Bertsolari - 70. aldizkaria by elkarmedia

HAN IZANIK HEMEN DIRENAK BERTSOA ETA ERBESTEAK

B.27/28/29/30/31

B.32/33/34/35/36

B.37/38/39/40/4

70 H AN

IZANIK HEMEN DIRENAK BERTSOA ETA ERBESTEAK

B.42/43/44/45/46

B.47/48/49/50/51

B.52/53/54/55/56

B.57/58/59/60/61

B.62/63/64/65/66 BETI MOZORROAK JANZTEN

B.67/68/69/70

Kultura Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburu ordetza) diruz lagundutako aldizkaria

Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

Mundu e joaten zzi ezagunetaraino arrantza ren antzinako Euskal Hlengandik hasita joan eta erriaren histori , a izan da.etorrien historia E hainbat uskaldunok, men emigrant e izan gadetan ra, bat Ame riketan; batik itan hainbat aldlitikoengatik gure arrazoi pogotziak izan gara, herritik e azken mendean, batik bat o eta gehiago, eta, ger tzaile bihurtu etorkin hatrik bat, azken gara, ba zirkunstantzia ta urteotan. Eguztietan, nola horietan ertsoa beti egon edo hala, bpresente. da

A L D I Z K A R I A

BERTSOLARI www.bertsolari.net EDITATZAILEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN. TEL.: 943 300 621 (astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre. ERREDAKZIO TALDEA: Andoni Egaña, Antxoka Agirre, Arkaitz Goikoetxea, Enekoitz Etxezarreta, Josu Martinez eta Xanti Jaka. AHOLKULARI TALDEA: Amets Arzallus, Josu Goikoetxea, Joxerra Garzia, Koldo Tapia eta Laxaro Azkune. EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia. DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D . L .: SS 482/91

BERTSOLARI

HAN IZANIK HEMEN DIRENAK BERTSOA ETA ERBESTEAK 024 > BAINA BIHOTZAK DIO... (EMIGRAZIOA BERTSOTAN) (JOXERRA GARZIA)

060 > PATXI TELLATU:

“ALBACETETIK ETORRI BERRITAN, LEHEN ALDIZ ENTZUN NUENETIK TXUNDITU NINDUEN BERTSOAK” (JOSU MARTINEZ)

078 > MENDE OSO BI DESERRIAN KOPLAKA (TXABER LARREATEGI)

088 > KARTZELATIK BERTSOTAN (TXABER LARREATEGI)

106 > ZUHAITZ ADAXKA GAZTEAK (JOSU MARTINEZ)

(…),

BERTSOLARI ALDIZKARIAREN ALE HONETAN,

bertsoaren eta erbeste ezberdinen arteko harremanen berri izango duzue. Bertsolaritza eta emigrazioa ikuspegi historiko batetik aztertzen duen Joxerra Garziaren artikulua, Paco Tejados “Albaceteko bertsolaria”-ri egindako elkarrizketa, Martin Larralde eta Joseba Sarrionandia koplari erbesteratuen arteko berriketa, Euskal Herritik aparte preso egondako hiru bertsolariren lekukotasuna eta gaur egun bertso eskoletan dabiltzan etorkinei buruzko erreportajea. Horiek guztiak aurkituko dituzue hemen. Eta hemen izanik, baita han ere. Testuak: JOSERRA GARZIA, JOSU MARTINEZ eta TXABER LARREATEGI Argazkiak: CONNY BEYREUTHER, TXABER LARREATEGI eta TXEMA GARZIA • Marrazkiak: TXEMA GARZIA

6 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 7

8 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 9

10 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 11

12 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 13

14 / B70

16 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 17

18 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 19

20 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 21

22 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 23

Martxoaren 7an, Felix Etxeberria irakaslearen gidaritzapean, Donostian egin zen Inmigrazioa eta Kulturak Irakaskuntzan izeneko batzarrean irakurri zuen Joxerra Gartziak testu hau eta liburu batean argitaratuko da, beste hitzaldietako testuekin batean.

ket / 27 , Orhin la ia r o x o 1. Orhik a? / 28 norat hu , a tu it r o 2. X dea / 33 18. men 8 / 34 : a u n r a, Infe 66-179 3. Ternu soak, 17

1. Orhiko xoria, Orhin laket

ORLEKUA, sortu den lekua, maite-maite izatea da alde eta aldi guztietako gizakiaren ezaugarri, berezko joera edo grina, senean edo geneetan dakarren zerbait. Ez da harritzekoa, beraz, norbera jaio den lekuarekiko maitasun sentipena hizkuntza guztietan agertzea behin eta berriz, esaera zahar, ipuin, kantu eta abarretan.

rt na / 36 uako be irakaspe 3.1 Tern n re a u 3.2 Tern

ika! / 37 a, Amer ik r e m A endea: igarren m ur, 1855 / 38 tz e r e m e 8 / 39 4. H 4.1 Ag iak, 186 ik 1 nteko urr 1877 / 4 4.2 Bera e gazte. b / 42 a ? ir 0 m 9 bait a. 18 je ia b 4.3 Zen o ik ortz / 44 ltzaren z 4.4 Ilbe u arbola O 4.5 mb ti bizi / 46 be 4.6 Bizia 7 ndea / 4

Euskaraz ere sarri agertzen da sorlekuarekiko atxikimendu hori, mila modutan adierazia. Batzuetan zuzen-zuzenean aipatzen da, beste batzuetan zeharka, metafora bidez. Atal honen buruan jarri dugun esaeran, esaterako, ez da ez “sorleku” hitza ez “gizakia” agertzen. Sorlekuaren ordez “Orhi” agertzen da, eta gizakiaren ordez “xoria” (txoria).

0. me aldea: 2 le / 47 te s e b n n za are 5. Ispilu Ez naiz ni gerrare ak / 48

Zuberoa eta Nafarroaren arteko mugan dago Orhi mendia. Ipuin zaharretan aipatzen denaren arabera, Mari jainkosaren bizilekuetako bat zen, toki magiko-sakratua beraz, ezin aproposagoa sorlekuaren sinbolo moduan erabiltzeko. Gizakiaren ordez txoria agertzen bada, aldiz, sorlekua maite izatea berezko sentipen eta joera dela azpimarratzeko ageri da: sen kontua da, ez da aukerakoa. Esaera zahar eta herri ipuinetan, giza sentipen oinarrizkoak sarri agertzen dira animalien bidez adieraziak: gaiztoetan gaizto da otsoa (gaiztakeria bera), maltzurretan maltzur azeria, lapurretan lapur belea…

5.1 etorkin aosteko rr e G .2 rri / 50 5 rria atze 5.3 Abe

ea / 52 1. mend 2 : ia ik k / 54 undu tx 6. Bai m aterak eta papera 54 6.1 P ts? / da abera 6.2 Nor an / 55 ra barru 6.3 Pate ak / 57 ak ederr 6.4 Hitz uela / 57 lo eta ab e u b A 6.5

ak / 58 7. Oharr

Zuberotarrentzat ez ezik, Nafarrentzat ere sorlekuaren sinbolo da Orhi, eta antzeko esaera zahar bat erabiltzen da Nafarroan: “Orhiko xoria, Orhira tira”.

Esaera zahar eta herri

Kontuak kontu, denok maite dugu sorlekua, eta hantxe egoten gara gusturen: etxean.

ipuinetan, giza sentipen oinarrizkoak sarri agertzen dira animalien bidez adieraziak: gaiztoetan gaizto da otsoa

Hona zeinen ederki adierazten zuen hori guztia Juan Bautista Elizanburuk1, 1861ean saritutako bertso ezagunotan: 1. Ikhusten duzu goizean, Argia hasten denean, Menditto baten gainean, Etche ttipitto, aintzin churi bat Lau haitz ondoren erdian, Chakur churi bat athean, Ithurriño bat aldean, Han bizi naiz ni bakean.

2. Nahiz ez den gaztelua, Maite dut nik sor-lekhua Aiten aitek hautatua. Etchetik kampo zaut iduritzen Nombeit naizela galdua; Nola han bainaiz sorthua, Han utziko dut mundua Galtzen ez badut zentzua.

(gaiztakeria bera), maltzurretan maltzur azeria, lapurretan lapur belea... 26 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertso horiek idatzi eta ehun urtera, Elizanburuk ezagutu ez zituen gauza asko zegoen munduan: autoak, zinema, irratia, hegazkinak, telebista… Mundua arras desberdina izanagatik ere, gizakiaren sorlekuarekiko maitasunak lehenean dirau. Bertsolari-poeta handi batek, Xalbadorrek2, erakusten digu hori argi eta garbi, eta ez da noski kasualitatea Xalbadorrek Elizanbururen bertso-molde eta doinu bera aukeratu izana:

Bertsoa eta erbesteak B70 / 27

1. Oi gure etxe maitea, oroitzapenez betea zorionaren atea; zure altzoan iragana dut sortzetik orai-arteaâ&#x20AC;Ś izanagatik pobrea, bertzeak baino hobea ni sortu nintzen etxea.

2.Dudalarik zerbait pena, zu zaitut lagun lehena, ihes leku hoberena. Zure alderat inguratzen naiz ahalik eta maizena, munduko leku maitena, zuri zor dizut naizena: izana eta izena

Egia esan, batzuk berez ibili zale direlako joaten direla dirudi. Sail horretan sartzekoak dira,

2. Xorittua, norat hua?

ORLEKUA HAIN MAITE DUELARIK, nola liteke sorlekua utzi eta leku arrotzera hain sarri joatea gizakia? Hori ere, sorlekua utzi eta urrutira joatea, alegia, gizakia bera bezain kontu zaharra da, ordea (Mepsopotamia inguruan sortutako giza-familia gutxi batzuen ondorengo omen gara munduan gabiltzan sei mila milioi inguru gizakiok, hortik atera kontu).

esaterako, gaur egungo abentura zaleak, bizikleta, piragua edo dena delakoa hartu eta

Zer dela eta uzten du gizakiak hain sarri bere sorlekua?

mundua korritzera Egia esan, batzuk berez ibili zale direlako joaten direla dirudi. Sail horretan sartzekoak dira, esaterako, gaur egungo abentura zaleak, bizikleta, piragua edo dena delakoa hartu eta mundua korritzera joaten direnak. Lehenago ere bazen horrelako jenderik. Euskaldunen artean ezagunena, Iparragirre3 dugu, dudarik gabe: Gitarra zartxo bat da Neretzat laguna; Onela ibiltzen da Artista euskalduna: Egun batean pobre, Beste batez jauna, Kantari pasatzen det Nik beti eguna.

Naiz dala Italia, Oro bat Francia Bietan bilatu det Anitz malizia Ikusten badet ere Nik mundu guzia Beti maitatuko det Euskalerria.

joaten direnak. Lehenago ere bazen horrelako jenderik. Euskaldunen artean ezagunena, Iparragirre dugu, dudarik gabe:

Ez da hori, ordea, sorlekua uzteko arrazoi nagusia izaten. Sorlekua maitemaitea izan arren, sarri gertatzen da alde egin beharra, bertan ez dagoelako bizimodua ateratzeko inolako modurik. Sorlekuan bizi ezinik, patu hobe baten bila abiatzen da etorkina. Erbestea, ordea, gutxitan da amestutako paradisua, eta emigrazioak bere-berea du herri-mina. Sorlekua idealizatu egiten da erbestean, miseriak ahantzita. Ezin esan Iparragirre etorkin tipikoa denik, baina hura bezalako â&#x20AC;&#x153;artista euskaldunâ&#x20AC;? bati ere gertatzen zaio hori: Gazte-gaztetandikan herritik kanpora, estranjeri aldera pasa det denbora. Herrialde guzietan toki onak badira, baina bihotzak dio: zoaz euskalerrira! 28 / B70 Han izanik hemen direnak

DESCARGA, 6 - LAPIZE AUZOA - 20303 IRUN - GIPUZKOA TEL.: 943 631 086 - FAX: 943 621 418 makilasalberdi@gmail.com

Sorlekuan bizitzerik ez duenean alde egiten du gizakiak etxetik, beste nonbait, atzerri edo erbestean, hobeto biziko den esperantzan, erbestera hiru aldiz joan behar izan zuen bertsolari ospetsu batek, Pedro Mari Otañok4, dioen bezala:

Sorlekuan bizi ezinik, patu hobe baten bila

Amerikara nua nere borondatez, aspertu naizelako hemengo suertez. Honetara ezkero joan bihar det nahi t´ez, hemen gelditu diranak ondo bizi bitez.

abiatzen da etorkina. Erbestea, ordea, gutxitan da amestutako paradisua,

Dudarik gabe, ironia kutsua dario bertso horren hasierari, bertsolaria ez baitoa noski bere borondatez, eta hemengo suertez aspertze hori ere ez da berez aspertzea, etsipena hartzea baizik, bizimodua nondik atera ezin asmatua.

eta emigrazioak bere-

1898ko urtarrilaren 26an Pasaian zen Otaño. Aurrez, Ameriketara joan-etorriko beste bi bidaia eginak zituen, eta oraingo honetan ere noizbait itzultzeko asmotan sartu zen Córsica ontzian. Usteak ustel gertatu zitzaizkion, ordea, ez baitzen inoiz itzuli: Argentinan hil zen, 1910ean, 53 urte zituela. Sekulako agurra egin zitzaion Otañori Pasaian. Une hartako (eta bertsolaritzaren historiako) bertsolaririk handienetako bat ere, Txirrita5, Pasaian zen egun hartan, Otañori ohorezko agurra egitera joanda, eta musika eta kantua ere baziren agurrerakoan.

Sorlekua idealizatu

berea du herri-mina.

egiten da erbestean, miseriak ahantzita. Ezin esan Iparragirre etorkin tipikoa denik,

Festa-giro hartan kantatutako bertso batek ezin hobeto adierazten ditu Otañok Ameriketara joateko zeuzkan benetako arrazoiak: Gau eta egun hausiaz dago gure Euskalerri ederra, alde batera nahiago nuke ez banintz hemengotarra. Mundu guzia ikaratzen du euskaldunaren negarrak; saiatutziak balio ez badu, zertako degu indarra? Hau da txoria gari tartean goseak egon beharra.

baina hura bezalako “artista euskaldun” bati ere gertatzen zaio hori.

Gogorra da, gero: “alde batera nahiago nuke / ez banintz hemengotarra”. Hori da, ordea, sorlekua uztera behartzen diren guztien sentipena: hemen bizi nahi, eta ezin. Bertsoaren azken puntuan, gauza bertsua ikusten dugu, berriro ere txoriaren metaforarekin indartuta: “Hau da txoria gari tartean / goseak egon beharra”. Nahi den lekuan ezin bizi ahal izateko arrazoiak askotarikoak izan litezke, baina gehienetan ekonomikoak (zer janik edo lanbiderik eza) edo sozio-politikoak (gerra, sorlekuan bizitzeko debekua) izan ohi dira. Euskal Herriak emigrazioaren bi alderdiak ezagutu ditu azken mendeotan: aurrena (20. mendearen erdialdea arte), gehiago dira sorlekua utzi eta

30 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 31

erbestera joaten diren euskaldunak, beste herrialdeetatik gurera datozen etorkinak baino. Hogeigarren mendearen erdialdetik aurrera, aldiz, alderantziz dira gauzak. Aurrena, Espainiako leku askotatik etorriko dira gurera, beren sorlekuan ez duten lanpostuaren bila: Leon, Extremadura, Andaluzia, Galiziatik… oldeka dator jendea, familia osoak, beren sorterrian ezin eta gure industrian lana eginez bizimodua atera asmoz. Gero, berriz, 20. mende amaiera aldera, bestelako jatorria duten etorkinak aurkitzen ditugu: Ekuador, Errumania, Txina, Afrikako hainbat herrialdetatik…

Usteak ustel gertatu zitzaizkion, ordea, ez baitzen inoiz itzuli: Argentinan hil zen, 1910ean, 53 urte zituela. Sekulako agurra egin zitzaion Otañori Pasaian. Une hartako (eta bertsolaritzaren historiako) bertsolaririk

Jakina, hori guztia argi eta garbi ikus daiteke garaian garaiko bertsoetan. Izan ere, nahiz eta literaturatik ere baduen, bertsoa komunikabide izan baita nagusiki historian zehar: euskarazko komunitateak izan duen komunikabide nagusi eta ia bakarra. Historia ofiziala erdaraz egin izan da ia beti, eta euskaldun gehienak analfabetoak izan dira orain gutxi arte beren hizkuntzan. Bertsoa aipatzean, bat-bateko bertsolaria etortzen zaigu orain gogora. Tamalez, ordea, bat-bateko bertso zahar gutxi, oso gutxi, ezagutzen ditugu, duela oso gutxira arte ez baitzegoen bertsoak inola ere grabatzerik. Magnetofonoak aldatuko zuen hori, eta 1960tik hona bat-bateko bertso asko eta asko ezagutzen ditugu, zorionez. Guk hemen emigrazioaren historian egingo dugun bidaian, beraz, bertso idatziak erabiliko ditugu gehienbat aspaldiko garaiez ari garela. Gaur egungo lekukotasunak, aldiz, bat-bateko bertsotan emanak izango dira gehienak. Iztuetak6 dioenez, XVIII. mendeko bukaera aldera, bertso paperak zabaltzen ziren gehienbat pilotarien balentrien berri emateko. Geroago, bertsopaperek denetako gaiak jorratu dituzte: eguraldiak eragindako kalteak, erlijioa, maitasuna, gerra, ziri bertsoak… eta, nola ez, baita emigrazioa ere. Garaiko Euskal Herriaren kronika eta historia bertsopaperetan dela esan daiteke. Arrakasta handia izan zuten. Papera prestatu, eta bertsolariak berak edo beste norbaitek saltzen zituen jendea biltzen zen lekuetan (eliz atarietan, azoketan…). Saltzaileak goratik kantatzen zituen bertsoak, hori zen bertsopaperen publizitatea. Jendeak erosi eta buruz ikasten zituen, etxean, familia osoa mahaiaren inguruan bilduta. Horra zer zen irratia eta telebista asmatu aurretik euskaldunon komunikabide eta denbora-pasa nagusietako bat.

handienetako bat ere, Txirrita , Pasaian zen

Guk, hemen, euskaldunok emigrazioa nola bizi izan dugun aztertzeko baliatuko ditugu bertsoak. Eta hasi, ezagutzen dugun bertso sailik zaharrenetik hasiko gara. Atlantikoaren bestaldera egingo dugu, beraz, lehen bidaia.

egun hartan, Otañori ohorezko agurra egitera joanda, eta musika eta kantua ere baziren agurrerakoan. 32 / B70 Han izanik hemen direnak

3. Ternua, Infernua: 18. mendea

DITUEK DIOTENEZ, frogatuta dago 16. mende hasieratik euskaldunen ohiko jomuga zirela Atlantikoz bestaldeko lurraldeak: Ternua, Labrador, S. Lorenzo golkoa. Bakailaoa eta balea harrapatzea, hori zen helburua. • Arrantzaleak ziren, noski, lurralde urrun haietara joaten zirenak, eta pentsatzekoa da zer nolako bidaiak izango ziren haiek, garai hartako ontzi hauskorretan. Joanes Etxeberri idazle handiak,

Bertsoa eta erbesteak B70 / 33

Manual debozionezkoa izeneko liburuan7 itsasoan egin beharreko otoitzak jasotzen ditu, egoera bakoitzarentzat bana (abiatzekoa, ekaitza sortzen denerakoa, haizerik ez dagonerakoa…). Jakina, eskolatu gabeko arrantzale haiek otoitz horiek ikasiko bazituzten, bertso-moldetan jarri beste erremediorik ez zegoen, eta hala egin zuen noski Joanes Etxeberrik.

Gogorra da, gero: “alde batera nahiago nuke / ez banintz

Nolanahi ere, Jainkoaren aipamena, fedearen eta erlijioaren presentzia behin eta berriz agertzen den erreferentzia nagusia izango da erbeste-bertsoetan, 20. mendearen amaiera arte behintzat.

hemengotarra”. Hori da, ordea, sorlekua

1627an argitaratu zen Etxeberriren liburua, eta, egia esan, gaur egungo ikuspegitik otoitz horiek areago dute poesia itxura bertso tankera baino. Beraz, nahiz eta badakigun 16. mendetik ari zirela euskal arrantzaleak Ternuara joaten, 18. mendea arte ez daukagu bizipen izugarri haiek behar bezala islatzen duen bertso-dokumentu osorik.

uztera behartzen diren guztien sentipena: hemen bizi nahi, eta

3.1 Ternuako bertsoak, 1766-1798 Lehen dokumentu horretan8, emigrazioak berezko dituen osagarri guztiak agertzen dira, alde eta aldi guztietako emigrazioan agertzen direnak. Aldi eta alde guztietako emigrazioan agertzen diren osagaiak agertzen dira dagoeneko bertso eder hauetan.

ezin. Bertsoaren azken puntuan, gauza bertsua ikusten dugu,

I. PARTITZEAN

berriro ere txoriaren 1. Partitzen da marinela, bihotzean triste dela; gomendatzen Jainkoari, adios dio Maïnadari9.

3. Adios neure Emaztea, Esposa maite gaztea; tristea dut partiada, sekulakotz, behar bada.

2. Adios Aita, adios, Ama, Behar handiak narama: neure Buraso10, zaharrak, zuen hazteko beharrak.

4. Bizi beharrez bizia Benturatzen dut guzia; Bizi ustean hiltzera, banoa irriskatzera.

metaforarekin indartuta: “Hau da txoria gari tartean / goseak egon beharra”.

II. BIDAIA 1. Itsasoaren gainean untzi txar baten menean marinelak irriskuan herioaren eskuan.

3. Marinelak biluziak luzatu nahiz biziak uhin pean igerika untzi puskei atxikika.

2. Furakanaren furia ifernuko iduria Satan beltzak darabila untzien galtzen dabila

4. Marinelaren bentura Itsasoan sepultura Sekulako bere fina Etxerako berri mina.

34 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 35

III. TERNUA

Bertsoa aipatzean, 1. Untzi batzuk salbaturik itsasoa pasaturik arribatu Ternuarat behar duen Portutarat

4. Ternuan dire salbaiak eta izkimau etsaiak giza bestia kruelak hillik jaten marinelak.

2. Ternua da Mortu hotza eremu triste arrotza laboratzen ez den lurra, neguan beti elurra.

5. Hango lanak eta penak akabatzen ez direnak lan bat egin duteneko mila baituzte hasteko.

diok. Geroztikako bertsoetan, gutxitan lortzen da bertso hauetan lortzen den indar dramatikorik, beharbada bertso hauek hiru bat mendetako sufrimendua biltzen dutelako.

bat-bateko bertsolaria etortzen zaigu orain gogora. Tamalez,

3.2.3. Erbestea Abiatutako guztiak ez dira helmugara iristen, eta iristen direnek ondotxo dakite han zer duten zain: bigarren infernua, itsasokoaren ondotik. Bertso hauetan, geroko bertsoetan ez bezala, badirudi arrantzaleek aurrez aldetik badakitela zer aurkituko duten Ternuan:

ordea, bat-bateko Batetik, Euskal Herria ez bezalako paisaia mortua (III-2)

bertso zahar gutxi, 3. Han otsoak eta hartzak basoko beztia gaitzak alimalien herria, desertu izigarria.

6. Uda luzean Ternua Mariñelen infernua herrian paradisua, bai azken errepausua.

3.2 Ternuaren irakaspena Esan bezala, erbestera joan behar duten guztien lekukotasunetan agertzen diren osagai batzuk agertzen dira 18. mendeko bertso hauetan. Besteak beste, honako hauek:

Bestetik, lana beltz egin beharra, etengabe (III-5)

oso gutxi, ezagutzen ditugu, duela oso gutxira arte ez baitzegoen bertsoak inola ere grabatzerik.

3.2.1 Sorlekuan utzitakoei agurra Kasu honetan, aita-amak aipatzen dira bereziki, eta arrazoia ere bai: familiaren iraupena segurtatu beharra.

Magnetofonoak aldatuko zuen hori,

Tragedia gordin-gordin agertzen da:

eta 1960tik hona I-4. Bizi beharrez bizia menturatzen dut guzia. Geroko bertsoekin alderatuta, hemen ez dago sorlekuaren idealizaziorik, ez da esaten sorlekua ezinago eder denik. Sorlekua utzi behar, eta maite dituenak ditu arrantzaleak gogoan, ez sorlekua bera. Maite dituen horiek aurrera atera ahal izateko doa urrutira. Ez du sorlekua aipatu ere egiten, are gutxiago goraipatzen. Doan lekuan ondo ibiliko denik ere ez du uste: bizia arriskatzera doa, hori baitu bizi ahal izateko modu bakarra. Lehen bertsoan esaten duenez, Jainkoa du onik ateratzeko itxaropen bakarra. 3.2.2. Bidaiaren arriskuak Geroztik gutxitan bezala agertzen da bertsootan urrutiko erbesteraino egin beharreko bidaiak dakartzan arriskuak. Ez dakigu bertsoak norenak diren, baina irudiak izugarri indartsuak dira: II-2. Furakanaren furia / Infernuko irudia… Ahapaldi hori goratik esatea aski da, ekaitz gaizkoaren soinu beltza entzuteko. Horren ondorioz, gero, hor ikusten ditugu marinel errukarriak: II-3. Uhin pean igerika / untzi puskei atxikika. Zinema asmatu baino lehenagoko zinema dirudi, hain dira indartsuak iru-

36 / B70 Han izanik hemen direnak

Azkenik, sekulako arriskuak. Batetik, animalia basatiak (III-3). Bestetik, eta hau da izugarriena, gizaki gizaki-jaleak, eskimalak (III-4).

4. Hemeretzigarren mendea: Amerika, Amerika!

ERNUA EZ EZIK, Amerika osoa izan zen 16. mendetik aurrera euskaldunen jomuga. 19. mendean, Hego Amerikara jotzen dute askok, bereziki Argentina, Uruguai eta Paraguai aldera (eta baita Kuba aldera ere). • Hasieran, erabaki pertsonala da, eta hango gobernuek laguntzak ematen dizkiete hara doazenei, nahiz funtzionario eta misiolari asko ere harantz joan. 19. garren mendetik aurrera, ordea, hango gobernuek antolatuta egiten dira gauzak.

bat-bateko bertso asko eta asko ezagutzen ditugu, zorionez.

Euskal Herriari dagokionez, oso mende nahasia da hemeretzigarrena. Batetik, Frantziako iraultzaren ondorengo iraultza-gerrak, bestetik karlistaldiak. 1830etik 1856ra bitartean, hala ere, asko hazi zen biztanleria. Baserriaren legeak ere badu noski emigrazioarekin zerikusirik: senide zaharrenak hartzen zuen, oso-osorik, baserria, eta gainerakoek ez zeukaten morroi jardun edo alde egin beste erremediorik. Oso gutxik kanta zezakeen, bere etxeari begira, “ikusten duzu goizean…”. Bestalde, aduanak tokiz aldatzeak (Frantzian, 1789; Espainian, 1842) kalte handia egin zion Euskal Herriaren ekonomiari. Hori guztia gutxi balitz, soldaduska luzea ere egin behar izaten zen, eta erbestea zen soldaduska ez egiteko moduetako bat. Argentina, Uruguai eta Paraguaiko gobernuen aldetik, ezinbestekoa da kanpoko jendea ekartzea, eta horrexegatik ematen dituzte laguntzak: dirua eta lurraren jabe egiteko erraztasunak. Gobernu horiek ordezkariak bidaltzen dituzte, propio, hainbat lekutara, hara joateko jendea biltzeko, eta ordezkari horiek hor ibiliko dira hainbat lurraldetan, jendea Amerikara joateko animatzen. Besteak beste, Euskal Herrian, bai Iparraldean eta bai Hegoaldean. Izan ere, ez dira gutxi Hego Amerikako lurralde horietan izan diren jatorri euskalduneko gobernu-buruak. Argentinan, esaterako, Justo Jose Urkiza izeneko bat ikusten dugu agintean 1852an hasi eta 1880ra arte. Haren minis-

Bertsoa eta erbesteak B70 / 37

troetan bazen bat, jatorri euskalduneko abizena zuena, Alberdi, eta ministro horrek esana omen da gure gaiarekin zerikusi zuzena duen honako esaldi hau: “gobernar es poblar”. Zinez lurralde zabal-zabalak dira Argentinakoak. Ez, ordea, hutsak. Kolon iritsi zenerako bazen han jenderik. Indioak ziren (Panpa, Guarani eta Rankel indioak, batez ere). Euskaldun jatorriko gobernu-buru horiek politika zer izan zen garbi dago. Far-Westeko filmetan bezala, indioak jo eta suntsitzea. Hori egin eta gero, jakina, lurralde zabala eta jenderik ez, hortik Alberdi jaunaren esaldia: kanpotik ekarri behar lur haiek landuko zuen jendea. Eta agintariek euskal jatorria izanik, Euskal Herritik ere bai, noski.

Ternuako bertsoetan ageri den aldartetik baino gertuago dago egilea Iparragirreren aldartetik, hasierako bertsoetan behintzat. Alde egitearen arrazoia zehatz-mehatz aipatzen da (2. bertsoa), eta ekonomikoa da: egilea ez litzateke inora joango “Habanan sobra dena / ez balitz falta hemen”. Ternuakoetan bezala, itsasoak dituen arriskuen aipamena ageri da hemen ere, baina ez hango gordintasunean. Aita-amak eta familia utzi beharra aipatzen zen Ternuakoetan; hemen, aldiz, maitea utzi beharrak tristatzen du batez ere egileak (5. bertsoa).

Joanes Etxeberri idazle handiak,

Iparramerikari dagokionez, aldiz, 1848an sortu zen, Kalifornian, “urrearen sukarra” deitu izan den hori. Oldeka joan zen jendea urre bila, filmetan eta ikusi izan dugun bezala. Urre bilatzaile haiek, ordea, jan ere egin behar izaten zuten, eta Ipar Amerikan agertzen diren euskaldun gehienek horretan dihardute, artzain. Hemeretzigarren mende nahasi honi dagozkion hainbat bertsopaper aztertuko dugu segidan, zaharrenetik hasita.

Manual

Azkenik, uztera doan lurra idealizatuta ageri da hemen, Ternuakoetan ez bezala (6. bertsoa). Baina, esan bezala, bertso bereziak dira hauek, bizimodua aise samar ateratzen duen batena. Etorkin gehienentzat, ordea, gauzak ez dira hain samurrak.

debozionezkoa izeneko liburuan

Etorkin beharra dela eta, aurki hasten dira gaur egun “mafiak” deituko genituzkeen erakundeak antolatzen, miseria gorrian bizi direnen kontura aberasteko asmotan.

itsasoan egin 4.1 Agur, 1855. Francisco Manuel de Egaña izeneko politikari batek idatzitako bertsoak omen dira hauek11 . Politikaria zenez, eskolatua ere bazen, eta igartzen da hori bertsoen estiloan. Teknika aldetik onak dira, baina ez dute benetako bizipenei darien benetakotasunik. Lexikoaren aldetik, nabarmena da Larramendiren12 eragina.

beharreko otoitzak jasotzen ditu, egoera

4.2 Beranteko urrikiak, 1868. “Gantxo” edo “Engantxadore” esaten zitzaien Amerikara joateko jende bila herriz herri ibiltzen zirenei. Direnak eta ez direnak agintzen zuten, noski, eta jende askok bidaia egiteko dirua aurreratu ere egiten zuen. Gero, ordea, agindutako paradisurik ez zen inon agertzen.

bakoitzarentzat bana 1. Munduban badabiltza ni bezela milla, laukiya dan progatzen edo biribilla; zarrian aspertuta berriyaren billa, batian jo Erroma, bestian Antilla.

4. Gaztetako oroipenak, agur!, banua ni berriyak eskatzera etorkizunari; zer billatzera nuan iñortxok ez daki, baña zer galtzen dedan, ai, galdetu neri…!

2. Bidaje luze abek, dutenez esaten, irakarten digube munduban bizitzen; bizimodua zer dan aisa dakigu len, Habanan sobra dana ez balitz falta emen.

5. Adiyo, ketariar eder doatsuba, maitagarriya bezin pontzel maitatuba; Jaunak aditzen badu nere erreguba, izango zera beti zorionekua.

3. Itxaso zabaleko bagaren artian, ikusiko naiz laster ohol baten gañian, tximista ortik-emendik eskaitz illunian, luma ariña bezela noiz goian, noiz bian.

6. Adiyo, euskal erri odol garbikoak, agur baserri alai ta saroi gereitsubak, mendi tantaiak eta zelai loretsubak, biyotz nereko lagun beti-betikoak.

(abiatzekoa, ekaitza sortzen denerakoa, haizerik ez dagonerakoa...). Jakina, eskolatu gabeko arrantzale haiek otoitz horiek ikasiko bazituzten, bertso-moldetan jarri

38 / B70 Han izanik hemen direnak

beste erremediorik ez zegoen, eta hala egin zuen noski Joanes Etxeberrik. Bertsoa eta erbesteak B70 / 39

Arazoa hain bihurtu zen handi eta nabarmena, hemengo agintariek eta Elizak berak hartu baitzuten jendea ohartarazteko hainbat neurri. Jakina, mezu horiek jende xehearengana iritsiko baziren, bertsotan ematea zen biderik onena.

Argentina, Uruguai

4.3 Zenbait mirabe gazte. 1877 Hego Euskal Herrian ere bazebiltzan gantxo direlako horiek, jendea berotu eta Amerikarako bidean jartzeko ahaleginetan.

eta Paraguaiko Honako bertso hauek13 dira horren lekuko.

Hona hemen horren lekukotasun bat, Ipar Euskal Herrian bildua. Zehatzmehatz azaltzen da “gantxo”ek jendea engainatzeko erabiltzen zuten estrategia.

gobernuen aldetik,

1. Bizi nintzena bakean Ait-amekilan batean, Tratulari bat sartu zerautan uste gaberik etxean, Ez baitzuen nahi handik athera ni saretan sar artean.

5. Untzian hasi senditzen, Damuak bihotza zaurtzen… Ald’orotara begira, bainan urik baizen ez ikusten: Haize tenpestak, masten karraskak zain guziak ikharatzen.

kanpoko jendea

2. Amerikako bidea Har-ezazu jaun gaztea, Erranen datzut nola bizi den leku hartako jendea: Hemen kobrea bezain nasaiki han badabila urhea.

6. Sarthu naiz azken buruan Gogoa naukan lekhuan; Neure etxean nintuelarik atseginak inguruan, Orai hemen naiz, dohakabea, nehor gabe desterruan.

3. Orduan nintzen harrotu, Gogo guzia berotu: Abisu franko izan dut bainan, ez naiz nihori behartu; Ni zoro bezain hura ernea, laster ninduen beretu.

7. Ene haurride gazteak Ez segi ene bideak; Ithurri khiratsetan edan du zuen anaia maiteak. Hemen egunak luze doazko nola herrian urtheak.

4. Diru goseak nerama, Utzirik ait-eta ama: Arrosa petik ather’orduko, areantzetan atzemana Nahigabetan bethi bizi da aiter behatzen ez dena.

8. Bidali diot amari Zertaz nagon hemen eri: Zerbait laguntza egin dezola nigarrez dagon haurrari, Ahalik balitz, nahi bailuke sortu-lekhurat itzuli.

ezinbestekoa da

ekartzea, eta horrexegatik ematen dituzte laguntzak: dirua eta lurraren jabe egiteko erraztasunak.

1. Zenbait mirabe gazte ezaguera gabe gurasuen ondotik irtetzen dirade, esanaz: “Amerikan, dudarikan gabe, emen baiño obeto biziko gerade”.

3. Postura orretan bizi dira Ameriketan, mantenduko badira guztizko penetan; gaitzik bada anparua dute ospitaletan, ogeitatik hamasei iltzen dira bertan.

2. Aruntz allegatu ta anparorikan ez, beren amets guzia irtenik alrebes; beren buruak galdu bizimodu txarrez, bueltatu naiagatik andik ez da errez.

4. Zenbait komisionatu dirade ibiltzen, aruntz eramateko neskatxak billatzen; itz leun batzuekin dituzte engañatzen, orra zer moduetan diran abek galtzen.

Gobernu horiek ordezkariak bidaltzen dituzte, propio, hainbat lekutara,

Ikusten denez, Ternuako bertsoetan agertzen ez zen osagai batek hartzen du bertso hauetan lekurik handiena: joan izanaren damuak. Izan ere, Ternuara joaten ziren arrantzaleentzat ez zen aukerako kontua: biziko baziren, joan beharra zeukaten, han gaizki ibiliko zirela jakinik ere.

hara joateko jendea biltzeko, eta ordezkari horiek hor ibiliko dira hainbat lurraldetan, jendea Amerikara joateko animatzen.

Gantxo (edo, bertso hauetan deitzen zaion bezala, “tratulari”) jende horrek bere helburua lortzeko erabiltzen zituzten amarru eta gezurrak primeran azaltzen dira bertsootan. Besteak beste, itsasoz bestaldeko lurralde haien aberastasuna: Hemen kobrea bezain nasaiki / han badabila urhea. Hori eta horrelakoak sinetsi izana, hori da egileak agertzen duen damua. Kasu honetan ez da gose hutsa, diru-gosea baizik (4. bertsoa). Aurrerantzean ia beti agertuko den osagai bat ere agertzen da 8. bertsoan: gertatuak gertatu, berriz sorlekura itzultzeko gogoa.

40 / B70 Han izanik hemen direnak

Besteak beste, Euskal Herrian, bai Iparraldean eta bai Hegoaldean.

Hilerrien gestio osoa eta aldi baterako lanak Peñaflorida, IB-1º • Gipuzkoa • Tel. 943 894 937 • Fax 943 894 941 E-mail: harrespil@harrespil.net

Bertsoa eta erbesteak B70 / 41

5. Orra itz onarekin tristiak engaña, faltso oiek artako daukate mingaña; juan diranak etorri nai lukete baña, ezin sobratu dute biajientzat aña.

7. Orra ara juan eta gertatutzen dan: emen alegriya ta tristeza franko an; obe da egiya ezpada arto puska bat jan, ez an biziya uztera Euskalerritik juan.

6. Amets oiek ez artu sekulan buruan, batek obe du bizi toki seguruan; osasun ona eta lagunak onduan, lur au baino oberik eztago munduan.

8. Aide txarra ta gaitza dago Amerikan, emen osasun ona, falta ez lanikan. Zertara joan iñora Euskalerritikan? Abek dira Amerikak, non da oberikan?

“Gantxo” edo “Engantxadore” esaten zitzaien Amerikara joateko jende bila herriz herri ibiltzen zirenei. Direnak eta ez direnak agintzen

5. Barku sinple onetan irureun pertsona, txoruak sinistatu faltsuen esana; beti abundoso da urrutiko sona, jan gehiegik ez digu galdu osasuna.

7. Frantziatikan urre Manis Donostiyan, arrek engañatuta joan giñan ontziyan; bera parako nuke nik nere tokuyan, ez dezan engañatu iñor probintziyan.

6. Bakallo usaiduna, ustela sardiña, urdaia´re zeguan ill zanian fiña; ura ere ez naikua, dena arrak egiá, urruti botatzen zun usaia zikiña.

8. Orra bertso berriak barkutikan jarri, aditzera emateko mundu guztiyari; abisatzen diotet bati eta biri, abituta damutu zaiola amaikari.

zuten, noski, eta Ikus daitekeenez, hemen apenas aipatzen da bidaiaren arriskurik. Enfasi guztia amarruan dago, iruzurrean. Jendea ohartarazteko bertsoak dira. Amaiera ezinago indartsua dute, gero, bertsoek: “Zertara joan inora / Euskalerritikan? / Abek dira Amerikak, / non da hoberikan?”

jende askok bidaia egiteko dirua aurreratu ere egiten

4.4 Ilbeltzaren zortziko biajea. 1890? Aurreko bertsoetan ez bezala, honako bertso hauetan14 bidaiak dituen arriskuetan jartzen da fokua. Zinez bertso indartsuak dira, kontatzen duen infernua bizi izandako egile batek idatziak, itxura guztien arabera. Montevideo da oraingo honetan jo muga. 1. Bertso berri batzuek nai nituzke para, aditu nai duanik iñor baldin bada; legorrez aspertuta itxasoetara, irureun lagun goaz Montevideora.

3. Ilbeltzaren zortziyan señalamente zan, geren buruz etsita txit estu gebiltzan; denborale txarrakin alako tristezan, sokorritu naiagatik auzorikan etzan.

2. Deklaratu nahi nuke dakidan euskaran, Pasaitik irten giñan San Migel bezperan; jendiari aditzera nai nioke eman kanpo zabal oietan nola bizi geran.

4. Barku sinple batian onenbeste lagun, ez dakit zer biaje atera biagun; kubiertan legorrik ez, bodegan txit illun, guretzat gauza onik etzeguan iñun.

42 / B70 Han izanik hemen direnak

zuen. Gero, ordea,

Zoritxarra pairatu duenaren oinazea darie bertso hauei. Arriskuak ez dira abstraktuak, zehatz-mehatzak baizik: Pasaia, jatekoa, engainatzaileen izena… Horrez gain, orain arte agertu ez den osagaia agertzen da hemen: barku txiki-ahulean berez sartzen den baino jende gehiago sartu dute: “Barku sinple batean / onenbeste lagun”. Barkuaren hauskortasuna Ternuakoan ere aipatzen zen arren, inon ez zen iradokitzen behar baino jende gehiago sartzen zutenik barkuetan.

agindutako paradisurik ez zen inon agertzen.

Bertsoa eta erbesteak B70 / 43

Ez, horrelako kexurik ez zen orain arte, baina negozioa negozio da beti, eta ezinezkoa da aipamen hori entzun eta gaur egungo paterez ez oroitzea: “Barku sinple batean horrenbeste lagun…”

Bidaia bera latza izan ohi zela ikusi dugu.

Azken bertsoan, ohikoa zen bezala, bertsopapera saltzeko deia egiten du egileak, eta hori, prezioaren aipamen zehatza barne:

Bestalde, etxean utzitakoekin

Orra amabi bertsoak egiak kantatu, gauza pasatakuak nahi ditut kontatu; inork jakin nahi badu zer zaigun gertatu, orra paperak eta txanpon banan artu.

harremanetan jartzeko ez zegoen gaurko erraztasunik: ez telefono ez

4.5 Ombu arbola Pedro Mari Otaño, esan dugunez, hiru aldiz joan zen Ameriketara. Hirugarren bidaia, 1898koa, joanekoa izan zen bakarrik, Argentinan hil baitzen Otaño.

Internet. Ondorengo bertsoetan

Bidaia bera latza izan ohi zela ikusi dugu. Bestalde, etxean utzitakoekin harremanetan jartzeko ez zegoen gaurko erraztasunik: ez telefono ez Internet.

ikus daitekeenez,

Ondorengo bertsoetan ikus daitekeenez, ordea, Otañok bazuen modu bat han egonik gogoa hemen, Euskal Herrian izateko, ondorengo bertso hauetan ikus daitekeenez.

ordea, Otañok bazuen

1. Euskal Herriko lur maite hartan jaio nintzan baserrian; itzal haundiko intxaur arbol bat dago gure atarian; haren ondotik irtenda noiznahi maldako gaztainadian, edo sagarrik onenak jaten luberriko sagastian, arbol tartian bizitu nintzan gazte denbora guztian.

3. Hainbesteraino tristetutzen naiz eremu zabal hoietan, arbolak, mendi eta errekak falta diran zelaietan, non etorri ta eseritzean ombu zahar honen zainetan, edo igo ta hosto tartian bere adar bikainetan, ene amatxo!, nik nola esan zenbat gozatutzen detan.

gogoa hemen, Euskal

2. Denak utzi ta etorri nintzan, lur hau ikusi nahi nuan! Haritz tantaiak, pago lerdenak nola ez izan goguan! Orain artzaintzan Ameriketan, arrantxo baten onduan, eguna igaro larrean eta jiratzen naizen orduan, nere begiak gozatzen dira aldameneko onbuan.

4. Nere lagunik maitatuena, ombu laztana, zu zera; hargatik nator zure kolkora ni malkuak ixurtzera, iruditurik naramazula atariko intxaurpera… Beti izango zaitut goguan, baina joan nahi det ostera, Euskal lurreko zuhaizpe hartan nere hezurrak uztera.

modu bat han egonik

Herrian izateko, ondorengo bertso hauetan ikus daitekeenez.

Hona hemen, bikain adierazita, erbesteak dakarren beste ezaugarri bat: han bizi ezin zelako alde egiten du jendeak sorterritik. Erbestera joanik, ordea, sorlekua idealizatu egiten da: alde onak baizik ez dira gogora ekartzen:

44 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 45

Argentinako zelai amaigabe eta biluzien aldean, paradisua begitantzen zaio Otañori utzi duen lurra: sagar, haritz, pago lerdenez jantzitako paradisua. Argentinako panpan apenas arbolarik dagoen, baina bat behintzat badago, ombu izeneko bat. Ez da Euskal Herriko arbolen tankerakoa, baina arbola da azken batean, eta haren ondoan jarrita Euskal Herrian sentitzen da Otaño: horra Internet asmatu baino lehenagoko bidaia birtual bat.

Hainbesteko dirutzarik egin ez bazuen ere, Antonio Urbieta bertsolaria

Joseba Sarrionaindia erbestean bizi da Martuteneko kartzelatik ihes egin zuenetik. Otañoren antzera, Sarrionaindiak honako izenburu hau jarri zion bere liburuetako bati: “Han izanik hona naiz”.

(Oiartzun, 18831955), poliki moldatu

Otañok berak badu beste bertso bat, Argentinan zegoela Donostiari eskainia, eta han egonik hemen egoteko beste modu bat azaltzen du: Urruti zaude, eta zaila da ni zugana iristia; hainbeste maite zaitun batentzat, zer bizimodu tristia! Irtenbide bat bakarra daukat: ametsetan sinistia… Zu ikusteko, nunbait, aski dut neure begiak ixtea.

zen Argentinan. Hamasei urte egin

Bestalde, Ameriketara joandako guztientzat ez zen hura infernua gertatu. Askok bizimodua aise ateratzeko modua aurkitu zuten han:

4. Gorputz ederra nuen, dantzari arina, baina ez da izaten betiko egina; hemen eginagatik orain ahalegina, ez gera libertitzen orduan adina.

2. Honuntz etorri nintzan utzirikan ama, anai-arreba eta familia dana. Egitiagatikan desio nuena, geroztik triste dabil, ai, nere barrena!

5. Horko bizimoduaz oso aspertuak, honerako ziraden gure desiuak; orain atzera berriz horrera pausuak, hemen bidi gerade erdi mudatuak.

3. Hamazazpi urtetan banuen segira, neska gazte guztiak neroni begira; lurrik ikuitu gabe gorputzari jira, orduko arintasunak asentatu dira.

6. Despedida dijoa sei bertso hoiekin; anaia, konformatu horrenbesterekin; nere gustua zer dan nahi baduzu jakin, beste horrenbeste jarri… Aio, Jose Joakin.

zituen Antoniok Argentinan, eta noiz edo noiz eskutitza egiten zion,

4.6 Bizia beti bizi Normala den bezala, erbestearen alderik txarrenak ageri dira bertsotan. Bizia zabala da, ordea, eta pozaldiren bat edo beste ere izaten da tartean-tartean, baita egoerarik txarrenean ere.

1. Nere sentimentua nahi det deklaratu, Ameriketan nago, hau ezin ukatu; hemen eginagatik ondo gobernatu, horkoaz egiten naiz asko akordatu.

bertsotan, anaia Jose Joakini. Azken hori bertsolari ospetsua

Itxura batean, ohiko herriminez ari da hemen bertsolaria, baina ez dago ukatzerik orain arte aztertu ditugun bertsoetan ez bezalako umore eta ironia giroa dariela bertso hauei. Kexu da, baina jolasean ari dela esango genuke. Ez du ematen gaizki bizi denik. Eskatu bezala anaiak erantzun ote zion, horixe ez dakigu.

zen Oiartzun Amerikara joan nintzan xentimorik gabe, handik etorri nintzan, maitea, bost miloiren jabe. Horrela aberastutako batzuk Euskal Herrira itzultzen ziren gero, eta bada haientzat izan berezi bat: “indiano”. Ameriketan aberastu eta etxera itzulitako etorkin aberatsa da, beraz, indianoa. Hainbesteko dirutzarik egin ez bazuen ere, Antonio Urbieta bertsolaria (Oiartzun, 1883-1955), poliki moldatu zen Argentinan. Hamasei urte egin zituen Antoniok Argentinan, eta noiz edo noiz eskutitza egiten zion, bertsotan, anaia Jose Joakini. Azken hori bertsolari ospetsua zen Oiartzun inguruan. Hona hemen bertso-gutun bat:

inguruan. Hona hemen bertso-gutun bat.

5. Ispiluaren beste aldea: 20. mendea

HEMERETZIGARREN MENDEA NAHASIA IZAN BAZEN, hogeigarrena are nahasiagoa izan zen. Besteak beste, bi mundu-gerra (1914 eta 1939), eta horien erdian Frankoren matxinada, gerra eta ondorengo diktadura.

5.1 Ez naiz ni gerraren zale Hori dela eta, euskaldun askok utzi behar izan zuen Euskal Herria, batez ere Hegoaldea. Tartean, “gerrako umeak”. Kalkuluen arabera, 30.000 haur bidali genituen erbestera. 4.000 Ingalaterrara. 3.000 Belgikara. 10.000 Frantziara. Beste batzuk, Erresuma Batura, Sobietar Batasunera, Danimarkara… joan ziren. Gerrak lazgarriak izan baziren, gerraosteak ez dira gutxiago lazgarri: erbestea, kartzela, derrigorrezko lan-zigorrak… Horrela ibilitakoen artean bazen bertsolari gazte bat, Basarri15, eta haren bertso batzuk jarriko ditugu hemen horren lekuko:

46 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 47

1. Hala beharrez sartu ginen behin Landesko pinu artera eguneroko ogi zuria irabaziaz jatera. Hogei euskaldun bagera baina hau da guztion galdera: nere famili edo sendia gaur zer modutan ote da? Gorputzez hemen aurkituarren gu beti han bizi gera.

2. Ene Jaungoiko errukitsua izazu gutaz kupira! laister joateko maitasun denak utzi ginuzen tokira. Iparragirren hitz eder haiek gaur ongi etortzen dira egia da bai alde guzitan txit leku onak badira, baina bihotzak indartsu dio zoazte Euskalerrira.

Zaharrak berri, Iparragirrek zioenaren bidetik Basarri ere: erbesteratzeko arrazoiak aldatu dira, baina sentipena beti bera da: Orhiko txoriak Orhira nahi.

Hori dela eta, euskaldun askok utzi behar izan zuen Euskal Herria, batez ere Hegoaldea. Tartean, “gerrako umeak”. Kalkuluen

Nolanahi ere, Hegoaldean behintzat, industriak aurrerapen handia egin zuen, eta 20. mendearen erdialdean Espainiako hainbat eskualdetatik etorritako etorkin asko aurkitzen dugu gurean.

arabera, 30.000 haur

Figura ederran azaldu hintzen heu sortutako lurretik, nahiko ogirik ez huen jango honuntz etorri aurretik. Azeitunaren kolore hura pixkat joan zaik muturretik, baina odola lehengoa daukak, osatutze haiz txarretik. Ona izan balitz, ez huen, ez, hik utziko Andaluzirik; esan liteke lur honi esker erten dekela bizirik. Hala ta guztiz, gure onikan hago ezin ikusirik… Nahiago nian erne ez balitz hire aitaren hazirik.

bidali genituen 5.2 Gerraosteko etorkinak Etorkin haiek ere maite izango zuten noski beren sorlekua, eta Ternuara joaten ziren euskal arrantzale haiek bezala hauek ere “bizi beharrez bizia / arriskatzen dut guztia” eginez etorriko ziren. Ezin esan, ordea, beti harrera onik egiten genienik, eta hor daude, horren lekuko, erabili izan diren mespretxuzko hainbat hitz lotsagarri: “maketo”, “belarri-motz”…

erbestera. 4.000 Ingalaterrara. 3.000 Belgikara. 10.000

Gordin, gogor, ikaragarriak dira, bai bertsook. Ez dugu bertsolaririk aipatuko. Izan ere, tamalez, bolada batean bertso horiek islatzen duten ikuspegia izan zen gure artean nagusi, eta hori horrela izan zela onartzea da egin dezakegun gauzarik onena. Egia da genero berezia dela bat-bateko bertsoa. Fikziotik ere baduenez, bertsolariak ez du beti bere ikuspegia ematen, ezarri zaion paperari dagokiona baizik. Hala eta guztiz ere, ezin ukatu kantatzen diren bertsoetan garaian garaiko ikusmoldeak islatzen direla.

Frantziara. Beste Bertsotan ere bada horren islarik. Esan dugun bezala, hogeigarren mendearen erdialdetik aurrera bat-bateko bertsoa nagusitzen da, eta bertsopaperak indarra galtzen. Gauzak horrela, bertsolariari gaia jartzen zaio, ez du beti berak erabakitzen zertaz hitz egin. Bertsoak ez ezik, jartzen diren gaiak ere aztertu behar lirateke, beraz, garaian garaiko ikuspegia zein zen jakitekotan.

batzuk, Erresuma Batura, Sobietar Batasunera,

Hona hemen etorkin-isuririk handieneko garaian (1950-1970, gutxi gorabehera), jarritako gai tipiko bat: “Taberna batetan bertsotan ari zerala, andaluz bat inguratu eta zure bertsoekin kokoteraino dagoela esan eta sevillanas kantatzen hasi zaizu”.

Danimarkara... joan ziren.

Jakina, gaia horrela jarrita bideratuta dago bertsotan esan beharrekoa. Gaia nolako, bertsoak ere halakoxeak: Hire moduko prenda asko dek, moteil, belarri-motxetan neure hizkuntzan hitzegiteko egongo ote nauk lotsetan? “Ai-ai” eginez hasitze al haiz holako oihu hotsetan? “Ai-ai” benetan esan beharko dek nik jotzen bahaut hortzetan.

48 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 49

Arestiko bertso gordin horiek zuritzeko aitzakia bilatzen hasita, aise aurkituko dugu bat edo beste: etorkin erdaldunen etorrera masiboak arriskuan jartzen zuen gure hizkuntza, gure kultura… Horrenbestez, eztabaida ezinbesteko batera iristen gara: multikulturalismoa.

Gordin, gogor, ikaragarriak dira, bai

Zer egin behar du etorkinak? Bere sorlekuko kultura utzi eta bizileku berrikora moldatu? Ez zen hori Pedro Mari Otañok erbestera zihoan semeari gomendatzen ziona:

bertsook. Ez dugu

Seme, izan goguan zure gurasoak, eta uzten dituzun senide gaixuak, jaio ziñan tokiko mendi ba basoak, euskerazko otoitzak edo errezoak, erakutsiak zuri amatxo gaixoak.

Izan ere, tamalez,

Iritsi da ordua joan behar dezuna; badakizu aita ta ama hemen dauzkazuna; ez dezazula ahaztu gaur hemen entzuna, hitz baterako hau da eskatzen zaizuna: izan zaite nunahi ta beti euskalduna.

bertsolaririk aipatuko.

bolada batean bertso horiek islatzen duten ikuspegia izan zen gure artean nagusi, eta hori horrela izan zela

Bistan denez, euskalduntasunari eusteko eskatzen diogu erbestera doan euskaldunari, baina kostatu egiten zaigu beste horrenbeste onartzea gurera datorren erdaldunari, nahiz gaur egun apenas inor ausartuko litzatekeen jendaurrean “maketo” eta antzeko hitzak erabiltzera.

onartzea da egin dezakegun gauzarik

Izan ere, ingelesez “politicaly correct” eta Koldo Izagirrek “politikoki polit” deitzen duen garaian bizi gara, zori onez edo txarrez. Ez ote gara, ordea, harako Trabuko haren antzera ari gu ere inor-ez-mintzeko-moduko hizketa zuriarekin?

onena. Egia da genero

Goizuetan bada gizon bat deritzen zaio Trabuko; hitzak ederrak, bihotza faltso, behin ere etzaizko faltako… Hark egin zidan saldukeria sekulan etzait ahantziko.

bertsoa. Fikziotik ere

Zoritxarrez, beti izan dira horrela markatutako giza taldeak. Euskal Herrian, Agotak dira, esaterako esanguratsuenak. Nafarroako Arizkunen bizi ziren, sorlekua erbeste zutela. Ternuako arrantzaleek eskimalak gizajale aurkezten zituzten, baina ez dago hain urrutira pertsona batzuei gizatasuna nola ukatzen zaien ikusteko. 1780ko bertso sail ezagun batean, Valere Artxu Idiartek bi artzain gazteren arteko amodio kontuak azaltzen ditu. Maiteminduta dauden arren, neskak esaten dio ez dela mutilarengana gehiago agertuko, gurasoek debekatu baitiote harekin ibiltzea. Zergatik? Ustez agota delako mutila: Atzo nurbait izan düzü ene ait´ametara, gük alkar maite dugüla haien abertitzera; hürrüntaaztez alkarganik fite ditin lehia, eta eztitian jünta kasta Agotarekila. Susmoa baino ez da, beraz: norbaitek gurasoei esana. Agoteekin ez ezik, bestela ere sarri ikusi dugu mekanismo madarikatu hori: Inkisizioaren garaian sorginekin, frankismoan ustezko “txibato”ekin… Susmoa zabaltzen errazagoa da, frogarik ez bada ere, hari kontra egiten baino. Maitemindutako artzainaren kasuan, belarri biak berdinak dituela erakutsiz frogatzen du ez dela agota:

berezia dela bat-bateko

baduenez, bertsolariak ez du beti bere ikuspegia ematen,

5.3 Aberria atzerri Kanpotik etorritakoa da berez etorkina, eta ikusi dugu zeinen latza izan litekeen haren bizimodua. Hala ere, badira giza talde batzuk hemen bertan jaio eta hala ere etorkin direnak. Ijitoak, esaterako, kanpotarrak dira beti, nahiz hemen jaioak izan. 1960ko hamarraldian sarri agertzen dira ijitoak bertsotan, eta beti klitxe berarekin, Txirritak aspaldian finkatutako klitxearekin, hain zuzen ere:

ezarri zaion paperari dagokiona baizik. Hala eta guztiz ere, ezin ukatu kantatzen diren

Esplikatzera noa kontuak ijito jende hoienak, nola diraden gure artian gertatu izan direnak. Alperrak edo mozkorrak dira, erdi lapurrak gehienak, okasiua ta eskandalua faltatutzen ez zaienak.

50 / B70 Han izanik hemen direnak

bertsoetan garaian garaiko ikusmoldeak islatzen direla.

Bertsoa eta erbesteak B70 / 51

So´izu nuntik ezagutzen dien zuiñ den Agota: lehen soa egiten zaio hari beharriala; bata handiago dizü, eta aldiz bestia biribil et´orotarik biloz üngüratia. Agotek belarri bat bestea baino handiagoa zeukaten, beraz, eta bietan txikiena ilez inguratua: pertsona baino areago, piztiak ziren… edo hala irudikatzen zituzten, behintzat, “pertsona normalek”. Susmo guztiak ez dira, ordea, hori bezain erraz ezeztatzen ahal, eta asko dira inora joan gabe erbestearen infernua sorlekuan bertan pairatu behar izan dutenak.

6. Bai mundu txikia: 21. mendea

“G

LOBALIZAZIOA” da 21. mende hasiera honetan gehien aipatzen den hitza. Komunikabideen garapen eskergari esker, mundua txoko txiki bihurtu da. Ternuara joateko hilabeteak behar ziren lehen. Orain, di-da batean joan daiteke munduaren beste alderaino.

Hona Igor Elortza bertsolariak16 nola azaltzen duen gaur egungo munduaren ezaugarri hori: Ordenagailu berria eskuratu nuen nik. Gaur txateatzen ari naiz ez dut egin besterik; ez nuen uste hontara heldu behar ginenik! Jakin ez arren non zauden edo zure izenik, hitz egin dezakegu zuk hortik ta nik hemendik. Ba al da nonbait inor hau sinisten ez duenik?

Aurrerapenak ekarri digu mila zorion etxean nagoelarik egon naiteke nahinon: Madagaskarren lo hartu, iratzarri Tokion; Bostonen “Good morning” esan, Iruñan “Eguerdi on”; Sidneyn egon arratsaldez ta afalorduan Bilbon… Hau sinisten ez duenik ba al da norbait inon?

Globalizazioak, bistan da, baditu bere abantailak. Baina abantaila horiek ez dira guztientzat berdin abantaila. Globalizatu, berez, dirua globalizatu da, eta lasai dabil munduko punta batetik bestera, inolako mugarik gabe. Mundua, berriz, bi zatitan banatu da: dirudunak batetik, pobreak bestetik, edo lehen mundua eta hirugarrena, sekula ez bezalako aberastasuna eta sekula ez bezalako miseria. Euskaldunok, oraingo honetan, mugaren alde pribilegiatuan egokitu gara. Horren guztiaren ondorioz, jatorri guztietako etorkinak datoz orain gurera: Hego Amerikatik, ekialdeko Europatik, Afrikatik.

52 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 53

Diruarentzat ez dago mugarik. Miseriatik ihesi datozenentzat, ordea bai.

Doinua: Ia jarri gaituzte.

Baina, esan bezala, 6.1 Paterak eta paperak Amets Arzallusi17 honako gai hau jarri zioten (Aia, 2002-08-07): “Euskal Herrira iritsi berri den etorkin bat zara. Hogei urte dituzu, ez lan eta ez paper. Nondik hasi?”. Hona Ametsen lehen bi bertsoak (doinua: Sentimentua sartu zitzaidan): Pasai-Antxoko portu ertzean han utzi nuen patera ta herri baten aurkitu nintzen bi lagunekin batera. Geroztik hutsa dadukat tripa ta hutsagoa kartera; ez agiririk ta ez paperik ezin nezake atera baina ederki beteko nuke langile baten papera. (bis)

Sartu didate nere etxean falta zitzaidan iltzea zein gogorra den marmarra entzun ta hala ere ixiltzea! Betaurrekoak debalde salduz jateko aina biltzea ta dudan nago zein den hobea: hemen hola bizitzea edota jaio nintzen lekuan goseagatik hiltzea. (bis)

mugaren alde pribilegiatuan gaude euskaldunok. Etorkinei buruz dugun ikuspegia dugula ere, ideologiaz haien alde egonik ere, kanpotik ikusten ditugu. Beharbada

Orain arte aztertu ditugun bertsoetan agertzen zen antzeko ikuspegia agertzen da Ametsen lehen bertso horietan, baina mundua atzekoz aurrera dagoela dirudi. Otaño eta beste hainbat Pasaian ikusi ditugu, ontzia hartu eta Ameriketara joateko prest. Orain, aldiz, paradisuaren ataria da Pasaia, pateren azken portua. Baina, esan bezala, mugaren alde pribilegiatuan gaude euskaldunok. Etorkinei buruz dugun ikuspegia dugula ere, ideologiaz haien alde egonik ere, kanpotik ikusten ditugu. Beharbada horregatik eman diezaiokegu umorezko errematea hain gai larriari: Etorri nintzen egunetikan a zer nolako trantzea! Beltza dadukat nere azala beltza aurre ta atzea ta nola oso zaila daukadan irtenbide bat hartzea egia esan gogorra baita bizitza hau tokatzea. Irtenbide bat bakarra daukat: Realean jokatzea. (bis) Bai: etorkinen artean ere bi mundu daude, elkarren oso bestelakoak: pateraz etorri eta paperik ez dutenena, eta hegazkinez etorri eta nahi adina paper dutenena; izarrena beste sabairik ez dutenena, eta gure gizarte aspertu honetan izar bihurtzen ditugunena. 6.2 Nor da aberats? Ruben Sanchez eta Asier Otamendi bertsolariek18 egindako saioa entzungo dugu orain (Gasteiz, 2001-05-05). Honako gai hau zuten: “Zuek bi anaia marokoar zarete. Asier Europara etorri zen orain dela bi hilabete. Ruben Marokon dago. Gaur lortu duzue telefonoz elkarrekin hitz egitea”.

54 / B70 Han izanik hemen direnak

horregatik eman diezaiokegu umorezko

1. As. Otamendi: Behinola utzi nuen Afrikako ertza, Europaraino egin bidaia traketsa. Hemen etorkizuna dugu oso beltza, paradisua denik ez zazula pentsa. Iruzur hutsa dugu Europako ametsa.

4. Sanchez: Egia da hori bai, badago hainbat zorri, oso lodi dabiltza eta musu gorri. Eta zuk ezin duzu dirua igorri, ez zaite ba lotsatu, ez zaite jar gorri, horrela bazabiltza etxera etorri.

2. Sanchez: Egia, juan zinen Espainiako ertzera, nola ausartu zinen familia galtzera? Orain ez omen zabiltz hain pozik antzera, baina guretzat ere izan zen galera, aspaldi ez duzu igorri dirurik etxera.

5. As. Otamendi: Ahalegin egingo dut ahalik ta azkarren, hemen bizimodua baidabilkit herren. Haraxe juango naiz lan egin ondoren. Diru pixka bat batu nahi nuke nik hemen, eta azalduko naiz zuk uste baino lehen.

3. As. Otamendi: Kostata lortu nuen lanaren papela, nire duintasuna galdu nuen bela. Oroitzen naiz Afrikan pertsona nintzela. Dirurikan ez daukat diotsut horrela, ni Europan bizi naiz pizti bat bezela.

6. Sanchez: Hantxe bizimodua zuk ezin lortua eta jadanik zaude nahiko aspertua, eta ni hemen berriz horren gogortua, Gure mundu petral hau ezin ulertua… hemen basamortua han jende mortua.

errematea hain gai larriari.

Ikuspegiaren aldetik, iruzurraren gaia da hemen nagusi, 19. mendean gantxoek engainatuta Ameriketara joaten zirenen bertsoetan bezalatsu: ustezko paradisua infernu bihurtu ohi da hara iritsitakoan. Bereziki interesgarria da Sanchezen azken bertsoko azken arrazoia: “Hemen basamortua, / han jende mortua”. 6.3 Patera barruan Andoni Egañak19 bakarka egindako saioa aztertuko dugu hurrena (Aia, 2001-07-24). Gaia, honako hau zuen: “Kasu honetan etorkin bat zara. Zeure familia osoa hartu eta hor zatoz itsasoan Espainiarantz patera umel ilun batean. Itsasoa zeharkatzen ari zaretela, zure semetxoak galdera hau egin dizu: Aita, nora goaz?”.

Bertsoa eta erbesteak B70 / 55

Etsipena erabatekoa da lehen bertsoan: litekeen txarrena izanik ere, goazen lekua nekez izango da utzi duguna baino txarragoa.

Doinua: Munduan libre bizi izateko Afrikatikan aldegiteko bagendun hainbat gogo-ta, orain uretan ari gera gu haize gogorraren kontra. Pasa ditugun egun gorriak ia ez ditzaket konta! Seme etzan zaite lota branka arteko egur honta. Nora goazen ez dakit eta galdera hori ez bota… Noranahi ere mundu hobera txarragorik ez dago-ta! (bis)

Gure herrian lau gauza hartu eta jarri ginen prestu, gaur Gibraltarren aurkitzen gera itsas ta haizeen esku. Gibraltarkoa estrecho-a da ta gu bai gaudela estu! Ilusioak nork ostu nahiz eta gorputza hoztu? Gerta liteke iritsi eta ilusioak narraztu… Nora goazen ez dakit baina nondik gatozen ez ahaztu! (bis)

Bigarrenean, aldiz, noranahi joanik ere bakoitzak bere kulturari eutsi beharra aldarrikatzen du. 6.4 Hitzak ederrak Aitor Mendiluzeren20 saio baten lehen bi bertsoak entzungo ditugu orain (Oiartzun, 2002-01-06). Gaia, honako hau: “Omer Bertin Oke, jatorriz Afrikako Beningoa zara, Euskal Herrian finkatua. Immigrazio zuzendaria zara urritik. Euskaldunok arrazistak ote gara?” Doinua: Itsaso hori dago zatarra. Lehenbizi nintzen oso aparte orain naiz Euskal Herriko parte ta pentsatzen det bertan badela nahiko mesede ta kalte. (bis) Denek zenbat borondate! Errespetatu ta maite… denek “Lasai etor zaite”; denek trago bat ordaindu eta eskua ematen didate herri berean, portal berean bizilagun nauten arte.

Nahiz ta pentsatzen jardun luzaro dudak baditut askoz gehiago eta nahi arren ez zeratela ezin pentsatu zeharo. (bis) Ze begirada arraro azala ta barrurago sufritu izan det lehenago ta nahiz ta ustez etxean izan sarri etxean ez nago; beti bezela hortan’e itxura hitzaren gainetik dago. (bis)

Dudarik gabe, lehenago azaldu dugun Trabuko haren antzeko ote garen susmoa adierazten du hemen Mendiluzek: hitzak ederra eta bihotza faltso ez ote gabiltzan, alegia. 6.5 Abuelo eta abuela Bat-bateko bertsoa neurri batean fikzioa ere badela esan dugu gorago, baina hala ere bertsolariek badakite benetako aitorpenak egiten ere. Horietako bat, oso sonatua izan zena, Jon Maiak21 egin zuen, 1997ko txapelketa nagusian. Etorkinen semea da Jon Maia, eta garbi adierazi nahi izan zuen harro dagoela bere jatorriaz. Ama Extremadura aita Zamoratik Abuelo eta abuela haien aurretik Herri hontan sustraitzen asmatzeagatik Neuk be maita dezaket guztien gainetik Euskaraz badakit bertsoz darabilkit Dana zuengatik halaxe dagokit Denek kantatu dute neure ahotik.

56 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 57

Alde ederra dago Jon Maiak bertso horretan agertzen duen jarreratik duela 50 urteko bertsoetan topatzen dugunera.

diren beste gintza guztien ez oso zalea… Irakurtzen nola edo hala moldatzen zen, baina idazten ez, eta bere iloba bati diktatzen zizkion bertsoak, eskolatu gabe baitzen. Azkarra eta buruargia, ateraldi egokia beti prest izaten zuen. 1936an hil zen, aurki Francok sortuko zuen matxinadari usain hartuta. Izan ere, garbi utzia zuen ez zela gerra zalea: “Semeak gerraa ez bialtzeatik / mutilzar gelditu nintzen”.

Jon Maiaz ari garelarik, ezin utziko dugu aipatzeke zumaiarrak egin berri duen bidaia luzea. 17. mendekoen tankerako ontzi bat hartuta, han abiatu da kuadrilla bat, Jon Maia tarteko dela, nora eta gure bidaia honen abiapuntu izan dugun Ternua aldera! “Apaizak hobeto” jarri zioten izena, eta aski da sareko bilatzaile batean izen hori idaztea haren berri zehatzagoa ikasteko.

6. Juan Ignazio Iztueta Etxeberria idazle eta dantzari ospetsua izan zen. Zaldibian 1767an jaio arren, bere itzala, eta bere eragina ez dira itzali denboraren joanarekin. 7. Manual debozionezkoa edo esperen oren oro eskuetan erabiltzeko liburutxoa, Eskuarazko bertsutan egina… Bordele, 1627 8. Jerardo Elortzak bildu eta argitaratutako dokumentua: “Ternuako arrantzaren oihartzuna euskal bertsogintzan”, in Itsasoa. El Mar, de Euskalerria: La Naturaleza, el Hombre y su Historia-3, Donostia, Etor, 277-287 orr. Bertso gehienak, 18. mendekoak dira, baina badira lehenagokoak eta gerokoagoak ere tarteka.

Kontuak kontu, badirudi Jon Maiak azken bertso horretan agertzen duen jarrera hori nagusitzea izango dela normalena, etorkinen seme-alabak ez ezik, hainbat etorkin gazte ere hasita baitago bertso-eskoletan.

9. Mainada: familia 10. Buraso: guraso 11. Auspoa 176, 23-29.

Emakume bertsolariekin gertatu den bezala, espero dezagun aurki kolore eta arraza guztietako bertsolariak ikusiko ditugula oholtza gainean eta telebistan.

12. Andoainen jaio zen 1690ean, eta 1766an hil zen Loiolan. Jatorriz Aita Manuel de Garagorri zen arren, Larramendik amaren abizena erabili zuen, dirudienez, ez zelako aitarekin ondo konpontzen. Irakasle izan zen, besteak beste, Salamancan eta Valladoliden. 1730ean Baionara joan eta han erreginaren konfesore lanetan aritu zen. 1733an, ordea, Donostiara ihes egin, eta azkenik, 1734an Loiolara erretiratu zen.

Ez litzateke seinale txarra, ez haientzat ez guretzat ere, gurean bizi diren guztiak gu direla konturatzea, eta ez haiek.T

Larramendi euskararen apologista sutsua izan zen. Hala ere, ia lan guztiak gaztelaniaz idatzi zituen. Besteak beste, hiztegi bat egin zuen, euskaraz edozer esan litekeela frogatzeko. Hiztegian, berak asmatutako hitz asko agertzen da, eta horietako batzuk agertzen dira bertso hauetan. 13. Auspoa-176, 47-52. 16 bertso. 14. Auspoa-176, 57-66. 12 bertso.

7. Oharrak

15. Iñaki Eizmendi, Basarri (Errezil,1913-Zarautz, 1999. Bertsolari eta kazetari ofizioz, sona oso gaztetandik zetorkion, eta ez bakarrik bertsolari zelako. Hizketarako eta idazteko zuen trebeziak jende askoren estimua ekarri zion. Bai irratian egin eta bai prentsan idatzi ohi zuen “Nere bordatxotik” sailak oso ezagun egin zuten. Eskola handirik gabe, gizon jantzia eta ikasia izan zen. 21 urteko mutil gaztea zela Txirritaren aurretik txapela jantzi zuen Basarrik, 1935ean antolatu zen lehen Bertsolari Egunean. Gerra ondorenean bertsolaritza galzorian zela, bera ibili zen Uztapiderekin batera herriz herri. 49 urte zituela txapelketetan aurkezteari utzi zion. Baina ordurako jantzia zuen Euskal Herriko Txapelketa Nagusia bigarren aldikoz, 1960an hain justu. Bertsoak kantatzeaz gain, asko eta asko idatzita utzi ditu. Bertsolaritzako lehen teorikoa izan dela esan izan da, bertsolaritza antzokietara sartu zuena, bertsolaritza duindu zuena eta bertso moldeak beste tankera batez eman zituena. Bertsolaritzaren teoria ere landu zuen.

1. Jean Baptiste Elizanburu, Saran (Lapurdi) jaioa (1828) eta Saran bertan hila (1891). Bertso moldeko poema eder askoren egile, horietako batzuk euskal kantutegiko pieza klasiko bihurtu dira (Solferinoko itsua, Iragan besta biharamunean, Ikusten duzu goizean…). Prosa ere landu zuen. Besteak beste, Piarres Adame izeneko narrazioaren egilea da, askoren ustez euskarazko lehen nobelatzat jo daitekeen obra (1888). Saran jaio eta hil zen arren, munduan batetik bestera asko ibilia, militarra baitzen, Errepublikazale ezkertiarra. 2. Fernando Aire, Xalbador. Urepelen (Nafarroa Beherea) jaio (1920) eta Urepelen bertan hila, omenaldia egiten ari zitzaizkion egun berean (1976ko azaroaren 7an). Bertsolari handia izan zen Xalbador, bai bat-batean bai bertso idatzietan. Esan bezala, jaioterrian omenaldia egin zioten egun berean hil zen, bihotzekoak jota (edo bihozkadak jota). Egun hartan bertan aurkeztu zen bere bertso idatzien bilduma paregabea, Odolaren Mintzoa. Elizanburu ez bezala, Xalbador artzaina zen, eta gutxi atera zen Urepele sorlekutik, baina bazekien zerbait emigrazioaz, haren seme Mitxelek, bertsolaria bera ere, etxetik kanpora joan behar izan baitzuen bizibidea ateratzeko. Xalbador, berez, bertsolariaren jaiotetxearen izena da, baina, aldatu dugun azken bertsoan irakur daitekeen bezala, baita haren izanaren euskarri ere.

Horietako bat, oso sonatua izan zena,

3. Jose Maria Iparragirre. Urretxu (Gipuzkoa) jaioa (1820), Ezkio-Itsason hila (1881). Aldatu ditugun bertsoetan dioen bezala, mundu guztia korritu zuen Iparragirrek gitarra lagun zuela. Abenturaz beteriko bizimodua izan zuen: mutikoa zela etxetik alde egin zuen I. Karlistaldian parte hartzeko; ondoren Europan barrena ibili zen kantari; Amerika ere ezagutu zuen, eta Euskal Herrian eman zituen azken urteak. Musikaria ere bazen, eta bereak dira gaur egun kantu ezagun bihurtu diren kantu askoren hitzak eta musika: Gernikako Arbola, Hara nun diran, Zibilak esan naute (Nere amak baleki), Ezkongaietan, Ume eder bat… Kantu horiek guztiak, aldiz, bertso molde klasikoetan osatuak daude: zortziko txikian batzuk (Gernikako Arbola, Zibilak esan naute…), zortziko handian beste batzuk (Hara nun diran, Ezkongaietan, Ume eder bat). Kantu bihurtu diren arren, gaur egungo bertsolariek sarri erabiltzen dituzte, bat-batean ari direla, Iparragirren doinuak.

Jon Maiak egin zuen,

4. Pedro Mari Otaño Zizurkilen (Gipuzkoa) jaio zen, 1857an), nahiz gaztetandik Donostian bizi izan zen. Ahots kaxkarra zuen, oso, eta “Kattarro” deitzen zioten. Arazo handia zen hori mikrofonorik gabeko garai haietan, eta horregatik ez zen plazan gehiegi nabarmendu. Bertso idatzietan, aldiz, bertsolaritzaren historiako onenetakoa da. Hiru aldiz egin joan behar izan zuen Ameriketara. Lehen biak joan-etorriko bidaiak izan ziren. Hirugarrena, aldiz, joanekoa bakarrik: Argentinan hil zen, 53 urte zituela, 1910ean.

eta garbi adierazi

5. Jose Manuel Lujanbio, Txirrita, Hernanin jaio zen, 1860an, eta Altzan bizi izan zen gero. Bertsolari ugaria, bertsolaritzak eman duen pertsonaiarik ospetsuenetakoa dugu, dudarik gabe, Txirrita (askorentzat, bertsolaritza klasikoaren paradigma eta eredu nagusia). Gorputzez handia zen (150 bat kilo), ezkongabea, parranda eta sagardo zalea, bertsogintza ez

58 / B70 Han izanik hemen direnak

1997ko txapelketa nagusian. Etorkinen semea da Jon Maia,

nahi izan zuen harro

16. Igor Elortza Durangon jaio zen, 1975ean. Topografia Ingeniaritzako lizentziaduna da. Gaur egun, sorkuntza arloari emana bizi da, bertsogintzari batik bat. Euskal prentsan iritzi artikuluak idatzi izan ditu, eta literatura lanak ere argitaratu izan ditu, gazteentzat batik bat. Euskal Herriko zenbait musika talderentzako kantuak idatzi ditu, eta abeslari lanetan ere aritu izan da. Bi disko ditu argitaratuak 7 eskale taldearekin, eta orain Gu ta gutarrak taldean dabil. Eskolan hasi zen bertsotan ikasten, Jon Lopategi bertsolariarekin, eta Durangoko Bertso Eskolan jarraitu zuen. Bizkaian 90eko hamarkadatik aurrera gertatu zen belaunaldi berritzearen ikurretako bat bihurtu zen. 17. Amets Arzallus Donibane Lohitzunen jaio zen, 1983an, eta Hendaian bizi da. Kazetaritzen litzentziatua, euskarazko komunikabide askotan ohiko kolaboratzailea da. Nafarroako bertsolari txapelduna hainbat aldiz, belaunaldi gaztearen izarretako bat da, Sustrai Kolinarekin batera. Gertutik ezagutu du Ametsek erbestea, bere aita, Jexus Arzallus, bertsolaria bera ere, Iparraldera joan behar izan baitzuen ihesi. 18. Ruben Sánchez (Gasteiz, 1975) eta Asier Otamendi (Urretxu, 1971), Arabako bertsolari puntakoenetakoak dira. 19. Andoni Egaña Zarautzen jaio zen, 1961ean, eta bertan bizi da. Filologian lizentziaduna, idazle eta gidoilari ere bada, gaur egungo bertsolaritzaren erreferente nagusia izateaz gain. 1993an irabazi zuen Euskal Herriko lehen txapela, eta geroztikako hirurak ere berak eraman ditu. Horrenbestez, historian txapel gehien irabazitako bertsolaria da Egaña. Bertsolaritzaren alderdi teorikoak ere landu ditu.

dagoela bere

20. Aitor Mendiluze (Andoain, 1971), gaur egungo bertsolaririk estimatuenetakoa, birritan irabazi du Gipuzkoako txapelketa, azkena 2007an.

jatorriaz.

21. Jon Maia Soria Urretxun jaio zen, 1972an, nahiz txikitandik Zumaian bizi zen. Bertsolari ez ezik idazlea ere bada, eta baita kantaria ere (besteak beste, Karidadeko Benta taldearen liderra)•

Bertsoa eta erbesteak B70 / 59

Duela mende erdi baino gehiago, Espainian goseak bihotzak birrintzen zituen garaian, Albaceteko familia bat Euskal Herrira iritsi zen, etorkin. Seme zaharrenak Paco Tejados zuen izena, eta inor konturatu orduko, bertako askok baino hobeto ikasi zuen euskara, â&#x20AC;&#x153;Patxi Tellatuâ&#x20AC;? bataiatu zuten eta bertsolarien artean lekutxo bat irabazi zuen.

Testua: Josu Martinez Argazkiak: Conny Beyreuther

62 / B70

Sentsazioa daukat oso luzea izan zela. Gogoan dut Madrilen tren batetik bestera ibili ginela, eta estazioetan ordu piloa eman behar izan genuela, maletak sokekin lotuta genekartzalaâ&#x20AC;Ś Pentsa, duela 55 urteko kontuez ari naiz! Amak jateko zerbait ematen zigun tarteka, ura edaten genuen botijo handi batetik... Eta halako batean, Beasainera iritsi ginen. Handik, kamioiren batean-edo eraman gintuzten Ataungo Aiara, eta hara heltzean. Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 63

ACO, gogoratzen duzu zuen bizimodua Lezuzan, Euskal Herrira etorri baino lehen? Nekez. Ez dut askorik oroitzen, egia esateko. Ama eta lau seme-alaba etorri ginen, eta neu nintzen anaia nagusia, zortzi urte beteak neuzkan, baina ez dut oroitzapen handirik. Hori bai, Albaceteko bizimodua gogorra izango zen, ez daukat

dudarik.

Emigratzea beste erremediorik ez zenuten izan. Bai. Aita morroi ibiltzen zen han, Lezuzan, eta Idiazabalgo fabrikan zebilen ezagun baten bidez hona lanera etortzeko aukera sortu zitzaionean, ez zuen dudarik egin. Lehendabizi bera bakarrik etorri zen, eta handik bi edo hiru hilabetera, diru apur bat egin eta asentatu zenean, etorri ginen ama eta seme-alabok.

Ez zuen behin ere Gogoan duzu bidaiaren momentu hura? Sentsazioa daukat oso luzea izan zela. Gogoan dut Madrilen tren batetik bestera ibili ginela, eta estazioetan ordu piloa eman behar izan genuela, maletak sokekin lotuta genekartzala… Pentsa, duela 55 urteko kontuez ari naiz! Amak jateko zerbait ematen zigun tarteka, ura edaten genuen botijo handi batetik… Eta halako batean, Beasainera iritsi ginen. Handik, kamioiren batean-edo eraman gintuzten Ataungo Aiara, eta hara heltzean…

aitortu, baina pentsatzen jarrita, ikaragarri latza izan behar izan zuen.

Beldurra? Askotan egin didate galdera hori, eta ez, ez dut uste beldurra zenik sentitu nuena, baina, pentsa ze inpresio, heldu eta han ez zen inor ageri: hiru-lau ume plaza txiki batean eta lau baserri… Oraindik gogoratzen dut istante hari jarri nion bertsoa:

Guretzako gogorra izan bazen, pentsa harentzat. Han oso

Lezuza txarra zan ta Aia xelebrea, berrogei baserri ta erdin elizea; hirurehun kristau jota asko gehienea, huraxe neretzako bai zala tristea. Amak esaten zuen nik asko galdetzen niola. Eta are gehiago euskara entzun nuenean: izugarrizko inpresioa eragin zidan. Ume batzuk etorri zitzaizkidan galdezka, “kastillanoa al zera?”, eta nik ez nuen ezer ulertzen. Orduan esan zidan amak, “hijo, eso es el vascuence”. Horri ere jarri nion bertso bat.

jende gutxi bizi zen, eta zeudenek ez zekiten erdaraz, eta amak ere ez euskaraz... Beraz, nik uste, batez ere hasieran oso-oso

Halako hizketa aituta isilik ez nengon, hemen ezin da bizi amari esan nion; “Ez apuratu seme ta hau eduki gogon, ikasiko dezu ta orain lasai egon”.

64 / B70 Han izanik hemen direnak

gogorra izango zela. Han ez baitzegoen ezer: denda-taberna bakarra zegoen!

Ba, hara: gogoratzen naiz Ataungo Aiako Santa Isabel egunean, han hiru bat hilabete generamatzala, bertsolariak ikusi nituela lehen aldiz. Nik orduko euskaraz txapurreatzen nuen, eta gizon haiek ikusi nituenean zur eta lur gelditu nintzen. â&#x20AC;&#x153;Poetasâ&#x20AC;? zirela azaldu zidaten lagunek, eta esaten zituztenak apuntatzen hasi nintzen. Eta handik hasi euskaraz apuntatzen... eta bueno, handik sei zazpi hilabetera morroi bidali nindutenerako, jada euskaraz banekien. Beharko!

Eta ikasi zenuen. Eske, hizketa hura… Gogoratzen naizen bakoitzean… A ze inpresioa! Joxe Miel Barandiaranekin harreman apur bat eduki nuen, eta hark esaten zuen Ergonetik gora pasa ginen lehen erdaldunak geu izan ginela, pentsa! Barandiaranek nahiko barre egiten zuen nirekin, nahiko azkar ikasi bainuen euskeraz. Ze erremedio! Amarentzako gogorra izango zen Ataungo Aiako bizimodua, ezta? Ez zuen behin ere aitortu, baina pentsatzen jarrita, ikaragarri latza izan behar izan zuen. Guretzako gogorra izan bazen, pentsa harentzat. Han oso jende gutxi bizi zen, eta zeudenek ez zekiten erdaraz, eta amak ere ez euskaraz… Beraz, nik uste, batez ere hasieran oso-oso gogorra izango zela. Han ez baitzegoen ezer: denda-taberna bakarra zegoen!

Behin ere ez. Arrazismoa edo, esan nahi duzu? Behin ere ez. Nik ezin dut horrelakorik esan euskaldunengatik, sekula ez naiz

Eta hasiera hartan, komunikazio arazo haiekin, nola moldatzen zineten? Ahal zen bezala. Adibidez, garai hartan, hamar xentimoko txanpon bat ematen zidan amak eta denda-taberna hartara joaten nintzen neba-arrebekin. Han kolore ezberdineko karameluak zeuden eta orduan dendakoak eskutik heldu eta eskua poteetan sartzen zidan, hamar xentimora heldu arte. Orduan gora tira egiten zidan, eta nik ulertzen nuen jada gastatua nuela dirua, eta kalera irteten nintzen berriz. Andreak ez zekien erderaz, eta ezta nik ere euskeraz, beraz… Eskolan izango zinen ona zu, orduan. Eskolan? Numero uno! Dena erderaz baitzen! Dotrina bakarrik irakasten zen euskaraz, eta hala egiten zuten beste ume guztiek, baina nik hori ere erderaz. Marka da gero! Kuriosoa da: orduan erderaz hitz egitea ondo ikusia zegoen, prestijiosoa zen, eta hala ere, niri eskolan, bi aldiz jo naute, eta haietako batean, euskaraz hitz egiteagatik izan zen.

apartatua sentitu kanpokoa izateagatik. Akordatzen naiz adar apur bat jotzen zigutela, gu apur bat

ginelako, baina

Jende euskaldunaren partetik inoiz sumatu zenuen errezeloren bat? Behin ere ez. Arrazismoa edo, esan nahi duzu? Behin ere ez. Nik ezin dut horrelakorik esan euskaldunengatik, sekula ez naiz apartatua sentitu kanpokoa izateagatik. Akordatzen naiz adar apur bat jotzen zigutela, gu apur bat beltzaranagoak ginelako, baina bestela, keba, egon naizen leku baten ere ez dut sekula nabaritu horrelakorik. Alderantziz esango nuke, oso ondo hartu nautela beti! Beharbada euskaraz ikasi eta ondo integratu ginelako izango zen, ez dakit. Gurasoek ikasi al zuten euskaraz? Hitzak. “Bai”, “ez”… Baina bestela ezer ez. Ulertu ere ez. Eta anaia-arrebetan ere, marka da, gero: gazteena da euskara egiten ez duen bakarra, eta hemen jaioa da! Ulertu bai, baina bestela ez du egiten. Gehiena, nire ondoren datorrenak eta nik egiten dugu: gure artean beti-beti euskaraz egiten dugu.

naizen leku baten ere ez dut sekula nabaritu

Gurasoek nola bizi zuten jende gehienak eta seme alabek euskaraz egitea? Bada, egia esateko, ez dugu sekula horretaz hitz egin. Guri sekula ez ziguten ezer esan, agian ondo integratu ginelako edo.

horrelakorik. Alderantziz esango

Oso arin, beraz? Bai. Tira, ni ez naiz inor hau esateko, baina niri euskara ez zait oso zaila iruditu.

nuke, oso ondo hartu

Gero Lazkaora joan zineten. Bai, lau urte pasatu genituen han, eta, ondoren, Lazkaora etorrita, gau eskolan hasi nintzen. Euskaraz banekien, baina aditzak-eta apur bat fintzeko sartu nintzen, ze Ataungo euskara berezi hori egiten nuen… Baina hala ere, Lazkaora etortzea aldaketa handia izan zen.

Beharbada euskaraz

nautela beti!

ikasi eta ondo integratu ginelako izango zen, ez dakit.

68 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertso hori jarri nuen hona etortzean. Hemen fabrikak zeuden, herri handia zen, kanpoko jende gehiago zegoen… Alde handia Ataungo Aiarekin! Gogoan daukat, bai. Etorri nintzenerako hamaika urte nituen eta hamalau urte arte eskolan ibili nintzen. Bigarren egunean, leche en polvo eman zidaten, eta, jakina, ni behi esne goxoa hartzetik nentorren, eta hura ez nuela nahi esan nion maisuari. Bi mundu ezberdin ziren.

beltzaranagoak

bestela, keba, egon Gogoan al daukazu nola ikasi zenuen euskera? Ba, hara: gogoratzen naiz Ataungo Aiako Santa Isabel egunean, han hiru bat hilabete generamatzala, bertsolariak ikusi nituela lehen aldiz. Nik orduko euskaraz txapurreatzen nuen, eta gizon haiek ikusi nituenean zur eta lur gelditu nintzen. “Poetas” zirela azaldu zidaten lagunek, eta esaten zituztenak apuntatzen hasi nintzen. Eta handik hasi euskaraz apuntatzen… eta bueno, handik sei zazpi hilabetera morroi bidali nindutenerako, jada euskaraz banekien. Beharko!

Ze zentzutan? Lazkaora etorrita hura nire pena, erderaz aditzean ia jende dena. Bazirudin galdu zala euskaldun kemena, erderaz mintzatzen zan euskaldun gehiena

Albacetera berriro Gogoan duzu Albacetera itzuli zineten lehen aldia? Bai. Ja gu koxkortuta geundela izan zen. Hogei bat urte izango nituen nik eta jadanik ezagutu ere ez nuen egiten. Festetara bakarrik joan ginen, eta bukatu zirenean, buelta, nostalgiarik gabe. Hara joateko gogoa banuen, baina hura ikusteko, turismoan doana bezala. Pentsa, bisita haren ostean, agian egon nintzen beste hogeita hamar urte hara itzuli gabe. Oporretan, joatekotan, oporretan bezala. Sasoi batean, zazpi urtean behin edo joaten ginen, eta gustura, baina astebete han eginda… Hona bueltatu nahi! Gurasoak ere…? Aita jubilatu zenean, 65 urterekin edo, galdetu zioten ea herrira itzuliko zen, eta hark honako hau erantzun zuen: “Yo alli no vuelvo ni de caza”.

Bertsoa eta erbesteak B70 / 69

Esanez bezala, “zertan joan behar dut nik haruntza? Nik hemen daukat dena”. Penarik behin ere ez inoiz entzun. Inoiz ez nion sumatu herriminik. Nik uste dut han oso txarto pasatu zutelako izango zela, baina haiek oso argi zeukaten ez zutela itzuli nahi. Biak hemen hil ziren. Kuriosoa da hilurren ere itzuli nahi ez izate hori. Hona etorrita nik uste mundua ireki zitzaiela, goserik ez, lana, seme-alabak integratuta… Beren semeak hemengoak baziren beraiek ere bai. Eta pentsa, ni dantzari ibili nintzen, anaia txistulari…

Hara joateko gogoa banuen, baina hura ikusteko, turismoan doana bezala. Pentsa, bisita haren ostean,

Bertsolaritza

agian egon nintzen beste hogeita hamar

Hala ere, bertsoak eman dizu zuri sona. Nola sortu zitzaizun zaletasuna? Ez dakit. Aian lehenbizikoz entzun nuen aldi hartatik, txiki-txikitatik, izugarri erakarri ninduen: orduan hasi nintzen bertsoak apuntatzen eta buruz ikasten, eta ahalik eta saio gehienetara joaten nintzen. Hala ere, ni ez naiz bertsolari sentitzen; ez naiz hala kontsideratzen, behinik behin. Gaiak jartzen-eta asko ibili izan naiz, eta bertso idatziak ere dozenaka batzuk badauzkat, baina bat-batean… Hori gauza handia da! Horretarako jaio egin behar da, eta ni oso urduri ipintzen nintzen. Nirea zaletasuna izan da gehiago. Esan dizut, ume-umetatik nuen, eta tira, Lazkaora etorri eta Lazkao Txiki ezagutu nuenean are handiagoa egin zitzaidan. Arrastoa utzi zizun? Bai. Gogoan dut ezagutu nuen eguna. Hamaseiren bat urte izango nituen nik, eta lan egiten nuen tokiaren ondoan egiten zuen lan hark. Bada, beste baten bila gerturatu nintzen bere lantokira, zigarroa eskuan, eta Lazkao Txiki hizketan hasi zitzaidan, “Hombre hi haiz Albacetekoa…”. Orduan nik sua eskatu nion eta hark, labe ondoan zegoela, “motel, hemen sua eskatzea zubian ordua galdetzea bezala dek” erantzun zidan. Gero konturatu nintzen, jakina, zubian erloju erraldoia bete-betean ikusten zela.

urte hara itzuli gabe. Oporretan, joatekotan, oporretan bezala. Sasoi batean, zazpi urtean behin edo joaten ginen, eta gustura, baina astebete han eginda… Hona bueltatu nahi!

Polita lehen harremana Bai, izan ere bera horrelakoa zen, bizia, berezia. Beti zuen erantzunen bat; beti denari buelta emateko gaitasuna. Geroztik harreman handia izan nuen harekin. Bat-batean ez zarela ibili esan duzu lehen, baina inoiz bai igo zara oholtza gainera. Bai, baina gutxitan. Baten batek bertsoren bat eskatuta, eta horrela. Gogoan daukat, adibidez, lehen aldia. 1963a edo izango zen, eta parrokian jaialdi bat egin zen, Joxe Agirre eta Joxe Lizasorekin. Bada, beste lagun bat eta ni, aurretik nik prestatutako bertso pare bat kantatzera atera ginen. Iñaki Linazasoro zen aurkezlea, eta berak deitu zidan egun hartan, lehen aldiz, “Patxi Tellatu”. Han bota nuen nire lehenbiziko bertsoa publikoan, Iñaki Linazasorok puntua jarrita, gogoan dut oraindik. Orduan minigonak ikusten hasi zirela eta, esan zidan: “Neskatxak gona motxan, belaun erakusten”

70 / B70 Han izanik hemen direnak

72 / B70

Iñaki Linazasoro zen aurkezlea, eta berak deitu zidan egun hartan, lehen aldiz, “Patxi Tellatu”. Han bota nuen nire lehenbiziko bertsoa publikoan, Iñaki Linazasorok puntua jarrita.

Geroztik erabili al duzu, Iñaki Linazasorok jarritako izen hori, “Patxi Tellatu”? Bertsotan eta, inoiz bai. Jende gehienak ni aurkeztean, horrela deitzen zidan. Beraz bai, erabili izan dugu. Anaiak ere, taller bat zeukan jubilatu arte, eta izena “Modelos Tellatu” jarri zion.

Ez dakit. Aian lehenbizikoz entzun nuen aldi hartatik,

Zenbait bertsolari handi aipatu dituzu elkarrizketan zehar. Bertsolari izan zein ez, nahiko harremana izan zenuen haiekin. Bai, batez ere Lazkao Txikirekin, eta gero Basarri, Uztapide eta belaunaldi hartako gehienak ere ezagutu nituen. Tira, eta ondorengo belaunaldietakoak ere bai. Zorte handia izan dut, alde horretatik. Oroitzen naiz, Basarrik behin La Voz de España egunkarian ere idatzi zuela niri buruz. Bertso hau eskaini zidan, orduan.

txiki-txikitatik, izugarri erakarri ninduen: orduan hasi nintzen bertsoak apuntatzen eta buruz ikasten, eta ahalik eta saio gehienetara joaten nintzen. Hala Eta nik erantzun: “Pentsa noainokoak pasa beharko dituzten. Aspalditik hasi dira hoiek hola janzten, halare guk nahi aina ez degu ikusten”.

ere, ni ez naiz bertsolari sentitzen; ez naiz hala kontsideratzen,

Zalaparta ederra sortu zen, pentsa! Eta geroztik, lantzean behin, handik eta hemendik deitzen bazidaten, ba joaten nintzen noski… Eta gaiak jartzera ere sarritan… Baina bat-batean, oso gutxi, bertsoren bat han eta hemen, baina oso gutxi. Behin, adibidez, oroitzen naiz, Basarri, Uztapide eta besteren batekin gai-jartzaile joan nintzela, eta Basarrik puntu bat jarri zidala:

behinik behin. Gaiak jartzen-eta asko ibili izan naiz, eta bertso

“Zu nongoa zeraden jakin al daiteke? Eta nik erantzuna, hauxe: “Beala esango dizut, lasai egon zaite, urrungoa naizela enterau zerate, Lezuza da herria, probintzia Albazete”

74 / B70 Han izanik hemen direnak

idatziak ere dozenaka batzuk badauzkat, baina bat-batean... Hori gauza handia da!

“Zu Albaceten jaioko zinan, orain hemen bizi zera. Jaunak seguru bidaldu zaitu lezio bat ematera. Inolaz ere ez zaitugu, utziko alde batera, ongi etorri Paco Tejados, bertsolarien artera”. Eskerrik asko, Paco. Bukatzeko esan gura duzun ezer? Bertso honekin amaitzen degu gure hemengo jarduna. Oso gustura egon naizela aitortzen dizut, laguna. Hainbat galdera egin ondoren hona azken erantzuna: Ni Albaceten jaioagatik sentitzen naiz euskalduna. “Patxi Tellatu”, polemika garaiko prentsan. (Despiezea prentsa errekorteekin) Bertsolari gisa nabarmentzen hasi zenean, han eta hemengo euskaldunak txunditzearekin batera prentsa idatziak ere atentzioa jarri zion Albacetetik etorri eta euskaraz primeran eginez bertsotan zebilen mutil gazte hari. Sariren bat eman eta elkarrizketa batzuk egin zizkioten La Voz de Españ” eta Unidad egunkarietan, eta haren omenezko zenbait artikulu ere argitaratu ziren. “Un bertsolari de Albacete” izenburupean, honela idazten zuen, esaterako, Iñaki Linazasorok, “Sí, amigos, Paco Tejados, un albaceteño morenito, peinado a raya, de blanca y completa dentadura, bien “plantao”, debutó como bertsolari (…) ante la admiración de su pueblo de adopción y la emoción de sus padres (…). Al termino de la fiesta, éstos felicitaban a su “Paquiyo” con el tonillo cantarín de su tierra y un suave “ce-ceo” que contrastaba graciosamente con el “se-seo” de su hijo”. Eta aurrerago, “Magnífica lección la que ofrece el bertsolari de Albacete a muchos que presumen de ocho apellidos vascos, tener hijos que se llaman Yosu y Mirenchu, saludar en la calle con un enardecido ¡Agur! y haber olvidado indolentemente la lengua de sus antepasados”. Eta bukatzeko, “Dejémonos de complejos a estas alturas y no olvidemos el vascuence si nos pre-

Bertsoa eta erbesteak B70 / 75

ciamos hijos de la, Nobilísima Vardulia, porque en definitiva, —como dijo Unamuno—, el ser vasco es ser dos veces español”.

Bai, batez ere Lazkao Txikirekin, eta gero

Kuriosoena, ordea, Caja Laboral-en kartel bat medio sortutako polemika da, ezbairik gabe. Pacok kontatzen duenez, 1977 inguruan, Aurrezki Kutxatik deitu zioten, Mexikorako bidaia baten truke, argazki pare bat atera eta kartel batzuk egiteko. Hala, Gipuzkoa osoan zabaldu ziren bere erretratudun afixak, “Nací en Caceres y soy euskaldun” goiburupean. Pacok dibertituta kontatzen du anekdota, “Patxi Tellatu deitzen nintzela zioten kartelek, eta bertsotan nebilela… eta letra larritan zioten Caceresekoa nintzela; ni Albacetekoa naiz, baina!”. Edozein kasutan, Caceresko etorkin talde bati ez zion grazia gehiegirik egin aurrezki kutxaren kanpainak eta artikulu gogor bat publikatu zuten prentsan, “Los Cacereños no somos subnormales” dudarako tarterik uzten ez zuen izenburupean. “(…) ¿Qué se comentaría si la Caja de Ahorros de Extremadura presentase en un anuncio a Kepa Echeverría convertido en Pedro Casanueva, bailando las Jotas de Motanchez y recitando poemas de Gabriel y Galán? Nosotros hemos venido a esta tierra, en ella hemos dejado nuestro trabajo, aquí han nacido nuestros hijos, aqui hemos mejorado nuestra situación económica. Pero para ello no necesitamos cambiar de identidad, seguimos siendo lo que fuimos con nuestros apellidos maquetos y con nuestra lengua española. Es una pena que por culpa de este racismo cerril, parte del Pueblo Vasco haya perdido la alegria, la paz y la cordura de que antaño hizo gala”. Argimiro Sanchez Montero delako batek izenpetutako artikulu honi, Patxi Tellaturen aldeko beste zenbaitek erantzun zioten, eta, tarte batean, ez zen polemika —oraindik ere gaurkotasuna duena, bidenabar esanda— itzali.T

Basarri, Uztapide eta belaunaldi hartako gehienak ere ezagutu nituen. Tira, eta ondorengo belaunaldietakoak ere bai. Zorte handia izan dut, alde horretatik. Oroitzen naiz, Basarrik behin La Voz de España egunkarian ere idatzi zuela niri buruz. Bertsoa eta erbesteak B70 / 77

Batzu sorlekutik hurrin hiltzen dira derrigorrez. Ataut batzuk sehasketatik urruti behar dira jarri. Gu ez gara Igorretan hilgo, hareatzan eroriko gara gerlan jaurtiriko gezia lez. Selban hobiratuko gaituzte, lehengusu eta lagunen gutunez estalirik. Haizeak gure errautsak eramanen ditu, beste hizkuntzaz mintzo diren ezpainetaraino. Gure aitaren etxeak zutik iraunen du gu gabe. Joseba Sarrionandia

OSEBA SARRIONANDIAK ZITA BAT ZUEN BERNAT ETXEPAREREKIN, BAINA LAUREHUN ETA PIKO URTEZ BERANDUTU ZEN. Hala, Sarri harritu egin zen Garaziko apaizak itxaron egin ziola frogatu zuenean. Agian erlojua seinalatuko zion Etxeparek, eta poeta aitzakiarik ez duenaren aurpegierarekin jesarriko zen mahaira, bafle baten barruan etorri behar izan zuela esanda bere burua justifikatuz. Agian.

Eta ni zigortu ninduten… —esan zuen Bordaxurik

Heriotzaren eta erbestearen kantoiko tabernan beren erkideez mintzatu ziren, duten poesia zaletasunik ezaz, tropikoetara egiten dituzten bidaia turistikoez eta ETBz. Eta sagardo artean, Axularren zain gelditu ziren, ETB zer ote den asmatzen. Hori deserriko tabernara agertu aurretik, baina, Martin Larralde, Bordaxuri, heldu zen baso bete ur eskatzera.

komunetik bueltan.

Joseba Sarrionandia eta Martin Larralde lagun zaharrak ziren. Deserriko tabernan bertan ezagutu zuten elkar, Gabriel Arestiren ongietorrian. Orduko hartan Sarrik poema bat idatzi zion serbilleta batean, baita beranduago abestu ere Ruper Ordorikak jarritako musikarekin. Orain, Etxeparerekin Axularren esperoan zegoela, aspaldiko laguna barran ikusita, keinu egin zion edalontziarekin koplariarien izkinara hurbil zedin. Honek, azken boladan lagun asko ikusi ez duenaren aurpegia jarriz, eskua luzatu zion. Bernat Etxeparek, berriz, aurreko gizona ezagutzen ez duenaren aurpegia jarri zuen:

4an, Hazparnen

—Barkatuko didazu, baina ez dakit nor zaren. Azkeneko mendeetan ez nago gure herriko kontuetan oso jantzita.

epaitu zutela Pauen.

Handik astebetera, 1815eko uztailaren

preso hartu zutela jarraitu zuen, eta ondoren, azaroaroaren 28an,

—Hau da nire bisita txartela —erantzun zuen Etxepareri serbilleta luzatuz— eta barkatu… baina komunera joan behar dut; oraintxe nator bueltan—. Abadea serbilletako poema irakurtzen hasi zen, baina poemarekin informazio nahikoa izango ez zuelakoan edo, Sarrionandiak Martin Larralde nor zen azaltzea erabaki zuen. Esan zion 1782an jaio zela, Frantziako iraultza burgesa baino zazpi urte lehenago, Plumaienean (Hazparne). Bordaxuriko Guillaume Larralde zuela aita eta ama, Plumaieneko Marie Ithurbide, gaztea zelarik hil zitzaiola. Kontatu zion istorioak kontatzen duela ama hil zitzaionean aitari Plumaieneko bere etxe partea erreklamatu ziola, eta hori izango zela galeretan begiak zabalik etzanda hiltzeko arrazoi bat, kondenatuaren bertsoen arabera. —Bere bertsoetan dioenez, arrazoi honengatik bidali zuen aitak galeretara, bere auzokidea hiltzea leporatuta. Kontua da, aitak Jean Ospital zeritzon bati utzi ei ziola larre berde bat, belarra mozteko eta lantzeko, eta bertan lanean zebilelarik tiroz hil zutela.

—Inork ez du (dena ohitura, dena errua, dena barkamena) oroimenaren korapiloa deslotzen. Inork ez du koplaririk behar— irakurri zuen Etxeparek serbilletatik, eta isiltasuna egin zen koplarien mahaian. Bordaxuriren barreak apurtu zuen isiltasuna. Edalontzia hartu eta topa egiteko altxatu zuen, “koplarien osasunera”. Bere edalontzia begien parean topa egiteko prest zuela, Etxeparek Iparragirreren figura tabernara sartzen ikusi zuen, kristalak deformaturik. Bi horiek ere aspaldiko lagunak ziren, eta abadeak “artista euskalduna” mahaira gonbidatu zuen.

—Eta ni zigortu ninduten…— esan zuen Bordaxurik komunetik bueltan. Handik astebetera, 1815eko uztailaren 4an, Hazparnen preso hartu zutela jarraitu zuen, eta ondoren, azaroaroaren 28an, epaitu zutela Pauen.

—Benga Joxe Mari, atera gitarra zahartxo hori eta kanta ditzagun kopla batzuk— proposatu zion Bordaxurik —Josebaren Besterriko koplak, adibidez.— Eskatu eta egin. Iparragirrek gitarra atera eta lehenengo akordeak jo orduko laurak hasi ziren kantari.

—Nehun deusik ebatsi, gizonik hil gabe, sekulakotz galerak enetako dire— abestuz eman zion segida bere kontakizunari, eta Rocheforteko galeretan higatzera kondenatu zutela, eta ez zuela agoantatu; bost urte baino ez zuela iraun.

Gure herritik alde eginda, beste herrian gainbizi; Ihes etorri arren ez gara betirako hemen bizi.

80 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 81

Untzi zaharrak uhain artetik badian zehar kaira; itsas ertzean geratu ginen itzulerari begira. Heldu berriei galdetu eta haiek ere erantzun zain, egunik egun egin galderak itsaso betetzeko lain

—Adoratu egiten du-. Beste biei ere irribarrea marraztu zitzaien Iparragirre eta bere gitarra nola

Oihan aldetik erauzitako zuhaitz arbolen gisara, errorik gabe sorleku minez aidean gainbizi gara. Hurrin bizitzen ohitu ezinik: hemen gaude eta han gara, Ai gure euskal herrietara laster itzuliko al gara.

aldentzen ziren begiratzen zuten bitartean. Eta gitarraren laguntzarik gabe abestu beharko

—Zuri “zoaz euskalerrira!” esaten zizun bihotzak. Guk halakorik esaterik bagenu… “Ai gure euskal herrietara laster itzuliko al gara” galdetu behar dugu, baina gure galderek ez daukate erantzunik— esan zuen Sarrik. Iparragirrek baietz egin zuen buruarekin, baina mahaitik altxatu eta joan beharra zeukala esan zuen, bonsaia ureztatu beharra zuela. Bordaxurik, irribarretsu, burua apur bat makurtu zuen eta ahapeka mintzatu zen:

zutela ondorioztatuta, Sarrik berak proposatu zuen

—Adoratu egiten du—. Beste biei ere irribarrea marraztu zitzaien Iparragirre eta bere gitarra nola aldentzen ziren begiratzen zuten bitartean. Eta gitarraren laguntzarik gabe abestu beharko zutela ondorioztatuta, Sarrik berak proposatu zuen oraingoan hurrengo abestuko zutena: “Gutunei koblak”, baina Ruper Ordorikak jarritako musikarekin.

oraingoan hurrengo

Gutunik gabe astelehena, iragan zen nahiko triste. Asteartea, asteazkena, ez nuen izan albiste.

baina Ruper

abestuko zutena: “Gutunei koblak”,

Ordorikak jarritako

Ustekabeko xori migrari, iritsi dira gutunak. Iazko galdera haientzako, heldu dira erantzunak. Baina berritu dira aroak, eta zahartu galderak. Gutuna iritsi baino lehenago, erantzun ditu denborak.

musikarekin. Ostegunean, ostiralean, larunbatean, igandez, ez da gutunik batere iritsi, ez egunez eta ez gauez.

Orain galdera berriak ditut, hegats arinez hor doaz. Hurrengo urtaroarekin ea, itzultzen diren menturaz

Arorik aro doa denbora, ez du lehen ez azkenik. Galderak egin nituen baina, ez dut jaso erantzunik.

Etxeparek eta Martin Larraldek, biek zoriondu zute kopla hauengatik, eta ez zitzaien asko falta izan metaforen eta aliterazioen inguruko eztabaida sutsu batean nahasteko. Sarrionandiak topatu zion irtenbidea egoerari Bordaxuriri zuzenduz:

Udazkenean aldegin eta, udaberrian itzuli, nork daki nondik nora doazen, haibeste xori migrari.

—Zer, zuk ez dizkiguzu zure bertsoak abestu behar ala?—. Ez dut esango irrikitan zegoenik, baina Bordaxuriri ez zitzaion gogorik falta Etxepareri galeretan jarritako bertsoak (Galerianoaren kantua bezala ezagutzen dena) ezagutarazteko. Hala, eskatu eta segituan ekin zion kantatzeari:

82 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 83

—Mila zortzi ehun eta hamabortzgarrena Ni Ahazparnen preso hartu nindutena; Plumaieneko premu orok dakitena, Galeretan higatu beharko naizena. —Martin Larralde ez da sekula itzuli.— Sarrionandiari hitzak lapurtuz erantzun zuen Etxeparek.

Berriro ere Bordaxurik apurtu behar izan zuen isiltasuna, oraingoan “gora

—Kantatzera niazu alegera gabe Ez baitut probetchurik trichtaturik ere; Nehun deusik ebatsi, gizonik hil gabe, Sekulakotz galerak enetako dire.

bihotzak!” batekin. “Hala esaten da, ez?”

—Baina itzuli balitz (arantzak barrurantza itzuliak dituen sagarroia bezala).

gehitu zuen, baina

—Ala zorigaitzeko premu izaitea ! Horrek eman baiteraut bethikotz kaltea, Aitari gald’eginik sortzeko phartea, Galeretan eman nau, hau da ene dotea.

aspaldi zegoen ilunduta eguna eta pertsiana jaisteko

—Itzuli izan balitz, zer? Gaur igandea da, larre berdeak, etxe zuri teila gorriak, jendarme autoa bidean Bayonne 17 panopetik. —Ene aita da gizon kontsideratua. Semia galeretan du segurtatua. Nun nahi othoitzean belaunikatua, Saindu iduri, debru madarikatua.

tabernariak. Erlojuari

—Zortzigarren bertsuya aneyarendako, Konseilu bat banikek hiri emaiteko: Ontsa goberna hadi, ez zauk dolutuko; Ni baitan etsempluya errech duk hartzeko.

begiratu eta Axular

—Familia erretratuetan bezala.

gogoa zeukan

etorriko ez zen susmoa —Etxe elizetan otoitzak, betiko otoitzak neguko kearen antzera leun igotzen. —Ene lehen kusia Cadet Bordachuri, Fagore bat banuke galdatzeko zuri Ongi adreza zaite ene arrebari, Ene saltzeko zombat ukan duyen sari.

adierazi zuen Etxeparek: “gaur ez behintzat”. Beraz, azkeneko koplak

—Jendarme auto bat bidean bildots artean pasatzen.

abestu eta lotara —Aita aintzinian eta arreba ondoko, Osaba buryes hori diru fornitzeko; Ez ordian enetako bi sei liberako, Galeretan bederen leher egiteko.

joatea proposatu zuen. Sarriren Sorterriko

—Martin Larralde honelako egun batez hil zen Galeretan.

koplak aukeratu zituen

—Elizan sartzen dira debozionerekin, Iduriz badohazila saindu guziekin Beren liburu eta arrosarioekin, Debruyak phesta onik einen du heyekin.

despedida gisa. “Herri mina asetzeko”. Tonoa eman zuen.

—Jendea familia erretratuetan bezala larritasuneraino perfumaturiko arima erakutsiz doa mezara.

84 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 85

—Zuri mintzo nitzaizu, oi Aita zilharra, Ardura dudalarik begian nigarra; Zure eta ene arraza Bordachuritarra, Galeretan naizeno ni bainaiz bakharra. —Martin Larralde honelako egun batez hil zen Galeretan, begiak zabalik etzanda, agian, zerua itsaso zikin bat dela esanez. —Kantu hauk eman ditut Paubeko hirian, Burdinez kargaturik oi presundegian, Bai eta kopiatu dembora berian, Orok khanta ditzaten Hazparne herrian. —Inork ez du (dena ohitura, dena errua, dena barkamena) oroimenaren korapiloa deslotzen. —Hok eman izan ditut ez changrinatzeko, Ene ahide adichkidek kuraye hartzeko, Eta partikulazki, aita, zuretako Kantu hok aditzean semiaz orhoitzeko. —Inork ez du koplaririk behar— bukatu zuten hirurek batera, isiltasuna egin aurretik. Berriro ere Bordaxurik apurtu behar izan zuen isiltasuna, oraingoan “gora bihotzak!” batekin. “Hala esaten da, ez?” gehitu zuen, baina aspaldi zegoen ilunduta eguna eta pertsiana jaisteko gogoa zeukan tabernariak. Erlojuari begiratu eta Axular etorriko ez zen susmoa adierazi zuen Etxeparek: “gaur ez behintzat”. Beraz, azkeneko koplak abestu eta lotara joatea proposatu zuen. Sarriren Sorterriko koplak aukeratu zituen despedida gisa. “Herri mina asetzeko”. Tonoa eman zuen. Oihaneko pagoak blai aideratuz hiru elai. Ostadarraren harian dira hirurak pausatu nahi.

Eder basoan haritza haran aldean garitza. Fruitu antzera ontzen da hemen gizasemeen bizitza.

Larrosak dira gorriak edo bestelan xuriak. Hagitzez dira ederragoak neskatilaren irriak.

Sagar gorriak dilindan damea dago ganbaran maite laztanez hartzeko eta elkartzeko ohantzean.

Maldan behera urratsa betiko bidean latsa. Hodei ilunak gaua belzten du udazkena da ez bedatsa.

Iluntasuna abailtzen da luma galdu bat bezala begiak uso, mingaina arana zure bihotza ene aingura.

Usapalak ostantzean huts bat badut bihotzean. Zatoz maitea gure etxera dostatzera arratsean.

Hurrun gauhontzak uluka zakur deslaiak zaunkaka Mende oso bat iraganen dut zure ondoan koblaka.T

86 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 87

Euskal Herrian bada dohainik emigratzeko modu bat oso garesti irteten dena: kartzela. Peru Aranburu, Tasio Erkizia eta Galder Bilbao, Txapi, dira honen adibide: eskuburdinen eta furgoi blindatuen indarrez emigratutako hiru txori. Ibilbide eta bizitza esperientzia ezberdinak izanagatik kartzelak eta bertsoak batzen ditu.

90 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 91

“M

30 eta M40 / Txabola, etxea, txaleta / Eta gartzelak Euskal Herriko / seme-alabez beteta”. Hala dio Igor Elortzaren koplak. 2008ko maiatzeko datuek diotenez, 742 euskal preso politiko daude hiru estatutako hamaika kartzelatan sakabanatuta. 742 euskal herritar beren etxetik 636 kilometrora, batez beste, eskuburdinen eta furgoi blindatuen indarrez emigratuta. 742 laguneko hutsunea Euskal Herriko plazetako bertso saioetan, hala publikoaren artean nola tabladuan.

1997ko otsailaren 6an kartzelaratu zuten Tasio Erkizia, Herri Batasunako Mahai Nazionalaren aurkako operazioan. 1999an irten zen kartzelatik, uztailaren 20an Epaitegi Konstituzionalak Gorenaren sententzia baliogabetu ondoren. Tasio betidanik izan da bertsozalea, baina zaletasun hori gauzatzen 80ko hamarkadan hasi zen. Irakaslea zen ikastolan, eta 13-14 urteko neska-mutilekin bertsolaritza lantzen hasi zen, batez ere, gaztetxoengan bertsozaletasuna sortzeko helburuarekin. IBILBIDE EZBERDINAK Bertsoa eta ziegako isiltasuna konpartitu arren, ibilbide eta eskola ezberdina dute hirurek. Peru Aranburu, esan bezala, gazte hasi zen bertsotan, artean gaztetxo despistatu bat zela. Irakurleak bere despistearen ideia bat egin dezan, zazpi urterekin bere aitaren izena Jose Antonio beharrean Natxi (bere ezizena) zela apustu egin zuela esango dut. Kontuak kontu, Lekeitioko bertso eskolatik pasata, Lopategirekin ibili zen bertsotan, baita honen gidaritzapean antolatutako Kanpantxuko (Ajangiz) egonaldietan ere. Ondoren LeaArtibaiko bertso eskolako partaide izan zen. Eskola-arteko txapelketetan eta BBK sariketan parte hartu zuen eta saridun ere izan zen, eta 1998an eta ondorengo bi edizioetan hartu zuen parte Bizkaiko Txapelketan.

BAT, BI ETA HIRU Peru Aranburu lekeitiarra Ocaña I (Toledo) espetxean dago preso, bere etxetik 500 kilometro inguru hegoaldera. 2003ko apirilaren 1ean atxilotu zuten Garzonen aginduz, Susperren balizko zerrendan oinarrituta. 2006ko azaroaren 7an aske geratu zen, sententzia itxaroten, baina handik gutxira sei urteko kartzela zigorra ezarri zioten. Hala, 2007ko azaroaren 21ean berriro eraman zuten preso. Peru ikastolan egin zen bertsozale eta Lekeitioko bertso eskolan bertsolari. Galder Bilbao, Txapi, 2003ko urriaren 8an kartzelaratu zuten, hau ere zerrenda famatua tarteko, eta 2006ko ekainaren 24a arte egon zen giltzapean. Egun horretatik baldintzapeko askatasunean dago, epaiketaren zain. “Nik ere abestu nahi dut, gauzak esan nahi ditut” pentsatzen zuen Fredi Paia bere laguna tabladuan ikusita. Irrika horrek bultzatuta hasi zen bertsotan 24-25 urte zituela.

Peru Aranburu lekeitiarra Ocaña I (Toledo) espetxean

Txapi, berriz, Algortako bertso eskolako semea da: bat-batekotasunaren eskolakoa. Bertso bat egiteko gai izan orduko ekin zion plazetan kantatzeari, beldur barik, Kantauriko olatuak hartzen zituenean bezalatsu. Algortako bertso eskolatik pasatu ondoren, Santutxukoan ere ibili zen kontu kantari, besteak beste, Tasio Erkiziarekin topo eginez.

dago preso, bere etxetik 500 kilometro inguru hegoaldera. 2003ko apirilaren 1ean atxilotu zuten Garzonen aginduz, Susperren balizko zerrendan oinarrituta. 2006ko azaroaren 7an aske geratu zen, sententzia itxaroten, baina handik gutxira sei urteko kartzela zigorra ezarri zioten. 92 / B70 Han izanik hemen direnak

Kartzelatik irten ondorengo garaira arte Tasiok ez zuen Santutxuko Bertso Eskolan parte hartu, eta orduan ere ez gehiegi. Aurretik, gogoa bai, baina denbora falta zitzaion 80ko hamarkadan loratutako bertso eskolan parte hartzeko. Garai berean, ordea, bertsolaritza ikasleekin lantzen hasi zen. Orduan gizarte zientzien irakaslea zen Karmelo Ikastolan, eta astean ordu bete edo hartzen zuen ikasleak bertsolaritzara hurbiltzeko asmoarekin. Gaur egun, euskal ondarea den neurrian, eskoletan bertsozaletasuna bultzatzea ondo dagoela deritzo, baina haratago joan beharra azpimarratzen du Tasiok. Bertsolaritza tresna pedagogiko garrantzitsu bihurtu behar dela uste du. Izan ere, hizkuntzan trebatzeko, komunikatzen ikasteko, imajinazioa garatzeko, logikotasun batekin arrazoitzen ikasteko eta jendaurrean hitz egiten ikasteko tresna oso egokitzat du bertsoa, gaitasun horiek modu ludikoan garatzeko aukera ematen duen heinean. “Nik beti edo aspaldidanik esan izan dut hori: katalanek izango balute horrelako ondare bat askoz gehiago erabiliko luketela eta Estatuaren aurrean edo munduaren aurrean beren ekarpen espezifiko bat bezala planteatuko luketela”, bukatzen du. Peru Aranburu ere ibilia da Bizkaiko eskoletan bertsozaletasuna lantzen Bizkaiko Bertsozale Elkartearen eskutik. Honez gainera, bertsolaritzari lotutako hainbat herri ekimenetan hartu du parte, besteak beste, “Txapel bete bertso” ekimenean. Hain zuzen ere, ekimenaren bigarren aldiari ekin behar zitzaion garaian ondorengoa idatzi zuen Bertsozale buletinean: “ekimen ausarta izan da, eta da; kasuon, Baizkaiko bertsolari gazteen iniziatiba eta antolakuntza gaitasuna ageriratu dituena”.

Bertsoa eta erbesteak B70 / 93

KARTZELAN ETA KALEAN Txapi bera ere ibili zen saltsa hartan sartuta, eta Bilboko Espuela tabernan lanean zebilela hainbat bertso saio antolatzen zituzten. Jada giltzapean zegoela, tabernatik Zaharrak Berri Tour pasatu zela kontatzen du, eta saioa grabatu eta barrura pasatu ziotela. “Entzun eta negarrez hasi nintzen”. Gero grabazioa konfiskatu egin zioten; “hortik egongo da”. Hogeitalau ordu txaboloan eguna inoiz ez da motza gainera kanpoko mendateetan ta literan dago izotza berotasunak dirudienez aurkeztu du bere lotsa ez dakit nola jasaten duten otsoek horrelako hotza. Bertso hori Soto del Realeko espetxean egindako itxialdiaren harira idatzi zuen Txapik 2005eko otsailean. Etxetik urrun eta gainera kartzelan, hotza ez da fisikoa bakarrik. Hain zuzen ere, lagunen berotasuna sentitzeko, urte berean Bizkaiko 24 bertsolari eta bertsozalek Aranjuezeko kartzelara egin zuten bidaia Peru eta Txiplasi elkartasuna adierazteko. Autobusa hartu eta sei ordu pasatxoren buruan kartzelako kanpoko aldean egin zuten agerraldia. Tasio Erkiziak ere kontatzen du halakorik. Kartzelan zela Santutxuko herriko tabernan bertso emanaldia antolatu zuten auzoko bertso eskolakoek. Giltzapean idatzitako bertso batzuk aukeratu eta hainbat bertsolarik abestu zituzten. Bertso haien artean dago HBko Mahai Nazionalaren aurkako epaiaren harira idatzi zuen hau: Zigorra dugu eta gainera bakoitzari zazpi urte, denbora luze eta astuna nire auzotik aparte. Kartzeletako borroka hontan hartuko dut beti parte, borrokalari guztiak gara helburuetan elkarte, oraingo ekaitz bortitza laster bihurtuko da ostarte. KARTZELATIK BERTSOTAN Hiru presoek kartzelatik idatzitako bertso guztietan edo gehienetan aurki daiteke, nola edo hala, euren egoeraren isla. Baina bertsoak idazteko motibazio eta helburuak desberdinak dira momentuan momentu eta pertsonaz pertsona. Esaterako, Peru Aranburuk 2003an Aranjuezeko espetxean bertsolari izateari uztea erabaki zuen, eta ordutik idatzitako bertso gehienak enkarguzkoak dira, baina hala ere badute beren alde pertsonala. Esterako, Ocañatik idatzi duen azkeneko bertsoa (ekainaren 27an) “Aittitta Txiki”, Lekeitioko umeentzako aisialdi taldearen 25. urteurrenaren harira egindakoa da. Peru gaztetxoa zela talde honekin Gorbeiara igo zen hanka-paluetan eta hurrengo urtean, Guiness liburuan sartzeko xedearekin (ez da broma), 25 ordu egin zituzten hanka-paluen gainean Lekeition.

94 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 95

Marmitakoa han ta makailaua hamen asto ganean oin ta hankapalutan le(he)n, batean Gorbean ta bestean Aiun-en… Zure altzoak zenbat olgeta emon daben! Tasiok, ostera, kalean ez zeukan denbora eskaini ahal izan zion bertsoari kartzelan: “zaletasun hori lantzeko aukera izan nuen”, dio. “Idatzi egin nahi nuen eta lagunekin eta kaleko hainbat jenderekin komunikatu nahi nuen. Eta bertsolaritza gustatzen zitzaidan. Orduan bertsoa erabili nuen nire sentimenduak, pentsamenduak eta abar komunikatzeko eta, aldi berean, bertsolaritza lantzeko”. Hala, Alcala Mecotik zein Basauritik makina bat eskutitz idazten zituen bertsotan. Are gehiago, korrespondentzia gehiena bertsotan idazten zuen. Berdin egiten zuen Txapik, eta bisita batzuk ere bertsotan egiten zituen. Bertsoak idazteko arrazoiez galdetuta, ohitura ez galtzeko eta euskararekiko lotura mantentzeko helburua zuela dio, alde batetik, eta burua esna edukitzekoa bestetik. Gainera, Algortako bertso eskolako filosofiari jarraiki, bertso paperak bat-batean idazten zituen Txapik, burura etorri ahala. Izarrak ziren lagun ez dute errua sare metalikoaz estalia zerua Guantanamo asko daude norena enkargua? Suntsipen masiboko arma ta infernua. Bertso hau “Zuloaren zulotik” izenburupean egindako sortako alea da, isolamendura zigortu zutenekoa, 2006ko otsailean eta martxoan idatzia Texeiroko (Galizia) Kartzelatik. Dena den, “kartzelan ezin zara bizi kartzelaren egoeraren arabera, ze horrek guztiz hustu egiten zaitu. Orduan, kartzelan beti bizi gara kanpora begira eta kanpoko egoerari kasu eginaz: kanpoko egoerari buruz mintzatuz, pentsatuz, pentsamenduak azalduz…” Hori da Tasioren iritzia, eta, zentzu horretan, giltzapean idatzi zituen bertso asko kaleko kontuei buruzkoak dira: gertaera esanguratsuei buruzkoak eta jai edo ospakizunen ingurukoak. Uztaila hasieran ni nintzen herri min festak ziren Lesakan eta joan ezin. Pena ta negarrari egin nion muzin ongi pasatu nahirik ahaleginak egin zapia lepoan dut ta Gora San Fermin!

96 / B70 Han izanik hemen direnak

Hala idatzi zuen Erkiziak 1998ko uda amaieran, urtaroko bertso kronika eginez. “Hara nola barruan egonda kanpoan bizi zaitezkeen”. Dioenez, kartzelan inoiz ez beste erabili du San Ferminetan zapia. Bestelako gaiak ere jorratzen zituen, ordea, Tasiok bere bertsoetan. Adibidez, gizarte eta politika arloko gertaera eta egun esanguratsuen inguruko hainbeste bertso egin zituen kartzelatik. Besteak beste, maiatzaren lehena edo martxoaren 8a zirela eta, Eginen itxieraren harira edo Lizarra Garaziko akordioari buruz: Gure herrian aspaldian da zabaldua oinazea seme-alabak galduak eta kartzelako garrasia Burujabetza lortze bidean erein genuen hazia uzta heltzen da hasia? Elkarlanean zerbait bederen ote dugu ikasia? Entzuna dugu asteburuan Askatasun Irrintzia! Hala ere, kartzela barruko kontuek toki handia dute giltzapean idatzi zituen bertsoetan. Bertso mordoa ditu presoen egoeraren inguruan eta aldarrikapenei buruzkoak. Baita espetxeko bizipen eta tokien deskribapenak egiten dituzten bertsoak ere. Berdin esan daiteke Peru Aranbururen bertsoei buruz. Adibide argia topa dezakegu, 18/98 Auzolanean diskorako idatzitako eta Berri Txarrak taldeak musikatu zituen hitz lazgarri hauetan:

Bertsoa eta erbesteak B70 / 97

Min hau neure-neurea dudala badakit baina zauria ez dut topatzen inundik; benetan al datorkit poza erraietatik ala ez ete nabil neu bere atzetik?

Hogei hilabete luzez eduki naute Basaurin, eguzkiaren argia aurrez begiratu ezin; baina ilunpean ere atera nahirik etekin, bertsolaritza lantzen naiz aritu ekin ta ekin.

Honezkero ikasia nago gerizpean itzalari azalean eusteko bestean aldiz uzkurtu eta puztu saihespean bihotza sumatzen dut eguzki eskean

Nahiz eta alor honetan gehiegi ez dudan jakin, ahalegin guzti-guztiak nire aldetik dut egin, sentimenduak azalduz jolasean bertsoekin, etorri zaitez laguna pausoz pausoka nirekin.

berriz min hau luze dirau…

Bertso asko ezkontzetarako, urtebetetzeko opari gisa… egiten zituen kartzelan Txapik, baina honez gain kartzelako eta kanpoko gertaeren kronikek, albisteen errepasoak eta burutapenek ere bertso forma hartzen zuten. “Telebistan ematen zituzten pelikulen inguruko iruzkinak ere egiten nituen bertsotan. Pentsatu ere askotan bertsotan egiten nuen. Azkenean, kartzelan egiten duzuna sobredimentsionatu egiten da, sentimenduak azalean dituzulako. Futbolean egiten baduzu horrekin itsutzen zara, eta bertsotan egiten baduzu bertsoekin”.

Gudu zelai bihurtzen denean norbera irabaztea zer da eta zer galera? Nik ez dut nahi hemendik onik atera baizik eta bizirik sentitzea bera

Tasio Erkiziak ere kontatzen du

berriz min hau luze dirau… Hala ere, kartzelan dena ez da mina, eta hau posible izateko bertsoa tresna egokia izan zaio Txapiri. “Kartzelan momentu oro egiten nuen bertsotan, kideekin eta. Benetako bertso saioak egiten genituen. Patiotik ziegara eta ziegatik ziegara ere kantatzen genuen”. Preso sozialei ere bertsoa zer den erakusten omen zieten, erdaraz abestuz. Espetxeko bertsokideen artean Jon Garmendia, Txuria, Aitzol Gogorza, Jagoba Terrones eta Eneko Ostolaza aipatzen ditu besteren artean. Azken bi hauekin, gainera, Sotoko bertso eskola osatu zuela gogoratzen du, irribarrez.

halakorik. Kartzelan zela Santutxuko herriko tabernan bertso emanaldia antolatu zuten auzoko bertso eskolakoek.

Kartzelako urteek bertsoez, ideiez eta burutapenez jositako dozena bat koaderno utzi dizkiote Txapiri. Bertso haietako batzuk Ataramiñen (euskal errepresaliatu politikoen literatura koadernoak) argitaratu ziren, eta GazteSarea atarian oraindik ere bertso mordoa aurki daiteke. “Nik ez nekien GazteSarean nire bertsoak irteten zirenik. Interneten kontua orain hasi naiz ezagutzen”. Basaurin bertso kantari izenburua daraman koaderno potoloa osatu du Tasiok 1997ko abendutik 1999ko uztailaren 20ra idatzitako bertsoekin. Gainerakoak aurkezteko, sarrera funtzioa egiten duen bertsoak hala dio:

98 / B70 Han izanik hemen direnak

“Barne kontu asko kanporatzeko balio zidaten bertsoek”, konfesatzen du. Gainera, bere ideiak jakinarazteko ere baliatu zituen. “Kartzelan bertsoak denerako balio zuen; adierazteko era bat da azken finean. Eta aitortu dezaket bertsoak asko lagundu nauela”. Burua argi izateko eta espetxeko bakardadeari aurre egiteko tresna aparta izan da bertsoa harentzat. Ondorengo bertsoa ere bakartuta idatzitakoa da, “Zuloaren zulotik”, Igor Angulo eta Roberto Saizen heriotzen garaian. Kaiolatik oihuka: herria askatu!! Arnasa eskatzea liteke pekatu bizipozak gogoan zauriak sendatu lorea ez da ximurtzen nahiz ta ez ureztatu.

Giltzapean idatzitako bertso batzuk aukeratu eta hainbat bertsolarik abestu zituzten.

Hil-bizi kontua da dena emanda tira zuen malkoek dute guretzat disdira beti egongo gara zerura begira bi argi itzali baina bi izar piztu dira.

Bertsoa eta erbesteak B70 / 99

100 / B70

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 101

Presondegian bertsopaperak idazteak ideiak ordenatzeko balio izan diola esaten du Tasio Erkiziak. Izan ere, haren ustez gai bat adierazten duzun neurrian lantzen duzu. Ildo horretatik, gai bati buruz bertso sorta bat idaztera doanak, ideiak agortzerik nahi ez badu behintzat, gaiaren funtsa, aurrekariak eta ondorioak aztertu beharko ditu eta, azken batean, gaiaren inguruko planteamendu logiko bat egin. “Bertsoak, beraz, zure ideiak argitzen laguntzen dizu eta balio dizu, baita ere, zure ideia horiek modu ordenatuan azaltzeko”. SENTIMENDUAK AZALEAN Kartzelan sentimenduak azalean edukitzen direla zioen Txapik eta, beraz, gertaera lazgarriak are lazgarriagoak dira ziegako izkinan. Egoera honetan, bertsoa sentimenduak adierazteko tresna paregabea zaio presoari. Datozela adibide gisa ondorengo bertsoak. Tasiori aita hil zitzaion kartzelan zela (lehenengo biak) eta Peruren lagun min Urizek ere heriotza ezagutu zuen. Zer garraztasuna dut nere barrenean aita gorpu daukagu etzanda ohean anai-arreba denak hor dira etxean. Kartzelako semea berriz ezinean samina latzagoa da bakardadean. Telefonoz heldu zait heriotz ezkila ziztada sentitu dut gertu ta hurbila aitaren oroimenak hasia naiz bila bizitza izan arren xumea, umila borborka irten zaizkit dozenaka, mila Bai, URIZ, zure barre gangarra igarten dogu benetan, gurera heltzen ondo dakien Saharako haize horretan eta Isuntzan deskantsua hartzen datozen olatuetan

Mendi algara errepidea ortzadarraren itzala kurba batekin deskriba leike zoramenaren atala desiratuena izan dudana emakumearen azala egoera aldatu dala jaunak anpara gaitzala (bis) orain sarraila barrote harresi angelu zuzen petrala larogeitamarreko graduak suzko patio hontan bezala. Peru Aranburuk ere idatzi dio kartzelatik maitaleari (edo maiteari): Txapel musika taldeak 2004an kaleratutako diskorako, besteak beste, Larrosa bat kantuaren letra egin zuen. Hitzak gorputza eta doinuak soineko kantu batean biltzen diren bakoitzeko. Onena ere gutxi da dama bihotzeko, argi egiten didan portura heltzeko. Den-dena da larrosa bat egiten duena, zu hainbeste maita-maitatzera eroan nauena, eroan nauena. Den-dena da larrosa bat egiten duena, ez dakit inoiz esan dizudan, morena. Onena ere gutxi da dama bihotzeko zenbat maite zaitudan adierazteko. Berezkoa edo hazi ahala osatzen dena petaloak, arantzak, kolorea.

Hasiera batean bertsoaren izaera mezu emaileak eta jendearekiko kontaktuak erakartzen bazuen ere, ondoren, kartzelan batez ere, bertsoa jolas bilakatu zen Txapirentzat, “burua aktibo izateko ideiak lantzeko eta ordenatzeko”. Hala ere, zerbait intimo edo barnekoa bezala ere ikusten du. 2006ko maiatzean, Algortako bertso eskolak antolatutako Balendin Enbeita Bertsopaper lehiaketaren zazpigarren ediziorako “Maitaleari gutuna” bertso sorta idatzi zuen.

102 / B70 Han izanik hemen direnak

Bertsoa eta erbesteak B70 / 103

KALEAN ETA KARTZELAN Bertso gutunak aipatzen ziren lehenago, bada hona hemen Galder Bilbao, Txapik, Kubara bidaian joandako lagun bati idatzitako bertso postaleko ale bat:

Nik ez dut nahi hemendik onik atera baizik eta bizirik sentitzea bera. T

104 / B70 Han izanik hemen direnak

Hirugarren liburukitik aurrera azal gogorrarekin argitaratzen hasi ginen BERTSOLARI LIBURUAK bilduma. Gure irakurleen artean diseinu berriak izan duen harrera ona kontuan izanik, aurrekoak ere azal modu honetara pasatu ditugu, eta, orain, bilduma osoa aurki dezake betsozaleak eskurako hain formatu atsegin eta erosoarekin.

Jon Loategi, bertsozko mezularia

XABIER AMURIZA

Txapi 2006ko ekainean irten zen kartzelatik. Despedida gisa bertso merienda egin zuten Texeiroko kartzelan. Irten zenerako Tasiok zazpi urte zeramatzan kalean. Orain eskutitzak kaletik idazten dituzte, bertsotan zein prosan. Peru Aranburu, aldiz, Oca単an daukate preso oraindik, bere etxetik 500 kilometro inguru hegoaldera. 18/98 Auzolanean diskorako idatzitako bertsoetan ondorengoa zioen:

BERTSOLARI LIBURUEN BILDUMA OSOA AZAL GOGORRAREK I N

JON LOPATEGI

Bilatu behar dugu independentzia herria ta izakia libratzeko zientzia nahiz eta aztoratu hartu pazientzia kontraesanak daude baita koherentzia.

B ERTSOLARI liburuak

Enaz banaz Agur sagar beltzeran

Paco Tejados izan zen lehenengo etorkin bertsolaria, gure herrian oso kondizio berezietan egokitu zena. Baina azken urteotan, penintsulatik kanpoko immigrazioaren hazkundearekin eta, batez ere, bertsolaritza hezkuntza arautuan sartzearekin eta bertso eskolen ugaltzearekin, gero eta handiagoa da kanpotik etorri eta bertsoarekin maiteminduta bukatu duen lagunen saila. Guk hiru kasu ezberdin ekarri ditugu orrialdeotara: Rocio Luces uruguaitarra da eta Algortako bertso eskolan dabil; Dzenana Usanovich Bosniatik Markinara aspaldi etorri zen, eta bitan irabazi du Bizkaiko Eskolarteko txapelketa, bertso jarriak sailean; Elyem eta Nemma Chej ahizpak, Legutioko sahararrak, bat-bateko txapelketetan dabiltza, eta Elyem, joan den urtean, Euskal Herriko Eskolarteko finalera iritsi zen.

ROCIO LUCES Rocio Luces Algortan bizi da eta kazetariak baino euskara politagoa dauka. “Euskaraz egiten saiatzen naiz beti”, diosku, “horrela, izan ere, ez didate igartzen kanpokoa naizela. Espainolez egiten badut, ordea, berehala hasten dira galderak, ea latino-amerikarra naizen, eta antzekoak.”

1997an lehen aldiz Euskal Herrira etorri zenerako,

Montevideon jaio zen eta oroimena duenetik joaten zen hango Euskal Etxera. Amaren gurasoak euskaldunak zituen, eta, beraz, harentzat oso gauza naturala zen: beste etxe askotan familia bazkariak bezala, harenean igandeetan Euskal Etxera joatea zen ohitura. Hasieran euskal dantzak ikasten hasi zen, diasporako talde gehienetan egiten denaren antzera, eta hamalau urte bete zituenean, euskara ikasteari ekin zion, hasieran Montevideon bertan eta, ondoren, Argentinan. Rociok oroitzen duenez, bi hilabete eman zituen han: hamabost bat laguneko tal-

bertsolaritzaren pistaren atzetik zegoen. “Beti iruditu zait magikoa”, esan du, “bat-

deak osatzen zituzten eta denetan gazteena bera zen. Hemeretzi urte bete arte ibili zen horrela, eta gogoan du, orduan izan zuela, lehen aldiz, bertsolaritzaren berri. “Irungoa genuen irakaslea, eta egun batean, haren herrikoak zirela eta, Negu Gorriak taldearen kasete bat ekarri zigun. Bertan zegoen Bertsohop” kantua, Egaña eta Peñagarikanoren bertso famatuekin egindakoa, eta asko deitu zidan atentzioa”, kontatu du. Rociok, izan ere, Amerikako payadoreekin konparatzen zituen bertsolariak, eta harrigarri egiten zitzaion, haien ruralismoaren aldean, ze modernoak ziren euskaldunak, ze kaletarrak ziren. “Gainera, gazteena nintzenez, irakasleak kasetea niri oparitu zidan eta ondo ikasi nituen kantuak”.

batekotasunak miresmen handia sortzen dit”. Lazkaoko barnetegian zegoela ikusi zituen lehendabiziko aldiz bertsolariak, eta, ondoren, Anoetara

1997an lehen aldiz Euskal Herrira etorri zenerako, bertsolaritzaren pistaren atzetik zegoen. “Beti iruditu zait magikoa”, esan du, “bat-batekotasunak miresmen handia sortzen dit”. Lazkaoko barnetegian zegoela ikusi zituen lehendabiziko aldiz bertsolariak, eta, ondoren, Anoetara joanda entzun zuen bere lehen bertso saioa. “Hasieran guzia ulertzea kostatzen zitzaidan”, gogoratu du, “denbora guzian ibiltzen nintzen albokoari galdezka”. Duela sei urte etorri zen Euskal Herrira bizitzera eta, geroztik, ahal zuen guztietan bertso saioetara joaten saiatzen zen. Halako batean, Algortan “Bertsolaritza 0-tik hasita” eskaintzen zuen ikastaro batzuen kartela ikusi zuen, eta zalantza egin gabe apuntatu zen. Josu Landeta irakasle zutela, bi hilabete irauten zuten ikastaroetan ibili zen pare bat urtez, joan den ikasturtean Bertso Eskolan sartzea erabaki zuen arte. “Bi astean behin biltzen gara, eta nahiko talde berezia da gurea. Bakoitza daukana ematen saiatzen da, baina ezer behartu gabe”, azaldu du.

joanda entzun zuen bere lehen bertso saioa. “Hasieran guzia ulertzea

Nongoa den galdetuta, naturaltasunez erantzun du bi lekutakoa sentitzen dela: hangoa eta hemengoa. “Hemen nagoenean euskaldunagoa eta han nagoenean uruguaitarragoa”. Internetek gaur egun gauzak asko errazten omen ditu, eta horregatik, sorterria beti gogoan badauka ere, herrimin berezirik gabe darama bizimodua Euskal Herrian. Beretzat euskara beste mundu baterako leihoa izan dela esanez despeditu gaitu. Eta urrunean, besoaz agur eginez, gehitu du: “Eta bertsoa ere bai”.

kostatzen zitzaidan”, gogoratu du, “denbora guzian ibiltzen nintzen albokoari galdezka”. 108 / B70 Han izanik hemen direnak

Uruguain jaio ta euskara ikasi, hori ez zen izan astuna. Bi herrietan eroso nabil, Bikoitza dut ondasuna. Zenbateraino rioplatense, zenbatean euskalduna? Ehunekotan ez da neurtzen norberaren nortasuna.•

Bertsoa eta erbesteak B70 / 109

110 / B70

Rocio Luces Algortan bizi da eta kazetariak baino euskara politagoa dauka. “Euskaraz egiten saiatzen naiz beti”, diosku, “horrela, izan ere, ez didate igartzen kanpokoa naizela. Espainolez egiten badut, ordea, berehala hasten dira galderak, ea latinoamerikarra naizen, eta antzekoak.” Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 111

DZENANA USANOVICH

Dzenana Usanovich

Dzenana Usanovich Sarajevon jaio zen, 1989ko lehen egunetan. Bi urte zituela, Bosnian gerra lehertzeko zorian zen eta, horregatik, handik ihes egin behar izan zuen familiak. Ama, neba eta Dzenanak helmuga gabeko autobus bat hartu zuten, baina aitak Bosnian geratu behar izan zuen, gizonezkoek ez baitzuten baimenik herrialdetik alde egiteko. “Bitxia da, baina oraindik gogoratzen naiz momentu horrekin: ama, neba eta hirurok autobusean motxila batekin aitari agur egiten eta gu negarrez.”, kontatu digu.

Sarajevon jaio zen,

Markinako hizkera dauka Dzenanak eta, itxura batean behintzat, oso ordenatuta dauzka bere sentimentuak. “Ni hemengoa sentitzen naiz. Bosnia niretzako ezezaguna da…. Txikia nintzela etorri nintzen eta ez daukat oroitzapenik ia. Hemen, ordea, lagunak ditut, bizimodua eginda, ikasketak, hizkuntza….”. Bosniera ulertzen du oraindik, baina dioenez, jadanik ez du ondo hitz egiten.

lehertzeko zorian zen

1989ko lehen egunetan. Bi urte zituela, Bosnian gerra

eta, horregatik, handik ihes egin behar izan zuen

Bizkaiko ia ume guztiei bezala, eskolan etorri zitzaion bertsoaren ezagutza, Gorka Ostolaza irakasle zuela. “Oso atsegina zen eta umore onekoa. Bertsoak egin, kantatu eta barre asko egiten genuen”. Apurka-apurka gero eta gehiago gustatzen zitzaion, eta hala, etxean bertsoak idazteari ekin zion. “Asko egiten nituen”, gogoratu du. Halako batean, Bizkaiko Eskolarteko finalera pasatu zen, idatzizkoetan. Ez hori bakarrik, bi aldiz, saria ateratzea lortu zuen.

familiak. Ama, neba eta Dzenanak helmuga gabeko autobus bat hartu

Sakontzeko eskatu diogu eta kariño handiz gogoratu du hura guztia, “Oso esperientzia polita izan zen. Gogoratzen naiz Gernikara joan ginela finalera heldu ginenok, eta. bertan bertsoak idatzi eta ogitartekoa eman zigutela. Gero, bi ordu-edo libre izan genituen irabazlea nor zen aukeratu arte, Gernikako udaletxe azpian jarrita, eta bat-batean irabazlea…..Dzenana. Zuri-zuri jarri nintzen eta udaletxeko balkoira igo behar izan nuen sariaren bila. Gainera, bertsoa kantatu behar izan nuen oso-oso urduri, hitzak ezin asmatuz. Baina oso memento polita izan zen. Pentsa, bertsoarekin oraindik gogoratzen naiz…

zuten, baina aitak Bosnian geratu behar izan zuen, gizonezkoek ez baitzuten baimenik

Nik irabaziz gero txapela Gorkantzat. Ez badut irabazten ez da inorentzat, baina ni ziur nago ta hartzazu aintzat, bigarren premioa hartuko dut behintzat. Horren ondotik, eskolaz kanpo ere hasi zen bertso eskolan, Iratxe Ibarrarekin, eta hura utzi bazuen ere, oraindik ere bertsolaritza asko gustatzen zaiola aitortu du, gehiegi jarraitzen ez badu ere. “Baina parrandan nagoenean, batzuetan egiten dut bertsotan, e?”, argitu du, barre artean. Bukatzeko, berarentzako gaur gurasoen herria zer den galdetu diogu, eta zortziko txiki batez erantzun digu.

112 / B70 Han izanik hemen direnak

herrialdetik alde egiteko.

Gurasoen herria zer den niretzako? Egia esatea etzait kostatuko: Leku ezezaguna, nahikoa frakaso. Euskadin bizitzeaz ez naiz damutuko.•

Bertsoa eta erbesteak B70 / 113

114 / B70

Horren ondotik, eskolaz kanpo ere hasi zen bertso eskolan, Iratxe Ibarrarekin, eta hura utzi bazuen ere, oraindik ere bertsolaritza asko gustatzen zaiola aitortu du, gehiegi jarraitzen ez badu ere. â&#x20AC;&#x153;Baina parrandan nagoenean, batzuetan egiten dut bertsotan, e?â&#x20AC;?, argitu du, barre artean. Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 115

ELYEM eta NEMMA CHEJ

Joan den urtean,

Elyem eta Nemma Chej Legutioko plazan aurkitu ditugu, korrika jolasean, beste hiru lagunekin batera. Kazetaria gerturatzen zela ikusita txintxo aurpegia jarri eta terrazatxo batean eseri gara, lasai hitz egiteko.

Euskal Herriko

Hamabi urte ditu Nemmak eta hamalau Elyemek, “Hamabost egiteko aurten”, zehaztu du, badaezpada. Erraztasun handiz egiten dute euskaraz eta alaitasun handiz erantzuten diete galdera guztiei.

pasatu zen. Nemmak

Ama Elyemez erditzera etorri zen Euskal Herrira, eta, ondoren, Saharara itzuli ziren, baina Nemmaz erditzeko berriz etorri zirenean, hemen gelditzea erabaki zuten. Hasieran, ama eta amaren lagun batzuekin bizi ziren, “gure bigarren amak” azaldu dute neskek. Aita, paper kontu luzeak konpondu ostean, duela zortzi urte etorri ahal izan zen azkenik.

piloa joan zela

Nemma ez da oroitzen Saharara itzuli ziren lehen aldiaz. Lau urte zituen, eta Elyemek sei. Azken horrek kontatzen duenez, hasieran errefuxiatuentzako kanpamentuetara joaten ziren, eta geroago Mauritaniara; geroztik bi urtean behin edo doaz hilabeterako, oporretan. Aita edo amarekin joaten dira, txandaka, eta Nemmak argi dauka, “Super guaia da. Familiakoak gu noiz joango zain daude eta erregina bezala tratatzen gaituzte. Gainera, lehengusinekin ibiltzen gara egun osoan eta primeran pasatzen dugu”.

gurasoak ere, eta

“Hemengoak” direla esan digute biek, hala ere, aho batez. “Beti hangoa gogoratuz, baina hemen bizi nahi dugu”, erantsi du Elyemek. Bi mundu ezberdin bezala sentitzen dituzte, eta beraiek, batez ere, hemengoko parte sentitzen dira. “Sahara etxean airean sentitzen den zerbait da…. baina urrunean.”, esan du Nemmak. Gurasoek, esaterako, arabiarrez hitz egiten diete eta beraiek gaztelaniaz erantzun. Arabierazko telebista ere sarri askotan ikusten omen da etxean, baina beraiek ez dute guztia ulertzen. “Aitak, batez ere, zahartzean Saharara itzuli nahi duela uste dut”, aitortu du Elyemek, eta biak ala biak, hori bai, nagusitzean gustura joango lirateke denboraldi luzeagoak pasatzera. “Polita litzateke. Azken batean, gure arbasoak dira” azaldu du Nemmak.

herri bateko jaietara

Oso umetan ekin zioten bertsoari. Elyemek zazpi urte zituen eta Nemmak bost baino ez. Geroztik, Nemmak tartetxoren batean utzi badu ere, ez dute atsedenik hartu. Ikastolan hasi ziren, Oihane Perearekin, eta gero, bertso eskolara pasatu ziren. Orain, Nemma astean behin joaten da, Perearekin, eta Elyem birritan, Perearekin eta Manex Agirrerekin. Nemmari denbora-pasa polita delako gustatzen zaio, oso ondo pasatzen duelako eta lagunekin ibiltzen delako. Elyem, berriz, “gauza triste zein politak era polit batean esateak” tentatzen du asko. Oso zalea da, eta esan duenez, mp3an ere badauzka bertso doinuak, poliki-poliki ikasteko. Joan den urtean, Euskal Herriko Eskolarteko finalera pasatu zen. Nemmak gogoratu du lagun piloa joan zela Legutiotik Altsasura animatzera, baita gurasoak ere, eta ahizpa oso urduri zegoela. “Aurreko egunean inguruko herri bateko jaietara joatea okurritu zitzaidan eta…” erantsi du Elyemek.

116 / B70 Han izanik hemen direnak

Eskolarteko finalera

gogoratu du lagun

Legutiotik Altsasura animatzera, baita

ahizpa oso urduri zegoela. “Aurreko egunean inguruko

joatea okurritu zitzaidan eta...” erantsi du Elyemek.

Bukatzeko, bertsotan eredu edo idolorik ba ote duten galdetu diegu, eta Elyemek berehala esan du: “Xabier Silveira”. Ez hori bakarrik, haren doinu batean bertso bat jarri digu, hitz egiten aritu garen gaiaz. Hemengo edo hangoa? Hainbestek dute galdetzen. Euskalduna naiz ni oso, baina Sahara ez dut ahazten. Batere argi ez daukadala askatasunez aitortzen, aita edo ama, zer nahiago? Ta orain zer duzu erantzuten?

Hangoa ta hemengoa esanez ez al zara konformatzen? Burua daukadalako batzutan han, gero hemen, sekula ez naiz izan ta izugarria erabakitzen, herritar unibertsaltzat dut nire burua aurkezten.T

Bertsoa eta erbesteak B70 / 117

118 / B70

Ama Elyemez erditzera etorri zen Euskal Herrira, eta, ondoren, Saharara itzuli ziren, baina Nemmaz erditzeko berriz etorri zirenean, hemen gelditzea erabaki zuten. Hasieran, ama eta amaren lagun batzuekin bizi ziren, â&#x20AC;&#x153;gure bigarren amakâ&#x20AC;? azaldu dute neskek. Aita, paper kontu luzeak konpondu ostean, duela zortzi urte etorri ahal izan zen azkenik.

Han izanik hemen direnak. Bertsoa eta erbesteak<B70 / 119