Bertsolari - 77. aldizkaria by elkarmedia

B.32/33/34/35/36

B.37/38/39/40/4

B.42/43/44/45/46

77 { ERRIMAK ZINEMA ARETOETAN

B.47/48/49/50/51

B.52/53/54/55/56

B.57/58/59/60/61

B.62/63/64/65/66 BETI MOZORROAK JANZTEN

B.67/68/69/70/71

B.72/73/74/75/76

Gipuzkoako Foru Aldundiaren Kultura eta Euskara Departamentuaren dirulaguntzarekin Subvencionado por el Departamento de Cultura y Euskera de la Diputaci贸n de Gipuzkoa

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Direcci贸n de Pol铆tica Lingu铆stica del Departamento de Cultura

Bertsoa eta zinea. Zinea eta bertsoa. Ukan dute harremanik orain arte, baina iduriz, datozen hilabeteotan salto eginen du definitiboki euskal ahozkotasunak pantaila handira. Horregatik, ale honetako Historia atalean, Itzaltzuko Bardoaren mitoari erreparatuko diogu. >>>

BERTSOLARI WWW.BERTSOLARI.NET Bertsozaleak Kultur Elkartea. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN. 943 300 621 (astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Josu Martinez. ERREDAKZIO TALDEA: Andoni Egaña, Antxoka Agirre, Arkaitz Goikoetxea, Josu Martinez eta Xanti Jaka. AHOLKULARI TALDEA: Amets Arzallus, Josu Goikoetxea, Joxerra Garzia, Koldo Tapia, Laxaro Azkune eta Joxean Agirre EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia. DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D . L .: SS 482/91 EDITATZAILEA: TEL.:

BERTSOLARI A L D I Z K A R I A

ERRIMAK ZINEMA ARETOETAN

<<< 900 urte betetzen dira aurten Campionek kondaira gertatu zenetik eta Asisko Urmeneta eta Juanjo Elordik, Zaraitzuko koblakariari buruzko animaziozko film luze baten prestaketa daukate eskuartean. Aida Ercilla Ajuria historialariak dakar haien asmoen berri. Bestetik, Asier Altuna zinegilea “Bertsolari” izeneko film luzea ontzen ari da. Sarean proiektuaren irudi batzuk zabaldu ostean, Pako Aristi egon da berarekin, itxura ederra duen dokumental honen nondik norakoen pista gehiago jasotzeko. Zinearekin lotutako bi erreportaia hauez gain, Wilson Saliwonczyk payadore uruguaiarrak kulturarteari buruzko gogoeta bat idatzi du, 2008an Maialen Lujanbio, Fredi Paia eta Xabier Payak Hego Amerikara egindako bidaiaren aitzakiapean. Eta ohiko legez, ez dira faltako bertsohaikuak eta Jon Unibertso detektibearen abenturak eta kalenturak. Hiru… bi… bat… >>>

04 Bertsolarizaren historia

900 URTE… ETA GARTXOT BIZIRIK Aida Ercilla

26 Erreportajea

BERTSOLARI FILMA. “TXIRRITA ETA ROBERT DE NIRO LEKU BEREAN” Pako Aristi

46 Bertso haikuak

III.

Andoni Egaña, Mixel Etxekopar, Oihana Bartra, Luix Mari Agirrebengoa

56 Kulturartea

CANTAR EN OTRO IDIOMA Wilson Saliwonczyk

74 Jon Unibertso

BESTALDEKO GAI JARTZAILEA Adur

bertsolaritzaren

900 URTE BERANDUAGO… GARTXOT BIZIRIK! Itzaltzun, Zaraitzuko ibarrean, Gartxot koblakariak bere seme Mikelot hil omen zuen, fraide arrotzek eraman ez zezaten. Kobazulo batean sartu zuten preso, eta 1110. urtean eman zuen bere azken arnasa. Arturo Campionek jaso zuen istorio hau lehendabizi, 1917an argitaratutako nobelan. Gero, Benito Lertxundik, “Itzaltzuko Bardoa” diskoa eskaini. Gertakizunaren 900. urteurrena betetzen den honetan, berriz, Asisko Urmeneta eta Juanjo Elordi animaziozko filma prestatzen ari dira Somuga ekoiztetxearen eskutik. Bitartean, Itzaltzuko biztanleak ere ez dira geldi egotekoak... TESTUA: AIDA ERCILLA Aida Ercilla Ajuria, (Galdakao, 1983) Historia ikasi zuen Bordelen, eta gaur egun, liburutegi batean lan egiten du, Bilbon. Frantzian bizi zela kantu lehiaketa bat irabazia, tarteka Akitaniako sukaldaritza aldizkari batean kolaboratzen du.

ARGAZKIAK: SOMUGA EKOIZTETXEA eta GARTXOT EKIMENA

UELA HOGEITA BEDERATZI URTE, 1981EAN, ELKARRIZKETA BAT EGIN ZIOTEN ARGIA ALDIZKARIAN BENITO LERTXUNDIRI. ZERBAIT BERRI PRESTATZEN ARI OTE ZEN GALDETZEAN, ORIOKO KANTARIAK HAU ERANTZUN ZUEN: “Ba duk hor pertsonaia bat atentzioa eman zidana: Itzaltzuko Bardoa. Campionek idatzitako elezahar batetik hartua duk, XI. mendeko pertsonaia bat, koplaria, oso telurikoa. Kristoren indarra dik. Horri, nolabait, kantu batez erantzuteko asmoa banian, eta egin niona 16ren bat minutuko kanta bat duk. Bigarren disko honek Itzaltzuko Bardoa izena izango dik”.

Geroztik, jendeari Itzaltzuko Bardoaz galdetuz gero, askok Benitoren izenarekin lotuko dute, segur aski. Baina haren aurretik ere existitzen zen bardo hori, baita ondoren ere. Lertxundiren aurretik, Arturo Campioni eman zion atentzioa; ondoren, Asisko Urmeneta eta konpainiari.

Gartxoten arrastoari segika

Duela hogeita bederatzi urte, 1981ean, elkarrizketa bat egin zioten Argia

Campion, Lertxundi eta Urmenetaren ostean, neuri ere eman dit atentzioa Gartxotek —hala baitu izena Itzaltzuko bardoak—. Gero sakonduko dut gehiago, baina labur esateko, kondairaren muina da Gartxot koplariak, bere seme Mikelot fraideei entregatu baino nahiago izan zuela haurra bere eskuekin hil. Mikelot kantari aparta zen, eta aitaren euskarazko koplatzearen segida naturala. Fraideek, ordea, latinez kantatzeko nahi zuten mutila. Gartxot eta Mikelot desagertzean, baskoien ahozko tradizioa betiko galdu omen zen.

aldizkarian Benito

Koplari baten istorioa izaki, Bertsolari aldizkariak erreportaje bat onartuko zidalako esperantzan, autoa hartu eta Izaltzura abiatu nintzen lagun guziak zinemara joanak ziren egun euritsu batean. Hiru ordu eta bost mila litro euri beranduago, Otsagabia pasatu eta Gartxoten herrira iritsi nintzen. Orhi mendiaren magalean, herri ederra eta lasaia iruditu zitzaidan Itzaltzu, halaber ibar osoa. Kike Paskual alkatearekin nuen zita. Ez genuen elkar ezagutzen, baina pentsatu nuen ez zela han jende gehiegi ibiliko eta, beraz, erraz asmatuko nuela nor zen nire solaskidea. Aitona bat zegoen elizako aterpean, norbaiten zain bezala. Harengana gerturatu nintzen. Baina orduan, hogeitamabost urte inguruko gazte altu bat agertu zen ezerezetik. “Kaixo, Donostiako kazetaria zara?”. Belarritakoak zeramatzan, bizkarrerainoko ile kizkurra eta txapela buruan. “Kike nauzu; euri honekin hezurretaraino bustiko zinen, eta hobe elkartera bagoaz, ezta?”. Baietz egin nion buruarekin, kazetari mutuek legez. Elkarren ondoan apur bat ibili eta elkarteko atea zabaltzen zuen bitartean esan zuen, “Zinemara joateko moduko eguraldia gaur, ez duzu uste?”.

Orioko kantariak hau

Gartxot Zaraitzun Zigarro bat piztu eta hizketan hasi zen. Azaldu zuen, berak umetatik ezagutzen zuela Gartxoten kondaira. Zaharrek betidanik kontatzen omen zuten; eta herrian ezaguna zen Mikelot hil ondoren, Gartxotek presondegi ukan zuen kobazuloa. Campionek ere, Itzaltzun entzun omen zuen istorioa lehen aldiz, eta han jasotakoan oinarriturik ondu zuen bere bertsio librea: 1917an argitaratu zuen nobela laburra. Irribarre egin zuen Kikek: “Campio-

6 / B77

Lertxundiri. Zerbait berri prestatzen ari ote zen galdetzean,

erantzun zuen: “Ba duk hor pertsonaia bat atentzioa eman zidana: Itzaltzuko Bardoa.. Campionek idatzitako elezahar batetik hartua duk, XI. mendeko pertsonaia bat, koplaria, oso telurikoa. Kristoren indarra dik”. Errimak zinema aretoetan B77 / 7

Campionek ere, Itzaltzun jasotakoan oinarriturik ondu zuen bere bertsio librea: 1917an argitaratu zuen nobela laburra. Irribarre egin zuen Kikek: “Campionen arabera 1.110ean

Hala, duela bi urtetik Gartxot Eguna ospatzen dute Itzaltzun, urtarrilean. Aurten, gainera, Campionen nobelaren datari kasu eginez, Gartxoten heriotzaren 900. urtemuga da, eta data hain borobila ardatz hartuta, urte osoan hainbat ekimen burutzen ari dira. Kike, paper bat atera eta esku artean dituzten ekintzak banan bana zerrendatzen hasi zitzaidan: “Urtemuga ospatzeko, Gartxot ekimena izeneko taldea sortu genuen eta asmoa da, horren kariaz, urte osoan zehar 18 ekintza burutzea hemen, Itzaltzun. Batzuk aipatzearren: ipuin kontalariak, bertso saio berezia Unai Iturriagarekin, Otsagabiko eskolako umeentzat unitate didaktikoa, solasaldi irekia Benito Lertxundirekin, Kantuzale Elkartearen kantaldia, Gatxot izena dutenen lehen mundu bilera…”. Dena apuntatzeko denbora ukan nezan, moztu egin nuen momentu batez. “Kike… Galdera bat segitu aurretik… 18 ekimen urtebetean, orduan… Barkatu atrebentzia: zenbat jende bizi da Itzaltzun?”. Alkateak natural-natural erantzun zuen: “Erroldatuta 50 pertsona inguru, bizi gutxixeago. Eta Gartxot Ekimenean zortzi-hamarren bat lagun gabiltza.”. Zaraitzuarrak, dudarik gabe, oso nafarrak direla pentsatu nuen. Izan ere, zerrenda hark ez zuen bukaerarik. Gartxoti buruzko pastoral bat prestatzea ere proposatu nahi omen diete Orhiz bestaldeko neba-arreba zuberotarrei. Eta koplariaren omenez udalak Itzaltzuko plazan jarri duen Tallatik Gartxot hil zen kobazulora, ibilbide interpretatiboa osatzen ari dira, auzolanean. “Ederto”, esan nuen, “Orduan, datorren astean argazkilaria datorrenean, kobazulo horretan argazki batzuk egin ditzakezue, ezta? Gaur ez du etortzerik izan eta…”. Oraingoan Kikek moztu ninduen ni: “Tira… nahi badu joango gara, bai. Baina herritik, badira bost ordu inguru oinez, eta elurrarekin gainera…”. Gure argazkilari Conny Beyreuther etorri zitzai-

gertatu zen kondaira, eta Historia kontuan hartzen badugu, garai nen arabera 1.110ean gertatu zen kondaira, eta Historia kontuan hartzen badugu, garai hartan ez zen herria existitzen, baina tira..”. Euskaraz esan zuen hori, aurreko guztia bezala. Izan ere, zaraitzuera duela hirurogei urte inguru galdu bazen ere, Kike eta herriko beste gazte anitz euskaraz mintzo dira. “Belaunaldi batean galdu zen euskara, izugarri arin. Eta orain, ttuku-ttuku, ari gara berreskuratzen. Ibarreko eskolan, Otsagabian, haur gehien-gehienek euskaraz ikasten dute. Baita guardia zibilenek ere, pentsa!”.

hartan ez zen herria existitzen, baina tira”.

Euskararen berreskurapen-prozesu horretan, garrantzia izugarria hartu du Gartxotek. Kike eta konpainiak duela 25en bat urte ikusi zuten lehenbizikoz Asisko Urmeneta ibarrean, zaharrei koplariaren istorioari buruz galdezka, eta geroztik, maiz ibili da Itzaltzu inguruan. 2003an, Marco Armspach eta Jokin Larrearekin batera egindako Gartxot komikia aurkeztera bueltatu zenean, itzaltzuarrak berehala ohartu ziren bertako koplari euskaldun bat izateak, sinbolo gisa, garrantzia handia har zezakeela, ibar osoan, euskaraganako grina pizteko.

8 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 9

dan burura, kobazulo baten bila, koitadua, eta errukitu egin nintzen, “Bueno, berdin da. Bidal iezazkiguzue Gartxot Ekimenetik dauzkazuen argazkiak eta moldatuko gara”. Handik alde egin orduko, Asisko Urmeneta eta Juanjo Elordi prestatzen ari diren animaziozko filmari buruz mintzatu ginen. Kikeren ustez, luzearen aurretik estrenatu zuten film laburra kalitate handikoa da eta, horregatik, seguru dago ederra aterako zaiela. Itzaltzuko udalak, diru apur bat atxiki du filmarentzako, eta Zaraitzuko ibar osoan ere diru bilketa egiten ari dira herritarrak, eskuz esku. “Dirua jartzen duen bakoitzari, pelikularen filmina bat oparitzen diogu, eta oso erantzun ona ari gara jasotzen”, esan zuen Kikek, nire autoaren atean despeditzen ginen bitartean. “Esan dizut lehen ere, ibarrean sentimendu handia dago Gartxotekiko, eta hori profitatu beharra dago euskararen alde… Adibidez, Gartxot koplaria zen eta gu ez gara bereziki bertsozale…, Zaraitzu osoan ez da bertso-eskolarik…”. Bertsolari aldizkarirako erreportaje batentzat bukaera hoberik nekez aurkituko nuela pentsatu nuen. Gero elkar agurtu, eta euri artean desagertu zen. Hiru orduren buruan, Donostian nintzen. Nire lagunei ez zitzaien batere gustatu zineman ikusi zuten film estatubatuarra.

Gartxot, zine-aretoetara Biharamunean, bi egunen buruan pneumonia bilakatu zen katarro batekin esnatu nintzen. Asisko Urmenetarekin elkarrizketa eta gasna-jatea hitzartua neukan Hoztako haren etxean, Nafarroa-Beherea eta mundua bukatzen diren txoko ederrean, baina egoera horretan, ez nintzen ausartu hiru orduko beste bidaia bat egitera (Denok gara nafarrak; baina batzuk beste batzuk baino gehiago). Parte Zaharreko lokutorio batetik egin nion, beraz, elkarrizketa. Telefonoz. Izan ere, Zaramak Maulen emandako kontzertu batetik ezagutzen genuen elkar, eta tipoak zeukan hitz-jarioarekin, nire sakelekotik deituz gero aldizkaria kiebra egoeran sartzeko arriskua handia zen.

10 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 11

12 / B77

“Belaunaldi batean galdu zen euskara, izugarri arin. Eta orain, ttuku-ttuku, ari gara berreskuratzen. Ibarreko eskolan, Otsagabian, haur gehien-gehienek euskaraz ikasten dute. Baita guardia zibilenek ere, pentsa!”. Hala gertatu zen, gainera. Ruperrek aipatzen zituen “kobre zaporezko maitasun” elkarrizketa haiek bezala, luzatu egin zen gure solasaldia ere, Asisko pasio handiz mintzo baitzen eta, neu ere, egia esateko, gero eta gehiago harrapatzen baininduten koplariaren istorioak eta marrazkilariaren hitzek. Haren alabaño Geexiren interbentzioek bakarrik mozten zuten, lantzean behin, gure konexioa; sei minutuan behin edo, aitaren margoak, borragoma, ordenagailuko sagua edo ondoko baserriko katua ahora eramaten zituen bakoitzean. Asiskok azaldu zidanez, Jimeno Jurioren liburu baten bidez iritsi zen Arturo Campionengana. 17 urte inguru zituen haren narrazioak irakurri zituenean, “Beti zirriborratzen ditut liburuak, kode bat erabiliz, badakizu? Bi izartxok (**) oso ona esan nahi dute; izartxo bakarrak (*) ona; marka batek (-) balekoa… eta abar. Bada, Itzaltzuko bardoa narrazioa izarrez bete nuen goraino, eta berehala, Jimeno Jurio eta Campionen memoria historikoa dibulgatzeko beharra sentitu zuen. Gainera, Orreaga inguru hori berezia zen ordurako niretzat, izan ere, geroztik ez dugu euskaldunok garaipenik izan”. Azken esaldiaren ostean, nire ondoko telefonoan zen Ekuadorko neskak ere aditu zuen barre-trumoia egin zuen. Kikek Itzaltzun aipatutakoaren ildotik, kondairaren egiazkotasunari buruz galdetu nion. “Bistan da bazela Itzaltzun istorio bat, eta Campionek nahierara moldatu zuela”, esan zuen serioxeago Asiskok, “Baina nire ustez, afera hori oso ondo konpontzen du, izan ere, aitzinsolasean esaten du Gartxot ametsetan agertu eta bere istorioa kontatzeko eskatu ziola. Asko gustatzen zait ideia hori koartada gisa; irakurketa historizisten gainetik ezartzen baitu narrazioa…”

14 / B77

Handik alde egin orduko

Campionek kontatzen duena duela 900 urte gertatzen da, Donejakue bidearen erdi-erdian. “Donajakue bidea, orduan, Internet erraldoi bat zen”, azaldu zuen Asiskok, “Europa osoko jendea pasatzen zen bertatik, ehunka kultura, ehunka hizkuntza, ohitura, jaki… Trukaketa izugarria zen. Baina beste alde batetik, arrisku handia zekarren horrek. Izan ere, latinaren inguruan Europa bakarra sortzeko tentazioa zegoen, erreformaren garaia zen…”. Horregatik gustatzen zaio Asiskori hainbeste Campionen kondaira, gaurkotasun handia mantendu eta erakusten duelako. “Euskaldunak bi aukera zeuzkan orduan, latinera pasa edo legetik at gelditu, eta istorioaren klimaxean, Gartxotek zin egiten dio bortuari: euskaraz segituko dut kantatzen edo, bestela, ez dadila jendearen oroitzapenetan nire izanik gera”; eta drama gorenean, semea hilko du bere kulturak jendearen gogoetan segi dezan”. Asiskoren ustez, Campionen mezua argia da: “bortuak bere partea bete du, Gartxoten ondorengo kulturalak mantendu ditu. Pronostiko guztien kontra hemen jarraitzen dugu; sakrifizioaren truke lortu dugu irautea”. Abisatua nintzen, Asisko Urmeneta Campion defendatzen hasten denean, Platonen Sokratesen Apologia” bera ere txiki uzten duela. Eta egia zen. Hurrengo hamar minutuetan Campion Iruñeko lehen euskaldunberri historikoa izan zela, Sabino Aranarena baino askoz ikuspegi interesanteagoa zuela eta euskal epika zergatik ez den gure egunetara iritsi… Gartxoten mitoarekin ezin hobeto asmatu zuela kontatu zidan, besteak beste.

Koplaria Elkarrizketaren puntu horretara iritsita, iruditu zitzaidan jada atera nezakeela koplariari dagokion gaia mahai gainera. Ze bardo mota zen, zehazki,

Asisko Urmeneta eta Juanjo Elordi prestatzen ari diren animaziozko filmari buruz mintzatu ginen. Kike seguru dago ederra aterako zaiela. Itzaltzuko udalak, diru apur bat atxiki du filmarentzako, eta Zaraitzuko ibar osoan ere diru bilketa egiten ari dira herritarrak,

Araba kalea, 35 ZARAUTZ • Gipuzkoa Tfnoa. 943 894 937 Faxa 943 894 941 E-mail zarautz@harrespil.net

Amilaga, 39 20570 BERGARA • Gipuzkoa Tfnoa. 943 761 299 Faxa 943 761 299 E-mail harrespil@harrespil.net

eskuz esku. Errimak zinema aretoetan B77 / 15

â&#x20AC;&#x153;Urtemuga ospatzeko, Gartxot ekimena izeneko taldea sortu genuen eta asmoa da, horren kariaz, urte osoan zehar 18 ekintza burutzea hemen, Itzaltzun. Batzuk aipatzearren: ipuin kontalariak, bertso saio berezia Unai Iturriagarekin, Otsagabiko eskolako umeentzat unitate didaktikoa, solasaldi irekia Benito Lertxundirekin, Kantuzale Elkartearen kantaldia, Gatxot izena dutenen lehen mundu bileraâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;?.

16 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 17

Gartxot? Asiskoren hitzetan, Campionentzat Orreagako guduaren irakurketa euskalduna kantatzeak egiten zuen, batez ere, Gartxot ezagun, baina, dena dela, agintarien aurrean, bat-batean ere aritzen omen zen, beti desafio antzean. “Film luzeko koplariaren figurari erliebe apur bat gehiago emanen diogu: Ibarreko koplari famatua da Gartxot, autoritateen aitzinean beti lotsagabe agertzen dena”. Asiskoren arabera, koplariaren anti-heroi profil hori azpimarratuko dute filmean, sorkuntzak botereari aurre egiteko duen gaitasuna nabarmenduz, “Istorioan argi azaltzen da Mikelot bahitzen duten fraideei minik handiena egiten diena mutilak euskaraz kantatzea dela. Zibilizazio bat suntsitzen ari den makinaria horrek ezin ditu soportatu herriaren sorkuntza moldeak”. Koplagintzari lotuta, Campionen lanean ageri ez diren pertsonaiak sortu dituzte. “Pertsonaia femeninoek ez dute batere garrantzirik Itzaltzuko Bardoan, izan ere, Campion katolikoa, euskalduna eta burusoila zen”, azaldu zidan, barrez, Asiskok, gaizki egindako mundu honetan Arturo bera ere ez zela perfektua ulertarazi nahiz. “Horregatik sortu dugu Xune, koplagintza ikasten hasiko den neska bat, horrela tradizioari jarraipena emanez.”

Asiskoren arabera, koplariaren anti-heroi profil hori azpimarratuko dute filmean, “Istorioan argi azaltzen da Mikelot bahitzen duten fraideei minik handiena egiten diena mutilak euskaraz kantatzea dela. Zibilizazio bat suntsitzen ari den makinaria horrek ezin ditu soportatu herriaren sorkuntza moldeak”.

18 / B77

Gero, pertsonaia berri gehiago ere bazirela azaltzen hasi zen: “Fraideen artean, Frai Martin daukagu: kanpotarren alde jartzen den ohiko euskaldun akonplejatua… Josu Jon Imaz tipikoa…”. Momentu horretan, beso bat sentitu nuen bizkarrean. “Ene!”, pentsatu nuen, “Imaz aipatu eta akabo…”. Zorionez, lokutorioko jabea zen, gaueko hamarrak zirela eta ixteko ordua zela esan zidan. Geexi txikia telefonoa ez zela jaten konturatzean, Asisko despeditu nuen. “Aizu, eta filma zurekin batera zuzendu behar duen Juanjo Elordirekin gelditzeko, ze ordu da ona?”. Asiskok hasperen batez erantzun zuen, “Pu! Har ezazu denbora, hura ez da-eta ni bezalakoa. Hari asko gustatzen zaio berriketan aritzea”. Agur esan eta hantxe bertan erabaki nuen, filmak eta Gartxoten istorioak gero eta harrapatuago neukaten arren, Juanjo Elordiri e-mailez eginen niola elkarrizketa.❚

Errimak zinema aretoetan B77 / 19

Koplaria zen Gartxot. Koplari fazeta horrek zer rol betetzen du filmean? Batez ere bat-batekoan aritzeko berezia den pertsona landu dute gidoian, sormenerako gaitasuna duena… kantagile ere bada, jakina, eta gaur egun galduta dauden kantu zaharrak, paperik gabeko herriaren memoriaren erakusle da Gartxot, baina sortzeko gaitasuna izatea beharrezkoagoa zela iruditu zaitzaigun.

Juanjo

(filmaren zuzendarikidea)

“ Istorioan gertatzen den drama gordinak jota utzi ninduen”

Euskarari dagokionez, zaraitzuera, batua ? Komikian egin zenuten bezala saiatuko al zarete orain ere arlo horretan? Latinik ere izango ote da? Euskaraz (bereziki filmerako landuko dugun erarekin) izango da, batez ere, ulertu beharreko guztia, eta latina ere entzungo dugu (zer esaten den ulertu gabe, gehienok), baina hizkuntza aunitzez gehiago ere agertuko dira garaian eta lekuan kokatzen laguntzeko: Orreagan denak batzen ziren eta uste dugun baino hobeto ulertzen zuten elkar Europako hango eta hemengo bazterretatik etorritakoek, eta bertokoekin ere bai… baina ikusiko duzue nola eraman dugun gai hori… azalpen larregi eman gabe oraingoz…

Zer ibilbide nahi zenukete izatea filmak? Zinea eta telebista? Ala herriz herriko zirkuito bat? Eskoletan sartzea nahi zenukete? Euskaldunontzako film eder eta hunkigarri bat egitea da gure desioa. Filmaren aurrekontua 1.500.000 € inguru da, eta, beraz, nahitaez, dena beharko da egingo den inbertsioari buelta emateko: telebistak, zinemak, herri zirkuitoak, eskolak…•

uanjo, uste dut Asiskoren bitartez ezagutu zenuela Gartxoten istorioa, ezta? Edota nola iritsi zinen Gartxotengana? Bai, Asisko eta Marko Arms-

pach-ek egindako komiki-liburuaren bidez ezagutu nuen kontzienteki. Aurretik, Benito Lertxundiren diskoko kantuaz gozatzeko aukera izan nuen, baina inoiz konturatu gabe kantu hunkigarri haren atzean zegoen istorioaz.

Istorioko zerk hunkitu zintuen bereziki? Istorioan gertatzen den drama gordinak jota utzi ninduen, behin eta berriro gertakizun haiei bueltak ematen ibili nintzen… ez dakit ba… irtenbideren bat aurkitu nahian edo aita-semeak zulo ilun hartatik ihes egiteko… Horrezaz gainera, garaiak berak, irrika itzela sorrarazten dit… abadeak, soldaduak, bizirik irauteko garai hartakoek zuten inteligentzia eta mendeetako jakintza… Zer balorazio egiten duzu film laburrarekin egiten ari zareten bideaz? Helburua hasieratik film luze batera heltzea izan da. Hasierak, beti, nahasgarriak eta beldur txikiz osatutakoak dira eta, aldi berean, seguruena irudikatu behar duzun unea, hau da, proiektu batean sinesten duenak lagun askoren gogoa suspertu behar du lan egiteko gogoa pizteko, sosak lortzeko, artista desberdinen parte hartzea bideratzeko… Film labur hau makina handi horren hasiera izan da eta oso pozik nago bideaz eta emaitzaz… film ikusgarri bat egiteko benetako aukera on bat zabaldu digu egin dugun lan honek.

Noiz bukatuko duzuen ba al dakizue? Ala finantzazioaren zain zaudete? Datorren urteko ekainerako filma erakusteko moduan izango garela uste dugu; hori da gure nahia eta asmoa.

Filma norentzat izango da? Lehen begi kolpean, badirudi, haurrentzat gogor xamarra izango dela... Ez da bereziki haurrentzako prestatutako filma, baina ezta, inola ere, haurrek ikustea komeni ez den filma. Egia esan, dramaren momentu zehatza bera, gogor xamarra da agian, baina ez dugu guk biolentzia larregikorik, ez asmo morbosorik gehitu kontakizunean, eta edonork ikusteko modukoa da. Gainera filmaren une bat baino ez da aipatu dugun hori, eta Edorta Barruetabeñak eta Asisko Urmenetak bien artean, urte eta erdian, idatzi duten gidoi bikainean badago zertaz gozatu bai nagusientzat, bai gaztetxoentzat.

20 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 21

“Donajakue bidea, orduan, Internet erraldoi bat zen”, azaldu zuen Asiskok, “Europa osoko jendea pasatzen zen bertatik, ehunka kultura, ehunka hizkuntza, ohitura, jaki... Trukaketa izugarria zen. Baina beste alde batetik, arrisku handia zekarren horrek. Izan ere, latinaren inguruan Europa bakarra sortzeko tentazioa zegoen”.

22 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 23

Itzaltzuko Bardoa Benito Lertxundi, 1981 Ehunka uso Elkorretako inguruetan Itzaltzuko bardoaren bila etsipenetan. Gari ttanta bana dute mokoetan ezarri ahal izateko Gartxoten ezpainetan. Elkorretaren gailurrean irakatsi huen, nor bere lurrean maizter izatea zein garesti ordaintzen den. Lur minak eragindako zina, lur ikararen mugikortasunean ere zein iraunkorra den. Atzaparka bat lurrez hire seme maitearen abots gardena itoaz nola herri bakoitzak bere defuntuak lurperatu ohi dituen.

24 / B77

Bainan hik Gartxot ez huen Abraham baten ohorerik eta Mikelot euskal epikaren erresinola lurrari eskeni behar izan hioken opari. Atzerriko latin zaleen uztarpean biraozko hizkuntza basatiaz kantatzea ez baizen zilegi.

Ez duk eremu hauetan aingeru zerutarrik Otsaburu zakur anaikorra ez besterik, nork lehunduko dik bada hire nahigabea gure lur gozoak ez ezik. Arrano igarlea hor hago zeharka begira heriotzaren getari. Hire hegalaren azpian joan nahi nikek, hire xirularrutik iheska irriztan joandako eresien bila gure adimena hire oroitzapenez sendotu dedin.

Ai Frai Martin, hire zitalkeriak bardoa hilen dik bainan haren sumindura hilezkorra ondotik izango duk eta hire maitinak deabruak kantatuko dizkik. Gaur mende batzuen ondotik kondairaren ohiartzuna entzun nahirik lur honi so,

hire Altabizkarko kantuaren egarri nauk, Gartxot, nere oharmenaren ilunabarretan noiz entzungo zai.

Txori kantazale ederra nun ote haiz kantatzen? Harrien negarra haizeak darama Zaraitzuko ibarretan barna.â&#x20AC;˘

Elkorretako elurrak urtzen direlarik errekan behera datozte, garden bezain bihurri, lurraren negarra iduri.

Errimak zinema aretoetan B77 / 25

“BERTSOLARI”, FILM BERRIA Ikusi genuen Asier Altuna BECen, kamara batekin Egañari segika. Gero, interneten zabaldu zen “Bertsolari” izeneko filma ari zela prestatzen, eta trailer bat ere aurkitu ahal izan genuen. Orain, patxadaz eseri da Pako Aristirekin bere asmoak kontatzera; Robert de Niro eta Txirritaren artean, hementxe duzue aurki pantailatara iritsiko denaren aperitifa.

TESTUA: PAKO ARISTI Udan lan egin ohi duen gizona. Lanbidez idazlea den gaita-jolea.

ARGAZKIAK: CONNY BEYREUTHER

Fototeka Kutxa

28 / B77

ZEANOAZ HARAINDIKO HEGALDIETAN EDO ESPAINIA OSOA ZEHARKATZEN DUTEN TRENETAN IKUSI AHAL IZAN DEN EUSKAL FILM BAKARRAREN EGILEAK DIRA ASIER ALTUNA ETA TELMO ESNAL. Bi izen horiek, agian, ez dizuete ezer esango, baina filmaren izenburuak bai, dudarik gabe: Aupa Etxebeste. 2004an estreinatua, bitarteko gutxirekin egindako komedia zorrotz eta distiratsua zen, euskal zinemari alaitasuna eta aspaldi galdu samarturiko konfiantza ekarri ziona. Altunak bakarrik ekin dio lan berriari: bertsolaritzaren historia, egitura eszenikoa eta mami antropologikoa jasoko duen dokumental bat errodatuko, ziur asko Bertsolari deituko dena. Duela gutxi interneten zintzilikatu du 11 minutuko laburpen bat, aurkezpen modura, lanari jarraitzeko behar duen diruari sarrerako ateak irekiko dizkiolakoan.

Altunak bakarrik ekin dio lan berriari: bertsolaritzaren historia, egitura eszenikoa eta mami antropologikoa jasoko duen dokumental bat

Bi zinegileak, orain, bananduta dabiltza, baina horrek ez du esan nahi berriro elkartuko ez direnik beste perlaren bat filmatzeko. Euren erabakia gehiago da bakoitzak bere eboluzioa gauzatu ahal izateko bikote artistikoetan maiz ikusi dugunaren antzekoa: bakoitzaren indar eta sinergia sortzaileak bere bide egokia aurkitzeko beharrak eragindakoa. Horretarako, Altunak Txintxua Films enpresa sortu du bere emaztearekin batera. Pare bat film labur egin ondoren, abentura handiari ekin dio, interneteko thrillerraren hasieran azken Txapelketa Nagusiko oholtzara doazen bertsolarien pausoekin nahas bailitezke Altuna ematen hasi den pausoak ere.

errodatuko, ziur asko

“Oraintxe bertan finantziazioa bilatzen ari naiz gehienbat. Zuek liburuekin erraz duzue, baina guk ez. Gu hasten garenean zerbait aurrera atera nahian, diru bila aritu behar izaten dugu lehendabizi. Horregatik, oso ondo etorri zait egin nuen piloto edo thriller hori edukitzea. Bisualki oso ondo ikusten da nondik nora ari den pelikula, eta bide ona da jendeari zure lana erakusteko. Aurkezpen-txartel baten modukoa da”.

laburpen bat,

Bertsolari deituko dena. Duela gutxi interneten zintzilikatu du 11 minutuko

aurkezpen modura.

Aurkezpena ikusteko interneten sartu behar da. Bilatzailearen karratutxoan vimeo idatzi. Eman bilaturi. Zerrendako lehen postuan agertu zaizu vimeo, video sharing for you, eta borobil berde bat ondoan, eta horrek esan nahi du birus detektatzaileak bertaratzeko baimena ematen dizula. Behin hor barneratu ondoren, search videos zerbitzuan Bertsolari idatzi eta zazpi bideo agertuko zaizkizu, lehenengoa “Bertsolari piloto english sub”, eta bigarrena “Bertsolari piloto spanish sub”. Behin bideoa abiatu ondoren, Philip Glassen musika zoragarriak, nondik ere datozen ez dakizun sentimenak dantzan jarriz, bihotza hartuko dizu. Bertsolariak ekitaldi erraldoira sartzen ikusiko dituzu, John Fosleyren arrano aurpegiak zerbait garrantzitsu esaten ari den inpresioa sortuko dizu, entzuleen anonimoaren aurpegi indibidualak ikusiko dituzu, Andoni Egaña hondartzan paseatzen… ”Konfiantza badut —darraio Altunak— sartuko direla instituzioak, telebistak, eta salduko dudala, hemengo telebistan bai, behintzat, nahiz eta ez daukadan oraindik informaziorik. Martxan jartzeko behar dut konfirmazioa, eta behar ditut eduki berme batzuk, bestela ezingo dut aurrera jo. Ea bada ETB eta Jaurlaritza proiektuan sartzen diren. Jo dut Espainiako ICCAra ere, Kultura Ministerioaren azpian dagoenera, eta Espainiako telebista publikora ere bai. Bitartean, Amets Arzallus ari da kazetari lanak egi-

30 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 31

ten, elkarrizketatuak izango diren pertsonentzako galdeketak prestatzen. Hemendik aste gutxi barru elkarrizketak egin nahi ditugu. Duela hilabete pare bat San Franciscon izan gara. Andoni Egaña eta Maialen Lujanbio joan ziren hango Euskal Etxean bertsotan egitera, eta Joseba Zulaika elkarrizketatzeko aprobetxatu genuen. Gero hirian egon ginen Egañarekin eta Maialenekin gauza batzuk grabatzen”.

2009ko Txapelketa Nagusia pare-parean zeukala ohartu zen Altuna, eta Andoni Egañari kontatu zion bere asmoa.

Elkarrizketak irudi sortzaile Elkarrizketa hauek, ordea, ez dira jomuga, fikziozko zineman gertatzen den modura, abiapuntu baizik. Ez da kasualitatea izango, agian, baina fikzioa nolabait bertsoaren tankerara burutzen baita, atzetik aurrera, bukaeran agertuko diren elkarrizketa zatiak aurrena grabatuz eta haietatik sortu diren irudiak ondoren itsatsiz, Altunak hobeki esplikatzen dakienez: “Elkarrizketa horietatik irudi pila bat aterako zait, eta idatzi egingo ditut, eta, gero, hilabete batez filmatzeko epea edukiko dut irudi horiek lortzeko. Kontua da, nik, orain, elkarrizketetan, hainbatek eta hainbatek esango dizkidan kontuetatik aterako dudala, nolabait, pelikula osatuko duten irudien gidoia. Beraz, ez dago aurretik gidoi bat. Orain ari da egiten gidoi hori elkarrizketetatik abiatuta. Dokumentalak aukera hori ematen du, eta oso aukera polita da. Nik, dagoeneko, oso garbi daukat gauza batzuk grabatuko ditudala. Baina denbora pasatzen den heinean, eta jendearen testigantzak jasotzen ditudan neurrian gidoia aldatzen ari da. Fikzioan, adibidez, zuk gidoi bat idazten duzu gaur, eta igual errodatzen duzu handik lau edo bost urtera. Hori da normala. Urte betera grabatzea zail egiten da. Gidoi hori pasatzen diozu ekipoari, eta gidoi hori itxita geratzen da, eta zaila da aldatzea. Dokumental batean istorioa sortzen eta hazten ari da bizitzen ari zaren heinean, eta hori da polita. Horregatik, elkarrizketak egitea da lehenengoa, eta gero hori irudiekin ilustratzea”. 2009ko Txapelketa Nagusia pare-parean zeukala ohartu zen Altuna, eta Andoni Egañari kontatu zion bere asmoa. Egañaren baimenarekin, bere itzal bihurtu zen Altuna, “lujo bat izan dena niretzat”. Halere, zinean hezitako begia da Altunarena, zineak elikatu du haren irudimena, eta ezin zuen ahaztu gidoigintzako arau-liburu guztietan esaten dena: “Pelikula batean konfliktoa egon behar duela dio manualak, gero bukaeran konpondua izan dadin, eta konpontzen den bitartean ikuslea engantxatzeko eta protagonistarekin identifikatzeko balio dezan. Horretarako protagonista bat behar nuen. “Zer egingo dut?”, pentsatu nuen. Txapelketa Nagusia badator, txapela dago jokoan, eta dauzkat 8 txapel tipo hori irabaztera doazenak. Horietako bat jarraitzen badut, badaukat prota bat, eta publikoa identifikatu egingo da horrekin, eta sufrituko du galtzen duenean, eta poztuko da irabazten duenean”.

32 / B77

Egañaren baimenarekin, bere itzal bihurtu zen Altuna, “lujo bat izan dena niretzat”.

Bizitza, ordea, ez da film bat, eta gauzek beste norabide bat har dezakete, Altunari gertatu zitzaion legez. “Derrepente Egañak, elkarrizketan, finala baino hiru egun lehenago, esaten dit nahiago duela beste batek irabaztea… Pentsatu nuen, joe, prota hau zer heroi klase da, nahiago duela galtzea? Nire egiturak funtzionatuko zuen ala ez zalantzan geratu nintzen erabat. Jarraitzea erabaki nuen, Txapelketak zortzi ordu irauten duelako eta ikuspuntu bat behar nuelako, helduleku bat. Ni ez noa ETBk egiten duen erreportajea egitera. Ez nuen osorik grabatu nahi, nire ikuspuntutik erakutsi baizik. Baina egia esan, sospetxa edo susmo askorekin joan nintzen Txapelketara: protagonista bat neukan gehiago poztuko zena beste batek irabazten bazuen! Une honetan Martin Scorsese zine-zuzendari handia agertu zen Altunaren oroimenean, zine-irudi mitikoz betetako haren imaginarioan. Izan ere, badira ezin ahaztuzko bihurtzen diren zine-irudiak, beren edertasunagatik, beren kromatismoagatik, beren bortizkeriagatik. Horietakoa da Scorseseren Raging Bull zoragarria, Jack La Motta boxeolariaren bizitza jasotzen duena, espainieraz Toro salvaje bezala itzuli zutena. Robert de Nirok bere gain hartu zuen muturjole basatiaren antzezpena. Berriro bizitza zine bihurtu nahi zuen Altunak, eta berriro bizitzak ihes egin zion. Fijazio baten frakasoa. “Fijazioa neukan, bai, egia da. Gogoratzen nintzen beti Toro Salvaje pelikulaz, nola boxeolariak aldagelatik ateratzen diren ringera bidean, pasilloan aurrera alboetan jendea orroka daukaten bitartean. Nire fijazioa zen, irudi bezala, kartzelako gaia iristen zenean, gelatik oholtzarako bidea modu horretan grabatzea. Ring biderako giro hori nahi nuen aurkitu Txapelketan. Dokumental honentzat lehenengo sekuentzia bezala oso polita iruditzen zitzaidan. Zergatik? Ezagutzen ez duenak esan dezakeelako, ea, tipo hau zer da? Zer-

John Fosleyren arrano aurpegiak zerbait garrantzitsu esaten ari den inpresioa sortuko dizu, entzuleen anonimoaren aurpegi indibidualak ikusiko dituzu, Andoni Egaña hondartzan paseatzen…

DESCARGA, 6 - LAPIZE AUZOA - 20303 IRUN - GIPUZKOA TEL.: 943 631 086 - FAX: 943 621 418 makilasalberdi@gmail.com www.makilasalberdi.com

tara doa? Normal jantzita doa, kontzentratuta doa, jendeak animatu egiten du, ondoan laguntzaile bat darama, oholtza batera igotzen ari da… Zer da tipo hau? Hori espektatiba bat sortzea da, suspensea, amigo, oso zinematografikoa. Nire apustua hori zen. Publikoa asko grabatu nahi nuen, jendearen lehen planoak, kartzelako irteera hori… Zer gertatu zen? Egañaren kartzelako bidea ez zela pasatzen jendartetik. Hasieran bai, baina kartzelakoan ez. Bisualki ere ez zen oso irudi ona. Denbora asko behar izan zuten, bost minutu edo, geldialdiak eginez. Nire itxaropena zen Andoni buruz burukoan sartuko zela eta beste aukera bat izango nuela arratsaldean. Baina esan zutenean Andoni laugarren geratu zela, kristoren bajoia hartu nuen. Sentitu nintzen pelikula batean protagonista 12. minutuan hil balute bezala”.

Andoni Egañaren lezioa Bizitza zinearen klabeetan kokatu nahi duenarentzat oztopo galanta! Zer egin? Lanak eskaintzen dizkion baliabideak aprobetxatzen badakiela demostratu zuen Altunak. “Jada ez neukan protarik. Zer grabatu behar nuen? Oholtza atzera joan nintzen, eta teloi atzean egon nintzen minutu batzuetan pentsatzen. Baina gerora, Andoniren lekukotzak, hitzak eta Txapelketako irudiak muntatu nituenean Andonik lezio bat eman zidala konturatu nintzen. Nik egin nuen planteamendua oso konpetitiboa zen, nire historia irabazleen eta galtzaileen testuinguruan planteatzen nuen. Andoni hori baino harago joan zen: bertsolaritza jokoa baino gehiago jolasa dela erakutsi zidan. Neuzkan beldur guztiak kendu zizkidan. Bertsolaritza oso gai zabala dela konturatu nintzen, interesgarria, aberatsa, eta horrek lasaitu egin ninduen. Munduari asko dauka erakusteko. Eta era batera oso gustura gelditu nintzen, nahiz eta nire heroi horrek derrepente huts egin”.

“Duela hilabete pare bat San Franciscon izan gara. Andoni Egaña eta Maialen Lujanbio joan ziren hango Euskal Etxean bertsotan egitera, eta Joseba Zulaika elkarrizketatzeko aprobetxatu genuen. Gero hirian egon ginen Egañarekin eta Maialenekin gauza batzuk grabatzen”.

Bertsolaritza gai zabala eta interesgarria dela sumatzen dugu, baina nola agertu hori irudien bitartez? Hain gauza estatikoa nola bihurtu dokumental erritmodun, bizitasunaren intentsitatea galdu gabe, era guztietako animalien dokumental liluragarriekin ohituta dagoen publiko batentzat? “Egia da bisualki oso estatikoa dela. Rock taldeek eramaten duten parafernalia datorkit gogora: fokoak, batioak, irudiak, kea… horregatik kontrastatu nahi dut bertsolaritza beste arte diziplinekin. Bertsolaritza arte diziplina biluzia da, artifiziorik gabea. Zergatik dauka halako erakarpena gure artean, hainbesteko arrakasta, lau urtetik behin 14.000 pertsona biltzeko…, zer eta zortzi tipo kantatzen ikusteko zortzi orduz, musika barik, argi efekturik gabe, besoak bizkarrean dituztela, bestuario berezirik gabe? Ez da oso normala. Ez dago beste ikuskizunik ikuskizunetik hain gutxi duenik. Beste edozein ikuskizunek zarata gehiago dauka publiko artean: imajinatu futbol partida bat, saski-baloiko zaratak. Hemen isiltasuna ematen da,justu ikuskizunaren kontrakoa dena”. Klaberen bat egon behar du, ordea, eta Altunak aurkitu duela uste du. “Isiltasuna. Hori da niri interesatzen zaidana. Isiltasunarekin jokatuz, jendea zinean bi minutuz mutu edukitzea. Zineak badu indar hori. Telebistak ez. Telebistan zergatik mugitzen da hainbeste kamera? Zure atentzioa mantendu nahi dutelako, kanalez alda ez dezazun. Baina zine-pantailan lortzen badut jendea hau ikustera joatea isiltasuna emango diot, eta isiltasun horrekin disfrutatzea lortzen badugu, kristorena egingo dugu. Hori da ideia. Bertsolaritzaren esentzia pelikulan egotea, islatzea. Apustu interesgarria da, ni liluratu egiten nau”.

34 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 35

36 / B77

â&#x20AC;&#x153;Elkarrizketa horietatik irudi pila bat aterako zait, eta idatzi egingo ditut, eta, gero, hilabete batez filmatzeko epea edukiko dut irudi horiek lortzeko. Elkarrizketetan, hainbatek eta hainbatek esango dizkidan kontuetatik aterako dut, nolabait, pelikula osatuko duten irudien gidoiaâ&#x20AC;?.

Isiltasuna, leku hermetikoa, biluztasuna, osagai gutxi, agian, efektu bereziekin ohituta dagoen ikuslearen arreta ordu eta erdiz mantentzeko. Alabaina, joko psikoanalitiko bat eginez, ez al zen antzekoa Aupa Etxebeste, non ia film erdia etxeko zulotik atera gabe igarotzen zuten pertsonaiek? Altunak barre egin du lotura seinalatu diodanean. “Uste dut hor diana jo duzula. Film hartan ere elementu gutxi genituen ikuslea entretenitzeko. Gidoia idazten ari ginela zenbat aldiz eduki ote genuen tentazioa protak kanpora ateratzeko! Baina esaten genuen, ez, aguantatu egin behar dugu barruan! Gure nahia zen zelan kontatu aspertzea jendea aspertu gabe. Baina egia da bertsolaritza kontrakorrontean dabilela. Nik ez dut ezagutzen beste konpetiziorik Egañak zeukan jarrerarekin parte hartzaileak joaten direnik. Amstrong, zazpi Tour irabazita eduki arren, beste baten bila ari da. Eta hori Txapelketa Nagusiak olinpiaden antza daukala: lau urtetik behin egiten da, publizitate handia dauka, medioetan asko agertzen da. Baina, zein da aldea? Hitzezko ikuskizun bat dela. Eta gaur egun hitzak non daude? Dena beste alde batetik doa, eta bertsolaritzak, bere kontrakorrontetik ematen du aukera gauzak kontatzeko. Txapelketa grabatu aurretik ez nuen garbi ikusten. Orain gaiak argiago ikusten eta finkatzen ditut”.

“Zuek liburuekin erraz duzue, baina guk ez. Gu hasten garenean zerbait aurrera atera nahian, diru bila aritu behar izaten dugu lehendabizi. Horregatik, oso ondo etorri zait egin nuen piloto edo thriller hori edukitzea. Bisualki oso ondo ikusten da nondik nora ari den pelikula”. 38 / B77

Altuna oso gogotsu eta ilusionatuta ageri da lanaren une honetan, eta antzematen zaio. “Elementu pila bat dauka bertsolaritzak, eta hori gozada bat da. Isiltasunarekin jokatuko dut. Atzekoz aurrerako egiturarekin jokatuko dut. Sekula ez dut ukitu dokumental formatoa, beti fikzioa egin dut, baina oso gustura nago. Denbora guztian bizirik nago, gauzak apuntatzen, apuntaturikoa aplikatzen”.

Oteizaren gogoeta bisualak Gauzak apuntatzen, ikuspuntu ezberdinak deskubritzen. Zer da, ordea, Altunak aurkitu duena? “Lehenengo, ikertzen hasi nintzen, irakurtzen, interneten saltseatzen. Gero, nola Txapelketa hor zegoen, eta nola lau urtetik behin izaten den, ez zegoen beste aukerarik, eta grabatzea erabaki nuen, bestela beste lau urtean itxaron beharko nuen. Nolabait hori izan da lanaren eragilea, lanari heltzeko motiboa. Ondo etorri da, zeren Txapelketa egin ez balitz agian hor jarraituko zuen proiektuak lotan. Horretan ari nintzela Oteizarekin gogoratu nintzen. Aspalditik daukat etxean haren “Quosque Tandem” liburua, eta hor bertsolaritzari buruzko gogoeta onak dauzka, irudi asko ematen ditu, oso gogoeta bisualak ditu. Liburu osoa irakurtzea oso zaila da, baina zatika ez. Oso liburu intelijentea da. Atzean gaien aurkibide bat dauka, eta joaten zara interesatzen zaizun gaira eta, azkenean, errelato laburrak moduan irakurtzen dituzu. Bertsolaritzaz esaten dituenak oso bisualak dira; esaten du bertsolariaren barne-prozesua zelan ematen den gaia jasotzen duenean. Oteizak irudikatzen du bertsolaria uretan sartuko balitz bezala, eta hondartzan atzeraka joango balitz bezala. Uretan sartu eta gero bertsoak datoz olatuen moduan. Niri horrek asko balio dit. Bertsolaritzari buruzko erreportaje bat egin baino nahiago dut irudiekin jolas egin, sentsazioak piztu: zinera joaten denak zerbait berezi eta ezberdin ikus dezala, eta ez informazioa soilik”. Bertsoa atzekoz aurrera egiten dela bagenekien, baina horrek ematen dituen aukera estilistikoak zehaztea ez da hain erraza. “Egitura horrek diziplina askotan funtzionatzen du. Guk gidoia egiterakoan, edo zuek liburua egiterakoan… gidoigintzan bukaera argi badaukazu, askoz errazagoa da

Errimak zinema aretoetan B77 / 39

40 / B77

â&#x20AC;&#x153;Sagardotegiak aipatu dituen orduko oroitu naiz interneteko thrillerrean agertzen direla upelen arteko irudi batzuk. â&#x20AC;&#x153;Afariak, sagardotegia, mundu hori ere jaso nahi dut, alderdi ludikoa, gastronomikoa. Herriaren erretratu kostunbrista egin nahi dut; asko gustatzen zaitâ&#x20AC;?.

dena idaztea. Bukaera ez badaukazu, argi ez dakizu nora zoazen, aldaroka, bandazoka hasten zara. Bertsoaren egitura narratibo hori aplika liteke beste disziplina askotara. Zerk egiten du berezi bertsolaritza? Denbora gainean daukazula, inprobisatzen ari zarela”. Ni ere elkarrizketa inprobisatzen ari naiz, hitzen matazan sortzen diren gaiei tiraka, ordea. Pentsatua ote dauka Altunak bere dokumentalaren bukaera? “Gutxi gorabehera bai. Uste dut Txapelketarekin amaituko dela pelikula, Txapelketako irudiekin eta emotibitate horrekin. Nire ideia hasieratik zen Txapelketa erabiltzea egituratzat. Hasi ikusten nola Andoni kartzelatik irteten den, eta nola bertsotan hasten den gaia jartzen diotenean eta pentsatzen hasten denean, eta hortik abiatu bertsolaritzari buruzko gai ezberdinen kontakizuna. Eta bukatu bertso hori botatzen duenean. Uste dut egitura horrek funtziona lezakeela. Nik uste dut hasiera Txapelketa izango dela, eta bukaera ere bai. Indar emotibo handia dauka. Halere ez dut ezer aseguratzen, zeren muntatzean edozer gauza gerta liteke. Muntatzea horregatik da polita. Ni joango naiz ez dakit zenbat orduko grabazioekin, agian 50 ordu edo gehiago grabatuko ditugu, hasiko naiz muntatzen eta… dena zabalik dago. Ordu eta erdi iraungo du azkenean”.

da bertsolaritzan. Pelikula honek aukera asko ematen dizkit esperimentatzeko. Baina uste dut isiltasunak irudikatzen duela bertsolaritza, biluztasunak. Bertsolaria kantatzen hastekotan denean isiltasuna da nagusi, hura isilik dago, jendea isilik dago, baita plaza batean bertan ere. Apustuaren eta bertsolariaren artean kontraste handia dago: harrijasotze, idi-proba eta beste zernahi apustu jokatzen denean jendea zelan dagoen hor sartuta buru-belarri, builaka, artekariak oihuka… Kontraste hori liluragarria iruditzen zait. Zulaikak esan zidan jende horrek ez zekiela idazten, eta eskura iristen zitzaizkien testu bakarrak bertso-paperak zirela, entzunez ikasten zituztenak”.

“Isiltasuna. Hori da niri interesatzen zaidana. Isiltasunarekin jokatuz, jendea

Ekintza soil batek zenbat baliabide eta ikuspuntu ezberdin eman ditzakeen harrigarri gertatzen da, izan ere bakoitza txikitatik ikustera ohitzen den horrek distira galtzen du, sentiberatasuna ohitu egiten da agian atzerritar bati hain interesgarri iruditzen zaion horretara. Altunak ere halako zerbait sentitu ote duen susmoa daukat. “Bertsolaritza lehen ere jarraitzen nuen, baina bereziki finaletako jarraitzailea nintzen. Urtean zehar-eta ez naiz hainbeste joaten, parean saioren bat tokatzen ez bada. Baina Txapelketako finalak daukan bizipen sozial hori gustatzen zait. Hainbeste euskaldun biltzeak erakartzen nau, horrek batzuei atzeraka eragiten badie ere. Kontestu horrek emozionatu egiten nau, indar berezia du. Final askotan izan naiz lehen aldiz gurasoek eraman nindutenetik, umea nintzela. Belodromoan izan zen, urtea ez dakit noiz. Anaia daukat bertsolari afizionatua, tabernakoa: Jon Altuna. Bertso eskola batean ere ibili nintzen bolada batean, Ainhoa Agirreazaldegirekin, baina errespetu handia ematen zidan. Konturatu naiz gauza horrekin ere. Orain konturatu naiz zer aberastasun daukadan, eta daukagun. Askotan oso geureak diren gauzez ez gara konturatzen, zer berezitasun dituzten. Egañarekin egin nuen elkarrizketa plazer bat izan zen. Bideoan oso gutxi dago, baina bi ordukoa izan zen. Zulaikarekin ere berdin: alor berriak atera ziren. Bertsolaritza guk ezaguna dugu, eta normala egiten zaigu, segituan ulertzen dugu, baina bertsolariak zertan ari diren ez dakienak hori ulertzea nahi dut, hori da lehenengo ideia nagusia”.

zinean bi minutuz mutu edukitzea. Zineak badu indar hori”.

Zeintzuk elkarrizketatuko ote ditu, eliteko bertsolariak ala historiko direnak, jakintsuak, atzerritarrak? “Txapelketatik aparte jende gehiago elkarrizketatu nahi dut; oso zabala izango da. Adituak, bertsolaritzaz idatzi dutenak. Oraindik ez ditut kontaktatu eta ez dut izenik emango, badaezpada. Gaur egungo bertsolariak agertuko dira, baita lehengoak ere, frankismo garaian bertsotan egiten zuten zaharrak. Jon Sarasua eta Joserra Garziarekin hasiko naiz, liburu bat egin dutelako. Hortik abiatuta igual arte-munduko jendea ere elkarrizketatuko dut. Bertsolaritzaren ikuspegi zabal bat eman nahi dut, beste arte eszenikoetatik begiratuta”. Txirrita agertuko ote da zine-pantaila handian? “Dokumentu zaharrak erabili nahi ditut, bai, irudi zaharrak. Txirritaren zineko filmaketarik ez dago, tamalez, baina argazkiak badaude, bertsoak ere bai pila galanta, eta haren ahotsaren grabazio bat. Adibidez, igual Txirritaren bertso bat irudikatuko dut. Zertarako? Esplikatzeko bertsoak historiaren zatiak direla. Tipo batek bertso bat kantatzen duenean zure belarrira historia zati bat ari da iristen. Bertsolari mitikoen artxiboko irudiak eskatuta dauzkat: Xalbador, Mattin, Lazkao Txiki… Mattinen eta Xalbadorren zine-irudiak badira, Mattin bere baserrian ganadu jatekoak egiten… Lazkao Txiki nahiko grabatua dago telebistan. Ordu eta erdik ematen du denetik edukitzeko, bai isiltasuna, bai bizitza, bai historia, bai teoria, sagardotegietako buila…”.

Herriaren erretratu kostunbrista Sagardotegiak aipatu dituen orduko oroitu naiz interneteko thrillerrean agertzen direla upelen arteko irudi batzuk. “Afariak, sagardotegia, mundu hori ere jaso nahi dut, alderdi ludikoa, gastronomikoa. Herriaren erretratu kostunbrista egin nahi dut; asko gustatzen zait. Bertsolaritzaren hainbat aspektu jaso, hainbat toki agertu nahi dut, artxiboa betetzen ari naiz horretarako. Bertsozaleen elkarteko agenda ikusten hasi naiz, zer saio dauden, hainbat herrialdetan agertu nahi ditut, saio jite ezberdinak, esperimentuak, bertso-trama, bertso-jazza eta abar. Sagardotegiaz galdetu didazu. Sagardotegia leku mitikoa

42 / B77

“Txapelketa Nagusia badator, txapela dago jokoan, eta dauzkat 8 txapel tipo hori irabaztera doazenak. Horietako bat jarraitzen badut, badaukat prota bat”.

Euskal Herrirako baino gehiago kanporako ari dela lanean Asier Altuna, esan nahi ote du horrek? “Nire ideia nagusietako bat hori da, pelikula hau bertsolaritza zabaltzeko erabiltzea. Hasieran argi nuen Euskal Herriko bertsolaritzatik abiatuko zela dokumentala, baina orain kanpoko inprobisazio moduak ere ukitzea garrantzitsua dela uste dut, konparazio bat egiteko. Norabait joateko aukerarik edo hona ingurura etortzen diren kanpokoak grabatzeko aukerarik ba ote dudan jakin nahi dut. Konparazioa garrantzitsua da gurearen dimentsioa ikusteko, eta baita gaia internazionalago egiteko ere. Kuban ematen da inprobisazioa, Galizian, Mallorcan, Kanarietan, Mexikon, Argentinan… Hori dela eta, nire intentzioa dokumentala kanpoko jaialdietan zabaltzea da. Interneteko thrillerrarekin konturatzen ari naiz kanpoan interesa sortzen ari dela. Denek flipatu egiten dute hainbeste jende ikusita. Beste toki askotan geratu dira hemen orain dela 50 urte zuen garrantziarekin, alegia oso gauza tradizional eta itxi gisa dute. Hemen asko eboluzionatu du bertsolaritzak, eta egundoko indarra dauka.

15.000 ikusle dagoeneko Interneteko thrillerra agertu da laugarren aldiz elkarrizketan. Niri kanpoko lagun batek bidali zidan bideoa, baina badirudi Altunari iritzi eta guzti iritsi

Errimak zinema aretoetan B77 / 43

zaiola, era berean, nolabait, bere lanaren norabidea alda dezaketenak. Mundu globalaren eta interaktiboaren onurak; edo ajeak.“Guk thriller hori zintzilikatu genuen Fosley-ri bidaltzeko, Madrileko lankideek ikus zezaten. Baina nahi gabe asko zabaldu da sarean, eta dagoeneko 15.000 pertsona inguruk ikusi dute. Mezu ezberdin pila bat iristen zaigu. Adibidez, Amsterdameko neska batena, eta esaten du bideoan dagoen Philip Glassen musika hori jotzen duela txelo zortzikote batekin. Kuriosoa da zelan zabaldu den eta zelako jendea dagoen hori ikusten. Lehenaldia da zerbait zintzilikatzen dudana, eta interakzioa sortzen da, zeren festibal batean thriller hau ikusten baduzu, gero ez da gauza normala zuzendariarekin hitz egitea, baina sarean bai. Sarean jendeak bere iritziak bidaltzen dizkizu, ezagutzen ez duzun jende askoren iritzia jasotzen duzu, eta hori oso aberasgarria da”. Jadanik, ni behintzat, dokumentala ikusteko irrikitan nago, baina oraindik egin gabeko zerbaitez ari garenez, estreinuaren egunari luzetsita nago. “Hurrengo urtea izango da estreinatzerako. Aurten bukatzea zaila izango da, batez ere nik muntatzea nahi dudan laguna Madrilen beste lan bat egiten ari delako, eta uda arte ez da libre egongo. Epe bat hartuta daukat. Uztailaren 15ean muntatzen hasi nahi dut. Nire ideia da egun horretarako dena grabatuta edukitzea. Abuztu erdi alderako muntatzen badugu, orduan hasiko da laboratorio lana, soinua eta abar. Udazkena izango da amaitzeko. Udazkena edo negua”. Zineaz aritu gara gidoilariek bukaerarik erabakitzen ez zutelako bi amaiera ezberdin filmatu zizkioten Casablancaz, edota, Altunak isiltasunaz esan dituenak gomutatuz, duela bizpahiru urte gure aretoetan eman zuten El gran silencio dokumentalari buruz, zeina Frantziako beneditarren monasterio batean gertatzen zen. Gaurko ikus-entzunezkoen dinamikak ez du laguntzen lan patxadatsuak ikusten, baina bere lanean murgilduta eta egiten ari denarekin seguru eta taupadaka dagoen sortzailearen moduan defendatu du Altunak bere ikuspegia, bere aukera estetikoa. “Gaur egun zinea, telesailak, ikus-entzunezkoak, teleberriak…, dena da musika, zarata, abiada, atal laburrak eta biziak, horrela ohitu gaituzte, erritmoak inoiz ezin du behera egin… kontaminazio ikaragarria iruditzen zait. Nik kontrastea bilatu nahi dut. Politikoki ere, Egañak agertu zuen konpetibitaterik eza ez doa gaurko gizartearekin. Gaur bata bestea zapalduz bizi gara, zeinek zein baino kotxe hobea edukiko, borroka batean sartuta. Eta bertsolaritzan, derrepente, hori hautsi egin da. Gero hitza dago. Hitzaren balioa gaur egun ez da oso handia. Eta hemen demostratzen da emozionatzeko balio duela hitzak, isiltasunarekin, metaforekin, poesiarekin, oso apaingarri gutxirekin. Informazio justua emango dut bertsolaritzaz, ez dut historia egin nahi. Norbaitek gehiago jakin nahi badu badauzka web orriak, liburuak, entsaioak eta abar. Historia egin baino gehiago, jolas egin nahi dut gaiarekin”.

“Nire ideia nagusietako bat hori da, pelikula hau bertsolaritza zabaltzeko erabiltzea. Hasieran argi nuen Euskal Herriko bertsolaritzatik abiatuko zela dokumentala, baina orain kanpoko inprobisazio moduak ere ukitzea garrantzitsua dela uste dut, konparazio bat egiteko”.

Telmo Esnalen eta bien arteko banantzea zertan den jakin nahi izan dut amaitzeko. “Hori nire lana izango da. Elkarlanean jarraitzen dugu, baina norbera bere bidea ere egiten ari da. Etxebesteren ondotik nik film labur bat egin dut, hark bi egin ditu; “Brinkola” telesaila egin genuen elkarrekin. Zailena horrelako dokumental bat elkarrekin egitea da. Fikzioa errazagoa da biren artean egiteko, baina dokumental bat ez. Fikzioa gidoian finkatzen da ondo, eta errodajea zehatzagoa da. Dokumentalean ez dago ezer finkorik. Ikusi duzu gauza berriak sortzen direla etengabe, eta bion artean egiteko elkarrekin egon beharko genuke mementoero”.❚

44 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 45

Poema japoniar labur-laburrak dira haikuak. Sarritan, argazki bati idatziak. Bertso Haikua, ostera, argazki bati jarritako bertsoa. Hirugarren uzta hementxe. Bedats zaporeko lau argazkiretzat lau bertsolari lanean: Oihana Bartra, Andoni Ega単a, Mixel Etxekopar eta Luix Mari Aguirrebengoa. Azken hau hirugarrenez, jubilazioak euskaldun batengan eragin ditzakeen kalteak erakutsiz. ARGAZKIAK: CONNY BEYREUTHER

48 / B77

AHO BETEAN EGITEN DUGU NATURAREN AIPAMENA NATURATIKAN NATURALERA JAUZI EGINEZ HURRENA BERTSOLARIA AL DA ORDEA NATURAL NATURALENA? NEURRI-ERRIMA-DOINU IZAKI ARTIFIZIO GORENA.

ANDONI EGAÑA Euskal Herriko txapelketan laugarren gelditu zen gizon nagusia. Geroztik, “Neu naiz erregea!” oihukatzen ibiltzen omen da bazterretatik.

50 / B77

Doinua: Goizean goizikjeki nunduzun.

LOREA ZABAL, LOREA GORRI, ‘LOREA OTE NORENA / ILARGIARI BIHOTZ IDEKI ESKAINTZA UNE GORENA / USAIN GOZOA, USAIN MINGARRA, ATSEGIN BEZAIN AUHENA / UDABERRIA BETE BETEA ZU TA NIRETZAT AZKENA

MIXEL ETXEKOPAR Xiberoko Aize epailea eta Mauleko bertso-eskolako kidea. Xoriekin mintzo den Euskal Herriko bertsolari bakarra

52 / B77

Doinua: Ikusten duzu goizean.

JAIOTZERAKO NAHIKO LAN EZ DAKIT BIHURTUKO DAN BERAK NAHIKO LUKEEN LORAN BIZIA BERA GORDETA DAUKA AHO ITXURAKO ETXOLAN LUZATU BARIK DENBORAN BOTAKO DU GUZTIONGAN TXISTUA UDARA FORMAN

OIHANA BARTRA Bilbotarra. Gazteagotan, sariketetara joateari utzi zion, gipuzkoarrei beti irabazteaz aspertuta.

54 / B77

Doinua: Habanera.

RETIRATU NINTZENETIK HEMENTXE, BEDIAN, HERRIKO JUBILATUEN ETXEAN PASATU OHI DUT POLITO. EGUNERO BATZEN GARA ATXAKEDUN HAINBAT TIPO TA HAIEN ARTEAN DAGO BURGOSEKO AGAPITO. JADANIK EDUKIKO DAUZ LAUROGEITA HAMAR TA PIKO, GAIXO DAU, ETA ALTURAZ DIRUDI DANI DE VITO. LASTER BURGOSKO ABUELO TA ARGAZKIKO ABUELITO HAIZE BOLADA TXAR BATEK EROANGO DAUZ BETIKO.

LUIX MARI AGIRREBENGOA Hainbat urtez langile heziketako irakasle ibili zen Iru単eako institutu batean. Orain, Bedian erretiratuta, bere bi pasioetan ematen du denbora gehiena: perretxikotara joaten eta bertsoak idazten.

TESTUA ETA ARGAZKIAK: WILSON SALIWONCZYK Wilson Saliwonczyk Uruguain jaio zen. Payadorea da, eta payatarren laguna. www.wilsonelpayador.com.ar Para leer en castellano www.eltangoylospayadores.es.tl

NOLA IKUSTEN GAITUZTE MUNDUAN? 2008an Maialen Lujanbiok, Fredi Paiak eta Xabier Payak bertso-bidaia egin zuten Hego Amerikan barrena. Haiekin ibili zen Wilson Saliwonczyk payadorea. Gauzak astiro eginez gero hobeto ateratzen direlakoan, orain bidali digu kronika. Gaztelaniaz ematen dugu hemen, Wilsonen izenburuari –“Cantar en otro idioma”– euskaldunok ere erantzunez.

58 / B77

Los periodistas habitualmente nos preguntan sobre cómo sortear esta ••••••••••••••••••••••••••••••••••••

N 2008, LOS BERTSOLARIS VASCOS MAIALEN LUJANBIO, FREDI PAIA Y XABIER PAYA, REALIZARON UNA GIRA POR TEATROS, UNIVERSIDADES, RADIOS, PERIÓDICOS Y CANALES DE TELEVISIÓN DE BRASIL, ARGENTINA Y URUGUAY. Pero en este caso nos referiremos puntualmente al grado de comunicación, empatía y entendimiento que se puede lograr cuando estamos frente a un público que no habla nuestro idioma (los bertsolaris cantan en euskera). Los periodistas habitualmente nos preguntan sobre cómo sortear esta supuesta barrera, ya sea cuando nosotros visitamos otros países, o cuando recibimos amigos de otras tierras en las nuestras. Siempre respondemos que la variedad lingüística no es un obstáculo y que además de ser un agregado positivo, es un estímulo que potencia los espectáculos; a mayor variedad de culturas, más riqueza y dinámica cultural. Nos consta que la comunicación es posible y trabajamos decididamente para que así sea. Cuando decimos otros idiomas nos referimos al lenguaje hablado, ya que en occidente hay un lenguaje de gestos, señas, actitudes, entonaciones, ritmos, miradas, acciones y códigos escénicos más o menos convencionales y generalizados. En una performance estos múltiples códigos fluyen en una interacción recíproca y por lo general inconsciente entre el cantor y sus espectadores. Esto no hemos tenido que explicárselo mucho al público, que es nuestro mejor aliado en esta tesis, y las fotos de la prestigiosa Sala Zitarrosa de Montevideo repleta y aplaudiendo de pié a los bertsolaris y demás improvisadores son mas elocuentes que cualquier intento de explicarlas. Los bertsolaris fueron recibidos con expectativa y con afecto por todos los públicos, vascos y en general. También por los centros vascos y por los artistas (payadores de Argentina, Uruguay y Brasil; emboladores; repentistas nordestinos; cantores criollos; bagualeras; folkloristas, etc.). En cada lugar eran recibidos por quienes se referían a ellos como “nuestros amigos los vascos, nuestros hermanos los vascos”. Esto no queda sólo en el plano de lo anecdótico, sino que en nuestra opinión, predeterminó toda la gira: quienes venían y quienes los esperábamos estábamos predispuestos a la afinidad, aproximación y entendimiento. Hay que destacar que Lanku envió un elenco óptimo para este trabajo.

supuesta barrera, ya sea cuando nosotros visitamos otros países, o cuando recibimos amigos de otras tierras en las nuestras. Siempre respondemos que la variedad lingüística no es un obstáculo y que además de ser ¬un agregado positivo, es un estímulo que potencia los espectáculos; a mayor variedad de culturas, más riqueza y dinámica cultural.

Claro que los bertsolaris fueron receptivos de todas estas demostraciones de aprecio para con la calidad de su arte y para con ellos mismos, pero

60 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 61

el tema de “estar pintando un cuadro en un país de ciegos”, según Xabi, no dejo de estar en el aire.

Los bertsolaris fueron recibidos con expectativa y con afecto por todos los públicos, vascos y en general. También por los centros vascos y por los artistas (payadores de Argentina, Uruguay y Brasil; emboladores; repentistas nordestinos; cantores criollos; bagualeras; folkloristas, etc.). En cada lugar eran recibidos por quienes se referían a ellos como “nuestros amigos los vascos, nuestros hermanos los vascos”. 62 / B77

Obviamente nosotros también aceptamos que hay cuestiones sintácticas, retóricas, poéticas, métricas, textuales, etc., que se pierden al pasar por el tamiz de la traducción idiomática. Si un improvisador logra una estrofa fluida, redonda, bien rimada y llena de lindas metáforas, el efecto inmediato que eso causa en un público que habla la misma lengua se pierde en la burocracia de la traducción. Pero si estamos atentos, la fluidez, la redondez, la rima y las metáforas, son cuestiones formales y no de contenido; son medios, técnicas, recursos, para lograr la comunicación, para lograr el acercamiento cuando no la identificación de los que cantan y los que escuchan; sin importar en qué código se logre la expresión colectiva. El acto del canto es muy anterior al lenguaje articulado y quién sabe si cuando el canto era gutural no era capaz de producir una comunicación tanto o más profunda que la que logramos hoy en día con los recursos técnicos-retóricos que hemos ido incorporando gradualmente. Incluso las pausas y los silencios son capaces de producir un nexo intenso entre los integrantes de la ceremonia del canto. Se da con mucha frecuencia que el público no suele notar la destreza técnica de los improvisadores de manera cerebral, intelectual o teórica, sino que se fascina también bajo otras influencias de su capacidad de expresión, la espontaneidad, la gestualidad, el dramatismo del tono de voz, etc. Es un clásico la disimilitud entre el fallo de los jurados y los públicos en los certámenes de improvisación. La gente atiende a otras cosas, y no porque el público “no entienda”, ya que en realidad el acto del canto se hizo para compartirlo entre quien canta y quien escucha, desde los remotos rituales de trances colectivos hasta los presentes shows que no dejan de guardar vestigios de aquellas comuniones tribales asombradas por el fuego. El arte no nació para ser juzgado técnicamente con cánones arbitrarios que obedecen al discurso cultural imperante. Sostenemos que se puede disfrutar de la variedad lingüística y de la forma singular de comunicación que se da gracias a ella. Pasaremos entonces ha hacer un resumen del éxito (no éxito a la manera capitalista sino un éxito de naturaleza artística y personal) de los bertsolaris por estas tierras sudamericanas. En principio, los bertsolaris fueron los protagonistas de la gira en todo momento; frente al público, entre los compañeros artistas, en la prensa que les dedicó páginas y tapas enteras, y aún a nivel “oficial”, sus actuaciones fueron declaradas de interés cultural a nivel local, provincial y nacional por diferentes gobiernos. Aunque somos escépticos frente a los “reconocimientos” de la cultura dominante, es obvio que no cualquier artista llega por primera vez a un país y causa estos efectos. ¿Qué le llegó, entonces, al público sudamericano cuando vio a los bertsolaris? ¿Qué fueron capaces de comunicar en lo idiomático y mas allá de lo idiomático, o qué puede comunicar un artista que habla un idioma diferente al de su público?

Errimak zinema aretoetan B77 / 63

64 / B77

Hay que destacar que Lanku envió un elenco óptimo para este trabajo. Claro que los bertsolaris fueron receptivos de todas estas demostraciones de aprecio para con la calidad de su arte y para con ellos mismos, pero el tema de “estar pintando un cuadro en un país de ciegos”, según Xabi, no dejo de estar en el aire.

El lugar de donde el artista provenga puede jugar un rol decisivo, por el respeto, el afecto, la admiración, la sumisión o la culpa que una nación pueda sentir por otra. En el imaginario colectivo sudamericano el vasco es apreciado y tiene prestigio de gente noble. Eso para el público en general, para los vascos nacidos aquí en Sudamérica (porque los vascos nacen donde quieren) la llegada de los bertsolaris tiene otra importancia (como para cualquier minoría étnica que haya emigrado de su país de origen) la de recibir gente de su tierra, un canto, una música y una lengua ancestrales que hablan de su difícil historia como pueblo. La emoción, los abrazos y lágrimas de varios vascos del público dan cuenta de esa profunda comunicación. Al comenzar la actuación, si la voz es agria o dulce no dice lo mismo, la emoción que se le imprime en ese momento, las melodías, la entonación, el ánimo…todas estas variables son signos que se transmiten más allá del idioma que se hable

Traducción y adaptación al medio Además de la multitud de lenguajes que se pone en juego al entrar en escena, uno de los recursos usados por los bertsolaris para llegar al público ha sido la traducción en directo. “Los vascos somos los indígenas de Europa” dijo Maialen en una de sus actuaciones; es una idea bella, una declaración ideológica y una metáfora. Hay estética, hay comunicación, y la única diferencia con una actuación corriente es que interviene el traductor que después es olvidado por los espectadores, como se olvidan los subtítulos de una película traducida en la que comprendimos y sentimos la historia y la calidad de los actores. Pasado el tiempo, recordamos toda la gira (que fue por lo menos trilingüe) sin que las traducciones obstaculicen nada. Sabemos lo que dijeron todos los improvisadores, tenemos una idea de su calidad, y por supuesto los disfrutamos a todos al máximo, incluso más todavía por la variedad lingüística. Los bertsolaris también demostraron una extraordinaria destreza para improvisar, en breves lapsos, a la manera de los payadores rioplatenses, es decir: en décimas, en castellano, en ritmo de milonga, al compás de las guitarras y en media letra (puntuka). Así, con cierta reserva por no traicionar al euskera o al betsolarismo, lograron instrumentar su idioma de manera estratégica frente a la hegemonía del castellano y aprovecharon también los recursos que les brinda el bilingüismo; que en definitiva es una de sus realidades culturales, para mal y para bien. Es una cortesía saludar al oyente en su idioma. Que los bertsolaris cantaran al mate, que dijeran “che boludo”, que mencionaran las ciudades en las que estaban, personajes del lugar, etc.; fueron cosas que el público agradeció con ovaciones, al tiempo que la gira se desarrollaba en euskera con estos paréntesis de cortesía y destreza. Fredi cantó varias veces en castellano, Xabi un poco menos y Maialen casi nada; ninguno de los tres perdió ni un ápice de brillo o de honestidad

66 / B77

intelectual. El discurso siempre se adapta a la situación; nadie canta de la misma manera para niños de 7 años que para los profesores de una universidad ni para un público que hable otro idioma; el código se ajusta pero se sostiene el contenido.

El acto del canto es muy anterior al lenguaje articulado y

Para los vascos

quién sabe si cuando

nacidos aquí en

el canto era gutural

Sudamérica (porque

no era capaz de

los vascos nacen

producir una

donde quieren) la

comunicación tanto o

llegada de los

más profunda que la

bertsolaris tiene otra

que logramos hoy en

importancia (como

día con los recursos

para cualquier

técnicos-retóricos que

minoría étnica que

hemos ido

haya emigrado de su

incorporando

país de origen) la de

gradualmente.

recibir gente de su

Incluso las pausas y

tierra, un canto, una

los silencios son

música y una lengua

capaces de producir

ancestrales que

un nexo intenso entre

hablan de su difícil

los integrantes de la

historia como pueblo.

ceremonia del canto.

La emoción, los abrazos y lágrimas de varios vascos del público dan cuenta de esa profunda comunicación.

No sostenemos que sea lo mismo cantar para el público habitual que para uno de otra lengua. Obviamente, la interacción entre lenguas diferentes es una experiencia singular, pero a la vez una posibilidad distinta de expresión, un campo nuevo para explorar y fortalecer vínculos entre culturas particulares. La empatía que pueda establecer un artista con el público gracias a su espontaneidad es una forma de comunicación que no va solamente por los carriles de la palabra, en este sentido al cantar frente a un publico de idioma diferente confirmamos que se logra la comunicación también desde la actitud personal, la naturalidad, la espontaneidad, la franqueza etc.

Identificación del Público con el Artista El poeta, aunque no quiera, dice lo que siente, la verdad se le filtra por alguna grieta de la voz o de la cara. A la hora de improvisar hemos comprobado que aprovechar el ánimo y la emoción como motores de la inspiración es mejor que intentar ir contra la corriente; vale decir que es mejor ser espontáneo. Si de verdad el poeta pertenece a un lugar y a una época será, en mayor o menor medida, la voz de los habitantes de ese lugar y de esa época. Por que el poeta, en estos casos, no dice lo que la gente quiere escuchar, dice lo que la gente quiere decir. Así, el cantor puede identificarse con la voz de su gente o lograr que la gente se identifique con su voz, con lo que dice. Una vez que existe esta relación de identidad la gente puede sentir lo que siente el protagonista de este juego, el improvisador, cómo siente la tensión del protagonista de una película. Podemos pensar entonces que, cuando el cantor está en un país que habla otro idioma, la identificación del público no se produce con lo que dice el artista, sino con esta situación que el artista vive al cantar frente a un público que habla otra lengua. El oyente se identifica con la situación de un bertsolari que canta para un auditorio, que supuestamente no lo comprende, pero que en realidad siente la misma expectativa de comunicación que él por este juego especular de identificación entre oyente y cantor. Cuando se proyectaban las primeras películas en los cines, muchos espectadores querían meterse en la pantalla e intervenir en la escena para defender al bueno o atacar al malo, por que creían la historia y se sentían identificados con el protagonista. Si el escenario cabe dentro del plano de la ficción y de esta relación actor-espectador, esto puede generar una fuerte expectativa en el público al identificarse con el protagonista de esta película, de este juego que es la improvisación que, efectivamente, mantiene al público en vilo porque no sabe si su héroe logrará hacerse entender y celebra con una ovación, como el logro de un poeta revolucionario, aquello que entiende. Al cantar, la situación, el contexto (social, cultural, histórico, político y personal también), son la materia prima de nuestro canto. Recomendamos

Errimak zinema aretoetan B77 / 67

68 / B77

Es una cortesía saludar al oyente en su idioma. Que los bertsolaris cantaran al mate, que dijeran “che boludo”, que mencionaran las ciudades en las que estaban, personajes del lugar, etc.; fueron cosas que el público agradeció con ovaciones, al tiempo que la gira se desarrollaba en euskera con estos paréntesis de cortesía y destreza. Fredi cantó varias veces en castellano, Xabi un poco menos y Maialen casi nada.

70 / B77

fervientemente cantar sobre lo que nos sucede, incluso si no estamos inspirados, si estamos cansados, desmotivados, etc. hay que cantar sobre eso, porque allí habrá material verdadero y sustancioso para elaborar versos. Si alguien se cae de la silla en la sala y le cantamos a eso, está comprobado, recibiremos grandes aplausos aunque el verso sea sencillo. Si se derrumba alguien sobre el escenario y nosotros cantamos a otra cosa, la gente pensará en el accidentado e ignorará nuestros versos aunque sean magistrales, porque ni literal ni metafóricamente esos versos pertenecen a nuestra subjetividad ni a la de los oyentes. De la misma manera si históricamente estamos padeciendo el hostigamiento de las estructuras de poder, por ejemplo, ese puede ser un fuerte vínculo con el auditorio, por que el tema nos concierne a todos. Entonces, si el código se ajusta al auditorio, le cabe al público un rol casi protagónico en la composición de los versos, ya que es también a partir de las realidades del público (contexto social al que también el artista pertenece) que el verso está siendo creado. Podríamos decir entonces que en el acto del canto no hay varias partes (cantor, texto, contexto, oyente, etc.) sino una dinámica estructural, global, indivisible. Si falta una sola de estas piezas el mecanismo se desarticula entero. ¿Como hablar, entonces, de una parte que no entiende a la otra (el publico al cantor) si en realidad se trata de un todo que funciona gracias a esta dinámica estructural y se trata de un acto colectivo? Claro que, como decíamos al comienzo, el entendimiento puede no darse. Si las personas que se encuentran no están dispuestas a la comunicación, al entendimiento, a la tenacidad por forjar vínculos que los fortalezcan, el encuentro puede fracasar. Sin embargo el grado de conciencia del sometimiento que padecemos los pueblos y las personas que intentamos ser independientes nos une y nos encuentra totalmente decididos a entendernos. Cuando realizamos la gira, la noticia del momento en Argentina era el enfrentamiento entre los terratenientes y el gobierno. Cuando les tocó a los bertsolaris personificar a estas dos partes, la gente decididamente tomaba partido por una de las dos posturas y las expectativas no estaban centradas ni en el idioma ni en la traducción que pasan a un plano que casi desaparece. Las expectativas estaban depositadas en “qué le responderá ahora” o mejor dicho en “qué le responderé” puesto que el oyente está identificado con uno de los bertsolaris y todos jugamos ese juego con el mismo grado de compromiso.

¿Qué le llegó, entonces, al público sudamericano cuando vio a los bertsolaris? ¿Qué fueron capaces de comunicar en lo idiomático y mas allá de lo idiomático, o Hay otro punto de

qué puede comunicar

identificación entre el

un artista que habla

cantor y la gente; no sólo

un idioma diferente al

que el oyente se

de su público?

Agradezco la lectura crítica y los aportes de la antropóloga Mayra Lucio que son centrales para optimizar el posicionamiento ideológico de este escrito así como reelaborar y crear nuevas ideas. No he citado bibliografía en este artículo pero debo decir que he visitado asiduamente “sino siempre entendido, siempre abierto” el Tratado de Semiótica General de Umberto Eco e Introducción a la Poesía Oral de Paul Zumthor así como ha estado presente en mi memoria la tesis de Joxerra Garzia Recursos Poético-Retóricos en el Bertsolarismo Actual.❚

canta sino que la expectativa del verso que está por brotar es compartida por lo dos, ya que el que oye y el que canta escuchan el verso por primera vez y no

Hubo en la gira aristas invitados, canciones en castellano, danza, música instrumental. Nada de eso prevaleció sobre los saios de los bertsolaris y hoy todos los que la recuerdan se refieren a “la gira de los vascos”; es decir que el bertsolarismo en euskera fue el protagonista indiscutido de la gira.

el poeta suele

72 / B77

Para cerrar, creemos que estos hermanamientos hablan de cómo podemos sentirnos identificados los pueblos y las personas que tratamos de sostener nuestro discurso frente a los discursos imperantes (políticos, sociales y culturales). Hay diferencias fonéticas pero en el fondo hablamos el mismo idioma y es así como logramos que nuestro lenguaje resista frente al lenguaje de los distintos imperios. Hay que resistir.

identifica con quien

Hay otro punto de identificación entre el cantor y la gente; no sólo que el oyente se identifica con quien canta sino que la expectativa del verso que está por brotar es compartida por lo dos, ya que el que oye y el que canta escuchan el verso por primera vez y no pocas veces la sorpresa es también compartida, el poeta suele sorprenderse de los versos que nacen de su propia improvisación.

En conclusión, gracias a todos los gestos visuales, a todas las características del canto de los bertsolaris, a los matices de las voces, a las ide-

as que traspasaron la traducción, a la predisposición emocional e ideológica del público y los cantores, a lo que la espontaneidad de un artista transmite en el escenario, al puente que se puede tender entre dos culturas, a la identificación del oyente con el cantor, a lo que ancestralmente se siente en el acto colectivo del arte; la comunicación y el entendimiento de los bertsolaris con el público y los artistas sudamericanos fue posible tanto como fue celebrado por todos.

pocas veces la sorpresa es también compartida,

sorprenderse de los versos que nacen de su propia improvisación. Errimak zinema aretoetan B77 / 73

BESTALDEKO GAI JARTZAILEA Jon Unibertso detektibea da, eta berezi samarra. Bertsolaritzaren inguruko kasuak argitzen especialista. Abentura berri batekin datorkigu oraingoan ere. EGILEA: ADUR

76 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 77

78 / B77

Errimak zinema aretoetan B77 / 79