Bertsolari - 64. aldizkaria by elkarmedia

B.31/32/33/34

B.35/36/37/38

B.39/40/41/42

B.43/44/45/46

B.47/48/49/50

B.51/52/53/54

B.55/56/57/58

B.59/60/61

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

B.27/28/29/30

L AS

TUNAS, DEZIMAREN HIRIBURUA

ASKORENTZAT PROBINTZIA EZEZAGUNA DA LAS TUNAS. Ageriko erakarpen turistikorik gabeko hiria da. Uda hasieran, ordea, irlako festarik interesgarrienetakoak ospatzen dira bertan: Cucalamberen omenezko jardunaldiak. Garai bateko poetarik onenetako baten bizileku izan zen eremuan ospatzen dira gaur egun jardunaldiok. Leku askotatik etorritako jendeak gozatu ohi du mila festaz osatutako festa bakar honetaz. Musika, dantza, literatura, umorea, eta dezimak; dezima asko. Inprobisazioaren Atlantida; astebetez, dezimaren hiriburua. >>>>>>>>>>>> >>>>>>>> >>>>>>>>>

B BERTSOLARI A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI www.bertsolari.net EDITATZAILEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN. TEL.: 943 300 621 (astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre. ERREDAKZIO TALDEA: Andoni Egaña, Antxoka Agirre, Arkaitz Goikoetxea, Enekoitz Etxezarreta, Josu Martinez eta Xanti Jaka. AHOLKULARI TALDEA: Amets Arzallus, Josu Goikoetxea, Joxerra Garzia, Koldo Tapia eta Laxaro Azkune. EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia. DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D . L . : SS 482/91

Aurkibidea64 . las tunas, dezimaren hiriburua

WxÇÉ~ étÜxàx àåtÑxÄwâÇ

Aurkibidea64

006 KUBA. OIÑEZ ETA NEURRIZ (2) 038 cornito 044 cucalambe 048 cacique taíno hatuey 052 cucalambe-ren omenez jardunaldiak 070 emiliano sardiñas popeye 078 jesus marino rodrigo gonzalez “jesusito” 090 jaio ala egin? 096 justo vega repentismo lehiaketa 106 dezimaren etxea 112 repentismo lantegiak 120 virgilio lopez lemus 126 nekazarien festa

B63B64

KUBA

OIÑEZ ETA NEURRIZ (2) habana

habana KUBAKO AZKEN INDIOA

santa clara

ASKORENTZAT PROBINTZIA EZEZAGUNA DA LAS TUNAS. AGERIKO ERAKARPEN TURISTIKORIK GABEKO HIRIA DA. UDA HASIERAN, ORDEA, IRLAKO FESTARIK INTERESGARRIENETAKOAK OSPATZEN DIRA BERTAN: CUCALAMBEREN OMENEZKO JARDUNALDIAK. GARAI BATEKO POETARIK ONENETAKO BATEN BIZILEKU IZAN ZEN EREMUAN OSPATZEN DIRA GAUR EGUN JARDUNALDIOK. LEKU ASKOTATIK ETORRITAKO JENDEAK GOZATU OHI DU MILA FESTAZ OSATUTAKO FESTA BAKAR HONETAZ. MUSIKA, DANTZA, LITERATURA, UMOREA, ETA DEZIMAK; DEZIMA ASKO. INPROBISAZIOAREN ATLANTIDA; ASTEBETEZ, DEZIMAREN HIRIBURUA.

sancti spiritus BERTSOLARI 63

las tunas

baracoa

LAS TUNAS

santiago de cuba BERTSOLARI 64

Testuak: Jon Martin Argazkiak: Jon Martin eta Antton Alberdi

10 /B64

12 /B64

14 /B64

16 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 17

18 /B64

20 /B64

22 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 23

24 /B64

26 /B64

28 /B64

30 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 31

32 /B64

34 /B64

36 /B64

38 /B64

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

cornito

LAS TUNAS-EN CUCALAMBE-REN OMENEZ EGITEN DIREN JARDUNALDIAK ULERTZEKO GARRANTZITSUA DA LURRALDE HORI NOLAKOA DEN JAKITEA. Azukrea ekoizten da beste ezer baino gehiago Las Tunas probintzia horretan. Las Tunas probintziako hiriburutik gertu dago Cornito finka. Banbu landarez betetako baso batean kokatua dago; bertan izaten dira jardunaldiko ekitaldirik gehienak. Garai batean turistentzat egokitu ziren etxetxoen artean daude oholak. Gaur egun egoera kaxkarrean daude etxetxo horiek. Bertan bizi dira aste horretan zehar jardunaldietan parte hartuko duten artista kubatarrak (kanpotik heldu diren gonbidatuek eta kubatar zorionekoek hotelean hartzen dute ostatu). Hona hemen, segidan, iaz repentista batek errezitatutako poema bat. Cornitoko finkan gertatu zitzaion istorio batean oinarrituta dago. Bertako giroan murgiltzeko lagungarri gertatuko delakoan: En el viejo restaurán’ Donde pasa un río cerca Entre los altos bambúes Y los puentes de madera Sin percatarnos del tiempo Ni la hora, ni la fecha Por coincidencia estuvimos juntos en la misma mesa yo iba con ropa informal tú de uniforme de escuela por la ventana la brisa traía un olor a leña y nos llegaba del patio la música de una fiesta intercambiamos los nombres

hicimos varias ofertas el momento era indicado y la música, perfecta. Los sirvientes abejeaban Con cubiertos y bandejas Distrayéndonos, a veces, Con alguna sugerencia. Se fue el tiempo. No pudimos de la hora darnos cuenta. De nuestro pequeño diálogo Quedaron palabras sueltas Y algunas se nos quedaron Apresadas en la idea. Y hasta que nos despidiéramos, Qué ocasión tan esplendida! Me llevé tu dirección escrita en la servilleta con la intención de volver aclimatado a tu tierra. Pero si ves que lo nuestro Es una historia en suspenso. Ponte un traje colegial Y no esperes a que vuelva Encuéntrame sin buscarme Donde yo tengo una mesa de dos sillas adornadas, Con candelabros y velas Sin encender todavía Y para medir mi espera Un reloj sin manecillas Sobre una copita vieja Y un almanaque sin número En el dorso de una puerta Porque no quiero saber La hora ni la fecha En que llegues de repente Y me tomes de sorpresa Como en aquel restaurán’ Donde pasa un río cerca Entre los altos bambúes Y los puentes de madera.❚❚

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 41

42 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 43

44 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 45

cucalambe

JUAN CRISTOBAL NAPOLES FAJARDO “CUCALAMBE”, INDIO NABORIREKIN BATERA, KUBAKO HISTORIAKO DEZIMA EGILERIK GARRANTZITSUENA IZAN ZEN. 1829ko uztailaren 1ean jaio zen abeltzain eta nekazari giroko herri batean. Misterio bat da haren heriotza: Napoles Fajardo, 1861ean desagertu zen Santiago de Cuban. Baliteke haren heriotzaren atzean arrazoi politikoak egotea. Las Tunasen bizi zen. Haren aita, Manuel Agustin Napoles Estrada, El Cornito finkako lursailen jabea zen; bertan bizi izan zen semea hogeita bederatzi urtez. Gaur egun bertan egiten dira haren omenez jardunaldiak. Honako hau utzi zuen idatzita paraje haiei buruz: A la orilla de un palmar que baña el fértil Cornito a la sombra de un caimito tengo mi rústico hogar. Esbelto como un pilar domina montes y llanos, el viento arrulla los guanos de su bien hecha cobija y esta habitación es hija del ingenio y de mis manos. Este es mi hogar, y aunque en él no hay relucientes tesoros, de plumas, de tocororos, tengo en la puerta un dosel; no luce aquí el oropel, no brillan aquí diamantes, pero hay en sus habitantes, hijos de raza cubana, paz, contento, fe cristiana y amor a los semejantes.

Kazetari, editore eta dramaturgo lanetan jardun zuen. Rumores del Hormigo liburua idatzi zuen 1856an, eta Consecuencias de una falta 1859an. Cucalambek dezimak ez ezik sonetoak, letrillak, epigramak eta erromantzeak idatzi zituen, baina batez ere dezimak idatzi zituelako da oso ezaguna gaur egun. Aro honetako poesia, politikoa zen berez, baina zentsurak eragotzi egiten zituen argitalpenak. Beste leku askotan egin izan den bezala, zentsura ekiditeko irtenbidea kontzeptuak mozorrotzea izan zen: indioek pairatutako esplotazioa gaitzat hartuta salatzen zuten herriaren sufrimendua. Cucalambe izan zen mugimendu honetan gailurrik garaienera iritsi zena Hatuey y Guarina izeneko lanarekin. Erosotasunari uko egin eta herriaren deiari erantzuteko gonbita egiten du poetak bere lanean. Hona adibide bat: Tolera y sufre, bien mío de tu fortuna el azar, pues también sufro al dejar las riberas de tu río. Siento dejar tu bohío, silvestre flor de Birama, y aunque mi pecho te ama tengo que ser ¡oh, dolor! sordo a la voz del amor porque la patria me llama.❚❚

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 47

48 /B64

B ERTSOLARI liburuak BERTSOLARI LIBURUEN BILDUMA OSOA AZAL GOGORRAREK I N

Enaz banaz

XABIER AMURIZA

Jon Loategi, bertsozko mezularia

XABIER AMURIZA

JON LOPATEGI

Hirugarren liburukitik aurrera azal gogorrarekin argitaratzen hasi ginen BERTSOLARI LIBURUAK bilduma. Gure irakurleen artean diseinu berriak izan duen harrera ona kontuan izanik, aurrekoak ere azal modu honetara pasatu ditugu, eta, orain, bilduma osoa aurki dezake betsozaleak eskurako hain formatu atsegin eta erosoarekin.

Agur sagar beltzeran

cacique taíno hatuey

ESPAINIAKO KOLONIZATZAILEAK, AMERIKAKO HAINBAT LEKUTARA BEZALAXE, KUBARA ERE IRITSI ZIREN. 1512an espainiarrek Baracoa herria hartu eta bertan kokatu zuten uharteko lehen kolonia. Hatuey ez zegoen konkista onartzeko prest eta, beste gabe, herriko tropa indigenak batu zituen. Esperantzarik gabeko ekintza izan zen matxinada, hasiera beretik, haientzat, arma aldetik desoreka handia baitzegoen: matxeteak su-armen kontra. Hilabete gutxi iraun zuen borrokak. Hatuey harrapatu eta sutan erre zuten. Erresistentzia gero eta txikiagoa izan zen handik aurrera.

Cucalambek egin zuen lanik garrantzitsuenean Hatuey kazikea hartu zuen uhartearen egoera berriaren sinbolotzat, eta, Mendeko Desafioan, Indio Naborik ere aipatu zuen askatasunari kantatzeko: Libertad, el indio Hatuey —rosa de llamas rojizas— te consagró sus cenizas en el altar siboney. Crueles soldados del Rey incendian al indio bravo y el héroe con taparrabo sonríe, muere contento… El humo libre en el viento siempre es más que un hombre esclavo.❚❚

Gertakari gogoangarri haren oroitzapenean eskultura asko dago Baracoan Hatueyen izenean. Kubatarrek bizirik eusten diote oraindik ere hilak gogoratzeko gizasemeek duten dohain berezi horri.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 51

52 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 53

cucalambe-ren

omenez jardunaldiak

CUCALAMBEREN OMENEZ EGITEN DIREN JARDUNALDIAK OSO EZAGUNAK DIRA KUBAN. XXXIV. edizioa izan da 2006koa. Nekazaritza giroaren isla dira jardunaldiok. Uharte guztiko kantari, inprobisatzaile, musikari, dantzari, artista eta kubatar ugari biltzen dira urtero festaz gozatzeko. Cornito finkan izaten dira jardunaldiak. Juan Cristobal Napoles Fajardo “Cucalambe”ren bizilekua izan zen lursailean. Dezimista bikain horren jaiotegunaren bueltan (uztailaren 1ean) izaten dira jardunaldiak. Oraindik ere zutik diraute haren etxea izan zenaren hondakinek. Poeta handi haren omenezko jaialdi moduan sortu zen, baina herriaren festa bihurtu da “Rufina” (horrela ere esaten zitzaion) kantariaren festa. Justo Vega dezimagilearen txapelketa da, inprobisazioaren ikuspuntutik, zitarik interesgarriena, baina hara doanak bestelako ekitaldiak ere izango ditu: Flor de Virama, edertasun lehiaketa; Catauro de la Decima, literaturaren txokoa, eta, gainera, dantza, eskulangintza, musika, herri jokoak eta antzeko beste asko. Gastronomiak eta arteak ere badute lekua bertan. Iluntzero kultur adierazpen guztiak batzen dituen ekitaldia izaten da Corniton. Arrakasta handia izaten du ikuskizunak.

egitarauari ekitaldi berriak gehitu zaizkio gaur egun bihurtu den festa bihurtu arte. Kubako artista eta ikertzaileez gainera, nazioarteko pertsona ugari ikusiko du festara doanak. Besteak beste, Argentina, Costa Rica, Kolonbia, Txile, Espainia, Mexiko, Puerto Rico, Uruguai, Venezuela edo Euskal Herriaren ordezkariak izan dira bertan. Urtero pertsona bati, Kubako probintzia bati eta Kubaz kanpoko herrialderen bati eskaintzain zaizkio jardunaldiak. Aurten, adibidez, Maria Teresa Linares, Camagüey eta Dominikar Errepublikari eskaini zaizkie. Kultura tradizionalaren, espiritualaren eta materialaren biziraupena bermatzea da jardunaldion helburua. Nekazari kooperatibetan antolatzen dituzten festa, literatur sorkuntza eta inprobisatutako dezimaren eskaparate aparta dira. Sortzaile berrien lehen urratsen testigu izan dira, eta nazioartean (Mexikon eta Errusian, batik bat) estimu handitan dituzte bertan aurkeztu eta aurkezten dituzten artelanak. Oinez, zalgurdiz eta beste modu askotara hurbiltzen dira bertara inguruko herritarrak. Horientzat eskaintza kultural erakargarria da Cornitoko jardunaldia arratsaldean, eta gauean parranda egiteko guztiz leku aproposa. JOSE RAMIREZ CRUZ “PEPE”

Egitura piramidala dute jardunaldiok. Hautaketa bat egiten da probintzia bakoitzaren ordezkaririk onenak biltzeko. Oinarrizko mailatik abiatuta 142.983 pertsonak hartzen dute parte artista edo ikusle moduan. Herriak sortu zuen festa, eta herriaren gozamenerako antolatzen da. Hala ere, jardunaldion sortzaileen artean azpimarragarriak dira Jesus Orta Ruiz “Indio Nabori”, Jose Ramirez Cruz “Pepe”, Ramon Veloz eta Manuel Fernandez. 1964an erabaki zuten Cucalamberen omenez jardunaldiok egiten hastea. Handik aurrera, urtero,

Orain dela urte batzuk Cucalamberen omenez jardunaldiak egin behar zirela erabaki zen. Egia esan, lehenengo aldiz prestatzen saiatu ziren gehienak hilda daude. Aurten ohorezko bisitaria izan dute jardunaldiek: Jose Ramirez Cruz “Pepe”. “Pepe” hori izan zen jardunaldiak Cornitoko finkan egitea proposatu zuena. Errespetua diote jardunaldietan dabiltzan guztiek eta ez zaio mimorik falta. Berak irribarretsu eskertzen du agertzen dioten maitasuna eta, inoiz, oso noizbehinka, dezimaren bat kantatzen du.❚❚

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 55

56 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 57

58 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 59

60 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 61

62 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 63

64 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 65

66 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 67

68 /B64

jose ramirez â&#x20AC;&#x153;pepeâ&#x20AC;? (1/2) Kubako azken indioa B64/ 69

70 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 71

emiliano sardiñas popeye

EMILIANO SARDIÑAS KUBAKO REPENTISTARIK ONENETAKOTZAT DUTE UHARTEAN, IZAN ERE ONENETAKO BAT DA. Santiago de Cuban jaio zen, 1965 otsailaren 26an. Santiagotarra izateak ez dio erraztu repentista izaten. Santiagon inprobisazioa ez dago modan; folklorearen beste esparru batzuetan ahalegintzen dira parte hartan. Hala ere, hasieran afizio huts zen inprobisazioa ogibide bihurtu du. Duela urte batzuk kantaria zen. Hots: kantaria, narratzailea, aktorea… Eta gaur egun repentismoan badihardu ere, ez du iragana alboratu, izan ere, repentismoa ez da inprobisazioa bakarrik. Euskal Herrian Sardiñas plazagizontzat juzgatuko lukete, baina beti ez da oholtza gainean hain abila izan: “Sekula ez dut beldur eszenikorik izan, baina hasieran proiekzio eszeniko txarra neukan. Aktore lanak asko lagundu dit publikoa nireganatzen, keinuak egiten, memorizatzen…” Pertsona berezia da Emiliano. Oraindik ere batzuek Emiliano Mochila deitzen diote, gaztetan, izan ere, dezimak egiten ikasi eta uhartean barrena ibili zen, motxila bizkarrean, hango eta haragoko inprobisatzaileei erronkaz. 1986ko otsailean hasi zuen, Habanan, inprobisatzaile karrera, eta geroztik ez du eten ibilbidea: “1989an egin zidaten repentista izateko audizioa eta inprobisatzaile profesional ebaluatu ninduten. Geroztik irrati eta telebista ofizialean egiten dut lan”.

batzuetako sortzaileekin harremanik ez dugu izan nahi. Horrela, jakintza handitzeko aukerak mugatzen ditugu”. Indio Naborik bezalaxe, jakinduria umil batetik harago joan nahi izan zuen, eta bere burua prestatzeari ekin zion: “Hobetu egin nahi nuen eta horretarako ahoskatze ikastaroak egin nituen, solfeokoak, filosofiakoak, literaturakoak…”. Orain ordenagailu eskolak hartzen ari da. Oraingo haren obsesioa da hori. Batera eta bestera dabil, ordenagailu eramangarria eskuetan. Ateratzen zaizkion dezimarik onenak bildu nahi ditu egunen batean argitaratzeko. Mundua uzten duenerako “bere herentzia” hori izatea nahi du. Berriki hasi da sonetoak eta dezimak idazten. Dena dela, ez du bat-batekoa uzteko asmorik; bere burua traizionatzea litzatekeela dio. EMILIANO ETA INDIO NABORI Sardiñas, Kubako inprobisatzaile gehienak bezala, mirespenez mintzo da Indio Naboriz: “Gure eredua da: denok izan nahiko genuke inprobisatzaile. Jarraitu beharreko bidea”. 1991n elkartu omen zen lehen aldiz harekin, Habanan egin zen I. Jaialdi Latinamerikarrean. “Han hari kantatzea egokitu zitzaidan, eta hala-holako dezima atera bazitzaidan ere, hark ikasi egin zuen, eta azken egunak arte gogoratu zuen”. Honako hau zen dezima:

Kuban ez ezik Kolonbian, Panaman eta Mexikon, Espainian eta Italian aritu da repentista gisa, eta zenbait unibertsitatetan hitzaldiak eman ditu inprobisazio teknikei buruz. Profesional errekonozimenduarekin ez da konformatzen, ordea: “Batzuetan sortzaileok geure sormenaren marko estuan kokatzen gara eta beste sormen arlo

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 73

Con diez tesoros humanos de un cofre que nunca he visto vine a rendir culto al Cristo de los poetas cubanos por diez caminos hispanos la decima vino aqui y desde que tuvo en ti eterna luna de miel hay un Jesus Espinel y un Vicente Naborí. “Gerora nazio mailako ekitaldi askotan elkartu izan gara, eta behin baino gehiagotan izan naiz haren etxean Eloinak prestatzen zigun te goxoa edaten. Arratsalde osoa igarotzen genuen hizketan. Niretzat munduko terik gozoena zen hura. Aita-seme-alaben arteko moduko harremana sentitu nuen askotan harekin. Nire aita espirituala izan zen” dio, begiak iraganean. Ezagutu eta gutxira harekin luze hitz egiteko parada izan zuela azaldu zuen. Garai hartan gramatika arazoak zituen Sardiñasek. Indiok zuzenean hori esan beharrean, behin eta berriz zuzendu elkarrizketa hutsak egiten zituen egoeratara eta, berak esan gabe, Sardiñas bera ohartu zen zertan egiten zuen huts. Indiok, Sardiñas ohartu zela konturatu zenean, esan zion ulertzeko gaitasun handia zuen pertsona zela, dezimak oso erraz egiten zituela, baina hizkuntza landu beharra zuela. Hutsek dezimei distira kentzen dietela, alegia. Sardiñasek asko hobetu du geroztik. Bai omen du bizimin bat dagoeneko arinduko ez duena: sekula harekin kantatu ez izana. “Gustura kantatuko nuen harekin”, dio, “baina ni repentismoaren elitera ailegatu nintzenerako Indiok utzirik zuen bat-bateko repentismoa. Behin izan nintzen harekin kantatzeko puntuan, Limonarren (Matanzasen), Cucalamberen omenezko ekitaldi batean. Indio nirekin

inprobisatzeko altxatu zen. Egun hartan, ordea, ez zuen kantatzerik izan. Itsututa egon zen azken urteetan, eta eztarrian ere maiz arazoak izaten zituen”, azaldu zuen. Indioren heriotzaz hizketan ari ginela, Emilianok elkarrizketa eten zuen. Indio ez zela hil zioen: “Pertsona batzuk jaio egiten dira, sortu egiten dute, aro bat markatzen dute, baina ez dira hiltzen. Indio ez da ikono bat, ez da historia bat. Indio adibide bat da, presente dagoen norbait”, dio. GAUR EGUNGO KANTAERA Indiok bide berria ireki zuen eta denek jarraitu zioten. Gaur egunekoa da bide haren emaitza. Diskurtso poetikoagoa da egungoa, kultuagoa. Dena den, dezima jasoaren eta onaren arteko ezberdintasunak sumatzen ditu Emilianok: “Inprobisatzaile askok baliabide literario asko erabiltzen dituzte beren dezimetan. Guk dezima iraultzen joan behar dugu, baina naturaltasuna kendu gabe. Funtsa gal ez dezan, momentuak eskatzen badu literarioki jasoa den dezima egitea, egin egin behar da; erromantikotasuna eskatzen badu, dezima erromantikoa kantatu; baina momentuak naturaltasun handiagoko dezima bat eskatzen badu, halakoa egin behar da”, adierazi zuen. Sardiñasen ustez dezima poesiatik eta komunikaziotik, bietatik, dago gertu, baina haren kasuan, komunikaziotik gertuago dagoela susmatzen du. Dena dela, ahozko arloa eta idatzia bereizten ditu. Dezimak idazten dituenean “motibazio barnebarneko ariketak” egiten dituela dio, baina jendaurrean dagoenean komunikazioari ematen diola lehentasuna: “Jendeak uler diezadan nahi dut. Indiok behin esan zidan ni nintzela dezimak kanpesinoen kantatzen zituen inprobisatzailea, horrek liluratzen zuela gehien nire inprobisazioan, eta hori ez nuke aldatu nahi”, adierazi zuen harro.❚❚

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 75

76 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 77

78 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 79

jesus marino rodrigo gonzalez “jesusito”

HAREN IZENA JESUS MARINO RODRIGO GONZALEZ DA, BAINA AMAK BERAK ERE EZ DU EZAGUTZEN IZEN HORREKIN, ETA “NI JESUSITO NAIZ”, DIO. 1956ko uztailaren 18an jaio zen. Biologoa da. Duela 30 urte inguru, arlo horretan irakaslea izan zen batxilergoan. Habana Hiriko herri batean jaio zen, Punta Bravan: “Poeten herria da, asko jaio ginen inguruan”. Familia nekazarikoa jatorriz, repentismoaren arazoa arazo hereditariotzat dauka. Aitak ere abesten zituen dezimak. “Ona zen, baina landugabea. Nire aitak zuen inteligentzia zakarrarekin asko irakatsi zidan. Nire irakasle onena izan zen Indio Nabori ailegatu zen arte”, dio. Jaiotzetik datorkion dohaina duela nabari zaio Jesusitori, dezima kantatzeko zera hori berezkoa duela, alegia. Euskal Herrian duela urte batzuk pil-pil zegoen eztabaida bizirik da Kuban. Haren ustez poeta jaio egiten da, ez egiten. “Jaiotzen ez dena ez da hazten”, dio, eta “uste dut ezin dela ikasi. Nik zuri irakatsi diezazuket armonia, baina armonizatzen ez. Dezima bat idazten irakatsi diezazuket, baina ez poeta izaten. Poeta norberak egiten du bere burua, bihotza jarrita”. Egia da, bestalde, repentistatzat ez ezik poetatzat duela bere burua, eta haren aleak entzunda baliteke bigarrenetik gertuago egotea lehenengotik baino, nahiz eta bat-bateko poesia lantzen duen batez ere. Kantuan ematen ditu horren adibideak. Ez da gauza bera esatea, … mi caridad, mi mujer en mi casa es una abeja laboriosa que no deja una labor por hacer edo

Guajira, junco y palmera piña cuajada de aroma inocencia de paloma y budurria durmilera cuando ponga primavera los fangos, saurios y rotos iré aplastando matojos a tu ombligo y tendré la delicia de un café endulzado por tus ojos. Literarioki aberatsak dira haren dezimak. Ale poetikoak ditu helburu. Jesusitorentzat poesia laua izatea berrogeita hamar urte berandu ibiltzea da. Naboriren garaian poeta handi asko zirela dio, baina hura argi egiten hasi zenean beste guztiei itzal egin zien: “Besteen gainetik zegoen. Hizkuntza berritua ekarri zuen”. Hizkuntza hura, ordea, ez zegoen denen eskuetan, ikasi zutenenenetan bakarrik baizik. “Besteak ere onak ziren, baina beste estilo batekin, estilo pobreagoa. Nabori handi zen jaiotzetik, horretarako jaio zen”, dio. Jesusitok Naborirekin kantatu izan zuen oraindik ikusten zuen garaian: “Haren poesia beti izan zen gardena eta sakona, eta batzuetan baita sinplea ere, sinpletasuna sakona izan baitaiteke”, dio. Kantatu ez ezik, ikasi ere egin zuen. Naborik kantukide duen Omar eta biak hautatu zituen, eta zekien guztia erakutsi zien. Inprobisatzeko zenbait teknika irakatsi zizkien. Adibidez: kantukidearen amaierako ideiari lehen lau lerroetan erantzuten. Azken oinari helduta hasten erakutsi zien, eta baita dezimaren lehen eta azken zatiak batzen dituen trantsizioa nola egiten den ere. Irakatsi zien beste gauza bat enkabalgamientoa izan zen. Indio Naborik bikain erabiltzen zuen baliabide hura. Naboriren ustez dezima batean lerro

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 81

bukaeran dagoen oinak hurrengo oinerako bidea izan behar zuen. Gauza asko ikasi zituen Jesusitok: “Behin, esan zidan, sekula ez banatzeko liburuetatik, liburuak sukaldari unibertsalak direla: begietatik jan eta burua elikatzen duen janari bakarra direla. Beti pentsatu izan dut Nabori gehien ikusten zuen itsua zela”. Indio Naboriri buruz kantatutako beste bi dezima errezitatuz eten du hizketa: Digo Jesus Orta Ruiz y se me abre el luto porque para ser un enbruto fui a buscar tu raíz tu experiencia fue el barniz que dio brillo a mi hiel y tus letras de miel llenan de encanto una cinta y son mariposas de tinta en un jardín de papel. Hoy mira que el invierno del culto naboriano quisiera darte un verano de miel en mi cuaderno cuando los hombres son tiernos en su plena madurez y al abrigo de la vejez las gaguas se la devuelven se ponen viejos y vuelven a ser niños otra vez. Jesusitok dio Naborik gaztetasunari eutsi ziola heriotza arte, abangoardista izan zela beti. Haren ustez ez da sekula Naboriren mailako beste dezimagilerik izango. Nabori bat eta bakarra izan dela eta izango dela dio.

Esan nahi duena argiago azaltzeko Mendeko Norgehiagokan Heriotzari kantatu zizkioten dezimak irakurtzea gomendatzen du. Hona hemen haien dezimetatik eginiko hautatze bat, Valiente hasi eta Naborik jarraitua: Ojalá tenga la suerte pocas veces conseguida de que florezca mi vida para cantarle a la muerte. Ella es la mirada fuerte en incontenible acecho; y como en un marco estrecho la mentira de vivir y la verdad de morir se me juntan en el pecho. La Muerte es desconocida maga de tierra o de cielo que con tijeras de hielo corta el hilo de la vida. Ni la más enternecida voz humana la conmueve; trepa por la vida breve como una invisible hiedra con sus oídos de piedra y sus entrañas de nieve. Para hablar de las mañanas y las tardes que se van, la vida y la muerte están juntas como dos hermanas. Las inquietudes humanas no tienen razón de ser, si aceptamos que nacer es la acción que nos convierte en más hijos de la muerte que de la propia mujer.

Angel Valiente zuen ohiko kantukide Indio Naborik. Valientez dio, bikaina bazen ere, ez zela hain kultua: “Hegaldi poetiko ezberdina zuten”, adierazi zuen.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 83

Como un alfiler de frío la muerte, callada, viene desde un palacio que tiene forma de cráneo vacío. Viene por un ancho río de aguas negras y plomizas; y después que ha vuelto trizas la vida que lo molesta, vuelve a su cama, y se acuesta en su cama de cenizas.

La muerte es casi cariño dulce descanso y consuelo cuando se posa en un pelo que el dolor pintó de armiño. Pero la muerte de un niño -flor de sonrisa y pureza, albo soldado que empieza los fragores del combate-, tal parece un disparate cruel de la naturaleza.

Muere un niño de igual modo que morir puede un anciano: en la amplitud de la mano de la muerte, cabe todo. Hecha sombra, en el recodo de cualquier camino está; y cuando a buscar se da uno para su rebaño no le interesa el tamaño ni hacia qué lugares va.

La muerte de algo está aquí presidiendo la velada y puesta está en su mirada en Valiente o Naborí. Si cae su derrota en mí Como en un duelo sombrío, esta misma noche al río desilusionado iré y en su entraña dejaré enterrado un sueño mío.

Para los que no han querido más detalle que la Ciencia, “la muerte es la consecuencia Lógica de haber nacido”. Ante su afán concluido mito es la celeste Gloria; mas, si hay alta ejecutoria, hay un modo de quedarnos vivos, y es el de sembrarnos en el surco de la Historia.

Sin embargo, no es tan mala la muerte de manos frías, porque las categorías más disímiles iguala… Ella no establece escala de edad, talento ni suerte… Tal vez sería más fuerte nuestra vida miserable si tuviera el invariable socialismo de la muerte.

No siempre la muerte deja el dolor de lo perdido, pues cuando muere el olvido la alegría se refleja… Y cuando muere una queja hay alegría también; y cuando yace el desdén hay un entusiasmo igual, porque el sepulcro del mal es la cuna para el bien.

KUBAKO ELITEA Kuban hamar repentista onenen izenak esateko eskatzen duenak Jesusitoren izena entzungo du tartean. Badira gehienek errepikatzen dituzten izenak: Emiliano, Alexis Diaz Pimienta, Tomasita Quiala… Tomasitaren kasua harrigarria da Jesusitoren iritziz. Berak dioenez itsuek badute seigarren zentzu bat. Inprobisazioan hobeto kokatzen direla dio: “Ikusteko zoria dugunok, aurrera begiratu eta ikusten dugu publikoko pertsonaren bat keinu egiten eta geure buruari galdetzen diogu ez ote garen (1/2) Kubako azken indioa B63 / 85

nahastu edo zer arraio adierazi nahi duen keinu horrekin. Haiek ez dute arazo hori. Gainera, erraztasun ikaragarria du sortzeko”. Erraztasun hori aitortzen dio Alexisi ere: “Maila handiko poeta da, kultua, burutsua. Gainera badaki nola iritsi entzuleengana. Leku bakoitzera egokitzen badaki”. Berak ere horretan abilak direla dio: nekazarien artean kantatzen ari garenean, nekazariak gara, intelektualen artean ari garenean, intelektualak. Zailagoa da, hala ere, nekazariak intelektualen artean intelektual paperean kantatzea alderantziz egitea baino. Hala ere, gaur egun hemen nekazariek ere ikasketa maila altua dute, ez pentsa! Nekazari inprobisatzaile oso onak badira gaur egun…”. Kuban repentismoa profesionala da. Proba egiten diete repentistei eta gainditzen dutenek soldata jasotzen dute irratian, telebistan eta herrietan kantatzearen truke. Asko dira profesionalak, eta alde handia dago mailari dagokionez batzuetatik besteetara. Repentista eskasak funtzionari bihurtutako repentistak direla dio Jesusitok: “noizbait kontratatu zituzten, eta hartatik bizi dira, duten mailaz kezkatu gabe”. Bestalde, badira kontratatuta egon ez arren sekulako maila dutenak. Epaimahai batek epaitzen du repentisten gaitasuna. Duela urte batzuk ebaluazio komisioa zen, gero ebaluazio tribunala eta, gaur egun, probintziako zentroek eta musikako kontseilu teknikoak hartu dute lana beren gain. GAZTEEN PLAZARATZEA Jesusitoren ustez profesional izan nahi duten gazteek gogor egin behar dute lan. Gazte horiei ikas dezatela aholkatzen die. Harentzat ez du balio asko kantatu eta gutxi irakurtzea. Ikastea da harentzat probetxugarriena. Ezagutzak edukiei buruz inprobisatzeko erraztasuna emango diela sinesten du. Jakina, berak berezkotzat jotzen

du inprobisatzeko gaitasuna: “Azkartasun mentala berezkoa da. Poeta jaiotzen dena da, landu gabeko diamantea. Zer da diamantea sorreran? Ikatza. Lehenengo harri bat da inprobisatzailea, gero landutako harlandua eta, azkenean, harribitxia”. Inoiz harribitxiak sortzea gustatuko litzaiokeela dio. Naborik irakatsi ziona gazteei irakatsi nahi lieke, baina ez du denborarik. Kubatik kanpo eman izan ditu inprobisazio klaseak, baina uhartean bertan ez, denbora faltaz. Alboko dezimistaren ideia nagusiari lehen lau puntutan erantzuteko teknika transmititzea garrantzitsua litzatekeela uste du, eta baita trantsizioko bi puntuak txukun nola bete erakustea ere. “Inprobisazioan beti daude betegarriak, eta onei gutxiago nabaritzen zaie eta txarrei gehiago, baina denek betetzen dugu bertsoa. Horretan oso garrantzitsuak dira etenak. Horiek arnasa hartzeko eta pentsatzeko balio dute. Gaur egungo gazteek azkarregi pentsatzen dute. Entzuleak inpresionatu nahi dituzte eta entzulea ez da inpresionatu behar, konbentzitu egin behar da. Pentsamenduak beti joan behar du kolpearen aurretik”. Eta dezima baten bukaerarekin azpimarratu du pentsatzeak duen garrantzia: El que no se analice en el mundo de la frase o no hace lo que piensa o no piensa lo que dice Horregatik omen dago, besteak beste, seguidillen kontra: “Seguidillak aurrez prestatutako dezimekin soilik egin behar lirateke, bestela txorakeria gehiegi esaten da. Aurrez pentsatu gabeko seguidilla bat, aurrez zer esango diozun jakin gabe neskatila bat maitemintzea bezain zaila da. Erantzun txar bat jasotzeko arriskuan zaude. Seguidilla oso polita da, baina ez dago irispidean poesia, inpresionismoa dago, eta ez ezer gehiago”.❚❚

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 87

88 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 89

90 /B64

Hilerrien gestio osoa eta aldi baterako lanak Peñaflorida, IB-1º • Gipuzkoa • Tel. 943 894 937 • Fax 943 894 941 E-mail: harrespil@harrespil.net

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 91

INPROBISATZAILEA JAIO ALA HEZI EGITEN DEN EZTABAIDAK ERRITMO EZBERDINA DU KUBAN. Gehienek uste dute inprobisatzailea berezko dohainekin jaiotzen dela. Askok onartzen dute heziketaren indarra. Batez ere, edozein jakintza alorrekin harremana duen heziketaren garrantzia onartzen dute. Badakite pertsona jantzia izatea baliagarri dela bat-batean aritzeko, baina repentismo lantegietan ez dute federik. Dena den, lantegiak fruituak ematen hasi dira dagoeneko, beraz, laster iraul liteke erabat bestaldera gehienen iritzia.

Nuestra décima criolla que es un innato tesoro Naturaleza da el oro y el joyero hace la joya. El arte así desarrolla naturales maravillas que en décimas, o en quintillas improvisas cuando cantas; para cultivar las plantas no hay que inventar las semillas.❚❚

Hona Indio Naborik behin Kanariar Uharteetan gai horri buruz idatzitako dezima bat:

jaio ala egin? (1/2) Kubako azken indioa B63 / 93

94 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 95

96 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 97

justo vega repentismo lehiaketa

LAS TUNASEN EGITEN DIREN JARDUNALDIEN EGITARAUAREN PARTE DA JUSTO VEGA REPENTISMO LEHIAKETA. Kuban jokatzen den batbateko lehiaketarik ospetsuena da. Repentista gehienak gazteak dira. Lehiaketa honetan ez dute Kubako inprobisatzaile onenek parte hartzen. Inprobisatzaile profesional askok uko egiten diote bertan parte hartzeari dagoeneko beren estatusa igotzea lorturik dutelako eta ez dutelako arriskuan jarri nahi. Kubako sei onenek parte hartzen ez badute ere, txapelketako parte-hartzaile batzuen maila izugarria da, profesional gehienena baino dezentez hobea. Cornitoko oholtzetako batean jokatzen da, kainaberaz inguratuta. Larruz eta zurez osatutako aulki bakanen ehizan ibiltzen dira entzuleak. Gehienak ez dira denbora luzean geratzen: ordubete inguru bakarrik. Txapelketa, izan ere, oso luzea izaten da: pare bat egun behar dituzte zortzi onenak aukeratzeko eta beste egun bat finala jokatzeko. Repentistak bi taldetan (urdina eta gorria) banatuta daude. Zozketaz aukeratzen dira aldi oro talde bakoitzetik kantatu behar duen repentista nor izango den; beraz, inprobisatzaileek ez dute oholtza gainean egon beharrik saio guztian zehar, baina zozketa egiten den aldi oro oholtza aldamenean egotea egokitzen zaie. Arratsalde osoan egon litezke tentsioan txandaren zain. Taularatzea egokitzen zaienean musikariekin adosten dute zein tonutan jotzea nahi duten. Behin hori lotuta, txapel baten barruko paper bat hautatzen dute; bertan idatzita dago kantatu beharko duten gaia. Parte-hartzaile bakoitzak bost dezima kantatu behar ditu teman beste repentista batekin. Guztiak kantatutakoan, beste

txapel bateko papertxoen artean aukeratu behar dute bi azken puntu emanda bi dezima kantatzeko. Repentisten atzealdean musikari on ugari izaten da, nekaezinak, behin eta berriz doinu berdina jotzen. Repentistek agintzen dute, eta haiek kantatzen duten tonura, erritmora eta etenetara egokitzen maisu dira musikariak. Ezinbestekoa da haien lana txapelketan. Repentistek, txapelketan ari direnean, egoera normalean ohi duten baino denbora gehiago hartzen dute pentsatzeko. Denbora hori gaia eman eta berehala da luzeena; gero, dezimatik dezimara tartea murriztu egiten da. Dezima kantatzen ari direla ere egin litezke etenak, ia nahi adina; baina ohikoena etena laugarren puntuaren ostean egitea da. Repentistek beren burua oso seguru ikusten dutenean sarri eten hori ere jan egiten dute, eta erritmo bizian osatzen dute dezima, entzulearen euforia sortzeko. IRABAZLEAK Iazko txapelduna Yordan Quintero Fuentes “Yayito” izan zen. 1981ean jaioa da Yayito, Villa Claran; Matanzaseko Noel Sanchez Acosta izan zen bigarren (lehiaketako partehartzaileen artean zaharrenetakoa, 1970ean jaio baitzen). Biek elkarrekin kantatu zuten haizea gaitzat hartuta: Yordan Quintero Tantas veces me ayudó a enpinar con gran empeño la catana de mi sueño que en el pasado quedó. Un día se enfureció para hacerme un desafío y hoy no sabe, tan bravío, que hay veces que me asesina y que se llevó la bolina un juguete que era mío.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 99

Noel Sanchez El viento que ronco suena cuando se hace remolino, a la ceiba del camino le despeina la melena. con su paso desordena lo que está en la lejanía; y empuja con mano fría la intranquilidad del mar como queriendo arrancar el agua de la bahía. Iaz, aurten bezala, finalistarik gazteena Leandro Camargo Perez izan zen. 1987an jaio zen Camargo Pinar del Rion. Iaz hirugarren postuan geratu zen eta aurten bigarrenera egin du salto. Bilintxen perfileko repentista horrek heldutasun eta jakintza harrigarria bildu du duen adinerako. Literaturan jantzia dago eta inprobisatzeko era harrigarria du. Zalantzarik gabe Kuban zer esana emango duen repentista izango da hemendik urte gutxira. Hona hemen iaz “porque la tierra es la vida” bukaera emanda kantatu zuen dezima:

Aurtengo edizioan Yoslay Garcia izan da txapelduna. 1978an jaiotako matanzasdar horrek ere maila ikaragarria erakutsi zuen. Elkarrekin kantatzea egokitu zitzaien ordularia gaitzat hartuta, eta saio bikaina osatu zuten. Garciak ere ez du kantatzen duen lehen aldia. 2004an ere parte hartu zuen txapelketan, eta hirugarren postuan geratu zen. Orduko hartan honako hau kantatu zion ilargiari: Herida de tiempo llora plata sobre los tejados, mientras dos enamorados quieren alargar la hora. Y el campesino, que adora la música del sinsonte mirando hacia el horizonte le vigila los menguantes, para no cortarle antes de tiempo una rama al monte. Txapelketa hartan ere Noel Sanchez izan zen bigarren eta Luis Quintana Ruano txapeldun, Matanzasekoa hori ere.❚❚

El cielo expulsa el argento de sus vidriados terrones ejército de renglones discontinuos en el viento. Buscando en mi pensamiento un por qué, hallo la salida, y es que la nube que anida en los picos de la sierra quiere abrazar la tierra porque la tierra es la vida.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 101

102 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 103

104 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 105

106 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 107

dezimaren etxea

DEZIMAREN ETXE LATINAMERIKARRAREN HELBURUA DEZIMA SUSTATZEA DA, BAI ALOR IDATZIAN, BAI BAT-BATEKOAN. 1993an sortu zen, eta geroztik jardunaldien egitarauaren parte den ekitaldi garrantzitsu bat antolatzen du: jardunaldi akademikoak. Ikertzaileak, literatur kritikariak eta musikologoak biltzen dira bertan urtero. Instituzio hura da repentismo lantegien ardura duena. Euskal Herriko bertso eskolen antzekoak diren horietan haur eta gazteei idatzita eta bat-batean dezimak egiten erakusten zaie. Menendez, Manatí, Jobabo, Amancio, Puerto Padre, Colombia eta Las Tunas dira lantegi horiek egiten diren herrietako batzuk.

Dezimaren Exeak Txapelketa idatziak eta bat-batekoak ere antolatzen ditu lantegietan ikasi duten umeentzat eta baita helduentzat ere. Doinuen kantaera neurtzeko lehiaketak ere antolatzen dituzte. Hilero antolatzen dute Cucalamberen dezimaren Peña. Artistak gonbidatzen dituzte hori lortzeko, eta gero eta entzule gehiago izaten dira. Kafe tertuliak ere antolatzen dituzte.❚❚

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 109

110 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 111

112 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 113

repentismo lantegiak

POESIA KUBATARRA, DUELA URTE BATZUK ARTE, ESPAINIAR JATORRIKO (ETA BATEZ ERE KANARIARREKO) EMIGRANTEEK LANDU DUTE. Belaunaldiz belaunaldi transmititu da, ahoz aho, gurasoengandik seme-alabengana. Orain gutxi arte, beraz, ahoz ahoko jardunaren bidez egin da transmisioa, irakaskuntza espezializatutik urrun. Duela urte gutxi sortu dira Kubako lehen repentismo lantegiak (tailerrak). Emaitzekin gustura daude antolatzaileak, eta lantegiok uharte osora hedatzeko asmoa dute. Lantegi horien sustatzaile izan da Alexis Diaz Pimienta. Dezimagile kubatarrak repentismoa irakasteko metodologia sortu eta hari buruzko katedra esperimentala jarri zuen abian Habanan. Espainian ere lantegi batzuk jarri zituen martxan, bera irakasle zela. Kubari dagokionez, metodologia irakasteko mintegiak antolatu eta zenbait probintziatako poetak prestatu zituen irakasle izateko. Diaz Pimienta ez da, ordea, lehenetatik izan, haren aurretik ere izan baitzen repentismoa delako artea irakasten saiatu zenik, modu askoz intuitiboagoan bada ere. Sorreratik beretik lantegi haiek aurkako kritikak izan dituzte. Inprobisatzaile gehienen ustez repentismoa ez da irakats litekeen zerbait. Inprobisatzaile gazteek ere ez dute fede gehiegi lantegi horietan. Dena dela, jardunaldietan haurrei kantuan entzuteko parada izan dutenek zalantza gutxi izango dute lantegien onurei buruz.

zituzten, gero irakasleak hezi eta, azkenik, ikastetxeen laguntza ezinbestekoa izan zen inprobisatzeko gaituak zeuden haurrak bilatzeko eta aukeratzeko. Ume hautatutakoekin saiatzen dira irakasleak. Hiru irakasle ari dira lanean Las Tunaseko haurrekin: bat poeta da, repentista bestea eta musikaria hurrengoa. Metodologikoki hirukote gisa aritzea dela egokiena uste dute, bakoitzak bere jakintza alorreko osagaiak irakasten baitizkie haurrei. Hirurek batera ematen dituzte klaseak. 2002ko irailean hasi ziren Las Tunaseko lantegiak. Julian Tamayo Carbonell repentista eta Argel Fernandez Granado idazlea ziren irakasleak; hurrengo urteetan beren jarduna zabaldu eta gero beste herri dezentetan hasi ziren gauza bera egiten. Gaur egun, Las Tunasen, sei lantegi daude, eta 77 mutil eta 43 neska ari dira ikasten. Nekazaritza herrialdea da Las Tunas (azukrea ekoizten da batik bat), eta haurrik gehienak nekazari etxekoak dira. Lau orduz jarduten dute astean: larunbatetan 8etatik 12etara. Haur batzuen maila ikaragarria da. Neska haietako bat, Tomasita Quiala Rojas, gai da lau puntu emanda dezima bat osatzeko, baita dezima hori alderantziz kantatzeko ere. â?&#x161;

LAS TUNASEKO ESPERIENTZIA Ahalegin handia egin du Dezimaren Etxeak lantegiak sortzen. Lehenik eta behin beharrezko diru laguntzak bilatu behar izan

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 115

116 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 117

118 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 119

120 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 121

virgilio lopez lemus Hitz bati buruzko gogoeta bat-batekoa

HITZ BAT EMAN ETA HARI BURUZKO GOGOETA INPROBISATZEN DUTE, SARRI, DEZIMISTEK. Halako zer edo zer egin du Virgilio Lopez Lemusek segidan datozen hitzekin. Oraingoan inprobisatzaileei buruz mintzo da. ENTRENAMENDUAK Repentistak elkarrizketa errimatuetan trebatzen dira. Festak antolatzen dira edozeinen etxean eta nahi duten guztiak joaten dira; janaria eta edaria eramaten dituzte eta halakoetan festa ziurtaturik dagoâ&#x20AC;Ś Saio informalak dira, asteburuetakoak. Halakoetan trebatzen dira dezimistak. Edozeinek kanta dezake halako festetan eta arriskua dago etxean prestatutako dezimak kantatzeko. Inprobisatzaileak, ordea, berehala ohartu ohi dira noiz ari diren etxean pentsatutakoak kantatzen. Lekuan lekura moldatu beharra dago eta prestatutakoetan ezin da hori egin. Entrenamenduekin jarraituz, badira ia hitz egiten ez duten dezimistak, hitz egin ere errimatuta eta neurtuta egiten dute, dezimatan. ALKOHOLA Alkoholak eta inprobisazio kantatuak ez dute bikote ona egiten. Edatea ona izan liteke lotsa kentzeko denean. Nik ezagutzen dudan alditik hona -50eko hamarraldiaalkohola presente egon da inprobisazioan. 60ko hamarraldian dezimistek ez zuten kantatu beharrik bizitzeko, eta behar baino gehiago edaten hasi ziren. Desbiazio bat izan zen. Oraindik edaten dute lekuaren eta egoeraren arabera. Badira gehiegi edaten dutenak, baina badakite noiz geratu mingainik ez trabatzeko. Gaur egunean, alkoholak eta inprobisazioak bat egiten dute, baina nahiko harreman orekatua dago. Entzuleen artean batzuetan harremana ez da hain orekatua, eta inprobisatzaileen jarduna zailtzen du

horrek. Dena den, halako gertaerak salbuespenak dira. Ekitaldi politikoetan, berriz, publikoak ez du edaten. REPENTISTEN ARTEKO HARREMANA Badira bakarrik dabiltzan inprobisatzaileak, baina gertatzen da, batzuetan bi poetak elkarren ideiak indartzen dituztela elkarrekin kantatuta. Arrazoi asko dagoke bi repentista kantu-bikote bihurtzeko: ahotsaren tonua, elkarren osagarri izatea, kalitateaâ&#x20AC;Ś Halakoek harreman bikaina izaten dute beren artean. Hala ere, harremanak ez dira beti hain onak izan. 50 eta 60eko hamarraldietan inprobisatzaileek elkarri min egin ziezaioketen kantuan, baita fisikoki ere. Elkarri min egiten saiatzen ziren batzuetan, publikoarentzat oso gogorrak ziren gauzak esaten zituzten, eta entzuleak bataren edo bestearen alde jartzen ziren. Borrokak izaten ziren batzuetan, ez askotan; baina batzuetan bai. Gaur egun elkarri zirika egiten diote, baina badakite zerk egiten dien min eta zerk ez. Ondo kontrolatzen dute hori. Publikoari gustatzen zaio zirika jardute hori. Batzuetan elkarrekin haserretzen dira dezimistak, baina ideia ezberdinak dituztelako. LEHIA 40 eta 50eko hamarraldietan lehia edo konpetentzia handia zegoen, horretatik bizi zirelako. Orain ez dago hainbesteko konpetentziarik, ia denak horretatik bizi direlako. Denek dituzte beren irratsaioak edo telebistako saioak. Soldata finkoa dute, beren konpainia artistikoa, eta batera eta bestera bidaltzen dituzte. Oraingoz eskaera handiagoa da eskaintza baino. Ez dago konpetentzia desleialik lan egiteko leku asko dagoelako. Dena dela, ni ez naiz inprobisatzailea eta, agian, haiek beste zer edo zer pentsatuko dute.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 123

ELITEA Onenek aukera hobeak dituzte; gehiagotan deitzen zaie. Ehun inprobisatzaile baino gehiago badira, baina hamarren bat dira elitekoak. SORMENA Oso sortzaileak direnak badira, baina baita sormen maila apala dutenak ere. Batzuk ez dira poetak eta ohiko gaietatik ateratzen badira, edo beren hiztegitik, gal eta desbidera daitezke. Gaiez edo hiztegiz oso mugatuak dauden inprobisatzaile asko da. Inpaktua edo sormena muturrera eramaten dutenak badaude, baina batzuetan inprobisatzaileak euren burua ulertzen ez duten puntura iritsi izan dira. Bada joera bat dezima barrokoak egiteko, baina hizkuntza hainbeste zailtzen bada, ez dago komunikaziorik. Bat-bateko dezimaren helburua ezin da perfekzio estetikoa izan. Ezin dira beti gauza berriak esan era berrian. TEMATIKA Hirietan-eta etxebizitza, lanaâ&#x20AC;Śaskotan jorratzen dira. Denari eta ez denari kantatzen zaio. Espiritualtasunari eta materialtasunari. Jainkoari eta gizakiei. Aurreko hamarraldietan (60koan eta 70ekoan batez ere) tabu zen erlijioa, baina gaur egun horri buruz ere kanta liteke. Maitasunari, heriotzari eta politikari buruz kantatzen dute. Ekitaldi politikoetan ere kantatzen dute, antiinperialismoari buruz, adibidez. Maiz aipatzen den gaia da. Baita blokeoa ere, baita atzerrira doazen medikuak ere. Gai intimoei buruz ere kantatzen dute; inoren urtebetetzea bada, harixe. POESIA Kuba poeten herria eta herri poeta da. Gazteleniaz poeta onak izan dituzte beti

kubatarrek. Ahozko literaturak eta literatura idatziak tradizioa handia izan dute. Entzule askok badakite dezimak egiten, dezimak, redondillak, sonetoak idazten. Ez dakit zenbat diren, baina asko direla esango nuke. Poesia asko irakurtzen da Kuban. Publikoak parte hartzen du saioetan, azkena ematen diete inprobisatzaileei, beren sentimenduak agertzen dituzteâ&#x20AC;Ś HEZIKETA XIX. mendean erabili zuten Europako eta Latinoamerikako pedagogoek zenbait gauza irakasteko formatu moduan. Egin izan da, baina heziketa sisteman sartzea, irakaspenerako medio gisa, nahiko berritzailea da. Kuban oraindik ez dugu asko landu alor hori. EPAILEAK Sari idatzietan poetak eta kritiko literarioak izaten gara epaile. Forma eta edukia ondo menderatzen dituzten pertsonak behar dira epaile. Ahozko txapelketetan, berriz, inprobisatzaileak izatea komeni da, poetikari buruz asko dakitenak eta musikari buruz ere badakitenak. Hala ere, ez dira epaile asko, eta betikoek jarduten dute eginkizun horretan. TXAPELKETAK Txapelketak garrantzitsuak dira repentista gazteen promoziorako. Bideak irekitzen ditu. Errege txiki bihurtzen da urteroko irabazlea. Plaza asko egiten ditu. Zortea ere garrantzitsua da. Hala ere, biderik eraginkorrena bide politikoa da. Herri mailan ezagun izateko kalean kantatu behar da, baina nazionalki ezagun izateko nahikoa da telebistetan eta ekitaldietan jardutea. Elitera heldu nahi duen gazte batek ezin du bide politikoa deskuidatu. Kontuan izan kultur politika alderdiaren eskuetan dagoela.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 125

HEDABIDEAK 40ko hamarralditik aurrera, aurrerapen teknologikoek garrantzia handia izan dute repentismoan. Irratiz eta geroago telebistaz egiten dira ezagun inprobisatzaileak. Gaur egungo telebista saioetan leku asko izaten dute ezagunenek, baina ezagunenak ez ohi dira onenak beti. Gainera politikoki konprometituen daudenak gehiago agertzen dira programan. Ezagunago egiten ditu alderdiak politikoki interesgarri zaizkion repentistak. POLITIKA 50eko hamarraldian dezima politikoak klandestinitatean idazten ziren. Oktabillak, hau da, panfletoak ateratzen ziren, edo ahotik ahora zabaltzen ziren. Alegoriak modan zeuden garai hartan, nolabait esan behar zen esan nahi zena. 60 eta70eko hamarraldiak, berriz, oso politizatuak izan ziren, muturrekoak. Iraultzaren garaipenaren garaiak ziren, kontrairaultzaren kontrako borrokaren garaiak. Garai epikoak izan ziren, eta hori islatu egin zien garaiko dezimetan. Ohikoa da hori: Espainian ere Gerra Zibilak iraun zuen urteetan politizatu egin zen sorkuntza. Gero giro politikoa egonkortu egin zen eta haiekin batera baita dezimak ere. 80 eta 90eko hamarraldietan ez da hainbeste jorratu politika. Batez ere gai intimoei kantatzen hasi ziren inprobisatzaileak egoera politikoa alde batera utzita. Eta

inprobisatzaileek ez ezik, literatur sortzaileek, oro har, gaia baztertu egin zuten. Egia esan, hogei urteko poesia politikoaren aroa nahiko aro luzea da. DISIDENTZIA Repentista disidenteek Miamira alde egiten dute. Inprobisatzaile asko da Miamin. Baliteke dagoen repentistarik onena disidentea izatea. GIZARTEAREN ONARPENA XX. mendeko 10 eta 20ko hamarraldiak onak izan ziren, baina lehen inflexio puntua 30eko hamarraldikoa izan zen. Handik gorantz abiatu zen eta 40ko hamarraldia iritsi zen: urrezko aroa. Bandoen aroa. Handik beherantz abiatu zen 80ko hamarraldian; gero, berriro, goraka hasi zen arte. Gaur egunean bolada onean dagoela esan liteke. Oparotasun garaiak dira orain. Hogeita bost-hogeita hamabosteko urteko gazteek oso dezima onak idazten dituzte. Gizartearentzat repentismoak fama ona du. Gainbehera etor liteke idazle belaunaldi bati dezima gustatzen ez zaionean, inprobisatzaileak urritzen direnean, edo politikoki komeni ez denean. Gobernuari komeni zaio oraindik ere, eta asko zabaldu da hori dela eta. Ez dakit zer gertatuko den helburu politikoak betetzeko balioko ez dionean.â?&#x161;â?&#x161;

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 127

nekazarien festa

KANPOTIK DATORRENA JAKIN-MINEZ JARDUNALDI GUZTIAN ZEHAR ADI BADABIL NEKAGARRIAK GERTA DAITEZKE JARDUNALDIAK. Ekitaldi asko dira, asko aldi berean, eta denetara ezin iritsiz ibiliko da hara doana. Horregatik, askok huts egiten dute azken eguneko nekazarien festan. Kooperatibetako langileek antolatzen dute festa. Lehenengo, inguruko neska-mutilen emanaldiak izaten dira, helduenak gero, eta, azkenean, jardunaldietan parte hartzen ari diren artistek hartzen dute hitza.

Pare bat orduko ikuskizunaren ostean, askaria egiteko ordua heldu da. Fruituz betetako mahai luze bat, eta denetik aukeran: kokoak, bananak, guayabak, mangoak, eta turistentzat izenik ere ez duten dozena bat fruitu mota: eztiz betetako erlauntza zatiak erle eta guzti, gaztaâ&#x20AC;Ś Botila ron batzuk ere azalduko dira ezerezetik, eta jendea kantari hasiko da. Bat-batean musikariak azalduko dira eta programaz kanpoko ekitaldiari ekingo diote: musika, dantza, dezimak, dena da inprobisatua, baina denek sumatzen zuten aurrez arratsaldean ez zirela aspertuko.â?&#x161;â?&#x161;

Kubatarrek ez dute gauza handirik behar festa bat prestatzeko: aski da gogo pixka bat izatea eta, jakina, kubatarrek ia beti dute festarako gogoa. Edozein egunetan, edozein lekutan antola liteke guatekea. Festa hau izan liteke turista batek kubatar sentitzeko izan dezakeen aukera bakarrenetakoa. Guztiz nekazari ingurunean egiten da ekitaldia, jendea zutik, partehartzaile, jardunaldiek eduki dezaketen formalitate arrastorik gabe, berdinetik berdinera.

(1/2) Kubako azken indioa B63 / 129

130 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 131

132 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 133

134 /B64

136 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 137

138 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 139

140 /B64

142 /B64

(1/2) Kubako azken indioa B64/ 143

A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI ALDIZKARIA

BERTSOLARIK BERE UDABERRIKO BILDUMA AURKEZTEN DU. ERRIMADUN HIRU KAMISETA, BEREZIAK ETA DOTOREAK. MODA-MODAN JOATEKO, BERTSOLARITZA EZ BAITA INOIZ MODATIK PASATZEN. Kalean 20 euro balioko ditu, baina harpidedunok erdi prezioan lor dezakezue.

MANGA LUZEA URDINA ETA IRUDIAK ZURI BELTZEAN Mutilentzat: S, M, L eta XL Neskentzat: M eta XL Bertsoaren lau oinekin osatzen da marrazkia, eta hiru marrazki ezberdin dauzkagu aukeran.

Argazkietan Zarauzko Antoniano ikastetxeko ikasleak eta manikiak ‘Agirrezabal’ dendakoak.

B.KAMIXETAK BBBBBB BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI

B.KAMIXETAK

w w w. b e r t s o l a r i . n e t

ESKURATU NAHI BADUZU DEITU 943 300 621 TELEFONORA EDO bertsolari@euskalherria.org HELBIDERA

Bertsozale elkartea

B ERTSOLARI liburuak

BERTSOLARI LIBURUAK ETA BERTSOZALE ELKARTEAK Joxerra Garzia, Jon Sarasua eta Andoni Egañak idatzitako bertsolaritzari buruzko dibulgazio liburua argitara dute lau hizkuntzatan. BAT-BATEKO BERTSOLARITZA | EL ARTE DEL BERTSOLARISMO | L’ART DU BERTSOLARISME | THE ART OF BERTSOLARITZA ▼▼ ▼

BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIA

2001 ▼▼▼

>>>>>ORAINDIK ESKURATU EZ BADUZU, MUGI ZAITEZ, MEREZI DU ETA<<<<<