak, bidean zihoazen konboiak, komunikazio telegrafikoak, burdinbideak ebakitzen zituzten, eta ustekabean erasotzen zieten tropa espainolei. Leku eta ordu aproposean, kalte ugari eginez. 1869ko abuztuan, euskaldunek gogor borrokatu behar izan zuten Adolfo Cavada jeneralaren mambiekin. Adolfo Cavadak Estatu Batuetako sezesio gerran parte hartu zuen, nordisten bandoan, Kubako insurrekzioari ekin orduko. Adolfo Cavadaren tropek Francisco Iruretagoyenaren txapelgorriei eraso zieten eta, batailan, 50 gizon utzi omen zituzten hauek hilda, horien artean Francisco Iruretagoyena komandante bera. Baina Adolfo Cavada baino arerio gogorragoak izango ziren eguraldia eta gaixotasunak isla tropikalean. Uda ez zen sasoi aproposena tertzio baskongadoak tropikora heltzeko, ohiko bero sargoriekin eta arratsalderoko euri zaparradekin. Beldurrik ez omen zuten eta “ill arte!” oihukatzen zuten mutil haien etsai larria gaixotasunak bihurtu ziren. Beherakoek, kalenturek, heriotzak modurik traidore eta saihestezinean erasotzen zieten. 1869ko urrian 556 euskaldun haietatik 110 zeuden erietxean Singuanean. 1869ko abenduaren 15a arte, Mariano Alzagak Cumanayaguan idatzitako informearen arabera, 28 ziren hildakoak. Borrokan bakarra hil zen, eta hiru zauritu ziren. Beste bi, galdu eta gero, hilda agertu ziren. Gainerakoak gaixorik hil ziren: 25. Gaixotasunetan arruntena euskaldunek “min horia” deituko zutena zen. 1870eko otsailaren 9an egin zen beste balantzean, 73 ziren hildakoak.1870eko martxoaren 1ean 82, horietatik 43 kolera agerraldiagatik. 1872ko maiatzaren 22an, 86 ziren hildakoak. Gero, maiatzetik urrira arte beste 19 hil ziren. Natura ederra zen lehen begiratuan, eguraldia eguzkitsua, larreak Euskal Herrikoak bezain berdeak, baina lehen begiratuan bakarrik. Mambiak, yarey sonbreiruekin, ortozik, matxetea eskuan, maniguako sasitzetan ezkutatzen ziren artean, gutxien uste zenean erasotzeko prest beti, naturarik krudelenak euskal mutilen kontrako eraso geroago eta gogorragoak hasiko zituen. Horiturik geratuko ziren mutil sano hondatu haiek, larrua pergaminoa balitz bezala hezurren gainean, moskitero edo eltxosarerik gabe, medikuek anopheles edo aedes egipty deitzen zituzten eltxoetatik

150 / B62Kanpoan ibiliak

Lehenengo

Liburuan, tertzioak

kontingentea, 9an

Habanan errezibituak

Bizkaitik Cadizera,

ziren artean prentsan

10ean Arabatik

agerturiko artikuluak

Cadizera. Maiatzaren

bildu ziren. Ramón

15ean irten ziren

Maria de Araizteguik

denak Cadiztik

El Diario de la

GEHIAGO EZ

Habanarantz. Espero

Marinan

zen 1000 gizon

argitaratutako

Julian de Zuluetak, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako diputazioekin izan zuen gutun trukean, 1869ko abuztuaren 5eko gutuna armamutil gehiago eskatzeko aprobetxatu zuen:

joango zirela, baina

artikulua, El Moro

alistamenduak ez

Muza aldizkari

zuen hainbesteko

komikoko “Los

arrakastarik izan eta,

Voluntarios

azkenean, 243

Vascongados”, Pedro

bizkaitar, 200

de Lemonauriaren

gipuzkoar eta 113

idazlan La Prensan

arabar, hau da, 556

publikatua, José S.

mutil joan ziren

Bidagurenen beste

guztira lehen bidaia

bat. Gaztelaniazko

horretan Kubara.

poemen autoreak

Espero zenaren erdia.

José F. Vergel,

Tertzioen burua

Ermelina Ormaeche,

Mariano Alzaga izan

Pedro de Lemonauria

zen, eta

berriro, eta Victor

komandantea Jose

Patricio de Landaluze

Iñurrigarro.

izan ziren.

babestu ezinik, bertakoek niguas deitzen zituzten bitxo haiengandik eskuak eta oinak libratu ezinik. Aurpegia ematen ez zuten intsurrektuen bila basora sartu eta, gero, bohio edo gordelekurik gabe non ezkutatu, euria egiten zuenean non aterpetu, non lasaitu ezin asmatuz, eta hala ibiltzen ziren zingiran, lokatz artetik... Eta galtzen baziren, agertuko ziren egun batzuetara guasimaturik. Guasima deitzen zen arbola adar zabala, oso erosoa inor urkatzeko, nork bere burua ere bai.

“Abrigamos la persuasión de que las Provincias Hermanas no vacilarán un solo instante en hacer nuevos sacrificios, tan grandes como fueran necesarios, para triunfar, porque el pueblo vasco no principia para detenerse, ni sabrá jamás retroceder”17. Arabako Diputatu Nagusiak erantzungo zion, urriaren 5eko datarekin, kontribuzio hori 600 gizonekoa izango zela informatuz: “correspondiendo a una excitación del Gobierno han acordado el enganche del número de voluntarios que pueda proporcionarse hasta el número de seiscientos ya que con 400 que facilitará Navarra se completaba un batallón”. Excitación hitza sic markatu behar. 1869ko urriaren 1ean Bergaran elkartuak ziren hiru probintzietako diputatuak: “la excitación del gobierno está reducida a un nuevo llamamiento al patriotismo de la Nación que el País vascongado considerando la situación de la Isla de Cuba correspondiendo a sus precedentes y deseando dar a la Nación una prueba del interés con que acoge cuanto a su dignidad y a la Justicia de su causa concierne” Hiru probintzietakoak izango ziren boluntarioak, gehi nafarrak. Engantxe ordainsaria gutxitu egin zen: 1000 erreal izango ziren oraingoan. Gainerako gastuak estatuak ordainduko zituen: garraioa, soldata, uniformeak, armamentua. Diputazioek, euren betebeharra konplitu eta, pasarte honetan ikusten denez, ondokoez eskuak garbitu nahi zituztela ematen zuen: “Si por resultado del premio que se fija y de las gestiones que se practiquen con el mayor impulso, no se presentan individuos suficientes para llenar el número que se ha señalado, las Diputaciones darán por cumplido su compromiso con entregar el que se haya reunido”.

Kanpoan ibiliak B62 / 151

Zaharra zen beraz, eta dakiguna da 1869 urtean Juan María Eleizegui merkatariak 43 urte zeramatzala jadanik Kuban bizitzen. Editorea zen, Albuma berak argitaratu zuen, moldiztegiak bere izena zuen. Baina, Albumaz aparte, 1869 urtean bertan liburu foruzale bat argitaratu zen inprenta horretan, noiz eta jadanik gerran zegoen Kuban: Pedro Lemonauria. Bosquejo sobre el origen de los usos, costumbres y fueros de las Provincias Vascongadas, y rápido examen de la constitución del Señorío de Vizcaya. Imprenta Eleizegui, Habana, 1869. 152 / B62Kanpoan ibiliak

Halaxe gertatu zen. Jendeak ez zuen motibazio handirik azaldu aurkezteko. 1869ko azaroaren 3an, nahi ziren 600 haietarako, 105 besterik ez zeuden alistaturik: 53 gipuzkoar, 32 arabar eta 20 bizkaitar. Gobernuaren presiopean, diputazioek nafarrei eta errioxarrei ere eman zieten alistatzeko aukera. Azkenean, Gipuzkoan 151, Araban 141 eta Bizkaian 117 boluntario alistatuko ziren. Ez zen lortu 600 haiek batzea; azkenean 409 gizon joan ziren Kubarantz. 1869ko abenduaren 22an helduko ziren islara. Alistatzeko gogo hain eskasaren zergatiak zehazteko daude, baina aipa daitezke arrazoi batzuk. Kubako gerratik heltzen ziren berriak, gaixotasunena eta gerra kanpaina laburra izango ez zenarena bereziki, alistatzeko gogoa kentzekoak izango ziren. Bestalde, denborarekin, “Integridad Nacional”, “Dignidad de la Patria” eta halako erretolikaren ostean zer ezkutatzen zen konturatuko zen jendea. Gero, karlismoaren faktorea lehen planora etorriko zen berriro, karlismoa intsurrekzioa prestatzen ari zelako Euskal Herrian bertan. Kubari buruz, Carlos VII pretendienteak bazuen jarrera alternatibo bat, esklabotasunaren abolizioan eta islaren autonomia politikoan oinarritzen zena. Eta “ill arte!” oihukatzeko gertu zeuden euskal mutilak Euskal Herrian bertan egingo zuten beste gerra hartarako ari ziren armatzen.❚

Kanpoan ibiliak B62 / 153

EUSCALDUNAI AGUR ZORTZICO-ETAN18

EUSCALDUN MAITE-EN ETORRERARI20

I ¡Azquenero eldu-zan Ordu zori-ona! Bay: nic laztantzen zaitut Euscalerri ona. Nere anay maiteac Zuec ecusiaz, Biyotza betetzen zait Atseguin ta pozaz.

I Nola Eguzquien ciargui ederrac Ecaitz illumpe batean, Alaitzen ditu baster guciyac Bere arguiya-issurtutzean; Alasse ere zuen etorreraz Cuba deana da alaitzen Daquielaco, zuen aurrian Ez dala etsairic alchatzen.

VI Trafalgarreco-gombat-sutsuan Mutricuar-bat an dago. Perill-anditan, nola chiquitan Ardura-apur-gabe dago. Ingles-gogorren su-gar biciyac Inguruan ecuesten ditu, Ta arcaitzac nola olatu-astiñac, Etsayac garaitzen ditu.

II Erri eztitsu ura Ta echeac utziric, Onunz ega-eindezue Ausardiz beteric, Ta ¡ce! ¿biurtuco guera Arunz Cuba gabe Noiz bait izan-guiñanac Mundu biren jabe?

II ¿Guezurra diyot? ¿Ez dituzute Euscal-azañac aditu? ¡Antzingo eunqui zoragarriyac! ¡Cein litzaque ará biurtu! An Lecobide ta guero Lartaun; Ernio-mendi-aundian, Aimbeste-Erromar, dituztela artzen Osoro-euren mempian.

VII ¡O Gure Aita antziñacoac! ¡Paregabecoak eguiyaz! Bete zenduten Euscal-erria Guztizco omen arguiyaz. Nere-Erritarrac: Aita-ondien Seme leyalac cerate: Contu ba guero, euren azañac Ausardiz jarra-itzazute.

III Ceru izartsutic nola Arranoa indartsua, Amiltzen-dan avantzan19 Bildochen gañera; Ala nere Euscaldunac Azcar billa-zagun Etsaya, ta len-bay-len Zatitu dezagun.

III Ta Paviaco despit-garratzan Hernanitar Urbietac, ¿Arrapa etzuen Pranchiaco-Erregue, Ta humildu pranches-Copetac? Ta gure artean ¿ez da arquituco Urbieta-ainlacoric, Cespedes Jauna, bere escuaquin Duana-achituco biciric?

VIII Baña lembici, euscal-biyotzac Ceruronz alcha-itzagun, Gure Jaincoen laguntz-altsua Geureganatu-dezagun. Euscal-Guidari chit indartsuac Au oi zuten eiñ lenena. Ceñac biyotzez guerra baño len, Billatzen zuten Jaincua.

IV Ez, gure Aiten azañac, Euscaldunac, aztu Ta nai baldin badegu Etsaya garaitu; Jainco-aren laguntza Aurrero artuaz Goacen: ta garaipena Gurea da benaz. V Goacen mutill nereac Ausardiz jantziric, Etsaya apurtzera Quemenez beteric. Iñacio da gurequin Gurequin Jaincua, Goazen ba irabaztera Omen-beticua. Euscaldun batec

IV Or beste-aldetic Zumarragaco Miguel Legazpi Zalduna, Espanientzat sortalde lurrac Menderatu cizquiguna. Donostiatar Oquendo ere or, Ichazoz chimist-azcarra, Bere-aurrian Ingles-ontciyac Ugari zuten beldurra.

IX Onen laguntzaz, joango cerate Leoy-batzuec-becela, Etsay deanoc dirá auzpetuco Zuen aurrian bereala. Guacen mutillac, guacen len-bay-len Guacen suba-en erdira, Beldur duana ez da Euscalduna, Guacen len-bay-len garrera.

V ¿Oaindic gueyago? Euscal maiteac, ¿Dezute ecusten ontci-bat? ¿Ichaz-aparren lañu erdian Dacarrela-Euscaldun bat? ¡O Elcano aundia! zu bertan zatoz Mundu-osoa neurturic: Erritar-danoc zatugu aitatzen Arritasunez beteric.

X Garren-erdian oroi-gaitecen Lur ta Ceruco-Erreguiñaz, Arantzanzungo ta Begoñaco Virgiñari agur-eguiñaz. Gurequin da ere Aita Iñacio, Euscal-Errien Patroia, Deitu zayogun; bere laguntzan Degu-apurtuco-etsaia.

154 / B62Kanpoan ibiliak

XI Alcartuaz ba, guacen anayac Guacen ausardiz jantziric, Ecaitz-turmoyac, amildu arren Ez da-guretzat etsairic. ¡EUSCAL-ERRIEN, JAINCO-ANDIA! ZUGAN DAUCAGU ALMENA: LAGUN IGUZU: guacen anayac Gurea da garaimena. Euscaldun batec

Kanpoan ibiliak B62 / 155

LESCA-GUDARI-AREN ITZALDIA EUSCALDUN GUERRALARIAI21

EMEN GUZTIOC-BAT

I Equiñ gaur equiñ, nere lagunac Biyotz ta gogoz armari, Ezqueñirican lendabicico Gueran guztia Jaunari. Bereac guéra eraso-yogun Bere icenean guerrari.

Gorri chit ederrata ori diztiaria, da gure Diérriaren25 bandera garbia: On Cristóbal Colon-ec onera ecarria, lau cunqui26 prest dirata da goy ifiñia.

II Cerutic duen ezquero dana Gure besoac indarra, Etsay gaistoac menderatzeco ¿Nola piztu ez su-garra? Bere laguntzaz amilco degu Ayen antuste zacarra. III España danac guri beguira Jarriric dauzca beguiyac, Prest daude orobat gu coroitzeco Ceruco aingueru galayac: Arri ta maquill purrutu-itzagun22 España-ederren etsayac. IV Gogor mutillac ecusi arte Ugarte-eder onetan, Gure bandera choy23 garailari Bere gaztellu gucitan, Guéron quemena zabaldu dedin Lur eta Ceru goyetan. V Alzaga Jaun ta Iñurrigarro24 Ta nere-Euscaldun lagunac, Utzi-bitza gaur gure ondra arguiac Euzqui-izarrac illunac, Goacen su-ta gar coroitu gaitzan Garaimen eder pozdunac. Azcoitiar batec

Egongocera ederqui zabaltcen arguia bai biotceco cutun choy maitagarria: Eta zure itzalpean español gendia egóngoda ere beti contentuz betia.

Gogor, gogor mutillac, bai gogor ta aurrera ceren da eguiyazqui au bide zucena: ill edo botatceco etsaya zulora, ez dedin aguertu berriz gure aurrera.

Natura ederra zen lehen begiratuan, eguraldia eguzkitsua, larreak Euskal Herrikoak bezain berdeak, baina lehen begiratuan bakarrik. Mambiak, yarey

Ezpáñiaco seme prestuta leyalac daude Ugarte onen gordélari ernayac: Idúquiaz arguiro escubide ederrac, Ceruac ala nola, eguzqui ta izarrac. Prest arquitcen dirade armetan jarriric copeta goratuaz, bicitzaz azturic: Garaitutceco etsaya ez da cer esanic, beren ojua, viva España, biotzetic.

sonbreiruekin, ortozik, matxetea eskuan, maniguako sasitzetan ezkutatzen ziren artean, gutxien uste zenean erasotzeko prest beti, naturarik krudelenak euskal mutilen

Guacen bada Euscaldunac landa ta basora ausardiz beteric etsayen aurrera: Eta bildurric gabe odola ishurtcera, ta ishuricoda iori etsay dollor-ena.

kontrako eraso geroago eta gogorragoak hasiko zituen. Horiturik geratuko ziren mutil sano hondatu haiek.

156 / B62Kanpoan ibiliak

OHARRAK

1. Julian de Zulueta y Amondo, Arabako Anuzitan jaioa, oligarkia esklabistaren buruetako bat zen Kuban. Habanako alkate ere izan zen. Berak lotu zituen, besteak beste, Kubako euskaldunen eta euskal diputazioen arteko hariak, tertzioak gerrara ekartzeko. Egun haietan, Arabako Diputazioarekin gutun harremana eduki zuen. Hark antolatu zituen Habanan 1969ko uztailean euskal tertzioei egin zitzaizkien ongietorri eta festak. Arabako herrialdetik izango zen aukeratua Madrileko Gorteetara 1876an eta, hurrengo urtean, Senador Vitalicio del Reino izendatuko zuten. 2. Ramón María de Araiztegui, nafarra, Francisco Lersundi-ren polítika integrista eta intolerantearen defendatzailea. Berak erredaktatu zuen Habanako unibertsitateko ikasketa plan berri erreakzionarioa. John V. Crawford Habanako kontsulorde ingelesaren ustez, espainolik fanatikoenetakoa zen. 1868an Iruñean Disertaciones sobre filosofía y progreso en la guerra liburua argitaratu zuen, eta 1870ean, Habanan, Grazián de Mora y Maurieta izenordearekin, ¿Qué quiere Cuba? Epístola a mi madre España. 3. Famatua egin zen sasoi honetan, gogorkeriagatik, Los Chapelgorris de Guamutas izeneko boluntario taldea, Matanzas eta Las Villas arteko azukre zelaietan. Kubatarren aurkako ekintza krudelen autoretzat geratu ziren idatzirik haietako askoren izenak: Claudio Herrero, Francisco Petrirena “El Tigre de Macagua”, Bautista Ameztoy, Raimundo Amézaga, Francisco Aramburu “Axeria”, Martín Iraizoz, Manuel Lavin, Juan Muñagorri, Martín Atorrasagasti... 4. Habanako Tenpletea, Plaza de Armas delakoan dago, Castillo de la Fuerza gotorlekuaren alboan eta Kapitain Jeneralaren Palazioari aurrez aurre. Hango zeibaren aurrean fundatu zen Habanako lehen kabildoa 1519an, eta Arabako Arroiaben jaiotako Juan José Díaz de Espada apezpikuak, bere sorterria eta askatasun zaharrak gogoan, tenplete greko-latinoa erantsi zion, Gernikako sinboloaren antza emateko. 5. Zeiba: Kuban asko ikusten den arbola indartsu eta ederra. Afrika mendebaldetik heldutako kultu sinkretikoentzat zuhaitz sakratua da, eta askotan ikusten dira oilasko sakrifikatuak zeibaren azpian. Kubako santerian, zeibaren inguruan sineste eta esaldi bitxiak daude: “Zeiban orisha bat bizi da, Iroko”; “Jainkoa dago zeiban eta, ez du haizeak botako”; “Ostiral Santuan, zeibaren alboan gezur bat esaten baduzu, berak zaplazteko bat joko dizu masailean”; “Banes aldeko zeiba horren enborretik, gauerdian, oilo bat irteten da bere txitarekin misterioski”; “Zeiba astintzen duenak bere gorputza besterik ez du astintzen”; “Tenpleteko zeiba horri hiru buelta eman eta hiru gauza eskatzen zaizkio...”

Kanpoan ibiliak B62 / 157

Azaldu dugu euskal tertzioek Habanan baporetik jaitsi eta izan zuten ongietorria eta, orduan azaldu

Alistatzeko gogo hain

zen harrokeria eta

eskasaren zergatiak

erretolika

zehazteko daude,

beliko-patriotikoa

baina aipa daitezke

neurtzeko, laster

arrazoi batzuk.

irakurriko dira

Kubako gerratik

bertsoak. Baina,

heltzen ziren berriak,

euskal mutilak,

gaixotasunena eta

Habanatik maniguara

gerra kanpaina

joan behar izan zuten

laburra izango ez

9. Datua konparazioz konprenitzeko: peoi batek Bilbon egunean 5 erreal irabaziko zituen, sasoi hartan.

berehala, liburua

zenarena bereziki,

10. Uniformeak egiteko konkurtsoa Venancio Asuak irabazi zuen. Oinetakoak egitekoa Lorenzo Vallejok. Drilla Errenteriako fabrikan egingo zen eta artilea Zarauzkoan.

moldiztegian

alistatzeko gogoa

argitaratzen zen

kentzekoak izango

11. “Recuerdos de Cuba: llegada de los tercios bascongados en 1869”. Revista Euskal-Erria, XII, Donostia, 1895. 477-479 orrialdeetan.

artean, eta oso

ziren. Bestalde,

12. Bi José María Heredia izan ziren XIX. mendeko poesian: José María Heredia (1803-1839) erromantiko kubanoa eta José María Heredia (18421905) parnasiano frantsesa, bata bestearen lehengusuak. Ohartu behar da, José María Heredia hau nazionalismo kubanoaren aitzindaria izan zela poesia alorrean.

bestelako ongietorria

denborarekin,

egingo zioten euskal

“Integridad

legioari mambiek eta

Nacional”, “Dignidad

24. Txoi: adizlaguna da, txoil, xoil, eta esan nahi du guztiz, erabat, osorik.

tropikoak.

de la Patria” eta

25. Mariano Alzaga euskal tertzioen burua zen eta Jose Iñurrigarro tertzioen komandantea.

OHARRAK

6. Gai honi buruz Oscar Alvarez Gila eta José María Tapiz Fernandez irakasleek argitaratu dituzte artikulurik interesgarrienak: “La formación de los Tercios Vascongados para la Guerra Grande de Cuba (1869)” (liburu honetan: Celia Parcero eta María Martín. Cuba y Puerto Rico en torno al 98. Valladolid, Universidad de Valladolid, 1998) eta “Propaganda y actitudes ante la independencia cubana: los Tercios Vascongados (1869)” (hau ere elkarlan liburuan: De súbditos del rey a ciudadanos de la nación. Castelló de la Plana, Universitat Jaume I, 2000). 7. “Manifiesto de la Junta de Comercio de Vizcaya”, 1869ko otsailaren 27an. 8. Marokoko gerra hari buruzko euskal bertsoak bildurik daude Auspoa saileko liburu honetan: Antonio Zavala. Afrikako gerra (1859-1860). Auspoa, Tolosa, 1977.

13. Euskaraz ere zabalduko zen intsurrektu hitza XIX. mendearen azken hamaraldietan, benetako intsurrektuei ez ezik, ume zatarrei ere deitzeko.

na, 1971. Bi tomoetatik lehenengoan sarritan aipatzen da Juan Lesca.

14. Antonio Pirala Criado.Historia contemporánea. Anales de la Guerra Civil. Felipe González Rojas Editor, Madrid, 1893. Tomo IV, 439.

halako erretolikaren

15. Manigua, Kuban, lurralde basa edo sasitsuari esaten zaio. Kantuan ere azaltzen da: “...y a la manigua se fue el mambí”.

ostean zer ezkutatzen

16. Mambí, mambises: islako hizkeran, espainolen kontrako intsurrektuak.

zen konturatuko zen

17. Ramiro Guerra. Guerra de los 10 años. Editora Ciencias Sociales, Haba-

jendea.

158 / B62Kanpoan ibiliak

OHARRAK

18. Arabako Foru Aldundiko Artxibo Probintzialean. Paper sorta: D.H. 5653, 1. 19. Bertsook, bilduma zahar honetan agertu ziren, eta idazkera aldatu gabe kopiatu ditugu bertatik. Hauek Albumaren 43 orrialdean daude. 20. Abantzan: zer nahi duen esan ulertzen da, baina bitxia da hitza. 21. Albumeko 48 eta 49 orrialdeetan. 22. Guda eta gudari hitzak Manuel de Larramendiren hiztegian azaldu ziren lehenengoz, 1745 urtean. Baina gudu hitza Joanes Leizarragak ere erabiltzen zuen 1571n, eta gudalari aipatzen zuen Pierre d´Urtek 1715ean. Gerra, gerrate eta gerrari ere leitzen dira liburu zaharretan, Iparraldean gehiago gerla, gerlate eta gerlari. Gerrari esaten da, esate baterako, Sebastian Mendibururen izkribuetan XVIII. mendean. Gerralari hitza, berriz, Andres Iturzaetak erabiliko zuen 1899 urtean (Aita Gaspar Asteteeren icasbide cristinaucorraren azalduera laburrac, Durango, 1899). Bertso hauen tituluan azaltzen den hitza da. Hala ere, azalpen bat eman behar da hitza Kubako isla erabili dela haintzat hartuta. Guerrillero hitza gaztelaniaz 1808 inguruan hasi zen erabiltzen, Joan Corominasen ustez (Breve diccionario etimológico de la lengua castellana. Edición Revolucionaria, La Habana, 1995). Kubako gerran espainolen tropek erabili zuten gerrillari izena, batez ere boluntarioek. Baliteke autoreak gerralari hitza erabiltzen duenean gerrillero hitza izatea itzulgai. 23. Purrutu-itzagun: purruka, porroska edo apurtu ditzagun.

26. Dierri: nazio, aberri. Hitz hau Manuel de Larramendiren Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín liburuan agertzen zen jadanik 1745. urtean. Juan Antonio Ubillos predikariak ere erabiltzen zuen Cristau doctriñ berri-ecarlea liburuan 1785. urtean. 27. Albumean cunqui irakurtzen da, baina eunqui.

Kanpoan ibiliak B62 / 159

A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI ALDIZKARIA

BERTSOLARIK BERE UDABERRIKO BILDUMA AURKEZTEN DU. ERRIMADUN HIRU KAMISETA, BEREZIAK ETA DOTOREAK. MODA-MODAN JOATEKO, BERTSOLARITZA EZ BAITA INOIZ MODATIK PASATZEN. Kalean 20 euro balioko ditu, baina harpidedunok erdi prezioan lor dezakezue.

MANGA LUZEA URDINA ETA IRUDIAK ZURI BELTZEAN Mutilentzat: S, M, L eta XL Neskentzat: M eta XL Bertsoaren lau oinekin osatzen da marrazkia, eta hiru marrazki ezberdin dauzkagu aukeran.

Argazkietan Zarauzko Antoniano ikastetxeko ikasleak eta manikiak ‘Agirrezabal’ dendakoak.

B.KAMIXETAK BBBBBB BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI

B.KAMIXETAK

w w w. b e r t s o l a r i . n e t

ESKURATU NAHI BADUZU DEITU 943 300 621 TELEFONORA EDO bertsolari@euskalherria.org HELBIDERA

Bertsozale elkartea

B ERTSOLARI liburuak

BERTSOLARI LIBURUAK ETA BERTSOZALE ELKARTEAK Joxerra Garzia, Jon Sarasua eta Andoni Egañak idatzitako bertsolaritzari buruzko dibulgazio liburua argitara dute lau hizkuntzatan. BAT-BATEKO BERTSOLARITZA | EL ARTE DEL BERTSOLARISMO | L’ART DU BERTSOLARISME | THE ART OF BERTSOLARITZA ▼▼ ▼

BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIA

2001 ▼▼▼

>>>>>ORAINDIK ESKURATU EZ BADUZU, MUGI ZAITEZ, MEREZI DU ETA<<<<<