Bertsolari - 66. aldizkaria by elkarmedia

B.27/28/29/30/31

B.32/33/34/35/36

B.37/38/39/40/4

B.42/43/44/45/46

GEROZ

B.47/48/49/50/51

B.52/53/54/55/56

B.57/58/59/60/61

B.62/63/64/65/66

Kultura Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburu ordetza) diruz lagundutako aldizkaria Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

Ene baitan dudan pena handienetarik da XALBADOR sekulan ez ene begiz ikusia. MATTIN ere ez dut argazki zaharretarik baizik ezagutu. Ttipitan ardura erraten zidaten denborak bere lana egiten duela, eta pena guziak eramaten dituela, baina ez dut uste desio min horren ezina denborak konponduko duenik, hain xuxen ere, berak egina baitu gaitza. Beharrik hilezkorra sortu zen Odolaren Mintzoa.……………… …………………………

A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI www.bertsolari.net EDITATZAILEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN. TEL.: 943 300 621 (astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre. ERREDAKZIO TALDEA: Andoni Egaña, Antxoka Agirre, Arkaitz Goikoetxea, Enekoitz Etxezarreta, Josu Martinez eta Xanti Jaka. AHOLKULARI TALDEA: Amets Arzallus, Josu Goikoetxea, Joxerra Garzia, Koldo Tapia eta Laxaro Azkune. EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia. DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D . L . : SS 482/91

BERTSOLARI

004 > SARRERA

006 > IZAN EZ ZIRENEN BELAUNALDIA 008 JEAN LOUIS LAKA 022 MIXEL AIRE 042 ERNEST ALKHAT 058 XANTI IPARRAGIRRE 074 FERMIN MIHURA 090 JEXUX ARZALLUS 106 MENDIBURU, BERTSULARI KARTSU 114 TXOMIN EZPONDA 128 > SUSTATZAILEEI HITZA 130 DANIEL LANDART 136 BEÑAT SOULE 144 EMILE LARRE 152 PEIO JORAJURIA

8 /B66

SARRERA.

•••••• EZ DUT EZAGUTUA FERNANDO AIRERIK, EZ ETA MATTIN TREKURIK, BAINA BERTZE XALBADOR BAT HAUR NINTZELARIK IKUSI NUEN KANTUZ. IKUSI, BAI, ORDUAN EZ BAINUEN NIK ENE GOGOA BERTSUEN ENTZUTERA EMANA. ETA UREPELEKO FRONTOINAREN KANPOKO MURUAN PILOTA ESKAPATZEN ZITZAIDAN ARTEETAN IKUSTEN NUEN XALBADOR BAT KANTUZ, ESKUAK GIBELEAN GORDEAK. ETA HAREKIN ZIREN, DOHAIKE, BERTZE GIZON AZKAR BAT, HALA NOLA ALKHAT, BAI ETA HAN DENETAN ZEN MENDRENA ERE, HALA NOLA EZPONDA. HALA EZAGUTU NITUEN NIK PROFETAREN SEME GUZTIAK, ERRAN NAHI BAITA GUZIAK ETA GUTIAK, XALBADOR ETA MATTINEN ONDOTIK JIN ZIRENAK, TTIPI-TTIPITIK AITAK ETA AMAK UREPELEKO SAIOEN ENTZUTERA NINDUTENETIK NOMBRATU. • BAINA BIDE LUZE BATEN ONDOTIK NUEN PENTSATU, EDO NINTZEN OHARTU, KANTUZ ARI ZIRENAK EZ ZIRELA DENAK. BAZIRELA BERTZE ZONBAIT, ISILKA ARI ZIRENAK, BAINA BERTSULARIAK BAINO BERTSUZALEAGOAK ZIRENAK KASIK, ETA EKILEAGOAK SEGUR. MIXEL HELDU ZAIT GOGORA, MIXEL LEKUONA, BAINA AIPA NEZAKEEN BEÑAT ERE, BEÑAT SOULE, EDO XANTI, XANTI IPARRAGIRRE, ETA BERTZE ANDANA BAT. EZ ZEN ERREX IZAN BEHAR, XALBADOR ETA MATTINEKIN IHESETAN JOANA ZEN BERTSUZALE BELAUNALDI OSO BAT BERRIZ PLAZARA EZIN BILDURIK, ORO GALDUA BALITZ BEZALA, EUSKARA ERE AGONIA BATEAN, ETA HALA ERE EKARRI DUTE DENEN ARTEAN BERTSUA IKASTOLETAN HAZI GAREN GAZTEON BEHARRIETARAINO. ETA BIZIRIK. • SEMEARI GOXOAGO ZAIO MAIZ AITATXI AITA BAINO. HALA IZATEN DA FAMILIAN, ETA GUREA ERE, FAMILI ISTORIO BAT DA FUNTSEAN. EZ DUT NIK HORREN UKATZERIK. XALBADOR ETA MATTIN MIRETSIAGOAK IZAN DITUGU. SEMEAK AITATXI IKUSI NAHI, ENTZUN NAHI, MAITEAGO ZAIO AITATXI AITA BAINO. BAINA BADAKIT ONGI, AITARIK IZAN EZ BALITZ SEMEAK EZ ZIRELA JINEN, ETA HORI BAINO GEHIAGO DENA, AITARIK IZAN EZ BALITZ, AITATXI, ZAHARTUKO ZELA MENTURAZ, BAINA (AMETS ARZALLUS) EZ ZELA SEKULA AITATXI EGINEN. Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 9

IZAN EZ ZIRENEN BELAUNALDIA

Mattin eta Xalbadorren ondotik, bertsularirik ez omen zen gehiago izan Lapurdin, Baxe Nafarroan eta Xiberoan. Alta, Saratik Baigorrira, zenbat zikiro mahain ez ote zituzten alaitu Alkhat, Ezponda, Mendiburu edo Mixel Xalabadorrek? Zenbat oren ez ote zituzten pasa bertsu eskolak sortu eta animatzen Kexux Arzallus edo Xanti Iparragirrek? Eta zenbatetan ez ote ziren lanean aritu Bertsularien Lagunak Elkartean edo plazetan Laka edo Mihurak? Izan ez zirenen hitzak dira hemen, bertsularitza bizirik mantendu zuten izan ez zirenenak. Ahantzi gabe, egun hemen ez daudenak, Arrosagarai, Xanpun eta beste anitz. Argazkiak:

Conny Beyreuther

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 11

JEAN LOUIS LAKA “GAUR EGUN BERTSULARI GAZTEEK EZ DUTE GEHIAGO KANTATZEN ZAHARRAGOEKIN” TESTUA: ENERITZ ZABALETA Haurtzaroko eihera ohian aurkitu dugu Jean Louis, “Lakaenea”ko Jean Louis. Aita eiherazaina izaki, erreka bazterrean bizi da. Etxeko atarian, irria ezpainetan eta Eztigar, lekuko botila sagarnoa eskuetan hartu gaitu. Bero da kanpoan, baina erreka bazterreko freskotasunaren itzalpean, ohartu gabe joan zaigu denbora, oren bat luze solasean egoteraino.

14 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 15

OIZ IKUSI ZUEN LEHEN ALDIKOZ BERTSULARI BAT LAKA GAZTEAK? Nire aita eiherezaina zen.

Erreka ondoan bizi ginen eta bizi naiz oraindik. Aitaren lana zela eta, laborarien itzulia egiten genuen. Herriz herri, arto aleak hartu eta arto irina ematen zien. Karia horretara, etxeetan edo ostatuan solasean gelditu ohi zen.Egun batez, kamionaren gainean ginela, aita ostatu batera joan zen, eta barnean egoteko agindu zidan. Hortik bi orenera atera, eta erran zidan Xalbador bertsularia lagunartean kantuan ari zela, eta horregatik zela luzatu. Nik zazpi-zortzi urte nituen, eta lehen aldikoz bertsulari bat ikusi nuen. Ez nuen entzuteko paradarik izan, baina lehen aldiz ikusi nuen Xalbador egun horretan.

Bertsulari bati entzuteko parada izan zenuen lehen aldia noiz izan zen?

Lehen bertsu saioa entzun nuenerako, jada hamazazpi bat urte izanen nituen. Baigorrin Jean Haritschelharrek antolatu zituen bertsu saio batzuk. Lehen aldikoz, garai horretan ikusi nituen Xalbador eta Mattin kantuan. Saio hori Baigorriko biletxean izan zen, igande arratsaldez.

Egun batez,

Zer sentsazio utzi zizun lehen saio horrek?

ginela, aita ostatu

Oroitzen naiz, nik entzun nuela askotan Xalbador bertsulari biziki ona zela. Baina nik saioa bururatzean, ez nuen oso gustukoa izan. Denbora anitz hartzen zuen bertsua kantatu baino lehen, eta nik pentsatzen nuen, honek ez du bertsua egiten ahal edo? Aldiz Mattin, gaia entzun eta berehala hasten zen. Niretzat Mattin hobea zen horregatik. Harritzen nintzen ere, Xalbadorrek bertsua bota ondoren biltzen zituen txalo izugarriak zirela eta. Garaian bertsuen sakontasuna ez nuen ezagutzen , ez eta ulertzen ere. Erran behar dut ere, ene iduriko garaian, bertsuaren beha egoteko pazientzia zuela jendeak, eta ez dakit orain, denbora horretan beha egoteko pazientzia lukeenik.

kamionaren gainean

batera joan zen, eta barnean egoteko agindu zidan. Hortik bi orenera atera, eta erran zidan Xalbador bertsularia lagunartean kantuan Ordutik, zer harreman izan zenuen bertsularitzarekin?

ari zela, eta

zortzi urte nituen, eta

Garaian, Loiola Irratia doi-doia entzuten genuen etxean. Behin ohartu nintzen igande goizetan, oren erdi batez edo, bertsulariak ematen zituztela. Irratiari lotua egoten nintzen, bertsulariei entzuteko, komerai anitz pasarik ere. Lehen aldia izan zen Basarri, Lopategi, Lazkao Txiki eta beste entzuten eta ezagutzen nituela. Euskaraz irrati baten entzuteak soilik xoratzen ninduen, eta astero irratia entzuten egoten nintzen, bertsularien entzuteko.

lehen aldikoz

Etxean bertsu giroa ala kantu giroa zenuten nagusi?

horregatik zela luzatu. Nik zazpi-

bertsulari bat ikusi nuen. 16 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Ene aita ez zen batere bertsularia. Bertsu gutxi entzun nituen etxean ttipitan. Garaian, kantuan ikasten hasi nintzen, aita eta amarekin. Horrez gain, nire auzokoak ere kantu anitz zekizkien eta harekin ere anitz ikasi nituen. Hogei urte arte, anitz ikasi nituen. Nire

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 17

Denbora anitz hartzen zuen bertsua kantatu baino lehen,

tua zinez maitatzen. Hortik landa, ostatura joaten ginen, kantuan aritzera, eta kantuaren zaletasuna garai horretan hartu nuen. Pasadizo horrek, ahotsa egiteko ere balio izan dit. Geroxeago Baigorriko Ibaigorri abesbatzan sartu nintzen, lehen tenor gisa. Taldean Erramun Martikorena, Filip Bidart, eta beste ginen. Ospe handia izan genuen eskualdean, lau botzetan kantatzen baikenuen.

eta nik pentsatzen nuen, honek ez du

Urte batzuk kanpoan ikasten ibili eta, Xalbadorren omenaldia iritsi zitzaizun gero.

zen horregatik.

Ordurako hogeita bi urte nituen. Xalbadorren omenaldiak barnea inarrosi zidan. Lehen aldiz ikusi nituen Joxe Lizaso, Azpillaga, Lazkano, Lazkao Txikiâ&#x20AC;Ś Talde handia joan ginen Banka eta Baigorritik. Ibaigorri abesbatzarekin gomitatuak izan ginen omenaldian kantatzeko. Bazkaria bertsulariekin egin genuen. Bazkariko giroak anitz markatu ninduen, eta egun horretatik landa, bertsua maitatzen hasi nintzen. Geroxeago, Odolaren mintzoa liburua atera zen, eta berehala erosi nuen. Hura irakurtzeak bertsutan hasteko gogoa eman zidan. Loriatu nintzen zinez, Xalbadorren bertsu sortekin. Garai horretan, liburuaren eraginaren ondorioz, Bankako lagun batekin hasi ginen biltzen, eta, nola edo hala kantatzen. Urepelen biltzen ginen garaian.

Harritzen nintzen ere,

Hor hasi zen zure bertsu ibilbidea.

Xalbadorrek bertsua

Bai. EHAS alderdiaren aldizkariarentzat, bertsu batzuk izkiriatu nituen. Ordutik zortzi egunetara, Jean Pier Mendiburu heletar ber-

bertsua egiten ahal edo? Aldiz Mattin, gaia entzun eta berehala hasten zen. Niretzat Mattin hobea

bota ondoren biltzen zituen txalo izugarriak zirela eta. suertea hori da, garai horretan kantu andana ikasi izana. Gaur egun ere, Bankako lagun batzuekin bildu ohi naiz artetan, kantu zahar horien berriz kantatzeko. Eskualdean ere kantua sustraituagoa dago.

Bai, eskualdean bertsulariei entzuteko paradarik ez zen, nire gazte denboran. Jean Haritschelharrek antolatu saioak ziren bakarrik. Lehenago, 1960 hamarkada hasieran baziren, baina ni txikiegi nintzen garaian. Bertsu bakar batzuk entzuten ziren, herriko jendeek saio batean Xalbadorri entzun, eta gogoz ikasiak. Ostatuan kantatzen zituzten noiztenka horrelakoak. Zuhaur ere kantuan ibili zinen gaztetan, eliza inguruan.

Bai, Bankan izan zen. Igande arratsalde guziz, bezperak izaten ziren. Orain berrogei urte, lehen aldiz latinetik euskarara itzuli zituzten. Jendeak lehen aldiz ulertzen zuen kantatzen zuena. Nik boz polita nuen, eta apezak, lehen lerroan kantatzeko agindu zidan. Jendearen aitzinean kantatzen hasi nintzen. Hor hasi nintzen, kan-

18 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 19

tsulariak gutuna idatzi zidan. Nik idatzitako bertsuek errima eta zuten, baina neurrian ez ziren biziki xuxenak. Hark gutunean, bertsu teknika esplikatu zidan laburki. Ondorioz, Mendibururen ikustera joan nintzen, eta hark aholku batzuk eman zizkidan. Horrela hasi nintzen Alkhat, Mendiburu, Arrosagarai… ibiltzen ziren saioetan ibiltzen. Horrela egin nuen jende aitzinean kantatzeko urratsa. Orduan, 1979an, Baigorrin bertsularitzari buruzko formazio edo esplikazio saio bat antolatu nuen, bazkalondoan. Mendiburuk pare bat orenez denak esplikatu zizkigun: neurriak, errimak… Egun horretan jende anitz bildu ginen, euskaltzale handiak. Bazkari horretan ezagutu nituen Kexux Arzallus eta Fermin Mihura. Ordurako, Baionan ari nintzen lanean. Eta Ferminekin biltzen hasi ginen, bertsutan aritzeko pixka bat. Hortik landa, antolatzaileek ni ere bertsu saioetan sartzen ninduten.

Igande arratsalde guziz, bezperak izaten ziren. Orain berrogei urte, lehen aldiz latinetik euskarara itzuli zituzten. Jendeak lehen aldiz ulertzen zuen

Nolako saioak egiten zenituzten?

kantatzen zuena. Nik

Hasiberria nintzen, eta ez nintzen oso trebe. Hala ere jendeak barkatzen zidan, gazteena bainintzen. Saio horiek biziki politak ziren, ez baikinen bakarrik bertsutan ari. Kantuan ere aritzen ginen, gero bertsutan pixka bat. Ezpondak ere, irri ixtorioak kondatzen zituen, horretan biziki trebea baita. Alkhat ere txiste kontari ibiltzen zen Txominekin bat usutan. Normalki, eskualdean ibiltzen nintzen gehienez.

kantatzeko agindu

Nola hasi zinen hegoaldera joaten bertsutan aritzeko?

zidan. Jendearen

Lehen saioa Zaldibian egin nuen, bertan antolatzen zen bertsulari gazteen sariketa batean. Hor hasi nintzen nire belaunaldiko bertsulariak ezagutzen: Iñaki Murua, Sebastian Lizaso, Peñagarikano… Xenpelar sariketan ere ibili ginen, Mendiburu, Alkhat eta gehiagorekin. Ni pozik joaten nintzen hegoaldera, sarien irabazteko baino gehiago, bertsutan aritzeko eta bertsu giro hori ezagutzeko. Banekien beste bertsulariak anitzez trebeagoak zirela.

boz polita nuen, eta apezak, lehen lerroan

aitzinean kantatzen hasi nintzen. Hor hasi nintzen, kantua zinez maitatzen.

Saio desberdinak izan behar ziren, orain arte egiten zenituenekin konparatuz.

Jendea bertsuen entzutera joaten zen, eta ez kantuak edo besteak entzutera. Ohartu nintzen ere, Jon Enbeita salbu, beste bertsulariek ez zekitela hainbeste kantatzen. Horrek hasieran harritu ninduen. Batzuetan bazkari edo afari ondoan kantu bat ematen nuen, eta bakarrik uzten ninduten, ez zuen inork segitzen. Ohitura desberdinak zirela ikusi nuen. Biziki giro polita zen hala ere, eta oso gustoan joaten nintzen bertsu kantatzera. Nola entrenatzen zinen?

Baionan luzaz Fermin Mihurarekin entrenatzen nintzen, ariketak egiten genituen. Fermin Azkainerat etorri zelarik, Kexux Arzallus, ni, Fermin Mihura eta Andoni Zelaia biltzen hasi ginen. Ferminen auzokoa ere entzutera jiten zen, eta horrela ibiltzen ginen. Hiru urtez ginen horrela bildu. Hobetzeko eta ikasteko balio izan zidan. Nafarroako Txapelketan nola eta noiz hasi zinen parte hartzen?

20 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 21

Odolaren mintzoa liburua atera zen, eta berehala erosi nuen. Hura irakurtzeak bertsutan hasteko gogoa eman zidan. Loriatu nintzen zinez, Xalbadorren bertsu 1980an, Nafarroatik etorri zitzaidan Eulexio Muxika. Aipatu zidan, Nafarroako eta Iparraldekoak gurutzatzeko Pablo Igantzi sariketa antolatzeko asmoa zuela. Nik bigarren urtean parte hartu nuen. Lesakan izan nuen saioa, eta sariketa Mixel Xalbadorrek irabazi zuen. Hor ezagutu nuen Bittor Elizagoien bat, Mariano Izeta bat. Ondoko urtean, Nafarroako txapelketa izan zen. Horrela hasi nintzen parte hartzen.

sortekin. Garai horretan, liburuaren eraginaren ondorioz,

1980 urtean, lehen aldiz Nafarroako Txapelketan kantari, eta Bertsularien Lagunak elkartea sortu zen ere.

Bankako lagun

Urepelen biltzen

Sortzearen abiatzea, iparraldeko kultura munduko eragileen elkarte bat sortu zenean izan zen. Bertan Peio Ospital, Filip Oihanburu… izan ziren sortzaileak. Orduan, Etienne Salaberrik erran zidan bertsulariek beharko genukeela elkarte bat sortu, denen elkartzeko. Alkhatekin erran genuen egin behar genuela horrelako zerbait. Orduan, 1980ko irailean, afari batentzako deia zabaldu nuen. Afaria Baionan egin genuen. Hor bildu ginen andana bat: Mixel Lekuona, Mixel Itzaina, Emile Larre, Ezponda… Horrela sortu genuen “Bertsularien Lagunak” elkartea.

ginen garaian.

Zein izan ziren lehen egitekoak elkartean?

Nafarroan barna ibiltzeko parada ere izan zenuen.

Oroitzapen kuttuna dut Nafarroarekin. Txapelketaren ondotik, herriko bestetan bertsutan aritzeko deitzen gintuzten. Kultura aldetik gure konpromisoa markatzen genuen, eta mugako bi aldeetan adiskidantzazko harremanak izan genituen. Garaian, Gipuzkoako bertsularirik ez zen joaten, ez zen telebistarik eta ez ziren hain ezagunak. Anitz ibili ginen, Elizondon, Iruñean ere tarteka.

batez ere, ohitura zaharretan antzekotasuna ikusi dut. Erraterako, Goizuetan lehen aldiz izan nintzenean Banka herriarekin sekulako antzekotasunak nabaritu nituen. Bizimodu laboraria ere hurbilekoa da, mendia…

batekin hasi ginen biltzen, eta, nola edo hala kantatzen.

Zer ekarri dizu Nafarroan hainbeste ibiltzeak?

Nik ikasi dut herria ezagutzen, jendeak ere, Nafarroako euskalkiak. Hegoaldeko beste herrialdeetan, Gipuzkoan, Bizkaian… ibiltzean ere sentitu dut hori. Hala ere, egia da Nafarroan ibiltzean hurbiltasun batek markatu nauela. Adibidez, ohitura batzuk, etxeen estiloan hurbiltasun handiak ikusten ditut. Herri txikietan

22 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Lehentarikoa, Xalbadorren omenaldi baten antolatzea izan zen. Oraino ere Urepelen egiten dena. Gero, bertsu saio eta gisa bereko omenaldien antolatzeari ekin genion. Ondoko urtean Mattin zendu zen, eta haren omenaldian parte hartu genuen denek.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 23

Sos bila ere ibilia zira ezker-eskuin.

Saioak antolatzean galdegiten genion bertako Herriko Etxeari laguntza. Geroxeago Kontseilu Nagusiari galdegi genion laguntza. Garaian, baina, erakunde horiek biziki arrotzak ziren. Haientzat abertzale engaiatu batzuk baizik ez ginen. Gaizki ikusiak ginen.Mixel Itzainak edo Emile Larrek lagundu ziguten oraingo 300-400 euroko laguntza emanez. Nik idazkari kargua hartu nuen, idazteko zale gutxi baitzen. Gero ere diruzain karguan ibilia naiz. Nik elkartea bihurgune batean utzi dut. Kontuak kontugile profesional bati utzi nizkion. Bestalde, Garapen Kontseiluan, euskararen politika zerbait antolatzen hasi ziren garaietan. Ezagutza batzuk nituen han, eta Aitor Sarasua edo Karlos Aizpuruari erran nien hor behar zela diru laguntza lortu. Hor utzi nuen elkartea, oraingo Euskararen Erakunde Publikoaren sortzeen atarian.

Orduan, 1979an, Baigorrin bertsularitzari buruzko formazio edo esplikazio saio bat antolatu nuen, bazkalondoan. Mendiburuk pare bat

Nola hasi zineten elkartean aitzina pausoak ematen, ikastoletan bertsularitza irakasten?

Xanti Iparragirrek erran zuen, bertsularitza ikastoletan erakutsi behar zela, bertsu eskolak behar zirela sortu, bertsulari berriak atera zitezen. Xantik anitzetan erraten zigun hori. Gu ordurako liburu batzuk edo kaseta batzuk egiten hasi ginen, eta denbora anitz hartu zigun. Orduan Xanti hasi zen ikastoletara joaten. Gero Mixel Lekuonak ere urte batez egin zuen. Nik ere erran nuen, egitekotan Baigorrin entseatzen ahal nintzela bertsu eskola baten sortzen. Onartu behar dut zaila izan zela Baigorrin, bertsu giro gutxi baita eta kanturako ohitura gehiago. Nik ere ez nekizkien metodo guziak bertsuen erakusteko, lanez kanpo ari nintzen. Gero Ernest Alkhat ere ikastoletara joaten hasi zen. Egia da hasierak zailak izan zirela, ez baikinen profesionalak, eta ez genezkielako bortxaz, bertsuen erakasteko metodologiak ere. Gero, aldiz, 1997-98 inguruan Karlos Aizpurua hasi zen ikastoletan bertsu klaseen ematen eta bertsu eskolak sortzen. Hark bai bazekien nondik nora joan, eta lan handia egin du. Geroztik hainbat proiektu daude elkartean. 2008an Lapurdi, Nafarroa Behere eta Zuberoan txapelketa baten antolatzeko asmoa ere bada.

Txapelketa antolatzearen beharra bada, segur. Baina badakizu nola izaten den. Agian txapelketak garrantzi gehiegi hartu du gaur egungo bertsularitzan. Orain bertsu eskoletatik bertsulariak ateratzen ari dira. Gero zenbatek jarraituko duten denborak erranen digu. Txapelketan bakarrik kantatzen badute, arriskutsua izan daiteke, gustua galtzen ahal baitute. Niri biziki garrantzitsua iruditzen zaidana, belaunaldien arteko gurutzatea egitea da. Gure garaian gehiago kantatzen genuen Mattinekin edo Xanpunekin ere. Gaur egun bertsulari gazteek ez dute gehiago kantatzen zaharragoekin. Txapelketa baino lehen girotze saioak egiteko asmoa dago. Uste dut hori aukera polita dela belaunaldi desberdinetako bertsulariek elgarrekin kantatzeko.

orenez denak esplikatu zizkigun: neurriak, errimak... Egun horretan jende anitz bildu ginen,

Hor hasi nintzen nire

euskaltzale handiak.

belaunaldiko

Bazkari horretan

bertsulariak ezagutzen:

ezagutu nituen Kexux

IĂąaki Murua, Sebastian

Arzallus eta Fermin

Lizaso, PeĂąagarikano...

Mihura.

Xenpelar sariketan ere ibili ginen, Mendiburu, Alkhat eta gehiagorekin. Ni pozik joaten nintzen hegoaldera, sarien irabazteko baino gehiago, bertsutan aritzeko eta bertsu giro

Zer da etorkizunari begira, bertsularitza indartzeko egin beharreko lana?

Nire ustez, lan anitz dago egiteko bertsu plazak antolatzeko. Ber-

24 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

hori ezagutzeko.

tsulari gero eta gehiago izanen ditugu gure lurralde honetan, eta horiek kantatzeko parada izan behar dute. Horretarako, lekuko elkarteekin elkarlana bultzatu behar da. Horrez gain, agian lehen egiten genuen bezala, bertsulariak kantariekin, dantzariekin bat nahasitako euskal saioak egin beharko lirateke. Gisa horretako saioekin herri guzietan ibiltzeko aukera ikusten dut, eta bertsularitza ezagutarazteko polita iruditzen zait. Elkarrizketa etorkizunerako hitz horiekin bururatu, eta oparia ere du Jean Louis-k guretzako. Orain hilabete batzuk, â&#x20AC;&#x153;Elizatik plazara, Baigorriarren gisaraâ&#x20AC;? deitu diskoa argitara eman du, eta hori bera oparitu digu. Baigorriko bere adiskideekin batera kantuan ageri da bertan Jean Louis.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 25

MIXEL AIRE

â&#x20AC;&#x153;IZUGARRI NEKEZ ARITURIK ERE, ARITZEKOTAN, BEHAR NUEN IKUSI JENDEAK ENTZUTEN ZIDALA ETA ENTZUN NAHI ZIDALAâ&#x20AC;? TESTUA: ENEKO BIDEGAIN Joan den egun batez elkarrizketa bat egin nuen Ximun Haranekin. Ez zen batere bertsolaritzaz. Pilota solas ari ginelarik, erraten zidan gauzak zenbat aldatu diren hura pilotan ari zenetik; orain telebistan ikusten dela eta abar. Baina, lehen, hura pilotan ari zen garaian, telebistarik ez zenean, jendea ez zenean orain bezainbat mugitzen, herriko bestetan pilota partida izaten zenean, gertakari handi bat izaten omen zen. Gauza bera gertatu dea bertsolaritzarekin?

28 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 29

ILOTAN ALDATU DATEKE, baina bertsolaritzan oraino gehiago. Orain litzateke, bai, zinezko gertakaria, bertso saio bat antolatzea. Ez dut erraten Hegoaldeko herrietan, han egiten baitira. Baina, hemen, Iparraldean, ez da gehiago egiten. Gertakaria litzateke lehenago bezalako bertso saioa antolatzen balitz, Alduden egiten zen bezala. Jakin ezazu saio hura, guretzat zerbait zela! Haur denboratik bertsozalea izana naiz errotik, eta ni bezala beste batzuk. Urte guztian egoten ginen bertso saio hura gogoan, ea noiz izanen zen. Euskaltzaleen Biltzarraren egun bat izaten zen irailean. Hura zerbait bazeukan, gero, gure aitak. Hartaz anitz oroitzen ziren. Izugarri aldatu da, bai, bertsolaritza. Orain, pilota anitz ikusten dela telebistan… Telebistan ere bertsolaritza ez da aski ikusten! “Hitzetik Hortzera” urtearen erdian ikusten da. Ez da urte guztian. Orain ez da.

Nik bertsolaritza, Iparraldean, arrunt ahultzen ikusten dut. Joan den egun batez errana dit andereño batek, Bertsolari Ttipin izanik, maila anitz apaldu dela. Eta zergatik? Oraino hori ez nekien, hark erran arte. Haurrak euskaraz ez omen dira mintzatzen, andereñoaren ondoan direlarik baizik. Eta haren ondotik joan orduko frantsesez hasiak omen dira. Zer nahi duzu? Bertsolaritza maitatzekotan eta bertsotan trebe izatekotan, lehenik euskara ontsa jakin behar da. Bertzenaz, bertsoa entzutean, agudo eskapatuko zaizkie ulertu ez dituzten hitz batzuk. Eta orduan bertso guztiak ez du deus balio, izan eta ere bertso plantakoa.

Ez dut erraten Hegoaldeko herrietan, han egiten baitira. Baina, hemen, Iparraldean, ez da gehiago egiten. Gertakaria litzateke lehenago bezalako bertso saioa antolatzen balitz, Alduden egiten zen bezala. Jakin ezazu saio hura, guretzat zerbait zela! Haur

Hitzez aparte ere, esaldiak egiteko egitura ere ez dute menderatzen. Hitzak itzulipurdika…

Horretaz ez naiz harritzen. Euskara ikasten dute, baina haurrez gain, helduagoek ere ez dugu lehenagokoek mintzatzeko zuten gustu hura. Ez zaigu axolarik gaizkixeago mintzatu eta ere. Irratietan berean —ez dut deus irratien kontra— entzuten duzun euskara txarra da, anitzena.

denboratik bertsozalea izana naiz errotik, eta ni bezala beste batzuk.

Euskarak hitz anitz galdu ditu. Etxean elkarretaratzen zaretelarik, garai bateko tresnen izenak gogora ekartzen ari zarete. Galdu dira.

Tresnak ere galdu baitira. Tresna anitz arroztuak dira. Lehenago neurriak neurtzeko tresnak baziren: laka, gaitzuru eta abar. Guk erabili genituen tresnak ere ez ziren anitz. Leatxumak-eta… Badakizu zer ziren? Ez, ez.

Orain erraten baitute —horrek ere behar luke izen egokiago bat— roumbaleura; horri zama egiteko izena behar genioke ezarri. Lehenago, leatxumetan zama eramaten zen. Izen polita litzateke. Arrastelua, dailua… Izen horiek ezagunagoak dira. Horrek erran nahi du, hitz anitzen gibelatzearekin batera, laborantzaren gibelamendu handi bat ikusi duzula?

30 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 31

Oi, oi, oi! Laborantza! Orain ez lezakete sinets ere gu nola ari izanak garen lanean, eta gure aitzinekoak gu baino bortizkiago, oraino. Mendi eskualde honetan, arto pixka bat ere egiten zen. Eskuz jorratzen zen. Bi jorra egiten ziren. Lehenbiziko jorra zikinen kentzeko. Orain pozoia ematen da zikinen kontra. Lehen ez zen ematen pozoirik. Ez nuen maite arto jorran. Gure amak izugarriko alderdia zuen arto jorran. Aitak ez. Hark ere ez zuen maite. Orain? Telebistan orduko grabaketa batzuk balira, harri litezke ikusiz gu nola ari izanak garen. Gure laneko molde hura zinez kaxkarra zen. Orain errendimendua behar da, ahal bezainbat sos egin behar da. Orduan sos gutxirekin bizitzen ziren hemengo jendeak. Denbora ere pasatu behar zen. Zernahi jende bazen etxeetan. Taloak eginezeta bizitzen zen.

Telebista? Irratia ere

Giro hartan, etxean kantuz aritzen zineten, hain segur? Telebistarik ez zenutenean…

Ba al dakizu zer erran

na lan horiek egin eta ez ginen kanturako trenpean. Arto zuritzean, orduan bai, aritzen ginen kantuz. Arto zuritzeetan jendea kantuz ariko zen, belarrak finituta baino seguruago. Akitzen zen belarretan. Lehen aipatu dizudan zama hura bizkarrean eramaten zuen gizon batek —ez zen baina bakarrik izaten eramateko— arratsean ez zuen kantuz aritzeko kemen handirik. Arto zuritze eta horiek ez ziren hain lan dorpeak. Eta elkarrekin egiten ziren. Arto zuritze haietara, bai, etortzen ziren auzokoak. Berdin hamar bat lagun. Baziren bai, kantuz aritzeaz gain, usaia politak. Oraingo gazteak erromeriara joaten zarete, eta elkar han ezagutzen duzue. Orduan ez zen halakorik. Ez zen haizu ere! Orduko apaizek eta jainkoak begira! Hartarik zaintzen zintuzteten. Gogotik joaten ziren, bai, neskak, mutikoak ziren etxeetara, eta mutikoak, neskak ziren etxeetara. Orain irri egin zenezakete… Arto beltza harrapatzen zelarik, potta kurri egiten zen…

Telebista? Irratia ere gure denboran jina da. Gure etxean —ez eta ere bertze etxeetan— ez zen irratirik. Jin zelarik TSF erraten genion. Ba al dakizu zer erran nahi zuen? Ez dakit… Gero transistor ere erraten genion. Maite asko genuen bai, jin zelarik. Frantsesez jin zen. Frantsesez ari zen tira ahala… Espainolez ere bai. Emankizun labur-labur bat izaten zen, euskaraz, “Gure bordatxotik”, Basarri bertsolariak egiten zuena. Hura ez genuen huts egitekoa!

nahi zuen? Ez dakit…

Zer?

Gero transistor ere

A! Hori da, ba! Arto gehiena zuria edo gorria izaten zen. Izaten zen buru bat edo beste beltza. Ez dut ez, nik, hainbesteko xantzarik ukan. Arto beltza harrapatzen bazen, potta kurri egiten zen.

gure denboran jina da. Gure etxean —ez eta ere bertze etxeetan— ez zen irratirik. Jin zelarik TSF erraten genion.

erraten genion. Maite Potta kurri?

asko genuen bai, jin zelarik. Frantsesez jin

Ez naiz gogoratzen zein urtetan zen. 1960 baino lehen, bai. Oroitzen naiz 1960an belar epaiteko mekanika ukan genuela. Badakizu zer laguntza zen! Oixtian erran dizut ez zirela eremu handiak, baina dailuz mozteko aski handiak ziren. Beti ere, 1960an jinak dira tresna horiek. Hamasei urte nituen. Orduan sekulako aurrerapena ekarri zuten tresna haiek, orain, deus ez dute balio. Orain, alimaleko tresnak badira. Belarra mozten dute istant batez.

Bai. Baldin bazenuen gustuko neska ondoan, hari potta emateko xantza ukaten zenuen. Hura urtean behin-edo izaten zen bakarrik. Kantuaz ez dizut aski erran. Orduko jende guziak mezara joaten

zen. Frantsesez ari zen tira ahala… Espainolez ere bai. Emankizun labur-

Tresnen aldaketa horrek bizitzeko maneran, etxeko ohituretan eta kulturan aldaketak ekarri ditu?

Orain ere jendea lanetan aritzen da. Jendea ez da alfer egoten. Lehen, berriz, lanak anitzez nekosoago ziren, indar anitz behar zen, gorputzak gehiago akituz. Orain tresnak egiten du lan hura. Lehenago, belarren egitea, alimaleko lana zen. Dailuarekin moztu, arrasteluarekin bildu, delako leatxuma hartan ezarri, ahal zen bezala. Ez zen zama ttipia, kintal bateko zama. Ez eskolako kintala, ez ehun kilo, baizik eta berrogeita hamar kilo. Orain irri egin lezakete, erraten balitz 40 kilo belar bizkar gainean hartuta sabaira igaiten genituela. Orduan belarrak hala egiten ziren. Zer indarrak eginak ditugun! Orain, berriz, delako roumbaleur horiekin zirurikatuta egiten dituzte.

labur bat izaten zen, euskaraz, “Gure bordatxotik”, Basarri bertsolariak egiten zuena. Hura ez genuen huts egitekoa!

Jende anitzek egiten zituzten belarrak, baina lanaz aparte istorio kontatzen edo kantuz aritzen zineten? Familiako giroa edo lagun arteko giroa handiagoa zen…

Hondar belarrak egiten ziren egunean bestaxka bat egiten zen. Bai-

32 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 33

ziren. Batzuk goiz mezara, gero etxeko lanak egin behar baitziren. Goiz mezan izan ez zirenak meza nagusira joaten ziren. Mezatik landa, gazteak kantuz aritzen ziren ostatuetan, berdin goiz guztia. Kantua ez zen orain bezain landua izaten, berdin basaxeago zen. Baina aita-eta kantuz entzun nituen. Etxean, edo komunioetan eta hola, fite hasten ziren kantuz. Ez bazkalondoan. Bazkaltzeko artetik ere bai. Aitaren lagunak ere baziren, kantari izugarri ederrak. Kantuz ontsa bazekiten. Gero, gazteak ere zenbait lekutan, oraino ere, ontsa aritzen dira kantuz. Bankan, eman dezagun.

Gaurko egunean ere badira bertsolari ederrak. Eskolak egiten du hori. Denboran ez nuen

TXORIA ZEINEN EDER KANTUZ OIHANEAN

sineste handirik,

Kantua oraino atxiki da Iparraldean. “Baionan Kantuz” eta horrelakoetan…

eskolatik egiazko

Bai, bai. Ez naiz behin ere izana han. Nahiko nuke joan. Urtean behin egiten da?

bertsolaririk aterako

Ez. Hilabetean behin. Urtean behin egiten dena, Kantuaren Eguna da. “Baionan Kantuz” hilabetean behin da, merkatuan biltzen dira…

zela. Bertsolari

Zenbat lagun?

ateratzekotan, lehen-

Ehun bat lagun biltzen dira, bai. Gero, nahi duena har daiteke kantuz, paperak banatzen dituzte.

lehenik behar du

Lehen kantuak gogoz zekizkiten. Haien balentria hori zuten, kantuak bazekizkitela. Solasak ibili berriak ditugu. Urepeleko markaegunean kantuz ari izanak gara. Badira, bai, kantari ederrak. Esnazuko batekin aritu ginen. Ez dakit bertze batek badakien hark bezainbat kantu zahar. Dama gazte xarmant batek hogeita bat bertso-edo baditu. Denak badakizki, oraino ere. 67 urte ditu. Beste xahar batzuk ere ezagutzen ditut, kantu hori bera osoa dakitenak. Orain liburutik kantatzen da. Gero, ez duzu biziki entzuten kantu xahar horietarik. Dama gazte xarmant bat ez duzu entzunen, orain. Edo Itsua eta sastrea. Nik lehenik ikasi kantua, hura dut, Itsua eta sastrea. Eta izugarri maite dut. Arto zuritzetan, aitak erakutsi zigun kantu hura.

bertsolari izan. Bertsolari ez denak ere ikasiko du eskolan bertsoak egiten. Baina ez du irauten ahal. Bertsolariak sufritu

Kantu eta bertsozaletasun hori nondik jin zitzaizun? Zergatik maite zenituen haur denboratik?

Kantuak maite genituelako. Kantu egileak bertsolariak ziren. Kantu haiek izugarri ederrak zitzaizkigun —eta orain ere, ohartuz bezala kantu haiek zer balio zuten —kantuak erraten dugu, baina bertsoak ziren, gero!

ere behar du, bertsolari izateko eta irauteko. Egiazko

AITAREN URRATSEI JARRAITUZ

bertsolari ez denak ez

Hortik bide zuzena zen, beraz, bertsozaletasunera?

du egiten ahalko.

Usaia handia bazen, bai. Zaletasun handia zen. Piarre Antxaño bertsolari plantako bat bazen. Eta haren balentria ba ote dakizu zer zuen? Xalbadorri hark erakutsia ziola bertsoka. Xalbador gaztea zelarik harekin hasia baitzen. Gero, Gipuzkoatik jin jendeak tira ahala hasten ziren bertsoka. Menturaz handik ekarri zen bertsoa. Orduan ere gipuzkoarrak nagusi ziren bertsoka.

34 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 35

36 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 37

Bertsorako dohain hori nondik zuen Xalbadorrek?

Hori ez da batere odoletik jiten. Bai, bai, haren aitzinekoetan baziren bai. Xalbadorren aita kantari xarmanta omen zen. Herriko xantrea zen. Xalbadorren osaba bat bertsoka aritzen omen zen. Baina aitzinekotan bertsolaririk ez dutenetatik ere ateratzen dira bertsolariak. Maialen Lujanbiok Txirritaren izena du, baina ez omen du harekin deus ikustekorik. Gero, Arzallustar horiek ere heldu dira. Kexux bertsolari izugarri polita, eta begira ondokoak nola heldu diren, Amets eta Maddalen… Zuhaur eta Baxenabarreko bertze bertsolariak Nafarroako txapelketan aritzen zineten. Funtsean, garai batez txapelketa hartan parte hartzen zuten bertsolari gehienak Iparraldekoak ziren.

Behar zen izan. Nafarroako txapelketak zenbait urtez —maila genuen bezain apala genuen— bertsolaritza zutik atxiki du, polikiño. Orain, pena dut, Iparraldean ez baita egiten. Abiatuak dira beste txapelketa gisako batzuk egitera. Bertsolari gazteetan badira arras politak. Baina erraten diet, “izugarri bertsolari politak zarete, baina non ariko zarete bertsoka?”. Guti aritzen dira, ez dute aritzeko manerarik. Hori da pena.

Baldin bazenuen gustuko neska ondoan, hari potta emateko xantza ukaten zenuen. Hura urtean behin-edo izaten zen bakarrik. Kantuaz ez dizut aski erran. Orduko jende guziak mezara joaten ziren. Batzuk goiz mezara, gero etxeko lanak egin behar baitziren. Goiz mezan izan ez zirenak meza nagusira joaten ziren.

Hori anitzi gertatzen zaie. Ez bakarrik Iparraldean. Bertsolari anitz bada, eta denentzat ez aski plaza.

Aspaldi arranguratzen ziren Gipuzkoakoak ere. Hainbertze bertsolari bada! Eta bertsolarientzako lana zenbat bada? Hamar-hamabost batentzat. Bertsolari batek, bertsolari irauteko, ari izan behar du! Astean saio bat bederen egin behar lukete! Eta holako zenbat dira? Ez dira hogei bertsolari. Gero, bistan da, punta-puntako horiek urtean 120-130 egiten dituzte. Aitak ez zuen hainbertze egiten. Txistuen urte hartarik landa, bai. Azpillaga urte zenbaitez aritu zen, hola. Izugarriko bertsolaria zen, leku guztietan ulertzen zen. Uztapiderekin kasik aste guziez bazuen saioa. Uztapide ez zen Azpillagarekin aritzen bakarrik. Beste batzuekin ere bai. Eta denbora hartan, bi bertsolari eramaten zituzten herrietara. Orain gehiago. Orduan, bi bertsolarirekin egiten zuten bertso saioa. Uztapide eta Basarri ere anitz ari izanak dira, Mattin eta Xalbador bezala. Baina Mattin eta Xalbadorrek hemen ere ez zuten hainbertze saio egiten. Ez dut pentsatzen urtean 50 saio egiten zutela. Ezteietan-eta ere franko ibili dira. Nafarroako txapelketan parte hartuz, Baxenabarrek eta Nafarroak elkarrekin zerbait egitea naturala zen? Ala txapelketa horri esker sendotu ziren bi aldeen arteko harremanak?

Horrela erraten zen. Bertso ederrak badira eginak, Nafarroa bat eta bakarra da eta hori… Hala da, baina gipuzkoarrekin nafarrekin bezain goxoki egoten nintzen. Gu ginen mailako bertsolariak, gipuzkoarren artean, ez ginen gure lekuan. Haiek gu baino gehixeago dira. Han ere baziren gisa hartako sariketak. Gipuzkoan ere egin ditugu guhauren mailakoekin. Nik izugarri maite nuen Nafarroako txapelketa. Baina nafar senti nintzen? Ba! Euskaldun sentitzen naiz. Gipuzkoarra, nafarra ala lapurtarra, zer inporta du, non eta euskalduna den!

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 39

Adiskide anitz egin duzu Nafarroako txapelketari eta bertsolaritzari esker?

Esnazuko batekin

Bertsolaritzari esker, izugarriko lagun onak egin ditut. Jesus Arzallus, konparazione, ene lagunik hoberenetarik bat da. Jiten zait etxolara urtean behin.

aritu ginen. Ez dakit bertze batek

Duela zenbait urte gazteak jin ziren txapelketara. Nolako harremana zenuten gazteekin? Handik laster txapelketa utzi zenuten?

Nafarroako txapelketan zaharrak kanporatzeko hori bazela iruditzen zitzaidan pixka bat. Ni bertze anitz baino txarragoa izanik ere, Nafarroako txapelketetan beti heldu nintzen finalera. Segitu banu bertze urte zenbaitez, hain segur jinen zen finaletik kanporatua izateko aldia ere.

badakien hark bezainbat kantu zahar. Dama gazte xarmant batek

Egia erran, lehen bertsolariek zahartu eta ere jarraitzen zuten bertsotan. Orain, gazteak dira. Gogoan dut, ikastolan, ikastolako lagunek bertsolaritza zaharkeria gisa ikusten zela, eta orain, aldiz, gazteen zerbait bezala. Anitz aldatu da.

Hori bertso eskolek egin dute. Lehen, bertsolariak esperientziarekin egin ziren. Eta orain, eskolan. Ez dut erraten txarragoak. Gazte horiek izugarriko bertsolariak dira. Eta anitz! Zenbat bertsolari bada? Eta denak onak! Hori eskolak egin du. Lehen herrietan ikasten zen. Hoberen batzuk ateratzen ziren, eta haiek ziren saioetan ibiltzen zirenak. Aita zenari entzuten nion Gipuzkoan anitz bertsolari on bazela. Ez eskolatik ateraiak! Herrietan-eta, elkarrekin arituz, ateraiak. Hoberenak ziren ibiltzen: Uztapide, Lasarte, Basarri, Mitxelena…

hogeita bat bertsoedo baditu. Denak badakizki, oraino ere. 67 urte ditu. Beste xahar batzuk ere ezagutzen ditut, kantu hori bera osoa

Zer gisaz, beti Gipuzkoan bertsolari hoberenak?

Nik zer dakit! Bertsolari hoberenak Gipuzkoan, eta pilotari hoberenak Nafarroan! Hori betidanik. Zaletasun gehixeago badelako Gipuzkoan, betidanik. Orain ere! Bizkaian aterako dira, berdin. Aterako da Lapurditik ere, txapelduna.

dakitenak. Orain

Horien bidea izugarriko bide polita da. Baina zenbat ariko dira? Ez dute aritzeko xantzarik aski ukanen. Berrogeita hamar urtetik behin aterako dira Amets eta Sustrai bezalakoak. Maddalen hori ere, bitxo gogorra heldu da. Bertzeak ere izugarri bertsolari politak dira, Patxi Iriart eta horiek.

biziki entzuten kantu

Dama gazte xarmant

eskolatik egiazko bertsolaririk aterako zela. Bertsolari ateratzekotan, lehen-lehenik behar du bertsolari izan. Bertsolari ez denak ere ikasiko du eskolan bertsoak egiten. Baina ez du irauten ahal. Bertsolariak sufritu ere behar du, bertsolari izateko eta irauteko. Egiazko bertsolari ez denak ez du egiten ahalko.Lehenagoko bertsolari handiei —ez eta Xalbadorri ere— inork ez zieten erakutsi horrela eta horrela zela, zortziko handia eta txikia… Haiek aireak ikasten zituzten, eta aire haietan egiten zituzten bertsoak, jakin gabe zortziko ttipia, handia, hamarrekoa ala sei puntukoa zen. Aire hura ikasten zuten, eta hartan bertsoa egiten, xarmanki.

Duela 20-25 urte pentsatzen zenuen hainbertze bertsolari gazte izanen zela orain?

bat ez duzu

Zuk hala ikasi zenuen?

Zenbaitek erraten zuten “fini da”, eta oraino ere erraten dute. Hori erraten dutenak ez dira bertsozale gaitzak. Lehen ere —eta orain— entzun izan ditut jendeak erraten: “zer bertsolaria! Zer boza duen!”. Bai, bai, bozak laguntzen du, baina Amets, eman dezagun, ez balu hain boz ederra ere, bertsolari ona litzateke. Beti izan dira bertsoa aski estimatu ez duten jendeak. Oraino ere entzuten da ez dela bertsolaririk, ez delako Xalbador, Basarri edo hola… Haiek dituzte bakarrik maite. Gaurko egunean ere badira bertsolari ederrak. Eskolak egiten du hori. Denboran ez nuen sineste handirik,

entzunen, orain. Edo

liburutik kantatzen da. Gero, ez duzu

Segitzen duzu Iparraldeko gazteek egiten dutena?

40 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

xahar horietarik.

Itsua eta sastrea.

Bai, bai. Nik ikasi nuen porroska hala ikasi nuen. Aita Ameriketarik jin zelarik, Joseba Elosegiri kantua zen modan. Kantu hura kantatzen genuen denek. Aitari galdegin nion: “Aita, ez duzu egiten ahal bertsorik doinu horretan?” —“Bai, bai, badizkiat eginak”. Entzun izan ditut batzuk erraten, oraingo bertsolariak lehengoak baino hobeak direla. Erakutsi baliete haiei ere oraingoei irakasten zaien bezala, ikasiko zuten, bai! Bai, oraingo bertsolariek unibertsitatean ikasten dute. Hori ere aldatu da.

Bai, hori da.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 41

Aspaldian ez duzu bertso anitz egiten. Funtsean, erran izan duzu Xalbadorren bidea segitzeko aritu zinela bertsotan, baina ez zenuela plazerik.

Xalbadorren aita

Ez, ez, plazerik ez. Nik egin dudana jendeek aski deituz egin dut. Egin behar nuela eta egin behar nuela… Baina nik beti nekez egin ditut bertsoak. Bat-bateko bertsoak ere horrela. Lehengo bertsolariak ez ziren gu bezala zenbait denboraz pentsatzen egoten. Ni ez nintzen egiazko bertsolaria. Aski indar egin eta… Egin dudan porroska hola egin dut. Kantuz aritzea, bai, maite nuen. Orain ere.

kantari xarmanta

Izugarriko bertsolaria

omen zen. Herriko

zen, leku guztietan

xantrea zen.

ulertzen zen.

Xalbadorren osaba

Uztapiderekin kasik

Hartan ere ez nintzen terriblea, baina hala ere nahiago ofizioka. Ez nintzen ona izaten ahal hartan ere, laguna ari zelarik, jakin gabe zer erran behar zuen, nik zer bota pentsatzen aritzen bainintzen. Ez da hala egiten ahal gauza onik. Ontsa entzun behar duzu besteak zer erraten duen, eta gero arrapostua eman. Baina ez nintzen aski trebe, hari aski fite ihardesteko. Bakarkako lanetan, hein bat trebatu baikinen, arituz, ez nintzen arrunt txarra. Orain ez dut egiten ahal. Gero, idatziz bertso anitz eginak ditut, apezentzat, urrezko ezteientzat… Jendeek maite dituzte horiek.

bat bertsoka aritzen

aste guziez bazuen

omen zen. Baina

saioa. Uztapide ez

aitzinekotan

zen Azpillagarekin

bertsolaririk ez

aritzen bakarrik.

dutenetatik ere

Beste batzuekin ere

Hemen bertsolari franko bazineten, Alkhat, Mendiburu, Ezponda, Laka eta horiek… Elkar anitz ikusten zenuten? Lagun giroa zenuten?

ateratzen dira

bai. Eta denbora

Bai, bai. Samurtu ere ginen noizbait. Baina beti lagun onak izaten jarraitu dugu. Elkar maitatu dugu, bai, anitz. Orain ez dugu ardura ikusten elkar, ez aski ardura. Ez dakit zergatik, bertsolari lagunek elkar izugarri maitatzen dute. Gero, Bertsularien Lagunak taldean, bakar batzuek manatzeko zera sortu zen. Eta bertso saio taldea bi bertsolarik hartu zuten. Eta beti berak ibiltzen ziren saioetan. Hori ez zen ontsa. Ez zitzaidan batere inporta. Nahiago nuen ez bertsotan aritu. Baina ibili ziren bi bertsolari haiek bezain onak —ez ni, bertze batzuk— baziren, eta ez zirenak hainbertze ibili, Mendiburu bezala. Elkartea sortu zelarik, erabaki zen ez zituztela herriek deitu behar bertsolariak, elkartea deitu behar zela eta elkarteak eginen zuela… Horrek hondatu zuen, pixka bat, Iparraldekoa.

bertsolariak. Maialen

hartan, bi bertsolari

Lujanbiok Txirritaren

eramaten zituzten

izena du, baina ez

herrietara. Orain

omen du harekin

gehiago. Orduan, bi

deus ikustekorik.

bertsolarirekin egiten

Gero, Arzallustar

zuten bertso saioa.

horiek ere heldu dira.

Uztapide eta Basarri

Zentralismo horrek?

Kexux bertsolari

ere anitz ari izanak

Han bai. Baina, gero ez da horrela, ordea! Bertze saio bat egizu BECen, ondoko igandean, ez batere txapelketaren barnean; ez zen orduan bildu zenaren laurdenik bilduko. Txapelketa izenak anitz egiten du.

Bai, bai, bai. Xanpun bera ere, ibili zirenak baino anitzez hobea, gutxi ibili zen.

izugarri polita, eta

dira, Mattin eta

Txapelketaren alde zara?

Anitz ibiltzen zineten zikiro bestetan. Alkhati entzun izan diot, kexu zela, inork ez zielako bertsolariei kasurik egiten. Horretaz sufritu izan duzu?

begira ondokoak nola

Xalbador bezala.

Nik bai. Izugarri nekez ariturik ere, aritzekotan, behar nuen ikusi jendeak entzuten zidala eta entzun nahi zidala, txalorik ez egin eta ere. Txaloak merezi gabe merezirik baino gehiago ukan nituen. Hala ere, kostarik egin bertsoa, zoaz zenbat kostarik, jendeak ez bazuen kasurik egiten… Eta zikiroetan zenbatetan gertatzen zen! Alkhatek horretan arrazoi du. Zikiroa leku txarra zen.Zenbait lekutan egiten zen. Bidarrain ez zen gaizki. Bertso saio polita egiten zen, jendeak entzuten egoten ziren. Besta hastean, hori. Zikiroa joan gabe saio polita bat egiten genuen. Zikirotik landa, musika ezartzen

heldu diren, Amets

Baina Mattin eta

eta Maddalen…

Xalbadorrek hemen

Zer nahiago zenuen? Bakarkako lanetan? Ofizioka?

42 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

zuten. Botilak ekartzen zizkiguten, eta han aritu behar genuen bertsotan, entzun nahi zuenarentzat. Baina jendeek ez zuten entzun nahi. Aldiz, bertso saioetara jende anitz joaten da. Duela bi urteko txapelketara jende anitz joan zen. BEC bete-betea zen.

ere ez zuten

Ez da behar kontra izan. Beharrik hor da, txapelketa. Lehen ere bertsozaleek ez zeukaten saltzekoa. Txapelketa ona da. Bertsolarientzat, ez. Txapeldunak, ondoko txapelketetan, badakizu zer gal lezakeen? Eta ez txapeldunak bakarrik. Sustrai batek, —jakin ezazu kontent nintzela finalera pasatu zelarik— sekula ez balitz pasatu, joan den txapelketatik heldu den txapelketara eginen dituen saioetatik hamarren bat ere ez zuen eginen. Gero, haatik, zein ote zen bertzea? Etxahun Lekue?

hainbertze saio

Jokin Uranga.

egiten.

Harentzat, berriz, zer kaltea ez da izan? Hura pasatu balitz Sustraien lekuan, hark eginen zituen Sustraiek egin zituen saio

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 43

horiek. Ez da errana Jokin Uranga bertze txapelketan finalera pasatuko dela. Haren bertsolari denborari, bai, makurra egin dio. Menturaz pasatuko da. Baina ez bada pasatzen? Edo bestela errateko, pasatu balitz? Haren bertsolari denbora anitzez beste hein batekoa izanen zen. Xalbador bizi balitz, nolako bertsozalea izanen zen orain?

Maite izanen zituen, bai, horiek! Xalbador Xalbador zen. Anitzek erranen dute Amets hobea dela. Xalbador sekula izan Amets den bezalakoa. Baina ez, Xalbadorrek zuen zerbait Ametsek menturaz ez du, eta Ametsek badu Xalbadorrek ez zuen zerbait. Ez nuke holakorik erran behar, baina erraten dut. Ez aita delako —eta hartako dut ez hain gustuan erraten erranen dudana—, baina nik ezagutu dudan bertsolari hoberena Xalbador da. Bertsolaritzaz haratago, Xalbadorrek orain begi bistakoak irudi duten gauza batzuk erran zituen. Ezagunena, herria eta hizkuntza edo Ezpeletan hil ziren beltzena. Aitzindaria zen?

Argia zen, gero, heldu zirenak ikusteko. Urepelen zer erraten zuten? Euskal Herriaren aldeko gauza anitz kantatu edo izkiriatu izan du. Herritarrek zer zioten, “Enbata zikina” erraten zuten garaian?

Izkiriatu zituen bertso eder horiek, “Enbata zikina” eta horiek erran baino geroxeago eginak zituen. Iruditzen da hura denek erran zutela, gauza itsusia zelako. Bakar batzuek erraten zuten, tzarrenek eta zozoenek. Den mendreneko argi hein bat ikusten duenak bertzerik ikusten du, edo isilik egoten ziren. Baziren, bai, Xalbadorrentzat hola erraten zutenak. Baina ez anitz. Bertze batzuek, herriaren aldeko deus ere sentitu ez zutenek, izatekoz kontra zirenek, erraten zuten: “Xalbador, gizon gaitza duk, hori!”. Euskararen aldeko kontzientzia nondik jin zitzaizun. Daniel Landarti irratian entzun berri diot haientzat berezkoa zela euskaldun izatea. Ez zirela ohartzen euskaraz mintzo zirela. Zuek ohartzen zineten euskaldunak zinetela, eta euskara aberastasun bat zela?

Batere! Gure aita eta hasi ziren horri ohartzen, anitz ibiltzen baitziren. Baina gure aitzinekoek ez zekiten euskara baizik. Bazen hemen inguruko gizon bat. Euskara baizik ez zekien. Haatik, alabak-eta mokokatzen zituen frantsesez sobera mintzo zirelako. Horrelako batzuek, bai, bazuten kontzientzia. Baina haren lagunek-eta ez zuten kontzientziarik. Euskara jakiteagatik ez ziren, ez, harro, izan beharko zuketen bezala. Haiek ez zekiten bertzerik. Munduko berririk ere ez zekiten. Jendeak ez ziren orain bezain jakintsu. Ez zuten Euskal Herria baizik ezagutzen. Eta Euskal Herria ere, zenbat? Hogei urteak arte, soldadu joan arte, ez ziren etxetik ateratzen. Neskak ere ez. Neskak gero Parisera joaten ziren. Hori ez zuten nahi. Ameriketara joateaz, bai, kontent izaten ziren. Ameriketara joatea ohore bat bezala zen, eta Parisera sehi joatea, desohore bat. Orduko hemengo jendeen pentsatzeko manera hertsia.

44 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

ETXETIK URRUN NIGARRA BEGIAN Eta zer gisaz, hori?

Ameriketara joan eta, iruditzen han beti ontsa biziko zirela; eta Parisera joaten baziren, han emagaldu bilakatuko zirela. Pentsatzeko manera hori omen zen. Zuhaur, Ameriketara joan zinelarik, triste ala ohore horren sentimenduarekin joan zinen?

Ni hondar-hondarretarik joan nintzen. Hasiak ziren imigrazioa mugatzen, aski langile bazutelako. Hemendik Ameriketara joan ziren guztiak sos pixka bat irabazteko joanak ziren. Hemen ez zen sos irabazteko manerarik. Kontrabandarekin pixka bat, hemen, mendi alde horietan. Baina kontrabandan ere, denendako ez zen. Ameriketara joatea aspaldiko usaia zen. Gehienak itzultzen ziren. Beste batzuk han berean gelditu ziren. Sos pixka bat irabazteagatik joaten ziren, eta ni ere. Urte zailak izan ziren?

Anitzentzat badira zailak izanak. Baina ez enetzat. Ez nintzen artzain izateko pentsamenduarekin joana. Izebak ere banituen han. Ardura jiten ziren hona. Eta erraten zuten “Mixelek joan behar luke Ameriketara, itzuli bat”. Joatea bai. Pentsatu banu zenbat sufritu beharko nuen, ez nintzen batere joanen. Joan nintzen, pasako zirela bizpahiru urte. Bortz ere pasatu ziren. Baina ja!ja!ja! Hona etorri nahi nuen. Sufritu zenuen, beraz?

Bai, anitz. Ez, aldiz, bakarrik bizi bortitza eraman zuten haiek bezala. Ez dut, ez, halako bizia eramana. Ez naiz, ez, bakarrik egona, kanpo haietan. Lan anitz egiten genuen. Ardiak erditzeko sasoinean. Izugarri maite nuen lan hura. Arratsetan, nagusiaren etxera, afaltzera. Batzuek nik baino anitzez gehiago sufritua dute. Ez bakarrik izan eta ere, herrimina sentitzen zenuen?

Bai, anitz. Beti sufritu dut. Ez nintzen jarri. Bertze batzuk berehala usatzen omen dira. Ez dakit, kasik ez dut sinisten ahal ere. Nik hainbeste sufritu dut herriminez, beste batzuek ez dutela jasan… Hemen baino hobeki bizitzen ahalko nintzen. Berdin, lana errazagoa edo bizia aiseago eginen nuen han egon banintz. Baina ez dut urrikirik hona itzulirik eta hemen eraman dudan bizia eramanik.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 45

ERNEST ALKHAT

“HAMALAU URTE NITUENEAN HASI NINTZEN BERTSOTAN” TESTUA: IÑAKI ETXELEKU

Armendaritzekoa da Ernest Alkhat, 2007ko ekainaren 14an sortua, eta haren etxean egina dugu hitzordua. “Dena zurezko den etxe bat, kanpoan lehengo laborantzako burdinazko tresnak ikusiko dituzu”, zehaztu zigun telefonoz. Hala da eta horregatik atzeman erraza, ez baita besterik halakorik:bakarra da Ernesten eta Maiteren etxea. Zinezko erakustoki bat. Kanpoan behialako laneko tresnak. Barnean, dena zurez, zur landuz egina, altzari zizelkatuak, arno egiteko brentsa zahar bat… ukitzeko lotsa da ikuslea hain daude zainduak iduri. Elkarrizketa hasi aitzin bi solas eginez, solairura garamatza Ernestek. Beste erakusgela bat. Bi txapel lehenik, “Nafarroako Bertsolari Txapelketa 87” bata eta “89” bestea. Ernestek irabazi zituen urteetakoak. Eta ondoan lerrokaturik kopa anitz, bertso onenaren sariak… Sukaldera jaitsi eta kafea hartu dugu Ernestekin, elkarrizketa hastearekin batean, berriki jasan duen ebakuntzak papoan utzi sakearen hatza agerian duela.

48 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 49

on eta nola handitu eta hazi zen Ernest Alkhat?

Ene bizia nahiko aberatsa izana da, mugimenduaren aldetik diot. Iholdin sortu nintzen duela 56 urte. Haurra nintzelarik Mithiriñara joan ginen, Donapaleuko ondoan, eta han pasatu haur denbora eskolan eta katiximan eta. Han ere nion pixka bat gustu hartu bertsolaritzari. Ene aita zena galdu nuen, eta ama zena berriz ezkondu zen. Bigarren senarrak ere gustua baitzuen bertsotan, horrela hasi nintzen auzo batzuekin hamalau urte inguru nituenean. Gero dena utzi eta hamazazpi urte inguru nituenean berriz hasi.

“Herria” astekarian ari izana naiz luzaz idatziz bertso egiten Arrosagarai zenarekin. Eta hark egun batez gomitatu

“Herria” astekarian ari izana naiz luzaz idatziz bertso egiten Arrosagarai zenarekin. Eta hark egun batez gomitatu ninduen etxera, ezagutza egin genuen eta Aintzilan hasi beraz lehen aldikotz bertso kantatzen. Gero Ezterenzubiko bestetan afari batean kantatu nuen. Ondotik Emile Larrek jakin zuen, gomitatu ninduen bazkari batera eta han ezagutu nituen beste zonbait: Mixel Xalbador Ameriketan zagoena, Irigarai zena eta Arrosagarai zena. Horrela hasi ginen. Mendiburu geroztik hasia da. Geroztik ttukuttuku hementxe afari bat eta hantxe hau eta hantxe hura ibili naiz.Batzuetan kantatuz, besteetan idatziz. Beti, Mithiriñan haur denbora iragana dut, aprendizgoa Donapaleu inguruan egina eta Baionan bizi izana ere dozena bat urtez. Orain hogei eta zonbait urte hauetan, 1981az geroz Armendaritzen eta, segur aski, hemen bukatuko (irriñoa)

ninduen etxera, Hamalau urterekin bertsotan hasi, gazterik beraz. Nola hasi zinen?

ezagutza egin genuen eta Aintzilan hasi beraz lehen aldikotz bertso kantatzen. Gero Ezterenzubiko bestetan afari batean kantatu nuen.

Banituen bi osaba bertsotan ari zirenak eta kantuz ere bai. Bata bertzeari lotua dela ere erran nezake. Osabak kantari onak ziren, sariketa batzuk ere bazituzten irabaziak. Haiei entzunez, familiako bazkarietan edo beste, beti, tirria banuen, kantua gustukoa nuen, idaztea ere bai, beraz haiekin hasia. Gero bertsoen egitea. Badakit lehen bertso bat eman niola auzo bati, ni ezkaratzean gorderik eta hura sukaldean zela (irriz). Horrela emeki-emeki. Gero denetarik egin dut, “Clique” (herriko orfeoia) batean eta koru batean parte hartu nuen. Dantzaz aparte, orotaz interesatu naiz. Egun batez hautu bat egin behar da, eta bertsoarena egin nuen hamazazpi-hemezortzi urterekin. Gero sariketa batzuetan parte hartu eta etxera kopaño batekin sartu. Horrek ere morala altxatzen du, gogoa ere pizten. Badira memento goxoak, sufritu behar da ere, bertsolaritzan ere sufritzen baita. Bertsolarien ohitura bazen orduan.

Behin oroitzen naiz Xalbador eta Mattin zena Iholdiko bestetan entzunik oporretara heldu baikinen aitatxi eta amatxiren etxera. Baina haurra nintzelarik, gai batzu bazirelarik emanak, oroitzen naiz bazirela bertsopaperak. Baditut etxean ere. Eta ez beti gai ederrez: eguneroko bizitzaz, ohoinketa batzuez, eta ez dakit nork

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 51

eginak ziren; gaiak zehatzak dira eta gertakari batzuez egin bertsoak dira, haurretan bildu eta atxiki ditudanak.

Gero denetarik egin dut, «Clique» (herriko

Xalbador eta Mattin denetan zabiltzan.

Bai! Herri guzi-guzietan ibiltzen ziren. Haurra nintzela, ez nekien zer zen bertsolaritza eta ikusten nuen jendea pizten zela, irribarre egiten zuten, nik ez nuen ulertzen ere zergatik, baina Xalbador eta Mattinek aski zuten kantuz hastea jendea biltzeko ingurura. Gaur egun ez da batere berdin. Ameriketan ibili zirelarik ere jendeak milaka kilometro egiten zituen Mattini eta Xalbadori entzuteko. Mito batzuk izanak dira!

orfeoia) batean eta

Arrosagarai aipatu duzu. Zer harreman zenuten?

interesatu naiz. Egun

Arrosagaraik ama Eiheralarrekoa zuen; Iholdiko lagun batekin ezagutu nuen . Arrosagarai bertsotan hasten zen ostatuetan-eta. Sei hilabetez segidan segurik ari izan ginen elgarri bertsotan idatziz Herria astekarian. Gomitatu ninduen beraz Aintzilako bestetara. Soinu mutila zen. Oroitzen naiz: mobiletaz joan nintzen, ez nintzen behin ere Aintzilan izana. Hura bizikletaz jin zen plazara. Haren etxen bazkaldu genuen, bertsotan ari zen. Gaiak bazituen prestatuak. Eta uste dut etxeko saio hura, plazakoa baino hobea izan zela (irriz). Halere jendea gustatu zen, hura ezagutzen zuten eta ni ez. Gero Emile Larrekin, ez bainekien euskaraz idazten, harekin ikasiak ditut guziak. Ez nekien bertso baten neurtzen ere, ez zen orduan zortziko ttipirik edo handirik aipu. Pundu motxa eta pundu luzea ezagutzen genuen. Belarrirat heldu ziren, xuxen edo makur.

koru batean parte hartu nuen. Dantzaz aparte, orotaz

batez hautu bat egin

“Xanpunek orain deitua naik ez dela etortzen ahal!”. Horrela abiatu nintzen, eta batzuetan oherat sartzeko punduan nintzen telebistari so, Ezponda etxeko atean agertu eta partitzen ginen. Horrela Alkhat eta Ezponda bikotea sortu zen eta 30 urtez ibilia gara bertsotan gehienbat elkarrekin. Xanpunen trukea hala hartu nuen, bertsolari xoragarria zelarik alta. Egun batez bi tokitara joan behar zuen bertsu kantatzera. Lehenera goizegi jin zen, lagunak atzeman eta trago bat egin. Gero xutitu eta omenaldi bat zenez kantatu behar zuen lekuan, omenaldia bukatua zen heldu zenean. Bigarrena auzo herri batean zuen baina oraino goizegi zela, berriz lagunengana joan zen, kantuz ari izan eta bertze… bigarrena ere horrela huts egin zuen. IPARRALDEKOEKIN ETA HEGOALDEKOEKIN PLAZAZ PLAZA Txomin Ezpondarekin egin plazetan, gai librean ala gaia emanik?

behar da, eta bertsoarena egin nuen hamazazpihemezortzi urterekin.

Hamarretatik zortzitan librean! Kristoren broilla, batere ez zen girorik bertsotarako. Herriko zikiroak edo kermezak ziren, jendea kalakan, batzuk entzun nahi eta bertzeak ez batere interesatuak. Bigabostetan elgarri begira ginen “baina zertarik hasi behar dugu hemen” erranez. Ezponak erraten zidan, “hasiko gituk elgarri zernahi erranka”. “Hik tripa handia eta nik kasko pelatua” eta horrela hasten ginen. Jendea isiltzen zen pixka bat eta orduan aritzen ginen, gai seriosak ere hartuz. Gero guk bi saio egin ditugu

Doinuak ezagutzen zenituen?

Bai, bai! Kantuen aireak banekizkien. Ez nekien neurtzen zirela 5/5/8 eta 7/6, horiek geroztik ikasiak ditugu bertzeei entzunez, kantuak aztertuz, polliki-polliki. Bertsoak jin arau, naturalki egiten zenituzten.

Bai naturalki, aireak ezagutuz, teknikarik gabe. Teknika geroztik ikasia dugu, Emile Larrekin neurtzen, bukaeren aberastasuna eta beste. XANPUN IZIGARRIKO GIZON MAITAGARRIA ZEN, BAINA… Kantatzeko lehen galdeak nondik etorri ziren?

Bo, denekin ari izan naiz gero. Xalbador eta Mattinekin ere. Gero urteak pasatu dira, Hegoaldean ere ari izan gara, bagenituen han ere gure adinekoak. Gero hemen hasi zen Mendiburu ere eta harekin ari izan ginen. Orduan baziren bi bikote Iparraldean, Xalbador eta Mattin alde batetik, Xanpun eta Ezponda bestalde. Azken horiek bigarren bikotea behar zuten osatu. Xanpun izigarriko gizon maitagarria zen, baina ez zuen ezer ere apuntatzen. Denetarat hitz ematen zuen eta zortzi egun goizago etortzen zen berdin saiora eta zortzi egun berantago ere! Urte batzuez huts egin zituen herri batzuk eta Ezpondak azken mementoan deitzen ninduen etxera, etortzen ahal nintzen Aiherrarat eta Isturitzerat.

52 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Hilerrien gestio osoa eta aldi baterako lanak Peñaflorida, IB-1º • Gipuzkoa • Tel. 943 894 937 • Fax 943 894 941 E-mail: harrespil@harrespil.net

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 53

54 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 55

Oroitzen naiz:

nintzen, ez nintzen

tzen. Horretan sufritu dut zeren ezagutzen ez nuen doinu bat ateratzen bazuen beste bertsolariak, horretan akabo niretzat. Sufrikariorik handiena izan dut hori. Horregatik, lantzen nuen, hasi nintzen zortziko handiko, ttipiko, hamarreko handi eta ttipiko aireen ikasten. Bederatzi puntukorik ez.

behin ere Aintzilan

Txapelketez zer diozu?

izana. Hura bizikletaz

Txapelketak aldi berean beharrezkoak dira eta aldi berean berexleak. Ez naiz beti ados epaimahaikoen erabakiekin. Gaur egun ere.

jin zen plazara. Haren

Bertso afariak?

etxen bazkaldu

Gu aspaldi hasiak ginen bertso afari egiten; ez da oraingo gauza. Iholdin, Bidarrain egiten genituen. Gero utzi zen. Urririk ari ginen bertsotan afariaren truk.

mobiletaz joan

genuen, bertsotan ari zen. Gaiak bazituen

BERTSO IRAKASLE Bertso irakasten ere ibili zara.

prestatuak. Eta uste dut etxeko saio hura, plazakoa baino hobea Xalbador eta Mattinek beti, bata ofiziala, mikrofonoaren aurrekoa ahal bezala eta bestea saio ttipi bat ostatu xoko batean bertsoa maite zutenekin. Eta hamarretarik zortzitan ostatuko saio hark balio zuen plazakoa, bai kalitatez eta bai entzule aldetik ere. Bertzela plazan oso giro txarrean ari ginen, baina ez bazen giro hori hartzen, ez zen deus! Ixtorio kondan hasarazi gintuzten gero eta badugu aski kritika ukanik horiengatik. Baina besta horietan ez bazen egiten ez zen bertso saiorik. Zonbait urtez egin ziren saioak Aiherran, Irisarrin eta Itsasun, baina denak bukatu ziren jende eskasagatik. Gaur egun bertze giro bat heldu da, baina garaian Iparraldea eta Hegoaldea oso diferenteak izan dira.

aski zuten kantuz hastea jendea biltzeko ingurura. Gaur egun ez da batere berdin. Ameriketan ibili

Sarien garaia ere jin zen.

Bai, lehen sariketa, Lauaxeta sarian izan nuen. Bertsorik onenaren saria. Beste batez finalera joan nintzen eta enpate geratu ginen Millan Telleria eta Mikel Mendizabalekin. Beste gai pare bat eman ziguten eta irabazi nuen. Oroit naiz egun berean Nafarroako Txapelketako finala zela â&#x20AC;&#x201D;ez nuen parte hartu ahal izan berazâ&#x20AC;&#x201D; eta Xalbadorrek irabazi zuela. 1980an zen. Nafarroako Txapelketa frangotan ere parte hartu dut, eta gehienetan finalera heltzen nintzen. Bi aldiz irabazi nuen funtsean, Beran 1987an eta Baigorrin 1989an. Oroitzapen onak ditut. Gai umoretsuak baziren, baina erraxkiago ari nintzen gai sentikorretan. Umorea lagunen arteko bertsoetarako nuen gehiago. Alderdi txar bat banuen, batere beharrik ez dudanez doinuak ez zitzaizkidan gogora sar-

56 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

izan zela (irriz). Halere jendea gustatu

Bai, hamar urtez ibili naiz bertso irakasten. Baina elkartean Hegokoen eta Iparraldekoen arteko gatazkak izan ziren. Berexketak izan ziren, â&#x20AC;&#x153;lagunkerietanâ&#x20AC;? ari izan ziren hegoaldekoak eta gu zilo tapagailu batzuk baizik ez ginen. Gatazka handiak izan ziren, ez zirenak kondatu. Baina egunetik biharamunera irakasten nuen Xalbador kolegioko ateak hetsi zizkiguten. Gero berantago Hegoaldeko bat jin zen; berriz ireki ziren ateak doaikabe! Hegoaldea maite dut, goresten dut ere, baina haiek dute agindu behar beti. Dirua haiek dute ematen, beraz haiek dute agintzen. Orain gauzak aldatu dira hemen, diru iturriak atzeman ditugulako.

zen, hura ezagutzen Zer egiten zenuten klaseetan ikasleekin?

zuten eta ni ez.

Haurrekin batean gaia asmatzen genuen. Gehiengoak zuen erabakitzen zein izanen zen gaia eta zein doinua. Bakoitzak bertso bukaera bat atzeman behar zuen lehen, eta gero bertsoa osatzen zuen. Lan idatziak ziren, bat-batekorik ez dugu erabili. Bertso tekniken erakustea zen helburua. Baziren trebeak eta ahulak, entseatzen nintzen denbora pasatzea ahul zirenekin. Gero bazen denetarik ikasleetan; batzuk ordu goxo baten pasatzera heldu ziren ere. Bertso eskolak gero dira sortu, dirua atera delarik. Karlos Aizpurua pagatua zen horretarako.

zirelarik ere jendeak Oraingo bertsolari gazteen bidea jarraitzen duzu?

milaka kilometro

entzuteko. Mito

Bai, segitzen dut bai oraino. Nik uste gaixtoena egina duten. Baina orain loreak biltzen dituzte eta ikasi beharko dute zailtasunean aritzen ere. Bost urte gaixto dituzte pasatzeko. Patxi Iriart, Mizel Mateo eta horien belaunaldiak, egin lanaren fruitua biltzen du. Beldurra pasatua dute. Entzuleek baino lehenago badakite gaizki kantatu duten ala ez. Gero, haatik, hemen Iparraldean ez da entzulerik, baina Hegoaldean egin dezakete bide.

batzuk izanak dira !

Zikiroak ez dira bertso leku gehiago?

egiten zituen Mattini eta Xalbadori

Ez, ez da gehiago posible! Ez dira bertsularientzat egin tokiak.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 57

Hamarretarik bostek ez du gusturik eta beste bostek jenatuak dira ingurukoen arrabotsagatik ezin entzunez. Guretzat hala zen jada funtsean. Oroit naiz hizkuntzaren kontrako batzuek ere galdegiten zigutela. Gertatu zitzaigun istorio bat heldu zait gogora aipatzearekin… Gehienetan zilo tapatzeko etorrarazten baikintuzten bertsolariak herriko bestetara-edo, oroit naiz batzuetan entzule batzuk galdegiten zigutela hau eta hura erratea eta botatzea gure bertsoetan haren eta honen kontra. Berenak nahi zizkiguten erranarazi plazan. Herri batean —ez dizut salatuko zeinetan— alkateak eginak zituen gaiak eta beste bati emanarazi nahi zizkion. Baina nehork ez eman nahi gaiak. Mixel Xalbador-ekin ginen. Azkenean atzeman zuten bat gaien emateko, baina guk ez baikenuen kantatu alkateak entzun nahi zuena, aski gaizki hartu gintuzten ondotik, eta bi urtez ez gintuzten gehiago deitu kantatzera. Bestaldi batez, eman ziguten gaia izan zen “herriko kirolentzat herrian ez zutela kirol zelairik”. Eta guk “herriak ez ote zuen pentzerik”, eta nik dakita zer kantatu genuen. Horretan gizon bat gaitzitu zen eta haserre gorrian partitu. Pentze bat prestatzen omen zuen urtero kirol egiteko, baina guk ez baikenekien. Joan behar izan gintzaizkion barkamendu galdegitera!

Orduan baziren bi bikote Iparraldean, Xalbador eta Mattin alde batetik, Xanpun eta Ezponda bestalde. Azken horiek bigarren bikotea behar zuten osatu. Xanpun izigarriko gizon maitagarria zen, baina ez zuen ezer

BIDAIDE BATZUEN BERRI

ere apuntatzen.

Zure bidaideak aipa ditzagun. Txomin Ezponda.

Lagun handi bat! Umore handiko eta hitzeko gizona. Hogeita hamar urtez ibiliak gara elkarrekin. Ehunka kilometro egin ditugu bideetan, baina autoan ez dugu bertso bakar bat ere egin, denak plazan botatzen genituen. Hark ere utzi du bertsolaritza osagarri arazoengatik. Badizkiot bertsoak eginak agur gisa.

Denetarat hitz

Mattin eta Xalbador.

etortzen zen berdin

Paregabeak. Mattinekin aise hobe pasatzen zen. Xalbador hotza eta motza zen. Mattin berriz goxoa zen, arralleria gogora jin orduko botatzen zuen. Ezpondak gehiago sufritu du Xalbador-ekin, ez baitzuen onartzen beste bat izan zedin ongi kantatzen zuena. Xalbadorrek bazekien ona zela; erakutsi du. Ez du indarrik egin gazteen laguntzeko. Funtsean semea bera bertsotan hasi zen aita isiltzearekin.

ematen zuen eta zortzi egun goizago

saiora eta zortzi egun berantago ere!

Hain zuzen, Mixel Xalbador.

Sufritu du Xalbador izenagatik. Aita aita zen, semea seme. Berea egin du. Mendiburu.

Erraxtasun handia zuen, doinuetan ere. Baina burua sobera berotzen zuen. Txapelketek kalte egin diote. Hegoaldeak liluratu zuen, denetarik nahi zuen egin gero antzerki eta beste. Ez da burua berotu behar sobera. Arrosagarai?

Bat-bateko bertsolaria! Sanoa, lagun gozoa, arrazoi handikoa.

58 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 59

Ezponak erraten

ten diete. Segitzen ditut haatik plazerrez. Nahiz Hitzetik Hortzera telebistako jukutria bat gehiago den. Behin deitu ninduten eta erran zidaten “22garren” pasatuko nintzela bertsoaren kantatzeko. Bertsoa prestaturik agertzen ginen ondorioz.

zidan, “hasiko gituk elgarri zernahi

Bertsolaritza nongoa da, Txapelketakoa ala “ostatu xokokoa”?

erranka”. “Hik tripa

Biak beharrezkoak dira. Nahiz Txapelketak galdu duen bertsolaritza herrikoia. Denetan badira bertsolariak, agertzen ez direnak. Gure adinekoak badira gurekin kantatzen zutenak, Gamarteko Arño Oxandabaratz, Mixel Berhoko, Azeri bezalakoak. Bacho, Desire Loyato. Herri guzietan baziren halakoak. Lagun arteko bertsolariak, herriko bestetan-edo kantatzen dutenak. Hori ez litzateke galdu behar. Lehen meza ondoko aperitifa bagenuen halakoen ezagutzeko, bainan orain non ezagutuko ditut.

handia eta nik kasko pelatua” eta horrela hasten ginen. Jendea isiltzen zen pixka bat

Bat-bateko bertsolaritza utzia duzu? Erabakia fermua dea?

eta orduan aritzen

Nafarroako

ginen, gai seriosak

Txapelketa frangotan

Bai, bai! Fini, utzia dut! Jakin behar da gelditzen bertzek kanpoan eman baino lehen. Bere denborakoa izan behar da. Guk geure denbora egin dugu, oraingoek oraingoa egin bezate!

ere hartuz. Gero guk

ere parte hartu dut,

Familia-bazkarietan ere ez?

bi saio egin ditugu

eta gehienetan

Bo, ez! Egia erran duela urte bat eta erdi Xan semeak behar zuen bertso bat kantatu ehorzketa batean. Bertsoa hasi zuen eta ez bukatu. Ziloa bazuela, nik nion bertsoa bukatu.

beti, bata ofiziala,

finalera heltzen

mikrofonoaren

nintzen. Bi aldiz

aurrekoa ahal bezala

irabazi nuen

Arras kontent naiz, ari baita. Betidanik maite ukan du. Laguntzeko prest naiz, kontseiluen emateko. Lehengo hitz batzuk eman dizkiot sari baterako.

eta bestea saio ttipi

funtsean, Beran

Bertsoen idaztea maite duzu?

bat ostatu xoko

1987an eta Baigorrin

batean bertsoa maite

1989an. Oroitzapen

zutenekin.

onak ditut. Gai

Semeak* segida hartzen!

Bai idatziz ari naiz orain. Liburu bat argitaratuko dut laster. 300 orrikoa, dena bertsuz osatua. Gaika ezarriak dira. Auspoa argitaletxearekin plazaratuko dut. (Kadiratik xutitzen da eta armairutik orriz bete-betea den ator lodi bat ateratzen eta erakusten digu Ernestek). Aitzinsolasa Emile Larrek idatzia du eta Itxaro Bordak 1979an Herria astekarirako egin zidan elkarrizketa batekin bukatzen dut. Maite dut bertsoen idaztea; anitz idatzi ditut.

umoretsuak baziren, Pintura, afizio berria ere duzu?

Behin gaia eman zioten “Intxauspe zira!” (Mixel Intxauspe, Garaziko politikari eta bankeroa). Eta publikoa ezustean hartu zuen, defenditu baitzuen bere pertsonaia, zinez Intxausperena eginez, eta erreakzioen aitzinean bukatu zuen erranez “ez naiza zuek hautatua?”.

baina erraxkiago ari

Egaña, Iturriaga… oraingo puntako bertsolariak?

Umorea lagunen

Bertze kultura batekoak dira! Doinuak, musika ezagutzen dituzte. Gai guzietan gai dira kantatzeko. Txapelketako jendeak dira ere erran behar da. Gai librean ez nuke beldurrik haiekin kantatzeko. Gazterik zahartuak dira. Jendeak gero eta gehiago galdegi-

60 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

nintzen gai

Bai ebakuntzaren ondotik egin dudan artatze egonaldian hasi naiz. Tindatzen dut plazerrarentzat. Pertsonaien portretak egiten ditut. Abbé Pierre, Mattin, Xalbador, Beñat Galtxetaburu bezalakoak baditut eginak.

sentikorretan.

arteko bertsoetarako nuen gehiago.

Hartu gaituen umore on eta irri gozo berarekin segitu digu Ernestek autora, “bestaldi arte!” erranez. ——— * Xan Alkhat, Ernesten semea, Zuberoako bertso eskolan ari da bertsotan

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 61

XANTI IPARRAGIRRE â&#x20AC;&#x153;BERTSOLARITZAK EZ ZAUKAK MUGARIK; GUK JARTZEN DITIAGUâ&#x20AC;? TESTUA: AITOR SARASUA Eskoriatzako Aingeru Guardan hartu gaitu Xantik, hau bezalako ehun elkarrizketarako zer esana eta zer erakutsia duen gizonak. 1934an sortu zen Errenterian, Eskoriatzara ezkondu zen, eta 1981ean etorri zen Lapurdira, berdeengandik ihesi, berriro 2003an itzultzeko ENA eskuan eta txapela buruan. Gehienbat Biziaren azala haren liburuan bilduak dira gorabehera hauek guztiak, baita bertso idatzi andana bat ere, baina hainbat elkarrizketa ere argitaratu izan dira euskal komunikabideetan azken urteetan. Horregatik, oraingoan, orain arte irakurri ez dizkiogun erantzunen bila egin dizkiogu galderak, ez gibelera begira jartzekoak, oraingo bertsolaritzarentzat argi izpi izan daitezkeen ideien xerka baizik, besteak beste bertso-eskolen sortzaile izan zenak bai baitu datu historikoak ematekoa baino interes gehiagorik

64 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 65

olakoa zen bertsolaritzaren egoera zu honantz etorri zinenean, 1981ean, eta nolakoa joan zinenean, 2003an? Orduan, ni Iparraldera sartzean oso

egoera txarra zen, txarra, zaila edo hila. Xalbador eta Mattin joanak, eta bertsolaritzaren holako iluntasun bat besterik ez zen gelditzen, ez baitzuen jendeak gehiegi sinesten gelditzen ziren bertsolari gazteengan. Bertsolaritzak ez zuen indarrik eta, egia esan, erakargarritasunik ere ez. Mattin eta Xalbadorrekin jendea atzetik jarraika ibili zen. Eta gero, gero ere ez pentsa asko bizitu zenik. Bai, hasi baitziren gazteak-eta mugitzen, eta zerbait etorkizun ikusten zen, argia pizten hasia bezala. Ni bueltatu nintzenerako atera baitziren Hendaia aldeko gazteak, eta hortik bazetorren indarra, eta haien inguruan beste batzuk. Bide horretan, tarte horretan, bada zerbait galdu denik? Bertso eskolekineta berreskuratu da bertsolari izatearen nolabaiteko harrotasuna, baina bada zerbait galdu denik?

Nire ustez galdu ez. Mattin eta Xalbadorrek zituzten bertsozale jarraitzaileak jakin-jakinekoak ziren, alde guzietatik jiten zirenak, baina ez zuten bertsolari gazteekin harreman handirik. Lehenengo zaharrak desagertu ziren, baina nire ustez horiek ez dute galtze handirik ekarri, gazteek beste bide bat hartu dutelako. Bertsozale zaharren ohitura edo jokaera ez nuen batere gogokoa, bertsoaren bukaerako graziaren bila beti, bertsoaren sakontasunari kasurik egin gabe. Mattin eta Xalbadorren ondorengo bertsolariekin zer harreman ukan duzu? Zer gertaera duzu gogoan?

Anekdotak bat baino gehiago konta daitezke. Gazteen bertsogintza erabat ezberdina zen. Eta bertsozale asko ez ziren batere ados bertsogintza horrekin: horiek espainol arrazakoak zirela eta abar; ez zen batere erraza lehenengo hasiera hori. Poliki-poliki bazen sakontasunean sinesten zuenik eta jarraitzen zuenik, eta horrela poliki-poliki atera dira. BERTSOA ETA EUSKARA ELKARTURIK Bertsolaritza herrigintza gisa ulertu izan duzu beti. Bertsoa euskara bizitzeko era gisa. Gaur ere, gaurko haurrentzat eta gazteentzat, horrela dela uste al duzu?

Bertsoa beti lotu izan dut euskararekin, eta euskaldunen bizimoduarekin ere bai. Bertsogintza garatua daukatenak, horretan oinarritzen direnak, badute bestelako jokamolde bat edozer gauzatarako, idazlanerako eta abar, beste berezitasun bat. Bertsolari

66 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 67

Ez dut uste alde handirik egon denik Hegoaldean edo Iparraldean izan. Bertsolaritza ahal izan den indar guztiarekin bultzatu da. Ez da alde handirik egon azken urteetan. Baina esango dizut batek zer esan zidan bertsolaritza erakusten hasi nintzenean: bertsotan egiten erakustea ea â&#x20AC;&#x153;rentableaâ&#x20AC;? zen. Eta beste une batean, bertsotarako gaitasuna dutenak beste gauzetarako ere baliotsuak direla aipatu nionean, alegia ea bertsotan onak zirenak ezin ahal ziren ekonomiarako baliatu. Beraz momentu hartan oraindik bertsolaritza behar bezala hartzeko ez zegoen baldintzarik. Ni bertsolaritza erakusten hasi nintzenean, lehenengo abisua izan zen Seaskatik, ea noren aginduz sartu nintzen ikastoletan. Oraindik berde zegoen kontua. Gerora gauzak aldatu egin dira.

Lehenengo zaharrak desagertu ziren, baina nire ustez

Galdera horrekin zer susmo zeukaten bada? Motibazio politikoak ote ziren kezka zegoen, ala beste zerbait?

Ez, motibazio politikoa ez diat uste, baina erakusten dik esperientziarik eza, eta ez zakiat, hegoaldeko ohiturak zirela eta, hau eta beste. Horrelako gauzak.

horiek ez dute galtze handirik ekarri, gazteek beste bide

(Toka hasi zait Xanti. Erantzun laburrak eta toka. Elkarrizketa bat egiten ari natzaiola ahantzi izan balu bezala. Funtsean, ez da Xanti parean duenaren arabera mintzatzeko moldea, eta mezua aldatzen duenetarik. Zuzena, garbia eta espanturik gabea, erranen luke batek).

bat hartu dutelako. izateaz gain, badu beste funtzio berezi bat bertsolaritza ikasteak eta erabiltzeak.

Bertsozale zaharren ohitura edo jokaera

Eta gazteek ere horrela bizi al dute? Ala txapelketen distira horrekin, gose horrekin, bertsoa bizitzeko era hori pixka bat galdu egiten da?

Hor bi gauza daude ezberdinak: gosea eta balioa. Gosea nik uste gero eta eritasun gaiztoagoa dela. Bertsolaritzaren gailurrerako gose hori sekula ez dut gogoko izan eta ez da etorkizunerako behar hainbat ogi. Bertsolaritza gauza bat da, eta gosea beste bat. Gosea neurrian behar da. Bertsolari izan behar da edozer egoeratarako, edozer lanetarako. Gosea utzi beste batzuentzat. (Hitzak ongi neurtuta mintzo da Xanti, galderak entzuteko eta horiei erantzuteko begirada galduarekin. Elkarrizketa kasetetik ordenagailura pasatzean, ahal bezain gutti ukitu ditugu haren erranak, ahal bezain gutti boronbildu haren erranaldiak, nahiz eta jakin ideia askok garatzea eta sakontzea mereziko zuela, batbatean ixuri diren printzek badutela altxor ezkutu bat gordea uste dugulako, bat-bateko bertsoek bezala. Bakantzen lana hartu behar dela, hori bai, bat-bateko denak ez dira bete-betekoak. Ez behar ere. Irakurleak ere egin beza, bertso-saioetako entzuleak bezala, apartatzen lan pixka bat).

ez nuen batere gogokoa, bertsoaren bukaerako graziaren bila beti, bertsoaren sakontasunari kasurik egin gabe.

Eta Bertsozale Elkartearen lana herriaren alde lan egiteko tresna gisa ikusi izan duzu. Iparraldean zertan ez da zuk nahi izango zenuen bezala lan egin?

68 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 69

70 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 71

72 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 73

Ni baino gaztexeagoek zu bertsolari baino gehiago bertso-irakasle gisa oroitzen zaituztela iruditzen zait, haiei bertsozaletasuna sorrarazi ziena.

Saiatzen nintzen bai horretantxe. Kanpotik begiratuta osasun onean ikusten da Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan bertsolaritza. Zuk horrela ikusten al duzu?

Nik uste baietz, berpizte bat badela ikusten diat eta horrek emango duela fruitua, indarra ekarriko duela. Horretan sinesten diat, gazteen indarrean. Zail daukazue hala ere behar den indarra hartzen, baina nik uste moldatuko zaretela. “Egin dezagun lana, eta bera ageriko da, erakusten ibili gabe” erran izan duzu. Orain garrantzi handia ematen dio jendeak publizitateari eta hedabideetan agertzeari. Zuk lehen bezala pentsatzen al duzu ala aldatu egin zara?

Nik neure burua ez diat inon kokatu behar bezala, ez naiz izan ezertan ere artista. Bertsolaritzak ez zeukala indarrik eta erakargarritasunik ESPANTURIK GABE BETI LANEAN BERTSOLARITZAREN ALDE Zu Lapurdi, Nafarro Behere eta Zuberoa aldean bizi izan zaren urteetan, zeure burua nola sentitu duzu gehiago, bertsolari gisa, bertso irakasle gisa ala bertsozale elkarteko eragile gisa?

Nik neure burua ez diat inon kokatu behar bezala, ez naiz izan ezertan ere artista. Bertsolaritzak ez zeukala indarrik eta erakargarritasunik ikusirik abiatu nian dena. Nolabait umeak erakartzeko bertsolaritza antzerki moduan erakustea izan zuan nire ametsa. Antzerkia beti izan duk Iparraldean gogokoa eta jendea mugitzen duena. Kondaira txikiak egin, bi-hiru komedia txiki idatzi ikusgarri batean sartzeko, “maritxu nora zoaz”, “anttoni eta antton” airean. Oraindik ere izango dituk horietako zenbait idatzita hor nonbait. Horrela nahi nian moldatu, pixka bat jendea erakartzeko bertsoen mundura. Orduan Uztaritzen eta Angelun ibiltzen ninduan. Hasi ninduan, batzuk hemendik eta besteak handik, batzuekin ordu erdi bat eta besteekin beste ordu erdi bat bereizita egiten, baina jendea kexatu zuan, batzuek abandonatu egiten nituela-eta esanez. Eta utzi egin nian. Baina Iparralderako erakargarria ikusten nian era horretara.

ikusirik abiatu nian dena. Nolabait umeak erakartzeko bertsolaritza antzerki moduan erakustea izan zuan nire ametsa. Antzerkia

(Sekulako euri erauntsia hasi du kanpoan. Itsusia. Bero sapa zen etxean sartu garenean, eta orain ekaitz bortitza. Xantik ez du ikara handirik egin. “Ongi zaildutakoa duk hau - pentsatu dut- , ez duk tximista eta trumoi batzuek ikaratzen dutenetakoa. Larriagoak ere bizi behar izan ditik”). Oraingo elkartearen eztabaidagai batzuez zeure iritzia galdeginen dizut: helduen bertso eskoletan nolako irakaskuntza lana egin behar da? Nolakoak izan behar lukete?

Nik helduen ikasteko ahala gogoaren arabera ikusten diat. Hor jendea zabilek bertsoa gogoko duelako eta saiatzen delako, lagun arteko giroan ongi pasatzeko. Hor elkartea ez nikek sartuko. Ni orain ere ibiltzen nauk, Arrasaten hor ibiltzen nauk helduekin taldean, baina ni ez nauk irakaslea. Joaten nauk, elkartzen gaituk eta egiten diagu saio bat. Bakoitzak ahal duena egiten dik, eta kitto. Behin hogeita hamar urtetik gorako jendeari ez esan hori bai, eta hori ez. Bakoitzak egiten dik ahal duena. Pozik baldin badago, ba hi…

beti izan duk Iparraldean gogokoa eta jendea mugitzen duena.

74 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Ez, ni honezkero ez nauk aldatuko. Nik hola pentsatu izan diat: lanak berak erakusten dik eta ni ez nauk izango zalea sekula “hau eta hori egiten dut” zabaltzen ibiltzeko. Eta gainera harrotasuna beti izan zaidak gogoaren kontrako. Egiteko txispa hori ere beti izan zaidak gogoaren kontrakoa. Ez diat esan nahi zerbaitek edo norbaitek arrakasta izateak min ematen didanik, baina horretara behartzeak bai. Norbaitek ahal duen guztia eman nahi badu, utzi, erakutsi eta utzi, baina behartu ez, bestela hor muturreko handiak etorri dituk eta etorriko dituk. Erakutsi bai, ahal den guztia, berak ikusiko dik noraino joan daitekeen edo nahi duen.

Noiz egin behar da gaztetxoen bertso eskolak helduen bertso eskola bilakatzeko urratsa? Noiz utzi behar diote gaztetxoek bertso eskolan hartzaile huts izateari?

Hemezortzi urterekin nik uste diat gazteak argi izan behar duela zer nahi duen. Eta zer egin behar duen. Irakasle ordaindutakoak hori erakusten ez diat ikusten. Hemezortzi urtetik gora norberak

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 75

lan eginez gero, bertsoaren inguruan, irakurriz eta abar, irakaslearekin ikas litekeen adina ikas litekeela uste diat.

Jendeak nola hartzen dituen gauzak, besterik ez duk. Bakoitzak iritzi ezberdinak. Denak orokorki hartu nahi badira, Iparraldea ez zagok gaizki. Niretzat egokia huke Nafarroa dena batera joatea ere. Hori bakoitzak ikusi behar dik. Izenaren gorabeheran ez zagok.

Zein da zure iritzia “Hamaika bertute” bezalako ekimenez?

Nafarroaren eta Nafarroa Beherearen artean beste zerbait egitea posible ikusten duzu? Nola behar luke?

Ez diat asko ezagutzen, pixka bat bai. Iduriz ongi zihoakiek. Lehen baino gehiago zabiltzak. Ibiltzeko modua egitea garrantzitsua duk, hori berez ez duk txarra. Bertsolari ateratzeak ez dik balio ez ibiltzekotan. Ikusten duk bertsolari asko eta asko desagertu egiten direla. Atera eta desagertu. Ibiltzen ez denak ez zaukak zereginik.

Nire ustez batera behar liketek. Zuberoa nola gelditzen den ere ikus litekek. Non zer dagoen ikusi behar duk. Ez zakiat Nafarroa Behereko horiek nola dabiltzan, baina nire ustez beste nafarrekin batera joatea huke egokia. Guztiz gainditua ikusten al duzu bertsolaritzatik mugaren afera? Bertsolarien artean, bertsozaleen artean eta elkartean?

Muga bakoitzaren buruan zagok. Batzuek ez ditek ikusten, eta beste batzuek kristoren trabak ditiztek horretan. Bakoitzak erabakitzen dik. Bertsolaritzak ez zaukak mugarik, hori seguru, baina norberak jartzen baditu mugak… Ez likek behar hor trabarik, baina… Guk jartzen ditiagu.

Bertsolari gazteen hainbesteko plaza-gosea baikorra al da?

Ni gosearen aldekoa ez nauk. Sekulan ez, bazakiat zer den-eta. Gosea ez duk ona, baina ibili egin behar dik; plazan edo nonbait, baina ibili egin behar dik. Onenak ere, ez badira ibiltzen, laster zatozak behera. Belaunaldien arteko loturan ba al da oker egin den urratsik? Egin ote zitekeen hobeki Alkhat eta horien belaunaldia eta Amets eta Sustrairena hobeki lotzeko?

Belaunaldi horiek ez dituk lotu elkarrekin. Xalbadorrena-eta eten zuan eta beste belaunaldia, hori baldin bada, ez dituk lotu. Beste adar batetik etorri dituk oraingoak.

Bertsularien Lagunak elkartea bertatik bizi izan duzu, partaide izan zara berrindartzean eta eztabaidaldi askotan. Distantziatik begiratuta, zer aholku emango zenieke orain elkartean gidari-lana dutenei?

Zeinek joan behar

Nik uste jakingo dutela, nik esan gabe ere, zer bideri jarraitu behar dioten. Nik garrantzi handia emango niokek bertso jaialdiak antolatzeari. Nolabait esan, bertsozaleak sortzeari.

dik, Amets eta Sustrai hor daudela jakinik, hemen

Eta ez lotze hori, esan daiteke elkartearen hutsegite bat izan dela, porrot bat?

irabazteko asmotan?

Oso zaila zuan! Zer sinesmen zaukaan jendeak? Denak esaten ari zituan: bai, horiek hegoaldekoen semeak dira, ez dakit zer diren, ez dira Iparraldekoak… Hor lotura egiteko bide zaila zegoan. Berritik hasi behar zuan. Bide berria egin behar zuan.

Gaur ez zakiat. Bihar

(Noizbait behar eta, horretan utzi dugu. Armairu gaineko argazki batzuk begiratu ditugu gero. Argazkilariak oraindik gehiago atera nahi zizkigun, kanpoko argiarekin. Baina ez zait iruditu biziki argazki zalea denik Xanti. Arrastorik utzi gabe aldegiten ohitua iduriz. Txapel handia buruan ongi sartu eta aldegin du euritan. “Eskumuinak merezi duenari”).

bai? Balitekek. Hor, beharbada, bereizketa

Helduen txapelketa antolatzeko unea badela uste al duzu hemengo herrialdeetan?

Ez diat ikusten egoki-egokia ere. Hor maila ezberdintasun handia zagok eta hori ezin zitekek berdindu txapelketa batean. Zeinek joan behar dik, Amets eta Sustrai hor daudela jakinik, hemen irabazteko asmotan? Gaur ez zakiat. Bihar bai? Balitekek. Hor, beharbada, bereizketa bat egin behar ote da? Ez zakiat. Txapelketa nagusiko finalean zirenak kendu eta besteekin, edo horrelako zerbait? Izenarekin ere asmatu ezinik ibili da elkartea: Iparraldea, Ipar Euskal Herria, LA BAXE, hiru herrialdeen izenak? Nola utzi azpimarratu gabe mugaren afera?

76 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

bat egin behar ote da? Ez zakiat. Txapelketa nagusiko finalean zirenak kendu eta besteekin, edo horrelako zerbait? Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 77

FERMIN MIHURA

â&#x20AC;&#x153;ENTRENATZEAN GEHIAGO GOZATZEN DUT PLAZAN KANTUAN BAINOâ&#x20AC;? TESTUA: ENERITZ ZABALETA

Berant hasi zen bertsutan Fermin. Haur garaietan, auzoan ditxolariak ditxoka entzun, eta bertsotan arituko zela jin zitzaion burura. Berrogei urte betetzea itxaron behar izan zuen horretarako. Azkaineko etxean hartu gaitu, eta mahai inguruan pozik agertu da. Harek idatzitako bertsularitzari buruzko hiru iritzi artikulu ere prestatu dizkigu. Bertsua bihotzean du, eta hainbat gogoeta egiteko baliatu dugu elkarrizketa.

80 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 81

ko ohitura nuela. Buruan bertsulari izaten ahal nintzela nuelako zen, beharbada. Nola eman zenuen lehen pausoa 40 urtetan, errateko â&#x20AC;&#x153;orain bertsulari izanen naizâ&#x20AC;??

Hasieran, aitarekin-eta hasi nintzen. Gero, lagun batzuekin bildu, eta zerbaitetan hasi ginen hor ere. Baina anekdota bat ere badut. Artzain txakur txapelketak aurkezten ari naiz udan aspalditik. Hemen frantsesez aurkeztu behar izaten nuen. Baina, beti euskaraz ere aurkezten nuen. Aurkezpen horietan beti hiruzpalau bertsu kantatzen nituen, aitzinetik prestatuak eta buruz ikasiak. Behin, 1978an, Amaiurren izan nintzen txapelketa batean. Hango antolatzaile batzuek ikusi ninduten Azkainen bertsu kantatzen, eta orduan mikrotik deitu ninduten bertsu baten kantatzeko, bat batean.

Baina nire auzoan,

Nola atera zinen ataka horretatik?

Sekulako estutasuna pasatu nuen! Doi bat erabe agertu nintzen, eta

bagenituen ditxolariak beti errimatuz elkarrekin aritzen zirenak, belar biltzeetako eta. Haietako baten etxera usu joaten nintzen, eta zerbait erratean, erant hasia zira bertsutan. Haur denboran bertsua eskas zen zure ingurutik? Bertsua berez bai. Bai-

na nire auzoan, bagenituen ditxolariak beti errimatuz elkarrekin aritzen zirenak, belar biltzeetako eta. Haietako baten etxera usu joaten nintzen, eta zerbait erratean, beti errimatuz erantzuten zuen. Nik errefera errimaz eman nahi, eta fite itotzen ninduenâ&#x20AC;Ś Aitatxia ere banuen buruz gaztetan ikasi bertsu zenbait kantatzen zituena. Hura Berakoa zen, eta Xenpelarren bertsoak kantatzen zituen. Gero, handitzean, oto almazenetan hasi nintzen. Urteak joan eta, kargudun ere izan nintzen, eta denbora gutxi izan nuen bertsutan aritzeko. Baina, haur denboratik banekien bertsu munduan ibiliko nintzela.

beti errimatuz erantzuten zuen. Nik errefera errimaz eman nahi, eta fite itotzen ninduen... Aitatxia ere banuen buruz gaztetan ikasi bertsu zenbait kantatzen

Tarte horretan zein harreman zenuen bertsularitzarekin?

Ez nuen harreman berezirik. Baina, egia da errima biltzen aritze-

82 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

zituena. Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 83

ez nintzen segidan agertu mikrofonora. Azkenean, bertsu bat edo bi kantatu nituen. Orduan pentsatu nuen edo ez nuela deus kantatu behar, edo aritzekotan behar nintzela buru-belarri sartu horretan.

Hasieran, aitarekin-

Teknika, neurriak, errimak ezagutzen zenituen?

Gero, lagun batzuekin

Baionako azoka batean erosi nuen liburu bat, eta han agertzen zen dena esplikaturik. Horrela ikasi nuen teknika. Kosta zitzaidan ulertzea, dena bizkaieraz baitzen, eta hirutan irakurri behar izan nuen zerbait ulertzeko. Hasierako urte horiek, zirriborroa bezala izan ziren niretzat.

eta hasi nintzen.

bildu, eta zerbaitetan

Zuk ere kantatu izan duzu gaztexeagoekin. 2005ean, Txapelketa Nagusiko kanporaketan, Miren Artetxerekin egin saioa buruetan gelditu da, stringa eta abar.

Ni gostuan nabil denekin. Horrelako txisteak ukatea ez zait inporta. Lehertua izaten ahal zira saio batean. Baina, publikoa gostuan gelditzen bada, irri egiten baldin badu, zure bizkar izanik ere, pozik gelditzen naiz. Stringaren bertsu hori usu aipatu didate niri, baina beti izipiritu onean, eta ongi hartu izan dut beti.

hasi ginen hor ere. 2008an iparraldean xapelgoa egiteko asmoa da, zer diozu?

Baina anekdota bat

Nik uste naturalki heldu den zerbait dela eta ongi hartzekoa dela.

ere badut. Artzain

Zerbait ekarri diezaioke bertsuzaletasunari?

txakur txapelketak

Aipatzeak beti erakartzen du, zaletasuna pizten du. Gertatzen dena da, publikoak eta prentsak kasu gehiago ematen dutela txapelketa delako.

Txapelketan ere, ez zira bakarrik bertsulari ibilia.

1986an, Euskal Herriko Bertsulari Txapelketan aldaketa handia izan zen. Orain arte, Euskaltzaindiak antolatzen zuen, eta hortik aitzina, sortu berria zen Bertsolari Elkarteak antolatu zuen xapelgoa. Txapelketarako, talde berria behar zen epaile gisa aritzeko. Punpa neri etorri zitzaidan, eta jardun nuen. Ordu arte, teknika doi bat banekien. Biziki aberasgarri izan zen niretzat, bertsuaren teknika errotik lantzeko. Gogoan dut ez zela batere erraxa izan, orduan puntuak publikoki agertzen baitziren, pankarta ttipi batekin. Hala ere, lagun taldean gustura ibili nintzen, eta gehiago sartu nintzen bertsu munduan.

aurkezten ari naiz udan aspalditik. Hemen frantsesez aurkeztu behar izaten

Geroztik urteak pasatu dira. Zein bilan egiten duzu zure ibilbideaz?

Ez naiz gibelera behatzen duten horietakoa. Hala ere, nik sentitzen dut, urtetik urtera aitzinatu naizela. Zoritxarrez, nik ez dut izan oraingo bertso eskoletan teknika lantzeko eta trebatzeko eskola hori. Eskura dutena xantza gaitza da. Bakarrik, eta nire moduan bada ere, urtetik urtera hobetu naizela sentitzen dut.

nuen. Baina, beti

Aitzina begira ezarriz, bertso eskolak uzta polita uzten ari dira. Horrelakorik espero zenuen, Elkartean zinenean pauso hori hartu zelarik?

Aurkezpen horietan

Egia da emaitza polita dela. Erran behar da, ni elkartean nintzelarik, Ernest Alkhat hasi zela horretan. Xanti Iparragirrek eta Lakak ere zerbait egin zuten. Alkhatek bere lanaz aparte egiten zuen, agian baldintza zailetan. Orduan, bertsua bultzatzeko ari ginen. Karlos Aizpurua hasi zelarik, anitz trebarazi zituen haurrak. Horretan aditua da eta lan ederra egin du. Nik ikusten nuen posible zela zerbait egitea, eta arras pozik nintzen Karlosek eman bultzada ederra dela-eta.

beti hiruzpalau bertsu

euskaraz ere aurkezten nuen.

kantatzen nituen, aitzinetik prestatuak eta buruz ikasiak.

Orain bertsulari gero eta gehiago dira. Zer bide ikusten diezu? Kantatzeko nahi adina parada izanen dute?

Iparraldean euskara gutxi mintzo da, eta beraz kantatzeko entzuleak gutxi dira ere. Hemen plaza gutixko da. Baina, lehenik haien artean kantatzean ongi pasatzen badute, eta gostuan baldin badira, horrek ere balio du. Nik gozatzen dut berdin entrenatzean. Gertazen dena da, gazte horiek maila polita biltzen dutela, eta gero, hegoaldeko modeloan, nahiko lituzketela plazak egin. Baina, hemen ez da hainbeste okasione, direnetan ongi pasatzen badute jadanik ez da gaizki izanen.

84 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 85

86 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 87

Bertsulari gazte batzuek ere Hamaika Bertute ekimena abian eman dute, plaza gehiago lortzeko.

Erran behar da, ni

Bai, entzuna dut horren berri. Niretzako gauza ona da. Erdi bide bat da. Etengabeko plaza, eta bakarrik lagunarteetan kantatzearen artean, aukera polita. Aritzea konda da, eta bakoitzak bere gostua hartzea arras ongi ikusten dut.

elkartean nintzelarik, Ernest Alkhat hasi zela horretan. Xanti

Gure lurraldean, bertsu plazak lortzea ez ote da lanik handiena? Txapelketa baino lehen girotze saioak izanen dira, beste elkarteekin harremanetan plazak antolatzen ere saiatuko da.

Girotze saioen afera ideia polita iruditzen zait. Elkarlanari dagokionez, nik nabari dut hemen eskasia bat. Jendea ez da formatua bertsu saio baten entzuteko. Lehen aipatu den bezala, euskaldun gutxi da, eta beraz kantatzeko parada gutxi.

Iparragirrek eta Lakak ere zerbait egin zuten. Alkhatek bere lanaz aparte egiten

Urteak aitzina doaz; beti kantuan aritzeko gogoz?

Egia erran, nik neure burua bertsu munduko aktore gisa ikusten dut. Egia da, kantu lagunak isiltzen ari direla. Alkhat gelditu zen, eta Ezpondak ere errana du ez duela kantatuko gehiago. Nik uste, batez ere Alkhat gelditu delako dela Ezponda isildu. Lagun handiak ziren, eta usu kantatzen zuten biek. Nik astero entrenatzeko gogoa dut, erregularki kantatzekoa. Gogotsu nago, baina taldea atzematea ez da errex.

zuen, agian baldintza

Horretan utzi genuen elkarrizketa, eta baso bat sagar jus edan genuen ondotik; Azkaineko etxean utzi genuen Fermin, beste aldi bat arte.

Aizpurua hasi zelarik,

zailetan. Orduan, bertsua bultzatzeko ari ginen. Karlos

anitz trebarazi zituen haurrak. Horretan aditua da eta lan ederra egin du.

88 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 89

TESTUA: FERMIN MIHURA Euskal bertsoen mundua nire gisa irakurleari doi bat esplikatzeko, frantses literaturatik aterako dut konparaketa bat soilki. Garai bereko ez ziren bi autore hartuz bi eskola mota garbi ikus daitezke. Izenak ez baldin badu guretzat axola handirik ere, bata Théophile Gauthier dut (1811-1872). Honek “l’art pour lart” eskola bultzatu zuen: “artea artearentzat”. Hauxe zioen: “ez da deus ederragorik funtsezko baliagarritasunik ez duena baino. Baliagarri den hura beti itsusi gelditzen da”, interes kutsu bat baduelako hain segur. Hunekin poesiak behar zuen bakar-bakarrik edertasunaren grina, eta hasteko deus ikustekorik ez moralarekin, politikarekin, ez eta ere halabeharrez zintzotasunarekin. Iruditzen zait gaurko euskal bertsogintzaren eredu gisa hau izan zitekeela. ETA BIGARREN IZEN FAMATU BAT HARTZEKO: NICOLAS BOILEAU (1636-1711). HORREK IRITZI DESBERDINA ZAUKAN, HAUXE ZIOENA: “Literaturak behar du atsegina izan, bistan dena, baina oraino ahalaz izpiritua hazi, zerbait ekarpen berezi finkatu”. Eta kritikak honela segitzen du: “Boileau-n, satira, proiektu moral batek du azkenean argitzen, horrela salatzen zituen bere garaikideen bizioak”. Niri ere moralistaren jokoa ez zait gustatzen; badakit gainera gaur egun ez dela batere onartua. Baina hortaratu gabe, delako bi eskola horien artean, nik bigarrena dut gustukoen bertsoei begira jarrita. Eta ikuspegi horren finkatzeko nahi nituzke Xalbador eta Amuriza laburki aipatu.

Xalbadorrek ere “Odolaren Mintzoa” libu ruan hauxe dio: “bertsolariak ez luke beti ari behar alegiazko gaiak jorratzen, ongi laike ere aldizka aipa ditzan bere hurbileko gertakariak, bere baitako sentimentu garbi eta errealak agertuz”. Ez dea hau ere gauza ederra izaten ahal? Gero Xabier Amurizak, BERRIAn agertu du aski berriki bertsogintza uzteko xedetan dela liburu idazteari ekiteko. Arras bat nator eman duen arrazoinarekin eta iruditzen zait hemen azaldu nahi dudana duela konfirmatzen. Honelaxe dio: “ailegatu naiz abagune batera non behin-behinekoan ez naizen beti ibiltzen ahal. Konbentzimendu batzuen arabera erabaki eta antolatu behar dut egin beharrekoa. Konbentzimendu horietako bat da arteak sinesgarri izan behar duela. Fikzioa beste gabe ez zait interesatzen. Eta idazteko unean oso argi izan dut hori”.

Xalbadorrek ere «Odolaren Mintzoa» liburuan hauxe dio: «bertsolariak ez luke beti ari behar alegiazko gaiak jorratzen, ongi laike ere aldizka aipa ditzan bere hurbileko gertakariak, bere baitako sentimentu garbi eta errealak agertuz». Ez dea hau ere gauza ederra izaten ahal?

Beraz X. Amuriza ere bertso kantari ari zen azkenean konbentzimendu handirik gabe. Sinesgarritasunaren funtsa ez dio gehiago aurkitzen bertsogintzari. Irizten duke nolazpait bere mezua hobeki zehaztea eta hedatzea idatziaren bitartez. Xalbadorrek, berriz, bertsoa beti tresna egokia zaukan bere mezuaren pasarazteko izan kantatua ala idatzia.

90 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 91

T XA P E L KE T AR E N A L DE R D I O N G AIT Z AK Nire gustuko, bertsoaren berezkotasuna eta kirolarena arras desberdinak dira. Kirolaren joera naturala da: marka handiagoa egitea: beti gorago, beti lasterrago, beti urrunago; edo bederen ahalaz garaitzea. Bertsoa, aldiz, lagunarteari hurbilagotik lotua da bereizketarik gabe eta giro gozoari dio lehen atxikimendua, nolazpait kirola baino anitz arinago da, sotilago, airosago. Kirolarekin bakoitzak bere indarra edo joko batean trebezia agertzen du. Bertsoarekin, berriz, ideien aberastasuna, umorea, bihotza… Eta hara non, txapelketa dela-eta nahi den bertsoa kirolaren pareko ezarri, eta molde berean neurtu. Gaurko mundua lehiaketa zalea delako, hara non bertsolariari ere eskatzen zaion nihundik ahal baldin badu besteak baino trebetasun gehiago erakustea eta frogatzea. Eta horrela bertsogintzaren martxa naturalena bertzelakatzen da. Puntakoetan gertatzeko aukera galdu duena kondenatua sentitzen da lehentxeago edo gerotxoago guztia bertan behera uztera; gehiago mozkinik ezin diolako atera: “hizkuntzaren lore hutsa den ariketa pollit horri” (sic). TX A P E L K E TA R EN A L D E R D I ON A Haatik, zorionez (dena txarra ez izateko) lau urterik behin txapelketa segitzera doazen bertsozaleek dute behar den distantziarekin eta izpiritu onean hartzen bertsoa. Olinpiar jokoen berritzaile izan zen De Coubertin baroiak (1863-1937) errana, famatua gelditua da: “garrantzitsuena da parte hartzea”. Eta munduko herrialde guztien adiskidantza bilatzen duen kirolen bitartez eta kirolari esker. Esaera horrekin uste dut ez zuela asmatu kirolariei begira, gorago agertu arrazoiengatik; baina asmatu zuela bai jarraitzaileei begira. Eta bertsoa txapelketari lotzen delarik, gauza bera gertatzen dela iruditzen zait: bertsoaren berezko “izpiritu gozo eta lasaiak” hein batean ihes egiten diela bertsolariei (batzuetan hurbil-hurbileko segitzaile batzuk kutsatuz ere). Baina beharrik, ez dio izpiritu on horrek huts egiten gustuan entzutera heldu den gehiengo handiari. Gehiago dena, txapelketaren medioz herri mugimendu handi bat sorraraziz bertsolaritza identifikatzen da Euskal Herriaren nortasunarekin, eta hori gauza ederra da azken batean. K AL I TAT E A B IL A TU NAH I DU T Kantitatea ez zait hainbeste axola. Ez dut bilatzen anitz agertzea, mundu guztian ezagutua izatea, ez eta ere pila bat gauza egitea. Bilatzen dudana da, parean datozkidan jendeekiko harremanak, topaketak, bizi apar sendoz edo nolazpaiteko bizi kartsuz betetzea, eta egiten ditudan gauzak berdin. Lagunartean garelarik, elkarrizketa mamitsuan, edo bertso bat kantatzean pizten den magia hori. Bertsoa, umore ona, elkartasun haria, adiskidantzamina… ai zer osagai paregabeak egun zoriontsuak iragateko… (bertze batzuentzat berdin izango da euskal kantuarekin edo dantzarekin). Haur nintzelarik, nire auzoko ditxolariak (zirtolariak) elkar topatzean, loriatzen ziren beren hitz jokoetan. xxxxxx Pindarrak ateratzen ziren haien begietarik! Eta bertsoa osatzeko ez zuten gaitasunik ere…

xxxxxxxx Pentsa zer zoriontasun ematen didan haien baratze bera jorratzeak, eta tarteka une gogoangarriak bizitzeko zer parada onak ez ditut aurkitzen! xxxxxxxx

xxx Eskerrak bertsoari. 92 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 93

JEXUX ARZALLUS

â&#x20AC;&#x153;EGOERA POLITIKOAK ERAMAN NINDUEN BERTSOLARI IZATERAâ&#x20AC;? TESTUA: TXATO

Xume eta begirada apalez ematen ditu ihardespenak. Frankismoaren garaietatik abiatuta, biziaren harian eginiko zirimolak dakartza gogora, biziaren bertsoan funtsezko oinen bila ibiltzearen ariketari ekinez. Begirada geroan, bertsoa eta Euskal Herria dira egunerokoan soina atxikitzen duten bi zango sendoak. Hendaia hiru herrialde edo administrazioren atarian dago. Egoera hori gontza balitz bezala, Euskal Herriko gune batetik bestera pasatzeko pasabide bihurtzen du, bertsoa eta bertsolaritza bitarteko.

96 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 97

albadorrek ostatuko leihotik bota omen zuen lehen bertsoa. Non bota zenuen zuk estrainekoa? Bertso bat,

osoa izatekotan, hemezortziren bat urterekin bota nuela uste dut. Lantegian greba luze bat egin genuen eta horren ondoren langileen arteko harremanak zatiturik, samindurik gelditu zirenez, afari bat egin genuen Zizurkilen. Billabonan egiten nuen lan denbora hartan. Nik, orduan, nire burua ez naukan bertsolaritzat, ez nintzen bertsolari sentitzen. Ez nuen teknikarik, metodorik, bertsoa hasi eta bukatzeko. Afari hartan han zen I単axio Iguaran Amasakoa. Eta hark bazekien bertsoa nola hasi eta buka. Uste dut, pixka bat mozkortuta, harekin hasi nintzela. Lehenbizi puntuka, eta berotu ondoren bertso osoa botatzen. Egun hartan hasi nintzen, baina orduan ez nintzen bertsolari. Momentu honetan berrogeita hamabi urte ditudalako urrutiko kontuak egiten zaizkit. Memorian badut hamar urte genituenean ere: irratiz bertsolariak entzun eta erne jartzen nintzela badakit. 60 hamarkadako garai hartan badakit aita eta ama bertsolariak entzuten egoten zirela. Gu hamabihamahiru urterekin haien ondoan egoten ginen. Bertsozalea nintzen baina jakin gabe, sekula pentsatu gabe bertsolaria izango nintzela. Bertsoa entzuten behintzat ikasi genuen. Herrian baziren beste bizpahiru bertsotan egiten zutenak, denak familia berekoak. Haiekin lagun artean hasi nintzen, pixka bat politikaren eta garai hartako frankismoaren aurkako giroaren eraginez. Bertsotan esan egin behar zen, eta politikan ere pixkat busti ginen. Azkenean uste dut egoera politikoak berak eraman ninduela bertsolari izatera. Garai hartan lo bizi ginen politikoki eta iratzarri ginen. Bertsolaritzarekin hurbildu ginen, grebarekin ere bai, eta bidea, oso bihurria, baina hor hasi zen.

Afari hartan han zen I単axio Iguaran Amasakoa. Eta hark bazekien bertsoa nola hasi eta buka. Uste dut, pixka bat mozkortuta, harekin hasi nintzela. Lehenbizi puntuka, eta berotu ondoren bertso osoa botatzen. Egun hartan hasi nintzen, baina orduan ez nintzen bertsolari. Momentu honetan berrogeita hamabi

Garai hartan ez zenuten bertso eskolaren eredurik.

Nik bertso eskola izan zitekeela ere ez nuen uste, eta Iparraldean Xanti Iparragirreri entzun nion lehen aldiz. Bertso eskolaren kotzeptua ez genuen ezagutzen baina hiruzpalau gazte baginen bertsotan hasteko gai ginenak; lagunarteko afarietan eta ondoren aritzen ginen bertsotan. Guretzat nolabait bertso eskolak ziren haiek. Ez genuen konpromisorik, baina askotan afalandoan kantatu edo goizeko lauretan herriren bateko festetara joan eta, han aritzen ginen kantuz. Noiz hasi zinen bertso zirkuituan edo txapelketaren bidean sartzen?

O単atin kantatu nuen lehen aldiz, gazteek bertso saio bat egin behar zutelako. Garai hartan ezagutu nuen Jokin Arregi zizurkildarra

98 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

urte ditudalako urrutiko kontuak egiten zaizkit.

eta gure herrian zeuden Andoni Zelaia, eta horren anaia Jexus Zelaia. Horiekin batera, garai hartan plazaz plaza ibiltzen hasi ginen. Hogei urterekin edo, garai hartan hemezortzirekin ez baitziren gazteak plazaratzen, plazaz plaza kantatzen hasi ginen. Batzuetan bakarrik eta beste batzuetan bertsolari konfirmatuekin. 76an armadara joan nintzen eta ordurako 30 plaza inguru egin nituen urte eta erdian. Armadarekin moztu zen bertsolaritzaren bidea, ez baikenuen bakarrik lantzeko metodorik. Handik itzulita pixkat ibili nintzen, baina handik urte gutxira ihes egin behar izan nuen Iparraldera.

Justu-justu lehen

pasa eta bidea egin zuen. Askotan esan dut Iparraldeak bizi zuen krisialdiarentzat Xanti Iparragirre Gurutze Gorria izan zela.

Lizardi saria Nafarroako Txapelketan ere hainbat saio egin dituzu, bai txapela irabazi ere. Nola aurkeztu zinen Nafarroan?

harrapatu nuen, eta bigarrena egin nuen. Iparraldera etortzean, egia esan,

Iparraldean bertso tradizioa ahultzen ari zen. Nola egin zenuen lotura?

78an etorri nintzen Iparraldera. Hegoaldeko gazteentzako sariketak ia-ia batere ezagutu gabe etorri nintzen. Justu-justu lehen Lizardi saria harrapatu nuen, eta bigarrena egin nuen. Iparraldera etortzean, egia esan, bertsolaritzarekin uzkurtu nintzen pixka bat, bertsolaria izateko bidea etenik ikusi nuelako. Urte batzuetan bertsoekin ahaztuta bizi izan nintzen. Iparraldeko bertsolariekin izan genuen lehen harremana Azkainen izan zen, ikastolako afari batean. Errexil, Miura, Andoni Zelaia eta laurok egin genuen bertsotan afalondoan eta ondoren hemengo bertsolariak ezagutzen hasi nintzen. Bertsularien Lagunak elkartea ere 1980 inguruan sortu zen eta bilkuretara joaten hasi ginen. Hor ikusi genuen zein zen Iparraldeko plazaren egoera.

bertsolaritzarekin uzkurtu nintzen pixka bat, bertsolaria izateko bidea etenik ikusi nuelako. Urte batzuetan bertsoekin

Xanti Iparragirrek

ahaztuta bizi izan

bilkuran esan zuen,

nintzen.

hemen ere, Lapurdin,

Nola zegoen orduan?

Oroitzen naiz Xabador eta Mattin joan berriak zirela. Eta oroitzen naiz elkartean bertso plazaz hitz egiten zenean asko eztabaidatzen zela zikiroetan bertsotan egin behar zen ala ez. Bertsolarientzako zikiro janak tokirik aproposenak ez zirela zioten batzuek, eta beste batzuek hantxe ikusten zuten beren burua bertsolari gisa. Bertsolaritzari eusteko biderik garrantzitsuena zela zioten horiek. Hemengo bertsolari konfirmatuen artean eztabaida hori bizi-bizia izan zen. Krisialdian zegoen. Bertso eskola zer izan zitekeen, mezu hori, artean iritsi gabe zegoen Iparraldera. Betiko tradizioan bertsolaritza transmitzen zuen bide hori etenik zegoen. Bertsolari batetik bertsolari berriak sortzeko bidea krisian, eta bide berria artean iritsi gabe. Zulo batean zegoen Iparraldeko bertsolaritza. Orduan agertu zen Xanti Iparragirre.

Gogoan dut 86an bilkura batera etorrri zela. Hura zen bertso eskola batetik ateratako irakaslea. Harekin ikasi zuten Sarasua anaiek, besteak beste. Inguru horretan bertso eskola indartsua zegoen eta Xanti Iparragirrek bilkuran esan zuen, hemen ere, Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan, bertso eskolak sortu eta gazteekin lan eginda, Gipuzkoan eta Bizkaian eta Nafarroan bezala bertsolari gazteak sor zitezkeela. Lehen aldiz entzutean harriturik gelditu nintzen. Ez nekien nola irentsi ere. Bilkuran ginen guztiak ere pixka bat mutu gelditu ginen. Urte batzuek eman genituen mezu hori asimilatzen, baina zorionez urte batzuk

100 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Nafarroa Beherean eta Zuberoan, bertso eskolak sortu eta gazteekin lan eginda,

Urtero entzuten nuen bazela, baina guk ez genuen horretan parte hartzen, Lapurdin bizi bainintzen. Nafarrek egiten zuten. Nafarroa artifizialki bitan mozten duen muga hausteko bide on bat dela uste dut. Lapurdik ez zeukan lekurik horretan. Orduan, nola Lapurdin ez zegoen txapelketa bat egiteko bertsolari aski, Lapurdiko bertsolariek ez zekiten non kokatu beren burua. Fermin Miurak kantatu zuen lehen aldiz Nafarroako Txapelketan, nahiz Lapurdin bizi eta lapurtarra izan. Ondoren iritsi zen 89a. Euskal Herriko Txapelketa Nagusia egin behar zenez, uste dut Iparraldea Nafarroarekin batera sartu zutela. Iparraldeko eta Nafarroako txapelketa egin zen, nahiz eta izenez Nafarroako Txapelketa zen. Orduan kantatu nuen lehen aldiz Iparraldeko eta Nafarroako txapelketan. Euskal Herriko Txapelketa Nagusirako sailkatzeko, Nafarroako txapelketako lehen kanporaketa Landibarren egin zen eta finala Baigorrin. 89tik landa urtero parte hartu izan nuen 98a arte. Beti kantatzen nuen Nafarroa Behereko kanporaketan eta, ez dakit, merezita edo merezi gabe, urtero sailkatzen nintzen finalerako. Baina mugaz beste aldean zen, eta niretzat historia konplikatu egiten zen urtez urte. Nolako trenpua duzu txapelketara aurkezten zarelarik, aitzinetik dakizula, sailkaturik ere, ezin zarela finalean agertu?

Momentu hartan, egia esan, bertsolari baino gehiago pertsonaia arraroa sentitzen nintzen. Urtero kantatzen nuen, urtero sailkatzen nintzen. Prentsan balorazioak egiten zirenean, bertsolari baino gehiago pertsonaia arraro bezala sentitzen nintzen. Bertsolari baino gehiago nintzen paperik gabeko muga pasatu ezin zuen pertsonaia. Errefuxiatuâ&#x20AC;Ś banituen zera guztiak, titulu guztiak, salbu bertsolari. Egia esan nekatu nintzen ixtoria horrekin. Egun batean, Txapelketa Nagusia zela medio, muga pasatzea erabaki nuen.

Gipuzkoan eta Noiz eta nola gertatu zen hori?

Bizkaian eta Nafarroan bezala bertsolari gazteak sor zitezkeela. Lehen aldiz entzutean harriturik gelditu nintzen.

93an. Sailkatua nintzen Txapelketa Nagusirako. Hasi behar zen udazkenean. Baina Nafarroako Txapelketan nintzen sailkatua. Finalean kantatu ez nuenez, ez nintzen ofizialki sailkatua. Nafarroatik eta Iparraldetik zazpi joan behar ziren, eta zazpigarrena nirekin bertso eskolan ibilitako Urko Atxotegi zen, Lapurdiko gaztea. Antolatzaileak Urkorengana jo zutenean, hark adierazi zien ez zuela bere burua gai ikusten Txapelketa Nagusirako, gazteegi zela. Orduan antolatzaileak niregana etorri ziren. Nafarroako finalean ez ginenen artean nik nuen punturik gehien. Proposatu zidaten kantatzea. Pentsatzeko denbora eskatu nien. Erabaki baino lehenago elkarrizketa bat egitea proposatu zidaten Argia aldizkarian. Txapelketa Nagusia hasi baino lehen elkarrizketa bitxi bat egin nahi zuten, bi bertsolari bitxirekin. Bata Jon Enbeita zen,

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 101

102 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 103

final guztietan egondakoa. Bestea ni hautatu ninduten, erranez, seguru finalean egongo ez nintzena. Muga zegoen denen buruan. Nire buruari galdezka ibili nintzen, ea bertsolari bitxia izan behar banuen urte bat gehiago. Argiakoari hori erran nion, txapelketa hasi orduko nuen kezka muga zela eta menturaz kantatu ere ez nuela egingo. Baina Bertsolari Elkartetik Argiakoei esan zieten Jexux Arzallus Txapelketa Nagusian egongo zela, kantatuko zuela. Koldo Tapiak erran zidan “Hik kantatuko duk”. Horrela agertu zen ofizialki prentsan. Horrela kantatu nuen Beltzenian final laurdenetako kanporaketan eta nire ustekaberako final erdietarako sailkatu nintzen. Hor hasi nintzaion buruari buelkata eta pentsatu nuen behingoz pasatuko nintzela. Pasaportea hartu baino lehen joan nintzen, kantatu eta etorri. Baina pasatu nintzen pasatzeko eta beste aldetik Bertsozale elkarteak nahi zuelako Euskal Herri osoko egitura montatu. Momentu hartan zailtasun aski zegoen, hasi Iparraldetik, Arabatik eta Nafarroatik. Iparraldea lotura hori egin ezinean zebilen. Gure gazteek hamazazpi-hemezortzi urte arte egiten zuten bertsotan, baina gero galtzen ziren aski harreman ez zegoelako. Pentsatu nuen harreman hori egiten lan pixka bat egin nezakeela. Hori zen helburua eta uste dut zerbait egin dugula horretan.

Oñatin kantatu nuen

Nafarroako Txapelketan txapela jantzi zenuen.

Bai, hori ere bitxia izan zen. Irabazi eta hurrengo egunean joan nintzen Bertatik Bertara programara eta honela esan zidaten: “Hara gauza polita, Gipuzkoan sortua, Lapurdin bizi eta Nafarroako txapeldun!”. 96an izan zen. Nahaste handia da hori ala itxurazko korapiloa soilik?

Pentsatzen nuen Euskal Herria oso arraroa dela, eta Euskal Herria osotasunean irudikatzeko bidea zela ere pentsatu nuen. Kazetari batek egiteko, ohar edo galdera polita zen, baina nik erabat normala ikusten nuen Gipuzkoan sortzea, Lapurdin bizitzea eta Nafarroako txapelketan aurkeztea. Osoko baten parte gara. Baionako bertso eskolan Xanti Iparragirreri honako gai hau eman zioten kantatzeko: nongoa zara? Eta azken lerroan erantzun zuen intxaurra bezalakoa zela, mailuak jo ondoren. Eta zu?

Nik errango nuke bizi naizen lekukoa naizela. Nire barneko sentimenduz behintzat Lapurdin bizi naiz eta lapurtarra naiz. Hendaian bizi naiz eta hendaiarra naiz. Badakit Gipuzkoan sortu nintzela eta hori hor dago beti. Baina gaur Hendaian bizi naiz, lapurtarra sentitzen naiz eta aldi berean Euskal Herrikoa. Behin baino gehiagotan pentsatu izan dut hori. Nongoa? Euskal Herrian badago ixtorio konplikatua beti, hegoaldeko eta iparraldeko, hango eta hemengo. Euskaldun izateko eta Euskal Herri osoa bat sentitzeko biderik hoberena da, beharbada, muga artifizial horren beste aldean sortzea eta hemen bizitzea edo hemen sortu eta han bizitzea. Sortu diren toki berean ematen dutenek bizi osoa, uste dut ez dutela hain argi sentimendu hori. Euskal Herria handia ez baldin bada ere, beste punta ere Euskal Herria da, baina nire iritzi apa-

104 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

lehen aldiz, gazteek bertso saio bat egin behar zutelako. Garai hartan ezagutu nuen Jokin Arregi

Oroitzen naiz Xabador

zizurkildarra eta gure

eta Mattin joan

herrian zeuden

berriak zirela. Eta

Andoni Zelaia, eta

oroitzen naiz

horren anaia Jexus

elkartean bertso

Zelaia. Horiekin

plazaz hitz egiten

batera, garai hartan

zenean asko

plazaz plaza ibiltzen

eztabaidatzen zela

hasi ginen. Hogei

zikiroetan bertsotan

urterekin edo, garai

egin behar zen ala ez.

hartan

Bertsolarientzako

hemezortzirekin ez

zikiro janak tokirik

baitziren gazteak

aproposenak ez zirela

plazaratzen, plazaz

zioten batzuek, eta

plaza kantatzen hasi

beste batzuek hantxe

Sentimentuak txapelketatik Euskal Herrira garamatza. Txapelketara itzuliz, zer sentitu zenuen une hartan?

ginen.

ikusten zuten beren

89an izan nintzen lehen aldiz finalean, Baigorrin. Ahaztua dut sentsazioa. 94an berriz muga pasa eta lehen aldiz kantatu nuen eta ez nuen batere ongi egin. 95ean hirugarren aldiz eta orduan ere ez nuen batere ongi egin. Eta 96an uste dut ahal nuena egin nuela. Saiatzea zen nire apustua. Urtero egiten nuen ahal nuena, baina urte haretan irabazten saiatzea zen nire erronka. Nire buruarekin neukan apustu edo pario hori irabaztea. Banekien ordurako laguntza handirik ez zidala ekarriko bertsolari gisa bidea egiteko, adinekoa bainintzen orduan, atzeko belaunaldiei konparatuz. Oso kontent sentitu nintzen, baina banekien ez ninduela bertsolari handia egingo. 42 urte nituen orduan eta puntan

burua bertsolari gisa. Bertsolaritzari eusteko biderik garrantzitsuena zela zioten horiek.

lean bizi osoa toki berean ematen dutenen kasua zailagoa da, sentimentu hori egiazki bizitzea zailagoa. Niri behintzat hori iruditzen zait. Han eta hemen bizi izateak laguntzen du Euskal Herria osotasun bat dela ulertzen, tokian tokiko ñabarduraz osatzen den gorputza.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 105

ibiltzeko gazte eta modakoa izan behar zen. Baina tira. Nire apustua irabazi nuela sentitu nuen. Erronka pertsonala gainditzea orduan?

Bai, nik nire buruari finkatutako erronka gainditu nuen. Beraz zeure burua modaz kanpoko eta bertsolari bitxitzat zenuen?

Urtero kantatzen nuen, urtero

Bai, modaz kanpoko, bitxi eta arraro. Adin horretan baita modaz pasatua ere. 96rako bertsolarien belaunaldiak ez zuen 30 urte irauten. 86an Jon Sarasua eta Xabier Eguzkitze etorri zirelarik eta haien ondotik Andoni Ega単a eta Jokin Sorozabal eta beste bertsolari gazte guztiak, bertsolaritzak beste erritmo bat hartu zuen. Bertsolari izatea, hau da bertsolariaren zikloa, txapeldun handi batzuek salbu, arinago pasatzen hasi zen. Nik banekien berrogeita bi urterekin bertsolari handia konfirmatzeko adina pasata neukala, eta, egia esan, ez dut jakin behin ere, bertsolari gisa, nola prestatu behar nuen.

sailkatzen nintzen.

Muga baztertu eta Nafarroako txapela jantzi zenuen. Nolako bidea hartu zuen zure bertsogintzak ondoren?

Prentsan balorazioak

sentitzen nintzen.

Urte batzuetan ibili nintzen plazaz plaza. Urtero joaten ginen Bilbora festetan, hainbat tokitara joaten ginen bezala. Baina egia esateko, ez naiz inoiz oso eroso sentitu jendaurrean. Bertsolari gisa beti sentitu izan dut ahulezia hori: ez naiz eroso sentitu jendaurrean . Oso estu sentitzen nintzen barnetik. Telefonoz dei bat jasotzen nuenean izugarrizko poza ematen zidan, kantatzeko eguna heltzen zenean, ordea, ez nintzen oso ausarta eta ez nintzen oso trebea jendearen aurrean. Pixkanaka-pixkanaka plaza uzten joan nintzen. Asimilatzen hasi nintzen ideia hori, ez nintzela jendaurreko bertsolaria eta nire ibilbidea egina zegoela. Hor hasi zen bertsogintzarekin izan dudan harremana beste era batera bizitzeko garaia.

Bertsolari baino

Zein izan ziren azken saioak?

egiten zirenean, bertsolari baino gehiago pertsonaia arraro bezala

gehiago nintzen paperik gabeko muga pasatu ezin zuen pertsonaia. Errefuxiatu...

Nafarroako txapelketan 98an kantatu nuen azkeneko aldiz. 99an ez nuen parte hartu eta 2.000. urtean Amets eta Sustraik parte hartu zuten. Lehen ere pentsatu izan nuen Iparraldea oso modu bitxian ordezkatzen nuela bertsogintzaren familian. Amets eta Sustrai bertan egonik pentsatu nuen Lapurdiko bertsolaritza ongi ordezkatua zegoela Euskal Herrian eta jendaurrean bertsoari uzteko garaia zela. Ez dut behin ere pentsatu bertsoa utzi dudala. Prentsan ez dut inoiz esan eta ez dut behin ere esango. Nire inguruan bizi direnekin lasai esaten dut, aldiz, jendaurreko bertsolaritza utzia dudala.

banituen zera

Bertsolarien Lagunak elkartean zeregin handiagoa hartu duzu geroztik. Zerk bultzatu zintuen horretara?

guztiak, titulu

Hori zen nire gogoeta, Iparraldean nola indartu bertsolaritza. Lehen ere asko nekatu genuen burua hori lortzeko. Bertso eskola bat bagenuen Hendaian. 2.000rako apustua egina zen, baina aspalditik zetorren gogoeta. Iparralde osoan bertso eskolak sortu behar ziren, pentsatu gabe non, Hazparnen, Kanbon ala Garazin

guztiak, salbu bertsolari.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 107

sortu behar zen. Ez genuen tokirik zehazten, baina argi zegoen eta dago bertsolaritza indartzeko sarea hiru herrialdeetan indartu eta hedatu behar zela. Elkarteak ez zuen aski indar eta sosik. Bertso eskolak zer ziren ulertzeko eta ados jartzeko ere bagenuen aski zailtasun. Ordu arte ez genuen bertso eskola gure begiekin ikusia eta ez genuen oso garbi nola sortzen zen bertsolaria bertso eskolan. Batzuek ideia bat genuen, besteek beste bat. 99an-edo lortu genuen lehen aldiz bertso eskoletan ibiliko zen irakaslea hartzea, elkarteak ordainduta. Elkartean egin genuen apustua izan zen, eta uste dut fruituak eman dituela urtez urte. Gaur egun, horri esker, Iparraldeko bertsolaritza guztiz aldatu da. Bertsolari gazteak sortzen dira bertso eskoletan. Bertsolaritzak beste prestigio bat lortu du Iparralde osoan. Elkarteak barneratu du bertso eskolak bere lana egiten duela eta bertsolari gazteak sortzen dituela, lan eginda. Gizartea barneratzen ari da bat-bateko lana gure kulturaren ondare garrantzitsua dela. Ondarea esanda badirudi hildako zerbait dela, baina guztiz kontrakoa da: bizibizia. Uste dut geroztik Iparraldeko bertsolaritza erabat aldatu dela. Lapurdik bere ordezkaritza duela aipatu duzu. Etxean bertan bertsolari belaunaldi gazteen testigantza duzu eta txapelak ez dira falta. Zer sentimentu eragiten dizu?

Beno, ez nuke esango etxea txapelez betea dela baina tira, txapel batzuk badira etxean bai. Uste dut gure etxean naturalki transmititu dela bertsoa, aitarengandik semearengana eta alabarengana. Ikusten dut, lehen erraten nuena, plazan ibiltzeko bertsolari gaztea behar dela. Gazteak dira. Amets eta Sustrairen kasua da eta beste batzuena. Lapurdi eta Iparraldea behin baino hobekiago dago ordezkatua Euskal Herrian. Nafarroako Txapelketan nola Txapelketa nagusian maila erakutsi dute Ametsek eta Sustraik. Gazteen txapelketan ere maila erakutsi dute Mirentxu Artetxe, Xumai Murua edo Eneritz Zabaletak. Etxera begira ez nuke gehiegi hitz egin nahi. Baina ikusten dut nik ezin izan dudan zerbait nire ondorengoek egin dutela. Lehen Nafarroako txapelarekin aipatu dudan bezala, iruditzen zait irabazitako beste erronka bat dela etxekoa.

dakit aurkituko nukeen. Bertsolari bezala nire ibilbidea bihurria eta bitxia izan bada ere, ez dut bertsotan, bertsolari familiarekin, barnean gorderik dudan oroitzapen txarrik. Izan baldin baditut momenturen batean, erran nezake ahantziak ditudala eta ez ditudala gogoan. Ez dut oroitzapen txarrik. Gaur egun Bertsularien Lagunak elkarteko lehendakaria zara. Zein da zure erronka?

erdietarako sailkatu

Erranen dut lehendakaria naizela tartean lehendakari bat behar delako, eta momentu honetan niri tokatzen zaidala. Uste dut lehendakari txarra izatea ere ona dela. Lehendakari on bat badago elkarte batean arrisku handia dago lana bere inguruan antolatzeko, berak dena hartzeko beregain. Hori ez da ona elkartearentzat. Uste dut lehendakari txar bat naizela eta ohartzen naiz jende anitz ari dela lanean. Nik nahiago dut elkarte batean batek lan egitea baino anitzek egitea. Uste dut gaur egun gure elkartean horrela dela. Etorkizuneko parioei begira, errango nuke bertso eskolan bizirik eta indarrean daudela eta horiek segurtatzea dela gure eginkizun garrantzitsuenetariko bat. Bigarren erronka aipatzeagatik, erran nahi dut 2008an eginen dela, behar bada, Lapurdi, Baxenabarreko eta Zuberoako txapelketa. Ez dago oraindik erabat erabakia baina eztabaidak bidean daude. Hori pentsatzen dugu elkartean eztabaida ez bada bukatu ere. Hori egitera iristen bagara, hiru probintzietan lortzen badugu bertsozaleak txapelketa horren inguruan pixka bat mugitzea, baita hain bertsozaleak ez direnak ere, urrats garrantzitsua izango da. Iparraldeko bertsolaritza bizirik eta indartsu dagoela ohartaraztea da helburuetariko bat. Iparraldeko kultur adierazpen bat gehiago bezala egutegian kokatzea nahi dugu. Ez dakigu oraindik bi urtean behin izango den ala zein izango den frekuentzia. Baina Iparraldeko eta Euskal Herriko bertsozale guztientzako hitzordu garrantzitsua izatea nahi dugu. Hori da gure buruan dabilkigun erronka. Nola gauzatuko den jakiteko itxaron egin beharko da oraindik.

nintzen. Hor hasi

Elkarrizketan aipatu dugun zerbait sakondu nahi duzu bukatu aitzin?

Koldo Tapiak erran zidan ÂŤHik kantatuko dukÂť. Horrela agertu zen ofizialki prentsan. Horrela kantatu nuen Beltzenian final laurdenetako kanporaketan eta nire ustekaberako final

nintzaion buruari buelkata eta pentsatu nuen behingoz

Bizitako oroitzapenen haritik ibili gara. Zein izan da bertsolaritzak utzi dizkizun oroitzapen goxo eta saminena?

pasatuko nintzela.

Bertsolari gisa?

Pasaportea hartu Bai, bertsolari gisa.

Nire burua bertsolari gisa hartuta, behar bada egunik garrantzitsuena Nafarroako txapela lortu nuen eguna izan zen. Beste bat aipatzekotan, gogora ekarri nahi dut Lapurdiko sariketa egin zela 1997an, eta nik irabazi nuen hura. Txarrenaren bila hasita ez

108 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

baino lehen joan nintzen, kantatu eta etorri.

Beharbada bertso eskolaren gaia. Batzuetan herri bateko bertso eskolak dira. Herriko kultur dinamikan sustraiturik daude eta eragile dira. Talde bat gehiago dira. Ez da erraza gaur hori hori horrela izatea, baina Hendaian adibidez, horrela da gaur egun. Erran gabe Iparraldean zenbat bertso eskola behar diren, uste dut eredua sakondu behar dela. Herri batek ondoko herrietako gazteak erakartzen baditu, kultur dinamikan sustraitzen badira, etorkizunaren seinale da hori. Ipar Euskal Herriko hiru herrialdeetan ikusi nahi nituzke horrelako adibideak. Zazpi-zortzi bat gune dinamiko. Eman dezagun Baiona, eman dezagun Hazparne, Garazi, Maule. Ez dakit lortuko dugun hori egitea. Memento honetan bertso eskolak oso ongi ari dira, baina gertatu izan zaigu oso indartsuak ziren bertso eskolak desagertzea edo dinamika galtzea. Baina beste adibideak ere badira, herri ezberdinetako ikasleak bilduz gela batean. Bertsotan egiten dute eta oso ongi, baina oraindik ez da lortu herri bateko kultur eragile izatea.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 109

MENDIBURU BERTSULARI KARTSU TESTUA: MARITXU LOPEPE Bizi osoan, bertsuaren amodioa azkarra izan du Heletako semeak. Errima, doinua eta teknika orokorki, anitz landu ditu. Zonbait hilabeteren buruan, bere bertsu onenak bilduko dituen liburua argitaratuko dute.

BERTSULARI AMORRATUA DA MENDIBURU. Heletako Ospitalea baserrian, bertsu idatzi, iritzi eta testu anitz aurkitzen dira, baxenabartar bertsulariak bizi osoan bilduak. Gaur egun berrogeita hamasei urte ditu eta plazetan edo bestetan ez da gehiago ibiltzen. Bertsulari bizia utzia du, osagarri arazoengatik batez ere, eta iragana besteek konda dezaten nahiago du. Emile Larre apezak eta Ernest Alkhat bertsulariak besteak beste Mendiburu hurbiletik ezagutu dute. Ernest Alkhat eta Joanes Arrosagarai bezala, bertsu idazten hasi zen Jean-Pierre Mendiburu. Hemezortzi urte zituela, Herria astekariko zuzendari zen Emile Larreri bidaltzen zizkion bertsuak, argitaraz zitzan. Kantu eta bertsuen agertzeko ohitura zuen Herriak. Larre apeza bertsuzalea izanez, gazteak zuzentzen zituen, airea emanez, neurria erakutsiz, etab. Zuzenak ez ziren bertsuak Mendibururi eta lagunei itzultzen zizkien, hobeki lantzeko. Laster, â&#x20AC;&#x153;bertsuaren amodioa baitzutenâ&#x20AC;?, teknikak ikasi eta menderatu zituzten bertsulari gazteek.

112 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 113

Bertsutan hasi baino lehen, antzerkirako afizio handia zuen Heletako bertsulariak. Euskaldun Gazteria, gazte baserritar mugimenduko kide zen. Zaletasuna baitzuen, antzerki laburrak sortzen zituen eta elkartearen bestetan gazteek antzezten zituzten (geroztik Bertsularien Lagunak elkarteak Gure borda deitu obra argitaratu zuen). Antzerkitik bertsuetara lerratu zen Mendiburu. Eta “biziki fite bide egin zuen”, Larre apeza gogoratzen denez. Perfekzioaren bila zebilen usu heletarra. Sobera ere batzuen iritziz. Lau silabako bertsuak sortzea ohi du. Eta bost, sei edo zazpi bertsutako kantuak manera horrez osatzen ditu. Teknikari indar anitz eman dio bizi guzian Mendiburuk baina ideiak ez zituen halere eskas. Arralleria (burla) plazaratzen zakien, irria maite baitu, baina sentimenduzko bertsu anitz ere kantatu edo idatzi ditu. Behin, Idiazabalen, Koxe Mari Aranaldek gaia eman zion bere andreaz. Mendibururen andrea eri (gaixo) zen garai hartan eta heletarrak bertsua nigarrez bururatu zuen. Egun hartan saioa irabazi zuen. Plazarat ere, Emile Larrek bultzaturik abiatu zen Mendiburu. Garai hartan, kermeza edo parrokiako bestetan ibiltzen ziren bertsulariak. Antolatzaile gehienak Mattin eta Xalbadorren galdez ziren, baina gazteei lekua emaitea inportanta zitzaion Larreri. Eta emeki-emeki, Mendiburu plazan hasi zen, Ernest Alkhat, Joanes Arrosagarai eta Damatit Hirigarai bertsulari lagunekin. Lehenaldia 1967an zen Aiherran. Denbora hartako bertsulari gehienak fede gizonak ziren eta omenaldi, amen besta edo ezteietako mezetan parte hartzen zuten ere usu. Baina Mendibururi ez zitzaion hainbeste gustatzen. Heletarraren ustez, ez ziren bertsurako leku egokiak. Haren iritziz, bertsuzaleak gehienbat hegoaldean ziren eta Nafarroan edo Gipuzkoan kantuz aritzea anitz gustatzen zitzaion. Heleta utzirik, hegoaldera bizitzera joaitea gutiziatu du ere garai batez.

Bertsutan hasi baino lehen, antzerkirako afizio handia zuen Heletako bertsulariak.

Teknikari

Euskaldun Gazteria,

indar anitz

gazte baserritar

eman dio bizi

mugimenduko kide

guzian

zen. Zaletasuna

Mendiburuk baina

baitzuen, antzerki

ideiak ez zituen halere

laburrak sortzen

eskas. Arralleria

zituen eta elkartearen

(burla) plazaratzen

bestetan gazteek

zakien, irria maite

antzezten zituzten

baitu, baina

(geroztik Bertsularien

sentimenduzko bertsu

Lagunak elkarteak

anitz ere kantatu edo

Gure borda deitu obra

idatzi ditu. Behin,

argitaratu zuen).

Idiazabalen, Koxe Mari Aranaldek gaia eman zion bere andreaz. Mendibururen andrea

Txapelketak zituen gehiena maite. Lagun arteko bertsularitza baino gehiago gustatzen zitzaion. Doinua eta bukaerak lantzen zituen anitz eta frangotan zoin errima aterako zuen idurikatzen duen jendeak.

bertsua nigarrez

XAPELA BI ALDIZ BURURA

bururatu zuen. Egun

Iparraldeko bertsulariak Nafarroako Txapelketara heldu ziren 70 hamarkadako azken urteetan. Orduan, maila aski apala zen Nafarroan eta etorri bezain laster, baxenabartar eta lapurtarrek txape-

114 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

lak eskuratu zituzten. Mendiburuk bi aldiz eraman zuen. 1981 eta 1984an. 1982an bigarren atera zen Joxe Miguel nafartarraren Arginarena ondotik. 1989an Ernest Alkatek txapela iraabzi zuen Baigorrin, Mendiburu berriz bigarren. Baxenabartarrak nagusi baziren ere garai batez, emeki-emeki bertsu eskolak sortzen hasi ziren Nafarroan. Elizondon, Iruñean…, gazteak ateratzen ziren Txapelketan parte hartzeko. “Haur tzar batzuk” Mendiburu eta bere lagunei konparatuz, dio Larre apezak. Alabainan, nahiz 18 urtetan bertsutan hasi, ia berrogeita hamar urte zituzten bertsularitza utzi zutelarik iparraldekoek. Belaunaldi gaztea zuten parean, eta aurkezten ziren gaiak ere oso desberdinak ziren. “AEK-tik sortu gai intelektualagoak agertu ziren, Mendiburu eta beste bertsulari zaharragoak baserriko gaiei usatuak zirelarik”, dio Emile Larrek. Plazako bizia horrela gelditu zen, 90 hamarkada hasieran. Osagarri eta familia arazoek bertsulari bizia anitz trabatu diote heletarrari. Baina txapelketak (txapelketa nagusia bereziki) hurbiletik segitu izan ditu beti. Saio anitzentzat, epaile lana egin du etxetik, puntuazioa emanez eta iritzia idatziz. Heleta Ospitalean kokatzen da hark sortu dokumentazioa, eta zinez ugaria da. Noiznahi bertsu idazten ari zen. Amodio gaitza du bertsularitzarendako. Bertsu-idatzi sari anitz irabazi ditu bere bizian. Kantari frangorentzat testuak idatzi ditu ere (Martikorena, Peio eta Pantxoa, Otxalde…). Urte bukaeran argitaratuko den liburuan bildu bertsualdiak Mendiburuk berak hautatuak ditu. Bere herria anitz maite du heletarrak. Anitz kantatu du Heletaz, Heletako feriaz eta feriako astoez, Salaberri herriko apezaz, baserriaz. Baserritako/bertsu ederren/kantari ez nago ixil, Baserriaren/alde bizi naiz/eta harentzat nahi dut hil dio.

eri (gaixo) zen garai hartan eta heletarrak

hartan saioa irabazi zuen.

Ospitalea baserrian bizi eta lan egin du beti, Jacqueline bere emaztearekin. Ohiko laborantzaz gain, camping bat kudeatzen du Mendiburu familiak. Mendibururen gai maitatuenetarik da Xalbador. Urepeleko artzaina miresten eta eredu gisa hartu du beti. Xalbadorri anitz kantatu dio. Saioetan, “zuk Xalbador ezagutu duzu, emaiozu hiru bertsu” gaia gertatzen bazitzaion, biziki errexki kantatzen zuen. Xalbador “berdin gabeko bertsulari eta neurri gabeko poeta” dela dio heletarrak.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 115

116 /B66

TXOMIN EZPONDA

“ETXERA TRISTE ITZULI NINTZEN, NIGAR EGIN NUEN BERTSUTAN EZ BAININTZEN ONGI ARITU” TESTUA: PANTZO HIRIGARAI

Astearte arratsalde eguzkitsu hartan, Txomin Ezpondarekin egin genuen topo Ahetzeko herriaren gaineko aldean kokaturik dagoen Astira izeneko bere etxean.

120 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 121

Laborari semea naiz, eta arto xuritze, mahasti mozte edo ogi jotzeetan... beti bazen baten bat bertsua maite zuena eta nola hala bertsutan egiten zuena. Hori biziki polita iruditu zitzaidan,

xomin, orain Ahetzen bizi zara baina ez zara batere aheztarra sortzez. Nongoa zara? Ni Jatsu-Garazin sortua

naiz, nahiz eta, gogoa ere han gelditzen da betiko, bihotzaren parte bat behintzat. Gero honat etorri nintzen lana atzematera, eta urteekin instalatzen zara. Jatsu-Garazin, egia erran, orain ez dut hainbesteko loturarik. Familiatik ez dut nehor han orain. Denak ni bezala kostaldera etorriak dira. Lagun bakar batzuk oraindik baditut han bizi direnak, baina lotura gutxi dut Jatsu-Garazirekin orain.

Anje Duhaldek zuk idatzi bertsu batzuk kantatu izan ditu, non diozun sortetxera ez zinela gehiago itzuliko.

Bertsu horietan ez dut xuxen hori erraten; ez nintzen nire sortetxeaz ari bertsu horietan. Garaian saltzaile ibiltzen nintzen, eta Zuberoako parte batean, lan ondoan, lotara gelditu nintzen, Atharratze ondoko etxe xahar batean. Etxe hura bisitatu nuen eta pentsatu nuen: “Jainkoak daki zenbat haur sortuko ziren etxe hartan eta zenbat jende ikusiko zuen etxe hark”. Orduan etxe hari buruz idatzi nituen bertsuak, baina sentikortasuna eransteko, etxe hura nirea balitz bezala idatzi nituen. Etxearen iraganaren itzalak ikusi nituen, eta idaztean, ni hor sortu izan banintz bezala idatzi nuen.

nola solas bat egiten

Noiz ikusi zenuen zeure burua bertsutan aritzeko gai, nola ohartu zinen zure gaitasunaz?

Xalbador etorri ziren.

Lehenik etxean kantua maitatu nuen. Laborari semea naiz, eta arto xuritze, mahasti mozte edo ogi jotzeetan… beti bazen baten bat bertsua maite zuena eta nola hala bertsutan egiten zuena. Hori biziki polita iruditu zitzaidan, nola solas bat egiten zuten kantatuz eta errimatuz. Gero, berantago, nik hamalauhamabost urte nituelarik, gure herrira, kabalkada kari, Mattin eta Xalbador etorri ziren. Haien erraztasunak xoratu ninduen, eta gero pixkanaka hasi nintzen doinu pare bat ikasi eta nihaur kantuan ibiltzen. Ikusten nuen dohaike aski errazki ari nintzela, dohain bat bezala nuela. Orduan, nola bertsularitza gustuko nuen indar egiten hasi nintzen, gehiago lantzen, trebatzen. Ez baita uste behar bertsularia sagarra bezala zuhaitzetik erortzen denik. Lan anitz egin behar da bertsutan aritzeko. Garaian norberak egiten zuen lan hori; orain gazte horiek eskolan eta, liburuen laguntzaz ari dira. Ni hasi nintzen, bi-hiru lagunekin, eta noski dena guk egiten genuen, ez baitzen garaian ez liburu ez deus; kazetak ere gero sortu ziren. Gu onddoak bezala atera ginen, ezustean. Gero, bai, pixka bat trebatuz, lagunen artean erraten genuen, “to!, hori ari da, edo hau trebea da…”

Haien erraztasunak

XALBADORREKIN KANTUAN

zuten kantatuz eta errimatuz. Gero, berantago, nik hamalau-hamabost urte nituelarik, gure herrira, kabalkada kari, Mattin eta

xoratu ninduen.

Zure lehen saioa jende aitzinean nola pasa zen?

Hemezortzi edo hemeretzi urte nituelarik izan zen. Orduan, dantzaria nintzen eta dantza taldearekin Donibane Garazin ari izan

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 123

behar ginen dantzan, besta baten kari. Hor ere, Mattin eta Xalbador bertsutan aritzekoak ziren. Xalbador han zen, baina Mattinek ez zuen etortzerik izan; ez dakit zer pasatu zitzaion, baina ez zen azaldu. Guk gure dantzak eman genituen, eta Xalbador hasi zen bertsutan bakarrik. Bakarrik aritzea tristea baita, hasi zen galdezka ea bazen nor edo nor haren laguntzeko bertsutan pixka bat aritzen zenik. Orduan, nire lagunak pusaka hasi zitzaizkidan, kasik altxatu eta oholtzara eraman ninduten arte. Horrela hasi nintzen dantzariz beztiturik Xalbadorrekin kantuan. Noski ez nintzen bera bezain trebe aritu,baina erreposta batzuk eman nizkon eta sekulako esku zartak bildu nituen. Kontexko atera nintzen saiotik. Xalbador bera ere kontent gelditu zen.

Hor ere, Mattin eta Xalbador bertsutan aritzekoak ziren. Xalbador han zen, baina Mattinek ez

Denbora horretan

zuen etortzerik izan;

«Radio Côte Basque»

ez dakit zer pasatu

irratian, Maite

zitzaion, baina ez zen

Barnetchek

azaldu. Guk gure

igandeetan saio bat

dantzak eman

ematen zuen. Hasi

Nik, soldaduskara joan arte, hogei urte arte edo, noizean behin kantatu nuen. Artzain ibili nintzen garai hartan, eta ez dakit mendiak kanturako emeia ematen duen, baina artzain artean biltzean beti kantu eta bertsutako giroa sortzen zen. Luzaidera ere jausten ginen eta han ere lotzen ginen. Gero, aldiz, hogeita zortzi hilabetez Aljeriara bidali ninduten soldadu. Han bertsutako ohitura eta giro hori galdu nuen. Handik itzultzean kostaldera joan nintzen lan bila, eta isilik gelditu nintzen abantzu hogeita lau urte bete nituen arte.

genituen, eta

omen zen galdezka

Xalbador hasi zen

ea bazen

bertsutan bakarrik.

bertsularirik, hark

Bakarrik aritzea

gaiak emanen zituela.

tristea baita, hasi zen

Hor irratia entzutean

Hortik nola hasi zinen berriz?

galdezka ea bazen

gaia hartu, eta bertsu

nor edo nor haren

batzuk idatzi nituen

laguntzeko bertsutan

irrati horretara

pixka bat aritzen

bidaltzeko. Gero

zenik. Orduan, nire

irratikoek kantatzen

lagunak pusaka hasi

zituzten bertsuak,

zitzaizkidan

kondatuz zer jaso

Neurriak eta teknikak ezagutzen zenituen lehen saio horretan?

Ez anitzik, egia erran. Doinuek laguntzen zidaten, baina ez nituen sobera errespetatzen zortziko ttipia eta horrelakoak… Pentsa, ez nekien ere zer ziren horiek! Gero bai, zerbait liburu atzeman nituelarik ikasi nituen horiek denak, 7/6, 5/5/8 eta horrelakoak. Ondoko aldiak nola jin ziren?

Denbora horretan “Radio Côte Basque” irratian, Maite Barnetchek igandeetan saio bat ematen zuen. Hasi omen zen galdezka ea bazen bertsularirik, hark gaiak emanen zituela. Hor irratia entzutean gaia hartu, eta bertsu batzuk idatzi nituen irrati horretara bidaltzeko. Gero irratikoek kantatzen zituzten bertsuak, kondatuz zer jaso zuten… Uda horrela pasatu nuen, jostetan bezala, bertsuak bidaliz igandeetan, eta irratsaioa entzunez, ikusteko nork zer bidalia zuen. Irail hasieran,hara non eta gutun xoragarri bat jaso nuen, erranez bertsulari egunera gomitatua nintzela Beskoitzera. Otxalde bertsularia zendu zela ehun urte betetzen ziren eta horren karietara antolatu zuten bertsu eguna. Bazkarian orduko bertsulari guztiak han ziren: Mattin, Xalbador, Zubikoa, Errexil, Xanpun… Egun horretan meza bazen, eta hara joan nintzen. Maite Barnetche han zen eta harengana joan nintzen, irratitik ezagutzen bainuen. Hark ez zekien nor nintzen oraindik, eta erran nion Ezponda nintzela, eta elgar

124 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

zuten... Uda horrela

ezagutu genuen horrela. Orduan Maite, Labeguerie ikustera joan zen nere aurkezteko. Hura zen garaian Euskalzaleen biltzarraren lehendakaria. Labegueriek ni ezagutu ondotik, erran zidan orduan: “to!, ikurrin hori kendu behar dut gero, Otxalderen harria inauguratzeko. Ideia bat heldu zait, nik bi hitz eginen ditut eta zuk behar zenuke Xalbadorrekin pare bat bertsu kantatu”. Oroit naiz oraino, nola ene zangoak hasi ziren hosto haizea bezala dar-dar-dar. Xalbadorrek, etorri eta, ezagutu ninduen, Garazin elkarrekin ari izan ginen saio hartarik. Hantxe hasi nintzen berriz bertsutan, eta geroztik ez naiz gelditu orain arte!

pasatu nuen, jostetan

Nola atera zitzaizkizun bertsu haiek?

bezala, bertsuak bidaliz igandeetan.

Bizpahiru bertsu egin nituen nola hala, beldurra bainuen. Gero bai, bazkalondoan lasaiago ari izan nintzen, denekin solastaturik eta mahaiaren inguruan. Jendeak pozik hartu ninduen, bertsulari gazterik ez baitzen sobera, eta ni hala bainintzen orduan.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 125

126 /B66

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 127

Geroztik ehunka saiotan ibili zara. Izanen duzu bat edo beste markatu zaituena.

Labegueriek ni

Oroitzapen bat heldu zait orain. Bertsu saio bat egin nuen, mugaz bertzaldean. Etxera triste itzuli nintzen, nigar egin nuen bertsutan ez bainitzen ongi aritu. Pentsatzen hasia nintzen biharamunean ea ez ote nintzen xoratzen hasia. Egun batez Xalbadorrekin kantuan aritu nintzelarik hari kondatu nion pasatu zitzaidana eta nire kezka. Hark lepo zokotik hartu ninduen, eta erran zidan berak ere nigar egina zuela gazte denboran, bertsuengatik. Erran zidan seinale ona zela, ongi egin nahiaren ondorioa. Haren hitzek izugarriko kuraia eman zidaten aitzina segitzeko.

ezagutu ondotik,

Xalbadorrek bazuen gizon hotzaren itxura, baina zuretzako lagungarri izan zitzaizun?

harria inauguratzeko.

Bai, bai. Xalbadorrek azaletik zuen itxura hori, ongi egin nahiarengatik urguilu zerbait bezala baitzuen. Baina hark bihotz handia zuen. Aski da ikustea zenbat maitatu zituen euskara, euskal kultura, herriaâ&#x20AC;Ś Ez dakit zenbatek agertu dituzten hark agertu sentimentuak maitasun aldetik, bai familiaganako, herriaganako, entzuleenganako.

Ideia bat heldu zait,

erran zidan orduan: ÂŤto!, ikurrin hori kendu behar dut gero, Otxalderen

nik bi hitz eginen ditut eta zuk behar zenuke Xalbadorrekin

Zu Ahetzen bizi zara, Mattinen herrian. Zer harreman zenuen harekin?

Mattin arrunt desberdina zen Xalbadorrekin parekatuz. Hura baitzen gizon jostakina, beti irria ezpainean zuena. Ez zituen bost metro eginen gauza irringarri bat, norbaiti burla bat asmatu gabe. Mattin bere buruaz ere burlatzen zen! Eginahalak egiten zituen jendea irriarazteko, jendea irriz ikusteko. Xalbador eta biek izan dute harreman polita. Irudi zuen Mattin tren ttipi bat zela, trenbidetik ateratzen zena usu bertsutan. Xalbadorrek aldiz beti ezartzen zuen trenbidearen gainean. Biziki osagarriak ziren Mattinen beroa eta Xalbadorren hoztasuna.

pare bat bertsu

Eta zuk non duzu erraztasuna? Irrirako? Seriostasunerako?

dar-dar-dar.

Erran behar dut bertsulari guztiek izan dutela seriostasunean aritzeko aukera. Mattin bera ere nigarrez ikusia dut, semea Parisera joan zelako gaiari kantatu behar izan ziolarik. Gero, egia da serioserio ezin duzula bertsu lan guztia egin, hori ez da posible. Nik bietan maite izan dut bertsutan aritzea. Gehiago tiratua izan naiz arinkeriari edo irri ixtoriei, aitortu behar dut. Baina, tartean gauza seriosetan entseatzea gustatu zait. Badakizu, gauza seriosak galdetu gabe etortzen zaizkizu. Irrigarri batek ez du bizia errazago beste serios batek baino. Gero afera da jakitea bakoitzak zein bertsu kantatzen dituen errazago, bakoitzak pasa momentu txarrak, besteen izenean bada ere, ala irri kontuak. Ni irri zalea naiz, baina seriostasuna ere behar da. Bestela irria miseriaren tapa bilakatzen ahal da. Denek ditugu egun argiak eta gau ilunak, eta bertsutan denak agertu behar dira.

kantatuÂť. Oroit naiz oraino, nola ene zangoak hasi ziren hosto haizea bezala

arrunt desberdina zen. Orduan denak euskaldunak ziren. Plaza osoan ez zen euskara baizik entzuten. Ibiltzen ziren gaiak ere desberdinak ziren. Herriko kontakizunak aipatzen ziren, denek konprenitzen zuten, besta giroa zen. Orain lana moduko zerbait bihurtu da. Tenore hartan egon behar da, bertsutan aritu eta etxera sartu. Bertsulariak ez dira jendeekin egoten. Zertako egonen dira, kantatzen duten lekuan hamarretik zazpik ez badaki euskara ere? Guk zazpi-zortzi urtetan ez genekien frantsesez hitzik ere, euskara baizik ez genekien. Ni eskolan zigortua izana naiz, euskaraz mintzatzeagatik, eta euskara baizik ez jakin! Beste denborak ziren, bai. Xapelketei lotuko gatzaizkio orain. 80 hamarkadan Nafarrokoa heldu zitzaizun. Zer garrantzi ematen zenion xapelketari?

Xapelketak lagundu gaitu biziki, lehenik bertsulariak elkar ezagutzerat, eta gero plazetan kantatzerat. Baina nik uste, bai goi eta behe nafarroko bertsulariak ez ginela prestatuak xapelketan aritzeko. Garai hartan, Euskal Herriko xapelketako finalera ez zen inor iritsi Nafarroako xapelketatik. Badakizu, eskola ez duenak seinale du ez duela, eta duenak alderantziz! Xapelketarako eskola ere behar da, prestaketendako eta. Eskolak ez du trabarik egiten bertsutan! Jakitateak beti laguntzen zaitu. Guri buruz zer erranen dizut? Ba hartzen ginen, lagundu gaitu, jende anitz ezagutu dugu. Hori izan da gure xapelik handiena. Gaineratekoan, lehian eta, ba, denbora pasatu dugu, egun ederrak pasatu. Hala ere behin irabazi duzu Nafarroko xapelketa.

Arrazoi duzu, eta bitan bigarren ere egina dut, zenbaitetan hirugarren. Baina, ni ez nintzen batere prestatzen xapelketarako. Ez nuen gogo handirik ere itsuki prestatzeko. Ez zait iduri, ongi juja (juzga) daitekeen bertsu bat. Horrekin ez dut erran nahi jujak (epaileak) ez jakinak direnik, baina bertsulariak berak ez ditu beti pentsatzen dituen guztiak bertsu lerroetan sartzen ahal. Batzuetan duda-muda batzuk uzten ditu, eta beharbada ez da beti ongi konprenitua ere. Ez dira beti nahi diren denak erraten ahal, hainbeste zango errespetatu behar baitira. Nihaur ez naiz sekula bertsu juje izan, baina ez dakit nola juja daiteken bertsuaren sentimena.

Mattin eta Xalbadorren garai horiez nostalgia pixka bat ba ote duzu?

Urteak aitzina doaz. Azken urteak ere heldu. Zein izan dira zure azken saioak?

Bai, biziki handia. Garai hartan bertsua ez zen orain bezala. Besta bat zen, kantuan aritzea entzule horien aitzinean. Entzulea ere

Joan den urtean ibilia izan naiz oraindik zenbait saiotan: Saran, UrruĂąan, Arnegiko bestetan ere. Orain pixka bat gelditu naiz. Ez

128 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 129

da gogoa galtzen duzula, baina bertsu lagunak pixkanaka gelditzen zaizkizu. Xanpun joana da, Alkhat ere orain bertsutan ez da gehiago ari… Orain gogoratzen dudan azken saioa Urruñan egin izan dut, Errexili egin zitzaion omenaldi batean.

Bertsu saio bat egin nuen, mugaz bertzaldean. Etxera triste itzuli nintzen, nigar egin nuen bertsutan ez bainitzen ongi aritu. Pentsatzen hasia nintzen biharamunean ea ez ote nintzen xoratzen hasia. Egun batez Xalbadorrekin

BERTSU ETA IRRI IXTORIO Ernest Alkhatekin ere jaso zenituen kritika zenbait, erranez bertsularitza utzi, eta sobera irri ixtorio kondatzen zenutela bazkarietan. Nola hartu zenituen kritika horiek?

Anitz jendek maite du bertsuekin batera, irri ixtorio edo txiste batzuen entzutea. Egia da denbora joan ahala, antolatzaileek deitzen gintuztela kasik irri ixtorioen entzuteko bakarrik, eta ez bertsuen entzuteko. Hori ez bagenu egin, naski saio gutxiago eginen genuen. Baina erran behar da ere, zikiro jateetan kantatzera zoazelarik, besten azken eguna izan ohi dela, asteartea. Hara iritsi eta usu, ez da deus prestaturik, ez da gai emailerik, mikrorik ere ez askotan, musikarekin baliatua baitute. Jendea pozik da, bestan direlako eta librean uzten zaituzte. Guk horrelakoetan hasi eta bukatu, beti bertsutan egin dugu. Baina, nola ez dugun inor saioa gidatzeko, gai batzuen emateko, irri ixtorioak kondatu izan ditugu, hastapen eta bukaeraren arte horretan, jendearentzat atseginak baitira. Librean aritzean, jendea irriarazteko behar duzu norbaitez trufatu. Nik nahiago dut gai baten inguruan bertsutan aritu bazkari denboran, beti jendeaz trufaka ibili ordez. Saio andana horrela egin dugu, hasieran bertsutan eta gero irri ixtorioak kondatuz. Bukaeran bakarrik txisteendako galdetuak ginen. Orain gelditu gara, eta ez dakit baden gehiago bertsularirik zikiro jate horietan.

kantuan aritu

Zuentzat ere goxoago zen txisteka aritzea ez eta bertsutan doi-doia entzunak.

nintzelarik hari

Eta ez konprenituak ere! Zikiro horietan hamarretik zortzik ez dute bertsua konprenitzen, ez nola egiten den ez deus. Ez baduzu animaleko astakeria botatzen, edo ez bazira norbaitez trufatzen, entzuleak ez zaitu konprenituko. Haien aitzinean zozokeria salbu, ez du balio aritzea. Orduan errazago zen irri ixtorioak kondatzea, horrela denak pozik uzteko.

kondatu nion pasatu zitzaidana eta nire kezka. Hark lepo

Bukatzeko, segitzen duzuia gaur egungo bertsularitza?

zokotik hartu ninduen, eta erran zidan berak ere nigar egina zuela gazte denboran, bertsuengatik. 130 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Egia erran ez naiz sobera sartua orain. Nire inguruan ere ez dut nehor bertsutan edo aritzeko. Eta nik kantatzekotan, nahiago dut pare bat baso edo hartu. Badakizu orain nola diren gauzak, eta etxeratekoan bildurrez egon baino nahiago dut ez atera. Hala ere, telebistan gostuan ikusten ditut bertsu emankizunak. Hilabetero ere paper bat jasotzen dut, eta bertsu munduko azken berriak irakurtzen ditut. Herria kazetan agertua ere irakurtzen dut. Elkarrizketa bururatu eta bere etxe gibelera ereman ninduen Txomin Ezpondak, eta handik ageri den “Mulienea”, Mattinen sortetxea erakutsi zidan.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 131

SUSTATZAILEEI HITZA

Plaza plaza kantuan egon ziren bertsulariekin batera, hainbat bertsuzale ibili ziren bertsularitza sustatzen, Mattin eta Xalbador isildu ziren garaietatik hasi, eta gaur egun arte. Horietatik lauri, garaiko oroitzapenak, anekdotak, azterketak plazaratzeko aukera eman diegu. Herria kazetak bertsularitzarekin duen harremana, bertsularien antzeki balentriak, orain 30 urteko bizipenen oroitzapenak, urte horietako saioen analisia... Denen gustorako menua prestatu digute Peio Jorajuria, Daniel Landart, Emile Larre eta Be単at Soulek. Argazkiak:

Bob Edme

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 133

Bertsolariak antzerkilari XANPUN EZPONDA MENDIBURU ALKHAT

DANIEL LANDART

Abertzale ikuspegitik, euskal kultura alorrez alor egituratu nahiz, bizpahiru lagunek erabaki genuen gure herrietako teatrolariak elkarretaratzea. Baigorrin 1967ko maiatzaren 28an bildu eta Antzerkilarien Biltzarra elkartea sortu genuen. Gure elkartearen helburuetatik bat urtero antzerki obra berri bat eskaintzea zen, talde ezberdinetako antzezle motibatuenekin.

Urte bereko udazkenean lotu gintzaizkion lanari eta Piarres Larzabal apaizak berriki idatzia zuen Matalas (1) drama prestatzen hasi ginen gure laguntzaile-zuzendari genituela Roger Idiart apaiza eta Telesforo de Monzon jauna. Orotara hamazazpi jokalari, eta gure artean, bi bertsolari: Xanpun eta Ezponda.

Antzerkilarien Biltzarra elkarteko lehendakaria (1967-1980) Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 135

DANIEL LANDART

XANPUN rdu arte, nik, Xanpun, bertsolari gisa ezagutzen nuen, eta hara, antzerki talde berean gertatzen garela! Eta gainera, paper nagusiaren egitea onartu zuen, sekulako testua bazuela ikasteko. Eskerrak bertsolaria zela, eta beraz bazekiela, batzuetan, inprobisatzen… Beti oroituko naiz Xanpunen karismaz. Ene bizian ez dut maiz gurutzatu hura bezain gizon gozorik, beti umore onean, beti irria ezpainetan, lagunkinetan lagunkinena. Gu, ordu arte, bakoitza gure herriko taldean ari ginen – Mugerren, Hazparnen, Donibane Lohizunen, Urruñan, Irisarrin, Heletan eta abar, eta ez genuen elkar ezagutzen, baina Xanpunek jakin zuen gu guztion arteko lotura ezin hobeki egiten. Matalas obra Baionako antzokian jokatu genuen 1968ko apirilaren 5ean eta sekulako arrakasta bildu zuen. Antzokia kokorreraino bete zen eta Xanpunen jokoak denak harritu zituen, zinez zoragarria izan baitzen. Geroxeago, obra berarekin Urruñan izan ginen, eta han ere jendalde gaitza bildu zen. Xanpun Antzerkilarien Biltzarra taldean sartu zen,

136 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

lehenagotik ere Donibane Lohizuneko Begiraleak taldean ari izana baitzen. Angel Arregi adiskideak baieztatu dit Xanpunek antzeztu zituela Monzonen bi obra: Lau kantari eta txori bat eta Menditarrak.•

EZPONDA akinik Txomin Ezponda bertsolariari antzerkia asko gustatzen zitzaiola, galdegin genion Antzerkilarien Biltzarra elkarteak bultzatu taldean sar zedin Matalas obra antzezteko. Guk orduan Dominik Esponde deitzen genuenok gure proposamena gogotik onartu zuen eta jokolari trebea agertu zen, ezin hobeki egin baitzuen Arkaitza zuberotar kontseilariaren papera. Ondoko urtean, 1969an, Piarres Larzabalek idatzi Ibañeta obran parte hartu zuen. Maiatzaren 30ean Biarritzeko kasinoan estreinatu genuen eta gero beste aldi bakar batez Baionako antzokian jokatu. Orduan hasi nintzen ni ere antzerki idazten eta 1970ean

Bai ala ez eskaini genuen. Txomin Ezpondak Antton gazte parranderoaren paperari bizitasun handia eman zion. Hiru antzerki horiek ez genituen iparraldean baizik antzeztu, eta nire nahikaria zen hegoaldera joatea. 1971n plazaratu nuen Noiz? obra, eta lehen aldikoz izan ginen Lazkaon. Mila eta berrehun jende (2) etorri ziren gure ikustera eta haien artean LazkaoTxiki bertsolaria. Bukaeran, Txomin Ezponda agurtu nahi zuela eta, oholtzara igo zen eta biek bertsoak kantatu zituzten… Momentu hunkigarria izan zen. Laugarren antzerki batean ere parte hartu du Ezpondak: Jean-Pierre Mendiboure edo Mendiburu bertsolariak idatzi Gure Borda obran.•

MENDIBURU parraldeko teatroaren historian, 1960eko hamarraldian, Nafarroa Behereko Heletako taldea famatuenetatik bat izan da, Jean-Pierre Curutchet, Sauveur eta Jeannot Etcheverry anaiak, Léonie Récalde eta beste aktoreak Telesforo de Monzonek berak laguntzen baitzituen. Eta Jean-Pierre Mendiburu ere, heletarra izanez, sorterriko taldeko jokalari gisa ari izan da. Nihaurek ikusi dut Larzabalen Hiru ziren obran, baita Monzonek idatzi hiru antzezlan

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 137

DANIEL LANDART

B ERTSOLARI liburuak BERTSOLARI LIBURUEN BILDUMA OSOA AZAL GOGORRAREK I N

ALKHAT igarren Mundu Gerlaren ondotik, Lapurdin eta Nafarroa Beherean euskaraz egin antzerkiak garrantzi handia ukan du. Adibide gisa, 1951n Theatroka lehiaketa antolatua izan zen eta hamasei taldek parte hartu zuten. Iholdin ere talde bat bazen eta Monzon bera joaten zen hango gazteak sustatzera. Baina egun batez gelditu zen. Bizian ez baita sekula etsi behar, Ernest Alkhatek eta bere lagun batek erabaki zuten talde berri bat sortzea 1966an. Alkhatek Iholdi bere sorterrian Piarres Larzabalen hiru antzerki eman ditu: Berterretx (4) eta Etxahun (5) obretan paper nagusia egiten zuela; hirugarrena: Roxali komedia.

138 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

2. Derragun sarrera preso politikoen alde zela, bestela ez dut uste hainbeste jende etorriko zenik euskal antzerki bat ikustera. 3. Berterretx – Bertherretchen khantoria XV. mendekoa da. Kantuak kontatzen du Berterretx larraintar gaztea Mauleko jauna zen Lérin kondeak erahil zuela Etxebarre Ezpeldoiko etxe aurrean. Honegatik: Berterretxek ez zuen onartu, ohitura zen bezala, bere esposak ezkon gaua kondearekin pasa zezan. 4. Etxahun: Pierra Topet (17861862). Barkoxtar koplaria. Utzi dizkigun bertsoen arabera, bizian ez du zorigaitza baizik ezagutu. Gurasoek ez omen zuten maite. Bere emazteak maitale bat zeukan. Auzoko gizon bat kolpatu zuen. Preso altxatua izan zen. Erroman eta Konpostelan izan zen erromes, etabar. Haren izena bertsolari handienen historian gelditu da.

Jon Loategi, bertsozko mezularia

A MURIZA

1. Matalas, Bernard de Goyenetche apaizaren izengoitia zen. Antzerkiaren gaia, gertakari historikoan oinarritzen da. Zuberotarrek ez zuten onartu Louis XIV. erregek Zuberoako herri lurrez hartu erabakia, eta 1661ean, Frantziako soldadu tropen kontra altxatu ziren. Buruzagi gisa Bernard de Goyenetche apaiza hautatu zuten. Ez baitzuten arma handirik, Sohütan bentzutuak izan ziren, guduka lazgarrietan 400 zuberotarrek bizia galtzen zutela. Matalasi aldiz, burua moztu zioten Mauleko jauregiaren aitzinean, 1661eko azaroaren 8an.

Enaz banaz

X ABIER

OHARRAK

A MURIZA

Laugarren euskal antzerki batean ere ari izan da, eta honen berezitasuna, Alkhatek berak idatzia zuela. Borda berri eman zion izenburutzat. Dudarik gabe beraz, antzerkigintzan ere egin duten lan baliosarentzat, Xanpun, Ezponda, Mendiburu eta Alkhat bertsolariek gure eskerrik beroenak hartze dituzte.

X ABIER

hauetan ere: Menditarrak, Hazparneko Anderea eta, azkenik, Eneko Bizkai eta Maria Lorka. Jean-Pierre Mendiburuk antzerki bat ere idatzi du Gure Borda izenekoa, 1972an Hazparnen estreinatua izan zena. Antzerki bera, Irisarriko taldeak, 1976an jokatu zuen.•

Hirugarren liburukitik aurrera azal gogorrarekin argitaratzen hasi ginen BERTSOLARI LIBURUAK bilduma. Gure irakurleen artean diseinu berriak izan duen harrera ona kontuan izanik, aurrekoak ere azal modu honetara pasatu ditugu, eta, orain, bilduma osoa aurki dezake betsozaleak eskurako hain formatu atsegin eta erosoarekin.

Agur sagar beltzeran

Nondik-nahi plazetan

BEÑAT SOULE

Bertsularien Lagunak Elkarteko idazkaria

Xalbador eta Mattin iparraldean garai bateko bertsulari izarrak oraino jo eta ke plazetan zabiltzan kantari, aldizkari huntako bertsulariak plazaratu zirenean. Horietan lehena Xanpun zena Donibane Lohizunekoa, Urruñan bizi izana. Hori hasi bada ere 1948an Hernandorena zenak antolatutako sariketetan, hirurogei hamarkada arte ez da hainbat ageri; beharbada orduko ogibidea (itsas arrantzalea baitzen Xanpun) zuen doi bat oztopo. Erran dezaket duda izpirik gabe belaunaldi huntako gizonekin ibili dela gehienik. Ari izan baita 2002an zendu zen arte. Bigarren Txomin Ezponda hirurogeita hamar hamarkadan plaza egiten hasi eta, ondotik Joanes Arrosagaray, Ernest Alkhat, Jean Pier Mendiburu, Mixel Aire “Xalbador”, Jean Louis Hariñordoki “Laka”, Kexux Arzallus eta Fermin Mihura. Aipamen soil bat egin gabe ez nezake utz Damattit Larre Beskoitzekoa eta Damattit Irigarai Arrosakoa, guk “Oihantzipi” bere etxearen izenetik deitzen genuena. Bietan lehenak urte bakarren buruan erabaki zuen ez gehiago segitzea; bigarrena ere laster isildu zen bertsu lanetik, nahiz lekukotasun batzuen arabera bazkalondo batzuetan, bereziki ihiztarien arteko batzuetan, lagunei zirto eta bertsu zenbait botatzen zizkien. Hori 1999ko urtarrilean zendua da.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 141

BEÑAT SOULE

ertsu ekitaldiak aipatzerakoan nahi nuke irakurleak jakin dezan kontuan hartuak direla bakarrik belaunaldi hunen ibilaldiak iparralde osoan; erreferentziatzat hartuz 1965etik 2004rako urteak. Beren bertsualdietan askotan zituzten berekin zaharxeago batzuk, hegoaldeko batzuk eta azkenik, belaunaldi berriak ekartzen hasiak dituen bertsulari batzuk, baina beren artean zenbat eta zenbat ez egin. Gertakari eta arrazoi askok ekartzen du bertsularia kantatzera.

Saioak aretoetan Areto edo zinema, antzoki, trinkete, ezker pareta edo beste gela batzuetan oholtza gainean mikrofonoekin, edo berdin gabe hastapenean bezala, saio anitz antolatu dira bost edo sei bertsularirekin, baina gutienez belaunaldi huntako bi segurki bazirela. Saio horiek elkarte batzuk antolatuak ziren. Hortarik zenbait nabaritu dira urte askotan: “Eskualzaleen Biltzarra” luzaz, Irisartarrak elkartea dozena bat urtez, Sarako “Olhain” elkartea

142 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

hamabost urtez. Ez dira horregatik gutietsi behar bertze elkarte batzuk: “Euskal Kultur Erakundea”, Baionako “Ibaya”, “Aldudarrak” elkartea eta bertze frango noizean behin antolatzaile gertatu direnak. Saio libre horiek urte epe horretan ehun batez gora konda ditzakegu. Kermezak Gure eskualdean anitz parrokiak urtero egun bat antolatzen dute, helburu dutela doi bat diru biltzea parrokietan dituzten gastuen estaltzeko. Bazkariafariekin batera, asko ausagailu edo animazio diferente kausi daitezke. Horietan bertsularitzak ukan du toki ederra beharbada lekuko apez edo arduradun batzuk oso zaleak zirelako. Bilduma egitean Eiheralarre herria hor da urte luzeetan, Aiherra ere bai (Emile Larre orduko erretorearen akulua hor zen), Larzabale hunek Oztibarre eskualde osoa biltzen baitzuen. Geroztik Orzaize aritu da hortan, neronek urte parrasta batez saioen kudeatzeko suertea izan baitut. Halere, bertze herriak ez ahantz: Domintxine, Baigorri, Heleta, Irisarri eta han edo hemen beste parrokia batzuk noizean behin. Ohar hau halere, gutiz gehienak Nafarroa Beherean izaten zirela, Lapurdin gutiago, Zuberoan zorigaitzez ezer ez. Laurogei bat bertsualdiz goiti izan dira kermezetan.

Xapelketa eta sariketak Zein bertsulari ez da lehiatzen zoingahiagoka horietan?. Oso guti hain segur. Hirurogei hamarkadako azken urteetan bi ekitaldi ageri dira: Lapurdiko xapelketa bat Beskoitzen, eta Hernandorenak antolatu sariketa bat Saran. Ondotik hamabortz bat urtez hutsune nabarmena dago sail horretan, bat bera ez baita antolatu hemengo betsulariak nafarrekin batera Yantzi sarian eta Nafarroako xapelketan sartuko diren arte. Urtero 1983az geroztik saio bat edo bi egin da iparraldean. Emaitza ona ukan du horrek belaunaldi hunentzat: bederatzi xapel, zazpi xapeldunorde eta berrogeita bost finala postu. Ez da itsusi. Artean Lapurdiko xapelketa bat egin da Urruñan 1987an, bi Baxenabarreko kopa Orzaizen, sariketa bat Heletan. Azkenik 2002an hauetarik bortzek parte hartu dute iparraldeko ligan, hauetarik bi sailkatzen zirelarik urte hortako Nafarroako xapelketarako. Denek urte batez edo bertzez parte hartu dute Euskadiko xapelketa nagusian 1980etik

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 143

BEÑAT SOULE 1997ra, finala postu bat eta finalaurreko lau postu erdietsiz. Xapelketa nagusi kondu, Hendaian eta Saran izan dira kanporaketa bakarrak. Orotara sail horretan berrogei bat saio pasaturik ikusteko parada izan da gure eskualdean. Hitz laburrez erran behar da zenbaitek garai batean parte hartu dutela hegoaldean antolatuak ziren Artxanberri, Lauaxeta, Lizardi, Orixe eta Zepai izeneko sariketetan. Omenaldi, Oroitzapen egun Bizi edo zenduak diren pertsuna batzuei omenaldien egiteak edo oroitzapen egun batzuen antolatzeak parada eman diete belaunaldi huntakoei ere kantuan agertzeko. Oso zuzen den bezala bertsulari izandakoek hartu eta hartzen dituzte aipaldi eta omenezko egunak. Zerrenda bat osatzea luzeegi liteke, baina huntan sartzen dira Xalbador zenari hogeita hamar urtez kasik egin dioten aipamena “Xalbador eguna” izenarekin. Bertsulariez bertzalde, bertze anitz gizon eta emazteren goresteko parada izan dute bertsutan: euskalzain, idazle ezagun, irakaskuntza arduradun, politiko gizon,

144 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

antzerkilari, kirolari, bai eta apez multzo bati. Gehienetan bi edo hiru ziren kantuan, baina gehiagorekin ere egin dira saio bikainak laurogei bat ekitaldi hurbil osatuz. Herriko bestak eta jaiak Herri gehienek, ez errateko denek, urte guziez antolatzen dituzte beren patroi sainduaren besta eguna inguruan, herriko bestak. Bi, hiru egun, eta zenbaitetan gehiago irauten dute. Egun bakarreko batzuk ere izaten dira: arrabesta, primadera besta, udazkenean urtxo besta… Antolatzaile komite edo batzorde bat dago herri orotan. Horien egitarauetan bertsulariak

sarraraztea gogoko izan dute frango herrik kantaldi, musikaldi, pilota partida, abere primaketa eta bertze ausagailuen artetik. Zenbait tokitan plaza batean saio batzuk antolatuak izan dira bost edo sei gizonekin, baina bertsulariak gehienik aurkitzen ditugu besta horien zikiro jatean, bi edo hiru izaten direla beti. Anitz ibili dira belaunaldi huntakoak molde huntan kantuan. Galde bat egin behar eta batzuei hau liteke: oroitzen ote zira nun jan duzun zikirorik hoberena? Bego hortan. Besta egun horietan ostatu edo jatetxe batzuk ere urte luzeetan fidel egon dira bertsulariei beren egun bateko bezeroen egonaldian bizi doi bat emateko. Urtean zehar bertsularitzari harrera ona eta segitua eman dioten herriak dirateke Sara, Bidarrai eta Urruña. Ez nabil hargatik bertze anitz herrik egin indarra gutietsi nahiz. Bi ohar halere: lehena, herri “bertsuzaleak” gehiago zirela Baxenabarren, Lapurdin eta Xuberoan baino; bigarrena, urte epe horretan hirurehun bat bertsu ekitaldi hurbil aipatzen bada ere, toki gehiago bazitekeela ere bertsularitzarentzat. Gertatzen zena da anitz afitxatan eta prentsan ez zirela aipatuak ere, edo bertsularien izenik ez zela ematen pilotari, kantari edo

musika taldeena bezala. Ikastetxeek antolatu bertsualdiak Ikastetxe ezberdinek antolatu bertsualdietan ere izan du zer egina belaunaldi hunek. Garai batean euskarazko irakaskuntza segurtatu nahiz zabiltzalarik ikastolak eta Seaska, hezkunde nazionalarekin zerabiltzan harremanekin batera besta batzuk antolatzen zituzten helburu batekin: irakasleen paga eta gastuen estaltzeko dirua biltzea. Kantaldi, musikaldi eta bertsualdi ziren gehienik erabiliak. Saio bakar batzuk muntatu dira, baina bertsu afari edo bazkarietan ziren gehienik agertzen. Beti laguntza ona ekarri dute bertsulariek. Ikastetxe elebidun batzuek ere izan dute bertsuen tirria, irakasle edo arduradunak beharbada, oso zaleak zirelako. Urte parrasta batez Kanboko ikasleak elkartea (San Mixel ikastegikoa) izan da antolatzaile segituenetarik, bai eta ere Donaixtiko San Mixel ikastetxea. Norbaiten akulu xixtak ere sendi ziren hortik gaindi. Beste ikastetxe bakar batzuk ere izan dira han- hemenka. Gau eskolek

edo AEKk bertsularien zerbitzuak eskatzen zituzten eta oraino ere egiten. Kantaldi, musikaldi Kontua hartuz bertsua beti kantatzen dela doinu ezberdinekin, kantaldi edo musikaldi antolatzaileek bertsulariak frangotan gomitatzen zituzten ekitaldi bat osatzeko beren egitarauetan. Honela aurkitu izan ditugu urte parrasta batez hemengo parrokietako abesbatzen urteroko biltzarretan (bai elizan, bai ondotik bazkarian), Donibane Lohizuneko “Kantuaren Eguna” delakoan, Urdiñarbeko musikaren egunean, Zuberoako “Xiru” festibalean, “Euskal Herria Zuzenean” festibalean, Arrangoitzeko “Mutxikoen egun” delakoan, Ortziken kantaldi eta han-hemenka bertze kantaldietan. Berrogeita hamar bat ekitaldi hurbil kondatu dira hor ere. Aste kulturalak. Ondarearen egunak Herri edo kantonamendu batzuetan badirudi aste kulturalek indar hartu duten azken mende laurden huntan auasagailu ezberdinekin: mintzaldi, eztabaida, zinemaldi, kantaldi, erakusketa eta ospakizun bereziki. Bertsularitza ere izan da partaide, dudarik gabe asko moldetara. Senpere,

Urruña, Azkaine, Baigorri, Garazi, Izura (urtero marrazki erakusketarekin), Hendaia, Aturri Ondo ikus daitezke aste horien antolatzaile gisa. Uztaritzen kokatua den “Euskal Kultur Erakundeak” ere badu zer egina eta ikusia Ondarearen egunak beregain hartuz. Bertsulariak ikusi izan dira horrentzat Irisarri Ospitalean, eta bertze erakusketa batzuen estreinan. Epe horrek dakartza hogeita hamabortz bat bertsulari plazaratze hor ere. Lurra, laborantza, artzaintza Langintza huntan ari direnek eta elkarte batzuek sustengaturik nola ez ukan beren lanari, herriari eta lurrari atxikimendu bereziki anitz lur eta ontasun kanpotiarrei saltzen den denboran. Beren urteko biltzar nagusi edo elgarretaratzeak egiten zituztelarik “Lurra zain” lemaz arduratzen zen GFAM erakundea eta ELB sindikatua ohituak ziren bertsularien kantarazten otordu edo apairuetan, baina ere askotan antolatu dituzten manifestaldietan. Belaunaldi huntako gehientsuenek izan badute ere horietan gertatzeko parada, erran gabe doa laborari eta artzain bertsulariek zutela lehentasuna. Huni loturik dago ere Mendiben aspalditik egiten

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 145

BEÑAT SOULE den Bortuaren eguna. Hunek segitzen du oraindik ere bertsulariekin. Gau beilak, irri gauak Denboraldi goxo bat lagun edo herritarren artean pasatzeko eginak diren gauak. Bertsulari (bi ardurenean), antzerkilari, kantari, soinulari, ipuin kondalari eta bertze badago egitarauetan. Aiherrako Beltzuntze elkartea aspalditik antolatzaile izan eta dago oraino ere. Egin izan dira Beskoitzen, Ainhizen, Amikuzen, Arnegin eta beste herri bakar batzuetan hogei bat bertsu ekitaldi. Kirolarien lagun Pilotazale elkarteak partikulazki, baina ere zangobaloi eta euskal indar joko elkarteak izan dira bertsualdi antolatzaile beren noizean behingoko biltzarretan. Makeako “Airetik”, Senpereko “Emak Hor”, Orzaizeko “Baigura” eta “Arranoak” elkarteak hor dira gehienik ageri. Bertze bakar batzuk ere bai. Pariseko “Euskal Etxeak” gonbidaturik bi gizon izan dira ere Bercyko kiroldegian euskal indar jokoen erakusketa eta lehiaketa batean kantatzeko. Adin ederrera helduen biltzarrak Hirugarren adinera helduek eta xaharrago batzuek noiz nahi dute parada elgarretaratzeko apairu edo krakada baten

146 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

inguruan, hori izaten dela zenbait aldiz herriko etxe edo udalek eskainirik. Nahiz emekiemeki aldatzen ari (zorigaitzez ez alderdi onean) gutiz geihenek euskara zerabilaten beren artean eta anitz aldi bertsulari pare bat zaukaten denboraldi horren alaitzeko. Herri batzuetan egin izan da anitz urtez, urte guziz egiten ez bazen ere. Hala nola ikusi den egiten Urepele, Donibane Garazi, Donazaharre, Ahetze, Arnegi, Lasa, Izpura eta Maulen ere. Non ez zagoen herri

batean adineko norbait hedabide edo prentsan berrriketari, biltzarre klase horiek ez ziren nihun ere aipatzen. Jende adineko zenbaiten eta bertsulari batzuen lekukotasunak kontuan hartuz gauza segurra bertze herri batzuetan egin izan direla horientzat bertsualdiak. Elgarretaratze handi eta ttipiago Herri Urrats, Aberri Eguna, Nafarroaren Eguna, Lapurtarren Biltzarra, Eltzarruze egunak, Euskararen aldeko edo presoen aldeko manifestaldietan belaunaldi hunek ukan du zer eginik urteetan zehar. Ez dute ahalge izaterik. Hedabideak, prentsa Euskal irratietan bertsu emanaldiak zuzenean ez da oro har hainbat antolatu, bakar batzuk noizean behin. Emankizunak aspaldian badira halere pasatako saioz osatuak. Bertsu bazkari edo afari batzuk egin dira beraiek antolaturik diru biltzeko kanpaina baten

bururatzeko edo bertze arrazoiengatik. Prentsa euskaldunak aldiz, bertsulariak izaten ditu beren urteko biltzar nagusi edo urtemuga batzuen ospatzeko. Herria astekaria lehendik eta oraino ere, eta garai batean Herriz Herri ziren bertsua zerabiltenak. Hunek ekartzen nau erratera “Euskalzaleen Biltzarra” bezalako elkarte batek urteroko bere besta nagusian beti izan dituela hiruzpalau bertsulari. Besta berezi batzuetan Bertsularien parte hartzea besta berezi batzuetan ezagun zen gehiago 70eko eta 80eko hamarkadetan. Etsenplu zenbait hemen: mus zeingehiagoka (Donostirin bereziki), xerri hiltze, ardi mozte xapelketa, ogi jate lehengo moldean, sukaldaritza lehiaketa, Santa Ageda edo ihauterietako ibilaldietan etxez etxe ere, berdin eraikuntza berri batzuen estreinan. Azpimarratzekoa urte batez bai izan zirela San Martin egunarekin gerlari ohien bazkari batean. Nola iragan zen ez da jakina, baina ez da berritu holakorik. Mort Pour La Patrie. Bego hortan.

Belaunaldi hau hegoaldean Hegoaldekoak hunat bezala, hemengoek ere frangotan hegaolderat kantura joateko aukera izan dute xapelketa eta sariketez kanpo. Bertzelako ikerketa bat egin gabe ezin da erran zer eragin izan duen guzientzat. Bertsu idatzietan Euskal Heriko plazetan ibiltzeaz gain, belaunaldi huntako gehienak ohituak dira bertsu sail batzuen moldatzen idatziz. Aktualitateak ekar dezakeen edozein gairekin dudarik gabe ari izan dira, baina sariketa batzuentzat gai berezi edo finko batzuekin ere. Bide hortatik zenbait sari eta ohorezko aipamen errezibitu dituzte zenbaitek, bereziki Eskualzaleen Biltzarrak antolatu sariketetan, “Mendaro Txirrixtaka” sarian, “Xenpelar” sarian eta “Iparragirre” sarian. Bakoitzak bere bertsu bildumarekin bi gizonen liburuak plazaratu berri dira eta bertze bienak denbora laburrik barne eginen. Gaur egun Dagoeneko garbiki ageri da belaunaldi honi ere ez zitzaiola etxetik ateratzeko parada falta eta jakin duela okasione guzien baliatzen bertsu lanerako. Baina bertsularia ahultxeagoa edo ospe handikoa izanagatik, egun batez etortzen da denei isildu beharra. Urteak aitzina joanez belaunaldi

huntakoak ere bide beretik doaz. Biziaren itzulia. Zenbait zenduak dira, bertze batzuk osasun arazoengatik isilduak, bertze guziek ere zangoa altxatua dute noizean behin belaunaldi berriko batzuekin han- hemenka ari izanik ere. Horiek kantatzeko izan dituzten aukera horietarik iparraldean anitz deseginak dira eta bertsularirik gabe egiten. Antolatzaileek beren egitarauetan ez badituzte sartzen herriko besta, zikiro jate, kermeza eta asko okasionetan errua ez da bertsulari gazteena, ez eta helduena, baizik euskara hizkuntzak hartu duen gibelamenduarena. Bertsutan aritzeko aukera berriak badatoz halere gazteentzat: saio bakar batzuk, sariketa batzuk, bertsu afari eta agian laster iparralde osoko xapelketa. Dena den, orain kasik isiltzera doan belaundali huntaz erran daiteke ez direla alfer egonak. Azken hitzera heltzean norbaitek erran baitit ez hain aspaldi: “Mattin eta Xalbadorrez geroztik ez da iparraldean bertsularirik izan”. Hauxe erran dezaket, ez jakinarekin mintzo dela edo ez jakin nahiarekin mintzo dela. Gisa guziz, oso arrazoinamendu kaxkarra, eskasa eta fundamendu gabea. Goresmenak belaunaldi huntako guziei, bizi edo zenduei, bat bera berexi gabe.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 147

EMILE LARRE

Herria kazetako zuzendari ohia eta euskaltzain osoa

Oroitzapenak Bertsularitza-munduan nik baino gehiago dakienik bada, baina errana den bezala, bakoitzak bere xirula eta bere betea. Nik baigorriar izanik, zerbait banekien Xalbador auzo herrikoaz eta Mattin haren lagunaz. Baina, Urru単an hasi nintzen zinez bertsulariekin, herri hortara bikario joan nintzelarik 1956an, hogeita hamar urte nituelarik, eta Xalbadorrek hogeita hamasei. Handik urte bat edo bi barne etorri zen Teodoro Hernandorena guri buruz herrira, bere bertsutarako su guziarekin, bera bizi zen Donibane Lohizunetik. J.B. Etcheberry Donostirikoa, hamahiru libururen egile zen Urru単ako erretora, berak bakarrik zuen lurgostuko euskararen jabea ere han aurkitu nuen ene nagusi. Hain zuzen, arrakasta handia bazuen euskarak orduan frankismoaren pean zeuden hegoaldeko euskaldunetarik, hor libreago sentitzen alabaina bere burua iparralde huntan. Beste aldetik, Urru単ako jende sano prestuak ez besterik galdegiten, eta gu herriko bi apezak berdin sutsu, abiatu genituen bertsu saioak antzerkiekin aldizka bezala orduantxe parropiak apaintzen ari zuen Itsasmendi antzoki ederrean.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 149

EMILE LARRE

INDARBERRITZEN z dakit hemen balio duen horietan sartzea, bakan ikusi dut Iparraldean geroztik, bospasei urte horietan sentitu dudan bertsutarako karra. Hauxe izan da nik ezagutu dudan su horren beroena. Beste saio mota batzuen ondotik, Hernandorena bera izan zen asmakuntza honen sortzailea; bai eta orotako berri zuen gizon miresgarri horrek gogoan ezarri zuen orduko bertsulari entzunenak behar zituela: Pariserako! Behar genuela xutik ezarri Urru単ako Itsasmendi sala berrian bertsulari onen saio bat sariketan bezala. Eta hauxe izanen zela saria: Parisera joatea kantatzera Itsasmendi hortan jokatuko zuten lau hoberenak, ahalaz bi Iparraldetik eta bi Hegoaldetik. Itsasmendi baia? Gaixo Itsasmendi sala! Erran igandean jendea trumilka heldu dela Urru単ara denetarik, eta pentsatzeko zen bezala, Hernandorenaren publizitatearekin eta bera gai emaile, hegoaldea ere burrustan. Eginahalak oro egin zituen orduan bikario honek bere gazte

150 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

arduradunekin, txartelak ogi benedikatua bezala joanak, eta lekuak oro laster hartuak, ibili ginen jarralki biltze orotan, hauek sakatuz salako artebide eta bazterbide guzietan, bai eta jokolarien taulagainetaraino ere, bertsularien doittoa utziz bakarrik lekua. Eta zuk, irakurlea, ez otoi galda nun ziren biltokietako larderia eta erreglamenduak horrelako izurritearen mugatzeko, ez baitu zentzurik zure galdeak, oroituz 1960 aitzinako denboraz garela mintzo, erran nahi baita jendarmak eta besteak istripu ondoan bakarrik etortzen ziren garaiez, eta ez aitzinetik; orduan ere gauzak nolazpait konpontzen ziren orduko gisan. Artetik errateko, oroitzen naiz gure antzokiak ate zabal batzuk bazituela, bi hegoaldekoak aitzinean ezkerretik, eta haiek ere zabaldu zirela, bederen kanpotik entzun ahal zezaten zerbait barnerat sartzerik ez zutenek. Hots, erokeria holako jende prestuena, geroztik besterik ikusi ez den bezalakoa. Azkenik, hau ere sala dezake dakienak: herriko ostatuak, bestalde, bete ziren bertsu saiorat hurbildu izan ez zirenekin. Orduan estimatuen arabera, erran izan zen zortzi edo bederatziehun bat jende izan zirela arratsalde hartan Urru単arat etorri zirenak, salak 350 leku zituelarik doi-doia.

Horiek hola, gure solasaren haria ez galtzeko, hauxe salatu behar: Mattin eta Xalabdor iparraldetik, Basarri eta Uztapide hegoaldetik, horiek izan zirela Pariserako hautatuak. Hango berriak beste batek konda litzake, nola ibili ziren eta nolako arrakastarekin Parisen ondoko egun batez. Alta ene garaiaren aitzinsolas hau gehiegi luzatu gabe, ez nagoke laburpen batean erran gabe bertsularien xapelketa moduko batzuez zerbait berri eman gabe ere. Xapelgo faltan zoingehiagokak izan dira aspaldiko desafio eta sariketak. Iparralde huntako ezagutuenetan geldituz, badakigu J. Elissalde Gerezietako erretora, Louis Dassance Uztaritzekoa, Piarres Lafitte, De Monzon, Piarres Larzabal, Oxobi eta beste asko izanak zirela. Horien ondotik

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 151

EMILE LARRE izan zen gure sartzea mundu berezi hortan. 1962tik goiti, Hazparneko misionest predikarietan nintzalarik, ukan nuen bertsularien txapelketa nagusian epaile sartzeko galdea: Piarres Lafitte eta Mixel Labeguerie ziren ordu arte ibili zirenak. Azken hori bere diputatu gazte lanetan hartua izanez, eta Piarres Lafittek bere arrazoinez, igorri gintuzten Mixel Itzaina eta ni beren ordez igande batez. Hor haatik, beste mundu batean ginen. Hamabi epaileko mahaiburuan ez ginen anitz konda bi iparraldekoak, eta are guttiago hitz-ulertze kasu bat gertatzen zelarik: guretzat garbigarbia zen iparraldeko zirto bat zelarik arras egunerokoa eta beste gehiengo batentzat berdin garbi baitzen ez zutela tutik ulertua, beraz bertsuak ez baliorik. Hori izan zen Donostiako Astoria antzokian, uste dut, Xalbador ziztukatu zuten aldi hura. Urepeldarrak bere andre zenduari kantatzeko zituen bi bertsu horietan ezin onartua izan zuten anitzek Xalbadorrek eman zuena, bietan besterik bota zuela, eta beraz poto. Mixelek eta nik bagenekien ez zuela dolorez bere begiak hesterik errana zuela gure euskaran, eta gero segidan ez zitakeela izan besterik soineko hura beretuko zuen emazterik. Bat genuen protestan gurekin,

152 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

eta hura zen Fernado Artola, Bordari, iparraldean Bastida Klarantzan eta Beloken egoiten zena eta gure euskaran trebatuagoa, gainerat maiz Irunen bizi baitzen, Hendaiaren parean. Aldiz, 12tarik 9 Xalbadorren kondenatzaile ez baziren, bederen ixilik egoki, ez izanez ontsa ulertua Xalbador.

Beste bat ezarriko dut hemen, eta hura Basarri. Basarrik bai, bera zagoen jarlekutik, ez baitzen egun hartan bera bertsulari, bai aldiz entzule edo kazetari ere aitzineko aldian haren xapela Uztapideri emana zitzaionaz geroz. Beraz, Basarri eta nihaur, Emile Larre, izan ginen Zeruko Argia kazetari idatzi genionak egiaren bereratzeko.Nik, nere partetik neure mañetofoiarekin kazetari Xalbadorrek kantatu bertsua, zen bezala. Eta Basarrik, nire zuzenketa hura ikusirik, ala bere beharritik, ez dakit, idatzi zuen kazeta hartan berean: “ez dela kristau ahotik holako bertsurik atera”. Gaineratekoa orotan ezagutua da, bai eta nola itzuli zen jendea Xalbadorren alde berak publikoari bota zion barkamenduzko bertsu miresgarria oroz gainetik “nik ez baitaukat hobenik, maite zaituztet oraindik”, bai Gipuzkoan eta bai hegoalde guzian izan zituen galdeak. Azken hitz bat ere ene partetik bakarrik eta nehori minik ez kalterik egiteko xederik gabe, errateko egia bipil hau: zoin

urrrunak ginen orduan, elgarretarik, gure euskaran eta elgarmaitasunean berdin. Bai zinez arras ttipi ginela Mixel Itzaina eta biak, oraino ezezagunak gainera, hango maisuen artean. Hau bakarrik erratea barka bekit adibidez, Zepai bertsulari zaharra ere mahaiburuan baitzen, ez dakit ausartu den Mixel hari esku emaitera, ni behintzat ez! Eskerrak bai, zinez, urak bide egin baitu. Europak ere anitz bide eginik eta egiteko daukan bezala, halaber Euskal Herri bat hunek euskaldunek bat egiteko. Baina bide honek jadanik egina duen aitzinatzean bego bertsularitza xapeldun. Bertsulariekin. Gu zaharrak iraganaren xatxari, beude aspaldiko berri hauek bazter gure garaiarentzat balio ez badute. Eta guk, Mattin, Xalbador, Zubikoa, Errexil, Bersinano Iriarte, Etchahun eta besteak utzirik, huna gizaldi bat, ororen artean sustatu eta zorionekin txalotu ginuena. Badaukat nik, hogeigarren mende erditsu hontan, Bidarraiko arrats horren oroitzapena. Kulturetxeak eta bertsulari elkarteak oraino ez zirelarik, hasi genituen orduan entsegu batzuk. Baginen Mixel Itzaina, Jean Pierre Curutchet, Daniel Landart, Mixel Lekuona eta beste asko, gure kultura mota guzien harrotzaile ginabiltzanak, ez nahi zenbait

izen ezagutu eta famaturen liluran gelditu, eta beti geroaren suberritzeaz minbera, beti gazte batzuen ihizin. ADAR BERRIAK BETI SORTZEN Izen berriak preseski, Joanes Arrosagaray aintzildarra, Ernest Alkhat iholdiarra, Jean Pier Mendiburu heletarra, eta ere han, Urepelen, Mixel “Xalbador” Aire, beste bat ere bazabilalarik ordukoz, bere dohain eta errestaxunez aberats, Txomin Ezponda jatsuarra, geroxeagoko Fermin Mihura eta Jean Louis Laka jin artean. Horietan denetan oroitzapen berezi bat utzi zaukuna da Bidarraiko afari hura. Orduko kultur mailaren ardura zutenak lagun, elgarrekin erabaki genuen bertsulari afari bat egitea Bidarrain, Erramundeiko Jose Mari eta hunen andrearen ostatu ederrean: lehena hegoaldeko Markina bizkaitar herritik etorri nagusi ona zelarik eta hor herriko alaba batekin ezkondua. Damurik ez bainaiz oroitzen orain hor bildu guzien izenez, baina Xalbador eta Arrosagaray gaztea hor zirela bai.

Azken hunen bila nihaur izan nintzen Aintzile Bentaberriko bere baserrian. Hemezortzi urte zituela doi-doia eta beraz permisik eta ibilbiderik ere ez oraino. Ederki gozaturik hor eta luzaz, bai afariaz eta bai konpainiaz, gogoan daukat Xalbadorrek beste gazte horien artean erakutsi zuen aitaso baten umore onaz. Haiekin bertsualdi onik emanik, oroit dut Erramundeiko andere neskato xerbitxari gaztea, Monik ene kusi ttipi bat hango berekoa hain zuzen: lanak eginak, afaltiarrak beti eta ez etxerat presarik, bertsua eman eta eman ari izan zitzaion Xalbador bertsu eta bertsu, hots aitaso baten gornendioak bere neskatxa gaztetxoari, begitarte lañoak sustatzen, irri batez iguzkitatua gainera, berotzen eta lauzkatzen, beti aitzina segi, bertsularia eta guhaur guziak ere. Arrats hura ustegabean joanik, hots, badakit bururatu nuela ene bertsulari gaztearen alderako eginbidea, Joanes Arrosagaray etxerat helduz gau betean, eta beste guziak han agurturik. Hauxe dut erraiteko halere Joanes Arrosagaraytik, Ezponda, Alkhat eta besteetarainoko iparraldeko bertsulariez: behin batean argi egin diotela horiek

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 153

Nafarroari, Nafarroako Xapelgo eta beste. Izana zuten hor hegoaldekoek beren argialdia, Dionisio Mugika eta holakoekin. Baina ilunduraldi bat ere gero dudarik gabe, ez baitzen orduan gazterik ageri. Hutsarte hori zuten baliatu iparraldekoek Nafarroako lehiaketa horietan, lehen xapelak maiz Alkhatek, Ezpondak, Mendiburuk, Mixel Xalabadorrek eta hola eremaiten zituzten hartan. Halere hegoaldeko arduradunek berek, jelosiarik gabe, nahi zuten hola segitzea egun hobeak etorri artean. Orduan Jose Urroz,

154 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

Eugenio Areiza, Mikel Taberna, Mikel Bujanda, Aingeru Epaltza, Lorentxo Aburuza eta beste adixkideak sustaturik, gertatu zen irekidura bat hegoaldean ipar-hegoaldeak doi bat orekatu zituena. Argi単arena anaiak, Bittor Elizagoien, Arocena aitaalabak, Silveira eta oro eta gizalde gaztea han horietan gai emaile batzuk ezarriz hor bestalde. Gai emaile bat ere, bereziki Mixel Itzaina batzuen ondotik, nahiz bakanago hau, P. A. Idieder Irrisarikoa gure aldetik. Beste maila horietarik etorriko dena izanen da gazteen berridura bertsulari eskolak eta berritasun anitz ezagutu dituztenen, baina guk utziko dugu adin hori gu baino gazteago batzuendako. Beste giro bat da hor sortu dena, gaien aldetik eta pentsaera giro guzia ere horri datxikola. Bata ez bestea nehola menturatu gabe, eta bi gizaldietan bertsulariak badauzkagula alde bietan berdin trebeak aitortuz, beira gaiten bat ala bestea jujatzetik, lehengoak hau eta gaurkoak hori. Hauxe da bakarrik gu interesatzen gaituena: gauden betiko herria, herri euskalduna eta bere dohainen zaintzalea, lehengoa euskaldun egon zen bezala orduko gisa, gaurkoa berdin euskaldun agian, baina gaurko gisan eta biak berdin arroka bereko harriak.

Herria kazeta eta bertsolaritza Hirurogeita hiru urte ditu Herria astekariak. Ibilbide luze horretan, sortzetik gaur arte, elkarri uztarturik ibili dira Herria kazeta eta bertsolaritza. Funtsean, bien arteko lokarri tinko eta sendo horretaz ohartzeko, ikustea baizik ez da nork eginarazi zizkion lehen urratsak astekari euskaldun horri.

PEIO JORAJURIA Herria kazetaren idazleburua

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 157

PEIO JORAJURIA

ZUZENDARI ETA KOLABORATZAILE BERTSOZALEAK 944ko udan, ordu arteko Eskualduna astekariak berea egina zuelarik (behin betiko isiltzera behartua izan zen, gerla garai hartan kolaborazio kutsu handiegia aurkitu zitzaiolako), adiskide multxo bat bildu zen Milafrangan, euskara hutsezko kazeta bat sortzeko nahikariarekin. Sortzaile horien artean ziren Leon Leon uztariztarra, euskal idazle eta alegile bikaina; Jean Saint-Pierre apezpiku milafrangarra, idazle ospetsua hori ere, “Antxuberro“ izenordearekin zituela idazkiak izenpetzen; Louis Dassance uztariztar euskaltzaina; Jules Moulier “Oxobi” bertsuzale eta kantugile paregabea, “Otxalde” bidarritar bertsulariaren maitale handia; Jean Elissalde azkaindar euskaltzaina, “Zerbitzari” izenordez ezagutua;Pierre Duhour hazpandar idazlea, Dominique Dufau senpertar notario euskaltzalea (berrikitan Henri Duhau senpertarrak liburu eder baten bidez omendua duena), eta Piarres Lafitte apeza, euskaltzale askoren maisua, horrek dituelarik 23 urtez atxikiko Herriaren giderrak. Herria kazetaren lehen zenbakian, 1944ko urriaren 19koan, Jean Saint-Pierrek egin zuen lehen agurra, hauxe ziola: “Munduaren bihurgune huntan euskararen boza berantetsia

158 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

ginuen. Huna nun entzunen dugun berriz Herria sortu da. (…) Lumak ditugu herdoilduxeak zenbeitek, ez baita harritzeko gu bezalako batentzat, bainan ibiliz jartzen da aitzurra ere bere lehengo legun (sic) hartarat. Ez da den gutieneko dudarik adiskideak ere zoin lasterrago berotuko zaizkola, erlea kofoinerat biltzen den bezala; holako baten behar gorriak bazterrak zimikatuak zauzkan: beha zauden, ahoa zabalik, nun zer ager….” Eta segur, urtetik urtera, euskararen zerbitzari zintzo bilakatuko da Herria astekaria, eta euskararekin batera bertsolaritzarena. Horretarako, Piarres Lafittek laguntzaile suharrak ukanen ditu saihetsean. Batzuk baizik ez aipatzeko: Etienne Salaberry heletar filosofoa, beti loriaturik zabilena bertsolarien artean, bereziki izar handi bilakatuko ziren Mattin eta Xalbadorrekin, atxikimendu berezi bat bazaukala ere Jean Pierre Mendiburu bere herritarrarenganako; 35 urtez, bere heriotzeraino, idatzi du Etienne Salaberryk Herrian eta bere artikulu nasaietan bertsolaritza xaramelatuko du askotan. Jean Pierre Iratchet

bidarraitar euskaltzalea ere ondoan zaukan Lafittek hastapenetik. Harek ere badu idazki askoren artetik zenbait bertso ondurik, bertso primaketetan sari asko bereganatuz. Eta bertsoak ontzeaz gain, bertsozaletasuna ere sustatzen zuen ahal zuen oroz, 1948/04/29an idatzitako lerro hauk lekuko: “Gaude ez ote den pertsulari landare zonbeit ere sortuko Bidarrin. Joan den udan iduritu zitzaukun Ganharri alde hortan (= Bidarraiko auzogune bat) norbaitek aipatu zuela bertsularien xapelgoetan parte hartzeko nahikaria bat. Hea! Hea! Zanpier (= Jean Pierre Landart), garbi zintzurra eta has trebatzen, Kattalin zonbat maite dukan kantatuz eta gero gai idortxago zenbaitetan”. Piarres Larzabalek ere bere luma luzaz xorroxtua du Herria kazetan. Eta nola xorroxtua! Behar zelarik, bipilki ere zakiela idazten: ez zituena, Aljeriako gerla denboran, hango fellagha terroristak agurtu, goraipatu, artikulu horrek Herria kazeta auzitegietara eramanarazi baitzuen! Su hori bera zuen, Piarres Larzabalek, euskal antzerkiarentzat eta ere bertsoarentzat, hamalau urtetakotz hasia zelarik bertso idazten, eta gutik dakikete Bakearen urtxoa kantua, Mixel Labeguerie-k plaza guzietara zabaldu zuena, berea dela.

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 159

PEIO JORAJURIA BERTSOLARITZAREN ESKOLA Piarres Lafitte 1967a arte egon zen Herria kazetaren zuzendari. Lekukoa hartu zion Jean HiriartUrruty hazpandarrak, Eskualduna kazeta luzaz kudeatu zuen Manez Hiriart-Urruty idazle bipilaren ilobak. Hori haatik laster Afrika aldera zen joan, 1969an Emile Larre baigorriarrak zuela segida hartzen, 33 urte luzez atxikiz kazetaren giderrak; 2003az gero Jan Battitt Dirassar dugu kargu horretan. Piarres Lafittek eta Emile Larrek Herria “bertsulari eskola bat izaiteko xedearekin lan egin dute. Egun plazan dabiltzan Euskal Herriko bertsulariek Larreri zor dizkiote lehen erakaspenak, saiatu bait da bertsuaren arauak zeintzu diren azaltzen eta bidaltzen zizkioten bertsuak makurra non zuten agertzen zuzenarazteko. Hastea Larrerekin izan zuten guziak ez dabiltza plazan baina egun plazan dabiltzan Ipar Euskal Herriko guziek, bat edo bertze ez ezik, badute zorrik Euskaltzaindiako baigorriar seme hunekiko”, hara zer idazten zuen Pablo Ariztorena nafarrak, 1992ko urtarrilaren 16eko Herrian, hiru bertsozale handi, Emile Larre bera, Teodoro Hernandorena zizurkildarra (hainbertze lan eginik daukana Iparraldean bertsolaritzaren onetan) eta Mariano Izeta

160 /B66 Xalbador eta Mattinez geroz

elizondoarra (hau ere Herria kazetaren Baztan aldeko berriemailea) Donostiako Victoria Eugenia antzokian Euskal Herriko Bertsolari Elkarteak omendu zituen garai hartan. Herria izana da beraz bertsolaritzarentzat eskola bat, bertsoak agertuz, bertsolari ezagun ala ezezagunenak, bertsoak berzizelkatuz beharrak hala manatzen zuelarik. Frangok beren talendua Herriari esker dute ondu, Ernest Alkhat, Joanes Arrosagarai eta bertze askok. Itxaro Borda batek ere zorrak dizkio Herriari, kazeta horretan aurkitu baitu bere jeinua fruituarazteko baratzea, bertso floka pollit baten bidez. Eta izan dira garaiak non bertsoak burrustan bezala heldu baitziren, dela Kaliforniatik edo Nevadatik, hango eta hemengo euskaldunen lokarri (kazetak ehunka harpidedun izan baititu han gaindi), dela Aljeriatik, euskaldun soldadu gazteek igorririk… Dakigularik garai batean abantxu 10.000 ale banatzen zituela Herriak, segur bertso horiek bazutela oihartzun! Noizean behin antolatuak izan diren —eta gaur egun oraino antolatzen diren— bertsopaper lehiaketei oihartzun zabala eman ere die aldi oroz Herriak. Jean Elissalde Zerbitzariren garaikoak adibidez, luma fin batzuk ditugula aurkitzen orduko sariketen irabazleetan, Jean Pierre Iratchet, Mixel Itzaina, Marijan Minaberry eta bertze. Geroago, Iparragirre

lehiaketan, Eneko Bidegain, Urko Atxotegi, Pattin Alkhat eta horrelako gaztetxoekin. Gaur egun, Urdiñarbeko bertso idatzitakoen sariketan, Xan Bordaxar, Mixel Etxekopar eta abarrekin. Eskuin eta ezker antolatutako bertso saioen aipamen nasaia ere egin du beti Herriak. Aurkitu dudan lehena, 1946ko azaroaren 21ekoa da. Hemen aipatzen dut, loriaturik egona bainaiz horren irakurtzen. Artikuluaren izenburua da: “Etxahun, pertsulari xapeldun”. Hazparneko Berria trinketean iraganikako xapelgoa digu orduko berriketariak kontatzen. Zazpi bertsolari ziren lehian: Etxahun Irurikoa, Meltxor Bidanikoa, Mattin Ahetzekoa, Errexil errezildarra, Iriarte Bankakoa, Zubikoa sunbildarra, Xalbador urepeldarra, Goikoetxea gipuzkoarra. Epaile zirela Constantin medikua, Eizagirre abokatua, Erramuspe bankarra, Dassance uztariztarra, Elizalde azkaindarra eta Lafitte kazetaria. Ez nornahi beraz! Zuberotarra zen nagusitu, berriketariak bertsolari bakoitzaren alderdia duela zehazten: Etxahunen bihotz minbera, Meltxorren ezazol airea, Mattinen pikoak, Errexil “pertsua orratza bezain xuxen baderamana”, Iriarteren bertso mainguak, Zubikoaren ezin agortuzko iturria, Xalbadorren

sakontasuna, Goikoetxearen boz ikaragarria… Izan diten Xalbador eta Mattinen ala horien ondoko belaunaldietakoen garaikoak, gisa horretako artikuluak altxor paregabeak dira bertsozaleentzat eta oro har irakurlearentzat. Azken hogei urte hontan, Herriak gehigarri asko ere plazaratu ditu, alor desberdinak jorratuz, bertsolaritza barne. Hona batzuk: 1989-12-21: bertsolaritzaz gogoetak, E. Larre, M. Sorhouet, Tx. Ezponda, E. Alkhat… 1990-01-25: 1989ko bertsolari txapelketa, 4 orrialde oso bertsoz beteak, HernaniLaudio-Hendaia-Lesakako finallaurdenak, Azpeitia-Gernikako finalerdiak, Donostiako finala (Lizaso, Lopategi, Mendizabal, Euskitze, Murua, Enbeita, Lazkano, Egaña). 1990-07-05: III. Iparagirre lehiaketa, Hendaian. 1992-01-16: Donostian omendutako E. Larre, T. Hernandorena, M. Izeta. 199205-21: Baigorrin aste batez bertsolaritzaz egin zen ikastaldiaz. 1992-07-02: Jean Pierre Iratchet. 1997-12-25: Otxalde, haren heriotzaren 100.urtemugakari… Hots, horiek oro dokumentu aberatsak. ITURRI GOZO Herria balin bada bertsolaritzarentzat baratze eder bat, irakurleentzat da ere iturri goxo bat, iturri horretarik gogotik eta nasaiki edan daitekeelarik. Kazetaren irakurle guziak

bertsozaletasunera ditu beti sustatu Herriak. Oroit naiz, haurra nintzelarik, zer plazerrarekin irakurtzen zituzten bertsoak nire etxekoek, batez ere nire aitatxik, kazeta irekitzerakoan. Irakurtzen eta kantatzen, batzuetan apuñatik, aurpegia lorios. Badaiteke horrek duela nire baitan dudan bertsoaren maitasuna piztu! Zenbat aldiz ere ez ditut aurkitu, han edo hemen, armairuko tirantean edo apal baten gainean, bertso batzuk zeramatzaten kazeta muttur batzuk, aitzurraz artoski mozturik! Bertso horiek zutela halako ezkontza bat goraipatzen, hala arto zuritze, pilota partida, heriotze eta nik dakita zein gertakari. Hori ere izan da Herria, askoren bihotza bertsoari irekiz. Gaur egun horretan girea beti? Gure ustez bertsoari beti toki nasaia ematen dion kazeta hori hala izan dadin nahi genuke segurik. Aitortu behar da haatik bertso-gogoa frangotto motelduz joan dela azken hamarkada horietan, Iparraldean. Baina gaur berpizten ari da, azken hogei urte horietan zutik ezarri diren bertsoeskolei esker. Mugimendu gaitza abiatua da haur eta gazteekin: Bertsulari Ttiki 500 haurrekin, Gazteen xapelgoak, Hernandorena sariketa eta

bertze. Bihotz goxagarri zaigula bertsolari gazteen kopurua xapelgoetan urtetik urtera emendatzen ikustea. Iparraldeak laster xapelgo ederrak berriz ere biziko dituelarik bere seme-alaben artean. Hori guzia Bertsularien Lagunak elkartearen lan suharrari esker. Eta Herria honek atsegin handiz baizik ez dezake horren berri zabaldu lau haizetara! Behako bat eman diet, kuriositatez, Herriaren 2006ko ale guziei, jakiteko xuxen zer toki eman genien iaz bertsoari eta bertsolaritzari gure astekarian. Aurkitu ditut 40 bertso andana eta 37 artikulu bertsolaritzaz, batzuk laburttoak, bertzeak sakonagoak. Jakinez urtean 50 zenbaki ditugula banatzen, bana bertze nunbeitan hiru astetarik bitan agertu dira beraz bai bertsoak bai artikuluak (xapelgo, saio, omenaldi…). Egin zitekeen hobeki, halere ez da batere gaizki! Bertsoak haatik gehienbat jende zorituenganik zaizkigu etorri, Ernest Alkhat, Fermin Mihura, Frantxua Juanicotena, Larreko, Xarlex Uhalde, Johnny Kurutxet, Mixel Xalbador, Piarres Trounday, Roger Idiart, Xarlex Moustirats, Laka eta horrelakoenganik; gazteenganik, aldiz, oso guti! Bertsoen gaiak ere aski klasikoak dira, omentze eta abar, nahiz gaur egun su gainean diren gaiak ere gero-eta maizago agertzen zaizkigun, Euskal Herriko Laborantza Ganbararen goraipamen eta bertze…

Xalbador eta Mattinez geroz B66/ 161

A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI ALDIZKARIA

BERTSOLARIK BERE UDABERRIKO BILDUMA AURKEZTEN DU. ERRIMADUN HIRU KAMISETA, BEREZIAK ETA DOTOREAK. MODA-MODAN JOATEKO, BERTSOLARITZA EZ BAITA INOIZ MODATIK PASATZEN. Kalean 20 euro balioko ditu, baina harpidedunok erdi prezioan lor dezakezue.

MANGA LUZEA URDINA ETA IRUDIAK ZURI BELTZEAN Mutilentzat: S, M, L eta XL Neskentzat: M eta XL Bertsoaren lau oinekin osatzen da marrazkia, eta hiru marrazki ezberdin dauzkagu aukeran.

Argazkietan Zarauzko Antoniano ikastetxeko ikasleak eta manikiak ‘Agirrezabal’ dendakoak.

B.KAMIXETAK BBBBBB BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI BERTSOLARI

B.KAMIXETAK

w w w. b e r t s o l a r i . n e t

ESKURATU NAHI BADUZU DEITU 943 300 621 TELEFONORA EDO bertsolari@euskalherria.org HELBIDERA

Bertsozale elkartea

B ERTSOLARI liburuak

BERTSOLARI LIBURUAK ETA BERTSOZALE ELKARTEAK Joxerra Garzia, Jon Sarasua eta Andoni Egañak idatzitako bertsolaritzari buruzko dibulgazio liburua argitara dute lau hizkuntzatan. BAT-BATEKO BERTSOLARITZA | EL ARTE DEL BERTSOLARISMO | L’ART DU BERTSOLARISME | THE ART OF BERTSOLARITZA

BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIA

>>>>>ORAINDIK ESKURATU EZ BADUZU, MUGI ZAITEZ, MEREZI DU ETA<<<<<

2001