Bertsolari - 87. aldizkaria by elkarmedia

87. ZENBAKIA | 2012 UDAZKENA | 7 EURO

BERTSOA ETA GATAZKA POLITIKOA

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 (Astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. Ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Josu Martinez LAN BATZORDEA: Antxoka Agirre, Xanti Jaka eta Joxean Agirre ARGAZKILARIA: Conny Beyreuther DISEINUA ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia KUDEAKETA: Antxoka Agirre INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

Gipuzkoako Foru Aldundiaren Kultura eta Euskara Departamentuaren dirulaguntzarekin Subvencionado por el Departamento de Cultura y Euskera de la Diputación de Gipuzkoa

06>

04> KANTATZEKO ASKATASUNA, EDO NORK JARRI MUGA (Urtzi Urrutikoetxea) eta ANIZTASUNAREN DISTORTSIOA (Jon Abril) 14> PARLEN ELS ULLS (Jon Sarasua) •

16> LOPATEGI ETA AZPILLAGA, AITZINDARIAK Testua eta argazkiak: Txaber Larreategi •

44> KAFE SAN TELMO TERTULIA Testua: Antxoka Agirre / Argazkiak: Conny Beyreuther

U D A Z K E N A · 2 0 1 2

•

114> AMURIZA. GATAZKAREN KRONISTA Argazkiak: Conny Beyreuther, Argazki Press, Iñaki Egaña, Kepa Ormaetxea eta beste artxibo pertsonal batzuk •

152> PELLO URQUIOLA: Bertsolari espainolista Testua: Joxean Agirre / Argazkiak: Conny Beyreuther •

176> BERTSOPOLITIKA Egilea: Adur

Nola eragin dio euskal gatazkak bertsolaritzari? Eta ze paper jokatu dute bertsolariek gatazkan? Konponbideari begira urratsak egiten ari direla dirudien honetan, aukera ederra izan daiteke gai mamitsu honi heltzeko. Gaia halakoa izaki, erpin ugaritik heldu diogu, gainera: Plaza librean, Urtzi Urrutikoetxea eta Jon Abrilen iritzi artikuluak aurkituko dituzue, eta Jon Sarasuaren koplak. Historia atalean, ostera, Jon Lopategi eta Jon Azpillagarekin egindako erreportaia bat. Bikote hau izan zen, Frankismoaren ilunean, bertsolaritza errealitate sozial eta politikoari berriro lotzeari ekin ziona eta orduko kontuak oroituz, beren lekukotza utzi digute.

Politikarien eta bertsolarien arteko mahainguru bat aurkituko duzue hurrena. Jon Maia, Andoni Egaña, Jesus Eguiguren, Ramon Labaien eta Juan Karlos Izagirre, nor baino nor, zer baino zer. Baina bertsolari politikorik izan bada, hori Xabier Amuriza da. Hala, ezker abertzalearentzat klabeak izan diren hainbat gertakariri azken 50 urteetan jarritako bertso sorta ezagunen bidez, Gatazkaren kronika egingo du Amurizak; horixe izan baita, finean; Gatazkaren kronista. Denetariko bertsolariak izan dira, gisa guziz. Eta horren froga argiena, Peio Urquiola dugu. Hainbat urtean UPNko zinegotzi izandako bertsolari leitzarra. Elkarrizketa gutxi eman ohi ditu, baina Joxean Agirrek berarekin egotea lortu du. >

plaza librea

iritzia

plaza librea >

KANTATZEKO ASKATASUNA, EDO NORK JARRI MUGA Urtzi Urrutikoetxea

perientzietako bat izan zen kazetaria ukiezina dela. Sarritan esan dut: maiatzaren lehenengo istilue-

rak aztoratuta. Katalanei zor diegu hein

tuen. Hala hasi ginen munduko idazle —idazle baino gehiago, hitzaren langile,

bat, neska musulman gazte bat epaitu nahi

musikariak, poetak eta beste hainbat lagun biltzen baititu— ugarirekin harremanetan, geurea defendatzen, eta geure

kristauei zintzurra moztera dei egiten zien,

zuten zituen letren gordinagatik. Nonbait, gutxi asko, kantari hark, eta PEN bezala, bakearen alde dihardugun elkartea gara,

uste sendoetako batzuk ere higatzen: ohiko ezkertiar iraultzaileekin batera, ezkerreko erregimenek zigortutako do-

baina baita adierazpen askatasunaren alde

zenaka egile ezagutu ditugu, Turkiak, Iranek zein Siriak ukatutako kurduak,

ustez esateagatik euskal herritar bat epaitu

Txinak zapaldutako uigurrak, e.a.

hartzearen aurkakoek —gutxienek— letra

dagoena ere. Gure xalotasunean, zur eta lur geundean euskal ordezkariak; “aurrera bolie” nahi zuten sasoia zen. Neska haren defentsa haiek onartezinak zirela zioten, gehienek,

nagusiari eta hark gurearekin berba egin zezala. Baina kaleko polizia soil batek ez dauka kazetariari ezer eskatzerik. Indarrak, armek hitzak baino aginte handiagoa izan ohi duten garaiko tik autoritarioak

auzoan. Tarteka-marteka, botilaren bat jaurti zuen baten batengana ol-

oso presente daude Euskal

kuarki, beti ausartenak— hurbil-hurbiletik jarraitzen zituzten robocop

lema aurkeztu zigun. Agintariek rap kantari

rik emango ez geniola-eta: deitzeko haren

tan ehunka polizia ziren Kreuzberg

dartzen ziren dozena bat polizia, hura atzeman eta berriz lehengo lekura erretiratzen ziren. Kazetariek —argazkilari eta kameralariek es-

Duela lau urte sortu genuen Euskal PEN, Euskaldunon Egunkariaren itxiehandi batean, Martxelo Otamendi eta beste lagunen atxiloketak eta torturak han sortu zuen olatu uholdeak, eta PEN Català-k nazioartean egindako presioak, jazotakoaren neurriaz ohartarazi gin-

Ordurako, Euskal Herritik kanpo lan asko egina nintzen, eta Berlinen bizitakoa ere bai. Hango es-

haiek, ikusi nuen kamera zelan sartzen zuen gazte bat harrapatzeko unean, eta polizia bera zen aurpegia beste aldera bihurritzen zuena. Baina ezta pentsatu ere kazetaria ukitzea. Figura ukiezina da. Handik gutxira, Euskal Herrian bueltan, inongo lotura politikorik gabe erre zen etxe batera joate a egokitu zitzaidan. Ataria grabatzen hasi eta berehala etorri zen udaltzaina, inon go galoirik gabeko kaleko udaltzain soila , irudi eske, hura grabatu genuela eta. Guk suak belztutako atea grabatu eta pare an suertatu udaltzaina. Haiek liskarrak irud i-

Herrian. Bertsoak babestu du bere burua urteotan. Jakin du etsaiaren lagun izaten. Euskara

katakunbetan

zen sasoietan, piztea lortu zuen lehen kultur ekimenetariko bat izan zen. Maite izan zuen frankismoak sano regionalismoaren adierazpide sinpatiko hura. Beti horren sinpatikoa ez zela ikusi arte. Asko dira orduko anekdotak. Gerora ere eztabaida eta sestra asko

izan

ditu,

halako

proiekzio publikoa dauka-eta. Bertsolaria Elkartean gotortu zen, batasunaren indarrean, eta kanpoko presio, debeku eta ukotik indartsu irten zen, tele-

Glasgown idazle jazarriei buruzko bilera

baina, gogora zekarten indarkeria oso pre-

batean, Londresko kide batek euren di-

bistan zuzeneko zentsura jasanda

sente zegoela matxinadarako sormen lan

ere. “Juglares sabelotodo” haiek

gehienetan, Jamaikako reggae-tik Hego Afri-

lekuko soil izan ziren. Eta bertsola-

kara, Latin Amerikatik Italia zein Espainiako

riak jakin zuen zorrotz segitzen, txalo

kantuetara. Baina euskaldunaren gogoan

egiten dion baina zirikatu beharra dau-

debekua aski iltzatuta zegoen, eta hura hanhemenka.

kan entzuleari, herriari kantatzen. Beti mugan. Bertsolaria bertsotik harago euskara normalizatu, Euskal Herri euskaldu-

naren figura ustez arruntenetako bihurtu da prentsan, telebistan, literaturan. Euskaraz bizitzerik ez den herri batean euskaltasuna ia naturalen bizi dutenetarik da bertsolaria. Eta apustu horrek Madrilera eraman zituen Jon Maia eta Arkaitz Estiballes, ez dira bakarrak izan. Bertsolariak bazekien zer zen txapelke tan kantatzea, udal jeltzale edo ezkertiar bate ko saioan aritzea, gaztetxean inprobisatzea edo ekitaldi klandestinoetan indar egitera deitzea. Mugak estutzen joan dira urteotan. Euskal PENek Egunkariko akusatuen absoluzioa eta EGINeko kazetarien espetxeratzea ikusi dugu (eta oraindik espetxean). Eta kultur ekimenetan, elkarte politikoetan ziharduten bertsolariak atxilotzen edo inputatzen lehen ere ikusi genuen legez, iritsi zen bertsotan aritzeagatik deklaratzera deitu zituzten unea ere. Halaxe joan ziren Madrilera Oihane Perea eta Josu Ormaetxea; etxera onik itzuli ziren zorionez, baina badakigu zer dakarren Auzitegi Nazionaletik

lantzen, badaki adarra jotzen, badaki halaber doako irainak berari dakarkiola kaltea. Idatzi gabeko arauak dira, idatzi gabe jarraitu behar dutenak, adierazpen askatasunari mugak idaz ten hasiz gero, inork ez daki-eta non amaitu behar den.•

pasatzea, psikologikoki baino ez bada ere, otsoaren atzaparretan egote hutsak berba ondo neurtzera zaramatza halabeharrez. Inor ez da guztiz librea, eta ez da berez txarra. Begirunearen, elkarbizitzaren gutxieneko sena daukagu pertsonok, inori alferrikako minik ez egiteko. Badakigu adarra jotzearen eta irainaren arteko

muga,

sarritan

lausoa

izanda ere. Lagun bati diotsoguna ez diotsogu hain lagun ez denari, eta ez dugu uzten hain lagun ez denak gure lagunari halakorik esaten ere. Askatasunez, ez zaigu burutik pasako —eta pasatuz gero, baztertu egingo dugu— kantatzen dugun herrian mingarri direnak, tragedia handiak, burlati kantatzea. Begirunearen araua, bromaren muga —aski zabala beti ere— argi samar dauka bertsolariak. Hura gainditzeak bertsolariari berari baitakarkio kaltea, beste inori baino gehiago. Badaki probokazioa

ANIZTASUNAREN DISTORTSIOA Jon Abril

tura adierazpidek bezala, eta gizarteko

titzena, indarkeriarena, bukaerara iristen

edozein arlok bezala, jarraituko duela

ari den honetan, kritika, autokritika eta

gatazka politikoaren zurrunbiloan. Bizi-

gogoetarako tartea zabal-

legea dela, alegia.

tean. Bide onetik goazela uste dut, nahiz eta kontziente naizen bide hori, oraindik, malkartsua izanen dela. Gogoeta horretan kokatzen dut neuk ere artikulu hau. Bertsolaritzak gatazka politikoarekin izan duen harremanaz

galdetu

eta

gogoeta franko etortzen zait burura. Lehenik, indarkeria amaituta ere,

rako, analisirako. Eta beti errespetuz. Eta hori izan da bertsoladu kritikarik batzuengana bertzeengana baino gehiago lerratu delako; bada eroso sentitu ez eta

Gatazka politikoaren adierazpiderik bor-

tzen ari da gure gizar-

askatasun bera eztabaidarako, gogoeta-

Ukaezina da Euskal Herriko gatazka politikoak bertsolaritza ere bete-betean harrapatu duela. Ezin zen bertzela izan. Bertsolaritza euskal kulturaren adierazpide nabarmena den neurrian, gizartean gertatzen den heinean, herritarrek egiten dugun neurrian, gatazkaren zurrunbiloaren parte da. Ezin da ekidistantziarik mantendu inoiz eta inon, eta are gutiago gatazka batek jotako gizartean.

gatazka politikoak bizi-

Kontua da zein neurritan eragin

bizi jarraitzen duela, eta,

dion. Gatazka politikoak bertso-

ondorioz, bertsolaritzak

laritzan ere utzi ditu, agerian, on-

ere, bertze edozein kul-

dorioak. Eragin du zatiketarik, jaso

bertsolaritzatik urrundu denik, gehiago ez itzultzeko; sortu ditu eztabaidak, ez, beti, modu egokian kudeatuak. Bai. Galdera da ea hori guztia bertze arte-adierazpide batzuetan baino gehiago edo modu bortitzagoan gertatu den. Gizarteko bertze alor batzuetan baino gehiagotan eman den. Eta, uste dut , ezetz. Denetatik bikoiztuta dugun her ri honetan (komunikabideetan, hez kuntzan, sindikalgintzan, politikan, eus kalgintzanâ&#x20AC;Ś ohikoak izan dira zatiketa k), bertsolaritzak lortu du sortzaileak , jarraitzaileak, zaleakâ&#x20AC;Ś bat eginda egotea proiektu baten inguruan, barne kohesio handiz: Bertsozale Elkartean. Elkarteak jakin du aniztasuna kudeatzen , gizartean eta bertsolaritzan zer gert atzen zen aditzen, eta bere espazioa eta zeregina aldarrikatzen, batzuen eta ber tzeen erabilera interesatutik ihesi. Oro ez da urre, egia da. Bai na bertze alor batzuetan izan ditudan bizi penekin alderatuta (kultur arloan zein kultur arlotik kanpo), inon gutxitan bizi izan dut

ritza biziberritzeko eta zabaltzeko gakoa nagusietakoa. Izan dira kritikak, polemika eragin duten uneak (halako bertsolariaren jardunak, gaijartzaileen lanak, telebistarekin

ika-mikak,

bertsolarien arteko tentsioakâ&#x20AC;Ś ). Izan da bertso saioak politizatzeko joera ere. Egia da bertsolaritzak gehiago heldu diola gatazkaren alderdi bati, sufrimendu bati. Gehiago lerratu dela abertzaleongana, eta, are gehiago, ezkerreko abertzaleengana. Bai. Baina bertsolaritza sustatzen eta zabalkundea egiten ere gehiago inplikatu gara abertzaleok, eta, bereziki, ezkerreko abertzaleok, oro har euskal kulturarekin gertatu den bezala. Horren ardura, baina, partekatu beharrekoa da. Aritu direnek bezainbertzeko ardura dute euskarazko kulturgintzari bizkarra eman diotenek, bertsolaritza demonizatu nahi izan dutenek, lubakietan sakondu nahi izan dutenek. Tentazioa egon da, eta handia, adierazpen askatasunari atakak jartzekoa, bertso-

razko kulturatik, euskal hizkuntzatik hain urrun dauden eta egon diren artista, politikari eta gizarteko zenbait sektoreri. Lu o ek bakiaren bertze ald karen sufrimendua, gataz ratzeko bertze ikuspegia barne errotuta arazoa gizarte honi ritzaren aradago, ez da bertsola rarena. gizartezoa, ez euskal kultu u osatzen dugun arena da, gizarte ha Eta hori da euskal gizon-emakumeena. : onka nagusienetakoa herritarrok dugun err utako dua ulertzetik abiat bertzearen sufrimen gizarte bat eraikitzea.

lariek zer kanta zezaketen eta zer ez mugarritu nahi izan duenik, eta administrazio publikoan zein irratitelebista publikoetan zentsura ezarri duenik, bertsolari batzuei eta bertso batzuei, bereziki. Diru publikoak ber-

tsolaritzarentzat ukatu duenik izan da, bere balio kulturala ukatuta, ETArekin lotu nahi izan duenik. Egia da bertsolaritza, eta euskarazko sormena, oro har, batez ere sufrimendu batekin lerratu dela, gehiegi ahantzi duela bertze sufrimendu bat, batzuetan nahita eta gehienetan kontziente izan gabe. Baina gauza bera leporatzen ahal zaie euska-

rtso rtsolaritzari lotuta, Be Urteak eman ditut be Hefarroako zein Euskal eskolan hasi, eta Na tza tzorde eta zuzendari rriko elkarteetako ba naiz Epaile lanetan aritu talde desberdinetan. Eta zein Euskal Herrian. 15 urtean Nafarroan horiek politikako jardu denboraldi batean, lan hori a. Izan da errealitate narekin bat etorri dir o tek ba alderdi politiko ongi hartu ez duenik, egoki olarien epaile lana bozeramaleak berts en iteko gaitasuna ote zu eta neutraltasunez eg , seri duenik. Eta gehiago edo ez zalantzan jar k, in batean aritzeagati guru aski, alderdi jak n ma tik baino. Horrek era politikan jarduteaga

nau erantzun argiegirik gabeko galderak planteatzera: jardun daiteke politikako lehen lerroan eta gizarte zibileko mugimenduetan, aldi berean? Nik uste dut baietz. Eta hori bera aldarrikatzen dut. Politikarekiko sinesgarritasuna galdua duen gizarte batean, ezinbertzekoa da gizarte zibiletik, kulturgintzatik, euskalgintzatik hornitutako jendea erakartzea politikara. Baina nago arazoa ez dela hainbertze bateragarriak diren politika eta kulturgintza. Arazo gehiago eragin du, historikoki, alderdi politiko jakin batzuetako kide izanda kulturgintzan aritzea. Hamabortz urteotan, literaturan edo kantagintzan bezala, bertsolaritzan ere kargurik gabeko aunitz sumatu ditut sigla batzuen bozeramale. Bertsolaritzak berak baino, bertsolaritza egiten duten pertsona jakin batzuek aniztasuna ulertzeko moduan egon da â&#x20AC;&#x201D;eta dago, oraindikâ&#x20AC;&#x201D; arazoa, egotekotan. Gatazka politikoak, bertsolaritzan ere, bizitzako gainerako ataletan bezala, aniztasunaren kontzeptuan distortsioa eragin du, desberdina onartzeko gaitasuna apaldu du. Kultura politikoa aldatzeko premia duen gizarte baten adierazle bat gehiago da.â&#x20AC;˘

plaza librea >

PARLEN ELS

Jon Sarasua

Ametsa bildurik gazte garaian

Minetik ekin dut, pozetik egin

gerlari izan naiz gudu zelaian

hontan naiz abere, hontan naiz duin

Ezpata ahoak doinu zorrotza

Ez dut garaipenik hurbil ikusi

Hartan dantzatu da nire bihotza

esku hutsik diot, bular biluzi

Eskaini natzaio aurrekalari

Garaitu nauela misterioak

gure ametsaren ortzemugari

eta ez etsaiak, ez herioak

Zenbat eta hartan gehiago jarri

Betidanik ditut gune gaixoak

gehiago izan dut minaren berri

baina esaten dit barneko soak

atzera begira ze min harro ta

Leihatu naizela bizi senetik

opari dakarkit nire porrota

saiatu naizela ederrenetik

Ez ditut eskuak tentuz igurtzi

Aroak badatoz ametsen bila,

ez ordu krudela besteri utzi.

aroak badoaz, izan dadila

Neurez nekarzkien minez aparte

eskaini dudana atseden gabe,

zauritu dut eta zauritu naute.

arrasto oker hau zuen ondare.

Zaurian biluztu, izuan jantzi

â&#x20AC;˘

batallan harrotu eta erantzi 14

bertsolaritzaren historia

60 hamarkadan, Hegoaldea frankismoaren gau ilunean amildua zegoen bitartean, bi bertsolari gazte, bi Jon, herriz herri hasi ziren bertsotan. Gehienak esatera ausartzen ez ziren zenbait gauza, kantatu egiten zituzten beraiek. Euskal Herriaz garbiki mintzatzen ziren. Behin baino gehiagotan, horregatik ordaindu behar izan bazuten ere, haien adibideak bide bat zabaldu zuen. Azpillaga eta Lopategi ziren. Dira. Txaber Larreategi

0KO HAMARKADAK Beatlesen doinua izango du batzuentzat. Hamarkada hura izan zen Berlingo harresiarena, espazioko lasterketarena edo misilen krisiarena. Hippiena edo 68ko maiatzarena. Afroamerikarren eskubide zibilen aldeko mugimenduarena, Vietnamgo gerrarena edo nazio askapenmugimenduena. Askorentzat, Euskal Herrian Ez Dok Amairuren doinua izango du 60ko hamarkadak. Hura izan zen gurean ETAren finkatzearen hamarkada, langile mugimenduarena edo euskal apaizena. Ikastolena edo helduen euskalduntze-alfabetatzearena. Euskara batuarena, Durangoko azokarena edo euskal kantagintza berriarena. Dudarik gabe, hamarkada bizia izan genuen. Arlo politikoan zein kulturalean â&#x20AC;&#x201D;zaila litzateke banatzea, eskutik hartuta joan baitzirenâ&#x20AC;&#x201D;, euskal kontzientziaren berpizkunde garaia izan zela esan

Azpillagaren aita, Itsasalde batailoiko gudaria, 1937ko maiatzaren 9an hil zen gerra frontean, semeak hamasei hilabete zituenean eta emaztea haurdun zuenean. Lopategiren aita, ostera, kartzelatu egin zuten bi lehengusu Artxandan galdu ondoren. Gerra aurreko bizitza-simulakroaren ondoren, gerra ostean hasi ziren bizitzen Azpillaga eta Lopategi. Lehenengoaren ama Berriatuako Torre baserrira itzuli zen semearekin. Lopategiren amak baserria deseginda aurkitu zuen etxera bueltan, baina hiru alaba nagusiak Jatsuko Lurdes Euzko Aur-Etxetik itzuli zenean eta aita urte bi preso egon ostean, familia berriz elkartu zen Muxikan.

Azpillaga gazterik hasi zen lanean. Artean hamalau urte zituela, itsasontziak konpontzen zituzten lantegi batean hasi zen pintxe moduan. Lopategi, ostera, hamabi urterekin Tolosako Sakramentinoetara joan zen ikastera. Hamar urte geroago itzuli zen etxera, teologiako lehenengo ikasturtea amaituta.

haurdun zuenean. Lopategiren aita, ostera, kartzelatu egin zuten bi lehengusu Artxandan galdu ondoren.

Jon Lopategi 1934ko martxoaren 17an jaio zen Muxikako Aldauri baserrian. Azpillaga 1935eko azaroaren 26an sortu zen Pasaia San Pedron, guraso bizkaitarrak bazituen ere. Handik laster lehertu zen 1936ko gerra; asmatuezina da nolakoa zatekeen horien bizitza uztailaren 18ko estatu kolpea gertatu ez balitz.

Azpillagaren aita, Itsasalde batailoiko gudaria, 1937ko maiatzaren 9an hil zen gerra frontean, semeak hamasei hilabete zituenean eta emaztea

ohi da. Ez da sarri aipatzen, ordea, bertsolaritzak testuinguru horretan bete zuen eginkizuna. Haatik, bertsoa ere izan zen kontzientzia astintzaile, kantaldiak mitin bihurtu ziren garaian. Lopategik eta Azpillagak osatutako bikotea dugu horren paradigma. Bi-biak elkarrekin 60ko hamarkadatik harago zenbat saio egin zituzten jakitea ez da erraza!

urterekin egin zuen Azpillagak, 1950eko ekainaren 21ean, Juan Mugartegirekin Amoroton kantatu zuenean. Lopategi Iturrirekin (Pedro Ortuzar) hasi zen plazak egiten, urte batzuk geroago. Urte batzuk igaro ziren alabaina Azpillagak eta Lopategik bertso bikotea osatu arte. 1958an Bizkaiko Bertsolari Txapelketa antolatzeari ekin zion Euskaltzaindiak, eta 1961eko edizioan Azpillagak jantzi zuen txapela. Hurrengo urtean Lopategi izan zen irabazlea eta ordutik aurrera elkarrekin plazak egiteko deitzen hasi zitzaizkien. Bolibarren izan ziren lehenengoz elkarrekin eta lehendabiziko saioak Lea Artibain egin zituzten, baina laster Euskal Herri osotik deiak jasotzen hasi ziren. Hasierako plaza haietan bi bertsolariek ezin zezaketen sumatu osatu berri zuten bikoteak izango zuen arrakasta. Hainbat urtetan, Lopategiren CitroĂŤn 2Cak Euskal Herriko txoko gehientsuenak ezagutu zituen bertsolariak hango eta hemengo saioetara eramanez. Baina, batez ere, Goierri aldean gastatu zituen neumatikoak. Honen adierazgarri hurrengo datua: urte berean sei aldiz izan ziren Zaldibian eta Ataunen.

Biek aitortzen dutenez, abertzaletasunetik bertsolaritzara hurbildu ziren. Santa-eskean zein Marijesietan, auzoren batek irakatsita edo familiartean, kopla zaharrak eta bertsoak buruz ikasiz eta horietan sumatzen zituzten teknikak eta sistemak kopiatuz hasi ziren euren lehenengo bertsoak josten. Hala, lehenengo plaza hamalau

21 20

Urtebetean 150 saio kontatu zituen Lopategik. Ondo akordatzen da: “Citroën Dos Caballos”a zahar-zahar eginda neukan eta auto berria behar nuen. Pentsatu nuen: “dirua aurreratzen hasi beharko dut ba”, eta saio bakoitzeko dirua gordetzen hasi nintzen. Horrela zenbatu omen zuen urte batez egindako saioen kopurua.

Gaur egun horrela ibiltzea ezinezkoa begitantzen zaigun arren, mugimendu orokorrago baten barruan ulertu behar da fenomeno hau. Izan ere, jende mordoa hurbiltzen zen haien saioetara, beste inon nekez entzun zezaketena entzuteko gosez. “Edadekoak ere izaten ziren, baina batez ere gazteak etortzen ziren; gazte mugimendua etortzen zen gugana, arduratzen ziren gazteak”, dio Lopategik. Orduko bertsolari gehienak abertzaleak ziren arren, ez ziren sartzen politika gaietan oraindik: “Euskararen inguruan-eta aritzen ziren, baina ez ziren ausartzen politikan sartzen” Azpillagaren ustez, “Francoren inguruan-eta ez zuen inork kantatzen orduan”. “Gu izan ginen lotsabakotzen hasi ginen lehenengoak”, jarraitzen du Lopategik.

“Gu izan ginen lotsabakotzen hasi ginen lehenengoak”, jarraitzen du Lopategik.

“Sasoi ederra genuen orduan —dio Azpillagak—, saio bakarra geneukanean ere, askotan egun guztia egiten genuen etxetik kanpo”. “Eguerdiko 12etarako plazara agertu eta hiru saio egiten genituen: eguerdian, bazkaritan eta arratsaldean; eta askotan barrabanek bertso afaria ere antolatzen ziguten ezer esan gabe”, jarraitzen du Lopategik. Goizean goiz irteten zen halakoetan Gernikatik 2Ca hartuta, eta Mutrikun Azpillaga jaso eta goizaldeko seiak edo zazpiak arte ez omen ziren etxera itzultzen. “Askotan gosaldu eta zuzenean lanera joaten nintzen”, gogoratzen du Azpillagak.

Azpillaga: “Francoren inguruan-eta ez zuen inork kantatzen orduan”.

Azpillagak lantegi propioa zuenez eta Lopategi biajantea izanez —pentsua banatzen zuen—, lan ordutegiak nahierara molda zitzaketen. Osterantzean ezinezkoa izango zen zeramaten martxan jarraitzea. Izan ere, egun berean lau saio behin baino gehiagotan egin zituzten. Lopategik haietako egun bat gogoratzen du oraindik: 12:00etan Artean izan ziren, 14:00etan Miraballesen, Munitibarren 17:00etan eta Gizaburuagan 21:00etan.

Araba kalea, 35 ZARAUTZ • Gipuzkoa Tfnoa. 943 894 937 Faxa 943 894 941 E-mail zarautz@harrespil.net

Amilaga, 39 20570 BERGARA • Gipuzkoa Tfnoa. 943 761 299 Faxa 943 761 299 E-mail harrespil@harrespil.net

txibatoren bat edo, akaso, bertsozale frankistaren bat.

Entzule andanaren artean lantzean behin suertatzen zen

Dudarik gabe, jorratzen zituzten gaietan topatu behar dugu bikotearen arrakasta. Hain zuzen ere, Lopategik dioenez, “frankismoaren azken fasean herria burua erakutsi nahian hasi zenean, pregonero funtzioa edo betetzen genuen guk”. Eguneroko bitzitzako kontuez, herrietako arazoez eta bestelako ohiko gaiez ere aritzen ziren bertsotan, baina biek aitortzen dutenez, publikoak zirikatzea eta egurra ematea exijitzen zien; politikaren alorrean gertatzen zirenei buruz abestea. Ildo horretatik, orain urte bi Zaldibian zela, garai hartako bertsozale batekin egin zuen topo Lopategik. Haien saioetara joaten zirenean egurraren esperoan egoten zirela konfesatu omen zion: “Horrek botako dik, horrek botako dik; ta sekula ez zuan fallatzen”.

Ekar dezagun gogora, esandakoaren argigarri, 1970eko uztailaren 12ko Belauntzako saioko bertso sorta bat. Bezperan hil zen Muñoz Grandes jenerala, Ejerzitoaren Ministro eta Francoren gobernuko lehendakariordea izan zena. Casimiro Morcillo ere aipatzen dute bertsootan, Bilboko gotzain eta Madrilgo artzapezpiku izan zena:

A Z P I L L A G A : Lehenago sarri entzuna goian dago osasuna aginteak’e behian beti du egundoko erantzuna zuk zein kaletan bilauko dezu hemengo askatasuna.

Bada hainbat gauza edar zuen herri hontan zehar baina euskaldunak aspaldi hontan ez daukagu suerte lar “Gora Euskadi” kantatutzera mendira etorri behar.

L O PAT E G I :

A Z P I L L A G A : Lur hau behar da garbitu nahi bada ongi segitu Muñoz Grandes’e atzo gabean hil zala degu aditu nahiago nuen lagunak ere batera eaman balitu.

Bertso horren balioa ta bere ondorioa militar denak baldin badute Muñozen kondizioa beren trajetan jantzi liteke Espainiko nazioa.

L O PAT E G I :

Hainbeste dira oindio badute hainbat jenio Muñoz Grandes-ek hemen utzi du bere hainbat ondorio baina San Pedron aurrekaldean pistolak ez du balio.

Ezagutu nuen hala Bilbaon obispo zala ijito baten antzekua du arpegia ta azala nik galdetzen det zer ote degun obispo edo jenerala?

Ez zala izan umila ezta gerrero debila nik opa diot bihotz bihotzez zeruan gerta dedila baina handikan etorri bedi bere lagun zaharren bila.

L O PAT E G I :

AZPILLAGA:

L O PAT E G I : Ez zuen ona bizitza falta du zeruko giltza militar jende zabar horiek lagun baitzuten eliza nahiago nuke Morcillo ere berakin juan balitza.

Horiek dirala bitarte baditugu zenbait kate gizon artean egin baitzuten nik al dakit zenbat kalte? Purgatoioan egongo dira Euskadi Libratu arte. AZPILLAGA:

Edozer gauz bihotzian gabean eta goizian Muñoz Grandes ta bere laguna hil direla aditzian sepultura bat eingo nieke Gibraltarreko haitzian.

arren, 7.500 eta 10.000 pezeta arteko bospasei multa behintzat jarri zizkieten hamarkada batean.

L O PAT E G I :

Honezkero kontua galdu duten

Beti beren hitzekuak arrazoia galtzekuak hura hil dala ta notiziak ziran zerbait poztekuak baina oraindik mordo bat bada hil danaren antzekuak.

AZPILLAGA:

Honezkero irakurleak izango du garaiko autoritateei saio hauek bat ere gustatzen ez zitzaizkien susmoa. Eta ez da okertuko. Bistakoa denez, halako saioak ez ziren debalde izan Azpillagarentzat eta Lopategirentzat. Izan ere, entzule andanaren artean lantzean behin suertatzen zen txibatoren bat edo, akaso, bertsozale frankistaren bat. Edozein kasutan, salatari profesional edo afizionaturen bat. Botatako bertsoen desegokitasunarengatik lehenengo isuna Urnietako saio baten ostean heldu zitzaien. Antza denez, lehenengo saioa herriko plazan egin ostean, sagardotegi batean aritu ziren ondoren. Bertan, Azpillagak Franco gaixorik zegoela bota zuen eta Lopategik belar txarra minbiziak ere hiltzen ez duela erantzun. Muxikarrak dioenez salaketak halako zerbait zioen: “La actuación en la plaza de Urnieta fue correcta, pero no así en la sidrería de Cigulio”. Orduko hartan, baina, multa bertako gazteek ordaindu zuten, diru bilketa egin ostean. Hala ere, hura ez zen izan beste askoren arteko lehenengoa baino. Honezkero kontua galdu duten arren, 7.500 eta 10.000 pezeta arteko bospasei multa behintzat jarri zizkieten hamarkada batean.

A Z P I L L A G A : Izan gaituzte katian euskal herrien kaltian Morcillo juan izan balitza Muñoz Grande-kin batian sarrerarikan ez zedukaten horiek zeruko atian.

eta Lopategik bertsotan jarraitzeko, sarri hurbildu baitziren plazara kartelean beste bertsolari batzuen izenak jarrita. Hain zuzen ere, azkeneko isuna halako amarru baten ostean heldu zitzaien. Beste batzuen izenak jarrita Azpillaga eta Lopategi joan ziren bertsotan Idiazabalera, baina han ere txibatoren batek salatu eta laster heldu zitzaien multa. Azpillagak bere lantegia ere bazeukan eta ordaindu egin zuen. Lopategik, ostera, ez zeukan ondasun bistakorik eta ez ordaintzeko erabakia hartu zuen. Berandu baino lehen Guardia Zibilen deia jaso zuen, ordaindu ezean hilabete kartzelan pasa beharko zuela esanez. Barre artean gogoratzen du ordukoa: “Guardia Zibilak ordainarazteko ahaleginetan ibili zitzaizkidan: —¿Sabe usted la deshonra que supone pasar un mes en una cárcel de ésas? —esaten zidaten. —Pues será una deshonra, pero mayor deshonra es pagar por cantar —erantzun nien nik.

Salaketak zirela eta ez zirela, hainbeste aldiz egin behar izan zieten bertsolariek Guardia Zibilen koartelei bisita. Ondorioak, ordea, ez ziren isun formakoak soilik izan. 1967tik 1970era eta 1972tik 1975era plazan aritzeko debekua izan zuen bikoteak, gobernadoaren idatziz notifikatua. Haatik, hau ez zen oztopo izan Azpillaga

zuen bikoteak, gobernadoaren idatziz notifikatua.

Aurrera jarraitu aurretik, egin dezagun parentesi txiki bat. Pezetaren eta, batez ere, 60ko hamarkadako pezetaren balioaz jakitun ez garenontzat, esan dezagun Kontsumoko Prezioen Indizearen bariazioari jaramon eginda hamarkada haren hasieran 10.000 pezetak gaur egungo 2.000 bat euroren balioa zutela. Atera kontuak.

1967tik 1970era eta 1972tik 1975era plazan aritzeko debekua izan

Hala ibili ginen eta, azkenean, arratsaldeko lauretan etxean egoteko esan zidaten, nire bila etorriko zirela eta. Ordurako damutuko zitzaidala pentsatuko zuten, eta lauretan Guardia Zibil bi etorri ziren Citroën batean, bata gidatzen eta bestea atzean metrailetarekin. Kotxera hurbildu eta azkenerako sartu nintzen barrura: —¿Mucho amor propio, eh? —esan zidan batek. —Lo que haga falta. Haiek esaten zidaten hilabete bat pasatu beharko nuela kartzelan, baina Basaurira heldu eta hango patroiak: —¿Éste es el que viene para seis días? Klaro, 10.000 pezetako isuna zen, eta erreklamatu ostean 6.000tan geratu zen. Mila pezetako egun bat bete behar nuen, baina Guardia Zibilek, sei egunerako joan behar nuela eta lotsatu-edo egiten zirenez, ordaintzea nahi zuten eta hilabeterako nindoala esaten zidaten.

Sarritan txosteneko gaiak eta ondoren jartzen zirenak bat etorri ez arren, neurri batean molde berri hark gure bertso bikotearen jarduna aldatu zuen. “Niri sekula ez zait gustatu bertsolari bik gaiak emanda kantatzea”, aitortzen du Azpillagak. Ordu arte, berak betetzen zuen gai jartzailearen funtzioa, beti aurrelari ibiltzen zen eta. Lopategik dioenez, “beti eduki du bertute hori; lehenengo bertsoan zer edo zer garbia bota eta nondik jarraitu edukitzen zenuen, bidea egiten zuen”. “Ni sekula Basarrirekin ibili gabe nengoen —gomutatzen da Azpillaga—, eta Mendexan tokatu zitzaidan harekin kantatzea. Han baino ez genuen kantatu biok bakarrik. Ni oraindik gazte-gaztea nintzen eta bertsotan hasteko ordua heldu zenean isilik gelditu nintzen, bera hasiko zelakoan… eta hark ere: ‘hasi, Azpillaga’”.

Kontuak kontu, garai haietatik asko aldatu da bertsolaritza. Azpillagaren arabera, “orain batez ere gazteak ibiltzen dira bertsotan. Orduan ere ibiltzen ginen gazteak, baina zaharrak gehiago”. “Ikastoletan eta eskoletan bertsolaritza emateak aldatu du tendentzia —jarraitzen du Lopategik—; bertsolaritza modernotu eta aberastu egin da. Gu zortziko txikitik hamarreko nagusira ibiltzen ginen; horiek ziren plazako neurriak. Txapelketetan bederatzi

Lopategi izan zen irabazlea eta ordutik aurrera elkarrekin plazak egiteko deitzen hasi zitzaizkien. Laster Euskal Herri osotik deiak jasotzen hasi ziren.

Bistakoa da bertsolariek jasandako jazarpenak saio “subertsibo” haiek baldintzatzea zuela helburu, baina orduko errepresioak bestelako eraginik ere izan zuen bertsolaritzaren ibilbidean. Izan ere, ordu arte bertsolari bi bakarrik aritzen zirenean gai librean ibili ohi ziren arren, aginteak bertso saioak kontrolatu nahi izanak —bestelako arrazoiak ere tarteko zirela— sarritan gaiak emanda aritzea ekarri zuen: inprobisazioaren bide bihurriak zuzentzeko ahaleginean, saioen aurretik Gobernu Zibilari arituko ziren bertsolarien eta jorratuko ziren gaien berri emateko baldintza ezarri zuten.

1958an Bizkaiko Bertsolari Txapelketa antolatzeari ekin zion Euskaltzaindiak, eta 1961eko edizioan Azpillagak jantzi zuen txapela. Hurrengo urtean

Sei egun egin nituen Basaurin, eta esperientzia interesgarria izan zen azkenean. Kartzelako bizimodua apur bat ezagutu nuen, preso zegoen ijito kuadrilla batekin ibili…”.

puntukoren bat ere bai, baina handik kanpo… Orain habanerak eta kristoak botatzen dituzte”. “Baina niri gure lehengo bertsoa ere gustatzen zait —dio Azpillagak—. Bertso piloa botatzen genuen eta erraztasun handia geneukan”. “Gaur gaiak ere konplexuagoak eta zailagoak dira. Guk lehen ideia sinpleak eta naturalak, mundu guztiak ezagutzen zituenak, botatzen genituen. Herriko komentarioak bertsotan jartzen genituen, asuntoa konplikatu gabe: bertsoa beti senziloa”, dio Lopategik. Denboraren talaiatik atzera begiratuta, haien ekarpenaz galdetuta, arazo politiko eta sozialen aldagaia bertsolaritzan txertatu izana azpimarratzen dute. Ildo bertsutik, norabide bikoitzeko ekarria aipa daiteke: bertsozaleak abertzaletu eta abertzaleak bertsozaletzea. Izan ere, Lopategik eta Azpillagak diotenaren arabera, euren garaia inflexio puntua izan zen bertsolaritzaren tendentzia ideologikoari dagokionez. “Gerra ostean esaten zenarekin kontu handiz ibili behar zen eta apurka hasi zen, adibidez, euskararen gaia bertsotan sartzen”, uste du Lopategik. Baina 50eko hamarkada amaieran bertsolari belaunaldi berri bat agertu zen plazara eta haietako batzuk hasi ziren lotsak astintzen: “geu eta Garmendia hasi ginen politikan sartzen; besteak oraindik beldur ziren edo, ez dakit. Igual gure bertsoak ez ziren onenak izango, baina egia batzuk esaten genituen”, gogoratzen du barre artean Azpillagak. “Handik aurrera apurka-apurka aldatu da bertsolaritzaren joera ideologikoa uniformizaziorantz. Lehengo ‘hori abertzalea da eta beste hori ez’ amaitu da; gaur egun bertsotan dabiltzan gehiengehienak zentzu berean dabiltza”, amaitzen du Lopategik. Argi dago, edozein kasutan, bertsolaritza ezin dela garaiko kontestu politikotik at ulertu. Eta 60ko hamarkadak Beatlesen doinua izango badu batzuentzat eta “Ez dok amairu”rena beste hainbatentzat, agian, zenbaitentzat “uso zuriarena” izango du Lopategiren eta Azpillagaren ahoetan. •

KAFE SAN TELMO tertulia TERTULIA

Ramon Labaien, Jesus Egiguren, Juan Karlos Izagirre, Andoni Ega単a eta Jon Maiaren arteko solasaldia Bertsolaritzaz, politikaz, bertso politikoaz, bertsolaritza eta politikaz Antxoka Agirre Conny Beyreuther

BOST PARTE HARTZAILEEN PERFIL AK ANDONI EGAÑA MAKAZAGA 1961, Zarautz. Euskal Filologian lizentziatu zen eta euskara teknikari-plaza ere atera zuen Gasteizko Udaletxean, baina lanpostu seguruari uko egin zion bertsolari gisa plazaz plaza ibiltzeko eta bizitzeko. Euskal Herriko txapeldun izan da 1993, 1997, 2001 eta 2005ean. Eta finalista 1986, 1989 eta 2009an. Bertsolaritzaren ordezkari, teorialari eta berritzaile nagusietakoa izan da azken hamarkadetan, eta, gainera, beste esparru batzuetan ere, esate baterako literaturan, gidoigintzan edo prentsako iritzi-emaile gisa, ibilbide oparoa du. 2009an txapela erantzi, erantzi zuen, baina ez dio, noski, bertsolari izateari utzi, eta ezta txapeldun izateari ere. Klase guztietako konpromisoz betea du agenda, baina kosta egiten zaio berriei ezetz esatea. Urtean ehunka bertso saio egiten ditu, eta tertuliarako deitu genionean, Donostiako Zinemaldiko epaile lanetan ari zen. Politikoki ez da inoiz definizio sinpleen zale izan, baina bere postura errespetatu egin dio publikoak. Horrek dezenteko meritua dauka mundu guztia etiketatzeko eta etiketen arabera mespretxuz jokatzeko hainbesteko ohitura dugun herri honetan. Tertulian ostras da gehien pentsatu eta esan ez duen hitza. Eta distantzia puntu batekin aritu da beti, gaiak dibertitu bai baina erabat konbentzituko ez balu bezala: “Niri ez dit inork inoiz alderdi politiko batekin aurkezteko eskaintzarik egin. Gauzak ondo egiten ari naizenaren seinale”.

JESUS EGIGUREN IMAZ Aizarna, 1954. Uztapide eta Basarriren jaiotetxeetatik bertatik bertara aurkitzen da harena. Bandera Roja alderdian hasi zuen bere ibilbide politikoa, PCEn jarraitu zuen gero, eta PSEko legebiltzarkide izan da 1982az geroztik. Alderdi politiko horren aparatuan eman du bizitza. Gipuzkoako alderdiko presidente izan zen lehenengo, Euskadiko presidente gero. Nicolas Redondo Terreros babestu zuen lehenengo, Patxi Lopez gero. Legebiltzarreko lehendakari ere izan zen 1987tik 1990era, baina, ziur asko, 2002tik 2006ra Loiolako bake-prozesuan egindako saiakeragatik izango dute, gehienek, gogoan. Nekatuta dagoelako, erretiroa hartuko duela iragarri berri du, baina bere ekarpena egin duenaren sentsazioa du. Angel Amigoren Memorias de un conspirador dokumentalean Itakara itzultzeko gogoa aipatzen du. Zuzenbidean doktore da, Euskal Foruen galeraren inguruan eginiko doktorego tesiarekin. Bilintxi buruzko lan bat ere egin du, erdaraz, argitaratu ezinean dabilena. Asko daki bertso zaharrei buruz, Euskal Foruei eta gerra karlistei buruzko informazio asko aurkitu baitu berorietan. Tertulian nazionalista da gehien errepikatu duen hitza. Eta azkenaldian ohikoa duenez, ingurukoak apur bat asaldatu dituen esaldi andana atera du mahai honetara ere: “Niretzat bertsolaritza da frustrazio bat, nire bizitzako frustrazioa”.

RAMON L ABAIEN SANTSINENEA Tolosa, 1928. Politikarako grina eta kulturarako zaletasuna etxetik datozkio: aita, Antonio Labaien, Tolosako EAJko alkate izan zen gerra aurretik, eta EBBko buru izatera ere iritsi zen erbestean; Labaiendarren etxea, euskal pizkundeko pertsonaia garrantzitsuenen bigarren etxea izan zen hainbat urtetan. Kimikan lizentziatu zen, Ingalaterra eta Nafarroan kontserba industrian aritu zen, Donostiako Londres hotelaren zuzendaria izan zen hamabost urtez, eta Aurrezki Kutxa Munizipalaren zuzendari izendatu zuten harik eta Karlos Garaikoetxeak diktaduraren ondorengo lehen Jaurlaritzan Kultura Sailburu izateko deitu zion arte. 1980tik 1983ra egon zen kargu horretan eta, bitarte horretan, besteak beste, EiTB, HABE eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa jarri ziren martxan. 1983tik 1987ra Donostiako alkate izan zen, eta kargu politikoetatik erretiratu zenean, Soraluzeko Sapan aritu zen, kanoiak egiten. Historia militarra da, hain zuzen, politikarekin eta kulturarekin batera, Labaienen hirugarren pasioa. Eta gai horretan aditu izanik, asko daki bertso zaharrei buruz, inguruan izandako gerra guztiei abesten baitzaie berorietan. Tertulian aizu da gehien errepikatu duen hitza. Zirikatzeko gogoz eseri da mahaian: “Aizu, Egiguren, azkenaldian zure arrastoei segitzen diegu eta gero eta hobeto zabiltzala ikusten dugu: EAJtik gero eta gertuago zaude”. 46

JON MAIA SORIA 1972, Urretxu. Euskal Filologian lizentziatua. Txapelketa nagusiko finalean izan da 1997, 2001, 2005 eta 2009an. Bertso eskoletatik ateratako lehen belaunaldiaren kide da eta ia bi hamarkada daramatza bertsolaritzaren elitean. Patxadarekin egin du bertsotan eta hizketan, baina ez da geldi egoteko jaiotakoa: formatu berriak probatu ditu etengabe. Bertsoa antzerkiarekin (bertso-tramak), jazzarekin (Bertsojazz ekimena), margolanekin (Irudika Idurika) eta argazkiekin (Zikloak) konbinatu du. Musika talde mordo baten letrak idatzi ditu (Negu Gorriak, Bizkar Hezurra, Gozategi, Gari, Anari, Esne Beltza, Ken Zazpi, Benito Lertxundi…), eta bere taldearekin, Karidadeko Benta, hiru disko atera ditu. Literaturan ere aritu da eta hiru dokumental sortu ditu. 2006an, Apaizac obeto proiektuarekin, Ternuarainoko bidaia egin zuen arraunean, eta egun Albaola Itsas Kultur Erakundearen komunikazioarduraduna da. Alor politikoan ere, ezker abertzalearen inguruko ekimenetan parte hartuz, pertsona aktiboa izan da. 1990ean atxilotu egin zuten arrazoi politikoak zirela medio, eta 2006an erakunde armatuarekin kolaboratzea egotzi zioten Gaztesarea webguneari babesa adierazteagatik. Tertulian gehien aipatu duen hitza abuelo izan da. Integrazioaren gaiari heldu nahi izan dio, etorkinen ondorengoa izanik, ondo ezagutzen duen gaia: “Ni bertsolaria baldin banaiz, neurri batean nire abueloren printzipio ezkertiarrei esker da”.

JUAN KARLOS IZAGIRRE HORTEL A NO 1963, Igeldo. Donostiako alkate izendatu zuten joan den ekainean Bilduko independiente gisa. Medikuntzan aritu izan zen ordu arte Errenteriako larrialdi zerbitzuan eta Donostiako kirol medikuntzako kontsulta pribatuan. Politikari gisa, oraindik ere nabari zaio aurreko ibilbide hori: larritu gabe egiten die aurre larrialdiei, kirolaritasunez hartzen ditu oposizioaren kritikak. Eta nabari zaio orobat Bilduko independienteek, alderdi baten barruan karrera egin gabeak, erakutsi ohi duten freskotasuna. Familiak “Txapela” taberna izan zuen Igeldon eta, hainbatek, ezizen horrekin ezagutzen dute. Aita Igeldoko auzo-alkatea izan zen eta Juan Karlos Donostiarekiko independentzia aldarrikatzen duen “Itxas Aurre” auzo elkartearen bozeramailea izan da urteak joan eta urteak etorri. Egoera berriak badu, beraz, gatza eta grazia: alkateari egindako bilera-eskariaren erantzunaren zain hilabete osoak pasatu behar izatetik alkatearen besaulkian esertzera. Aldaketak aldaketa, eta agenda gainezka eduki arren, ez dio utzi nahi izan urtean birritan Saharako kanpamentuetara mediku gisa joateari. Oso bertsozalea da eta bertso batekin ekin zion agintaldiari. Gerora beste hainbat bota ditu ekitaldi ofizialetan. Tertulian sekulako barre algarak egin ditu. Eta ikusi zaio bertsolaritza lehen pertsonan bizi duela: “Beti atentzioa eman izan dit, arrastorik ez daukagunok ere nola geure saiakerak egiten ditugun nahiko modu naturalean”.

ESIZOZTE garaia bizi dugu Euskal Herrian. Han eta hemen garai berri honen zantzuak bistaratzen dira pixkanaka; malgutze, gerturatze, lasaitasun berriak. Une polita izan daitekeela iruditu zaigu, bada, bertsolari eta politikari sorta bat juntatu eta zer kontatzen duten jakiteko. Bertsolaritzaz, politikaz, bertso politikoaz, bertsolaritza eta politikaz. Urriaren 9an da zita, eguerdiko 12etan San Telmo Museoaren kafetegi aurrean. Eusko Legebiltzarrerako hauteskunde kanpaina ofizialki oraintxe hasi berria da, eta hauteskundeen usainera otu zitzaigun gaia. Hauteskundeen usainera eta lehenengo Onintza Enbeita Madrilgo Diputatuen Kongresuan diputatu gisa arituko zela eta ondoren Iratxe Ibarra Jaurlaritza berrirako proposatu zutela jakin berritan: zergatik ez bertsolaritzari eta politikari buruzko monografiko bat? Eguzkiak gozo berotzen du Donostiako Zuloaga plaza eta San Telmo Museoaren kafetegiko nahiz Union Artesanako terrazetan jende dezente ikus daiteke eguerdiak egonean harrapatuta. Astearte buruzuri bat da, krisia beste konturik ez da entzuten, baina eguraldia ez da etxean gelditzekoa. Ramon Labaien izan da iristen lehena eta â&#x20AC;&#x153;kaixo, aizu, hemen al da bertsolarien kontu hori?â&#x20AC;? batekin agurtu gaitu, baiezkoari esku estutze indartsu batekin erantzuteko. Berehala iritsi dira gainerakoak ere. Euren artean ondo konponduko direlakoan

Labaienek eta Egigurenek lehenagotik zuten elkar ezagutzen, bi bertsolariak eta Juan Karlos Izagirrek ere bai. Ezagutzen ez zirenen artean ere denek zuten elkarren berri eta ez dute aurkezpen handirik behar izan: berehala hasi dira berriketan. “Ez dugu bertsotan egin beharko, ezta?” diote politikariek. “Trago pare bat hartuta erraz egingo zenukete zuek”, bertsolariek. Elkarrekiko sinpatia eta jakinmin puntua nabari da hasieratik. Egigurenek Donostiako Danborradako uniforme bati buruz hitz egiten dio Labaieni. Labaienek diseinaturikoak dira uniforme horiek gehienak. Izagirreri adarra jotzen diote alkatetzan egonda, uniforme hori lortzeko kontaktuak eskura izango dituela esanez. Barre egiten du honek. Egigureni Hitzetik Hortzeran elkarrizketa egin zioten duela hilabete batzuk, eta Bilintxi buruzko liburu bat idatzi duela esan zuen bertan. Horrekin sartzen dute baza bertsolariek. Egañak eta Egigurenek zigarro bana dute eskuan. Argazkilariak, Connyk, dio berari kanpoan hobeto datorkiola barruan baino. Ez dago eztabaidarik, terrazako diseinuko aulkietan eseriko gara. Egigurenek Coca-Cola bat eskatu du, Labaienek ardo berezi bat, bi bertsolariek zerbeza bana eta Izagirrek ezer ez. “Inazio Mujika Iraolak honi buruz idatzitako liburu bat badago, ez dakit zein argitaletxetan atera zen” ari zaio Egaña Izagirreri Bilintxen heriotzari buruz. “Gelako leihotik sartu omen zen kanoiaren bonba. Kalkulatuta dago hamazazpi segundo tardatu zituela tiro egin zutenetik Bilintxen etxera sartu bitartean”. “Hamazazpi segundo?! Jesus, nola iristen ari den ikusteko moduan” alkateak. “Bai, bai. Larrazaindik egiten omen zuten tiro, eta kalkulatuta dago hortik Bilintxen etxera hamazazpi edo hamalau segundo beharko zituela”. “Larrazaindik, e? Bai, ezagutzen dut tokia. Oso bista politak ditu. Ibilita nago bizikletan hortik” Izagirrek. “Orduan trajea jantzita hil zen?” ari zaio Maia Egigureni. “Ez, ez, San Sebastianetarako trajea janzten ari zela harrapatu zuen tiroak, baina gero sei hilabete aguantatu zituen hilzorian eta Foruak kendu zituzten egunean hil zen… Donostiako

Jesus Egiguren: “Umezaroan behi zaintzen denbora sobran nuenez, irakurtzen hasi nintzen eta irakurketa horietatik etorri zen gero dena. Hortik egin nintzen sozialista”.

gaude, deitutako bost lagunak jarrera irekia eta etorri handia erakutsitakoak baitira. Gainera uste baino zerikusi gehiago izan dezake bertsolarien eta politikarien jardunak. Deika hasi ginenean zalantza gehiago geneuzkan. Batzuen eta besteen agendak nolakoak diren jakinda eta hauteskunde kanpaina martxan egonik ez genuen espero hain erraz lotuko genituenik.

Grabagailua pizteko kasik astirik eman gabe jarri da martxan tertulia1. Eta zerbitzariak edariak ekarri dituenerako oilategi bat dirudi mahaiak2. Susmoa bagenuen hiru politikari eta bi bertsolari askotxo izan zitezkeela galdetegi bakarrarentzat, eta garbi dago hala izango dela, tertuliak bere kabuz egingo duela bidea. Disfrutatzea tokatzen da, bada, Labaien, Egiguren, Izagirre, Egaña eta Maiak elkarri kontatzen dizkiotenak entzutea… Hala ere lehenengo galdera, behintzat, egin beharko diet. Gonbidatuekin hasiko naizela hasten naiz kontatzen, politikariei egingo dizkiedala lehen galderak. Ezta kasurik ere. “Esaten ari nintzen…” hasi naiz errepikatzen. “Ea! Galdera egin behar digu mutilak! Kasu pixka bat egin!” laguntzen du alkateak. Nabari zaio praktika pixka bat hartu duela Donostiako Udaletxeko plenoetan. REC.

Ze harreman duzue bertsolaritzarekin? Ze puntutaraino zarete zaletuak? RAMON LABAIEN:

Has dadila alkatea…

Ni zaletua banaiz. Jakin igual askorik ez, baina gustatu eta bizi betidanik. Inguruan, lagun arteko afarietan eta, beti eduki izan dut norbait animatu izan dena, baita bertso afarien kontu hori normalizatu baino lehenagotik ere… Badakit Kuban eta beste toki askotan antzeko fenomenoak badirela, baina niri oso geurea dugun gauza dela iruditzen zait, oso geurea eta aldi berean oso esportagarria. Etxera kanpoko jendea etorri izan denean, parean tokatzen bada behintzat, beti eramaten ditut bertso saioren bat ikustera. Ez dute tutik ere entenditzen, baina aluzinatuta gelditzen dira. Bertsolaritzak badauka magia hori, euskaraz ez dakienak ere senti dezakeena. JUAN KARLOS IZAGIRRE:

Niri iruditzen zait bertsolaritza gure kulturaren osagai garrantzitsu bat dela, bai euskararentzat eta bai gure izaerarentzat. Aitzolek3 esaten zuen bertsolaritzak salbatuko zuela euskara, eta ez Lizardik eta Orixek. Esaten zuen Lizardi eta Orixe Luteranoak zirela, gongoristas4 esaten zuen, eta bertsolariak zirela euskal arimaren iritzi jatorra, euskararen etorkizuna. Urte batzuk badauzkat, Aitzolek LABAIEN:

Ramon Labaien: “Aitzolek esaten zuen bertsolaritzak salbatuko zuela euskara, eta ez Lizardik edo Orixek. Arrazoi zuen”.

egunkariak bi eskela zekartzan egun horretan: ‘Han muerto los Fueros Vascos’ zekarren batak. ‘Ha muerto Indalezio Bizkarrondo Ureña ‘Bilintx’’ besteak”, kontatzen du Aizarnako politikariak.

bertsolaritza berpizteko gerra aurretik antolatu zituen bertso saioak ere ezagutu ditut, eta nik uste dut arrazoi zuela… Oso pozik ikusten dut azken urte hauetan guztietan zer indar, zer izen, zer prestigio hartu duen. Nolabait Euskal Herri berriaren sinbolo bat zarete bertsolariak. (Egañak irribarre lotsatia egiten du, politikariak esandakoa askotxo ez ote den adierazi nahian. “Hala da, hala da; bai, bai, bai, bai” erantzuten dio serio Labaienek Egañaren keinuari, eta bai, bai, bai, bai dio buruarekin ere). Aizu, Tolosako Laskurain ikastolan gaur 1. Tertulia diogu asmoa ez delako ez mahaiinguru bat eta ezta elkarrizketa bat egitea ere. Mahai-ingurua balitz gai bat edo gai gutxi batzuk finkatu eta landu beharko lirateke aldez aurretik; gai askori buruz edo gai librean arituko dira eta aldez aurretik ez dute ezer prestaturik ekarri. Elkarrizketa balitz, berriz, gehienez bizpahiru izan beharko lukete elkarrizketatuak, edo gutxienez etorri txikiagokoak; galdetegia prestatu da, bai, baina erantzunek hartzen duten bideari jarraitzeko asmoarekin. 2. Solasa, hizketa, berriketa, harremana da helburua. COPE edo Intereconomiako tertulietan egiten dena, baina hizketakide interesgarri eta pluralekin, eta, noski, grazia eta seriotasun gehiagorekin.

egun 1.500 haur dituzte, eta ni Laskuraineko haurra nintzen garaian 30 ginen… Eta, nolabait, euskararen balioaren froga ere bazarete. Pertsona normal batek ideiak maneiatzeko 30 segundo behar ditu, bertsolari batek segundo bat. Neuronen ariketa harrigarria da bertsoa eta hizkuntzaren ariketa bikaina! Errusiarrek egiten dute xakea erakutsi eskoletan, eta guk egin behar dugu, eta egiten da, bertsolaritza irakatsi. Oso inportantea da gure etorkizunarentzat.

3. Labaiendarren etxea Ateneo txiki bat izan zen gerra aurretik. Lizardi, kale berean bizi zen, esaterako, edo Orixe familiaren lagunmina zen. Euskonewsen 597. zenbakian emaniko elkarrizketan Ramonek kontatzen du aitak esaten zuela garaiko Gipuzkoako apaiz guztiek euren etxean egiten zutela bigarren jatordua. Apaiz euskaltzale horien artean itzal handikoena Jose Ariztimuño Aitzol (18961936) zen ezbairik gabe. Idazle, kazetari, sindikalista, politikari eta eragile, gerra aurreko euskal kulturaren berpizkundearen bultzatzaile nagusietarikoa izan zen. Labaiendarrak bezala tolosarra zen berau.

Niretzat bertsolaritza da frustrazio bat, nire bizitzako frustrazioa. (‘Hara!’ dio Maiak, ozen; irribarre zabalak eta harridura puntua eragin ditu politikariaren aitorpenak) Basarri Granadakoa zen eta Uztapide Endoiakoa, eta bietatik eskura-eskura dago gure etxea. Txikitan etxean jolasa izaten zen bertsoak ea nork egiten zituen hobeto. Eta bertsolariren bat ere atera zen familian… Xalbadorrek esaten zuen Jaungoikoak ezkutuan jartzen zuen hazia bezalakoa zela bertsotarako gaitasuna; nik inoiz ez dut garatzeko aukerarik izan…

4. XVI. mendeko literatur korrontea da gongorismoa, barroko espainiarraren baitakoa, klasikotasunaren argitasun eta oreka hautsiz estetika ariketa intelektual erretoriko gisa lantzen zuena. Alegia, intelektuala, herri xehearentzat ulertzeko nekezegia, Aitzolek zerabilen adieran.

“Garaiz zaude!” zirikatzen du Labaienek. Irriak. 84 urte ditu Tolosakoak baina 20 urteko mutiko baten potentzia nabari zaio ahotsean. Egigurenek dio ez dakiela trebetasun hori badaukan, baina arra beti izan duela; duela gutxi helduen-

JESUS EGIGUREN:

Umetan, inguru horretakoa izanda, tokatuko zitzaizun bertso saioak ikustea, ezta? Uztapide eta horiek bai. Basarri Diario Vascon irakurtzen nuen. Francoren garaian ‘Atalaya montañera’ izena zuen sekzioa zeukan. Gustura irakurtzen nuen… Irratian ere hitz egiten zuen. Baina en fin, PSOE ez da girorik egokiena bertsolaritza lantzeko, denborarik ere ez dut izan eta beste mila gauza ere ez ditut egin, baina gero eta zaletasun handiagoa daukat. Bertso txar batzuk egiten ditut neure kontura, euskaraz errimatzea ez da hain zaila, baina ez naiz atrebitzen…

EGIGUREN:

“Zein daukazu, bada, familian bertsolaria?” galdetzen dio Egañak, eta politikariak kontatzen du bazeukala lehengusu bat Azpeitian, Bixigu, txikito baten truke bertsoa botatzen zuena. Bertsolari polita zela gaztetan baina gerora eskizofrenia sortu zitzaiola eta bizimodu nahikoa eskasa eraman zuela. Hala ere, gaixotu arren, bertsotan egiteari ez ziola inoiz utzi. “Aizu, artisten artean eskizofreniko asko dago, e!” esaten dio Labaienek. “Baita bestelakoen artean ere” gaineratzen du Izagirrek. Umore onean ari dira denak, “egia, egia” arrazoi ematen dio irribarrez alkate ohiak alkateari. Ni berriro zaletu naiz hauek telebistatik ikusita. Programa gustatzen zait eta ahal dudan guztietan jarraitzen dut, baina ordua aldatu egiten dute astetik astera eta ez dago ikusteko modurik ere. ETBk kulturako diru denak eramaten ditu eta gero Pantoja errazago bistaratzen da bertsolariak baino… (barreak mahaiaren bueltan).

EGIGUREN:

Juan Karlos Izagirre: “Iruditzen zait Habanera batean askoz gauza gehiago esan ditzakedala bi minutuko diskurtso bat irakurrita baino”.

tzako bertso eskola baten berri izan zuela eta telefonoz ere deitu zuela informazio eske. Serio egiten du hizketan, zomorro aurpegiarekin. “Lagun batek esan zidan uzteko, azkenean egunkarian aterako zela eta jendeak pentsatuko zuela zoratu egin nintzela” dio, eta irribarretxoa eskapatzen zaio. Barreak mahaiaren bueltan. “Gainera nola PSOEkoa naizen… “Hori bekatu beniala da!”, Labaienek berriro. “Nola PSOEkoa naizen, jendeak pentsa dezake nire euskalduntasuna demostratzeko apuntatu naizela bertso eskolan”. Zomorrotik bezainbeste du bitxotik Aizarnakoak. “Azkenean ez nintzen apuntatu”. Animatu egin beharko lukeela esaten dio Izagirrek, eta bertsolariek azpimarratzen dute teknika bat ikastea besterik ez dela. Sortzen dugun iskanbilarekin inguruko mahaietatik begira jarri zaigu bat baino gehiago.

Bai, gainera orain Saurio5 sartu duzue eta horrek ez dio mesede askorik egin ETB1i (barre gehiago; Izagirre eta Egaña algaraka). LABAIEN:

Elizanbururen bertsoak bildu zituena, Antonio Labaien, zer da, zure aita ala aitona? EGIGUREN:

LABAIEN:

Aita, aita.

Zuk ere Bilintxi buruzko lanen bat baduzu egina, argitaratzeke dagoena. Bilintx asko gustatzen zait. Donostiako historia sinbolizatzen duten datu asko ematen ditu. Eta maitasunari buruz ere asko kantatu zuen. Gai politagoa iruditzen zait aberria, mendia, ibaia eta horrelako kontuak baino. Gainera beti pentsatu izan dut liberala zelako pixka bat baztertua egon dela. Jarri dioten arlote fama hori… Oso gizon jantzia zen. Junkeraren diskoan haren bertso batzuk egilerik izango ez balute bezala jasotzen dira, Iparragirrerenak zirela ere esaten da beste batzuetan… Liberala izan ez balitz honezkero avenida bat jarri zioten Donostian…

EGIGUREN:

Nik ez dakit donostiarrak liberalak ziren. Donostiarrak ziren dendariak, dendariak eta kaskarinak. Eskerrak Donostiak gertu zeukala Tolosa! (barre egiten dute denek).

LABAIEN:

E G I G U R E N : Udaletxeak boluntarioak eskatu zituenean hau zazpigarrena apuntatu zen. Aurren aurrenekoetakoa… Gero nire teoriak dauzkat. Ez dago Bilintxen bertso bat bera ere gerrari buruzkorik, eta nire irudipena da Serafin Barojaren bertsoak Bilintxenak zirela. Nik uste dut gerra giro hartan, badaezpada ere, nahiago izan zuela izenorde batekin argitaratu. IZAGIRRE:

Hara teoria berria! (barrez)

Alderantziz ere bai. Bereak ez diren ale batzuk badaude Bilintxenak izango balira bezala pasatu direnak. ANDONI EGAÑA:

‘Triste bizi naiz eta’ren barruko batzuk esaten da ez direla bereak. Ez dira jatorrizko bertso paperetan azaltzen. JON MAIA:

5. Alberto Surioz ari da, noski, Patxi Lopezen gobernuak EiTBko zuzendari nagusi izendaturikoa.

EGAÑA:

Txarragoak ere badira.

EGIGUREN:

Bai? Ez nekien ezer…

Jon Maia: “Ikusten duzue? Nola aldatu diren gauzak: hiru politikari baserrikoak eta bi bertsolari kalekumeak”.

Noizko kontua da Bilintxi buruzko lan hori? Egia kontatzea nahi baduzu ETAri buruzko liburua publikatzeko argitaletxekoei jarri nien kondizio bakarra izan zen Bilintxi buruzkoa ere publikatzea. Baietz esan zidaten. Baina publikatu zuten ETAkoa eta orain esaten dute dirurik ez dagoela (barreak mahaian). Nire liburuarekin jo dute hondoa nonbait (barre gehiago)… Tarteka deitzen dut El Paísera, baina “esto con tanto verso un andaluz lo tira por la ventana para el segundo día” esaten didate. Nik esaten diet Bilintxi buruz baldin bada bertsoak jaso beharra dagoela, baina… EGIGUREN:

Zure alderdiko buruzagitzan nola ikusten da bertsolaritza? Patxi Lopezi entzun izan diozu inoiz zerbait? EGIGUREN:

Ez, baina gaztetan dantzaria izan zen. Mendizalea ere

bai… LABAIEN:

Gitarrista ere bai.

EGIGUREN: LABAIEN:

PSOErentzat bertsolaritza fenomeno arraroa da…

Lopez da bere aitaren semea.

Errenterian hitzaldia eman nuen bertsolaritzari lotutako nire bizitza kontatzeko. Nire ama Extremadurakoa da, aita Zamorakoa eta nola nik Euskal Herriko bertsolari txapelketaren finalean bukatzen dudan… Integrazio istorio bat da, kontraesan identitarioz beterikoa. MAIA:

EGIGUREN: MAIA:

Nongoa zen ama? Zein herritakoa?

Cabeza del Buey, Badajoz.

EGIGUREN:

Nire andrea-eta hortik zetozek.

Lehenengo aldia izan omen zen Errenterian hitzaldi bera entzutera PPko kontzejala, PSOEko kontzejala, ezker abertzaleko kontzejala… espektro dena azaltzen zela. Denak juntatu ziren lehenengo aldiz zerbait elkarrekin egiteko.

MAIA:

IZAGIRRE:

Joder. ¡Que grande eres Jon, que grande! Kar, kar…

M A I A : Nik ez nuen landu hori. Alkateak esan zidan, hauek denak datoz. Eta Casa de Extremadura, Coro Rociero de Andalucia… jende ezberdin pila bat bertsolari baten historia entzutera. 200 lagun.

LABAIEN:

Bai, bai, bai, Joseba.

EGIGUREN: LABAIEN:

Hori biziko da oraindik.

Hori ez da behin ere hilko (algarak gainerakoek).

Extremadurako jende baten bisita bat izan zuten Eusko Legebiltzarrean eta Jonek 97ko finalean bere arbasoei eskaini zien bertso hori kantatu zien Leizaolak. EGAÑA:

IZAGIRRE:

Eta zer dio bada bertso horrek?

Ama Extremadura aita Zamoratik / abuela eta abuelo haien aurretik / herri honetan sustraitzen asmatzeagatik / neuk ere maita dezaket, guztien gainetik / euskaraz badakit / bertsoz darabilkit / dena zuengatik / halaxe dagokit / denek kantatu dute nire ahotik.

MAIA:

IZAGIRRE:

Ederra!

EGIGUREN:

Bertso hori pasa behar didak.

Finaleko egunean kantatu nuen. Orduan atera nintzen armariotik… Errenterian hitzaldia bukatutakoan PPko eta PSOEkoak gerturatu egin zitzaizkidan, jode, ez nago oso ohituta horrelakoetara… “Cuando lo humano, está por encima de lo político…” esaten zidan PPko zinegotziak, “el problema es que no nos conocemos entre diferentes…” PSOEkoak… MAIA:

EGIGUREN: EGAÑA:

Bilintxen aitona ere Ayamontekoa zen, Zamorakoa.

Ayamontekoa zen Bilintxen aitona?

EGIGUREN:

Bai, bai, Ureña zeukan bigarrena.

Zu, Ramon, frankismo osteko lehen kultura sailburua izan zinen 80tik 83ra. Bertsolaritzaren aro modernoko lehen txapelketa nagusiak ere, Amurizak irabazi zituen biak, ordukoak dira. Nola bizi izan zenuen bertsolaritzaren berpizkunde hori zure kargutik? Gu saiatu ginen ahal zena finantzatzen. Administrazioa ez da kultura sortzailea, kasurik onenean lagundu egingo du, eta horretan saiatzen ginen.

LABAIEN:

Andoni Egaña: “Gipuzkoa eta Bizkaiari buruz jarri gaia eta hor ateratzen denak zuku politiko gehiago dauka banderen auzia jarrita botatakoek baino”.

Legebiltzarreko presidente Leizaola zegoela… Leizaola bat egon zen, ezta? EGAÑA:

Ramonen garaian Bertsozale Elkartea sortzeke zegoen. Lan asko zegoen egiteko eta instituzioek jarri zuten berea ere. EGAÑA:

Juan Jose Uriak, Hernaniko HBko alkatea izandakoak, kontatzen du 86ko Txapelketa Nagusiko antolatzaile lanetan zebiltzala, nola garai hartan Donostiako alkate zinen, zuregana jo zutela bi milioi eskatzera eta zuk hiru eskaini zenizkiela. LABAIEN:

Noski (serio-serio)

Barre egiten dute bertsolariek eta alkateak.

Nola da hori? Euskal kultura indartzeko lehentasunetariko bat bertsolaritza zen, eta ahal genuen guztia lagundu genuen. LABAIEN:

Eta orain, Juan Karlos, posible ikusten al duzu horrelakorik? Orain imposible. Gure lehentasunetan euskara eta euskal kultura oso goian daude baina ekonomikoki ze garaitan bizi garen ere badakigu. Gaur bi eskatu eta hiru eman ez dut uste inork egingo dizunik. IZAGIRRE:

Aginte makila hartu zenuen egunean, Lagun Aro Gipuzkoa Basketen denboraldia ospatzeko ekitaldian, G puntuaren finalaren aurkezpenean… Bertso batzuk botatakoa zara ekitaldi ofizialetan. Niretzat gure nortasunaren eta kulturaren ikur bat da bertsoa, eta aukera baldin baduzu, orain nagoen tokian nagoelako, noizbehinka horrelako keinu bat egiteko, ba, egin egiten duzu. Esaten dizute zerbait esan behar duzula eta bi minutu dauzkazula horretarako, eta niri iruditzen zait Habanera batean askoz gauza gehiago esan ditzakedala bi minutuko diskurtso bat irakurrita baino. Prosan egitea tokatu zaidanean gertatu izan 6. Aginte makila hartu zuenean botatako bertsoa: zait hasi idazten eta orri bat eta bi orri eta Barkau atrebentzia ez bagara formal ari, / gehiegi luzatzea. Bertsoarekin neurrikoa ateBilintx bezala udalean sartu bagera kantari / ratzen da eta ni behintzat konpletoago sentieta kantuz gaurtik ekin biharko Donostiari, / Auzoetatik datozen haizeak orrazteari, / ezkerretik tzen naiz, esan nahi nituenak esan ditudala begiratzen diogu itsasoari / aro berri bat dakarren iruditzen zait…6 Gero, ez dakit jende batek herritar olatuari. / Zorionak Donostiari eta nola ulertzen duen. Akordatzen naiz Lagun Euskal Herriari, / portu bat jarri diogu guztion esperantzari. Aro Gipuzkoa Basketen ospakizunaren bihaIZAGIRRE:

Ibili ninduan Bilintxen CD bat publikatzeko diru laguntza eskatzeko asmotan. Gero esan nian, ‘jode, ze ari haiz Bilduko alkateari eskean…’. EGIGUREN:

Eskaera egina al dago!? Eskaera egina al dago, Jesus!? Ba egin eskaera! (serio plantak eginaz). IZAGIRRE:

Ez ninduan atrebitu hirekin hitz egiten eta idazkariarekin jardun nian baina hark esan zidaan kulturako ez dakit zeinekin hitz egiteko… Azkenean utzi egin nian. EGIGUREN:

EGAÑA:

Orain ari haiz (irribarrez).

Bueno, jada bigarren enkargua da, e. Iritsi bezain pronto uniformearena, eta orain Bilintxen CDa… (adarra jotzen).

IZAGIRRE:

Zeuk egindakoak izaten al dira ekitaldi ofizialetako bertso horiek? Aipatu dituzun hiru horietatik bi nireak dira, eta bestea lagunduta egindakoa, hemen dagoen baten batek lagunduta egina (keinu konplizea botatzen dio Maiari). IZAGIRRE:

Bertsoak entzuten badituk antzemango duk zein den lagundutakoa (irribarrez).

EGAÑA:

Puntuari erantzuteko. Entzun dut asteburuetan etxeko astoari irakurtzen diozula prentsa. Duela sei bat urte erosi genuen astoa. Etxeko zelaian daukagu, ahuntz bat ere bai, eta haien ondora joaten nintzen egunkaria irakurtzera. Askotan ondoraino etortzen zitzaizkidan eta altuan irakurtzen nien. Gure astoa eta ahuntza ziren notizia irakurri, nire iritzia eman eta diskutitzen ez zidaten bakarrak, ados zeuden guztiz. Orain ez daukat astirik… Burla asko egiten dituzte. Igeldotik natorrelako, baserritik natorrelako, bertsoa kantatzen dudalako… Baina, ojo, nik askotan esaten dut: baserritarrari burla egiten dionak beretzako kalte, ezjakintasuna da honi. 2012an oraindik ere entzun egin behar dira horrelakoak… Nik beti esaten dut baserria sektore produktibo bat dela, orain oso larri dagoena, baina hori baina askoz gehiago ere badela. IZAGIRRE:

Jesus Egiguren: “Ni PSOEn sartu nintzenean ez zuten ikurrina esaten, kuskurriña esaten zuten. Hori ez da Euskadiko bandera, hori PNVren bandera da, esaten zen”.

ramunean PPko kontzejal bat etorri zitzaidala, “claro, tu hechaste un verso porque no tenías ni idea de baloncesto” esanaz. Batzuk ez diote balio handirik ematen bertsoari.

Niri badakizue nondik datorkidan afizioa leitzekoa? Umezaro guztia behizain pasa nuen, lan erraza zen eta denbora sobran nuenez liburuak leitzen hasi nintzen… Irakurketa haietatik etorri zen gero dena, irakurketa haiengatik egin nintzen sozialista. EGIGUREN:

Ikusten al duzue? Nola aldatu diren gauzak! Hiru politikariak baserrikoak eta bi bertsolariak kalekumeak. MAIA:

I Z A G I R R E : Ni ez naiz baserrikoa, gerora joan naiz emaztearen familiako baserrira bizitzera, baina nire aitona-eta bai, baserritarrak ziren…

Egin izan al duzu bertsotan bestela? Dezente egin izan dut, lankide baten despedida dela, bikotekideari detaile bat dela… Idatziz egin eta gero kantatu. Batzuetan bakarrik eta beste batzuetan kuadrillan banatu eta denen artean kantatzeko. Eta bat batekoan ere, ordu txikietan, egin izan dut saioren bat, baina oso txarra naiz. Alegia, idatziz baino okerragoa. … eta horrek ere beti eman izan dit atentzioa, nola arrastorik ez daukagunok ere gure saiakerak egiten ditugun nahiko modu naturalean. IZAGIRRE:

Bertsoak segun eta ze girotan oso ondo funtzionatzen du, batzuetan prosak baino hobeto. Adibidez, adarra jotzeko prosan oso gordina litzatekeena onartu egiten da bertsotan, parranda edo bertso afari baten testuinguruan, azken batean ariketa artistiko gisa egiten delako.

MAIA:

Gero, euskaldunak oso txarrak gara hitzen bitartez sentimenduak azaltzen. Nik honi ez diot esango kalean ‘hi, Jon, ikaragarri maite haut’, badaki baina ez diot esaten. Baina bertso saio batean esan egingo diot. Bertsoaren formatuak aukera hori ematen du.

EGAÑA:

I Z A G I R R E : Bai, bai, hori oso inportantea da. Txapelketaren espektakuloarekin pila bat disfrutatzen dut, baina niretzat bertsoa askoz gehiago da: barruan daukazuna esateko tresna bat. LABAIEN:

Euskararen tresna nagusietarikoa da, dudarik gabe.

Gero, bertsoak jarraitzen du bere funtzio soziala betetzen. Ezkontzak direla, hileta laikoak direla…

MAIA:

IZAGIRRE:

Mezatan ere botatzen dituk, motel…

Mahaiaren beste aldean bide bitxiagoa egin du solasak: Hileta laikoekin hasi dira eta Sabino Aranarekin bukatu. “Benigno Baskaranek hiletetara jende gehiago eramaten zuen apaizek baino. Zuk ere ezagutu zenuen, ezta? (Labaieni) ‘Leyenda Vasca’n aipatzen duten el santo laico” Egigurenek. “Hala zen gainera, bai, bai. Eibarko apaiz laikoa” Tolosakoak. “Apaiz laikoa, horri oximorona7 deitzen zaio, pensamiento navarro bezala…” egiten du irribarre Maiak. “Gero Eibarko alkate egin zuten Baskaranen alaba eta nazionalistek irabazi zutenean ezin zuen sinetsi ere egin” jarraitzen du berearekin Egigurenek. “Aizu, hitz hori, nazionalista, ez da egokia. Sabinok sortu zuena izan zen mugimendu abertzale bat” zuzentzen du Labaienek. “Aspalditik erabiltzen da euskaraz ‘nazionalistiak”, setatsu Egiguren. “Eta baita ‘nazionalistuak’ ere”, jostari Maia. Tabernako zerbitzaria pasa da edalontzi hutsak jasotzera eta bigarren erronda eskatu dugu. Denek berdina, eta Izagirrek ezer ere ez berriro.“Zuek erdi erretiratuta zaudete baina ni hemen lan ordutan etorri naiz, eta lan ordutan ez dut edaten” esplikatzen du. Hauteskunde kanpainarekin bera ere topera dabilela protestatu du Egigurenek. Orduerdi barru beste konpromiso bat omen dauka alkateak. Ordu

Jon Maia: “Hemen, Kataluniarekin alderatuta, beti alderantziz gertatu da: alderdiek herritarren oinarrizko akordioak blokeatu izan dituzte”.

Mahaiaren alde batean Labaien, Maia eta Egiguren elkarrengandik gertuago daude. Eta bestean beste hainbeste gertatzen zaigu Izagirre, Egaña eta hirurori. Batetik bestera azkar dabil solasa, ez dago inor isilik egoteko, eta hasiak dira elkarrizketa paraleloak sortzen mahaiaren alde banatan. “Duela gutxi UGTko 99 urteko gizon baten hileta izan dut. Enkarguzko bertsorik zailenak horiek izaten dira hil den norbait despeditzeko egin beharrekoak” komentatzen dio Egañak alkateari. “Baina ederrenak, sentimendu handiena daukatenak ere horiek izango dira” erantzuten dio alkateak. “Oso-oso gertukoa baldin bada sentimendu gehiegi ere bai batzuetan- dio bertsolariak – Eta gertukoa ez baldin bada oso zaila izaten da hain gauza intimoa zeharkako erreferentzien bidez osatzea. Familiakoek hobeto egingo lukete sentimenduz…”. Horrelakoetan gertuko batek egindakoak behar direla defendatzen du Izagirrek, eta gutxira bertso intimoez ari dira. “Bertsolaritza ez da derrigor norbaiten aurrean egin beharrekoa, ezta? Bertso intimoa ere badago, norberak bere buruarekin egiten duenean”; “Bai-bai. Dutxan, bolantean… Nik Balmasedan bertso saioa egin badut, bueltan autoan natorrela botako ditut bertso onenak, neka-neka eginda banago ere”.

erditik gora ari gara jardunean, eta alkateak presa duela ikusita, bertso politikoetara aldatzeko tenorea dela komentatzen diet. Zerbitzariaren atzetik, ordea, museoko langile bat etorri zaigu, eta zilarrezko kutxatxo banatan museorako gonbidapen sorta batzuk oparitu dizkigu. “Oteizari buruzko erakusketa aste honetan inauguratzen dugu eta gustatuko litzaiguke zuek ere bertan izatea”, dio. Eta “eskerrik asko, eskerrik asko” errepikatzen dute guztiek prestutasunez. OPIekin8 mahaia partekatzeak dituen ajeak. “Oteiza, hori bai bitxoa –dio Labaienek museoko langilea aldendu bezain pronto– Kultura Sailburu nintzela Arte Ederretarako Zuzendari Nagusi izateko bere burua eskainiaz etorri zitzaigun, ‘pero sin control presupuestario’…”.

Euskal herriko historia politikoa bertso zaharren bidez errepasa daiteke. Liberalen eta karlisten bertsoak, abertzaletasunaren sorrerakoak, aurreko bi mendeetako inguruko gerra guztiak… Bertso politiko historiko horien artean ba al dago bereziki gustatzen zaizuen sortaren bat? 7. Erretorikaren figura literarioa. Kontrajarriak diren bi kontzeptu lotzen dira kontzeptu berri bat sortzeko. Adibideak: Errealitate birtuala, gerra humanitarioa. 8. Very Important Person (VIP) ingelesaren euskarazko adiera: Oso Pertsona Inportantea. 9. Jose Antonio Muñagorri Tolosako eskribaua zen Lehen Karlistaldietan (1833-1839), eta Foruen aldeko nahiz gerraren kontrako idatzi bat plazaratu zuen. Idatzi horretan esandakoak bertsotan jasotzeko ere eskatu zuen. Pakea eta Fueroak izeneko sortaren hamabosgarren bertsoa da Labaienek aipatzen duena: Gerran azkarrak eta / pakean umillak, / beti izandu gera /euskaldun mutillak / Eziñ egin dutena / eun milla gizonek, / egin oi du gurekin / alkatetxo batek. 10. Ia guriak egin du, / badegu zeinek agindu. / Ez oraindik umildu, / alkarrengana bildu. / Gerra nahi duen guzia / berari kendu bizia. Ez naiz ni gerraren zale / baizik pakearen alde. / Zeinek nahi duen galde, / berari tira, dale. / Bala bat sartu buruan, / aspertuko da orduan. Gu gera hiru probintzio, / Hoieri firme eutsi, / nahiz hanka bana hautsi; / jaioko dira berriak, / gu gera Euskal Herriak.

Muñagorriren bertso berriak: ‘Ehun mila españolek ez dutena lortu / lortuko ote du alkatetxo batek’9. Alkateak ez zituen maite… (Izagirrek algara).

LABAIEN:

Esanguratsuak Xenpelarrenak. Ia guriak egin du10. Bi gerra karlisten artean egindakoak dira eta bigarrena ere bazetorrela ikusten zuen tipoak. EGAÑA:

“Gu gera hiru probintzi, lengo legerik ez utzi…”. MAIA:

Katolikoa zen eta haren familia karlista zela esaten zen. Bertso horietan ikusten den dilema da liberalen kontra dagoela, baina ez duela gerrarik nahi, gerra galdu egingo zela ikusten zuelako. Esaten du gerra nahi duenari tiro bat eman behar zaiola.

EGIGUREN:

Kuriosoa da, gerran kontrako beligerante azaltzen da.

EGAÑA:

Donostia esaten da liberala zela, baina nik ez daukat hain garbi. Fernando VII.ren garaian aldi konstituzionaletik absolutistara pasatzerakoan Donostian jendeak kalean ‘biba errege absolutua’ esaten zuen. Hemen dendariek foruak nahi zituzten baina fronterarik gabe.

LABAIEN:

EGIGUREN: LABAIEN:

Frantsesak izan edo españolak izan igual-igual zitzaien.

Interes komertzialak ziren denak.

Euskal Herriaren zazpi probintzien lehen formulazioa uste dut Txirritarena dela: ‘Larrosa baino ederragoko gure zazpi probintziak/ lau Españaren menpe daudenak / hiru han ditu Frantziak… MAIA:

Xenpelarretik Txirritara 50 urte daude eta diferentzia handia nabaritzen da, hiru probintzietatik zazpi probintzietara pasatzen da. Tartean Sabino Arana eta hori guztia dago.

EGAÑA:

LABAIEN:

Iparraldean Xaho…

Niretzat onenak Txirritak Canovasen alargunari bota zizkionak dira. Esaten dute inprobisatuak direla, baina niri onegiak iruditzen zaizkit inprobisatuak izateko11. EGIGUREN:

EGAÑA: MAIA:

Ederrak dira.

Canovasenak maila gorena dira.

Gogorrak dira, e. ‘Guk Foruak galdu ditugu eta zuk senarra’.

LABAIEN:

Amuriza eta biok liburuxka atera genuen, Mende baten aldarriak bertso zaharretan jarriak. Ikusi genuen bertsoen bidez XX. mende osoaren kronika politiko eta soziala egin zitekeela. Bai gerrak, bai emigrazioak, bai goseteak. Elizanburutik hasi, Lapurditik, hura ere politikaria zen, eta bat-batean gerora bota izan diren gaurdainokoak arte. Hor mordo bat dago zahar eta berri… Joxe Agirrek Francori buruz kantatukoak kurioso askoak dira: ‘Horrek ez digu egingo ez mesede eta ez kalte/ juandaneko hogei urtean disekatuta daukate”. Hilzorian zegoenean ez zela hiltzen eta ez zela hiltzen eta disekatuta ote daMAIA:

11. Antonio Cánovas del Castillo (1828-1897) alderdi kontserbadoreko burua, eta Euskal Foruak abolitu zituen Espainiako Errestaurazioaren bultzatzaile nagusia. Arrasaten erail zuen Michele Angiolillo anarkistak. Esaten da Donostiako Diputazioaren eraikinaren atarian egin zuela topo Txirritak Joaquina de Osma y Zabala alargunarekin eta hantxe bertan bota zizkiola bertsoak: Il da Canovas, fuera Canovas, / pikaro gaizki eziya, / galdu zituen gari-zelaiak, / gallendu zaio sasiya; / galdu zituen ipar garbiyak, / gallendu trumoi nasiya, / galdu zituen fueruak eta / Jaungoikoaren graziya, / galdu zituen bizi-lekuak, / galdu du bere biziya! Iru reloju, iruna kate, / iru mallakin bakoitza, / buruan berriz iru orratza; / iru doblako amoriyua / tximista bezin zorrotza, / iru tirotan utzi zizuten / zuri senarra illotza, / iru ezpatak zulatzen dute / señora zure biotza.

L A B A I E N : Bertsolaritzak badauka halako kontudentzia bat, ezpata bezala, taka! (eskuarekin keinua egiten du, ezpatarekin norbaiti lepahezurra hautsiko balio bezala) … Hala ere obispo gaietan ez dugu hobekuntzarik izan, e? Garai batean Goma eta Morcillo, eta gaur egun Rouco eta hemen daukagun hau. EGIGUREN: LABAIEN:

Hori nire herrikoa da.

Ez al da Zumarragakoa?

EGIGUREN:

Ama Aizarnakoa du eta txikitan asko egoten zen Aizar-

nan. LABAIEN:

Hori atera zaigu fenomenoa.

EGIGUREN:

Hori Aita Santu izatera iritsiko da.

Burua badauka behintzat. Txapel handia jarri beharko diote (barre algarak mahaian) MAIA:

EGAÑA:

Nire kintakoa da, 61koa.

EGIGUREN: MAIA:

Hotza da.

Hori ere disekatuta ote dagoen susmoa badu hainbatek.

Setienekin bromak egiten zituzten hotza zelako, baina hau nik uste dut gehiago dela.

EGIGUREN:

LABAIEN:

Ezin dira konparatu ere egin, Setienek beste kategoria bat

zuen. E G I G U R E N : Bisitatzera joan nintzen, herrikoa zenez nolabaiteko hartu eman bat egon zitekeelakoan, eta ezta hitzik ere. Esan nion umetan haren amarekin askotan joana nintzela asto gainean enkarguak egitera, eta ezta hitzik ere.

Nik uste dut ez duela hitzik esaten ez duelako ezer esatekorik. Hutsa da, hori da fanatiko bat.

LABAIEN:

Andoni Egaña: “Bertsolariak hitz gutxitan asko eta iristeko moduan esaten asmatu behar du. Politikariek ere hori bilatzen dute euren diskurtsoetan”.

goen bururatzen zaio Agirreri. Uztapideri ere Casimiro Morcillo kardinal frankista hilzorian zegoela jarri zioten gaia Seguran: ‘orain esango dizut suabe suabe / eta jarriko zaitut jakintzaren jabe / isilisilik egon bazina askoz ere hobe/ odolkirik ez dago txerria hil gabe’ (barreak, Izagirreren algarak)

Horrek ere badauka zerikusia horren izendapenarekin. Ez da batere nazionalista (biek barre egiten dute). EGIGUREN:

LABAIEN:

Luzitu zian.

Madriden esaten zuten denak ‘hi, joder, hori fatxa bat da, nola…’ ‘bai baina antinazionalista da ’. EGIGUREN:

Bai-bai, baina horrelako obispoekin honako fenomenoa ari da gertatzen: Lehen PNVkoak katolikoak ginen eta orain ari gara bihurtzen kristau.

LABAIEN:

E G I G U R E N : PSOEko zaharrek esaten zuten Arzallusek ez zuela hainbeste agintzen, Setien zela PNVko benetako burua (botatzen dio zirtoa Labaieni). LABAIEN:

Ez dakit, ni Setienen laguna naiz betidanik…

Ni Antonio Zavalaren laguna nintzen nahiz eta PSOEkoa ez izan hura. EGIGUREN:

Aizu, alderdi politiko batean bukatzea da akzidente bat. Askok guztiaren aurretik alderdi puñeteroa jartzen dute, baina ez du zertan horrela izan. LABAIEN:

Politika zer da bertsolarientzat, gai bat gehiago ala gai bat baino gehiago? Gai bat gehiago da, gu ez gara dedikatzen horretara. Presentzia handia dauka baina guk ez dugu politika egiten, guk artea egiten dugu. Gai delikatua da, baina politikak balio digu artea egiteko. MAIA:

Nik uste dut politika gai politikoak ez direnetan ateratzen dela batez ere. Gipuzkoari eta Bizkaiari buruz jarri gaia eta hor ateratzen denak zuku politiko gehiago duela gai bezala banderen auzia jarrita botatzen ditugun bertsoek baino. Horrelako bertsoetan azaltzen den norberaren ideologia hori da bertsolariaren izaera politikoa. EGAÑA:

Zein dira inoiz entzun dituzuen bertso politikoki desegoekienak? San Frantziskon geundela Curutchetek, han jaiotako bertsolari batek, galantak bota zituen. Gaia jarri ziguten Kaliforniako krisi ekonomikoa konpontzeko zer egin eta Maialen eta biok pilota partiduetan apustu egin eta horrelako txorakeria batzuk esan geniEGAÑA:

Labaien eta Egigurenek euren hatu eman partikularrarekin jarraitzen dute. Labaien oso jantzia da Euskal Herriaren historian, eta baita historia militarrean12 ere. Egiguren ez zaio atzean gelditzen, euskal foruen galeraren inguruan egin zuen doktorego tesia zuzenbidean, eta hainbat saio politiko-historiko argitaratu ditu gaiari lotzen zaizkionak13. Historia kontuak asko gustatzen zaizkie biei ala biei. “Elizanburu Solferinoko itsua al da?” Egigurenek. “Ez, ez zen egon Solferinon14” Labaienek, “garai hartan bere unitatea Chamberyn zegoen”. “Napoleonen tropetan egon zen, ezta?” Egigurenek. “Bai, Bonapartista zen, guardia pertsonalekoa. Horiek absolutista ziren. Solferinoko itsua Sarako mutil bat zen”. Egigurenek kontatzen dio El Paísera artikulu bat bidali zuela Napoleon Madrilera seiehun euskaldunekin sartu zela esanaz eta denak zur eta lur gelditu zirela. “Bai, giputzak ziren” esaten dio Labaienek. “Ez ziren giputzak, frantsesak ziren” Egigurenek. “Moratiren La guide Basquen azaltzen da nola tartean guardia de corps-ak ere baziren, eta hor gipuzkoar asko egoten zen”, zehazten du politikari jeltzaleak. Egigurenek kontatzen du bertso zahar batzuetan aurkitu zuela pasartea. “Tropa haietan bertsolariren bat zegoen eta, kontatzen du, Madrila sartu zirela, pentsatuz Espainia liberatzera zetozela”, kontatzen dio Labaieni. “Azkenean harrapatu eta lepoa moztu zieten erdiei. Hori bertsotan dator. Hori kontatzen duzu, eta Madrilen gezurra dela esaten dizute, ez datorrela historiako liburuetan… Historiako liburuetan ez baina bertsoetan bai… Ezagutzen diren lehengoetako bertsoak izango dira gainera…”. “Muñagorriren bertso berriak, igual zaharragoak”

Jesus Egiguren: “‘Arzallusekin izan nuen azken bileran ‘Yo solo hablo con los que llenan plazas de toros, como Felipe Gonzalez’ esan eta mahaian bakarrik utzi gintuen”.

tuen. Haren txanda tokatu zenean, –oso errepublikanoa, oso eskuindarra da Curutchet hori–, demokrata guztiak itsasora bota beharko liratekeela bota zuen zapla (barre egiten du). Hori hemen ezin duk kantatu, PPko denak itsasora bota behar direla… Segidan homosexualen ezkontza zer iruditzen zitzaigun jarri ziguten gaia, eta eskubidea dutela nahi dutena egiteko, nahiz eta ezkontzea ez oso ideia ona izan, egin nahi badute ezkon daitezela eta horrelako batzuk bota genituen Maialenek eta biok. Hango beste bertsolari baten, Goñiren, txanda iritsi zenean ez dagoela gauza itsusiagorik bibote bat beste bibote bati musu ematen ikustea baino kantatu zuen. Niri irudiak grazia egin zidan arren, guretzat hori politikoki incorrectoa zen, baina haientzat gu kantatzen ari ginena zen politikoki desegokia.

dio Labaienek. “Egia da bertsolariak garaiko kronista zirela. Batez ere, euskaraz idatzi ere egiten ez zen garaian historia euskaraz bertsotan kontatzen da. Eta ez da historialariek kontaturiko historia, baizik eta herritar arruntena: bertsolariak herritar arruntak ziren eta beren bizipenak kontatzen zituzten”, sartzen da tartean Maia. E G I G U R E N : Garai batean gerrarako arma izan zen bertsoa, propaganda. Karlisten jarraitzaile gehienek erdaraz ez zekitenez, liberalek, haiengana iristeko, asko idatzi zuten bertsotan.

Noski. Aitzolentzat bertsolaritza zen tresna politiko bat. Zuk esango zenukeen bezala ‘baserrietan nazionalisten pozoia sartzeko tresna’ (Egañak barre txikia). LABAIEN:

Jendaurrean aritu beharra, dialektika, lehia… ba al dago antzekotasunik politikarien eta bertsolarien jardunen artean? Zein dira zuen ustez antzekotasun eta desberdintasunik handienak? Desberdintasunik handiena da guk indibidualki funtzionatzen dugula eta haiek talde baten baitatik. Guk 12. Hainbat elkarrizketatan gaztetan bokazio gaur hau esan dezakegu eta bihar antzeko zermilitarra izan zuela aipatu izan du. Gerraostean familia erbesteratu eta eskola frantsesetan bait, eta baita zerbait oso desberdina ere. Poliizan zen hezia eta herrialde hartako ejertzitotiko batek, eta batez ere aparatuaren inguruan aren historiak erabat liluratu zuen. Gerora berunezko soldaduak egitea izan du afizio, eta baldin badabil, partiduak esaten duena esan tailer bat ere ireki zuen horretara zuzendua, behar du beti. Hala ere bi horiek ez dira adibiJaurlaritzako Sailburu izendatu zutenean, Gaderik onena, biak heterodoxo samarrak izan raikoetxea lehendakariak ezarri zituen bateraezintasun arau zorrotzak zirela-eta, alde badira beti (irribarrez). EGAÑA:

tera utzi behar izan zuena. Mundu mailako ospea lortu dute Labaienen berunezko soldaduek alor honetan adituak direnen artean.

13. El PSOE en el País Vasco, 1886-1986; Euskadi, tiempo de conciliación, El socialismo vasco y la izquierda vasca, 1886-1994; Los últimos españoles sin patria (y sin libertad), El arreglo vasco; Fueros, constitución y política en los siglos XIX y XX; La crisis vasca. Entre la ruptura y el diálogo con ETA, las claves de la paz. 14. Solferinoko bataila 1859ko ekainaren 24an eman zen izen bereko Lonbardiako herrixkatik gertu. Napoleon III.ren tropek eta Sardiniako Erreinukoek, 120.000 soldadu guztira, Inperio Austriarraren 100.000 soldaduko ejertzitoa garaitu zuten.

MAIA:

Bihurri samarrak.

Nik behin ere ez diot kasurik egin aparatuari…

LABAIEN:

Ni beti aparatua izan naiz… (barreak alde batean eta bestean). EGIGUREN:

Zu aparatua? Ba ni ez… Eta alderdiak halako erabakia hartu du edo halako iritzia dauka esan izan didatenean, beti esan izan diet “apellidua faborez”, “zein da erabaki edo iritzi horren apellidua?”. LABAIEN:

Ramon Labaien: “Orain Saurio sartu duzue eta horrek ez dio batere mesederik egin ETB1i”.

Andonik gehiago daki kontu hauetaz, baina eurak erabiltzen dituzten oratoria eta pertsuasiorako teknika batzuk guk ere erabiltzen ditugu.

MAIA:

Nire ustez bertsoa poesiatik urruti dago, baina kondentsazio poetikoa deitzen zaionarekin badauka zerikusia. Alegia, hitz gutxitan asko esateko gai izaten jakin behar dugu, hitz gutxitan asko eta iristeko moduan esaten. Hori da politikariek euren diskurtsoetan bilatzen dutena.

EGAÑA:

EGIGUREN:

Niretzat bertsolariak poeta dira.

Aizu Egiguren, ez al zaizu iruditzen gaur egun bertsolaria politikarien dekadentziaren sinbolo dela? Bertsolariak inprobisatu egiten du eta oraingo politikaria mitin guztietan ikusten dugu, joño, ez dela gauza lau hitz segidan egiteko paperari begiratu gabe.

LABAIEN:

Oraingo jendea paperarekin ateratzen da. Parlamentuan debekatua dago paperarekin ateratzea, ze bestela ez dago aguantatzerik… (Egaña eta Eizagirrek irribarre egiten dute) EGIGUREN:

Aizu, nik parlamentuan lo egiten nuen, egunkariaren atzean ezkutatu eta lo (barre algara lehertzen da mahaian) LABAIEN:

Ni jaiki egiten nintzen eta sofa batera joaten nintzen lo egitera. Baina multak jartzen hasi ziren bozkatzen ez zuenari eta azkenerako soldatak ez zidan ematen ezta isunetarako ere (barrez jarraitzen dute denek). EGIGUREN:

LABAIEN:

Aburrimentu bat da parlamentua (Izagirre algaraka)

EGIGUREN: LABAIEN:

Aburrimentu bat dela parlamentua.

EGIGUREN: LABAIEN:

Zer?

Bai, baina garai batean ez zen horrela.

Bai, XIX. mendean…

Zure garaian ere ez. Gogoratzen al duzu, bazen ba frankista bat, Gasteizko Hierro edo… EGIGUREN:

LABAIEN:

Bai, gure aurkakoa, bai, bai.

EGIGUREN:

Hemen La Voz de España eta Unidad egunkariak ixtekoak

Gaur egun ez dago oratoriarik; gainera kultura eskaseko jendea da.

LABAIEN:

EGIGUREN: LABAIEN:

Miterrand, adibidez, artista bat zen.

Miterrand politikari bat baino gehiago intelektual bat zen.

EGIGUREN:

Artista bat.

Artista bat baina, aizu, bere akatsekin. Okupazioaren garaian petainista15 izan zen…

LABAIEN:

EGIGUREN:

Bai, baina bueno…

Hor badago argazki bat Petaini eskua ematen. Eta badago beste argazki xelebre bat ere… Gerran mobilizatu egin zuten, eta bere konpainiaren argazkian denak, Miterrand izan ezik, kuarteleko gorroarekin azaltzen dira. Miterrand zuhur-zuhur bere kaskoarekin kar, kar, kar…

LABAIEN:

Hollandek irabazi zuenean ni Bastillan nengoen Parisen egin ziren ospakizunetan. Ikurrina bakarra nirea zen… ez zegoen bandera espainiarrik ere. Han zegoen jendeak ez zuen “Hollande! Hollande!”, esaten, “Miterrand! Miterrand!” esaten zuen.

EGIGUREN:

Bai, bai. Gaur egun, oraindik, Frantzian sozialista direnak erabat Miterranden jarraitzaile dira, baina ez daukate Miterrandik, Hollande triste bat daukate.

LABAIEN:

Maitia laguna dut eta beti tokatu zaio Intxauspe eskuindarraren kontra aurkeztea eta galtzea. Azken hauteskunde horietan, ordea, lehen itzulian Maitiak sekulako aldea atera zion Intxausperi. Elkarrekin egon ginen batean Xalbadorren bertso bat eman nion kanpainan Intxausperi zuzenduta kantatzeko: ‘Ze diputatu ona haizen, ze fabore egiten dituan, zenbat agintzen duan Frantzian, baina Euskal Herria bihotzean ez badaramak, ez haiz gure ordezkaria inoiz izango”. Bigarren itzulian, ordea, abertzaleen bozekin, Intxauspek irabazi zuen berriro. EGIGUREN:

Ramon Labaien: “Aizu, Egiguren, ez al zaizu iruditzen bertsolaria oraingo politikarien dekadentziaren sinbolo dela? Mitinetan ez dira gauza paperik gabe lau hitz esateko”.

ziren krisiagatik, eta Euskadiko Ezkerrak haiek salbatzeko ekimen bat aurkeztu zuen. Uztailaren 18an zen bozketa eta frankista horrek tribunatik, “que felicidad, que gozo, un 18 de julio y volvemos a hablar de la unidad y de la voz de España…” (barrez denak). Gaur egun inori ez zaio bururatzen horrelakorik ezer.

Xalbadorren bertso hori lokalizatu nahian ibili dira bertsolariak, eta lortu dute, noski. “Disko gogorrean milaka bertso dituzue zuek” komentatzen die Izagirrek miresmenez, eta ez zaio arrazoirik falta. Badirudi gai direla tekla ikusezin bati eman eta edozein bertso, zahar nahiz berri, lerroz lerro buruz esateko. Egigurenen eta Labaienen disko gogorrek ere gigabyte asko dituzte, eta ondo beteta daude horiek ere, baina bestelako kontuekin. Alkate ohiak kontatzen du, batxilergoa egin zuenean, 1789ko iraultzako diskurtsoak buruz ikasten zituztela Frantziako eskoletan. “Mirabeauren16 diskurtso batzuk oraindik ere buruz dakizkit. Haiek bai zeukatela sekulako oratoria!”. Egigurenek buruz daki Espainiako Lehen Errepublikan Castelarrek17 Konstituzioan Erlijio Askatasuna sartzearen alde botatako diskurtsoa: “Grande es el Dios del Sinaí, las nubes le envuelven, los truenos le acompañan, los rayos le alumbran. Pero mucho más grande es el Dios de la cruz, el Dios humilde con la corona en la frente que a pesar de todo dijo perdónales Señor porque no saben lo que hacen. Esa es la religión que quiero llevar a la Constitución: La religión de la libertad, la religión de la igualdad, la religión de la fraternidad”. “Bai, diskurtso polita da, baina Lehen Errepublika hori desastre bat izan zen gero” dio Labaienek. Oratoriaren baliabideetara bideratzen da berriketa, eta zenbait xehetasun aletu ondoren denak ados daude, bai politikariak eta bai bertsolariak, inprobisaziorik onena ondo prestaturiko inprobisazioa dela azpimarratzerakoan. Gaurko politikarien 15. Ez da kalifikazio gozoa. Nazien okupazio errepasoari ekiten diote gero. Arzallus eta Felipe garaian erresistitzea erabaki zuten frantziarrek aipatzen ditu Egigurenek. Otegi eta Rubalcaba Charles De Gaulle jenerala zuten buru; kolaboratzea erabaki zutenek, aldiz, Philippe Egañak. Ibarretxek ez ditu denak konbentzitzen Pétain. eta Erkoreka pausatuegia dela diote. “Yo solo 16. Mirabeau Kondea Frantziar Iraultzak izan hablo con los que llenan plazas de toros como Felipe zuen hizlaririk ospetsuena izan zen. Haren Gonzalez”, halaxe esan zigun Arzallusek berarekin diskurtsoek sekulako zalaparta sortzen zuten izan nuen azken bileran. Mahaitik jaiki eta ospa beti. ‘Herriaren Hizlaria’ deitzen zioten eta Asanblada Nazional Eratzailearen lehendakari egin zuen” kontatzen du Egigurenek. “Arzallusek izatera ere iritsi zen. zuen formazio bat, jesuita izandakoa zen, eta 17. Emilio Castelar politikaria eta idazlea Goinspirazioak zituen”, esplikatzen du Labaienek.

bernuko presidente izan zen Espainiako Lehen Errepublikan, XIX. mende amaieran. Lehen diskurtsoa Madrilen 1854an egin zuenetik,Partidu Demokratikoaren ekitaldi batean-, hizlari bikainaren ospea irabazi zuen prentsan, jarraitzaileen eta baita arerioen artean ere. Espainiako historia politikoak izan duen hizlaririk onena dela esan ohi da.

Alkateak dio primeran ari dela pasatzen, baina joan beharra daukala. Tertulia eten eta argazki saioari ekin diogu, bada, taldeko argazkietan bost parte-hartzaile agertzea komeni baita. Alde batera eta bestera ibili ditu argazkilariak, baina

Aldez aurretik suma zitekeen hiru politikariek perfil egokia zutela horrelako tertulia baterako. Beren alderdian aurki daitezkeen figura irekienetarikoak dira, eurekiko ezberdinak direnekin harremanerako joera erakutsi izan duen jendea. Beraz, jarrera ez da sorpresa izan, baina bai gradua. Jesus Egigurenek zur eta lur utzi ditu bertsolariak bertso zaharren inguruan erakutsi duen ezagutzarekin, eta harridura puntua ere sortu du berriketarako eta zirikatzeko erakusten duen gogoak. Hedabideetan ikus daitekeen txisparik gabeko gizonak, izozte baten erdian balego bezala hitz egiten duenak, ez dauka zerikusirik gaur mahaian eseri denarekin. Ramon Labaien ere portatzen ari da. Kultur kontuetan jantzia eta hizlari fina zela bagenekien denok, baina erakusten duen bizitasunarekin solaskideen sinpatia denak ari da irabazten. Banan-banan denak besarkada batekin agurtzen ari den Juan Karlos Izagirrek ere jarri du bere alea. Buru azkarrekoa dela ikusten da, bera baita beti alde guztietako txiste eta gehiegikeria denak harrapatzen lehena, eta ikusten da baita famatzen duten bezain tipo naturala dela. “Bueno, Jesus, badakizu. Eskaria egin Bilintxen CD horretarako; bueno, alkate jauna, zaindu zeure burua eta segi horrela; Andoni…”.

Biak dira ofizio gogorrak, baina, zein da gogorragoa? LABAIEN:

Politika, motel, politika.

Bertsolaritza azken batean arte bat da, eta politika, berriz, izan daitekeen ofiziorik txarrena. EGIGUREN:

LABAIEN:

Beti zarpa preparatuta.

Etsaiak alde guztietan dauzkazu, eta handienak norbere partiduaren barruan egoten dira normalean.

EGIGUREN:

Andoni Egaña: “Xenpelarrengandik Txirritarengana 50 urte daude eta diferentzia handia nabaritzen da, hiru probintzietatik zazpi probintzietara pasatzen da”.

txikia izan arren artaldea ez da gobernatzeko erraza. Beste hirurek zintzo samar betetzen dituzte hara edo hona mugitzeko aginduak, eta irribarrez begiratzen diote kamerari, baina Egigurenek eta Labaienek berriketan jarraitzen dute, Miterrand gora eta Miterrand behera, eta ez kamerari begiratu, ez entzun, metro batzuk atzetik dabiltza saio osoan zehar. “Abeeer!, bi gaixto horiek!, kasu pixka bat argazkilariari!” saiatzen da mugiarazten Izagirre erdi broman, erdi presaka. Bertsolariak ere gustura daude sortu den girotxoarekin. “Horiek daukate etorria!”, dio Maiak.

Aizu, Egiguren, azkenaldian zure pausoak segitzen ditut eta gero eta hobeto zabiltzala ikusten dut; PNVtik gero eta gertuago zaude (zirikatzen). LABAIEN:

Jada berandu samar da niretzat aldatzen hasteko, gainera zuek bazarete nahikoa bestela ere.

EGIGUREN:

Arrazoi duzu, eta gehiago esango dizut: herri honek behar du benetako PSE bat eta ez PSOE bat Euskal Herrian. LABAIEN:

PSOEn sartu nintzenean ni nintzen euskaraz zekien bakarra, eta, orain, hemengo gazte denek badakite. EGIGUREN:

EGAÑA:

Hori pozgarria da.

L A B A I E N : Nik susmatzen dut PSOE pittinka-pittinka PSE bihurtzen ari dela. Euskal Herriko sozialismoa eta ez Espainiako sozialismoa Euskal Herrian, Ferraz kalea Bilboko txoko batean.

Baina zaila da. PSE bakarrik izan bagina boto gutxiago izango genituzkeen. Bi arima izaten dira alderdi bakoitzean: zuek ere badituzue, guk ere bai, ezker abertzaleak ere bai… Oreka bilatu behar. EGIGUREN:

MAIA:

Oreka gutxi izaten da batzuetan.

Ni alderdian sartu nintzenean ez zuten ikurrina esaten kuskurriña esaten zuten (barre egiten du Egañak). Hori ez da Euskadiko bandera, hori PNVren bandera da esaten zen, eta gero sozialista bat izan zen ofizial egin zuena: Aznar. Consejero de Marina edo Obras Públicas edo… ez zait ondo gogoratzen zein kargu izan zuen gizon hark. EGIGUREN:

Francori planteatu omen zioten señera eta ikurrina legeztatzea. Señerarena ez omen zuen garbi ikusten baina ikurrinarena bai: ‘La ikurrina no, esa es una bandera de guerra’. Eta Francok bazekien zer zen gerra, e?.

LABAIEN:

EGIGUREN: MAIA:

Odonek baino errazago jarri dute orain Bildukoek.

Orain epaitegietatik hasi dira inposatzen…

Baina zergatik ez jarri? Nori egiten dio kalte bandera batek? Udaletxea denona da, ezta? Zergatik baztertu? EGIGUREN:

E G I G U R E N : Jode, guri ere bai, gurea errepublikarra zen; baina zer aritu behar dugu, bizitza guztia horrekin bueltaka?

Jesusek politikaren lehen lerro horretatik erretiroa hartzeko asmoa azaldu du, eta zuk, Ramon, urte batzuk badira pauso hori eman zenuela; zein aholku emango zenioke bizitzea tokatzen zaion etapa berri honen aurrean? Politikatik ez da inoiz erretiratzen bat. Beste gauza bat da kargu publikoa…

LABAIEN:

E G I G U R E N : Horren aholkuek ez dute balio. PNVkoak erretiratzen direnean Euskaltelen, Mondragon kooperatiban edo bankuren batean tokia izaten dute. Edo bestela funtzionarioak dira eta euren postura itzultzen dira… Nik lan bila hasi beharko dut.

Aizu, nik ere horrelaxe egin nuen. Sapa enpresan hasi nintzen, Soraluzen, kanoiak egiten (serio).

LABAIEN:

MAIA:

Ardantzagatik-eta esaten du (irribarrez).

L A B A I E N : Sabino Aranak ez luke hori onartuko, beraz, utz dezagun Ardantza aparte (irribarre gehiago).

Sabino Arana da izan duzuen intelektual bakarra. Horrek ez du gehiegi esaten PNVren alde. EGIGUREN:

Sabino Arano izan zen izan zena. Asmatu zituen gauza batzuk… Ikurrina tartean… Bueno, egia esan ikurrina zaharragoa da…

LABAIEN:

EGAÑA:

Bai, e?

LABAIEN:

Erregimentu frantziar baten bandera izan zen XVIII. men-

dean. Teoria arraro bat daukat, Ramon. Nik uste dut Sabinoren irakurgai nagusia, bere teoriak inspiratu zituena, Extremadurako pentsatzaile bat izan zela, ezin naiz izenaz gogoratu…, Espainiako integrismoaren sortzailea. EGIGUREN:

LABAIEN:

Hori ez dago zalantzan jartzerik, Sabino zen integrista…

Ramon Labaien: “Horretan ez dago zalantzarik, Sabino zen integrista bat… Herri honetan denok izan gara integrista. Horregatik ez gara konpontzen”.

Bada bandera española hori zerbaiten sinbolo delako, gerra eta frankismoa oroitarazten dizkigulako…

LABAIEN:

EGIGUREN: LABAIEN:

Gainera negozioak zeuzkan Talavera de la Reinan.

Bai, armadorea zen. Baina, aizu, bueno, Sabino zen karlista

bat. EGIGUREN:

Integrista bat (barrezka bertsolariak)

Bai, baina, garai hartakoa. Gaur egun asko famatzen da Barandiaran. Nik ez nuen asko maite. Sarako eskolan latineko klaseak ematen zizkigun eta sekulako kankarrekoak ere bai aldi oro. Hura zen apaiz integrista bat. Integrista usaina zuen baita haren sotanak ere. Beti arrazoi zuen… LABAIEN:

Madriden beti galdetzen didate nola aguantatu dugun ETAren kontra eta esaten diet: haiek eta gu apaiz berdinek edukatu gintuztean… LABAIEN:

Denak gara integrista herri honetan. Horregatik ez gara konpontzen… LABAIEN:

Euskal politikaren bi familia-tradizio handiko kideak dira Egiguren eta Labaien. Azken 30 urte horietan sozialistek eta jeltzaleek agindu dute EAEko instituzioetan, eta gerra aurretik ere hor zebiltzan, elkarren lehian, eta alabaina elkarren inguruan. Ez dira edozein kide gainera, bizi izandakoen eta entzundakoen artean hainbat belaunaldiren kronika politikoa lehen pertsonan egiteko bezainbeste jakinduria pilatutako politikari beteranoak baizik. Tarteka handi samarrak ere esaten dizkiote elkarri, eta ‘ostras!’ aurpegiarekin begiratzen dit Egañak; “titularra daukak hor” ere esan dit, ahopeka, pare bat aldiz. Esandakoak, ordea, Andoniren ahopekoak bezala, erdi serio erdi jolasean botatakoak direla dirudi. Ez dago haserrerik politikarien ahots eta keinuetan. Bertsolarien presentziak animatuta-edo, elkarri zirtoa botatzeko gogoa da nabari zaiena. Aldizkari ezezaguneko kazetari ezezagunaren presentziak ere ez ditu gehiegi kezkatzen; giro informala nagusitu da. Aukera polita izan daiteke, bada, bi familia-tradizio horien arteko tirabira erdi pribaturen bat ezagutzeko. Grabagailuak badauka nahikoa bateria.

Zein da ezagutzen duzuen politikaririk bertsozaleena? MAIA:

Alkate asko dago.

EGAÑA:

Baina, bueno, Sabin Intxaurraga zena, Imanol Murua zena…

Murua oso bertsozalea zen.

Intxaurraga saio guztietan izaten zen… Gero, niri inpresioa egin zidan alkate hau, Izagirre, Donostiako jaietan Easo plazan egunero-egunero bertso saioan bokadilo eta guzti lurrean eserita ikusteak. MAIA:

Eta zergatik ez? Bokadiloa doan baldin bada denek jaten dute gustura.

LABAIEN:

E G I G U R E N : Odonek ere egingo luke botoak ateratzeko behar izanez gero (Egaña algaraka). LABAIEN:

Ez zuen espero Donostiakoa galtzea, ezta?

EGIGUREN: LABAIEN:

Zuek jarri duzue Bildu.

Baina Bildu atera zen lehenengo.

Albistur ere atera zen eta azkar asko kendu zenuten. Eta Imanol Murua ere…

EGIGUREN:

Baina Odonek ere egin zituen aurretik bere gauzak, eta PSEk ere bai lehendakaritzarekin. Gauza horiek gero bueltakoa ekartzen dute. LABAIEN:

Onintza Enbeita Madrilgo Kongresuan dago diputatu, eta Iratxe Ibarra Jaurlaritzarako proposatu dute. Badirudi bertsolariak karrera politikoa egiteko moduan zaudetela. Animatuko al zinateke norbaitek proposatuz gero? Niri askotan eskaini didate, baina ez zait interesatzen maila horretan aritzea. MAIA:

Niri ez dit inoiz inork ezer eskaini. Gauzak ondo egiten ari naizen seinale.

EGAÑA:

Gu politikan sartu ginen obligazio bagenu bezala. Erlijioak ere zerikusia bazuen askoren kasuan. Toribio Etxeberria eta horiek denak oso erlijiosoak ziren, nahiz eta elizak sozialistak gaizki hartzen zituen. EGIGUREN:

Jesus Egiguren: “Madrilen beti galdetzen didate nola aguantatu dugun ETAren kontra, eta esaten diet haiek eta gu apaiz berek hezi gintuztela”.

LABAIEN:

EAJn ere eman zen bereizketa hori. ANVkoak zer ziren ba? PNVkoak, baina igandeetan elizara joaten ez zirenak. Hala ere azken momentuan apaizari deitzen zioten. LABAIEN:

Bestela ez dauka graziarik… Niri beti esan didate, “sin el PNV no se puede hacer nada, pero nunca te fies del PNV”.

EGIGUREN:

Bueno-bueno-bueno, no hay que fiarse. Esto es un valle de lágrimas… no hay que fiarse, noski.

LABAIEN:

PSOEko zaharrek esaten dute PNVkoek elizak babestu, beste ezer ez zutela egiten gerrakoan. EGIGUREN:

Ez, ez, ez. Aizu, hori nire gaia da. 45 batailoi jarri genituen eta 6000 gazte galdu genituen. Ahaztuegiak izan ditugu bai milizianoak zuek eta bai gudariak guk, baina sekulako borroka egin zuten.

LABAIEN:

EGIGUREN: LABAIEN:

Laster zutaz ere ahaztuko dira.

Niri hori igual-igual zait.

Politika dela-eta gaurko bertsolaritzari ere egin izan zaio kritika. Garai batean liberalak edo karlistak baziren, orain denak bando berekoak direla. Nola ikusten duzue kritika hori? Garai batean pixka bat apartatu ninduan denek gauza berdinak kantatzen zituztelako: aberria, Euskadi… EGIGUREN:

LABAIEN:

Ez dago politizaziorik, sentimendua dago…

EGIGUREN:

Baina egon da garai bat bertsolari guztiek beti alde batera

jo dutena. LABAIEN:

Euskaldun gehienek jo duten aldera.

EGIGUREN: LABAIEN: MAIA:

Euskaldun guztiak ez dira abertzaleak.

Zu ere abertzalea zara. Zure modura, baina abertzalea.

Nazionalista ez, baina abertzalea bai.

Gu hitzekin ari gara lanean, eta hitza beste espresio modu batzuk baino esanahi argiagokoa da, hizketan beti ateratzen da zerbait. Beraz, politikaz ari garenean politikaz ari garela ikus daiteke eta, baita neurri batean edo bestean, norbere posizioa zein den ere. Gero, jakina, gaiak gizarteak bizi dituen kezken isla izan ohi dira. EGAÑA:

Juan Karlos Izagirre: “Txapelketarekin, espektakuluarekin asko disfrutatzen dut, baina niretzat bertsoa askoz gehiago da: barruan daukazuna esateko tresna bat”.

Politikoek bertsolariok baino gehiago zirikatzen duzue batak bestea. MAIA:

Azkeneko BECean, esate baterako, nik sumatu nuen gai asko telesail amerikarretan koka zitezkeela; alegia, hartu Urgencias eta hartu Ley y orden eta finaleko gai askorekin kapitulu bat osa zitekeela arazo handirik gabe. Posible da gai horiek ez oso gertukoak izatea, adibidez, Herreran bizi den langabetu batentzat, baina gure publikoarentzat bai. Beraz, ondo bizi den jendearen kezkak, gizarte maila altu bateko gatazkak planteatu ziren. Eta gero, hori ere bizi dugulako, baita Euskal Herriko gatazka politikoa ere. Hiru urte hauetan asko ari dira aldatzen gauzak eta, agian, hurrengo BECean beste gai batzuk eta beste ikuspegi batzuk azalduko dira. BECeko gaiak hartzen badituzu gai politikoak zuzenean plazaratzen dituztenak %7 dira. Maitasun kontu bat, minbizia, parranda gau bat… Horrela joaten dira gehienak. Guk abaniko zabal bati kantatzen diogu, baina politikari buruzko sei gai horiek, herri honetan politika bizi dugun bezala bizi dugulako eta ulertzen den bezala ulertzen delako, asko markatzen dute. MAIA:

Gai politikoa jarriko dizuet, denon artean, puntuka erantzuteko. Nola ikusten duzue Katalunian gertatzen ari den guztia? M A I A : Interesantea iruditzen zait… Momentuz, legalki, katalanek ez dute gatazka Ibarretxek eraman zuena baino urrunago eraman. Hura Madrila joan zen Kongresura eta han diskurtso handi bat egin zuen… EGAÑA:

Diskurso de estado bat egin zuen…

LABAIEN:

Bai, bai, bai, bai.

Bazekien paretaren kontra joko zuela, eta hala ere jarri zuen erreferendumaren eguna, eta papeleta mordo bat inprimatu zuen. Baina gero iritsi zen eguna eta ez zen ezer izan. Nik uste dut Artur Mas ez dela horretaraino iritsi. Baina ikusten dudan diferentzia da herritarrek aurrea hartu dietela politikariei… Manifestazio erraldoi horretara herri gisa atera zen jendea, ez alderdi baten edo bestearen jarraitzaile gisa. Eta Artur Masek, esango nuke ez zela manifestaziora joan ere egin, gerora hartu nahi izan duela olatu hori, Ibarretxek ez bezala herri oso bat daukala atzetik… Nik uste dut Euskal Herrian horrelako zerbait behar dugula: gehiengo sozial batek alderdien gainetik erabakitzeko eskubidearen defentsa gauzatu behar du, eta hor edozeinek izan behar du tokia, oso oinarrizko kontua delako.

MAIA:

Hemen beti alderantziz gertatu da, alderdiek beti herritarren oinarrizko akordioak blokeatu izan dituzte.

MAIA:

Partidu politikoek dena kontrolatu nahi izan dute. Dena da kontrolatu nahia alderdi politikoetan. Baina herria hasi da bultzaka, alderdiak hasiak dira politikaren monopolioa galtzen…

LABAIEN:

Esaldia ez dakit non irakurri nuen, baina polita da: Alderdi politiko batek ez du mundua aldatuko, baina pertsona batek alda dezake mundua.

MAIA:

Felipek kontatu zidanez, Chavezek Castrori aholkua eskatu zion bere Konstituzio Bolivartarraren erreferenduma egin aurretik. ‘Ni se te ocurra! que el pueblo se equivoca’, esan omen zion Castrok. Eta azeri zaharrak asmatu: Chavezek galdu egin zuen lehen erreferendum hura.

EGIGUREN:

M A I A : Baina ados egongo zara herriak erabakitzeko duen eskubidearekin, ezta?

Nik uste dut erreferenduma hankasartze bat dela, batez ere nazionalistentzat. Niri iruditzen zait independentzia lortzeko metodo posible bakarra adostasuna dela.

EGIGUREN:

MAIA:

Baina adostasunak soziala izan beharko du, ez alderdien artekoa.

EGIGUREN:

%51k ez dauka eskubiderik %49ri inposatzeko.

Baina konstituzioa ere sistema horren bidez jarri zen indarrean, sistema horretxekin. Ez zen alderdi guztien adostasunik eman.

EGAÑA:

Erreferenduma ez da egiten konstituziorik gehienetan. Gainera, gure kasuan, ez dut ikusten erreferendum horren bidez Euskal Herria inoiz independiente izan daitekeenik. EGIGUREN:

LABAIEN:

Izango da izango dena.

Nik uste dut Espainiaren arriskua Katalunia dela eta ez Euskal Herria. Han gutxiago edo gehiago denak dira nazionalista eta hemen berriz bakoitza bere aldetik… EGIGUREN:

Ramon Labaien: Ars longa vitae brevis esaten da latinez. Egitekoa luze, bidea labur. Gure bizitzaren baitan ikusi nahiko genuke, baina historia pausoz pauso egiten da”.

Ez dakit nik alderdi politikoak lidergoa hemen gizarteari uzteko prest dauden.

EGAÑA:

LABAIEN:

Bueno, gu euskaldunak gara, beste jende mota bat.

Hemen erdiak ez dira nazionalista. %80 alde dagoenean ez erreferendumik, ez Konstituziorik eta ez ezerk ez du geldiaraziko, Euskal Herriak independentzia lortuko du. %80 alde badago, zer egin behar dute? Tankeak atera? EGIGUREN:

Nik ezagutu nuen Companys18. Estatu Katalana deklaratu zuen 34ean eta hurrengo egunean kartzelan zegoen. Fusilatu egin zuten (fusilarekin apuntatzen duenaren keinua egiten du eskuekin)

LABAIEN:

E G I G U R E N : Legalitatea alde zuen Estatu Katalana deklaratu zuenean. Orain, ordea, ez dago horrelakorik.

Intentsitaterik ez zaio falta solasari, baina luze ere badoa eta tarteka ingurura begiratzeko astia ere ematen dio bati. Inguruko mahaietan bezeroak esertzen ikusten ditu, eta bezeroak altxatzen. Ume batzuk plazan harrapaketan jolasean. Eta pixkanaka konturatzen da tertuliara bost lagun gonbidatu arren badagoela seigarren bat, distantziara bada ere, zitara azaldu dena. Larruzko jaka bat daraman gizon handikote bat da, terrazako mahaiak bukatzen diren izkinan banku batean eserita dagoena. Lehenengo patata zorro bat jaten aritu da, egunkaria, Diario Vasco, irakurtzen zuen bitartean. Tarte batean iPadarekin aritu da jolasean. Principe zinemara sartu da eta txokolatezko palmera batekin itzuli da bere lekura. Ez du inorekin hitz egiten, ez dago inoren esperoan. Bizkartzainarekin dabil oraindik Egiguren. Gu gobernuan geundela gauza asko egin genituen ilegalak zirenak, baina Espainiako legalitatea zen… LABAIEN:

EGAÑA:

ETB ilegal sortu zuen Ramonek (irribarrez).

LABAIEN:

Alde batetik Espainiako legalitatea zegoen eta bestetik

18. Lluís Companysi buruz ari da. ERCko buruzagia eta Bigarren Errepublikan Kataluniako Generalitateko lehendakari izandakoa. 1934ko urrian Kataluniako Estatuaren sorrera deklaratu zuen. Gerra galdu ondoren, Generalitateko lehendakari funtzioak betetzen jarraitu zuen erbestetik, 1940an polizia militar alemaniarrak harrapatu arte. Francoren esku utzi zuten naziek eta, torturatu ondoren, Montjuiceko gazteluan fusilatu zuten frankistek.

euskal legitimitatea. Gure muga legitimitateak markatzen zuen. Legitimitatea eta legalitateak biek erro berbera dute: legea. EGIGUREN:

Franco ere legala zen, bere legeen arabera, baina ez zen legitimoa. LABAIEN:

Aizu, gu ez ginen joan Francoren aurka hura demokrata ez zelako. Gu Francoren aurka joan ginen gure aurka zetorrelako.

LABAIEN:

Autonomia pixka bat eman bazizueten haren alde joango zineten… (barrez, bertsolariak) EGIGUREN:

LABAIEN: EGAÑA:

Dudarik gabe, dudarik gabe…

Bai, e? Hori horrela al da? (‘ostras’ aurpegiarekin).

E G I G U R E N : Behin etorri zitzaidan Euskadiko Ezkerrako bat esanez “ya, ya está, hemos hundido al PNV. He descubierto que hablaron con los nazis”. Aurrean Landaburu19 zegoen eta esan nion “si eso lo sabe todo el mundo, el padre de este estuvo hablando con…”. LABAIEN:

Si, hombre, eta Eugenio20 Uztaritzen…

EGIGUREN: LABAIEN:

Hori gauza jakina da.

Bai, gauza jakina da.

Guk ez genekien…(adierazten du Andonik gainerakoon harridura). EGAÑA:

Guk garai hartan harreman handiak geneuzkan bretoiekin. Eta Hitlerrek han mugimendu politiko handi bat egin zuen. Liberatu zituen preso politiko bretoiak esanez haiek ez zirela frantsesak, eta finantziatu egin zituen…

LABAIEN:

Hitz potoloak dira guretzat, baina eurak jolas batean bezala dihardute. Katua eta sagua bailiran egiten dute salto pasarte batetik bestera, zirtoka eta purrustadaka, aldiro besteari adarra jotzeko aukerarik galdu gabe. Liberalak eta karlistak, errege absolutistak eta Napoleon, Espainia eta Frantzia, errepublika eta diktadura, Gerra Zibila eta Mundu Gerra, abertzaleak eta sozialistak… Historia bazterrekoa, konplikatua

Jon Maia: “Borroka horretatik iristen naiz ni ikastolara, eta ikastolatik lehenengo euskaldun eta gero bertsolari izatera”.

Demokrazian legalitatea saltatzen duenak legitimitatea ere saltatzen du. EGIGUREN:

19. Gorka Landaburu kazetariaz ari da, Cambio 16 astekariaren, Aldaketa 16 aldizkariaren eta El Paísen Euskadiko edizioaren zuzendari izandakoa. ETAren atentatu bat jasan zuen 2001ean. PSOEko afiliatua da Landaburu. Haren aita, aldiz, Francisco Javier Landaburu EAJeko buruzagi garrantzitsua izan zen. Erbesteko Eusko Jaurlaritzan Lehendakariorde kargua betetzera iritsi zen. 20. Ez dakigu nori buruz ari den. Gudarien EMB Santurtzi batailoiko burua, Eugenio Orbegozo izan daiteke, agian.

Euskadik ez du inoiz independentziarik lortuko, eta zuen kulpagatik gainera: Ez duzue frantsesik irakasten eskoletan.

EGIGUREN:

L A B A I E N : Hori da akats bat, kristoren akatsa (baiezko keinu nabarmenak egiten ditu).

Nola espero daiteke Frantziak eta Europak independentzia babestea frantsesez ez badakizu. EGIGUREN:

L A B A I E N : Aizu, ni 37an Donibaneko eskolan ikaslea nintzen, patioan euskaraz egiten genuen, baina klasean euskaraz eginez gero, zigortuta geunden segituan. Eta Donibane euskalduna zen.

Baina nazionalista batentzat euskal hizkuntzak euskara, frantsesa eta gaztelania izan behar dute. EGIGUREN:

LABAIEN:

Bai, dudarik gabe… dudarik gabe.

EGIGUREN:

…frantsesez egin gabe ez dago nazioa eraikitzerik…

Bueno ba, gaizki egina, puñetas! Aizu, ez gara santuak, batzuetan erratzen gara! Nik uste dut hori dela kristoren hankasartzea… (oraingoan apur bat aztoraraztea lortu du Aizarnakoak).

LABAIEN:

Eta Nafarroa Euskadin sartzea eta astakeria horiek… Tuterako bat nola egongo da Bilboren mende… (zirikatzaile erabat Egiguren).

EGIGUREN:

LABAIEN:

Aizu!, Nafarroa ez da Euskadi, Euskadi Nafarroa da.

E G I G U R E N : Nik ez dakit Konstituzioa egiterakoan zeinek engainatu zituen nazionalistak, baina Nafarroak Euskadin sartzeko eskubidea du jarri beharrean Euskadik Nafarroan sartzeko eskubidea du jarrita, bide erdia egina zegokeen… LABAIEN:

Euskaldunon estatu soberano bakarra Nafarroa izan da…

Baina oraingo jendeari horrek ez dio balio, Noaingo bataila galdu zela eta… MAIA:

100

Andoni Egaña: “Extremadurako Juntakoak Legebiltzarrera bisitan etorri zirenean Leizaolak Jonek 97ko finalean bere arbasoei eskainiriko bertsoa kantatu zien”.

eta aldrebesa euskaldunona, ia beti ejertzitorik gabe, gehienetan elkarren aurka eta beti gerran. Bi horiek entzunda bat konturatzen da, zeinen luzea, gordina eta sakona den gure eztabaida, interesgarria ere bai, noski, eta nolako saltseroak izan behar duten hor burubelarri sartuta bizi direnak.

Nola planteatuko zenukete Nafarroak Euskal Herrian izan dezakeen lekua? Nik uste dut abertzaletasunak autodeterminazioaren eta lurraldetasunaren arteko dilema duela orain… EGAÑA:

EGIGUREN:

Bateraezinak dira…

Zer dute zerikusirik Maulek alde batetik eta Bilbok bestetik: euskara. Besterik ez. Bada, euskararen herria da gure subjektu politikoa, zazpi probintziak. LABAIEN:

Gure lurraldea ere, bertsolariena, hori da. Azpeitira, Donapaulera edo Goizuetara berdin-berdin joaten gara. Gaur nora tokatzen da? Ba hara… Barakaldo, Leitza, Uztaritze…

MAIA:

Baina Euskal Herri horrek, lurraldetasun horrekin, aurrera egiteko lortu behar da Nafarroa berriro Nafarroa bihurtzea. Begira, hemen pena bat izan da Sabinoren ideiak atera zirela aurrera eta ez Kanpionenak…21 LABAIEN:

Badakizu Nafarroa noiz urrundu zen Euskaditik? Marcha por la Libertad22 egin zenean… EGIGUREN:

Hori izan zan Telesfororen ideia eta Telesfororen hanka sartzea. La invasion de navarra esaten zuen garaiko prentsa españolistak.

LABAIEN:

21. Arturo Kanpion Nafarroan euskal kulturak XIX. mende amaieran eta XX.ren hasieran bizi izan zuen loraldiaren bultzatzaile nagusia izan zen. Iruindarra eta euskaldun berria Euskaltzaindiaren sortzaile eta Eusko Ikaskuntzaren Ohorezko lehendakari izan zen. 22. 1977ko udan burutu zen martxari buruz ari dira. Amnistia Osoa eta hegoaldeko lau probintzientzako Estatutu bat aldarrikatzen ziren besteak beste. Deitzaileen artean Telesforo Monzonena zen aurpegirik ezagunena. EAJ eta PSE-PSOEk ez zuten bat egin martxarekin. 48 eguneko martxaren ondoren, Iruñerako sarrera debekatua zutenez, eta Guardia Zibilak blokeatuta zeukanez, Aranzuriko landan egin zen azken ekitaldia. 150.000 lagun bildu ziren bertan. 23. Egitekoa luze, bidea labur.

Tuterara ikurrinarekin joan eta buelta. Horrek ez du ezertarako balio.

EGIGUREN:

Historia pausoz pauso egiten da. Bakoitzak ikusi nahi du bere bizitzaren baitan, baina hori baino luzeagoa da eta ez dugu ikusiko. Ars longa vitae brevis23 esaten da latinez. Egingo du, ordea, bere bidea. LABAIEN:

Euskadik independentzia erabakitzen badu, Arabak “yo no quiero” esango du. EGIGUREN:

Ez, esango dik “quiero”. Jada 30 urte daramatzate ‘perteneciendo a’ , eta hurrengo hauteskundeetan, igual, EH Bilduk irabaziko dik. Soziologikoki aldatzen ari da Araba

EGAÑA:

101

102

103

Araban aldatu da lehen Gasteizko 50 familiaren eskuetan zegoela guztia; jauntxokeria hutsa zen. LABAIEN:

Sabino Aranaren nazionalismoa da Bilborako egindako gauza bat…

Baina gure imajinariora Iparragirrek ekarri zuen. Aurretik ez dago arbola aipatzen duen bertsorik edo arbola irudikatzen duen koadrorik. MAIA:

EGIGUREN:

Bizkaitarrismoa… Baina 50.000 gudari frentean. Aizu, nazionalismoa odolak egiten du. Franklinek24 esan zuen, zentzu politikoan hartu behar dira hitzok, abertzaleen odolarekin urtu behar dela askatasunaren arbola.

Frantsesak etorri baziren Iraultza Frantsesa egin berritan zerbait izango zen. EGAÑA:

LABAIEN:

Badakizu zeinek galarazi zuen Gernikako arbola moztea, ezta? Del Burgoren aitak.

EGIGUREN:

Aizu, sin ofender, baina Del Burgo da Zamorakoa kar, kar…

LABAIEN:

Larruzko jaka daraman gizonkote jakaduna surfeko aldizkari bat ari da irakurtzen orain. Telazko zorro batetik atera du. Eta fruitu lehorren poltsa bat ere bai. Martxa honetan jarraitzen badu arazoak izan ditzake kolesterolarekin. Lanbide arraroa izan behar du bizkartzainarenak. Batez ere bake garaian. Arbolaren sinboloa Iparragirrek ekarri zuen euskal imajinariora. MAIA:

LABAIEN:

Ez, ez, zaharragoa da.

M A I A : Baina hura Frantziako gortean karlistekin egon zenean…

Ez, ez, ez. Gernikako arbolaren inguruan dokumentatuta gelditu den lehengo zeremonia inportantea egin zen 1795 urtean. Asanblada Nazional frantseseko ordezkariak, Le Convention Francaise, etorri ziren omenaldi bat egitera askatasunaren lehen arbola zelako, Le premier de la liberté. LABAIEN:

EGIGUREN:

104

Hosto batzuk eraman zituzten bueltan.

24. Franklin Delano Roosveeltek, Estatu Batuetako 32. presidentea eta lau aldiz aukeratua izan den bakarra, Bigarren Mundu Gerrari egin behar izan zion aurre bere azken mandatuan. Gerrari eta bakeari buruzko hainbat aipu dotore utzi zituen. 25. XVIII. mendeko filosofoa. Oraindik ere bigarren hezkuntzako eskoletan Platon, Kant, Marx eta beste bizpahiru egilerekin batera irakasten den bakanetakoa. Bere ideiak funtsezkoak izan ziren Ilustrazioaren eta Frantziar iraultzaren garapenean. Berdintasunaz, askatasunaz, demokraziaz, hezkuntzaz aritu zen. Bere obrarik garrantzitsuenean, Emilion (1762), honako hau utzi zuen idatzita: “Gernikako arbola Askatasunaren arbolen artean antzinakoena da, lehenengoa, guztien aita”. Aipatzekoa da, harremana izan zuela Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko kideekin, eta Gernikako arbolaren berri hauen bidez izan zezakeela pentsatzen da. 1765ean osaturiko euskal noble eta burges ilustratuen elkartea bat zen Euskalerriaren Adiskideen Elkartea. Aipatzekoa da, baita, kuriosoa iruditu zaigu behintzat, gaur egun oraindik martxan dagoela elkarte hau (www.bascongada.org) eta Jesus Egiguren bertako kide dela. 26. Jatorrizko bertsioa euskal marinelen kantua da, eta holandarrak eta flandriarrak aldi berean adierazteko olandres euskal hitz hibridoa darabil. Euskal kortsarioen izpiritua jasotzen duen abestia, Holanda eta Flandria XVI. mendean elkarrengandik banatu aurrekoa da beraz:

1848ko iraultzan joan zen Iparragirre. 60 urte lehenago, iraultza frantsesa eman zenean herri bakoitzean askatasunaren arbola bat jarri zuten eta ordurako Gernikakoa ezaguna zen. Rousseauk25 ere aipatzen du bere lanetan. Iparragirre, esaten denaren aurka, ez zen karlista, Marsellesa abesten aritu zen arbola haietan eta gerora ezagutu zuen Gernikakoa… Zuen beste hanka sartze bat izan zen (Labaieni zuzentzen zaio) Gernikako arbola ez hartu izana himno bezala. EGIGUREN:

Hor PNVk hanka sartze handia egin zuen. 30 urteotan ez dute lortu Gora eta Gora inork abestea. Gernikako arbola izan balitz arrakasta gehiago izango zuen… Ez da zaila. EGAÑA:

LABAIEN: MAIA:

Nik horren aurka bozkatu nuen.

Gora eta Gora kopla batzuk dira, ezta? LABAIEN:

Jeiki, jeiki etxekoak, / argia da zabala, / argia da zabala! / Itsasotik mintzatzen da / zilarrezko tronpeta. / Bai eta ere ikaratzen/ Olandresen ibarra, / Olandresen ibarra! Jaiki, jaiki etxekoak, / argia da zabala / argia da zabala! / Itsasotik mintzatzen da / ontzi bat kargatua; / Gaitezen denak mentura / Haren atakatzera! Jaiki, jaiki etxekoak , / argia da zabala / Itsasoan agiri da / argi gozo biguna, / bere aurrean beldurtuta/ ihes doa iluna. Bertsio Sabiniano hau ere aurkitu dugu: ¡Jagi, jagi, euzkotarrak, / lasterr datorr eguna! / Sorrkaldetik agiri da/ argi gozo-biguna. Bere aurrian bilddurrtuta / igesi dua illuna. ¡Jagi, jagi, euzkotarrak, / lasterr datorr eguna! / Sorrkaldetik agiri da / JEL-eguzki ederra. / Bere argijak berotuko / dausku geure bijotza. ¡Jagi, jagi, euzkotarrak, /eta batzau gattezan! / Arrtu danok izkillubak / eta Aurrera goyazan. / Geure Aberri-areyuak / gustijak il daiguzan.

Sabinorenak. Aurresku bat.

Letra kendu zioten, arrazista zelako… El canto a la raza vasca.

EGIGUREN:

L A B A I E N : Erlijioari egiten zion gorazarre arrazari baino gehiago.

Gernikako arbola izango da munduko himno bakarra ez duena gerrari edo odolari buruz hitz egiten… EGIGUREN:

Hirugarren aukera bat ere maneiatu zen: jaiki-jaiki. Jaiki-jaiki euskotarrak (abesten) argia da zabala, argia da zabala… (Egaña eta Maiak abestiarekin laguntzen diote)”. LABAIEN:

Baina gero Holandesak26 aipatzen ditu eta arraro xamarra da himnoa izateko, ezta? MAIA:

105

Bueno, zergatik ez? Itsasotik mintzatzen da… (abesten).

Egigurenek ez du deskantsurik hartzen. Gogora dakar nola Tierno Galvanek Madrilen plaka bat jarri zuen ‘Aquí se cantó por primera vez el ‘Guernicaco arbola’’ esaten zuena. Labaienek kontraerasoan kontatzen du Ricardo García Danboreneak Gora ta gora abestian ‘goiko Jaun Onari’ aipatzen denean horrek zer esan nahi zuen argitzeko eskatu ziola Legebiltzarreko interpelazio batean. “Joder señor Garcia Damborenea, a pesar de su PSOE usted ha sido educado en colegio relijioso y debería saber” erantzun omen zion berak; “y si no, puede que venga aquí Zumalakarregi y le fusile”. Barre egiten dute bertsolariek. Probokazio horiek alde guztietatik egon direla dio Egigurenek, Juan Jose Pujanak Legebiltzarreko lehendakari zenean señor García deitzen ziola García Damboreneari. “Bueno, aizu. Pujanari Monseñor Pujanza deitzen genion guk” erantzuten dio Labaienek. Barrez lehertzen dira bi bertsolariak.

Badirudi gizarteak gero eta konfiantza gutxiago duela politikariengan, bertsolariak, aldiz, oso estimatuak zarete. Nola hobetu dezakete euren irudia zuen ustez? E G I G U R E N : Politikoekiko mesfidantza izatea ez da gauza txarra. Eibarko sozialisten kontsigna zen ‘elige al mejor y vigilalo como si fuera el más corrupto’. M A I A : Gure jardunak ez digu herritik apartatzen uzten. BECeko finalean 15.000 lagun hurbildu ziren bertsolariak entzutera, telebistatik zuzenean 200.000 pertsonak ikusi zuten, eta biharamunean, niri adibidez, auzoko festa batzuetan 30 laguneko bertso afaria egokitu zitzaidan. EGIGUREN:

Politikariak ere horrela ibiltzen gara.

Hasi aurretik eta bukatutakoan ere ez gara sartzen kamerino batzuetan. Bukatu, eszenatokitik jaitsi eta ondoko tabernara goaz behean daudenekin.

MAIA:

EGIGUREN:

Gu bezala.

Politikoak txarrak dira, alderdiak txarrak dira, baina, zein da alternatiba? Beste Franco bat? Politikoaz mesfidatzea ez dakit hain ona den.

LABAIEN:

106

Jon Maia: “Zoritxarrez bakartze horrek (komunitate kulturalen artekoak) gaur arte iraun du kasu askotan… Elkar ezagutzen ikasi behar dugu ”.

LABAIEN:

Nik ez dakit urtarrilean 400 euro irabaziko ditudan ala 1.400. Beharbada horregatik onartzen gaitu jendeak, sokarik gabe jauzi egiten dugulako.

EGAÑA:

EGIGUREN:

Niri ere gauza bera gertatzen zaidak.

Bai, baina politika oraintxe utzi dualako eta, heuk esan duanez, PNVkoa ez haizelako. EGAÑA:

Igeltsero bezala ibili beharko diat, eta PNVkoa banintz, berriz, etxeak eraikitzen nengokek honezkero. EGIGUREN:

PSOEk dauka problema bat (arnasa sakon hartzen du). Hiru urte egon zarete Jaurlaritzan eta zuen lorpenen zerrenda hor dago. Bilduri ere berdin gertatuko zaio, Gipuzkoan ari dira gestionatzen eta lasterrera denok ikusi ahal izango dugu gestio horren emaitza.

LABAIEN:

EGIGUREN:

Guk hiru urtean lortu dugu zuek 30 urtean lortu ez ze-

nutena. LABAIEN:

Guk 30 urtean asko egin dugu, e!

Bai-bai eta meritu guztia ere ez dugu guk eramango, baina orain dela hiru urteko Euskadi eta gaurkoa ez dira berdinak. Gero ez digu inork eskertuko baino… EGIGUREN:

LABAIEN:

Zigortu egingo zaituztete hauteskundeetan.

Suarezi ere sekulako egurra eman zioten, eta gerora egin dizkiote omenaldiak. Artista bat zen hura ere. EGIGUREN:

Irakurri dut pragmatiko gisa definitzen zarela, baina hori ez al dator kontraesanean beti korrontearen aurka aritzeko erakutsi duzun joerarekin? Nik badakit PSE Madrilen mendetik irteten ez den bitartean ez dela Euskadin irabazteko gai izango. Euskaldunak, nahiz eta sozialista izan, bere bihotzean Euskadi nazio bat dela pentsatzen du, eta kanpotik datorrenari ez dio utziko hola eta hala agintzen. Baina jende asko erail da nazionalismoaren izenean… Bueno, isildu egingo naiz… Niretzat izan da obligazio bat betetzea eta ez dut pentsatu espainola den ala ez den… EGIGUREN:

107

108

109

Hobe zu bezalako gehiago egon izan balira.

Hemen PSOE egon izan ez balitz ez nikek jakin nahi zer izango litzatekeen. Hemen, Gipuzkoan, ez da Estaturik egon. Intxaurrondo zegoen eta PSOE… eta, gainerakoan, ETAk agintzen zuen.

EGIGUREN:

LABAIEN:

Nik ez daukat inpresio hori.

Baina euskalduna eta posibilista izanda ez al litzateke errazagoa PNVn edo ezker abertzalean bukatu izana? Bai baina ni beti heterodoxoa izan naiz… Gainera guk pentsatzen genuen PNV eskuin eskuinekoa zela… Gero praktikan guk bezalako politikak egin ditu, sozialdemokratak… Baina, Sabino Aranak esan zituen gauzak, joño, oso gogorrak ziren. EGIGUREN:

LABAIEN:

Baina horiek esan zituen orain dela ehun urte.

E G I G U R E N : Nik, munduko aukera politikorik arraroena egin izan banu ere, beti euskaldun sentitzen jarraituko nuke. PSOEkoa naiz baina ez diot inoiz nire jatorriari uko egin, nire jaiotetxearekin kontaktua ere ez dut inoiz eten… Garai batean Eibarko sozialista denak euskaldunak ziren, Akilino Amategik diskurtso denak euskaraz egiten ditu. Baina bizi izan dugun gatazka dela eta, eredu horri jarraipena ematea ez da erraza izan.

Baina zuk uste duzu Eibarko sozialista haien tartean bere lekuan egongo liratekeela Chacón edo Rubalcaba.

LABAIEN:

Nik uste dut PSEk ez daukala PSOEren mende egoterik, alegia Madrileko burokrata bat ezin dela lehendakari izan. EGIGUREN:

M A I A : Ni bertsolaria banaiz neurri batean behintzat nire abueloren printzipio ezkertiarrengatik izan da hori. Hura jaio zen Albaceteko mendiko herri txiki batean, gerran errepublikaren bandoan alistatu zen, eta frentean Cabeza del Bueyra iritsi zen. Han nire abuela ezagutu zuen, gerra galdu zuten, miserian bizi ziren, beldurrez, mehatxatuta, eta hemen lana zegoela jakin zutenean bizi berri baten bila etorri ziren hona. Euren printzipio sozialista eta solidarioak bere seme-alabei transmititu zizkieten, eta printzipio horiek zirela medio seme-alaba horiek hemengo Francoren kontrako borrokan integratu ziren. Borroka horretatik iristen naiz ni ikas-

110

Juan Karlos Izagirre: “Gure astoa eta ahuntza ziren notizia irakurri, nire iritzia eman eta diskutitzen ez zidaten bakarrak, ados zeuden guztiz”.

MAIA:

tolara, eta ikastolatik lehenengo euskaldun eta gero bertsolari izatera. LABAIEN:

Hor sekulako aukera egin zuten zure gurasoek.

EGIGUREN:

Hori askok egin dute.

Hori gutxiegik egin dute… Hemen Extremadurakoa izatea latza izan da; hona lanera etorri ziren, ez inor zapaltzera, baina gero oso erraza izan dute erdaldun izatea, eta asko ez dira hortik mugitu. EGAÑA:

Etorri zirenean, edo ekarri genituenean, horrek tentsioak sortu zituen. Hable en cristiano famatua, esaterako, baina gaur egun hori gaindituta dago, hori historia da. LABAIEN:

Integrazio kasuak badaude. Azpeitian euskaldundu dira, Zarautzen ere dezente… Txikiren familia adibidez… EGAÑA:

MAIA:

Baina pedigri kontuek luze iraun dute…

LABAIEN:

Historiaren fase bat egon da.

Imigranteen herrietan komunitate kulturalak eta politikoak bat egiten dute. PSOEk irabazten duen herrietan, imigrante haien eta haien ondorengoen gehiengo bat dagoelako gertatzen da hori, eta jende horrek euskal kulturaren ezjakintasun handia du oraindik. Zoritxarrez bakartzeak gaur arte iraun du kasu askotan… Elkar ezagutzen ikasi behar dugu. MAIA:

Kuriosoa da PSOEk irabazi duen herrietan bigarren alderdia HB izaten dela. Pasaian adibidez, behin bakarrik irabazi izan du PNVk… EGIGUREN:

Soziologikoki badaude horrelako konpartimentu batzuk hizkuntzarekin eta kulturarekin zerikusia dutenak eta nahikoa estankoak direnak… MAIA:

LABAIEN:

Ordubi terdiak! Mekauen!, nire emazteak likidatu egingo

nau… Bai, zera, hainbeste urtetan ez badu egin honezkero ez du egingo… (barreak).

EGAÑA:

111

Maia eta biok geratu gara. Terrazan bertan eskatu ditugu eguneko hiru menu. Arnaldo Otegiz eta Felipe Gonzalezez hitz egin digu politikariak. Sevillakoa oraindik ere PSOEko lider naturala dela dio. Elgoibarkoa ere benetako lider bat dela, eta kartzelatik atera ez badute lidergo hori lausotzearren izan dela. Goitik behera irakurri omen du hauteskunde kanpainan Otegik atera duen liburua; oso interesgarria iruditu omen zaio… Luzaroan erdi bakarturik egon ondoren gerra bukatu delakoan lubaki bakartitik irten berria denaren gauzak kontatzeko antsiaz hitz egiten du. Eta zigarroak ere horrela erretzen ditu, bata bestearen atzetik. “Tontakeria galanta egin dut tabakoarekin. Azken legegintzaldian harrapatu nau, daukadan adinarekin. Patxi Lopez eta hauek deskantsuetan kanpora atera eta erretzeko aprobetxatzen zuten. Eta nik, begira ez egotearren, bada pasa bat. Eta gero beste bat. Egia esan, ez zait batere komeni”. Eguzkiak gozo berotzen du Donostiako Zuloaga plaza. San Telmo museoaren kafetegiko eta Union Artesanako terrazetan dagoen jendea bazkaltzen ari da. Kuriosoa: garai batean Donostiako Cafe Gijón27 deitzen zitzaion Union Artesanari. Gure platerak ere mahai gainean daude. Gosea. “Jaten hasi beharko dugu” dio Maiak. Grabagailuari ere bateria agortzen ari zaio. Bazkal garaia da. STOP. •

112

Jesus Egiguren: “Badakit PSEk, Madrilen mendetik irteten ez den bitartean, ez duela Euskadin irabazterik izango”.

Ordubi terdiak paseak dira. Ia hiru orduko tertulia. Berriro gelditu beharra daukatela esaten diote elkarri, polita izan dela, “baina hurrengoan kazetaririk gabe”, jotzen didate adarra. Tertuliako taldeari Kafe San Telmo izena jarri beharko litzaiokeela diote, broman. Museoko kafetegiak Bokado izena duela uste duela aipatzen du norbaitek, baina gehienak ez ditu konbentzitu, “Kafe San Telmo izen hobea da tertulia batentzat” diote. Labaien mugikorretik ari da berandutu egin zaiola esaten, Maia ere bai. Egañak ez du mugikorrik eta poltsikoan gordetzen ditu tabakoa eta museoko langileak emandako gonbidapenen kutxatxoa. Denok altxatu gara. Denok Jesus Egiguren izan ezik. “Baina ez al dugu bazkalduko ala? Nik pentsatzen nuen elkarrekin bazkalduko genuela”.

27. Madrilgo kafetegi mitiko honetan, XX. mendearen lehen erdian, tertulia literario eta politiko ugari izan zen. Espainiaren ondare kultural eta historia politikoaren parte dela esaten dute… Gureak ez du ziur asko orduko tertulia haien grazia eta seriotasunik izan, baina airean joan dira bi ordu eta erdi. Desizoztearen arrasto berriak utzi dizkigu, gainera, bidean: “Egunen batean gelditu behar dugu eta gurekin etorri behar duzu bertso saio batera”, ari zaio esaten Jon Maia Jesus Egigureni.

GATAZKAREN KRONISTA zia ulertu bere militant da in ez a ri la so rt Amuriza be eta neurri berean, te ar ap ik et al tz er ab dago ulertzerik ez e er oa ik lit po a zi bere militant riaren urteetan Euskal Her 0 5 en zk A . da ba ie bertsoari lotuta ez iri bertsoak jarri dizk ar ak rt ge t ba in ha n an dire historian mugarri iz

it, etxanotarrak, nolaba ta” “Gatazkaren kronis bihurtuz. alditan, Ez alferrik, hainbat ari Amuriza bera gertak ko edo horien zuzeneko leku ita. protagonista izan ba nek 2001an aldizkari ho r Sagar argitaratutako “Agu agertzen Beltzeran” liburuan rietako dira bertso-sorta ho raketa asko. Segidan, auke u, liburu bat aurkezten dizueg i eta hartarako, gertakar az bertso sorta bakoitz dako Amurizak berak egin astuta. komentarioekin aber Xabier Amuriza Josu Martinez Conny Beyreuther, Egaña, Argazki Press, Iñaki Kepa Ormaetxea eta nal batzuk beste artxibo pertso

115

1970. BURGOSKO EPAIKETA Burgosko epaiketa luze eta ospetsu hark bertso sorta ere ez zuen laburra ekarri. Astia sobera neukan eta motiborik ez zen falta. Gurekin Zamoran preso zegozenen arteko bi epaiketa hartan aulkiko ziren: Jon Etxabe eta Julen Kaltzada. Epaiketa mundiala izan zen, hitzaren esanahi osoan, mundu guztira zabaldu baitzen uhina, epaituekiko elkartasun eta Francoren diktaduraren aurkako gaitzespen gisan. Euskal Herriaren erantzuna ere erabatekoa izan zen. Bertsootan Amuriza abadea, kantuan.

Amuriza, Muniategirekin.

agertzen dena ez zen inolako esajerazioa. Sorta luze hau ontzeko, sobera neukala esan dudan astiarena bi aldetatik da egia. Batetik espetxeko soberakin nagusia denbora izan ohi da beti ere, baina bestetik denbora hark bazuen balio erantsi bat, bertan behera utzi behar izan genuena. Burgosko epaiketa garaian, epaitu guztiak han batu zituztela-eta, beste espetxeetan geldi egoteko agindua etorri zen, hots, deskubritua izateko moduko plan arriskutsurik inon bazen, uzteko bertan behera, agindu berria etorri arte. Bazirudien Burgosen ihes-planen bat posible ikusi zutela, beste espetxe bateko aurkikunde gaiztoren batek hondaraz zezakeena,

Xabier Amuriza preso.

halakoetan segurantza neurriak espetxe guztietan zorroztera jotzen baitute. Beraz, geldi denak! Eta gu hain zuzen Zamoran tunel bat egiten hasiak ginen eta lanak nahikoa aurrera zihoazen, plana geroz eta probableago bilakatzen ari zela. Ez zen hori okerrena. Garai hartan bagenuen kartzelero bat, kamioizale ohia eta gizon guztiz frankua, zeinaren guardietan zuloa metroka aurrera zitekeen, ez baikintuen urrundik ere zaintzen. Amuriza, abade bertsolaria.

Derrigorrean hurreratu behar zuenetan â&#x20AC;&#x201D;otordu, abisu,

Auzipetuak, kartzelan.

* Bertso sorta hau 22 bertsok osatzen dute guztira. Espazio kontuengatik, aukeraketa bat egin da hemen. 116

117

logelaratze eta abar—, tabernan bezalako solas giroan

17)

22)

etorriko zen. Kartzelero probidentzial hark denbora la-

Urtea mila bederatzirehun

Sei egunera han ikusia

Bukatzerako, nola nagoen

burra egin zuen gurekin, bizpairu hilabete. Tunelgintzan

Hirurogeita hamarra

Berriz ikusterik kosta

Preso herritik aparte

hasiak ginela, hura agertu zenean, lasaitasun eta efi-

Abenduaren hiruan hasi

Juzgatzekoak Gora Euskadika

Bertsoz nahi nuen nolabait hartu

kazia ikaragarriz aurreratzen genuen, Burgosko epai-

Zen juizio militarra.

Eta juezak Dioska.

Kanpoko burrukan parte.

ketatik geldi egoteko agindua hartu arte. Hura tamala,

Mundu guztiak Burgostik entzun

Gibelak sutan, sudurrak ketan

Batu indarrak, batu euskara

esaten genuela: “Honegaz Portugaleraino be zulotu

“Gora Euskadi” didarra

Hortzak amorruz karrazka

Garaitza horrek dakarke

leitekek eta zelan egongo gaituk, ba, geldi?”. Burgosko

nork esan zuen galdua dela

Ezpatak dizdiz gora jasorik

Bat bitez gure zazpi banderak

agindua segurantza motiboengatik zela jakinik, guk,

hogeita hamaseiko gerra

Uluka esan zuten “basta!”

Nahiz sasi-muga bitarte

haren guardietan lan eginez, inolako arriskurik ez ge-

ETA bizi den arte badugu

Bedeinkatua izan dadila

Euskal Herriak ez du bakerik

nuela sortzen-da, egunen batean uste dut jarraitu ere

Irabazteko indarra.

Militar aluon kasta.

Euskadi askatu arte.

18)

Noizbait Euskadik erabaki du

Itxi zituzten ateak eta

Ezin dezakela jasan

Auzia egintzat utzi

Menderik mende jaun hoien mende

Gero zer zigor merezi zuten

Bizitzea esklabo gisan.

Kodiguak erakutsi.

Duela hamairu urte hain zuzen

Orain arteko kondena markak

ETA hortako jaiki zan

Behar ziren arras hautsi

Eta Burgosko juizio hori

Baina hain gutxi nola zioten

Altaboz ederra izan

Heriotzari iritzi

Mundu guztiak ETA zer den ta

Hiru behin eta hiru bi bider

Zer nahi duen jakin dezan.

Hiltzea zuten ebatzi.

loarekin batera sorta euforikoagoa aterako zen, egu-

16)

21)

nean hamalau orduz lan eginda ere, hamar gelditzen

Oi, abokatu jaunak, benetan

Zuek, oi gazte iraultzaileak

baitziren gauerako, eta hauek espetxean horizontea

Aitortzekoa deritzat

Burgosen juzga berriak

bezala luzatzen direla emanik, berriro ere falta baino

Jakintsu bezain ausart portatu

Juizio hura bere bezala

gehiago sobratuko zen, denbora noski.

Zineten orduan behintzat.

Hartu du Euskal Herriak.

Ahal guztia zulatu zuen

Zuen kemenak apurtu ditu

Zuen defentsa bortitzak

Egundainoko neurriak

Ezin, ordea, piztitzar haiek

Izenik ez dut esanen baina

Konprenitu giza hitzak

Leku onean jarriak

Orangutana behar zenuten

Dituzuela aitortu behar

Eraman interpretetzat.

Gizonen ezaugarriak.

egin genuela, baina espetxean segurantza osorik bovarismoan ere bermatzerik ez dagoenez gero, obeditzea erabaki genuen. Gero Burgosen ezin izan zuten planik burutu eta bitartean gure zaintzailea desagertua zen. Kamioira itzuli zela uste dut, hura ez zela gizonak egiteko lana-ta. Bat etorriko eta bera zintzoegia. Harekin pare bat hilabetean egiteko lana (erreleboak hiru egunez behin izaten direla jorik) ia urte bira luzatu zen, azkenean (azken-azkenean, puta!, ihesa besterik falta ez zenean, puta-puta!) harrapatua izateko gainera. Bertso hauek egiten baino zulogintzan gustorago ekingo nion, baina… baina nork jakin! Segurrenik zu-

118

Auzipetuak, kartzelatik atera ondotik.

119

Josemigel Beñaran, Argala.

1978. ARGALAREN HERIOTZA Bertso hauek EGINen agertu ziren, Argalaren heriotza zarrastagarriaren biharamonean. Poz handia hartzen dut, esaten didatenean: “Zure Argalaren bertsoak buruz kantatzen genituen”. Hori segurrenik bertsoen euren baino gehiago Argalaren figuraren meritua izango bada ere, bertso indartsuak direla uste dut. “Gelditu ginen lehenbizi gora / gero lurrera begira”. Hirugarren bertsoko “Harri Gorriak” bere jaioterri Arrigorriaga iradokitzen du. “Hil zaituenak ahaztuko zaitu / baina ez Euskal Herriak”. Puntu honek ez dakit zergatik gogorazten didan beti Barkoxeko Etxahunen madarikapen hura: “Bena Jinkuk lagün bitza / hoiek, nik maitha artino”.

Telesforo Monzon eta Argala.

120

121

1) Abenduaren hogeita bata hura berri kriminala goizean entzun genuenean bota zutela Argala. Oraindik gure historia da luzea eta zabala uste duenak Euskadi bere mutilarekin hil zala bizirik utzi zuen herriko oihua entzun dezala. 2) Gelditu ginen lehenbizi gora gero lurrera begira danbarrada hark irentsi zuen izar guztien dirdira. Mila zatitan leher eginik pasatu zen historira zati bakoitza landare bana lurpetik sortzen ari da gudari bat hil eta berriak milaka jaioko dira. 3) Agur, Argala, diotzu zure etxeko Harri Gorriak Agur diotzu mugaz hemendik eta handik etorriak. Enborra galdu eta indartzen adarrak eta orriak mirari hori egin du zure zuhaitzaren jatorriak hil zaituenak ahaztuko zaitu baina ez Euskal Herriak.

122

123

1981. ESPAINIAKO ERREGEA GERNIKAN Bertso hauek “Semaforo gorria”rako egin nituela uste dut. Gernikako Juntetxean, Errege-Erreginen aurrean izandako istiluengatiko epaiketan nire hitz-txanda bertsotan egitea erabaki genuelakoa daukat. Ez nago ziur. Badirudi nire memoriak interesatzen ez zaizkion pasarteak ezaxol samar gordetzen dituela. Baiezkoa bada, hemen agertzen diren bertsoak ez nituen kantatuko, jakina. Hauek neure zutabeko askatasunetik kantatu nituen eta, inork konturik eskatu ez zidanez gero, zegokiona ez zela ezertaz jabetu pentsatu behar da. Epaiketa hura ez daukat, noski, ahaztua. Gogoan daukat Santi Brouarden ondoan eserita nengoela eta behin nolako interbentzioa izan zuen beronek. Fiskal berez oker samar batek, bere aulki handiosean lurperantz ezkutatu behar zuela ematen zuenak, mihian ere bazuen gaitz edo bizioren bat, matrailerantz enbolatzekoa. Soldata mardula eta erraza irabaziko zuen, baina itxura ez zeukan oso hornitua gizarajoak. Bat-batean, epaiketaren solemnitate toledanoaren erdi-erdian, Santi Brouardek, zutitu eta presidentearen mintza-baimena lorturik, bere patxada amoltsuan dio: “Presidente agurgarri! Fiskal jaunari esango al diozu mesedez txiklea maskatzeari uzteko?”. Pentsa dezakezue nolako purrustada areto guztian eta batik-bat aulkiko lerro bietan. Epaiketatik laster izango ziren bertsook eta, hainbeste urte igarota, beharbada Santirenaz gogoratzeari utzi ezin diodalako, halako grazia lapurtu bat egiten didate, barrearen erromaran alborantz hartu banu lez.

124

125

Aizu, Madrilgo tribunaleko

Ez gatoz, Jauna, zure zirkua

Goren Nagusi bikaina

ikusteko atseginez

hizketan ezin bada bertsotan

Madrilen gagoz katebegia

dantzatuko dut mingaina.

oraindik eten ezinez.

Espainola izanik

Hemen ez gaituzula

euskararen usainik

ikusiko sekula

ezin duzu hartu baina

agintzen dizugu zinez

zuri bai ongi hartzen dizugu

berriz ekartzen ez bagaituzu

ez dakit zeren usaina.

edo joaten utzi ez.

2) Komedi hauek ez dira, Jauna Madrilen baizik ikusten zuen Quevedok berak ez dakit kalkulatuko zituzken. Bost juezen nagusi kapote eta guzi erdian jarri zintuzten ez al dizute etxean ere bakarrik ibiltzen uzten? 3) Uste genuen geure Gernikan ginela zerbaiten jabe kantatzearren gaizkile gisa hartuak izan garade. Sententzi edo pena Xabier Amuriza eta Jose Ramon Etxebarria, hautetsi ilegalak, hainbat urte geroago.

nahi duzun zigor dena jasotzeko gertu gaude baina ez zure belarrietan mezutxo bat utzi gabe.

126

127

1981. MONZONEN HERIOTZAREN OSTEKO ISTILUAK Telesforo Monzon. Deitura ozen, irudi garden baten izen. Ideal baten sinbolo, gailentasun baten ikur, elegantziaren inkarnazio. Bertso hauetan, hala ere, Monzonen nortasuna zeharki kantatzen da, bere hileta inguruan izan ziren doilorkeriei kontrajarria. Izan ere, Monzonen hilotzaren kondukzioa eta hiletak eskandaluzkoak izan ziren. Herritarren omen sutsu eta masiboa ezin jasanik, hilkutxa esperpentikoki bahitu zuten, polizia eta tanketa artean. Sinestea ere zail egiten da estatu bat nola hel daitekeen halako deprabaziora. Monzonek gerra bat galdu zuen, baina beste bat irabazteko buruzagi bilakatu zen eta hori Espainiako estatu mendekatiak ezin zuen irentsi. Bertso hauetan hilkutxaren inguruko zirkunstantzia izugarriak azaltzen dira, gertatu bezala adierazten saiatu arren, errealitatea intsinuatu besterik egiten ez dutenak.

Telesforo Monzon, mitin batean.

128

129

1) Monzon hil dela adituz gero haizea ero dabila ez da, ez, hila, baizik joana betiko hegada bila. Testamentutzat hor utzi digu bere gudari makila loratuko da eta adarrak sortuko mila ta mila haren hilkutxa profanatuan bizia piztu dadila. 2) Non da ikusi genuen hura sinesteko beste fede? Nola litezke hain etsai izan edo jaitsi hain abere? Armen indarrak hilotza ostu eta egin zuen bere, piztuko ote zen bildur al ziren bonbaren bat zela lege? Zaudete lasai, ez da piztuko hura ez baita hil ere. 3) Nola liteke azken laido beltz horren hainbeste pisu ken? Zure makila banintz ez dakit zer hitz egingo nizuken. Zure arima ere tanketen barruan ito nahi zuten hil ohetikan hilobiraino eskolta jarri zizuten gure aldetik ea lurpera ere jarraitzen dizuten.

130

131

1984. SANTI BROUARD: LAGUN ETA GIDARI Bertso hauek Santiren Lekeitioko ehorzketarako egingo nituen. Ez naiz gogoratzen neuk kantatuak ala beste batentzat bialduak izan ziren. Nik Santiren azken egun haietaz ez daukat bere irudirik, haren omenez Bilbon batu zen jendetza harrigarriarena besterik. Ez dakit Euskal Herrian hainbeste lagun batera sekula ikusi dudanik. Gero Bilboko udaletxean haren kaperatik pasatzen milaka eta milaka lagunen irudiak telebistan agertzen zirenean, burua bueltatuko nuen, haren aurpegia hilkutxan ikustetik libratzearren. Zorionez, geratu zaidan gomuta bakarra bere irudi bizia da, hilotz ikusi izatera, nekez gorde ahal izango nukeena. Orain nahita ere ezin dut Santi hila imajinatu.

132

133

1) Hila da Santi, hil dute Santi abertzaleon izarra esku artean haur bat zuela balak etorri beharra! Amorruaren oihua eta maitasunaren negarra hauxe da zure hilketak utzi digun mendeku bakarra zure burruka azkeneraino eramateko indarra. 2) Egia al da hilik zaudela

Santi Brouard-en heriotza, 1984.

ala ez da hortaz deusik zure hilkutxak egunsentia ematen baitzuen kasik? Zer jende bildu zaizun neurtzerik ez dago ikusi ezik orain bizia emateko ere bada lehenaz gain pozik ez baita hiltze soila izango zuri jarraitzea baizik. 3) Zure hiltzaile haiek zer egin zuten ba ote dakite? bortxaz itzali nahi zuten sua sumendi egin baitute! Adio, lagun eta gidari agur, gure Santi maite zure bideak gu ere zure ondoan bildu bitarte edo garaipen osoa zuri eskaintzera joan arte.

Amuriza, Santiren hilobi aurrean kantari.

134

135

1987. BURUZAGI TXOMIN Txomin Iturberen jaioterri Arrasaten omenaldi handi bat antolatu zuten, bere heriotzarik hamargarren urtea zela-ta uste dut. Parte hartzaile eta kantari ugari izan zen jaialdi hartarako, bertso hauexek egin nituen, Anje Duhaldek eta biok kantatu genituenak. Gero disko batean ere grabatuta geratu zirelakoa daukat. Txomin Iturbe bezalako pertsonaiak bertso indartsuak behar zituen, noski, baina nik beste zirrara batzuk nahi nituen, baliabide zeharrekoen inpaktuak indartsuago egin zitzan. Horrexegatik dio lehen bertsoak, esan beharreko beste mezu batzuen ondoan, â&#x20AC;&#x153;ardatzean biraka Txomin Iturbe, jendarmeek atxilotua.

/ lehertu zen gurpilaâ&#x20AC;?. Denetan maiteen dudana, noski, eta sorta osoari bilduki magikoa eransten diona, bigarren bertsoak deskribatzen duen fenomeno aparta da. Tantai lurreratuak tente jarraitzen du, haren itzala ez baitzen erori. Itzalaren berezko lekua lurra da, baina kasu honetan bera ere tente dago, edo tantaia lurreratzean, zutitzea erabaki du, Txominen iraupenaren ikur. Beste kontestu batean itzala zutitzea bildurgarria litzateke. Hirugarren bertsoa tematikotzat jo behar da, unean aldarrikatzea komeni den mezurantz. Laugarrenean, berriz, pertsonaiaren izatea eta buruzagitza gailentzen dira berriro, bigarrenean gertatutako mirariaren ondoren sinesgarriago gertatzen direnak. Zelanbaiteko ukaldi poetikoak bertso sortari arras beste hezurdura bat ematen dio, beti ere jauzi figuratiboak proportzionalak badira. Bilatzera goazen efektua, darabilgun gaiarekiko, egokitasun sentsitibo eta sentimenduzko baten barruan ez badabil, kontra-efektu bihurtzen da. Ez dago bertsoarentzat hondagarriagorik

136

137

Punto y Hora aldizkariaren azala, Txomin hiltzean.

irrealtasuna edo gratuitatea baino. Tantaiaren irudia eta itzalaren miraria ezin zaio edonori aplikatu, era horretan behintzat, itzalaren esanahi dibertsoak azpiulertu behar direnean. Txominengan ia zuzenki onets daitekeena, beste batengan justifikatu egin beharko litzateke eta justifikuaren beharra irudiaren desegokitasunaren seinale da gehienetan.

Amuriza, Txomin Iturberen omenaldian kantari.

Txomin Iturberi omenaldia, Arrasaten.

138

139

Arrasaten sortu ta

Abertzale oso ta

Algerian hila

iraultzaile gordin

ardatzean biraka

bizi zinela eta

lehertu zen gurpila.

hil ondoren berdin.

Joan zen bere aurretik

Nahizta horrek askori

erorien bila

emango dion min

heriotzak kenduko

zu zara Euskadiko

ez digun mutila.

Buruzagi, Txomin!

2) Oihanean tantaia goraki ageri lurreratuta ere tenterik dirudi. Haren itzal trinkoa ez baitzen erori! Txominek utzi digu mirari handi hori. 3) Heriotzaren lotan eizu amets lasai inor ez baita zure lana hiltzeko gai. Euskadik lortuko du noizbait edo noiznahi Askatasuna eta Bakea ere bai.

140

141

1984-1995. LASA ETA ZABALA Lasa eta Zabala bi hilotz gehiago etsaiek eramanak urtea igaro. Zuen odola gure bihotzean dago handikan ez zaituzte inork eramango. Berak dioenez, Lasa eta Zabala “desagertu” ziren urtebetegarrenean egindako bertsoa da, ez dakit zehazki non ipintzeko. Gero, 1995-4-24an argitu zen desagerpenaren benetako aurpegia, Lasa eta Zabalaren gorpuak Alikanten ehortzirik aurkitu zituztenean. Ikaratu egin ginen, haien azken izengabea, lehendik ere minki susmatzen genuena, zein lazgarria izan zen frogak agertu zirenean. Ordukoak dira ahapaldi araugabe biok, diptiko edo halako salapen txartelen baterako eginak nik uste. Edo beharbada “Semaforo gorria” zutaberako.

Bi soin eta mila zati eho zintuzten basaki hiltzea ez zuten aski zenbat sufritu zenuten izuak bakarrik daki.

142

143

Batzuk dira hilik bizi zuek hilda ere bizi bizi zaituztegu bizi hil eta ber-hil nahi zaituztenei bizi eta ber-bizi guk.

144

145

1997. MAHAI NAZIONALA EPAIAREN ZAIN Mahai Nazionalaren epaiketa amaiturik, epaiaren zain zegozen. Egun batetik bestera atxilotuak izango ziren, beraz. Bilboko La Casillako pabiloian antolatu zen azken mitineko Kartelak uso bat zeroan. Nik ekitaldiaren une jakin batean bizpairu bertso kantatu behar nituen eta hauexek izan ziren. Bertsoetan mezu baikorra zabaltzen ahalegindu banintzen ere, nahikoa lurjota nengoen. Jarraitzaileen artean ere nabaria zen aldarte apala, saminbera, gehienek ez baitzuten itxaroten mahaikideak hainbeste urtetara kondenatuak izango zirenik. Ezta espetxeratuko zituztenik ere. Zer gertatuko zen une hartan neure sentiera etsitua agertu izan banu? Hori ez nezakeen inondik ere egin, burutik baldin sano banengoen. Orduan usoaren alegoriari heldu eta urrunera begiratzea besterik ez neukan.

1) Uso zuria, errazu nora joana zira zu. Espainerrian kaiolatzea gertatzen baldin bazaizu zure umeen ostatu gure etxean daukazu.

146

147

2) Uso mendien alaba ez zaitez izan ikara. Luma bat edo gal zenezake baina ez zeure hegada joan zinen baino ederragoa bueltan etorriko zara. 3) Epaile eta ehiztari ez minik ein usoari. Tiro egiten badiozue bake proposamenari lehen baino hegada altuagora altxatuko da Euskadi.

Amuriza Elkoro eta Perikorekin mahaikideekin, hainbat urte beranduago.

148

149

1998. LIZARRAKO SU-ETENA 1998-9-18ko ETAren suetenaz, “Deia” egunkarirako bertso bat eskatu zidaten eta hauxe bidali nuen. Egun eraginak, irrikatsuak ziren haiek. “Betor Lizarrako trena / ekarri duena / suetena / alderantziz bazen / berdin dena”. Azkenean, urte eta zerbaiten buruan, atari irekia berriro itxi zen. Ohituta gagoz barruan egoten eta pozik gengozke bertan, etxea geurea balitz. Hurrengoan izango da. “Zuk uste hurrengorik izango dala?”. Orain arte ez da izan aurrekorik, hurrengorik izan ez duenik. “Kontsolapen ederra!”. Ederra ez, baina bakarra. “Noiz?”. Profeta onari ez zaio datarik eskatu behar. “Eta txarrari?”. Horrek eskatu barik ematen ditu. Horrexegatik da profeta txarra. “Honek zer zerikusi dauka Euskal Herriak hitza eta erabakia eukitzeaz?”. Handia! Profetak ez dira geroa igartzeko, oraina animatzeko baizik. Besterik? “Ez, jauna. Argiago esplika zeitekean, baina ez konbintzenteago”. Ataria hasi da berriro irekitzen. Mezu argian etorri zaigu Lizarrako Agiria Lizarrako prozesua zapuztean, berriro lehen mailara etorri zen Amuriza, AUBren eledun gisa.

“Euskal Herriak izan behar du hitza ta erabakia”. Armen gelditze soila ez dugu bakearen edukia baina ETAren sueten honek badakar zer eraikia Oraindik ez da bakea baina bai atari irekia. •

150

151

elkarrizketa

Urquiola

Bertsolari espainolista Leitzako Pello Urquiola bertsolaria ezohiko kasua da. UPNko zinegotzi izandakoa, “Derecha Navarra y Española” alderdiko kidea da egun. Lan ugari “Nere hitze bertsoatan-mi palabra en bertsos” liburuan bildu zituen. Bertan, Guardia Zibilaren, Bizitzeko eskubidearen edo eta Francoren aldeko zein ETAren eta abertzaleen kontrako zenbait sorta aurkitzen dira. Joxean Agirrerekin mintzatu da BERTSOLARI aldizkarirako. Joxean Agirre Conny Beyreuther

Derecha Navarra y EspaĂąolako bertsolariarekin berriketan

Z da batere erraza Pello Urquiola Leitzako bertsolari edo bertsojartzailearengana iristea.

IĂąakik familiari bisita egitera Leitzara joan behar zuen batean joan ginen haren etxera. Bero besarkatu ziren bi lehengusuak, familiako gorabeherak aipatuz egin zuten tarte luzea eta berehala hasi ziren politika zela eta ez zela elkarri aldarra jotzen. IĂąaki Zabaletak egin zizkigun atarikoak: â&#x20AC;&#x153;Urkiolatarrak buru argikoak izan dira eta hizketarako dohainak dituzte. Gure ama Paulina halakoxea da eta zure anaia Joxe ere bai. Berezkoa dute hori eta, gainera, ikasteko grina handia dute. Pellok ez zuelako aukerarik izan, baina aukerarik izan

154

155

Iñaki Zabaletak, ondoren, Urkiolatarrek tradizioari izan dioten fideltasuna nabarmendu zuen. “XIX. mendetik hona karlista izan dira eta aldaketarik gabe eutsi diote bide horri. Gerra etorri zen, eta Bizkaiko karlista asko PNVra joan ziren bezala, horiek bereari eutsi zioten, eta, gerora ere, fideltasun horrekin jarraitu dute. Nafarroako karlista gehienek UPNra jo zuten. Leitzakoek beren bideari eutsi diote”, esan zuen. “Hemengo batzuk ere pasatu ziren PNVra”, erantzun zion Pellok. Leitza, Iñaki Zabaletak kontatu zuenez, bitan banatuta egon zen urteetan: alde batetik nazionalistak beren batzokiarekin eta karlistak, bestetik, beren zirkuloarekin. “Gure aitaren botoa beti izaten zen PNVkoa, baina amaren botoa zuentzat izaten zen beti”. Pello Urquiola ohituta dago bere ideiak jendaurrean agertzen, eta harrotasun puntu batekin adierazten ditu gainera. Hala ere, bai bere hitz-jarioan eta bai 2007an argitaratu zuen “Nere hitza bertsotan. Mi palabra en bertsos” liburuan etsipen puntu bat nabari da, gutxi direnen larritasuna, inguraturik bizi direnen izua edo ikara moduko bat.

Jose Javier Mugicaren heriotza Elkarrizketaren une batean Pelloren bizitza markatu duen gertakari nagusia aipatu genion: Jose Javier Mugicaren heriotza. 2001eko ekainean ETAk lehergailua jarri zion furgonetaren azpian. Gertakariaz hizketan hasi orduko hautsi zaio ahotsa, larritu zaio arnasa eta geldialdi bat egin behar izan du. Gaia gerorako utziko dugula esan diogu. “Ez, ez, pasatuko zait. Negar errazekoa naiz”, zioen poliki-poliki bere onera itzultzen ari zen bitartean. Bere liburuan bildu zituen bertso sorta gehienak politikoak dira. Bere adiskidearen heriotzaren urtemugakoak ez ezik, orrialde horietan bildu ditu Basta Ya elkartearen manifestazioaren buruan eta karlisten bilkuretan kantatuak, Guadia Zibilari jarritakoak, Francori egindako gorazarre txiki bat, Maria San Gili edo Miguel Sanzi kantatutako bakarren batzuk…

Gorriztaran auzoan jaio zinen zu, Benta baserrian. Herritik bi kilometro eta erdi egongo dira gure jaiotetxera. Leitzarango trenbidea igarotzen da bertatik. Gure etxearen izena Benta

156

lagunena barne, eta ezezkoan zegoen, Iñaki Zabaleta Urkiola EHUko irakaslea aurkitu genuen arte

balu edo hiri batean bizi izan balitz, ikasketak egingo zituzkeen”. Pellok berehala erantzun zion, ikasketak egin izan balitu, ezkerrekoa izango zela eta nahiago duela ikasketarik gabe baina eskuinekoa izan.

da eta ondoan dagoen beste batena Kantina. Ezkurrako bidea doa hortik eta badirudi garai batean geldialdia egiteko lekua izango zela. 18ren bat urte nituela aldatu ginen kaleko etxe honetara. Maizterrak ginen, lur askorik ez genuen eta Leizelarre izeneko paraje batean genuen borda. Udan belar ondua sartzen genuen borda horretan eta, neguan, artaldea izaten genuen han. Borda asko ziren paraje horretan. Borda bakoitzak bere orubea zuen, bakoitzak berea, eta gainerako belardiak komunalak ziren. Borda horrek ondoan artzain etxola bat zuen eta nik 10-11 urterekin, gauean, bakarrik lo egiten geratzen nintzen han.

Zortzi senide zinenetan txikienetakoa zinen eta, hala ere, adin horretarako artzain etxolan lo egiten geratzen al zinen? Txikienaren aurrekoa naiz ni, bi senide gainera oso umeak zirela hil ziren, eta bizirik ginen seiotatik bi bakarrik ginen mutilak. Neskak udan joaten ziren belarretara Lizelarrera, baina neguan ez. Artalde dezentea genuen, 80ren bat ardi izango genituen umatzekoak eta, gero, antzuak, ehunen bat ardi guztira. Aita egoten zen neguan umeak ginenean eta udaberrian hasten ginen joaten, axuri urrixekin batean, bizitarako uzten ziren axuriekin alegia.

Gaztak saskian hartu eta Goizuetara Gazta egingo zenuten. Etxerako egiten zen gazta eta saldu ere bai pixka bat. Gogoratzen naiz mandoarekin Goizuetara joaten ginela, urtean pare bat aldiz, gaztak saskian hartuta. Gazta beratua saltzen zen gehienbat Goizuetan, gazta ustela ere esaten genion. Harrak bazituen, gehiago ordaintzen zuten. Oraindik ere anaiak egiten ditu gazta batzuk, eta usteltzen direnak Goizuetara eramaten ditu. Jendea gazta ustela jaten ohitzen bada, besteari ez dio gusturik hartzen. Ez dago teknikarik. Batzuk usteldu egiten dira eta besteak ez. Nik soldaduskara gazta ustela eramaten nuenean, jendaurrean jaten hastea zerbait iruditzen eta ezkutuan jaten genuen. Gazta beratuaren harrak ikusi egiten dira eta sentitu ere bai ahoan. Guk, esan dudan moduan, gazta gutxi egiten genuen. Orduan artilea asko ordaintzen

157

158

159

zen, eta, gogoan dut, mutikoa nintzela aitak, ardiak mozten ari zela, nola esan zuen kilo bat artilek basomutil baten eguneko jornalik onena adina balio zuela.

Eskola non zenuten? Herrian genuen, baina eskolara etorri gabe boladak egiten genituen. Gure eskola garaiko libreta batzuk gordetzen zituen koinatak eta, horietako batean, gogoan dut, hiruhileko osoa joan gabe egon ginela jartzen zuela. Egunero joaten zirenek aurrera egiten zuten eta besteok atzera geratzen ginen. Atzera geratutakooi laguntzen saiatzen zen maisua, estufaren ondoan bildu eta saioak egiten zituen gurekin, baina eskola gutxi ikasi genuen. Biderketa taulak buruz ikasi nituen aurretik atzera eta atzekoz aurrera, eta Historia de Espa単a gustatzen zitzaidan ikaragarri.

Liburuan kontatzen duzu urte ardi bat bidaltzen zenutela Arantzazura, han fraide ikasten zeudenei jaten ematen laguntzeko eta, gero, handik atera zirenean politikan sartu zirela eta kontrako bandoan, gainera. Hala da. Batzuk politikan sartu ziren eta beste askok lantegietako posturik onenak hartu zituzten. Nik Sarrio paper fabrikan egin nuen lan eta hango posturik onenetan fraide ikasten egondako jendea zegoen. Aitak ardirik onenak bidaltzen zizkien, uste baitzuen horrek suerte ona ekartzen ziola.

Urdazubiko basoan Zu Sarrion lanean hasi aurretik Saralegi anaiekin basoan aritu zinen bolada labur batez. Hamasei urte nituenean aitari eskatu nion lanean hasteko baimena. Zuk horri heldutasuna deituko diozu, baina nik umetasuna zela esango nuke. Herriko festetan hitz egin nuen Saralegi anaia horiekin: 160

161

162

163

â&#x20AC;&#x153;Gure aitaren botoa beti izaten zen PNVkoa, baina amaren botoa zuentzat izaten zen betiâ&#x20AC;?.

Ervitin aizkora eta bizkar-larrua erosi eta prestatu nintzen basora joateko. Langile horietako batek Vespa zuen eta Urdazubira joan ginen motoan. Zaku batean eraman nituen lanerako eta egunak pasatzeko behar nuen guztia. Nire kabuz eman nituen pauso horiek guztiak, seguru asko diru pixka bat irabazteak ilusioa egiten zidalako. Lan egin, jan eta lo basoan egiten genuen. Baina ez nuen denbora askorik egin. Abuztuaren erditik irailaren azken aldera arte egon nintzen Urdazubiko basoan eta bila etorri zitzaizkidan, Benta erre egin baitzen. Etorri eta teilaturik gabe zegoen baserria. Maizterrak ginen, baina ez genuen beste bizitokirik eta auzolanean hasi ginen jasotzen. Udaletxeak egurra eman zigun eta jendeak asko lagundu zigun. Ardiak hiltzen genituen lanera zetozenei jaten emateko. Etxea berritu ondoren ez ginen nagusiarekin konpondu, eta herrira etorri ginen bizitzera.

Gazte denboran erromeria girorik ez al zen inguru hauetan? Zer egiten zenuten? Igandero bezperetara etortzen ginen eta aitzakia horrekin plazan biltzen ginen gaztetan. Zinea ere bazen orduan eta, ni, zinemazale amorratua nintzen. Asteazkenetan ere ematen zituzten pelikulak eta Leizelarren nengoenean ere etorri izan nintzen, ardiak bordan pixka bat lehenago sartu eta korrika zinea ikustera.

Oso berandu arte ez da politikarik agertzen zure ibilbidean. Franco hil eta Trantsizioa iristean hasten zarete Leitzan bilerak egiten eta zerrendak prestatzen. Aldez aurretik ez al zenuen grinarik? Gure aita zenak hiruzpalau urte egin zituen gerran, beste askok bezala, baina oso gutxi hitz egiten zuen han ikusitakoei buruz. Gerra galdu zutenek hitz egin dute gehiena gerraz eta hitz egiten dute gaur ere eta bere ideien alde jarduten dute. Irabazi zutenak, aldiz, nik beti beldurrez edo lotsaz bezala ikusi izan ditut eta, asko, ezkerrera edo nazionalismora pasatu dira. Leitzako egoeraz ari naiz, baina beste leku askotan ere antzera gertatuko zela esango nuke. Gerran, dena den, ez dagoela irabazlerik eta galtzailerik esan nahi nuke, denak ateratzen baitira galtzen. Leizelarreko etxola horretan sua egin eta elkarrekin geunden batean, ni oso umea nintzela, suak atzean burdina zuen izar batekin eta izar hura errepublikanoena zela esan zidan behin aitak. Hori gogoan geratu zitzaidan betiko. Horrekin esan nahi dut aitak gauza gehiago kontatu izan balizkit, gogoan hartuko nituela. Ez zuen horretaz hitz egiten.

Bertsozale, beti Soldaduskara joan aurretik, esate baterako, ez al zenuen bertsoarekin batere loturarik? Ez al zenuen zaletasunik? Ez zen Leitzan bertsotan aritzen zenik. Orain asko dira. Bertso eskoletatik ari dira ateratzen bertsolariak. Ni ez naiz bertso eskolen aldekoa. Bakoitzak bere baitatik atera behar du zaletasuna. Berezko bertsolariak gustatzen zaizkit. Festetan izaten ziren bertsolariak eta ni entzutera etortzen nintzen, baina zaletasuna gordean eraman dudala uste dut, suaren txingarra batzuetan ezkutuan egoten den bezala. Gustatu beti gustatu izan zait, baina kantuan egiteko aukerarik ez nuen izan herrian.

164

165

Interneten badaude zure bideo batzuk eta horiek ikusita irudipena dut bertsolariak entzun izan dituzula. Beharbada irratiz entzungo zenituen? Irratiz bai, irratiz entzuten genituen bertsoak. Bentan irratia ekarri genuen egunarekin ere gogoratzen naiz. Juan Larrarteri gure aitak enkargatu zion irrati bat nik hamabi-hamalau urte nituenean, eta egunak eman genituen itxoiten eta, halako batean, gu herrira gentozela Juan hori ikusi genuen pakete batekin zihoala. Buelta hartu eta lasterka etxera joan ginen. Gure aita zenak arrosarioa egunero errezatzen zuen, ez zuen egunik huts egiten, baina egun horretan irratia martxan genuela errezatu genuen arrosarioa. Irrati barrenean norbait zegoela uste izan nuen bolada batez. Irratiz ikasiko nituen beharbada doinuren batzuk. Eguerdiko hamabietan Arrate Irratitik Angelusa ematen zuten eta ondoren jota dedikatuak entzuten genituen. Jota horiek dantzatzen aritzen ginen etxean sekulako egurrean. Igandeetan ere, gure adin bertsuko neskak ziren Soarrenen, eta mezatatik etxera etorri ondoren, sukaldeko leihoa ireki, irratia indarrean jarri eta beheko errepidean aritzen ziren dantzan, baita gure arrebak ere tartean.

Gertakari mingarri bat aipatu behar dugu: zure adiskide Jose Javier Mugicaren heriotza. (2001eko ekainean hil zuen ETAk atentatuan. Minutu batzuk egiten ditu erantzun ezinda eta hasperen sakon batzuen ondoren hasten da berriro hizketan). Biok udaletxean geunden eta orduak ematen genituen elkarrekin. Denda bat zuen herrian, argazki eta fotokopia denda, eta auto eskola bat ere bai. Etxetik entzun nuen eztanda eta arrebari berehala esan nion Jose Javier hil zutela. Anaiak bezala ginen eta negar asko egin nuen. Zinegotzia eta UPNren burua zen Leitzan.

Herri mailan egin du politika Zuk herri mailan egin duzu politika, gehienbat. Espainia ikuspegia ere kontuan izaten dut, baina herrian zinegotzi bazaude, herriari begiratu behar diozu. Jubilatuta nengoen, modua ere banuen eta nik ilusio izugarriarekin egin dut lan zinegotzi izan naizen bi legealdietan.

166

167

Bilera batean zerrendarik ez aurkeztea erabaki ondoren, tabernara joan eta bizpahiruren artean aurrera egitea erabaki genuen. Zerrendak aurkezteko egunaren bezpera zen eta Manuel Zabaleta, Lorentxo eta hiruok bildu ginen, eta Manuelek esan zion Lorentxori bera buru jartzen bazen, bigarren jarriko zela eta nik hirugarren postua hartuko nuela erantsi nuen. Biharamunean eraman genuen zerrenda Iruñera. Gutxi ginen. Jendeak nahi ditu gauza batzuk lortu, baina besteek lan eginda. Bigarren liburu bat ari naiz prestatzen eta horretaz gehiago hitz egin nahi dut. Koldarkeriak asko menderatu gaitu. Gure aldeko jendea bada Leitzen eta izango da beste herrietan ere, baina ETAk norbait hiltzen duenean atzera egiten dute, beldurtu egiten dira. Aurpegia emateko gai direnak esku bateko behatzekin konta daitezke. Ez dira gauza zer pasatzen ari den begiratzeko. Hori neuk ezagutu dut. Beldurrak Leitzari buelta ikaragarria eman dio.

Zure gaitza aipatu behar dugu. Hamalau urtez aritu zinen lanean Sarrio paper fabrikan eta gaixotasun-baja lortu zenuen ondoren. Seringomielia da gaitzaren izena. Bizkarrezurreko muineko arazo bat da. Ebakuntza batekin gaitza pixka bat gelditzea lortu zuten. Soldadutzara joaterako hasita nengoen, instrukzioa egiten kosta egiten baitzitzaidan zuzen joatea. Baina Sarrion lanean hasi eta urteak pasatu arte ez nintzen medikuetara joan. Zergatik? Ez zen gure bizitzan lana baizik eta segitu egiten genuen. Aise erortzen hasi nintzen ondoren. Arreba bat dut moja Paraguayn eta hura etorri zen batean esan zidan begiratzen hasi behar nuela eta joan nintzen sendagile batengana. Ezkerreko aldea daukat gehienbat hartuta. Bizkarreko hezurrak okertuta ditut eta ibiltzeko ditut arazoak. Ebakuntzarik egin izan ez balidate, aspaldi nengokeen aulki gurpildunean.

Soltero zergatik geratu zinen ere agertu beharko diguzu. Emakumeek ezetz esan didatelako. (Ea ez al zen ibili Ezkurrako emakume batekin, galdetu dio lehengusuak eta algara batzuk egin dituzte). Emakumeak asko gustatzen zaizkit, beste askori bezala. Oraingo moda horrekin, gizonak gizonekin ezkontzeko modarekin, ez nator bat. Hurrengo liburuan hitz egin nahi dut horretaz (orain-

168

Gertakariaz hizketan hasi orduko hautsi zaio ahotsa, larritu zaio arnasa eta geldialdi bat egin behar izan du.

Zure liburua irakurrita, une batzuetan etsipena sumatzen da. Zenbait unetan zerrendak osatzeko ere arazo handiak dituzuela ematen du.

goan ere bertso sorta bat baduela homosexualen kontra gogoratu diot). (Iñaki Zabaletak bere egitekoak ditu eta berriro besarkada bana emanez despeditu dute elkar. Urtero festetan elkartzen omen dira eta tertulia luzeak egiten dituzte, politikaz ere bai. “Elkar maite dugu eta minik egin gabe aritu ohi gara”, esan zuen Iñakik).

Zenbaki berezi bat egiten ari gara bertsolaritzaren inguruak indar politiko ezberdinek duten ikuspegiarekin. Elkarrizketa hau ondo geratuko dela iruditzen zait horien artean. Ez dut uste oso ondo egokituko naizenik. Ni bakarrik naiz Espainiaren alde edo eskuinaren alde kantatzen duena. Hori zuk badakizu. Bitxo arraro gisa agertuko naiz seguru asko, ez dakit. Ez dut uste bertsolaritzaren munduan Pello inork ondo ikusiko duenik.

Zuk zeuk ere bertsolaritza mota oso markatua egin duzu. Liburuko bertso sorta gehienak, denak ez esateagatik, politikoak dira. Jose Javierren heriotzaren urtemugetan kantatuak, ETAk hil zuen Juan Carlos Beiro Leitzako guardia zibilaren omenezkoak (“Gora Guadia Zibila” izenburuarekin bertso sorta bat), UPNko egoitzaren inauguraziokoak… Francori gorazarre txiki bat ere bai. Politikatik kanpo ez al duzu ezer kantatu edo idatzi? Ez, ez. Erreketeen monolitoa hautsi zuten hemen eta uste dut hantxe kantatu nituela lehen bertsoak jendaurrean. Neure kontura, noski, egiten nituen bertsoak lehendik ere, baina politikaren inguruko bertsoak izan dira nireak.

Irudipena dut ez ote zaituzten erabili batzuetan ekitaldi politikoei euskal ukitu bat emateko. Ez zait inporta. Onerako erabiltzen banaute, ez zait inporta.

Zure bertsoak irakurri eta larritasun moduko bat sentitzen da, inguratuta bizi zareten sentipena uzten dute. Gehiagok ere esan didate hori, baina hala baikaude. Zer nahi duzu nik kantatzea, loreak atera direla udaberrian? Hori ez da posible. Hamabi urte dira Jose Javier hil zutela eta urteurrena iristen denean jendaurrean zer kantatu behar dut? Joan den hilaren 24an egin genuen Juan Carlos Beiro guardia zibilaren heriotzaren urtemuga, eta hiru bertso kantatu nituen. Zer besterik kantatu behar dut?

169

170

171

beldurrez edo lotsaz bezala ikusi izan ditut eta, asko, ezkerrera edo nazionalismora pasatu dira”. “Viva la Guardia Civil” bertso sorta Liburuan ere badituzu Juan Carlos Beiroren omenezko bertsoak. Sorta bati “Viva la Guardia Civil” jarri diozu izenburua. Bai, hala da, niretzat Guardia Civila aingeru zaindariak bezala izan baitira, ahal duten neurrian gu zaintzen aritu direnak. Niri ulertu beharko didazue, bada, ezin dezakedala besterik kantatu. Niri babesa ematen didana goratu beharko dut, bada? Beharbada zail egingo zaizue ulertzen, baina saiatu beharko duzue. Zenbat aldiz kotxearen

172

azpira makurtu ezin eta Silvestreri esan diodan begiratzeko. Bakarrik noanean zenbat aldiz “Alabado sea Dios” esan eta eman diodan kontaktuari. Horrelakoa da gure bizimodua.

Ez al duzu ikusten urte batzuen buruan giroa pixka bat baretu daitekeenik edo ahalegin bat eginda elkarbizitza bidera dezakegunik? Ni ez naiz elkarrizketaren aldekoa. Errudunen bekatua damutu ondoren barkatzen da, hori jakingo duzu. Hiltzen segitu behar badute, segi dezatela eta armak utzi behar badituzte utz ditzatela, baina ordainetan ezer eskuratu gabe. Hainbeste odol errugabe isuri ondoren, ez nuke onartuko elkarrizketa bidez ETA berearekin ateratzea.

Liburuko bertso batzuk jarriko ditut elkarrizketaren ondoren. Non saltzen da liburua? Nik Interneten aurkitu nuen, baina ez dago liburu-dendetan. Ez nuen zabaldu. Iruñean saltzen da eta etxean ditut batzuk. Ez nekien Interneten aurki zitezkeenik. Poza hartzen dut. Lehen edizioan 500 egin nituen. Bukatu egin ziren eta beste ehun bat atera nituen.

Zein da zure eguneroko bizimodua, zer martxa daramazu? Kalera oso gutxi ateratzen naiz. Ezagun asko ditut espaloian gurutzatu eta bazterrera begiratzen dutenak.Herriko festetan istilu txiki bat izan zen plazan espainiar bandera bat erre zutelako. Biharamunean banindoan errepidetik eta baratzean lanean ari zen ezagun batekin egin nuen topo. “Hola. Egun on!” egin nion diosala eta ni nintzela ikusi zuenean buelta eman eta baratzaren beste izkina batera joan zen. Ulertuko duzu horrela ibiltzeko hobea dela kalera gutxi joatea. Leitzan gutxi gara, lehen esan dizudan moduan, lubakian sartuta ideia batzuk defenditzen ari garenak eta nola izango gara, bada, ondo ikusiak. Zer martxa daramadan? Gaurkoa kontatuko dizut: goizean kaperara joaten naiz meza entzutera. Egunero joaten naiz. Larunbat arratsaldeetan eta igandeetan parrokian ematen dute meza. Kapera txikiagoa izanik, neguan errazago berotzen delako hasi ziren bertan meza ematen. Handik etorri, gosaldu eta etxean ematen ditut orduak, esan dizudan bezala, gaitzarengatik eta kalera atera eta ikusten ditudan gauzek nazka ematen didatelako ere bai. Bolada honetan bigarren liburuarekin ari naiz. •

173

174

LEITZEKO HERRIRI (Leitzeko herriri ETAk bere seme bat kendu zionen yarritako bertsoak)

ZU HILL ZIÑENEZKOZTIK (Francori yarritako bertsoak)

1. Jose Javierren heriotza dela ta Leitzeko herriri yarritako bertsoak. Erru asko herritar batzuna denez nek esanen nuke osoak. Gaizki hillen babes leku bihurtu za Ikastolatik hasitako pausoak. Geroztik berexin biziga Ardik eta otxoak.

1. Zutaz hitz egityea iñor atrebitzen ez bada ere Arrazobe faltik ez dauket nere usten, Zu hill ziñenezkeroztik aurrera ez tu Hemen gauza onik erakusten Nazionalisten diktadura zorrotza Hari da dena usteldu ta hausten Demokratak iñalaka ityen dityu Gaizki hillen erasoari eusten.

2. Usteltzen ikastolatik hasi zen bai Herri guztire zabalduz Gurasoak erakutsitako euskera zarra Ta beste usadio on asko aldatuz Herrik bizi zun giro goxoa Osotara okertu ta galduz Hormatan gora ETA yarriz Jendea hiltzeko gonbitea azalduz.

2. Zore denboran ezgiñun bizkar zaintzarik behar Ibilten ahal giñen lasai bakarrik Nazionalistek ez zuen oaiñ bezela Lortzen ityea okerrik. Ordune bazien odol txarrekoak jatorriz Oantxe bezelaxe, baño alperrik Demokratak geroztik hill ityen gatyue Ez dauku urrutire yoan beharrik.

3. Askotan ibiltzen giñen elkarrekin Hormatako paperak seta marrazkiak kentzen HBkoak atzetik guri argazkik Ateratzen ekustea harritzekoa etzen Hormatan bidetzen bagiñun Bakarren bat berria izaten zen Zoritxarrez holako lanik Ez da faltatzen Leitzen. (Eta beste hiru bertso)

3. Gertatzen ari zaiguna esateko Beldurrekin gabiltza denak Beste batzuk gezurrek esatetyue Esan behar ez lukenak Hemen garbi dauana da Zore heriotza ospatu zuenak Aik berak die gaur Guri hiltzen digutenak.

GORA GUARDIA ZIBILLEK (Bi mille ta lauko iraillen oitalauen Juan Carlos Beiron heriotzan bigarren urtebetetzean kantatako bertsoak)

4. Yendea behar bezela baiñe Ez da hizautzen ala beharrez Gero denborak erakusten diu Noiz berandu zori txarrez Zu diktadorea hemen ziñen Bazen yenderik negarrez Zu hemendik yoan ziñen Baño diktadurarik oraindik ez.

1. Bertso batzuk abestu nahi dityot Juan Carlosen oroimenez Ta denei eskue luzatuz Ongi etorrie emanez Bere ondoko antzat Une samiñek zoritxarrez Neuk bertsoekin laundu nahi dizuet Baña badakit ez dela errez.

5. Esan dizoten bezela, zu hill ez keroztik hari die Leizeko herrie zauritzen hiru aldiz eraso digue hilldako batekin eraso bakoitzen demokraziarik ez da ustelkerie asko zer iñ beau olako egoitzen zore denboran baño obekigo ez ga bizi gaur Leitzen. •

EUSKALDUN GARBIETAKO BATI (Bi mille ta seiko aoztun hamabin, Manuel Lasarteri, Leitzen bere irudi bat hautsi zioanen yarritako bertsoak) 1. Leitzako Franki baserrin yayoa Ta Leitzen bertan azie Euskaldun garbietako bat Lege zaharrean ezie Bertso lanen paregabea Atzayo bukatzen eztie Manuel Lasarte bezalakoak Gaur eun asko ez die. (Eta beste zazpi bertso)

2. Euskaldunek aber noiz asten gan Guardia zibillek on artzen Behar bezela diosala inda Aurpegi onak yartzen Noiz arte ari behardu Erru gabeak ordaintzen Euskaldunek gerok ari ga Lurralde hau galtzen. 3. Yenden alde lana itye atik Asko bazatea hillek Gore ingurun hemen dabiltze Euskaldun erioz gillek Gertatzen aidena ekusi ta Eziñ du izan ixillek Zun beharrak guk badityu Gora Goardia Zibillek.

175

176