Bertsolari - 85. aldizkaria by elkarmedia

TXAPELDUNORDEA TXAPELDUNARI

HISTORIA: PLAZA LIBREA:

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 (Astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. Ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Josu Martinez LAN BATZORDEA: Antxoka Agirre, Xanti Jaka eta Joxean Agirre ARGAZKILARIA: Conny Beyreuther DISEINUA ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia KUDEAKETA: Antxoka Agirre INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

Gipuzkoako Foru Aldundiaren Kultura eta Euskara Departamentuaren dirulaguntzarekin Subvencionado por el Departamento de Cultura y Euskera de la Diputación de Gipuzkoa

06>

04> TRANSMISIOAREN AHULGUNE BAT Testua: Xabier Amuriza 10> HARTU EZ NUEN DEIA Testua: Fredi Paia / Ilustrazioak: Patxi Gallego

18> AITOR SARRIEGI: “Agian kosta zait nire burua hor ikustea” Testua: Beñat Gaztelumendi / Argazkiak: Conny Beyreuther 40> EMETERIO ARRESEREN “UMANTA” Testua: Francisco Maiztegi / Ilustrazioak: Lierni Altube 66> XABIER SILVEIRA: gazte eta errebelde Testua: Unai Muñoa / Argazkiak: Conny Beyreuther 82> “HIRU SOLDADUEN KANTUA” Egilea: Adur 86> MANUEL LASARTE Bertsoa: Andoni Egaña

EDUKIZ KARGATUTA DATOR UDABERRIA AURTEN. Hasteko, “Plaza librea” izeneko atala estreinatzen du aldizkariak, eta bertan, punta-puntako bi izen. Batetik, Xabier Amurizaren “transmisioaren ahulgune bat” iritzi artikulua eta bestetik, café Bar Bilbao teatro lehiaketa irabazi berri duen Fredi Paiaren “hartu ez nuen deia” antzezlana, primizian. Ale honetako gai nagusia, alta, Beñat Gaztelumendik Aitor Sarriegiri egindako elkarrizketa dugu. Gipuzkoako txapeldunordeak txapeldunari. Bertan, hainbat gairi buruz hitz egin dute, txapelketatik hasi eta haien bizipenetaraino. Mamitsu.

B85 U D A B E R R I A · 2 0 1 2

Bertsolaritzaren historiari dagokionez, Francisco Maiztegi erudito kubatarrak, Emeterio Arrese tolosarraren bertso ezezagun batzuk hartuko ditu hizpide, Kubako independentzia gerrako istorio harrigarrietan murgilduz. Eta Etxe miaketen atalean, berriz, Unai Muñoa izan da oraingo honetan detektibe. Bere lagun Xabier Silveira izan du ikergai. Adurren Komikia ere ez da faltako. Oraingoan, bertso anonimo batzuk oinarri dituen gerra istorio bat kontatuz. Ale honetan, gainera, Adurrekin batera, luxuzko beste bi ilustratzaileren lanak dastatzeko aukera daukazue. Fredi Paiaren antzezlanean, Patxi Gallegoren irudiak eta Francisco Maiztegiren artikuluan, Lierni Altuberenak.

Plaza librea Atal berria estreinatzen dugu ale honetan, “Plaza librea”. Izenak dioen gisan, plaza izango dena, eta librea. Lehen uztan, bi lan eder dakartzagu: Xabier Amurizaren iritzi artikulu interesgarria batetik, “Transmisioaren 4

ahulgune bat” izenekoa. Bestetik, Fredi Paiaren “Hartu ez nuen deia” antzezpen laburra, Cafe Bar Bilbao teatro leihaketa irabazi berri duena. Azken hau, Patxi Gallego ilustratzaile ezagunaren marrazkiekin apaindua dator. 5

Plaza librea

iritzia

Transmisioaren ahulgune bat Xabier Amuriza Josu Martinezen mezu hau jaso nuen: “Oraingoan, Bertsolari aldizkaritik idazten deutsut. Plaza librea izeneko atal bat sortzera goaz: bere izenak dioen gisan, gai libreagaz; beti ere bertsoaren bueltan. Asko gustatuko litzaidake lehenengo ale honetan artikulu bat zeuk idatziko bazendu. Zer dinozu? Animatzen zara?”. Erantzun nuen: “Bertsolaritzaz idazteari uztea erabakita nago, baina, zuk eskaturik, beharbada animatuko naz”.

historia aipatzea bezala duk”. Inpresioa ez dut ukatuko, baina bada alde ez hain txiki bat: erromatarrak aspaldi hil ziren (edo elkar hil zuten), eta duela mende erdiko Euskal Herria aktiboki bizi izan zutenak oraindik asko bizi gara, eta batzuk osasuntsu. Aro hura eta bitartekoak gaurko eta biharko belaunaldientzat ere interesgarri izan daitezke. Behar lukete. Bertsolaritzan, beste bizi-arlo gehienetan bezala, badago abiadura frenetikoaren arriskua. Berria, berritasuna, berrikuntza, sormena… Sortzearen aldeko konbentzitua naiz, noski, bestela ez bainuke neure burua hainbeste desiatuko artistatzat. Baina sortuta dagoena? Hona, azkenean, galdera zuzena: belaunaldi gazte eta ez hain gazteetan, zenbatek eta nola ezagutzen dute Lasarte? Hura ez baitzen edonor! Uztapide ere ez zen bezala edonor. Ba, honek Lasarteren Gordean neuzkanak liburuaren hitzaurrean dio (Auspoa, 1975): “Neurria bakarrik ez da Lasarte’rena. Aren puntuak ere entzutekoak dira. Aren bertsoak puntu berdiñik ez du izango, baña berdintsuak danak; belarrian atsegiña ematen duten oietakoak. (…). Manuel Lasarte’k neurrian eta puntuetan ez du bere berdiñik, nere ustez, gaurko bertsolarietan”. Gero, Leitzako omenaldian hark kantatu zituen bertsoez dio: “Lau bertso, euskerak irauten duan bitartean iraungo dutenak, antxe entzun genizkan. Nik nere baitan esan nuan: Zer da gizon au ordea?”. Uztapide inpresionatu zuten lau bertsoetatik lehen-azkenak honakoak izan ziren:

“Beharbada” hori banekien sobra zegoela, baina badaezpada. “Badaezpada” hau ere sobra dago orain. Batak eta besteak “animatze” fasea lagun dezakete, apain dezakete, baina “egite” orduan, zalantzazko partikulak garondoko mitxeletak dira. Bakoitzak dakike mitxeletak zer efektu egin daikeon garondoan. Mezuak “gai librea” zioen, eta 2010eko Otañoren mendeurrena otu zitzaidan berehala, zer pentsatua eman baitzidan, baita haserre puntu bat ere, batek baino gehiagok entzuna izango didanez. Gero, Lasarteren heriotzak betebetean ekarri nau gaira. “Transmisioaren ahulgune bat” dio izenburuak. Gure izatea, denboran zehar, norabide bikoitzak darabil. Denbora fisikoa da bat, denbora psikikoa beste bat. Denbora bien banaketa konbentzional bat erraza eta praktikoa da: atzo, gaur, bihar, etzi. Etorkizunari abantaila bat damaiogu, iraganean atzotik herenegunera ez baitago zer irabazi handirik. Denborazko adberbio horiek bakoitzak norabide eta intentsitate oso ezberdinetan bizi ditzakegu. Ez da berdin atzotik gaurrera eta gaurtik atzora. Edo gaurtik biharrera eta bihartik etzira. Digresio txiki bat eginez, une honetako denbora politikoak (askok bizi dugun moduan, behintzat) lotura handia eta zuzena dauka duela mende erdiko “olatu” bategaz. Eta diotsute: “Buf! Hori gaurko belaunaldientzat, erromatarren

Lasarteren ahotsean eta kantaera grabe eta gozoki modulatuan, Uztapideren belarria hainbeste “atsegindu” zuten bertso hauek baliteke indiferentzia sortzea ideia eta metafora subtilen edo apurtzaileen bilatzaileei. Horiek pentsatu behar dute Lasarte Leitzako baserri batetik, 12 urte zituela, Gipuzkoako Aiara

aldatu zela familia osoagaz, eta handik, 17 urtegaz, Elgetako Egoarbitza mendiko baserri bakarti batera joan zela morroi, Ermua gainean. Geroztik, soldadutza latz baten ondoren, errementaritza gogorrean atera zuen bizimodu zaila, suagaz eta burdinagaz lehian. Horrelako esku-langile bati ez dago ideia eta metafora birtualak eskatzerik, baina haren bertsoen eta hizkeraren elegantziaz jabetzeko gai ez dena ez da artista handia. Norbaitek pentsa lezake Uztapideren miresmena, hitzaurre batean, obligatu samarra izango zela. Ez, ba! Neu nago hari entzuna, solas partikular lasaian, hitzaurrekoak baino hitz goresleagoak Lasartez. Neu nago sentitua Lasarteganako lilura berdintsua, eta neu naiz lekuko nolako itzal kasik erreberentziala sortzen zuen hark bertsozaleen artean. Ez zuen txepelketetan parte hartzen. Hala ere, bertsozale askok eta askok, “izenik gogokoena” eskatuz gero, Lasarterena ematen zuten, Basarri eta Uztapideren aurretik. 2010. urtea Pello Mari Otañoren heriotzaren mendeurrena izan zen. Zizurkilen ospakizun eta ekitaldi handiak izan ziren. Batzorde batek egundoko lana egin zuen, omenduari buruzko liburu mardula argitaratuz. Otaño ere ez baitzen izan edonor! Bertsolaritzaren historian izen mitikorik aipatzekotan, bat, duda gabe, bera da. Gaur ere bertsozale ugari izango da, Otañoren hainbat bertso buruz dakienik. Ba, Zizurkildik kanpora, ez nuen sumatu ezein bertsozale-elkartek ez bertso-eskolak ezer berezirik antolatu zuenik, Otañoren mendeurrena zela eta. Zizurkilgo Udalari eta aipatu batzordeari esker, emanaldi bat prestatu genuen Peñagarikanok eta biok, non Otañoren bertsorik onenen eta adierazgarrienen aukera bat eskaintzen zen. Emanaldiak Zizurkilen, bidezko zenez, harrera beroa izan zuen. Urtean bertan eta iaz, lau emanaldi eskatuak izan ziren: Irisarri, Ereñozu, Tafalla eta Zumaia. Hortxe amaitu zen lanaren ibilera. Beste inori ezin al zaio interesatu Otañoren figura eta obraren gozatze bat? Ondorio hori ez baita irensgarri (bestela, ken ni zerrendatik!), pentsatu behar da badela hutsuneren bat transmisioan, edo transmisioaren edukietan.

Bihartik etzira barik, atzotik gaurrera eta gaurtik biharrera garatu gura bada, jarduera bakoitzak bere figurak baliatzen eta baliesten jakin behar du. Bertsolaritzaren kasuan, iragan bertsolarien ezagutza transmisioaren eduki funtsezkotzat jo behar da. Hona Euskal Herriko azken gerra bien (1936 eta 1941) aurreko zerrenda bat, izen batzuk aipatzearren. Iparraldean: Beñat Mardo, Etxahun, Otxalde, Elizanburu, Zalduby, D’Ibarrart, Bordaxuri, Mendiage… Nafarroan: Bordel, Astiz, Andres Mitxelena, Iantzi… Gipuzkoan: Pernando Amezketarra, Xenpelar, Bilintx, Iparragirre, Otaño, Pello Errota, Udarregi, Txirrita… Bizkaian: Aboitiz, Pantxillon, Arrese-Beitia, Eustakio Eulea, Bonifazio Latxa, Kepa Enbeita… Hauek denak eta gehiago, batzuk maila nazionalean eta beste batzuk, agian, maila lokalagoan, ezagunak eta maiteak izan behar dute, gaurko zein biharko bertsozaleen aldetik.•

Plaza librea

sorkuntza

Hartu ez nuen deia

rra” polita denari esateko erabiltzen dira euskaraz. Izen bihurtutako adjektiboak dira. Beraz, “Eider” esan dizudanean, nire ahotik hizki larririk, zuek DBHkoentzat, maiuskularik, irteten ikusi ez baduzu behintzat… Polit deitu dizut… Ez besterik… . MAIDER:

Fredi Paia

Egongela txiki bat. Sofa zahar bat dago erdian, eta kristalezko mahai baxu bat du aurrean. Era kaotikoan, hiru-lau liburu ageri dira zabaldutako egunkariaren gainean, garagardo lata pare bat, hautsontzia zigarretaz gainezka, marihuanaz beteriko egurrezko kutxa bat eta ordenagailu eroangarri bat, dena mahaiaren gainean. Vag musika laukote paristarraren lehenengo diskoko laugarren kanta, Margot baltsea entzuten da gelan. Sofaren gainean neska-mutil bikote bat larrua jotzen ari da suharki, mutila azpian eta neska gainean. CUK: MAIDER: CUK: MAIDER: CUK:

Eider, Eider! Maider naiz… Maider… Etimoa bera da… Zer? gauza bera dela…

MAIDER:

Zelan gauza bera dela! Larruan jotzen gaudela beste inoren izenetik deitu eta gauza bera dela? Zerri zikina! CUK: Bai pitxin… Maider eta Eider etimo beretik sortutako berbak dira, sustrai, oinarri, jatorri semantiko berekoak. Gure orografia gorabeheratsuak gure hitzei sortu dien gorabeheretako bat. “Maiderra” zein “ede-

Urde filosofoa…

CUK OFF AHOTSA:

Ostia! Pako Ibañezen kanta, aita da! Nire odoleko leukozito, leinuko buru, behar dugun guztia izan arte sekula atsedenik hartu ez duen familiaren aldeko gudaria… Baina… egoera honetan ez dago telefonoa hartuko lukeen hilkorrik. Aita, ama, Simoncheli, Barney Mckenna zein Ernesto Gebara izanda ere.

CUK OFF AHOTSA: Hala ere, ziur nago dei hori garrantzitsua dela. Bizitzak gertakizunak une baten, abisurik gabe pasarazi eta azalpenak geroagoko une baterako uzten ditu. Bagdadeko morroiak Ispahanera heldu ostean ulertu zuen Herioren goizeko harridura imintzioa. Sufrimendua, gauzak gertatzen zaizkigunetik eurengandik ikasi behar dugun ikasgaia zein den ulertu arte doan denbora da. Gertakizuna jazo eta berehala hasi ohi da, ukaziotik amorrura eta amorrutik tristurara doa. Eta barrutik txiki-txiki bihurtzen garela sentitzen dugunean ezinbestekoa zaigu zerbaitekiko fedea. Helduleku bat. Berdin dit helduleku hori naturaren ilogikotasuna, Buda, Txomin Iturbe edo Kaiku trainerua den. Buruak azalpenik ematen ez digunean, gure baitakoak ez garela asimilatzeko mekanismo mental lasaigarria behar dugu. Errealitatea digeritu bitarteko samin zikloko fase bakoitza laburtu eta ondoa hankak flexionaturik dituzula jotzeko balio du. Orduan, nostalgia deitzen diogun “eguzki eder joan guztien argia” agertuko da, argiarekin edertasuna, eta edertasunarekin indarra. Portugaldarrek fado deitzen dioten tristuratik sortutako energia izugarri hori, etorkizunik izan litekeela sinesteko berme posible bakarra.

M A I D E R : Nora hoa zerri ustel? Lasai, amaitzear gaudek eta! Laster utziko haut libre! Zer duk, hire maitaleren bat?

Bai Maider, nire maitalea dun! Asko maite dinat eta asko maite nain, hik ni baino askoz gehiago. Azken finean, hi hurrengo astean itsasoaren beste aldera joango haiz, han geografo batekin liatuko haiz, hatorrenean esango didan ez haizela inorekin egon, baina hire maite horrek etorri nahia izango dinanez, (hik beragana bueltatuko hintzela agindu ostean, prefosta) gau batez musu bi, edo lau, emandako lagun bat etorriko dela esango didan, ez dela ezer ere gertatuko, harremanak amildegira eramatea gustuko dunala eta demokristau konplexua iltzatuko didan bihotza birrindu bitartean. Beraz, joan hadi nire etxetik, utz iezadan nire maitalearekin berba egiten, eta Anbotoko Damak gida beza etorkizuna! Hala ere lasai, larru-aldi hau noizbait amaituko dinagu eta.

CU K:

CUK:

Egunon, Sekula betiko ume galduen elkartea. Nor zaitugu?

K U KU FAT O :

Je-

sukristo, sionisten errege! Ohore handia gurea! Ume galduen elkartean ohorezko bazkide ugari palestinarra den arrenâ&#x20AC;Ś Zertan lagun diezazukegu?

CUK:

Alper kalamu zale baten berri jakiteko deitu dut. Nire izen bera du eta 17 urterekin santxeskian ibiltzeko trebetasuna diru sarrera bihurtu zuen arte nire bekokiko izerdiak ordaindu zion den-dena. Hurrengo lau aro geologikoetan unibertsitateko ikasketak amaituko ote dituen jakin gura nuke, ez besterik.

K U KU FAT O :

Zenbakiz erratu zara orduan, iragarletza ez da gure zerbitzuen barruan ageri. Gu ume galduak baino ez gara, itsaso eta ilargiaren seme-alabak.

CUK:

Atera ezazu paper madarikatu hori behingoagatik! Eta gero, gura baduzu Hippy egin eta Indiara joan zaitez opioa erretzera. Baina niri ekarri godoen errege urdeak sinatutako zelulosa zati hori! Hilik ala bizirik!

K U KU FAT O :

Aita, nirea Harvardeko sindromea da. Lana lortu nuen ikasketak amaitu aurretik. Txaloka behar zenuke nire balkoiaren azpian. Artaldearen jokaldi es-

CUK:

tatistikoa ikasketak amaitu, master bat egin, gradu-ondoko, doktoratu eta langabeziaren pulpitutik sermoiak botatzea da. Hori bai, gurasoek txikiteo bete pelukeria daukate beraien seme alaben gorbata merkeen zigiludun zergatiez mintzatzeko. Zure gin tonic gaixoek, ostera, ezin dute lagunen aurrean gorbatadun zuhaitz genealogikorik laudatu. Vade retro Satanas! K U K U F A T O : Se non é vero, é ben trovato… Lurtar saskila! Ez dakit zelan daukazun hain kresal gutxi zainetan. Paperik ateratzen ez baduzu, lehenago ala beranduago, Poseidonen gurarien arabera, zu baino askoz gutxiago dakien paperdun bizkarroia ipiniko dizute gainean. Berak jakingo du zuk beste ez dakiela, ez duelako bere lana zuk beste maite; egia bilatzea ez delako bizitza ulertzeko bide posible bakarra izango berarentzat. Zapalduko zaitu, ahal duen beste. Soilik onartuko zaitu bere itzal bezala zure lana berak baliatu balezake, goragokoen zein gizartearen aurrean. Ur irakineko galdara horretan urte batzuk igaro ondoren, ilargi beteari garrasi egingo diozu Vodka botilaren azken tanta agortzen duzun une berean: Arrazoi zuen nire zahar zerrikumeak!

Baina aipatu berri duzunez… zelan ama? Lehengoan egon nintzen berarekin, Someratik, basoerdi batzuk edaten. Eta ohitura zaharrak gal ez daitezen, azken gorri nafarra aurpegira jaurti eta oihuka hasi zitzaidan. CUK:

Ezagun da oraindik ere San Telmoren suaren indarrez maite duzuela

elkar! K U K U F A T O : Ekaitz gorrienean, belauntzietako mastak laser ezpata bihurtzen dituen Odinen su sakratua! Enbata derrigorrezkoa du bizitzeko San Telmoren suak! Tximisten arimak elkartu gintuen zuen ama eta biok, eta ez dakigu beste era batean maitatzen. CUK:

Berba politek guztia egiten dute eder.

K U K U F A T O : Berbak behar ditugu bizitzeko, seme. Mundua guztiz ezberdina da gauza berari bakardadea ala askatasuna deitzen diogun arabera. Sentitzen duguna baino askoz garrantzitsuagoa da sentitzen diogunari josten diogun berba, zein ipuinen barruan bidaiatzen dugun. Eta nire ipuina etzi amaituko da… CUK:

Azken puntua ez dut ulertu. Ze errima da hori?

K U K U F A T O : Entzun duzuna. Etziko goizaldeko zazpietan segadun anderea ondoan paratuko zait, Zabalburun hartuko dudan taxi baten atzeko eserlekuan. Zu ospitalera heltzerako gorpu izango naiz, betiko lozorroan. Taxi gidaria bilatzen ahaleginduko zarete nire azken uneak berreraikitzeko. Baina ez duzue sekula topatuko, enpresari eskatuko dio ez bere berririk emateko, eta zama astun hori garraiatu beharko du bere bizitza osoan. C U K : Eta zergatik ez diozu patuari ihes egiten, aita? Etorri nire etxera, ez hartu goizaldeko zazpietako taxia, bizi zaitez. Itsasoan eman dituzu azken berrogei urteak, disfrutatu apur bat… gurekin.

Hori ez litzateke disfrutatzea, zuk bizitza deitzen diozun hori ez da bizitza niretzat, seme. Lurtarrak ez zarete zintzoak, ez zarete logikoak, eta uste duzue zapaltzen duzuena ez dela mugitzen. Ez dakizue elkarri loturik zaudetela halabeharrez. Barkuak itsas hondora doazenean mundua hondoratzen zaigu, baina gutakoren bat salbatu ohi da beti. Zuen mundua ezin omen da hondoratu, baina banaka hondoratzen gaitu, ingurukoak konturatu barik, eta inor ez da libratzen. Argi bizi seme, barkuek ez dute itxaroten. Botak jantzita hilko naiz ni, beti esan izan dizudan erara, jubilatu osteko lantokirako bidean. Nire gutunazal bat helduko zaizue handik bi egunetara. Barruan Zuloagaren koadro baten postala eta berrehun euro aurkituko dituzue.

K U KU FAT O :

CUK:

Dirua bidaliko diguzu hil eta gero ere?

K U KU FAT O :

Nire azken hogeita hamar urteen sintesia, seme. Patuaren zigi-

luak. Ba bihotzez eskertzen dizut deitu izana. Egia esan ez zait justua iruditzen jubilatu eta berehala hiltzea. Beti egon zara etxetik kanpo lanean, zure Indonesiako labanarekin koskaz bete zenuen egongelako ateko markoa, kanpainatik kanpainara zenbat hazi ginen neurtzeko. Astoak legez lan eginez beharrizan materialak ase dizkiguzu beti. Eta era berean, zure hutsune fisikoak sortzaile bihurtu gintuen. Barrua bete zenigun zure sorgin-pirata, bale hegalari eta marrazoek jandako atzamar muturren ipuinez. Itsasoa ikusi eta “aita!” oihukatzen genuen. Orain gutxi lortu dugu familia rolen maskarak erantsi eta elkar maite dugun pertsona legez hitz egitea elkarri. Orain hasi naiz zu ezagutzen, nire bizitzara diziplina eta ordena izeneko legen beltzak ekarri gura zituen militarrari maskara kendu ondoren. Eta orain, geratuko zinela ematen zuenean, betiko joan behar al duzu?

CUK:

Hau ez da nire lekua seme, ni ez naiz hemengoa. Jendez inguraturik ikasi nuen bakardadean bizitzen, eta oraingo askatasuna astunagoa egiten zait. Olatuen goraldi, ereti eta hurrengo goraldiari begira alde egin zuen zuon seintzaroak. Nire akats berberak errepika ez zenitzaten zuen bizitza bideratu gurak urrundu gintuen nerabezaroan. Eta orain, nire pertsonaia eszenan egundo agertu ez den antzezlan bateko ahots urrun sentitzen naiz. Ez duzue nire premiarik aurrera egiteko, bakoitzak zuen bidea egina duzue, eta bidearen amaiera partekatu gura nuen horrek hamarkadetan sufritutako bakardadearen apologia egiten du orain. Infernuan mila urtez egoteak, sua zeru bihurtuko balu legez. Siberiarrak, nire egoerara heltzean, basora joaten dira vodka botila besapean dutela. Osorik edaten dute bizitzan zehar jasandako hozberoak gogoratuz, negarra darion irribarrez. Ostean, zuhaizpe baten loak hartu eta belarritik belarrirako irribarrez joaten dira betiko. KUKUFATO:

tiroketan galdu zuen begia… Eskerrik asko zure barrua lagun bati legez zabaltzeagatik. K U K U F A T O : Eskerrak zuri aukera emateagatik. Behar izan nauzun urte guztietan ondoan egon ez baina beti elkarrekin izan bagina legetxe besarkatu nauzulako. Beti egon naiz zuengan, eta hala jarraituko dut hemendik aurrera. Zuen barruan uzten dut gehien maite dudana, porroten aurrean jaikitzeko indarra, mingarria bada ere bide zuzena aukeratzeko duintasuna, malkoetatik irriak sortzeko trebezia, eta ortzi-mugara begira bizi den marinel zoliaren begirada. Maita itzazu etxekoak, eta ez galdu astirik beldurra ezkutatzeko erabiltzen ditugun hitz horiek guztiekin. Bizi intentsitatez, beste guztia ez baita bizitza, iraupena baizik. Eta segadunak zure burua agurtzeko utziko dizkizun segundo urri baina infinitu horietan, ez duzu bihotz osoa ipinita egin ez duzun gauzarik aurkituko. Hutsik egongo dira zure bizitzaren zati horiek. Izugarri maite zaituztet, badakizue, baina berbaz adieraztea kostatu izan zait beti. Badakizu azken unera arte ez garela damutzen gauza ederrak esateko daukagun erreparoaz. Gauza mingarriak botatzeko dugun erraztasuna zein infantila den ulertzen dugun une berean jabetzen gara gure kokolotasunaz. Agur seme. Liburu bat utzi dut nire txabolan zuretzat, ikusi ahala jakingo duzu zein den. CUK:

AITAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA! Oihu lazgarria.

CUK:

C U K : Dei hori… existitu zitekeen… gure aitak, hil baino egun bi lehenago hots egin zidan. Telefonoak jo zuen… baina ez nuen hartu.

•

Ederra izan zen elkar ikusi genuen azken eguna. Zu gitarra eta panderoz, ni biolin eta kantuz. Zure Malakako dantzak, bizkarrezurrean iltzatuta daukagun informazio kulturala, Atenaseko ospitaletik ospa egin behar izan zenuen aldi hura, aitaitak “Makiei” jatekoa eramatera zihoala “pikoletoak” topatu eta

CUK:

18 _ 19

Beñat Gaztelumendi Conny Beyreuther

Ezohiko elkarrizketa dakargu hemen. Ilunbeko finalaren ondorengo egoerara ohitu bitartean, Gipuzkoako txapeldunorde Beñat Gaztelumendik Gipuzkoako txapeldunorde Aitor Sarriegiri egindakoa. Txapelketaz mintzatzen dira, haien bizipenez, iritziez… Izan ere, elkarrizketatzaileak dioen gisan, gauzak modu askotara kontatu daitezke.

“Agian kosta zait nire burua hor ikustea”

Aitor Sarriegi:

20 _ 21

Ez-egonkor hasi arren aurten parte hartu dugunon artean azken urteotan ibilbide oparoena zuk zeneukan txapelketetan. Jende askoren aho-mihitan zebilen zure izena. Aipatu duzu finalaurre-

Ardura puntu batekin bi gauzarengatik: alde batetik sekula baino presio handiagoa neukan Euskal Herriko finalean izan nintzen bakarra nintzelako. Eta, bestetik, gertatzen zena gertatzen zela ere, Euskal Herriko txapelketarako txartela banuen. Egoera ez-egonkor horretan iritsi nintzen. Bestela, egia esanda, orain pena pixka bat ematen dit oso herrikoia eta giro onekoa izan zelako, baina lehenengo fasea ez nuen jarraitu. Jakin nuen aurrera nork egin zuen eta atzera ere bai, baina saioetara ez nintzen joan ez bainuen ito nahi uda aurretik, eta hasieratik garbi eduki bainuen beranduago sartzeko zortea neukanez beranduago â&#x20AC;&#x153;entxufatuâ&#x20AC;? behar nuela txapelketan. Gu final-laurdenean sartzen ginen, eta final-zortzirenak ere ez nituen entzun. Atzeratu egin nuen. Ez dakit alferkeriaz ala beldurrez izan zen, baina entzun nuen lehenengo saioa aurreneko final-laurdenekoa izan zen. Besteak entzun eta dena ona iruditzen zaizu, ez dakizu-eta nola zauden besteen aldean.

Jende gehienak, txapelketari arreta, abendu aldera jarri bazion ere, dezente lehenago iritsi zen gure buruetara. Zure kasuan Euskal Herriko finalista moduan iritsi zinen. Txapelketa gerturatu ahala nola sumatzen zenuen zeure burua?

kalkulagailuetatik. Konta daiteke 76 ahotsetatik, milaka begiradetatik. Honela, adibidez:

XAPELKETA bat konta daiteke bertso-eskolako erratz-muturretik. Konta daiteke Illunbeko azkeneko lerrotik. Konta daiteke lehenengo aldiz kantatu duenaren poltsiko dardaratietatik. Konta daiteke azkenekoz kantatu duenaren ahots nekatutik. Konta daiteke antolatzaile baten esku izerdiz bustietatik. Konta daiteke twitterretik. Konta daiteke gaijartzaile taldearen bileretako paper zirriborratuetatik. Konta daiteke epaile taldearen pilak agortutako

22 _

Nik neuk nekea nabaritzen nuen. Norbera ere jabetzen da honetaz:

Ez da beti izaten parte hartzeko gose eta grina bera

Bai, eragiten du. Nahiko modu diplomatikoan esan didazu zaharra naizela… Ez dut uste egia denik txapelketa hau gaztea dela. Nik uste dut hor badagoela diskurtso bat oso zehatza ez dena. 91ko Txapelketarengatik inork ez zuen esaten gaztea zenik, eta txapelketa hartan Mendizabal zen zaharrena eta Mendizabal zen nik orain daukadan adinekoa. Beste guztiak gazteagoak ziren. Txapelketa bere osotasunean ez dakit, ez dut inoiz bataz bestekorik egin eta, baina bukaeretan behintzat (halako komentarioak finalagatik ateratzen dira) 30 urte bueltako bataz besteko hori mantentzen da, gehienetan behintzat.

Udaberrian aipatzen zen aurtengo txapelketa nahiko txapelketa gaztea zela, parte-hartzaile berri asko zirela. Seguru asko, izena emandakoen artean, ibilbiderik luzeena egina zeu izango zinen. Horrek motibazio aldetik eragiten al du?

Bai. Inguruko jendeak ere komentatzen zidan “irabazi beharra daukak”, edo “aurten gutxienez buruz burukora…”. Halako gauzak entzuten nituen, eta nahi ez izanarren eragin egiten du. Zeuk ere badakizu zeure aukera errealak handiak izan daitezkeela; jendeak kontsiderazioan gehiago hartzen zaitu beste txapelketa batzuetan baino, izen batzuk falta direlako-edo… Zure aukera egiazkoak zein diren gutxi-asko badakizu. Ikusten duzu aukera hori, baina, aldi berean, badakizu ez zarela abiatzen lehen geratutako tokitik; bi fase lehenago hasten zarela eta txapela, izatekotan, bukaera-bukaerako zerbait izango dela. Baina hasiera-hasieratik txapelari begira ez nengoen.

koetan sailkatuko ote zinen beldur zinela, beldur eta lasai aldi berean. Baina, txapelarekin ametsik egin al zenuen?

24 _ 25

Bai. Ziurrenik norberak kanpoan geratzearekin izan dezakeen sentsazio horretaz aparte nahiko desatsegina izan behar du kanpoan geratu, zure aurretik geratu den bat Euskal Herrikora joan ez eta zu joatea. Hasieratik dakigu arauak horrela direla, ez dugula ezer txarrik egin, aurreko txapelketatik irabazi dugula hori… baina sentsazio horiek geratu egiten dira.

Jendeari eragiteko mainontzi da doinurik egokiena Finalaurrekoetara sartuta Euskal Herrirako postuetan zeunden. Pisua kendu zenuen?

Agian mesede ere egin zidan. Ni bakarrik joan nintzen, nahiko edo oso urduri gainera. 24 ordu inguru pasatu nituen jan gabe. Eta bidean kontrolean geratu ninduten guardia zibilek eta han egon nintzen 10en bat minutuz edo ordu laurdenez. Han agurra pentsatu nuen eta, horra, , lasaitu egin nintzen.

Hondarribian hasi zinen. Nola iritsi zinen? Ezustekoren bat ere izan omen zenuen bidean…

Ni bertsolarien kolektiboko kide sentitzen naiz. Gainera talde antolatzailean parte hartu dut bertsolarien ordezkari moduan. Eta bertsolari bati ezer txarrik gertatzen bazaio edo zorte txarra izaten badu, identifikatuta sentitzen naiz harekin. Baita ez dela gozatzen ari ikustean ere. Baina txapelketari begiratzen bazaio prestakuntza aldetik edo jarrera aldetik —nik txapelketa jarrera kontua dela definitzen dut— nahiko era indibidualean bizi izaten dut. Elkartzen naiz, egia da: aurten nahiko fundamenduz bildu naiz Iñaki Apalategirekin azkeneko fase horietan, eta azkeneko asteetan Gabiriara ere joan naiz. Baina gehiago elkartzeak ez dakit zenbateraino laguntzen duen. Gehiago laguntzen du zeure burua txapelketan kokatzeko. Baina han kantatu behar duena pertsona bakarra da eta bere burua barrutik landu beharra dauka.

tako kide gisa bizi duzu txapelketa ala nahiko era indibidualean?

Txapelketan makinaria handia jartzen da martxan: 76 bertsolari, dozenaka lagun gaia jartzen, epaitzen, antolatzen… Talde horre-

Seguru asko bai, baina beste mila faktore ere badira. Gose falta hori ere autokonfiantzak elikatutzen du: zuk ez baduzu benetan sinesten iritsi zaitezkeela, gosea bera ere ezberdina izango da. Zortea ere hor dago. Niri jendeak esan izan dit askotan: “zorte txarra daukak orain ere ateetan…”, baina zorte txarra ez da hori; zorte txarra da lehenengo fasean edo bigarrenean kanpora joan eta hurrengoan kantatzerik ez izatea. Zorterik onena ez nuen izango beharbada, baina zorte txarrik ez. Eta faktore gehiago ere badira: garaiko bertso-moldera ondo egokituta ez egotea, momentu batzuetan nire buruaren aldeko apusturik egin ez izana… Gauza asko dago hor.

Aipatu duzu ibilbide luze horretan gose falta izan duzula zenbait unetan. Txapelketa askotan punta-puntan ibili arren orain dela lau urte arte ez zenuen finaletarako jauzia egin. Gose falta horrek eraginda agian?

22 urterekin txapelketara doanak edo lau txapelketatan kantatu duenak ez dauka gose bera eta grina bera. Momentu batzuetan horrek faktura pasatuko ote zidan beldurra neukan. Askotan jartzen naiz orain 25 urte dauzkazuenoi begira eta pentsatzen dut nik orduan ez neukala anbiziorik. Baina nik ikusten nuen jendea aurten —bai zu eta bai beste batzuk ere— gosearekin eta anbizioarekin. 35 urterekin horri kontra egitea edo horren pare jartzea zaila da. Horregatik iruditzen zait miresgarria Irazuk ia 40 urterekin grina horrekin ekitea txapelketari. Nik urteka begiratzen diet txapelketei: halako urteko txapelketa eta halako urteko txapelketa. Eta beste batzuek zikloa orain itxi duzue Gipuzkoakoan.

26 _ 27

Hala ere kontua ez da hor bukatzen. Kopletako ariketetan denok ibili gara buruari helduta doinua dela eta ez dela. Baina zortziko handian mila doinu badauzkagu ere beti lau erabiltzen ditugu. Inoiz behin norbaitek egiten du ofizio bat ohikoa ez den doinu batean eta gero moda bihurtzen da. Baina gutxitan arriskatzen gara horretan, baita plazan ere. Horren inguruan pentsatu egin beharko genukeela uste dut.

Iruditzen zait kontu honetan ez garela oso zintzoak bertsolariak. Esate baterako: mainontzi-n badira erabilgarri diren bost edo sei doinu. Denok dakigu jendeari eragiteko mainontzi bera dela doinurik egokiena, baina uste dut badagoela beste pare bat ere erabil daitekena. Aurtengo txapelketan azkeneko hiru faseetan seiko motzean aritu gara, baina saio denetan neurri hori egon eta denok doinu berean kantatzea kriminala da niretzat. Kriminala da: entzule naizenez sufritu egiten delako, baita bertsolari naizelako ere. .Lehenengo saioan, Hondarribian, ez nuen mainontzi delakoan kantatu nahi izan eta Euskal Herritik aparte doinua hartu genuen Haritz Casabalek eta nik. Eta horretan huts egin genuen, doinu hori biziegia baitzen aukeran eta ez baikenuen gehiegi asmatu. Gainera premiarik ere ez genuen, oker ez banago lehenengoak ginelako. Karga moduan hartzen dugu mainontzi ez den doinu batean kantatzea, eta niretzat karga baino gehiago freskura da. Mendian gora kantatzea mesedegarri izan zen Tolosan niretzat. Gero, zoritxarrez, finalean denok doinu berean egin genuen, baina nik behintzat esan dezaket hiru ariketa egin ditudala seiko motzean eta hirurak doinu ezberdinetan joan direla.

Sei puntu motzeko ariketan aizak hi mutil mainontzi doinuan aritu gara gehienok. Zuk beti nahiko garbi izan duzu doinuetan aldatu beharra dagoela horrelakoetan.

28 _ 29

Orain dela lau urte finalean izandakoetatik hiru falta ziren oholtzan, eta bost ginen aurretik finalean arituak. Saioa aurrera aterako ote zenuen kezkarik ba al zenuen?

Bai, ezberdina zen, baina kuriosoa da: aurrekoan pasatu nintzen saio guztiak irabazita eta puntuazioetan aurrena. Baina sentsazioak ez ziren horiek. Sentsazioa zen zerbait anekdotiko zela: lehen aldiz kantatu behar nuen final batean, lehen aldiz 10.000 lagunen aurrean, eta beste liga batera nindoan nahiz eta golik gehien sartu. Esperientzia berria izan zen niretzat. Oraingoan, gainera, tartean Euskal Herriko finala egonda, finalaurrekoetan gozatu ez arren nire ligan jokatzera joan nintzen. Nik uste dut norberak bere burua benetan hor ikusten duen ala ez dela gakoa. Agian denbora kosta zait neure burua hor ikustea.

Gipuzkoako bigarren finala zenuen hau, baina pentsatzen dut aurrekoak eta horrek elkarren artean ez zutela zerikusirik. Zertan zen ezberdin?

Bai, oso zaila da ni saio baten ondoren etxera bueltan gustura joatea.

Zeure buruarekin kritiko zara, ezta?

Bai. Badakizunez bi txapelketa daude: finalera iritsi artekoa eta finala. Nik Gipuzkoako bigarren finala nuen, tartean Euskal Herrikoa jokatu zen, eta badakizu, askotan, txapelketatik jendeari erretinan geratzen zaion egun bakarra dela. Final on bat eginez gero eta bertso on batzuk utziz gero ez dizut esango zuk zeure txapelketa salbatzen duzunik, baina entzule askoren belarrietan bai. Eta norberak ere zapore gozoz bukatu nahi izaten du. Aurreko guztia ahaztu eta final on bat egitea zen nire helburua. Uste dut egin genuena baino hobea egin nahi nuela, baina uste dut hori bera gertatu zitzaigula beste denoi.

Finalera iristeak lasaitu egin zintuen?

Araba kalea, 35 ZARAUTZ â&#x20AC;˘ Gipuzkoa Tfnoa. 943 894 937 Faxa 943 894 941 E-mail zarautz@harrespil.net

30 _

Amilaga, 39 20570 BERGARA â&#x20AC;˘ Gipuzkoa Tfnoa. 943 761 299 Faxa 943 761 299 E-mail harrespil@harrespil.net

BECera egin beharrekoak eginda bezala iritsi nintzen. Zaila da behar den tentsioa aurkitzea; halako momentu batean, ez dakizu zeri heldu jarrera hori lortzeko. Baina errazagoa da, nahi gabe ere, tentsio puntu hori harrapatzea zure buruak eskaintzen dizun aukera nolako den. Gipuzkoakoan nire helburua zen ahalik eta saio onena egitea eta zail jartzea hobeto egin nahi zuenari. Banekien, asmatzen baldin banuen egin nahi nuena egiten, agian ez nintzela buruz burukoan sartuko, baina final on bat egingo nuela, eta aurretik geratzen zenari kostako zitzaiola hobetzea.

Elkarrizketaren batean irakurri nizun BECeko finala hotz xamar pasa ote zenuen, saiotik kanpora. Beldur al zinen Illunben gauza bera gertatuko ote zitzaizun?

Bai. Azkenean karroari tira egin beharra zegoen. Final txarra ateratzen bazen gure errua izango zen, ona ateratzen bazen, berriz, denon meritua. Hori plazan ere gertatzen da urteak aurrera joan ahala. Nik sentitzen nuen hori. Gainera bost ginen finalean aurretik egondakoak, baina bost horietatik bi ziren bigarren finala ez zutenak: Jon (Martin) eta Jexux Mari Irazu. Besteok ginen finalistak, baina final bakarrekoak. Uste izatekoa da karga hartu behar duzula, baina zuk daukazun esperientzia da hango nobato batek duen esperientziaren antzekoa. Egin beharra edo saioari eutsi beharra, sentsazio hori sumatzen nuen hala ere.

32 _ 33

Orain dela bi urte Belodromoko finalaurrekotik sailkatu zinen Euskal Herriko finalera. Hunkituta kantatu zenuen orduan bukaerako agurra: “Belodromo bat daukat bihotzaren ordez”. Aurten,

Igor eta Beñat, buruz burukoaren aurretik komunera joan zarete eta komunean finalaren balorazioa egin duzue”, edo “komunera joan zarete eta bertatik pasatzen den jendeari entzun diozue inork ez zintuztela buruz burukoan jotzen”. Eta zortea ere garrantzitsua zen; ez zen gauza bera zurekin edo beste norbaitekin kantatzea. Zu, lau urte lehenago ere, buruz burukoan aritutako bertsolaria zinen, beraz jendeak bazuen zure erreferentzia zuri zer esanik bazegoen. Zuk ere, agian, bazenuen niri esatekorik bai adinarengatik, bai BECen egon nintzelako…

Nik ez nuke berriz jarriko. Puntuka bai, baina gai librean ez. Gauza asko daude hor: ez dut uste baldintza beretan jokatzen denik; bakarka lehenengo egin ala azkena egin, hor denbora tarte handia dago bueltak emateko aurrera pasatuz gero egin nahi den saio-moduari. Eta, bestetik, ez da benetan libreko saioa jada mugatuta dagoen saio bat. Benetan librekoa bada guk erabakiko dugu noiz bukatu, ezta? Baina, egia da, librean horrelako ariketa bat nonbait jartzekotan, buruz burukoan jarri behar dela; nahiko librean egin zitekeen beste abiapuntu bat emanda. Nahiko libreko abiapuntua litzateke, adibidez: “zuek,

Buruz burukoan jenderik gehiena, beharbada, puntutako ariketarekin geratuko zen. Berritasuna zen gai librean egitea. Zalantzarik bazenuen horrekin?

Deskoloke handia neukan. Altxatu ginenean “orain zer egiten duk” edo horrelako zerbait galdetu nizun. Ez dakizu non zauden: zentroa zara, jende guztia zuri begira dago, baina gai bat jarri eta bertsotan egin behar duzu. Zaplazteko baten premian zegoela sumatzen nuen neure burua. Finaleko lanak asko kritikatu dira, baina buruz burukoa hasteko hamarreko txikia ariketa ona dela iruditzen zait. Erritmo pausatu xamarra dauka, solemnitate puntua ere bai, eta egokitu zitzaigun gaiarekin eta egin genuen bertsoaldiarekin, nik uste dut, ariketa horretan lasaitu egin nintzela. Ariketa horrek lagundu egin zidan kokatzen; aurrera ateratzea erraza izan zen.

Eta buruz burukora pasatu zinenean zer sentsazio zeneuzkan saioarekiko?

34 _ 35

Lehen ere esan dizut txapelketa garaian gutxi biltzeko bertsolaria izan naizela beti. Alde horretatik inbidia moduko bat eman izan dit beti beste batzuk taldean nola ibiltzen diren ikusita , babesean. Niri dagokidanez orain dela lau urtetik hona Ikerrekin (Zubeldia) dezente tokatu izan naiz plazan, baina bertso-eskolan ez gara batera ibili. Txapelketa garaian I単akirekin (Apalategi) bildu naiz, baina gazte-

Aurten Goierriko bertsolari asko iritsi dira aurrera txapelketan, eta finalean ere bi izan zarete (I単aki Apalategi eta zu zeu). Zuen arteko talde sentsaziorik baduzue?

Bai, egia da jende gehiago ere bazela han.. Jende asko zen. Baina ez nuen izenez betetako agur bat bota nahi, txapeldunaren agurrak izen bakarrekoa izan behar zuela pentsatzen nuen. Zergatik Mikel? Mikel denok ezagutzen dugu. Ume-umetatik ondoan izan dugu, eta oraindik ere gogoratzen naiz nola eramaten gintuen autoan eskolatik eskolara. Nik uste zor niola.

Mikel Mendizabali eskaini zenion txapela. Pentsatzen dut jende gehiago ere izango zenuela buruan, baina, azkenean, hari eskaintzea erabaki zenuen. Zer dela eta?

Momentuan ez nintzen konturatu, baina gero ikusi ditut irudiak, eta egia da: kanpotik begiratuta nahiko itxura hotza eman nuen. Ni ez naiz horrelakoa, erraz hunkitzen den horietakoa naiz. Buruz burukorako nire izena entzun nuenean salto handiagoa egin nuen, beharbada, horrek deskolokatuago utzi ninduen. Momentu horretako poza zaila zen gainditzea. Gero txapela janztea bion arteko kontua zen, eta ardura handiagoarekin hartuko nuen beharbada.

kanpotik begiratuta, irudipena daukat bukaeran ez zinela hainbeste hunkitu. Nola harrapatu zintuen txapelak?

36 _ 37

Aspalditik sumatu izan zaitugu bertsopaperak idazten. Argian ere aritu zinen. Orain ere jarraitzen duzu?

Bakoitzak Txapelketa bere erara bizi du, baina uste dut erreferentzia komun bat ematen diela, topaleku bat. Astero-astero nor bere herrian edo eskolan bertsolaritza lantzen ari diren horiek elkartzeko gune bat da. Eta hori da bere balio nagusia.

Gipuzkoan milaka haur ari dira hezkuntza arautuan bertsolaritza ikasten, jende asko dabil bertso-eskoletan, txapelketan bertan ere mugimendu handia zabaldu da. Txapelketa batek zer ekartzen dio halako mugimendu bati?

Ni honek kezkatzen nau: Illunben 9.000 lagun sartu ziren, baina zenbat ziren bertsozaleak? Kopuruz haztea ondo dago, baina ez genuke handitasuna kopurua kontuan hartuz bakarrik neurtu behar. Hau ez da futbol partida bat.

Aurtengo txapelketaren aurkezpenean esan zen inoizko â&#x20AC;&#x153;handienaâ&#x20AC;? izango zela, bai parte-hartzaile kopuruari dagokionez, bai hurbildutako jendetzari dagokionez ere. Bertsolaritzak entzule kopuruari dagokionez nabarmen egin du gora txapelketetan: BEC bete da, Illunbe ere baiâ&#x20AC;Ś Handiagorik izango ote da?

txotan inoiz ez ginen bertso-eskolan batera tokatu. Txapelketako azkeneko asteetan Gabiriara hurbiltzen hasi nintzen, eta hor nabaritzen dut goxotasun hori, babes hori.

38 _ 39

•

Ez dakit. Baina hasieran aipatu dut, eta txapelketa honetan pena handiena ematen dit udaberriko fasea behar bezain gertutik ez jarraitu izanak. Komunikabideetatik eta jendearen komentarioetatik jarraitu nuen, eta hor giro oso berezia sortu zen bai saioetan eta bai saioen arteko bazkarietan ere. Txapelketa honek zerbait berezirik eduki badu horixe izan du niretzat.

Txapelketa honek mila titular eduki ditzake, nondik begiratzen zaion. Zein aukeratuko zenuke zuk?

Bai, orduko hartan aipatzen nuen bertsolari batzuk gehienbat sorkuntzari lotutako lanetatik bizi zirela. Agian elkarrizketa hartan ez zen behar bezain garbi gelditu, baina sekulako meritua dute niretzat. Nik ezingo nuke, ez daukat behar adina diziplinarik. Gainera arriskua ere badu hortik bakarrik bizitzeak, ni “segurolagoa” naiz alde horretatik. Aukera errazagoa egin nuen agian. Baina orain astea lanean pasatzen dut eta bertsotan gustatzen zaidalako aritzen naiz, ez dut nahi hori karga bihurtzerik.

aren kontua aipatu zenuen: ez omen zenuke zeure lana utzi nahiko. Non ikusten duzu bertsoa zeure bizitzan?

Txapelketaren ondorengo elkarrizketa batean profesionalizazio-

Neguko bertsopaper lehiaketa lehenagotik antolatzen genuen,, baina kezka bat bagenuen eta hauxe zen, ea sorta horiek gero nola zabalduko ziren. Urteroko bertso-saioaren ondoren publikoari banatzen genizkion sortak eta hantxe bertan kantatzen ziren. Gero bakoitzak etxera eramaten zuen papera, baina ez genuen beste zabalkunderik egiten. Nik uste dut hori sarri gertatzen den zerbait dela. Lazkao Txiki bertsopaper lehiaketan, adibidez, saritutako lanak biltzen diren liburu bat ateratzen dute bost urtetik bost urtera, eta bertso horiek zabaldu egiten dira, hots, liburuak badu zabalkunde bat. Baina momentu honetan bertsopaperen funtzioa koloka dago nire ustez, ez diegu zentzurik ematen. Horretan Argiak lan ona egin du, aldizkariko iritzi sailean badute-eta funtzio berekia. Guk ikusten genuen irudiaren ondoan izan zezaketela lekua, eta horregatik antolatu genuen sariketa hori.

“Bertsomovieda” lehiaketa antolatu duzue Goierrin, bertsoak eta irudiak uztartuz. Zer helburu betetzen du?

Ez, aspaldi honetan ez dut idatzi. Garai batean sariketetara bidaltzen nituen sortak, baina momentu bat iritsi zen zeri buruz idatzi ez nekiena, eta ia idazteagatik idazten nituena. Utzita egon nintzen, eta Argiatik deitu zidatenean baietz esan nien, funtzio bat ikusten nioneta han idazteari. Dena den, ez ziren betiko bertsopaperak ere, begiraldi batean ulertzeko modukoak izan behar zuten. Hamar sorta idazteko konpromisoa hartu nuen hasieran eta bederatzi egin nituen. Gairik gabe geratu nintzen berriro.

Emeterio Arreseren “Umanta” Bertsoa gertakari historikoak ulertzeko giltza izan daiteke. Honen adibide, Emeterio Arrese tolosarrak 1897an, Kubako Independentzia sasoian idatzitako “Guamo´ko umantari” bertsosorta ezezaguna. Hari horri tiraka, Francisco Maiztegi historialari kubatarrak artikulu bikaina prestatu du, bertsoak eta protagonistak aztertuz eta kubatarren eta espainolen bertsioak uztartuz, ohikoa duen dokumentazio jori eta erudizio mailarekin. Orduko argazki esanguratsuek eta Lierni Altuberen ilustrazio ederrek osatzen dute erreportaia.

Francisco Maiztegi Lierni Altube

GUAMOKO

UM A N TA R I 4. Egoitza: ‘bizileku’ edo ‘egontoki’. Baina hemen, egontegi ez ezik, gutxiago erabiltzen den beste adieran ere konpreni daiteke: ‘egoera’. Axularrek ere erabili zuen zentzu horretan hitza: “Ezta aitzinatzen, eta ez gibelatzen, bethi dago egoitza batean”.

4 1 2 5

5. Emeterio Arresek berak Nere bidean liburuan ohar hau utzi zuen: “Algaindu: sobreponer, encajar, coser una cosa a otra”. Bi edo hiru hitz behintzat susma daitezke algaindu horretan. Albaindu edo albainuz josi, behin behineko jostea da, lehenengo albaindu egiten delako, gero josi. Algaindu enborra zerraz mozteko markatzea da eta, konpreni daiteke, olak baldar eraikirik zeudela. Abaildu ere erabilgarria litzateke testuinguruan.

3 OHARRAK

1. Barrunbe: ‘barrualde’. Baina, hemen, ‘gogo’, ‘kontzientzia’. 2. Irazeki: aditz zaharra edo goi-mailakoa, ‘sua izeki’ edo ‘piztu’ esan nahi duena. Hemen substantiboa, ‘su’ edo ‘emozio’ adierazten duena. 3. Umant: Manuel de Larramendiren hiztegian aipatzen zen humant, ‘heroi’ adierazteko. Juan Ignacio Iztuetak eta beste batzuek erabiliko zuten hitza izentzat eta izenlaguntzat XVIII eta XIX mendeetan. Domingo Agirrek ere idatziko zuen Kresalan “gure itxaserrietan gizonik aña umant dirala”.

6. Giradian ez dago ondo idatzita beharbada: gidaritzan. 7. Aurpetu, hau ere okerra izan daiteke. Manuel de Larramendik, 1745ean, auzpetu idatzi zuen. Ahozpez edo ahuspez jarri, ahuspeztu, ahuspezkatu.

6 7

• 43

E “Kuba´ko gudaldia zanean, egitz1 aundi batez bere izena goitutako napartarra da ori”2. Lehenengoz, La Voz de Guipuzcoa egunkarian argitaratuak ziren bertsook 1897ko abenduaren 23an, autoreak bezperan Tolosan datatuak. Kubako Gerrako albisteak 22ko egunkarian bertan irakurri ondoren idatzitakoak ziren noski.

Soldadu espainolak defentsa posizioan.

Manuel Larramendiren hiztegiko hitza zen humant, ‘heroi’, Diccionario Trilinguerako, gaztelerazko hitzak itzuli beharrez, amore eman gabe, erdi asmatzen zituenetakoa. Heroia umanta izanik, Manuel Larramendiren arabera, femeninoa umanteme edo umantesa litzateke. ‘Heroikoki’, umantaro edo umantikiro. ‘Heroismo’, berriz, umantasun edo umantade. Emeterio Arreserentzat umanta, 1897ko abendu hartan, Arcadio Muruzabal zen, 26 urteko teniente espainola Kubako gerran. Nafarra, Villafrancako semea zen, Arcadio Muruzabal hau Erriberako herrixka horretatik Afrika iparraldeko Melillara joan zen lehendabizi eta handik Antilletako gerrara, non eta Guamo izeneko gotorlekua defendatzen famatu baitzen. Guamo edo El Guamo Orienten zegoen, Manzanillotik Cauto ibaian gora, Bayamotik ipar-sartaldean 40 kilometrotara, Las Tunas hiritik hego-sortalderantz 16 kilometrotara. Gaur egun Granma delako probintzian dago Guamo, inolako muntarik gabeko lekua. Baina sa-

soi batean gune inportantea izan zen, Kubako independentzia gerran, Cauto ibaia nabigarria zela. Las Tunas, Holguin, Manzanillo eta Bayamo artean, Guamo suministro faktoria eta fortin militar garrantzitsua zen.

Emeterio Arrese.

Ejertzito espainolak hobeto kontrolatzen zuen islaren mendebaldea sortaldea baino, hobeto hiriak kanpoaldeak baino. Lurraldeak kontrolatu ahal izateko, biltegi-gotorleku batzuk eraiki ziren. Arsenio Martínez Camposek 95ko apiriletik ekainera, euri sasoia heldu orduko, bete zuen zereginetako bat horixe izan zen: almazen gotorlekuok antolatzea Kuban zehar. Alde batetik janaria gordetzen zen: urdaiazpikoa, garbantzua, arroza, babak, txorizoa, irina, galletak, azukrea. Bestetik, armamentua. 1868-1878ko gerran ez zen halako faktoriarik ugaldu, 1895-1898ko gerran eraiki ziren. Planifikazio horretan, hirugarren distrituan, Guamoko faktoria zegoen, Paso del Salado, Las Tunas, Minas, Puerto Padre, Maniabón, Gibara, Holguín, Mayarí eta Bajaraguáko faktoriekin batera. Lehenengo distrituko faktoriak ziren: Santiago de Cuba, Baracoa, El Cobre, Palma Soriano, Ramón de las Yaguas, Alto Songo, Tiguabos, Guantánamo, Yateras Arriba eta Sagua de Tánamo. Bigarren distritukoak ziren: Manzanillo, Bayamo, Cauto-Embarcadero, Baire, Vuelta Grande, Veguita, Guisa, Guá edo Vicana. Faktoriak biltegia eta gotorlekua zituen. Faktoriaren derrigorrezko osagaiak ziren garraio konpainiak, zamariekin, zamak ontziralekutik faktorietaraino edo alderantziz eramateko.

1897ko abenduaren bigarren astean eraso zuten independentisten gotorleku espainola. Bertsio ofizialak defentsa heroiko numantinoa irudikatu zuen Guamon. El Avisador Comercialen suplementuan honela azaldu zen: “Destacamento de Guamo compuesto de 60 hombres de Baza, orillas del río Cauto, estuvo sitiado del 8 al 12 del mes pasado rechazando valientemente al enemigo. Este volvió a atacarla con rudeza, con fuerzas numerosas y dos piezas de artillería, que situadas a cubierto a distancia de 200 metros hicieron

150 disparos, acribillando el fuerte y destruyendo factoría. Rebeldes llegaron a penetrar la alambrada intimidando inútilmente se rindiera guarnición, que desoyó intimidación con heroica altivez propia solo de nuestra raza y de nuestro Ejército continuando bizarra defensa en el foso hasta diez del actual que llegaron columnas Aldave y Tejada en auxilio. Enemigo dejó dentro de alambrada veintiséis muertos con armamentos y municiones que utilizaron nuestros soldados para prolongar defensa desesperada. Reconocimientos practicados por el general Aldave alrededor del Guamo, encontró tres muertos más con armamentos, municiones, muchas sepulturas y otros indicios que acusan enemigo fue duramente escarmentado

Soldadu espainolak kuartelean.

Ruano, empleo de 1er teniente por su comportamiento en el ataque del 8 al 12, y el de capitán por el observado en la importante defensa en que tan quebrantado moral y materialmente ha quedado el enemigo…”3. Ejército Libertador deitzen zen independentziaren aldeko armada xumeak, Calixto García Iñiguez jeneralaren gidaritzapean, hainbat garaipen lortu zituen ejertzito espainol handiaren kontrako borrokan. Las Tunas hiria hartu zuten abuztuaren 27tik 29ra arteko borrokaldian, eta Guisa azaroaren 27tik 29ra arteko pelean. Calixto Garcíak, Ejército espainola sakabanatzeko, Guamoko gotorlekua setiatzea planifikatu zuen, eta harantz bidali zituen Las Tunas aldeko hirurehunen bat eta Holguineko zazpiehunen bat mambí. Gotorlekuko soldadu espainolek, Arcadio Muruzabal tenientea buru, gogor defendatu zuten posizioa. Espainolek bi guda-talde bidali zituzten, gainera, Guamoko defendatzaileei laguntzeko. Alde batetik, ontzi-konboi bat igo zen Cauto ibaitik gora Luis M. Pando jeneralaren agindupean, ibaiaren bi bazterretatik ontzia babesten zihoazen tropekin. Aldi berean, Cauto-Embarcaderotik behera Jose Garcia Aldave jenerala heldu zen, Laguna Itaboko bataila gogorrean 20 gizon galdu ondoren. Militar espainolek hondamen handiak ikusi zituzten heldu zirenean. Guamoko gotorlekuan Espainiako bandera mantentzea itzelezko arrakasta zen. Defentsa numantinoaren albistea ejertzito koloniala zoriontzeko eta prentsan loriatzeko modukoa zen.

con más de 200 bajas por aquel puñado de héroes que después de seis muertos, 31 heridos y contusos todos los restantes, incluso oficiales, destruido fuerte, inutilizadas raciones, interceptadas aguadas, aislados, incomunicados, prolongaron resistencia épica durante trece días, rodeados de cadáveres, respirando atmósferas pestilentes, comiendo solo algún tocino, sacado escombros factoría y bebiendo escasa agua de un charco del mismo foso, único abrigo conservado para defensa del que hicieron salidas ofensivas, con gran destrozo de un enemigo provisto de artillería, con gran superioridad numérica. Para premiar esta heróica defensa con que la guarnición de Guamo ha añadido una página más de gloria a las muchas que tiene conseguidas el ejército en esta campaña, el Excmo. General en Jefe ha concedido en nombre de S.M. al comandante del destacamento 2do teniente don Arcadio Muruzábal

Luis de Jaizquibelek kontatuko zuen bertsio espainola La Vasconia aldizkarian. Luis de Jaizquibel Francisco Grandmontangneren izenordea zen, Los inmigrantes prósperos liburuaren autorea: “El hecho de armas de Guamo ha sido uno de los más heróicos en la guerra actual de Cuba. El teniente Muruzábal defendía la plaza con un destacamento de 60 hombres, de los cuales 40 quedaron fuera de combate, viendose reducido á ruinas el fortín. Agotados los víveres y el agua, sin cartuchos para continuar el combate, la resistencia se hacía imposible. Los revolucionarios mandaron un parlamentario, proponiendo á Muruzábal una capitulación honrosa; pero el valeroso teniente navarro le contestó: — No nos entregamos mientras quede uno en pié. — ¡Viva el teniente Muruzábal! —respondieron los soldados, completando la actitud del héroe frente al enemigo.

Y recurriendo á todos los medios de defensa, con ese buen órden propio del valor sereno, siguieron luchando hasta salvar la plaza. El coronel del regimiento Numancia, D. Eladio Andino, al cual, (rara casualidad), administra los bienes en Villafranca el padre de Muruzábal, fué el primero que abrazó al defensor de Guamo, colmando con elógios su conducta, y presentándolo más tarde al Gobierno militar como un héroe abnegado, digno oficial de milicias españolas.

Arcadio Muruzabal.

El teniente Muruzábal cuenta ahora 26 años. Sentó plaza en el regimiento de la Constitución. Estuvo en Melilla, voluntario, donde se distinguió por su buen comportamiento, regresando el año 94 con el grado de sargento primero. Al estallar la guerra de Cuba fué también voluntario á la campaña de la gran Antilla, en unión de su compañero y comprovinciano señor Lasheras, su colaborador eficaz en la defensa de Guamo. La Diputación de Navarra ha iniciado una suscripción, encabezándola con 500 pesetas para hacer un recuerdo al bizarro Muruzábal…”4. Numancia errejimentua heldu zen, salbatzaile Guamora, eta ez zuten estandartea tolesturik utziko: “Prius flammis combusta quam armis numancia victa”. Hau da, ‘Numancia, lehenago suz suntsitua armaz gainditua baino’. Villafrancan edo lurgintza-ugazaben multzokoak ziren bai Eladio Andino eta bai Muruzabaltarrak, patrones agrícolas5 Erriberako gizarte klasista hartan. Arcadio Muruzabali La Vasconia aldizkariko portada ere eman zion Francisco Grandmontagne euskaltzale Espainiazaleak6.

Gerla guzietan bezala, bando bakoitzak gertaerari buruzko ikuspegi desberdina izan zuen. Hala ere, espainiarrentzat irabazia izan zena kubatarrentzat ere galera izan zen. Independentisten testigantzan ere, Guamokoa kaltea besterik ez zen izan:

Enrique Collazo-ren La guerra de Cuba lekukotasun liburua 1926an argitaratu zen. VIIIgarren atala Mario García Menocali buruzkoa da, eta honela kontatzen da Guamoko bataila:

dirija sobre el río Cauto y ataque el fuerte del Guamo cañoneándolo. El ataque del Guamo fue infructuoso y sangriento, pero se logró el objeto llamando la atención del enemigo que mandó fuerte columna en su auxilio, la que fue batida con fuerzas de Holguín…”7.

“En el mes de noviembre, proyectando el general García atacar a Guisa, ordena al general Menocal que para llamar la atención del enemigo se

Miguel Ángel Varona La guerra de independencia de Cuba 1895-1898 liburuan pasarte labur baina adierazkorrean azaltzen da:

Soldadu espainolak kanpainan.

genes del río. Guamo era también punto de enlace, que rara vez utilizaban los españoles entre Victoria de las Tunas y Bayamo. La guarnición española, compuesta de unos cien hombres, ocupaban un fuerte bastante grande, situado junto a la margen derecha del Cauto, y un fortín distante del anterior algo más de cien metros…”9. Horacio Ferrer-ek kontatzen duenez, 1897ko azaroaren 15ean Las Tunas aldeko errebeldeak elkartu ziren: “Nosotros continuábamos llamando Regimiento a aquellas organizaciones que, unidas ambas, no sumaban más que trescientos hombres. Nos había sido posible reunir a todos los combatientes, porque el paludismo y otras enfermedades impedían a los hombres incorporarse a las filas, y a pesar del esfuerzo realizado para la concentración, podía afirmarse que la mayor parte de los que allí estábamos éramos palúdicos en evolución. Los coroneles Carlos García Vélez y Calixto Enamorado mandaban aquella tropa…”. Las Tunaseko brigada San Josera heldu eta, azaroaren 22an, Mario García Menocalen Holguineko tropak ailegatu ziren, beste zazpiehun gizon: “Menocal recibió una comunicación del general García informándole que iba a atacar a Guisa y ordenándole que cruzara el Cauto con sus fuerzas, que disparara algunos cañonazos sobre el Guamo para llamar la atención, y que esperaba que tuviera una oportunidad de batir duramente a los españoles que desde Bayamo acudieran en defensa del fuerte”.

“…un temerario asalto a las fortificaciones españolas de El Guamo, que produjo un revés lamentable, que costó la vida a algunos jefes y oficiales cubanos, en su pretensión de tomar ese reducto, rodeado de un foso profundo y abundante alambrado de púas”8. Horacio Ferrer medikua eta Ejército Libertador zelakoko partaidea zen eta Guamo aldean egon zen bataila egunetan. Harena da heldu zaigun batailaren azalpenik zehatzena: “En la finca El Guamo, sobre la orilla norte del Cauto, tenía el enemigo uno de esos atrincheramientos, de mucho interés para ellos en la época en que disponían de la vía fluvial del Cauto para llevar sus convoyes desde Manzanillo hasta Cauto del Embarcadero, y desde allí a Bayamo, y sin misión efectiva en los últimos meses del año 1897 a que nuestra crónica se refiere, pues nosotros dominabamos totalmente ambas már-

Mario García Menocalen tropak Bayamo eta Guamo arteko lurretara joan ziren, setiatuei laguntza ematera zetozen tropa espainolak enboskatzeko. Las Tunasekoak Guamoko gotorlekua blokeatzera inguratu ziren. Azaroaren 29an hasi zen setioa. Kubatarrek lau egun jardun zuten kanoiz tiroka: “…en la mañana del día 2 de diciembre nos dimos cuenta que el fortín no respondía a nuestros tiros, y se ordenó al capitán Sánchez que lo asaltara con veinte hombres, lo que hizo, encontrándolo desocupado; la guarnición lo había abandonado durante la noche, incorporándose al grupo principal. Considerando aflictiva la situación del enemigo, el coronel Carlos García le envió una carta intimidándole a la rendición10; regresó nuestro parlamentario con una atenta respuesta, firmada por el teniente Muruzábal, jefe del destacamento, negándose a rendirse…”.

Espainolek babesleku egokia zuten alanbraden eta fosoen ostean. “Por la tarde, mientras combatíamos, llegó un correo del general Calixto García dando cuenta del ataque y toma de Guisa y dando por cumplida la misión de Menocal, que era sólo de llamar la atención cañoneando a Guamo, le ordenaba que suspendiera el sitio y se retirara. El enviado refirió con lujo de detalles la brillante acción realizada por el general García, y este hecho contribuyó a dar ánimos a nuestros jefes, y reunidos en consejo Mario Menocal, Francisco Estrada, Carlos García y otros considerando muy difícil la situación de los españoles resolvieron dar el asalto al amanecer del día siguiente”. Gauean zehar, kubatarrek lubaki berria egin zuten gotorleku handiaren inguruan, ehun metrotara. Goizean hasi zen erasoa, ehunen bat kubatar lubakitik irten eta abiatu ziren alanbradetara. Erasoa hondamendi bihurtu zen kubatarrentzat. Erasoan huts egin ondoren, ozta ozta atera ahal izan zituzten erretiradan alanbrepetatik zaurituak eta hildakoak: Kubako artxipielagoa.

“El número de bajas fue setenta y tres; entre ellos hubo cuarenta y dos muertos, catorce de los cuales tuvimos que abandonarlos sobre la trinchera española, el cuadro que teníamos ante nuestros ojos era realmente horrendo. Tres comandantes y varios oficiales se contaban entre los muertos…”. “…la noche de aquel 3 de diciembre no la han podido olvidar los atacantes de El Guamo”. Galera gogorra izan zen kubatarrentzat. Porrotaren arrazoiak, berriz, argiro araka daitezke, erasoa kubatarren estrategiaren kontrako ekintza zela ohartuez gero. 1897ko abenduaren zortzian, Calixto Garcíak argi agintzen zion zer egin Mario García Menocali: “Su carta del 6 la recibí ayer y hoy la del Guamo y no lo dejé de la mano. Métale cañonazos hasta que se rinda, si le llega el refuerzo, bátalo y tan pronto se retire éste vuelva a atacar al Guamo. Hay que obligar al enemigo a que sitúe allí 1000 o 2000 hombres para que se los maten las fiebres. Eso sí, nada de asalto”11. Calixto García Guisa erasotzen ari zen artean, Mario García Menocal eta Carlos García Vélezen tropek Guamo eraso behar zuten, armada espainola sakabanatzeko. Besterik ez.

Calixto Garcíak gaixotasunak aipatzea adierazgarria da. Ez zegoen gaixotasunen arma baino eraginkorragorik gerla hartan, gaixotasunek armada etsai biak erasotzen zituzten arren, bereizketa zehatzik gabe. 1895 urtean, sukar horiak 2.887 soldadu espainol akabatu zituen12. 1896an, gaixotasunek jende gehiago hil zuten armek baino: sukar horiak 7.304, malariak 374, disenteriak 348, tifusak 284, tuberkulosiak 259 eta baztangak hil zituen 57, arma ekintzen ondorioz 3.034 hil ziren artean13. 1897a ere berdintsu bilakatu zen, Kuban bizi zen mediku batek informatu zuenez prentsan: “Las enfermedades reinantes son aún las del verano: la fiebre amarilla, la tifoidea y las otras fiebres infecciosas continuaron haciendo víctimas. Hay algunos casos de sarampión y no faltan invasiones de viruelas. La disentería comienza a hacerse sentir más que en la estación del verano…”14. Gotorlekua eraso zuzenez hartzea zaila zen, hildako askoren ordaina utziko zen inguruan. Mario García Menocal eta beste kideek ez zuten ondo kalkulatu. Eta okerra oso garesti ordaindu zuten.

1887 inguruan Pedro Mari Otaño bertsolaria ezagutu zuen, urte asko geroago Euzko Gogoan kontatuko zuenez: “Emeretziren bat urte izango nitun nik Pello Mari ezagutu nuen garaian. Donosti’ko zarreko txoko batean aren bertsoak entzuteko abagune izanik, zorionez arkitu nintzan. Izan ere, mendi-mendiko larranbillo usai, iturri naro, ta gañantzeko beste aldegai eder guziak ere berekin zitun Pello Mari’ren bertso bakoitzak. Egun artandik eratorri zan gure adiskidetasun aundia”15. Garai hartako neurtitz-egile eta olerkarien buru zen Pello Mari, eta euskaltzale gazte guzien irakaslerik estimatuena. Emeterio Arrese haren adiskidea izango zen eta, haren antzera, bertsogintza herrikoi eta aldi berean lirikoa hasi zen lantzen. Tolosa eta Donostia arteko bertsolari, idazle eta enpresarien lagun, Emeterio Arrese euskaltzale eta errepublikanoa zen ideiaz. 1895ean Kubako Gerra berriz lehertu zenean, bertsogileak espainolismo gartsuz idatzi zuen, Pedro Mari Otañok bezala. La Voz de Guipuzcoa egunkarian 1896ko martxoaren 15ean Aurrera! tituluarekin argitaratu ziren bertso haiek. Hauxe da lehenengoa bertsoa:

Soldadu espainolak gotorlekuan.

Guamokoa armada independentistaren derrota garbia izan zen. Salbuespena espainolen derrota katean. Hagatik, negu hartan, La Lucha, Diario de la Marina eta Espainiako prentsak propaganda egiteko aitzakiatzat hartu zuen.

Emeterio Arrese Bauduer Tolosan sortu zen 1869an, Kubako independentzia gerla hasi zen urte berean. Aita tolosarra, ama frantziar jatorriko gasteiztarra. Emeteriok Tolosako eskolapioetan ikasi zuen.

“Zer uste dute moro zar oiec: Español-a garaitzia, gure kopeta beren indarrez umill goiberatutzia? Mutur zapalak, ez dakizute zer dan emen jaiotzia, seme leialac dakin bezela amarengantik illtzia”. Sei ziren. Bertsoen ondoren argi zehazten zen non, noiz eta nork eginak ziren: “Tolosa, 5 Marzo 1896. Emeterio Arrese”. Bertsoen aurreko ohar hau ere kontuan hartzekoa da: “Mañana saldrá la estudiantina a postular para los soldados heridos y familias de los fallecidos en Cuba. He aquí los versos de la estudiantina”16. Bertso-paper moduan argitaratu ziren, Tolosan, Gurruchagaren moldiztegian17. Euskal-Erria aldizkarian ere azaldu ziren urte berean18. Bigarren bertsoan, Emeterio Arresek Máximo Gómez salatzen zuen, eta Kuba independente bihurtzea zerua ahuspez jartzea baino ezinezkoagoa litzatekeela abisatzen:

“Alper-alperrik faltsokeriaz gerran zabiltza zu, Gomez, iberotarren ume jatorrik ez dezu garaituko, ez; leno litzake errezagoa zerua biurtzia auspez, basamortuan19 dabiltzan oiek goitutzia baño legez”.

‘Lehoi’ espainolaren orroak ziren, jakina, ‘katamotz’ kubanoen eta ‘zerri’ amerikanoen kontra. Palinodia beharrik gabe, oso bestelako jarrera hartuko zuen Emeterio Arresek gerrari buruz beste olerki batean. Bukatu bedi gerraldia deitzen da lehenengo bertsioan, Euskal-Erria aldizkarian 1897an22. Amaitu bedi gudaldia deitzen da Nire Bidean liburuan 1913an. Zein gudari buruz ari zen zehaztu ez arren testuan, Kubakoaz ari zen agian:

Bosgarren bertsoan soldadu euskaldunek Euskal Herriko mendi eta bazter itzal edo loretsuei ematen zieten agurra azaltzen zuen. Kubara omen zihoazelako Euskal Herriko seme leial argitsuak, erreberentzia eginez mendi-ibaiei, amari besarkada bat eman eta gero: “Goazen, mutillak, tximistan oñez odol beltza urratzera, Maceo´tarrak20 beti-betiko itxasopian sartzera; tuntan21 soñura irrintz egiñaz jaso dezagun bandera, orruaz daude bazter guziyak, guazen, mutillak, aurrera!”.

Cauto Ibaiaren ingurua.

“Zorionik ez, kezketan beti negarrez ama trixtia; indar aundiko seme galantak —a, zer gudari-taldia!— etxetik… nora! irten dira ta bilusik dago etxia. Nabaitu nayaz bere semeak daramakiten bidia Ieyatillatik… urruti dauka begirakuna josia. Gero… malkoen lauso beroaz illundu zaio guzia!”. Semeak gerrara joan zaizkion amaren drama da. Baserria hutsik gelditu da. Ama alargunarekin mutil koxkor bat geratu da bakarrik, oraindik oso gaztea. Amak esango dio: “Nere semia, zure anayak irten dira ta erregu zazu maitia!”. Umeak, ordea: “Amatxo, gose nago-ta ekarri bezait ogia!”. Neguko haizea sartzen da laratz gaineko kedar-zulotik, ama dohakabearen malkoa larritzeko. Eta negua urte betekoa izango da. Harik eta noizbait, eguzkia mendien ostean ezkutatzera doan orduan, seme bakar bat itzuli arte, pauso geldo makalez, berri txarrarekin. Beste semeak gerran hil direla, hara biziraun duen semeak dakarren albistea! Nola osatuko da berriz familia, nola poztu ahal izango da egundo ama horren bihotz barrualdea? Eta Emeterio Arreseren azken bertsoa argia da agintariei zuzendua:

“Agintariak: etzazutela beartu geigo erria, maite zazute ziñez ta benaz txiro dan maitagarria! Arren! odolez ez bei orbandu euskeldunen jatorria!”. Urte berean baina, Bukatu bedi gerraldia idatzi ondoren egin zen, beraz, Guamo’ko umantari. Eta hurrengo urtean jausi zen zerua buruz behera espainolentzat Kuban. Kubara egin zuen, hala ere, Emeterio Arresek lehenengo bidaia. Kontratista sartu zen, XXgarren mendearen lehenengo hamarkadetan loratu zen frontoigintza eta pilota negozioan. 1903an, amaren heriotzaren berri ere Habanan izan eta han idatzi zuen olerki famatua, tristura makur ilungarri behin ere kentzen ez zenarekin: “Ama!… Zer izen maitagarriya, zer itz xamur, eztiduna, biotz-mugira guziak sendo ernai-azten dizkiguna! Ori da gure ordu zalletan gogoz aitatzen deguna…”23. Bidaia asko egin zuen, 44 bider zeharkatu omen zuen Itsaso Atlantikoa Luis Villasanteren esanean, baina gutxiagotan Joxemari Iturralderen ustez24. Habanan ez ezik, Buenos Aires, Mexiko, New York edota Saint Louis Missourin ere izan zituen negozioak. Areagotu zitzaion amerikarrekiko amorru hispanoa Missouriko gobernariak irekitzear zegoen frontoia bota egin behar zela erabaki zuenean. Hainbat pilotaleku eraiki eta ustiatu ondoren, amerikano moduan itzuli zen, aberasturik. Dirua erabiltzen eta eralgitzen ohitua. Ez zuen nahi zuena aurkitu itzultzean, mutikoa zela ezagutu zuen giro bukolikoa. Ez zituen lehenagoko lagunak topatzen, ezin zituen lehenagoko jolas garbiak jokatu, eta ez zuen kaleetan euskaraz entzuten. Lagunetan, Polikarpo Elosegi esate baterako, Boinas Elosegui enpresa famatuaren jabeetakoa zen jadanik. Tolosarra zela esaten zuen eta baserria aipatzen zuen arren, Donostian hartu zuen bizilekua. Amerikano eta aberats itzuli zen, baina ezin diru hutsez lehengo zoriak osatu, ¡Zori makurra! tituluko bertsoetan adieraziko zuenez:

“Arrotz ote naiz lur ontan ere?”. Ezagun egin zen idazle moduan, baserriari buruzko neurtitzak konposatzen zituen eta denboraren lastertasun geldigaitza arranguratzeko motiboa egiten zitzaion. Bernardo Estornés Lasak honela deskribatzen zuen kontratista eta poeta jada heldua: “Su aspecto era el de una persona elegante e impecablemente vestida. Daba la impresión de un hombre raro, bohemio de vida. Era picado de viruela. De sus palabras se traslucía un hombre correcto y bueno. Ideas izquierdistas. Viajero impenitente”. Errepublikazalea zen, baina ez hain ezkertiarra. Antiklerikala zen, umetan eskolapioetan jasandako zigor bidegabeengatik agian, errenkore hutsez, baina erlijiosoa azken batean. Euskaltzalea, baina espainola hala ere. Haren poesia kontserbadorea da dena dela, bai formaz, herri poesiaren estrofismoa erabiltzen zuela, eta bai mamiaren aldetik, erromantizismo berankorrez kutsatua, baserri giroaren oroiminez eta sublimazioz. 1900ean Sentierak opera estreinatu zen Iruñean, Emeterio Arreseren letra eta Eduardo Mokoroaren musikarekin. 1911n, Seguran egin ziren Euskal Jaietan Zara izeneko obrak bigarren saria jaso zuen, berrogeita hamar pezeta, dirutza sasoi hartan. 1913an, Nere bidean olerki-liburua plazaratu zuen, Tolosako udaletxeak argitaratua; ordu arte idatzitako olerkien bilduma zen, eta liburuaren azken partean Zara opera oso-osorik zetorren. 1928an Txindor agertu zen25, txindor edo ‘urretxindor’ hegazti kantaria aipatuz tituluan. 1936an, Sentierak opera berrosatu zen, Emeterio Arreseren aspaldiko letra eta Eduardo Mokoroaren musikarekin, Leidor izenarekin antzeztu zen oraingoan. 1948an, laurogei urte bete zituenean, Donostiatik Tolosara itzuli zen, azken urteak sorterrian pasatzeko. Sendoa omen zen, traje eta sonbreiruarekin ibiltzen zen kalean. Baina, gorputza eta gogoa gainbehera zetozkion ordurako:

tari. Amaitu bedi gudaldia ere ez. Ama! eta beste olerki ezagun batzuk bai. Olerki zaharrei egindako zuzenketak okerrerako ziren gehienak. Ez zuen okerra edo estiloa bakarrik aldatu Emeterio Arresek, mamia ere zuzendu zuen. Olerki gehienak naturalagoak eta argiagoak ziren lehenengo erredakzioan. Ama hildakoan 1903an Habanan idatzitako Ama! ezaguna, esate baterako, honela ageri da azkeneko bertsioan: “¡Ama… Itz au dan goraltzigarri, ain xamur, aratz, kutuna! Ama da leirik onenak beti ernarazten dizkiguna, Jainko’ren urren ama guk ordu zalletan aipa deguna…”. 1903an ‘ama!’ zen ordu zailetan gogoz aitatzen zen hitza. 1952an, ‘Jainkoaren’ hurren aitatzen zen ‘ama’. Emeterio Arrese 1954ko apirilaren 7an hil zen 85 urterekin, nork eta Salbatore Mitxelenak lagundua azken hatsean28.

Intsurrektuak gotorleku espainola erasotzen.

“Larogei urte gaur bete ditut, zartzez alderoka nabil, nai ta nai arren iñolaz ere pausorik zuzendu ezin; ankak elbarri, burua motel, ario26 mindu, erretxin, urteen sitzaz joa nago-ta aje guziak nerekin”27. Olerki berrizte liburuan dago aitorpen hori, 1952an argitaratutako bilduman. ‘Berrizte’, lehenago idatzitako bertsoen errebisioa zelako, olerki berberak berridatzirik: “zimurrik agerienak igurtzi, aldakera bat edo beste egin, ustez beintzat egoki xamar ezarri”. Olerki hautatu eta zaharberrituotan ez da agertzen ez Aurrera!, ez Guamo’ko uman-

Gure munduan ez dago heroismorako abagune larririk. Beste batzuk baino kobardeagoa ez izatea dezentetzat hartzen da. Gainera, ona eta gaizkia nahasirik datoz beti, ona egin uste duenak heroikoki ezikusiarena egin behar izaten du egiten duen gaizkia borratzeko. Arcadio Muruzabal umantaren berri gutxi aupatuko zen harrezkero prentsan. Albiste bakar bat topatu dugu, 1939ko Barcelonako egunkari ilun batean. Beste gerla luze baten amaiera-egun dorpeak ziren. Francis Scott Fitzgeraldek esan zuenez: “Show me a hero and I will write you a tragedy”. Hau da: ‘Emadazu umant bat eta tragedia bat izkiriatuko dizut’. 1939ko apirilaren 16an La Vanguardia Española egunkaria irakurri zutenek, ordea, Arcadio Muruzabalen beste ekintza ez hain heroikoa begiz joko zuten, tribunal militarreko partaidea izan zen Jose Arangureni egin zitzaion epaiketan29. Jose Aranguren Roldan jenerala Guardia Zibilaren burua zen Bartzelonan Gerla Zibila hastean 1936ko

uztailaren 18an. Espainiako indar armatuetako buru gehienek ez bezala, Jose Arangurenek ez zuen altxamendu militarra sostengatu. Errepublikaren alde egin zuen gerla osoa. Eta hiria frankisten manupera erortzean ez zuen alde egin, eutanasia hutsez, Errepublika defendatuz zuzenbidearen kontrakorik egin ez zuelakoan. Arcadio Muruzabalek eta beste mando militar batzuek heriotzara kondenatu zuten. Arcadio Muruzabal 1948ko apirilean hil zen Iruñean 76 urterekin. Gaztetan Guamon irabazitako Cruz Laureada de San Fernando luzitu ondoren mende erdiz.•

columnas nuestras atacan simultáneamente otros tantos pueblos y por atender y acudir a estos el general Loño se encuentra en Guisa, batiéndose desventajosamente. Os ofrecemos, como hombres de honor, si os rendís, vuestras vidas: si no aceptáis, no esperéis de nosotros otra cosa que el exterminio. Vuestra defensa heroica, justifica ahora una capitulación honrosa. De usted con toda consideración atenta s. s. q. H. s. m. Carlos García Vélez, jefe”. 11. José Abreu & Elia Sintes, Calixto García Iñiguez, pensamiento y acción militares, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana, 1996. 236 orrialdean. 12. Arturo Amblard, Notas coloniales, Imprenta Ambrosio Pérez y Cía, Madrid, 1904. 165 orrialdean. 13. Ángel de Larra y Cerezo, Campaña sanitaria en la guerra de Cuba, apuntes estadísticos relativos al año 96, Imprenta de Ricardo Rojas, 1901. 37 orrialdean.

O H

1. Egitz, -a itsatsia galdurik: ‘egitza’ edo ‘egintza’, ‘ekintza’. Eginandi edo egitandi ere idazten zen hitz bakarrean. 2. Emeterio Arrese, Nire bidean, Emilio López, Tolosa, 1913. 3. Revista Decenal de El Avisador Comercial, Ecos de Cuba, 1897-XII-30. 4. La Vasconia, 156 zenbakia, 1898-I-30. 5. Bada interneten idazlan interesgarri bat Villafranca herriko ibilbide politikoari buruz, eta tituluan laburbiltzen da azterketaren ondorioa: Ramón Lapeskera, “Villafranca, a merced de las ideologías de la capital”, Centro de Estudios de la Merindad de Tudela. 6. Fuerismotik espainoltasunera pasatu zen, Jose R. Uriarte eta beste batzuk abertzaletasunera pasatzen ziren artean. Lagun berrien artetik, Ernesto Gimenez Caballeroren deskribaketaren biktima izan zen Francisco Grandmontagne: “Su cabello se ve comprometidísimo para cubrir tanto cráneo”.

14. A. Delfín, “Noticias de Cuba”, El País, La Habana, 1897-XI-4. 15. Arrese’tar Emeterio’k, “Otano’tar Pello Mari”, Euzko Gogoa, 1952, 9-10 zenbakian. 15 orrialdean. 16. Antonio Zavala, Kuba´ko Gerra, Auspoa, Tolosa, 1983. 17. Emeterio Arrese, “¡¡Aurrera!!”, Imp. de la Viuda é Hijos de P. Gurruchaga, Tolosa, 1896. Paper bakarra. 18. Emeterio Arrese, “¡¡Aurrera!!”, Euskal-Erria, 1896, XXXIV. 233 orrialdean. 19. Egilearen oharra: “Manigua”. 20. Antonio Maceo eta José Maceo ziren anaia ezagunak, baina ‘intsurrektuak’ dira hor zentzu orokorrean. 21. Egilearen oharra: “Cuerno de guerra”. 22. Emeterio Arrese, “Bukatu bedi gerraldia”, Euskal-Erria, 1897, XXVI, 555-557.

7. Enrique Collazo, La guerra en Cuba, Librería Cervantes, La Habana, 1926.

23. Emeterio Arrese, Nire bidean, Emilio López, Tolosa, 1913.

8. Miguel Angel Varona Guerrero, La guerra de independencia de Cuba 1895-1898, Editorial Lex, La Habana, 1946. Hirutatik bigarren tomoan, 987 orrialdean.

24. Joxemari Iturralde, “Emeterio Arrese (1869-1954)”, Euskonews & Media, 280, 2004-XII-10/17.

9. Horacio Ferrer, Con el rifle al hombro, Imprenta El Siglo XX, La Habana, 1950.

25. Emeterio Arrese, Txindor, Tolosa, 1928. 156 orrialde.

10. Delako gutuna hauxe zen: “Departamento Militar de Oriente, 2do Cuerpo, 3ra División. Cuartel General en el Guamo, a 2 de diciembre de 1897. Al comandante del destacamento del Guamo. Muy señor mío: Toda resistencia por vuestra parte es absolutamente inútil. Contamos con todos los elementos para vencer. No esperéis refuerzos, pues estos no han de venir. Para interceptarles el paso tenemos miles de hombres. Además tres

26. Ario: ‘izaera’, ‘jarrera’.

27. Emeterio Arrese, Olerki berrizte, Zarauz, 1952. 28. Salbatore Mitxelena, “Emeterio Arrese gizaki aldetik”, Aránzazu, 1954, 201-203. 29. “Juicio sumarísimo: El general Aranguren compareció ayer ante un Consejo de Guerra”, La Vanguardia Española, 1939-IV-16. 12 orrialdean.

Xabier Silveira gazte eta errebelde

Bertsolariak etxean gordetzen dituen diska eta liburuen miaketa lana izaten da atal honen funtsa. Xabier Silveirarekin, ordea, gauzak beti dira ezberdin. Gustuko liburu eta musikatik hasi arren, beste hamaika gairen inguruan ere mintzatu da Unai Mu単oa lesakarrarekin. Hauxe duzue Silveiraren biografia eta pentsamendua, lagun bati kontatuta.

Unai Mu単oa Conny Beyreuther 67

I ZITA behar izan ditut Xabier Silveirari egin diodan elkarrizketa hau kitatzeko. Bi eserialdi egiteko bost edo sei hitzordu adostu genituen; autorik gabe zegoela, nire lagun baten aita hil zela, elurra mara-mara ari zuela, animikoki ez zela egun aproposa…

Lehen aldian, Hernaniko Goiz Argi tabernan elkartu ginen, esatekoak ez diren arrazoiengatik. Txikitan nolakoa ote zen jakin nahi nuen, eta bertsolariak ohi duen abiadan erantzun zidan: “pizti samarra”, satisfazioa zerion irribarrearekin. “Besteek ofizio bat aukeratzen zuten handiak zirenerako, baina, nik handia izan nahi nuen, orain, batzuetan, miniaturazkoa izan nahi dudan bezala”. Badira pertsonak, zer egin behar duten esatea nahikoa dutenak kontrakoa egiteko, eta antzeko zerbait gertatzen zitzaion —eta zaio— lesakarrari. “Haurtzaindegian lagun bat eta biok, mantalaren azpian ezku-

69 68

tatzen ginen gelara ez itzultzeko ahaleginetan”. Oso umetatik datorkio, beraz, ezarritako sistemarekiko kritiko izatea, errebeldia. Gerora ere, hainbatetan erakutsi duen errebeldia bera.

du, eta eman dezakeenetik eskatu eta itzuli, sagasti bati udareen galdean jardutea lana alferrik egitea baita.

Oso gazterik hasin zen rock musika entzuten. Tabernako semea zenez, han biltzen ziren gazteek umea zela ezagutu zuten. Baliteke horren ondorio izatea, bera baino lagun helduagoekin elkartu izana, horrek suposatu dion guztiarekin. “Lesakako edozein tabernatan ondo hartua nintzen, eta, kontuan izan behar da, garai haietan kristoren manboa zegoela Lesakan. Garaiz kanpo ibili nintzela esango nuke, aurreratua ere bai, baina garaiz kanpo esatea zehatzagoa da. Orain oso zaharra sentitzen naiz, agian gazte izaten aspaldi hasi nintzelako”.

Euskalduna naiz eta harro nago!

Haurtzaindegi garaietan agerian geratu zen eskolarekiko zekarkien alergia, eta institutuan ere nabarmendu zitzaion. “Institutura ez joateagatik, etxera bidali eta ez joatera zigortzen ninduten. Azkenean lortu egin nuen. Joatea debekatu zidaten, behin-betiko”. Elkarrizketa honetan aipatu ez badu ere, bestelako kontextu batzuetan kontatu izan didan istorio bat datorkit gogora, institututik bota zutenekoa. Kokoteraino zeudelako, irakasleek gurasoei bilera batera deitu zieten hartutako erabakiaren berri emateko, eta aita joan zen, Xabierrekin. Irakasleak egundokoak esan ondoren, aitak, aulkitik jaiki, eta esan omen zuen: — ¿Sabe qué le digo? Me da igual, porque mi hijo va a ser bertsolari. ¡Xabier, vámonos! Bai asmatu ere. Hurrengo ikasturtean, bere gelakoek euskarako ikasliburuan zuten Xabierren argazkia, Nafarroako txapelketan parte hartu baitzuen. “Orduko irakasleen larruan jartzen naiz eta suposatzen dut jasangaitz samarra izango nintzela, atentzioa emateko joera bainuen”. Zer pentsatuko ote zuten irakasle haiek euskarako liburuan haren argazkia ikusi zutenean… Irakasleek oso begiko ez bazuten ere, ikaskideek ongi pasatzen zuten haren aldamenean. Laguntasunaz berriketan hasi ginen orduan, eta Xabierri entzunez konturatu naiz oso garrantzitsua dela beretzat, balioak eta justizia diren bezala. “Ezagutzeko ez naiz batere zaila, liburu ireki bat naizelako, horrela sentitzen dut behintzat. Harreman guztietan borondate guztia jartzen dut, eta besteak ere nabaritzen duela iruditzen zait. Hori, bai, oso zaila da niretzat egutegi baten mende bizitzea, nirekin parametro horietan mugitu nahi baduzu, ez naiz lagun ona”. Bakoitza den bezalakotzat onartu behar dela uste

Laguntasuna eta Euskal Herriak aspildi bizi duen gatazka politiko-militarra alderatu zituen, azken hori ere bere bizitzaren zati garrantzitsua izan baita beti. “Aunitzetan laguntasuna ageriko gauzekin nahasten dugu. Baliteke laguntzat duzun norbait Madrilen ikustea eta agurtu ez zaituelako haserretzea. Baina, agian, berak pentsatu du minutu gutxi barru halako lekutan jarri behar duen motxilarekin lotu zaitzakeela zu ere, eta marroi batean sar zaitzakeela. Zure lagun handia delako ez zaitu agurtu”. Azken hamarkada hauetan, borrokari eskaintzeko haien etorkizuna hipotekatu duten euskaldun (kasu askotan lagun) guztienganako errekonozimendua etengabekoa da haren hitzetan. Horren lekuko dira argitaratu dituen liburuen artean, bi hauek: A las ocho en el Bule eta, atera berri duen A las nueve en el faisán. Laurogeita hamarreko hamarkadaren paisaiak sua bere-berea zuen, asko izan ziren aurrez aurreko batailatan lepoa jokatu zutenak, eta Silveirak eleberri pare honetan, izan zenaren zatitxo bat kontatu du. Gazte haiek errekonozitu, omendu eta gogoratu nahi izan ditu. “Orduan orain gainbehera doan luxuzko bizimodua genuen, eta eredugarri iruditzen zait hori guztia albo batera uztea gizarte justuago baten alde edo Euskal Herriaren askatasunaren alde borroka egiteko”. Orduko gazteen balioak nola aldatu diren sumatzen du, eta lastima handia dela dio. “Garai haietan hainbeste gauza konpartitzen ziren, kontatzea nahikoa izango baitzen norbera libre geratzeko, baina apenas inork egin duen halakorik. Gaur egun, aldiz, langile mordoa ari dira fabriketatik kaleratzen, eta inork ez du ezer egiten”. Izan ere, Non dago Stalin, Eskixu eta Argalaren biografia izan ziren eskolan behartu gabe irakurri zituen lehen liburuetako batzuk. Era-

gin handia izan omen dute beragan, batik bat lehenak. “Liburu horrek erakutsi zidan liburu guztiak ez direla berdinak, bakoitzak nahi duenaren inguruan, nahi duen hitzekin eta nahi duen oro idatzi dezakeela. Liburua ez da traje korbatadun bat edo frac bat. Liburua istorio baten arropa da, eta istorio batek ez du arroparik gabe geratu behar idazten duena edo kontatzeko modua dena dela delako ere”. Sortzaile zein kultur konsumitzaile politikoa izan dela eta dela esan daiteke, eta bihotz-bihotzetik bizi duena, gainera. Lehenengo zita motz geratu zitzaigun, bigarren bat egitea ezinbesteko zen, beraz. Hernanin geratu baginen ere, azken orduko aldaketak medio, autoa hartu nuen Iruñera abiatzeko. Gaur egun Iruñea ondoko Sarriguren herrian bizi da, bere lagunarekin. Hasieran nagia eman bazidan ere, gerora ilusioa egin zidan haren habia ezagutzeak, eta orain hobeto irudikatzen dut pokerrean jokatzen ordenagailuaren aurrean. Portzierto, asko eman eta kendu dion afizoa, eta ez naiz diruaz bakarrik ari. Bigarren aldiak ere asko eman zuen. Elkarrizketa mamitsua izan zen oso, eta guztia kabituko ez zaidanez, aukeratu beharrean sentitu naiz. Euskal gatazkaren inguruan dantzan hasi gara berriro. San Joanetan suaren gainetik salto egiten denean bezala arriskuak hartuz, baina festaren parte izaki, guztia emateko prest. Garai berriei errezeloz begiratzen die Silveirak. Berak baino informazio gehiago dutenak eta estratega hobeak egongo direla pentsatzen du, baina jasotzen dituen albiste zein teorizazioak eta bere mundu ikuskera uztartzen dituenean, galdera ikur mordoa pilatzen zaizkio. Hari horretatik tiraka, aurreikusten diren garai hauetan Euskal Herri aske baten aldeko bidean eta herri langilearen defentsan zein borroka molde hobesten dituen galdetu diot, eta ez da kikildu erantzuterakoan. “Berriki ETA-k eman duen erabakiaren ondotik, badirudi gaizki dagoela edozein injustiziari hitzak baino harago doan edozerekin erantzutea. Bizpahiru urte barru, euskal herritarren ehuneko hogeita hamar langabezian egongo denean, euskal senak erakutsiko digu zein borroka molde diren egoki”. Haren ustez, egoera ekonomiko zein politiko honetara eraman gaituzten horiek, ez dute ulertu nahi haien legeak eta asmoak ez datozela bat herri xehearen beharrekin. Nola ulertarazi, ordea? “Uste dut batzuetan ez dakigula zer-nola jostatzen ari garen. Batzuetan dominoan enrokeak egin nahi ditugu eta xakean bi seiko marraztuta di74

tuen peoi baten bila ibiltzen gara, eta ez da horrela”. Euskal Herriak balio ezkertiar minimo batzuk mantendu baditu ere, Europa osoan, burtsaren antzera, ezkerra ere krisian dagoela dio. Haren esanetan, hipotesi gehienek aurreikusten duten errealitate sozio-ekonomiko berrian, gatazka eta biolentzia egoera berriek hartuko dute lekua gure lurretan. “Langabeziak gogorrago joko gaituenean Europako eta, batik bat, Espaniako beste hainbat lekutan bezala, arrazakeria areagotu egingo da beste fenomeno sozial batzuekin batera. Lehen ez bezala, ideologiarik gabeko biolentzia ezagutzen hasiak gara, eta martxa honetan nabarmen areagotuko da”.

Bertsoa: afizio, ofizio, bizio, pasio… Xabierrek hainbatetan erakutsi du bertsotan gaitasun handia duela, eta jenio bat da askorentzat. Askok gogoratzen ditugu inoiz kantatu dituen bertsoak, eta onartzen dut nik ere parranda mordo batean kantatu izan ditudala hari entzundakoak. Hitzekin jokatzeko duen gaitasuna eta entzulea argudioz eta bertsoaren estetikaz sorgintzeko duen berezko ahalmena miresten ditut. Hainbat ekarpen egin dituen bertsolaria da, eta bide alternatiboak sortu dituena, puntu destruktibo bat baduela esaten bada ere. Zein ekarpen egin dituen uste duen galdetu diot, eta umil baina zintzo hasi da berriketan. “Nafarroari dagokionez, Iruñean lehenengo

aldiz kantatu nuenetik hemezortzi urte igaro ondoren, mila pertsonaren diferentzia eta bost kolore tonuren aldea dago. Hasi nintzenan marroiaren eta grixaren arteko gamakoa zen entzuleen arropa, eta orain berriz dena da super koloretsua. Niretzat horrek asko esan nahi du, eta uste dut nahiko ongi adierazten duela nik aportatu dudana”. Duela hamabost urte giroa oso desberdina zela zioen, batik bat Gipuzkoan. Bertsolaritza baserritarren eta herri txikietako euskaldunen kontua zela zirudien, baina, bat-batean, bizitza urbanoagoa egiten zuen gazte jendea bertsolariekin identifikatzen hasi zen, eta garai berriak ekarriko zituen belaunaldi berri batek erabat aldatu zuen panorama. “Gaur egun, Gipuzkoako eta Bizkaiko gaztetxe guztietan egingo zen bertso saioren bat”. Horretan berak ere zerikusi nabarmena izan duela esan zidan. “Gure bertsolaritza zabaltzea ez ezik, bertsolaritza bere osotasunean ezagutaraztea ere, nire merituetako bat dela uste dut, baina merituak ez du ezertarako balio. Ez dut ezer espero trukean”.

Bertsozale Elkarteaz Aurten hogeita bosgarren urteurrena ospatu du Euskal Herriko Bertsozale Elkarteak, hala islatu zuen domino fitxekin eginiko metaforak. Hastepenetatik hona bide luzea egin du, eta jasotako uzta ere oparoa izan da. Elkarteaz galdetu diot, badakidalako kritikoa dela hainbat alderdi aztertzerakoan. Elkartearen parte dela dio, baina aldi berean ez duela sentitzen ahotsa izateko aukera handirik. “Niretzat eta inguruan ditudan bertsolari gehienontzat oso urrun geratzen da Elkartea. Duen dinamikarengatik gertatzen da hori, gutxi batzuen artean hartzen baitira erabakiak. Bertsolaritza inoiz baino urrunago sentitzen dut gizartetik, eta hori bai egozten diodala Elkarteari”. Badaki Bertsozale Elkartean lanean ari direnen pertzepzioa beste bat izango dela, eta horien intentzio ona ere onartzen du, baina ez du uste bere lekua hor duenik, ezta Elkartea bide zuzenetik doanik ere. “Bertsozale Elkarteaz hitz egitea alferrik da, elizari buruz hitz egitea modukoa delako. Nahi duzuna esan dezakezu, baina, egia nahiz gezurra izan, ez du axola, apenas izango baitu eraginik”. Txirritaren zale amorratua da lesakarra. Irakurri eta entzun ahal izan duen guztia irentsi du, eta miresten duela argi dago. Maradona

eta Txirritaren artean aukera zezala eskatu nion, eta lehena oso gustukoa badu ere, hernaniarra aukeratu zuen. “Txikitan Txirrita izan nahi nuen eta ez Maradona, beraz… Gainera, Txirrita mirestetik jarri nion arreta Maradonaren ibilbideari. Azken batean, biek dituzte antzeko ezaugarriak, eta bien bizimoduak eta bizi filosofiak erakartzen nau”. Ez da denbora asko MC TXIRRITA, bertsoaren eta RAParen maitasun-istorioa dokumentala argitaratu zuela, Lankurekin elkarlanean. Eta urtebete lehenago argitaratu zen Maradona, barrilete kosmikoa (Txalaparta 2008). Azkenaldian, bertsolarien artean oso hedatua dago generoaren gaia. Eta ez naiz ari Txirritak bere garaian jango zituen zikiro edo oilasko erreez, emakume edo gizon jaiotzeak dakarzkigun diferentziez baizik. Duela gutxi burutu zen Mintzolan Umorez deituriko hitzaldi sorta, betaurreko moreak janzten laguntzea helburu zuena. Xabier ez zen bertan izan, baina horri buruz ere badu zer- esanik. “Gaudena baino harago gaudela sinetsi nahi arraro bat sumatzen dut”. Dioenez, Maialen bezala plazaz plaza dabiltzan beste bost bertsolari emakumezkoen izenak zerrendatzea ezinezkoa da; gizonak, aldiz, ugari dira. “Ez dakit zergatik, baina neskak diren bitartean bertsolari dira, eta emakume-bertsolari izan behar dutenean desagertu egiten dira plazetatik”. Elkartean lanean ari direnen artean neskak asko dira, baina plazan ez, eta horrek pentsarazten digu hausnarketak ez daudela bideratuta plazetatik, entzuleen eserlekuetatik baizik. “Nire ustetan eta nire penarako, ez da ezer asko aurreratzen ari, hori ikusten dut nik, behinik behin”. Kontziente da emakumeak nola bizi diren, eta injustizia zein justiziaren artean aukeratu behar denean argi dauka: injustizia pairatzen duenaren lubakian kokatzen da beti. Horregatik gertuko sentitzen du emakume-taldeen borroka politiko-soziala, baina… “Emakumeen askatasunaren alde nago, baina… Islamak markatzen dituen pauten arabera bizi diren emakumeei burka erantzi nahi diegu emakume horiek erabat zapalduta daudela erakusten duen ispilua delakoan, titi bistan kremak sal ditzaten. Uste dut hangoek zein hemengoek bizi duten kartzela, berdina dela. Hango emakume batek burka kendu nahi duela-eta bide horretan serio lanean ikusten dudan arte, zergatik pentsatu behar dut bera preso sentitzen dela?”.

Literatura eta agurreko bertsoa Ez Silveira eta ez ni ere, ez gara eleberriak irakurri zale amorratuak. Xabierrek bertsoak, poesia edo egunkariak dezente gehiago kontsumitzen ditu, eta gutxi hitz egin dugu literaturari buruz. Aipatu dizkit gustatu zaizkion hainbat liburu, baina gehiegi sakondu gabe. Kuttunenen artean, Montero Glezen Sed de champán, Gustavo Adolfo Bécquerren Rimas, Luces de bohemia eta La reina del sur Pérez Reverterena aipatu ditu. Gehiago interesatzen zitzaidan haren iritzia hainbat gairen inguruan, eta harekin elkartzea zein zaila izan den ikusita, ahalik eta etekin handiena atera nahi izan diot elkarrizketari, zuek apur bat gehiago ezagutu dezazuen hainbeste zeresan eman duen bertsolari nafarra. Oiartzunen Etxeratek urtero antolatzen duen euskal preso eta iheslari politikoen aldeko bertso saioan iragarri zuen aldi baterako plazak utziko zituela, eta, bitartean, bere azken liburuaren aurkezpen moduan, hainbat bertso saio antolatzen ari da gai-jartzaile papera hartuta. Erabakiaren berri galdetu eta, bere alde anbiziotsua utzi du agerian, hainbat erronka eta oztopo gainditzera eraman duen anbizio hori. “Ahal dudan bertsolaririk onena izatea da nire erronka momentu honetan, eta erabaki hau hartu badut ondoko bi urteetan nire indar guztia bertso maila hobetzeko ahaleginean jarri nahi dudalako izan da”. Kantatzeko modu jakin batera bideratuko du bere prestaketan lana, txapelketako formaturako eraginkorragoa den bertsoerarekin batera. “Edozein gairen inguruan, edozein modutan eta edozein lekutan kantatzeak nire bertsoei ez die inolako mesederik egiten. Ez da egia zenbat eta plaza gehiago egin orduan eta bertsolari hobea izango zarela; plaza horiek modu jakin batekoak izan behar dute”. Galdera txorrotx batekin bukatu nahi nuen. Zeri dio beldur Xabier Silveirak? Eta zehaztu nionean guardia zibilei erantzuteak ez zuela balio, barre egin zuen, horretan ari baitzen pentsatzen. Berehala erantzun zidan:“Hiltzeari diot beldurra. Momentu honetan badut sentsazioa denbora alferrik galdu ote dudan, eta ez nuke bizitza hau utzi nahi neure betebeharrak bukatu gabe. Egia da badagoela bizitzak hiltzea baino gogorragoa denik, baina nik bihar hiltzeari diot beldurrik gehiena”. •

ADUR

86 _ 87

M A N U E L

G O G O A N

L A S A R T E