Bertsolari - 88. aldizkaria by elkarmedia

88. ZENBAKIA | 2012 NEGUA | 7 EURO

HIRU ALDIZ AMETS IRRATIA: BERTSO MEZULARIA XALBADORRI BURUZKO FILMA ARABAKO BERTSOZALE ELKARTEAK 30 URTE

BERTSOA ETA GATAZKA POLITIKOA

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 (Astelehena 10:30etik 14:30era eta 15:30etik 18:30era. Ostirala 16:00etik 20:00era) HELBIDE ELEKTRONIKOA: bertsolari@euskalerria.org KOORDINATZAILEA: Josu Martinez LAN BATZORDEA: Antxoka Agirre, Xanti Jaka eta Joxean Agirre ARGAZKILARIA: Conny Beyreuther DISEINUA ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia KUDEAKETA: Antxoka Agirre INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

Gipuzkoako Foru Aldundiaren Kultura eta Euskara Departamentuaren dirulaguntzarekin Subvencionado por el Departamento de Cultura y Euskera de la Diputación de Gipuzkoa

BERTSOA ETA GATAZKA POLITIKOA

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

Gipuzkoako Foru Aldundiaren Kultura eta Euskara Departamentuaren dirulaguntzarekin Subvencionado por el Departamento de Cultura y Euskera de la Diputación de Gipuzkoa

004> TXIMELETEN IRAULTZA (Alaia Martín) •

006> EZ DA POSIBLE, EZIN LITEKE! JENDE HONEKIN, HOGEITA HAMAR URTE BETE! Testua: Gorka Etxebarria / Argazkiak: Gorka Etxebarria eta Arabako Bertsozale Elkartea •

030> AMETS ARZALLUS: Iparraldeko txapeldun berria Testua: Joanes Etxebarria / Argazkiak: Conny Beyreuther

N E G U A · 2 0 1 2

•

052> IRRATIA, BERTSO MEZULARIA Testua: Josu Martinez / Argazkiak: Conny Beyreuther, Joxemari Iriondoren bilduma, Koldo Ordozgoitiren artxiboa •

086> XALBADOR: OSO PRESENTE DAGOEN AUSENTZIA Testua: Elene Kurutxarri / Argazkiak: Eneko Dorronsoro •

098> EPIGRAMA EDO BIURSURRIA Egilea: Adur

HIRUGARREN ALDIZ LO RTU DU IPARRALDEKO TXAPEL A AMETS ARZALLUSEK. Horre n kari, elkarrizketa egin dio Ipa r Euskal Herritik beste bertsolari batek ; aurten txapelketan parte ez hartzea erabaki duen Joanes Etxebarr ia barkoxtarrak. Iparraldetik atera gabe, pro iektu baten berri ere badaka rgu. Eneko Dorronsoro zumaiarra, Xalba dorri buruzko film dokumenta la prestatzen ari baita. Harekin egon gara eta bere asmoaren nond ik norakoak kontatu dizkigu. Euskal Herriko beste puntara joz, berriz, Arabako Elkartea ren historia errepasatuko dugu. Urriaren 27an bere hogeita hamarga rren urtemuga ospatu zuen, eta herri alde horretan bertsolaritzare n garapena zein izan den ikusiko dugu, protagonisten eskutik.

Bestalde, uhinei ere lekua eg ingo diegu: Irratiari, hain zu zen. Hedabide hau Euskal Herrira irit si zenetik, euskarazko emisioeta n, garaiz garai, bertsoak beti uk an du leku garrantzitsua. Hiru aro desberdinetan banatuta, Berts oaren eta irratiaren arteko maita sun istorioa errepasatuko dugu. Bukatzeko, plaza librean, Alaia Martinek bertso berri ederrak jarri ditu, eta komikian, Adurrek asp aldiko kriptograma ezezagun ba ten berri eman digu.

TXIMELETEN IRAULTZA ALAIA MARTÍN 2. Lozorroan egonak gara aharrausika,

1. Tximeletak beregan bizi du iraultza. Geuk ere galtzen dugu hegotako hautsa, gara izan nahi dugun denaren arrautza… baina nahiz sentitu hain

ametsak debekatu

zaizkigu auzika,

Hiru hamarkadatan

nahiz amesgaiztoekin

bizi eta gero

eduki gau-zita aurretik jausita…

Nostalgia bihurtu nahi genuke gero ginena izaterik

(a)inguratzen gintuen

ez dugu espero

oskola hautsita

garenean ginena dugu honezkero… zer garen hautatu nahi

hegan atera gara,

txiki ta ezgauza

gugan lo egoten da

Borroka egitea

maiz pinpilipauxa.

agian hori da:

dugu egunero.

saiatzea ez galtzen

geure perspektiba

Tximeletak nahiz eta

begi bakoitza bultzaz

aldatu aurpegiz

behar den tokira,

nahiz ta aldatu bidez

bat orainera eta

edo ikuspegiz…

bat lehenaldira,

kate bat osatzen du,

ta begirada, berriz,

aske,kate-begiz…

aurrera begira.

Berdin ikasi dugu, JARRAIz, HAIKAz, SEGIz… etengabe eteten, etengabe segiz. •

HIST ORIA

INOR GUTXIK USTEKO ZUEN DUELA 30 URTE, ARABA BERTSOARENTZAT BASAMORTUA ZENEAN, HIRU HAMARKADA BERANDUAGO ZENBATERAINOKO BIDEA EGINGO ZUEN ARABAKO BERTSOZALE ELKARTEAK. ONDOKO ORRIALDETAN, HISTORIA HORI ERREPASATUKO DUGU, BERE PROTAGONISTEN LEKUKOTZETATIK ABIATUZ.

EZ DA POSIBLE, EZIN LITEKE! JENDE HONEKIN, HOGEITA HAMAR URTE BETE! RUPER ORDORIKAREN KANTA PARAFRASEATUZ, ARABAKO BERTSO ESKOLEN HOGEITA HAMARGARREN URTEURRENEKO GALAN GOGORATU DUTE, MIRARI KUTSUA DUELA HERRIALDEKO BERTSO ESKOLEN IRAUPENAK ETA HEDAPENAK. GAINERAKO EUSKAL LURRALDEETAN TXAPELKETAK, BERTSOLARIAK ETA LEHEN BERTSO ESKOLAK UGARITZEN ARI ZIREN GARAIETAN, ARABA BASAMORTUA ZEN. LEHENGO DENBORETAN, UNEREN BATEAN, TRANSMISIOAREN KATEA APURTU EGIN ZEN ETA ARABA EUSKALDUNA, GIPUZKOAKO ETA BIZKAIKO MUGETAKO INGURU HERTSIETATIK AT, DESAGERTU EGIN ZEN. Hego Euskal Herrian frankismoa itzaltzen ari zen heinean, belaunaldi berrien borrokaren grinak haize berria haus-

Arabako I. txapeketako kartela, 1984.

potuz, argiak pizten hasi zen mugimendu euskaltzalea. Zazpigarren alabagan ere, goiz edo berandu, hasi zen eguna argitzen. Ruben Sanchez bertsolari gasteiztarrak bildu zuen jazotakoa, Araba, bertso histori ezberdin bat liburuan: 1981ean Udako Euskal Unibertsitateak bertsolaritza ikastaro bat proposatu zuen eta bertara agertu ziren, besteren artean, hainbat gazte arabar. Bertsotan zipitzik

Gasteizko Txusta tabernan Gasteizko Bertsoeskola. 10

inor ezagutzen eta hasieran izutu xamar nengoen, nahiz eta geroago konfiantza hartu nuen. Lantzale izeneko lokal hartan hasi zen nire bertso karrera laburra”. Txusta tabernan, Gasteizko bertso eskola finkatu zen. Hainbeste non1984an, Aiarakoekin batera, Arabako Bertso txapelketa antolatu zen. Hiriburuko bertso eskola egunak Txustan hasten ziren, gero Kutxiran (Aiztogile Kalea), ondoren Zaparan (Zapatari kalea) eta ahal zuenak, azken tragoa ere bertsotan, egun argitan. Kuadrilla bikaina zen (Juan Isasi Txinotxu, Txerren Ormaetxea, Patxi Aizpurua, ez jakinarren, badaezpada etxeko lanak eginda, Xabier Amuriza irakaslearen Zu ere bertsolari, bertsolarien Liburu

Bertso saio bat, Gasteizen.

Rikardo González de Maturana, Amaia Otsoa, Karmele, Xabi Rico, Manu “zaharra”…) eta norbaitek “¡oye, échanos un versolari!” oihu egiten zuenean, kasu egiten zioten.

gorria, irakurria zuten. Bertako bertsolaritzak baditu ezaugarri bereziak. Kontuan Etxera itzuli zirenean, Jon Guerrero, Serapio López, Iosu

izan gasteiztarrek (eta inguruko herri eta eskualdeek) gu-

Aldama eta Txaber Errasti beren kabuz hasi ziren bertso-

txienez orain bi mende inguru galdu zutela euskara, eta

tan Aiaran, Aretako Tunel jatetxean. Hurrengo urtean

harrigarri da bertako bertsolaritzan euskaldunberriak ikus-

Abel Enbeitaren laguntza izan zuten, eta gero, ostera

tea. Hizkuntza eta kultura hain bereizi ezinezko ditugun

ere, autodidakta, ostiralero-ostiralero. Han ibiltzen ziren

herrian, euskaldun-berri batentzat plazerik handienetakoa

Bizkar, Juanjo Respaldiza, Juan Mari Fernández eta baita beste batzuk ere. Ez ziren falta bertsoak, kantuak eta, jakina, Euskal Herrian politika-kontuak. Garai hartan, Abel Enbeita muxikar bertsolari ezaguna ere Arabako iparraldean bizi zen, Abornikano herrixkan. 1982an, gasteiztar kuadrilla bat joan zen haren bila eta zeharka ibili barik, bertso eskola bat sortzea proposatu zioten. Honelaxe jaso ziren Arabako bertso historiaren “Ez nituen inondik ezagutzen, gainera ilundurik zen eguna

DESCARGA, 6 - LAPIZE AUZOA - 20303 IRUN - GIPUZKOA TEL.: 943 631 086 - FAX: 943 621 418 makilasalberdi@gmail.com www.makilasalberdi.com

jada eta, okeri gogoratzen ez badut, norbaitek bizar zahar-antzekoa zuen. Etxera sartu eta aitarekin hizketan aritu ziren. Oraindik gogoan dut aitaren ilusioa. Gasteizen bertso eskola sortu behar zen! Zigor eta ni ume moko bi ginen, baina aitarekin joan ginen Santa Maria kantoiko dantza-eskola batera. Bizardun pila bat zegoen. Ez nuen

da bertsoak ulertzea eta are sortzea, Xabi Ricok ondo-

Bertso eskolen finkatzeak eta 1984ko txapelketak bidea

rengo testuan idatzita utzi zuen legez:

erein zuten eta fruituak jasotzen hasi ziren XX. mendeko

“Noiz ohartu ginen Muinohiriko kale-kantoietan, paisaietan, jendeetan, bazela ukatutako mintzo baten aztarna? Agian institutu zaharreko hormetan euskal aditzen eskemak ikusita: “verbo labortano: derau-ku”. Edo mendigoizaleen kaikuetan: “Zazpiak bat”. Beharbada Santa Agedako kanta —guretzat kopla arrastorik ez zuena— entzunez. Edo bi euskaldun berri zaharri, Peli Presari eta Arronizi, kalean hizketan entzunez. Erakarri egin gintuen mintzoak. Ez dakigu oso ondo noiz eta nola, lanbroa ari zuen. Zergatik hartu gintuen bere magalean? Nahi genuelako. Eta astiro,

azken hamarraldian. 1990ean bertan antolatu zen Prudentzio Deuna lehen sariketa eta Matxete (Aiotz) plazan bertso saioak programatu ziren jaietako egun guztietan, lehen aldiz. Bertan agertu ziren plazara belaunaldi berriak: Zigor Enbeita, Oihane Perea, Dani Kastaños, Asier Iriondo, Asier Otamendi… eta ez Gasteizen bakarrik. Aiarako bertso eskola, hamarraldi baten ostean bertan behera geratu zena, berreskuratu egin zen eta martxan jarri ziren Aramaion, Kanpezun eta Legution. Orduan eraiki zen herrialdean zehar bertsolaritza sarea eta Euskal Herriko Bertsozale Elkartea ere antolatu zen bertan.

totel-motel, gure mingainak dantzan hasi ziren. Tartean abiatzen ginen aborigenen lurretara, guretzat swahilia zena

Gainera, bertakoez gain, ikasle andana iritsi zen Gasteizko

deszifratu eta gureganatu nahian. Nolabaiteko arrakastaz.

Euskal Herriko unibertsitate campusera.. Horiekin batera

Dabilen mingainari goroldiorik ez! (…).

baita bertsolariak ere, Jon Maia edo Igor Elortza adibidez. Lehenak gogoan du, Ruben Sanchezek eginiko elkarriz-

Noiz ohartu ginen mintzaira harekin jolas egin zitekeela?

ketan, nola bihurtu zen Gasteizko kausaren aldeko mili-

Kantu askoren atzean zegoenaz erabat ezjakinak ginen.

tante: “Askotan ateratzen nuen gaia izaten zan, niri amo-

Behin irakasle batek esan zigun bazeudela gure aborigenen artean analfabeto eta aldi berean izugarrizko ahozko kultura baten jabe ziren pertsonak. Noizbait harrizko gau luze hartako zirrikituetatik —Radio Nacionaleko euskarazko irratsaio batean— izan genuen bertsolarien berri, Muinhoriko etxeetako balkoietako kako hotzetan izarek gatzatutako bakailaoaren antza hartzen zuten garaian. Bien bitartean aborigen horietako batzuk iritsiak ziren Muinohirira. Ala Muinohiritzar deituko diogu? Izugarri zabaldua baitzen aurreko urteetan. Aborigen horien eta gure arteko harremana sendotzen hasi zen. Hartu eta eman. Haien mintzo ederra eta aberatsa hartu genuen, ahal bezainbeste (…) Eta horretan ari ginela, bertsoen oihartzuna lanbro artean erdi galdurik, hara non hitzaren jolasaren

Araba kalea, 35 ZARAUTZ • Gipuzkoa Tfnoa. 943 894 937 Faxa 943 894 941 E-mail zarautz@harrespil.net

Amilaga, 39 20570 BERGARA • Gipuzkoa Tfnoa. 943 761 299 Faxa 943 761 299 E-mail harrespil@harrespil.net

erauntsi eder gozoak goitik behera busti gintuen”.

Aretako Tunel tabernan Aiaraldeko bertso-eskola.

rru handia ematen zidan, nire herrira joaten nintzenean edo Gipuzkoan, eta Gasteizen gai honetaz hitz egiten zenean ba “hori Castilla da, hori dena castellanoz beteta dago, hori ez da Euskal Herria”, horrelako gauzak entzuteak, ezta? Eta horrek ematen zidan amorru handia”. Bigarren mailako euskalduna zarelako sentipen eta aurreiritzi horrek, badirudi mugatu egin dezakeela arabar euskalgintza eta bertsolaritza. Baina, agian, kontrakoa ere gertatzen da. Arabar bat oraindik ezin bada Euskal Herriko bertsolaritza txapelketako izarren artean lehiakor izan, agian bertso kalitatean ez, baina kantitatean irabaziko du. Bertso-eskolen 30. urteurreneko egitaraua da horren froga: “hamaika ordu bertsotan”. Literalki. Jo eta su egun osoan zehar. Esan bezala, noizbait bertsolaritzaren katea apurtu egin zen bertan. Tradizio faltak, baina, aukera ematen du edozer probatzeko. Ez da inor aterako esanez: “Hori ez da bertsolaritza! Tradizioak puskatzen ari zarete!”. Horregatik, eguna “bertso berdeen landaketarekin” hasi zen. Alkate-zinegotzien hantusteak eta milaka euro propagandan xahutu beharrak, Gasteiz European Green Ca-

Ondoren, “bertxorakeriketa” txapelketa egin zen. Hip-hop

pital izendatu izatera eraman du. Goroldiozko eskultura

zaleen oilar borroken antzera, tabernaz taberna bertsola-

bat herriko plazan eta matraka etengabea tokiko prentsa

rien arteko aurrez aurrekoak egin ziren eta elkarren aurka

erdaldunean. Horrez gain fruitu gutxi, behinik behin Gas-

ibili ziren belaunaldi ezberdinetako bertsolariak, ea zeinek

teiz euskaldunarentzat. Xabi Ricoren bertso berdeak ho-

eman gogorrago ondokoari: Juan Mari Juaristi, Asier Ota-

rixe bera hartu zuen ahotan:

mendi, Iñaki Viñaspre, Amaia Lasaga, Xabi Igoa, Josu

2002ko Arabako Bertsolari Txapelketa.

Campo, Paula Amilburu, Zigor Enbeita… Une politak Europan zerbait ikusi dute Gasteiz berde izendatzeko. Nahiz eta gauden hamaika hiri, baino askozaz hobeto, niretzat marketinak, dakarzkigu dominak,

ikusi ziren, ikasleak eta irakasleak elkarren aurka, gaztetxoenak ere burusoilduei aurre eginez. Eta egunak aurrera egin ahala, esperimentu berriak frogatu ziren, hala nola, “bertso dantza plaza” eta “bertso-batukada”.

harrotu dira hainbat lepo.

Bukatzeko, gala egin zen. Abel Enbeita eta Bizkar bete-

Gasteiz berdeegi ez ote dago

ranoak igo ziren oholtzara eta egindako lanaz harro kan-

hiri berde izateko?

tatu zuten:

Abel Enbeita, aitzindaria.

A B E L E N B E I TA :

Kaixo lagunak gabon danori zeinek esan behar zidan hiru hamarkada iraun dugula bertso eskolaren jiran. Gasteizen eta Aiaran berdin bakoitza bere segidan hasera baten gutxi ginan eta gaur asko sokatik tiran hurrengo hiru hamarkadatan ea hirukoizten diran. BIZKAR:

Goizerik gara dantza eta bertso hamaika ordu jairik jai bertso zaleak badakizue edozertako gara gai lagun zaharren lagun berrien inguruan lasai-lasai azken txanpara bertso galara gatoz gogotsu eta alai agur bero bat zuei eta falta direnei ere bai. A B E L E N B E I TA :

Behin ixilduta berriz hastea ez da ez horren erraza burua ilundu, oinak dardarka nola dabilen arnasa. Baina ikusirik zein loratsu den gazteen aurreko baratza hobe ixildu, eurei utzi bertso eta kantu-jolasa, bitartean mila esker danori eta gau eder bat pasa.

naldiei iritsi zitzaien ordua. Manex Agirre, Jagoba Apaolaza eta Ander Solozabal igo ziren eszenatokira. Haiekin batera, saxoa, gitarra, banjoa, eskusoinua eta bateria: Bertso-tabern. Irish rover lehen doinua, eta garagardoz blai, fresko eta jai giroan, bertso ikasle, irakasle eta zaleek dantza eta barre egin zuten gogoz irlandar doinu eta bertsoen artean. Urte askotarako energia badago: zo-

Gazteei paso egin eta urteetan zehar Arabar bertsolaritzan

rionak Araba!

han eta hemen ibili direnak pasatu ostean, azken belau-

â&#x20AC;˘

EKAITZ ELORRIAGA “BERTSO ESKOLAK ARABAR HERRIAK EUSKALDUNTZEKO EZINBESTEKO ELEMENTU DIRA” ARRATSALDE EURITSU ETA ILUNA GASTEIZKO ALDE ZAHARREAN. ZITA EGINA DUGU KUTXI KALEKO, NOLA EZ, TABERNA BATEAN. NEGUA BADATOR, BAINA HIRITIK INOIZ ALDE EGITEN EZ DUEN HEGAZTI BAKARRETIK ETORRI DA EKAITZ ELORRIAGA (ABETXUKU, 1981). Lehendakari batekin nahikoa ez eta beste bat ere badugu: 2012ko urte hasieraz gero Arabako Bertsozale Elkarteko lehendakaria.Gazte gaztetatik arabar bertsolaritzan murgilduta egonik, urteetako lanaren lekuko pribilegiatua da. Egun epaile gisa zabiltza, baina bertsolari ere bazara. Bai, bueno, bertsolari izana. Noizbait behar eta hasi nintzen, oso txikitan egia esan, eta gero, horrelakoak ere eskaintzen baititu bizitzak, utzi egin nuen. Baina bertsolarion mundua ez uztearren, pentsatu nuen: “non eure burua, gainera kristoren panikoz ari naiz. Epaile eta arabar gainera, kontatuko dizut. Honakoa esan zidaten orain gutxi: “hi motel, Arabako bertsolari txapelketan txapeldun atera nahi baduk, gauza bakarra egin behar duk: potorik ez”: Larri gabiltza hori horrela dela

pentsatzen badugu. Baina, beno, askok diote baita

Eta funtzionatu zuen: lehen aldian ondo eta bigarrenean

[Leintz] Gatzagatik honantz ere Burgos dela (kar, kar,

hobeto. Uste dugu funtzionatuko duen formula dela.

kar) eta edozer gauza esateak ez ninduke harrituko. Agian

Txapelketa ulertzeko modu parte-hartzaileagoa da agian,

gure bertsoera ezberdina da, egia da ez dagoela beste

demokratikoagoa. Ez hainbeste norbanakoen lehiara bi-

lurralde batzuetan bezain sakondua eta errotua, baina

deratua. Bai, iruditzen zaigu lehia horretan, hasteko, jen-

ez dut uste horrenbesterako denik. Gaur egun oso poto

dea erre ere egiten dela. Bi edo hiru hilabeteko norbana-

gutxi egiten eta entzuten den akatsa da, eta ez ditugu

koen txapelketa horrek aurretik beste sei hilabeteko

hamar mila txapeldun, bakarra dugu.

prestaera behar du, eta horrek esan nahi du txapelketa

Azken bertsolari txapelketa kuadrilla artekoa egin da Ara-

bukatu eta balorazioa egiten denerako, berriro gainean

ban. Oso arabarra, ezta? [Arabar eskualdeei deritze koa-

dugula txapelketa berria. Horrek jendea sistematikoki

drila] Bai, hemengo euskararen egoera soziolinguistikoa-

erre egiten du. Hori dela eta, pentsatu genuen, formula

gatik edo dena delakoagatik, egia da, esaten dutenez,

aldatzea hobe izango zela.

behintzat, badugula bertsoera pixka bat bereizia…

Arabako bertso eskolen urteurrenera etorriz, 1982an sortu ziren Gasteiz eta Laudion lehenengoak. Txusta ta-

Zertan? Ez dakit kantatzeko eran den ala hitz egiteko eran, edo esamoldeetan; badirudi nahiko estilo propioa

kuadrila artekoa pentsatu

nintzen ni. Oso gaztetan hasi nintzen, ikastolan nengoela,

genuen, agian

eta orduan 11-13 urte izango nituen. Txustan hain zuzen

dagoela beste lurralde

norbanakorako jendea saio

ere, ondo gogoratzen zait gainera. Ze, Txusta izan zen,

gatik ez dugu egingo taldekako bat? Beste herrialde ba-

batzuetan bezain sakondua

jada ez dago. Udaletxe atzeko kalean zegoen, eta atzeko

tzuetan ere frogatu zen, batzuetan besteetan baino ho-

eta errotua.

norbanakorako jendea saio gutxirekin, lotsatuta eta pauso hori ematera ausartzen ez zela ikustean. Eta beno, zer-

beto, eta pentsatu genuen: “zergatik ez dugu guk egingo?”. Gainera, Araban kuadrillek duten nortasunagatik hartu genuen koadrila bi zentzutan. Bai lagun talde baten eta bai eskualdeen esanahiarekin. Froga egin genuen lehengo urtean eta ondo atera zen. Horrek esan nahi zuelako ez zegoela bertsolariei bakarrik

berna leku mitikoa da Gasteizko bertsolaritzan. Hor hasi

ezberdina da, egia da ez

dugula. Eta kuadrilla artekoa pentsatu genuen, agian

Agian gure bertsoera

gutxirekin, lotsatuta eta

gela eta goiko pisua genituen. Hor hasi nintzen, eta gero,

pauso hori ematera

institutura pasatzean, Koldo Mitxelena zentroan ere or-

ausartzen ez zela ikustean.

durako bertso taldea sortuta zegoen, eta hala hasi ginen, eta egun, dagoeneko, hamaika bertso eskola daude. Hamaika herritan bertso eskolak daude, eta bertan parte hartzen dutenak hogeita bederatzi talde dira, 190 partehartzaile inguru orotara.

zuzenduta. Ni hasi nintzenean, behintzat, bertso eskole-

Zer eskaintzen du bertso eskola batek? Hasierako ga-

tan edo hezkuntza arauetan, den-dena bertsolariak sor-

raietan euskal giroa… Ni txikia nintzenean, euskara

tzera edota bertsolaritzan zaletzera zegoen bideratuta.

etxeko hizkuntza genuen eta ikastolan ere hori zen nire

Eta gaur egun gero eta jende gehiago sartzen da: kantatu

nukleoa. Nire lagunak euskaldunak ziren eta giro hartan

nahi ez badu, gai jartzaile gisa, edo epaile gisa. Txapel-

mugitzen nintzen beti. Baina, egia da, garai hartan ez

ketak zentzu horretan funtzionatu du: talde bakoitzak

zen erraza. Jende talde txiki batekin hasi zen dena, gazte

bere epailea behar zuen, bere gai jartzailea… Hori kon-

batzuk bertan sartzen hasi ginen heinean kontua handi-

tuan izanda sare osoa sortu behar da horren inguruan.

tzen joan da eta orain iritsi da eguna, zeinetan bertso es-

dituzte gora eta behera. Indarra hartzen ari da pixkanaka, eta hezkuntza arautuko irakasleak ere ari dira bertso eskolak sortzen. Etorkizunean bakoitzak bere indar propioa izateko bidean gaude. Beraz, hogeita hamar urteko lanaren ostean, badago zer ospaturik. Bai, noski. Esan dizudanez, agian nik txikitxikitatik bizi izan dudalako eta 19-20 urte mundu horren inguruan egin ditudalako, bidearen zati handia ikusi dut. Hasi nintzenean oso pozik ibiltzen ginen bertso eskoletan, eta, egia esan, lagun gehiago egiteko eta hizkuntzarekin jolas egiteko oso leku egokiak ziren. Zera, saioen harira, kontu bat da bertso eskolak sortzea eta oso beste bat

kola horiek baduten autonomia minimo bat. Ez dute zertan eduki [Bertsozale] elkartearen babes zuzen eta osoa, eta dinamika propioak sortzeko bidean dira.

Araba ez da Bizkaia edo Gipuzkoa edo are Nafarroa bezalakoa. Araban Gasteizen

jende kopuru minimoa izatetik plazara salto egitea. Nire

Araban lau irakaslerekin ari

hasierako urte haietan oso zaila zen. Gogoan dut lehe-

gara, eta beroriek mugitzen

nengo bizpahiru urteetan, Arabako, orduan San Prudentzioko, txapelketan bakarrik kantatzen nuela, eta niri oso zaila egiten zitzaidan urteko saio bakar hartan pu-

dute saltsa guztia. Indarra hartzen ari da pixkanaka, eta

Euren herrien euskalduntzearen eta euskararen normali-

bizi da jendea,ehuneko

bliko aurrean kantatzea. Zentzu horretan, adibidez, ur-

hezkuntza arautuko

zazioaren bidean ere oso lagungarri dira eta zentzu ho-

laurogeita hamar eta, gero,

tetako garapen honekin eta pixkanakako lanarekin lortu

irakasleak ere ari dira bertso

milatik gora biztanle dituzten

dugu gu hasi ginen bezala hasten den gazte batek, kan-

eskolak sortzen.

rretan oso positiboa da herri askotan euskararen aldeko talde aktibo moduan funtzionatzea. Izan ere, Araba ez da Bizkaia edo Gipuzkoa edo are Nafarroa bezalakoa. Araban Gasteizen bizi da jendea,ehuneko laurogeita hamar eta, gero, milatik gora biztanle dituzten herriak eskuko hatzekin konta daitezke. Herriak oso txikiak dira, eta zaila da nukleo horietan zuzen eragitea. Eta bertso eskolek horrela eragiten dute eta oso eraginkorrak dira funtzio horretan.

herriak eskuko hatzekin

tatzeko prest dagoenean, bospasei saio, zortzi, agian, eginak izatea.

Etorkizunean bakoitzak bere indar propioa izateko bidean

konta daitezke. Egia da gaur egungo gazteak, agian, gehiago mugitzen

gaude.

direla. Gazte aktibo piloa dago bere kabuz saioak sortu eta lotzen dituztenak, eta hori da gure belaunaldiak egin ez zuena, mea culpa zentzu horretan, iniziatiba hori ez edukitzeagatik. Baina, uste dut, orduan hasi ginenok behartu eta bultza egin behar diogula egoera honi. Sare

Bertso eskoletan ez ezik, hezkuntza arautuan ere, lehen

bat sortu da: bertsolaritza. Araban guztiz normaltzat har-

momentuan, bertsolaritza lantzen, Abel Enbeita hasi zen.

tzen eta ikusten da orain. Ez da lehen bezala: jendeak

Zertan da orain proiektu hori? Gaur egun, nire garaian

harrituta begiratzen zizun. Orain guztiz normalki hartzen

hasi eta pixka bat geroxeagoko belaunaldia da orain ira-

da bertsoa Euskal Herriaren nortasun propioaren zati

kasle lanean ari dena. Araban lau irakaslerekin ari gara,

gisa, eta kuadrilla arteko txapelketekin eta azken txapel-

eta beroriek mugitzen dute saltsa guztia. Bertsolari dire-

ketekin egin den lanik handienetakoa izan da erdal gu-

nak edo izan direnak dira, eta zentro aguztiak mugitzen

neetara zabaltzea. Euskara gutxitua dagoen leku horietan

BERTXOKO, ARABAR BERTSOLARITZAREN BOZGORAILUA

tailerrak antolatuz eta hitzaldiak emanez jendarteratzen eta hortik aurrera saioak egiten lortzen ari gara. Askotan bertso eskolak hortik datoz. Egiten den inurri lan horrekin jendearen interesa pizten da. Izan ere, gaur egun gazteek euskaraz badakite. Agian ez dute bere inguruan euskaraz egingo, baina jakin badakite. Eta zentzu

XXI. MENDE HASIERAN, JADA ARABAR BER-

horretan, bertso eskolek aukera ematen dute hizkuntza-

TSOLARITZA ONGI ERROTUTA ZEGOEN. BA-

rekin jolas egin, erabili, praktikatu eta beste tresna batzuk

ZEN ORDUA BERTSO SAIO ETA BERTSO ES-

bereganatzeko ere.

KOLETATIK

menduak asko errazten du proposamen berriak

da kuadrilla arteko txapelketaren emaitzetako bat. Orain

martxan jartzeko orduan. Autogestionatua da,

dela bosten bat urteko txapelketetan, txapelketa bat an-

eta erabakiak hartzeko orduan, bertako kolekSare bat sortu da:

drilla artekoek eragiten duten konfiantza eta bultzadari

bertsolaritza. Araban guztiz

esker, irailean sei aurre-kanporaketa saio egin behar izan

normaltzat hartzen eta

genituen txapelketako faseek koadra zezaten. Horrek era-

ikusten da orain. Ez da

kusten du egin den lanaren fruitua. Egin den lan guztiak asko argitu du Araba euskalduna.

BAT

Hala Bedi irrati librea, eta horren funtziona-

dago 2013ko txapelketa. Bai bai, martxan da eta hori

hartzeko, horiek banaka konbentzitu behar zenituen. Kua-

KUALITATIBO

EGITEKO. 1983az gero Gasteizen martxan da

Ospakizunaren ostean lana ez da amaitzen. Jada martxan

tolatu eta fase batzuk egin ahal izateko eta jendeak parte-

JAUZI

Bertxoko sariketa.

lehen bezala: jendeak harrituta begiratzen zizun.

tiboek elkarrekin egiten duten lanak lehentasuna du. Horregatik, Bertsozale Elkarteak bertsolaritzaren inguruko irratsaio bat egiteko aukera aipatu zuenean, beso zabalik hartu zen berri on hori. Aurretik ibili ziren Igor Elortza eta Jon Maia bertan, Puntu eta koma saioarekin, baina Bertxoko izan zen bertsolaritzari erabat dedikatua egongo zen lehen saioa. Hasieratik

Badago oraindik ilungunerik? Arabako euskararen erabi-

argi eduki zuten arabar bertsolaritzaren argazki eta kronikaz gain, umoreak presente

lera-mailaren inguruan, kezka orokorra dugu. Badugu kon-

egon behar zuela. Konpetentzia gogorra zegoen (Una Hora Tarde Hala Bediko irratsaio

plexu bat oraindik, dena delako gutxiagotasun sentimendu

mitikoa, kasu) baina ausartu ziren Gasteizen, eta euskaraz umorea sortzeari ekin zio-

bat. Jakintza maila etengabe gora doa, baina gero eta

ten… eta badirudi jendeari gustatu egin zitzaiola. Orduan ez zegoen internet hain

euskara gutxiago entzutea da. Uste dut bertsogintzak ho-

hedatuta eta saioen grabazioak ez zeuden egun batetik bestera eskura. Halere, kronikak

rretan eragin dezakeela. Euskaldunon komunitateak han-

berdin-berdin egiten zituzten: hutsune teknologikoak barre algarekin betez.

dituz doaz, ikusi baitugu bertso eskolak dauden herrietan beren ingurura euskal komunitatea erakartzen dela eta egitasmo ezberdinak antolatzen direla. Atera beharreko

gaurregun bertsolari ezagun diren banaka batzuk ere. Eta irratsaioaz gain, antolatu dira

arantza da, arabarrok dugun estigma hori behingoz ken-

zuzeneko emanaldiak, txapelketak eta beste. Baina bertso kronikak umorez edertzeak —

tzea. Badago indarra normaltasunez ikusteko Araban bertsotan egiten dela, ondo gainera, eta, gutxienez beste hogeita hamar urtez aurrera jarraitzeko moduan gaude. •

Hamarraldi batean zehar, lagun asko igaro dira saioko mikrofono eta erredakziotik, baita

eta gainera, ez beti umore zuzen eta zuriz— badu kostu bat, eta saioko kolaboratzaileen izenak anonimotasunean gordetzeko eskatu dute. Bidali digute, ordea, gaur egungo esatarien argazki bat. •

HIRUGARRENEZ, AMETS ARZALLUS IPARRALDEKO TXAPELDUN IZENDATU ZUTEN, AZAROAREN 10EAN, BAIONAN JOKATUTAKO XILABA TXAPELKETAKO FINALEAN. IPAR EUSKAL HERRIKO BESTE BERTSOLARI BATI, JOANES ETXEBARRIARI, HENDAIARRA ELKARRIZKETATZEKO ESKATU DIOGU. TXAPELKETAKO KONTUEZ GAIN, AMETSEN SENTSAZIOEZ ETA BIDASOATIK GORA BERTSOLARITZAK DITUEN ERRONKEZ ERE MINTZATU DIRA.

METS Arzallus eta Sustrai Colinak Nafarroako txapelketan eta Euskal Herrikoan parte hartu zuten Xiberoa, Baxenafarroa eta Lapurdiko (Xilaba) txapelketa oraindik sortu gabe zenean. Hirugarren aldiz irabazi du txapela Amets Arzallusek. Hirugarren txapela irabazi berri duzu. Usaia bilakatzen da? Ez, ez dut uste. Aldi oro, txapelketa bakoitzak sortzen du tentsio bat zure barnean, ilusioaren eta beldurraren arteko oreka bat, aldi oro ezberdina. Gainera nola bertsoak berezkoa duen zure buruaren zalantza eta ezezagutza eta helduko denaren misterio batâ&#x20AC;Ś hori ohitzearen kontra ari da beti. Beharbada txapelketa bakoitzak ondorio berdintsuak uzten dizkidala pentsa lezake norbaitek so eginez gero egunkarietan, baina ene barneko irakurketak, egia erran, aldi oro desberdinak gertatzen ari dira. Aldi oro badira argi-ilun desberdinak, beraz ohitzen ez naizen egoera bat da. Eta sentituko banu ohitzen ari nintzatekeela txapelketaren inguruko tentsiora eta txapelketaren ondorioetara, beharbada ez nuke segituko.

Final honek, justuki, berezitasun bat bazuen tentsio aldetikÂ ; pixka bat goizago manifestaldi bat egin zen preso eta iheslarien eskubideen alde. Bertsolariek nola sentitu duzue hori? Sentitu dugu bereziki, egunean berean baino gehiago, aitzineko aste edo egunetan. Guretzat bazen hilabete batzuk azaroak 10eko data present zela gure egutegi mentaletan, eta baita gure bertso mugimenduko egutegi kolektiboan ere. Baina gero azaroak 10 hori, beste zerbait ere bilakatzen joan da. Zoritxarreko albiste batzuek, gainera, hats gehiago eman diote aitzineko manifa horri, espazio gehiago komunikabideetan, egun berezi bilakatu dute. Eta horrek zuri ere eragiten dizu, nahiz ene

egutegi mentalean azaroak 10 finalari zegokion, ez naiz ene inguruan gertatzen direnetarik kanpo bizi. Egunak aitzinatu arau eta gauzak gertatu diren bezala manifak gero eta itzal handiagoa hartu du, eta horrek itzal pixka bat egin dio finalari. Orain pasatu da eta erranen dut: uste dut huts bat izan dela, eta onena izanen zela bakoitzak bere egun propioa atxikitzea. Hobe zatekeen Baionak bi egun ukan zitzan, eta ez egun bat erdizka. Bai komunikabideetan eta bai jendeen gogoetan uste dut sanoago izan zitekeela; bertso txapelketarentzat, hasteko, dudarik gabe. Bakoitzak bere espazioa atxiki behar zuen, eta gauzak gertatu diren bezala, nahasi dira, eta ene ustez pena izan da.

Final honetan, beharbada, bere burua kokatzen lan gehiena zuena Maddi Sarasua zen, lehen finala zuelako. Sustrai Colinak eta zuk, txapelketetan esperientzia gehien duzuelako, ardura gisa hartzen ote duzue laguntza ematea holakoetan? Nik uste dut txapelketa osoki baina bereziki finala bakoitzak bi planotan bizi duela: bata da pertsonala, bestea da kolektiboa, edo taldearen dimentsioa. Talde dimentsio horretatik bistan dena, uste dut, naturalki edo esperientziaren logikaz Sustraik eta nik genuela beharbada erresponsabilitate gehien; hasteko nik sentitzen nuen. Maddiren kasuan pertsonalizatuz, ilusio baten zentzuan bizi izan dut. Uste dut txapelketarentzat berri zoragarria zela Maddi bezalako bat hor izatea, bere belaunaldiko bat; Maddi Ane ere ez da urrun gelditu, eta berri ona zen ez bakarrik hor izatea, hor izan eta egin duena egitea. Ilusio bat

Hain zuzen ikuspegi kolektibo hori, ipar Euskal Herriko txapelketa hasi zenetik anitz aipatzen da, bertsolarien ahotik bereziki. Nafarroako eta Euskal Herriko txapelketen esperientzia ere baduzulako, zer gertatzen da zure ustez, hemen gehiago aipatzen dela ala zinez garrantzi gehiago ematen zaiola? Uste dut baduela bietarik. Erran gabe doa Gipuzkoako edo Bizkaiko txapelketa batek dituen funtzioak eta iparraldeko txapelketa batek dituen funtzioak, hein batean, ezberdinak direla. Badira funtzio batzuk berdintsuak, erran dezagun horietarik bat dela maiztasun baten baitan holako inarrosaldi bat ematea bertsolaritzari, bai bertsolariei, bai bertsozaleei, bai bertsolaritzaren zabalbideei, txapelketa heltzen baita bertso saio arrunt bat heltzen ez den eremu mediatiko batzuetara. Beharbada bertsorako zaletasunaren zirkulorik trinkoenaz haragoko periferia batzuk harrapatzen ditu txapelketak eta hori bertso mugimendu gisa uste dut interesgarria dela, betiere ez bagara bidean galtzen. Eta ez dut uste hala denik. Txapelketetan, beharbada beste itxura batekin, batzuetan desitxuratuago, baina bertsoa da agertzen. Beraz, alde horretarik interesgarria da txapelketa. Eta hori berdin da iparraldean edo bertsolaritza aski errotua eta indarrean den eremuetan.

“Egunak pasatu arau manifak gero eta itzal handiagoa hartu du, eta horrek itzal pixka bat egin dio finalari. Uste dut huts bat izan dela, eta onena izanen zela bakoitzak bere egun propioa atxikitzea”.

gorpuzten duen pertsona delako, belaunaldi berri baten esperantza zabaltzen duelako. Eta zuk ahal duzun heinean Maddiri eta ondokoei laguntzea plazerrez hartzen den errespontsabilitate bat da, ohartuki, edo oharkabean, egiten duzun zerbait da. Baina ez zara horregatik munduko altruistena, ez da ere zerutik heldu. Gu ere Maddiren kasuan izanak gara eta badakit nolako laguntzak eta esku ukaldiak ukan ditugun… maiz hitz bat aski da, edo behako bat aski da, edo animo bat edo eupada bat aski da… Nik badakit nolako harrera ukan dugun, nola zaindu duten gugan transmisio hori, eta esaldia beharbada sobera potoloa da, baina transmititu digutelako gara gu ere transmititzeko gai. Hori sentiarazi digute. Euskal Herrikoetan, adibidez, finala bereziki, biziki talde giroan bizi duzu eta hori da egun horrek duen ederrenetarik. Pertsonalki, humanoki ditudan bizipenik politenetakoak pertsonalak baino gehiago dira taldekoak, harreman horretan, elkarren arteko laguntza horretan, dena da reziprokoa, elkarrekikoa… sentimentu horietan bizi dut eguna.

Hemengo testuinguru berezi horretan, behin baino gehiagotan entzun da bertsozaleen artean Sustraik eta zuk militantziaz egiten duzuela txapelketa anbizio pertsonalez baino gehiago. Horrek badu egiatik. Baliatzen diren hitzen baitan da erantzunik egokiena. Adibidez ez dut neure burua txapelketan kantatzean militante gisa sentitzen. Iduri du militante hitz horrek baduela gogo behartu baten oihartzun gisako bat, eta ene kasuan ez da hala. Uste dut militante hitzaren interpretazio zabalean bai, baduela hortik ere zerbait, ez noa horra ene bizibidearen irabaztera, izatekotz ere ene burua nonbait arriskuan jarriz ateratzen naiz txapelketara, baina ene gogoa eta borondatea arrisku horren gainetik doaz, eta hori balitz militante hitzaren zentzua, onar nezake. Dudarik ez da erraxago litzatekeela etxean gelditzea… Nik ez dut ukatuko txapelketak badituela egun eta tentsio batzuk eta pentsatzen duzula zenbait aldiz, Xalbadorrek erraten zuen bezala, “nik ere nahiago nuke ondotik beha egonik”. Baina gero barnetik sentitzen duzunean txapelketaren dinamika eta funtzio sozial horien ahalegina plazer kolektibo handi bat da, eta zuk eman duzun gogo hori itzultzen zaizu energia goxo baten gustuarekin. Ez dut uste militante hitza zentzu militarrean harturik, hala goazenik. Gu guhaurren buruari eta talde bati aportazio bat egiteko zentzuan eta erresponsabilitate baten zentzuarekin goaz, baina gure gogorik bihurritu gabe.

Hogeita bederatzi urte bete berriak dituzu. Baduzu ibilbide luze bat egina, halere, bertsolaritzan, txapelketak tartekatua. Aitzinatzeko gogoa ematen dizute ala batzuetan oztopo bilakatzen dira?

“Uste dut txapelketarentzat berri zoragarria zela Maddi bezalako bat hor izatea. Ilusio bat gorpuzten duen pertsona delako, belaunaldi berri baten esperantza zabaltzen duelako”.

Baina iparraldearen kasuan bertsolaritzaz harago funtzio batzuk ere baditu txapelketak. Hemen euskalgintza zabalagoaren lur bat egunero goldatu beharra bada, eta txapelketak funtzio sozial, linguistiko, kasik politiko -politika hartu gabe partiduen zentzu itxianhoriek baditu. Horregatik da kolektibo hori beharrezkoagoa iparraldeko txapelketan, eta horregatik du gure diskurtsoan ere hainbesteko presentzia. Txapelketak berak dituen funtzio horiek, bakoitzak bere gisara barneratuak ditu. Funtzio horiek helburu pertsonalez harago doaz. Nik uste dut txapelketara aurkezteko, txapelketan kantatzeko energiaren input onak direla eta kolektibo horrek zure ahalegin pertsonala ez duela itzaltzen baizik eta beharbada are urrunago eramaten.

Biak baditu. Maiz estimatzen duzu txapelketaren nerbio hori ez sentitzea hurbil, zeure buruari galderak lasai egiteko, eta bide luzeago baten sosegua ukaiteko, erran dezagun bilakaera artistiko bat sentitzeko; txapelketaren esturak ateratzen zaitu zeure bide horretatik, eta, beharbada, ez dizu aldatzen uzten. Bide artistiko batek pausa bat beharrezkoa du eta txapelketak pausa hori hausten dizu. Baina bada beste alde bat ere: txapelketa batek lanera behartzen zaitu,

â&#x20AC;&#x153;Hemen euskalgintza zabalagoaren lur bat egunero goldatu beharra bada, eta txapelketak funtzio sozial, linguistiko, kasik politiko politika hartu gabe partiduen zentzu itxianhoriek badituâ&#x20AC;?.

eta oharkabean ere burua beste intentsitate batean ari zaizu. Eta hori ere on zaizu beharbada gero, zure bide luzeago horretan, uste ez zenituen eremuak edo koloreak atzemateko, edo, bederen, horretarako mekanika beti olioztatua ukaiteko. Erranen nuke txapelketak zure baitako pausa hausten duela eta maiz pausa hori on dela zeure ibilbidean lasaitasun batekin pentsatzeko, erabakiak hartzeko, sakontzeko gauzetan, baina aldi berean pausa sobera delarik nagitzeko eta gelditzeko arriskua bizi duzula. Guk, zoritxarrez ttipitarik ikasi dugun txapelketaren mekanika horretan geure burua estutzen, eta mekanika hori gabe hainbeste estutzeko gaitasunik ez nuke, hori ene akatsa ere bada. Baina hala da. Eta gainera, aitzineko erantzunetan erran bezala, gure kasuan txapelketaren beharra hain da ebidentea eta ari gaitezkeen bertsolari bakoitzaren beharra hain sentitzen dut nik barnetik, ez naiz sobera ematen beste galdera horien aitzinean. Saiatzen naiz pausa hori sobera trabatu gabe txapelketen dinamikari erantzuten.

Larunbateko saiora itzuliz, txapelketak baditu bere alde onak, baita sailkapenaren gazi-gozoak ere. Buruz-burukoa finkatu zelarik, harridura pixka bat izan zen Sustrai ez zelako pasatu. Bi galdera dira: taula gainean sentitu zenuen hori? Hala izan bada, nola jotzen da aitzina horrekin? Lehen galderari erantzuteko, han eszenario gainetik ezin dut erdizka baizik segitu saioa, beraz erdi bat nahasten zait edo galtzen zait; bada, hala ere, parte bat jasotzen dudana, hitzak sartzen zaizkit tarteka eta inpresioak sentitzen ditut. Beraz, irakurketa bat egiten dut, ez kontzienteki, dena nahasian heldu baitzait, baina egiten dut. Irakurketa horren baitan jasotzen nituen Sustrairen bertsoaldi batzuk, Odeienak ere bai, eta hala heldu ginen kartzelara. Hortik landa, agerian den arazoa da ni azkena nintzela kartzelan, beraz besteen saioaren laurden bat galdu nuen. Eta Sustrairen kasuan, bere saioko gailurra galdu nuen. Hori dena galdurik, ene kokalekua buruz-burukoaren puntuazioa entzutean guztiz kokaleku partziala zen. Bistan dena: Sustrai erran izan balute pozik hartuko nuen, Odei erran zutelarik hartu nuen bezala. Ttipia zenetik segitu dugu Odeien bidea, biziki hurbil izan dugu. Gainera mutikoa maitagarria da eta horen bertsoen biziki zale naiz. Sustrairi buruz ezin dut gutiago erran: elgarrekin hazi gara bertsotan, bidea egin dugu, Sustrairen bertso on gehienak entzun dituen pertsona izanen naiz se-

Beharbada hariari sobera tiratzea da, baina ez da lehen aldia txapelketan epaiak ez duela bat egiten ikuslearen sentsazioarekin. Epaimahaikoen esperientziak egin izan dira; zure ustez balitzatekea beharra oraingo sistemaz gogoetatzeko, galdegiteko? Nik uste dut epaitu behar duenak behar duela lasaitasuna, diskrezio minimo bat eta konfiantza. Gero epaiak ez du misteriorik eta puntuazioak gaika agertzen dira xerkatu nahi duenarentzat. Egia erran txapelketen historian uste dut konstanteki izanen den debate bat baden. Bertsoaren inpresioa subjektiboa da eta horregatik ematen dira epaile bat baino gehiago: subjektibotasun kontrastatua da epaia. Eta entzule bakoitza ere subjektiboa da. Beraz, epaiaren inguruko eztabaida txapelketaren historian beti izan da eta beti izanen da. Uste dut txapelketetan -eta ez naiz finalez ari- saioaren hastapenetik bukaera arteko bilakaeran entzulearen memoriak baduela logika bat, eta memorian, adibidez bakarkako gaietako lanek, presentzia handiagoa dutela epaiaren ondorioetan baino. Memoriak funtzionatzen baitu hurbilen duen inpresioarekin. Hori erraxki ageri da txapelketa nagusietako finalean; goizetik hasten da eta arratsalde bukaeran finitzen da. Agian goizeko lehen zortziko handian egin duzun poto batez ez da inor oroitzen; zu bakarrik. Alta berdin da konda bukaerako epaian. Uste dut arazorik gabe mintzatu behar dela horretaz, errespetuaren muga batzuen barnean, bakoitza bere iritzia emateko libro dela.

Zure azken agurrean txapela bertso eskoletako haurrei eskaini zenien. Hortik abiatuz eta kontuan hartuz Sustrairekin hasi zineteneko garaia, nola baloratzen duzu egin den bidea? Pentsatzen dut gatozen bidean segitzen badugu, ukanen dugularik denboraren distantzia bat lasai begiratzeko, ohartuko garela oraingo bertso eskolen sare honekin esperantza luze baterako hazia ereiten ari garela. Euskarari darion sorkuntzaren muskulua indartzeko on dira bertso eskolak, eta iparraldean, nekez hasi baziren ere, orain zinez indartzen ari dela uste dut. Oroitzen naiz Sustrai eta ni hasi ginenean Maddiren adin bera genuela; diferentzia handi bat bazen, guretzat beharbada bidea erraztu zuena: kasik bakarrak ginen eta

â&#x20AC;&#x153;Bistan dena: Sustrai erran izan balute pozik hartuko nuen, Odei erran zutelarik hartu nuen bezala. Ttipia zenetik segitu dugu Odeien bidea, biziki hurbil izan duguâ&#x20AC;?.

guraskiâ&#x20AC;Ś beraz badakit Sustraik zer heina duen bertsotan. Ni epaiaren balantza neurtzeko hurbilegi sentitzen naiz biengandik.

Finalean baziren hiru txartel jokoan Euskal Herriko txapelketarako. Joanen zareten bost lapurtarrek nolako ordezkaritza osatzen duzuela iduri zaizu? Ordezkaritza ona eta duina iduritzen zait. Bistan dena beharbada lurraldetasunaren ikuspegitik ordezkaritzak aberatsagoa iduriko zuen hiru probintzietatik joanen bagina baina errealitateari ezin zaio begirik itxi. Orain arte bertso eskolen dinamika indartsuena Lapurdiko herri batzuetan izan da eta horien ingurutik atera gara orain txapelketarako adinean garen bertsolari gehienak. Gibeletik beste errealitate bat heldu da zorionez eta uste dut aldatuko dela kolore hori. Lapurdin egonik ere erran nezake Maddirekin Lapurdiko mapa hasten dela tiratzen barnekaldera. Hasten da beste kolore bat hartzen. Espero dut zinez heldu den urtean iparraldeko ordezkaritza ongi defenditua izanen dela.

Zer atxikiko duzu gogoan aurtengo txapelketaz? Gogoan atxikiko dut jendearen argazki kolektibo bat. Saioz saioko baina bereziki finaleko jendearen argazki bat atxikiko dut. Publikoaren argazkian ikusi nuen lizeoko eta bertso eskoletako ikasle andana bat txapelketa segitzen, eta enetzat plazer bat da bertsolari bezala, Seaskako ikasle bezala, eta bertsolaritza geroratzea nahi dugunon mugimendu honetako kide bezala horiek hor sentitzea. Uste dut ari garela bertsozaletasuna zabaltzen. •

“Publikoaren argazkian ikusi nuen lizeoko eta bertso eskoletako ikasle andana bat txapelketa segitzen, eta enetzat plazer bat da. Uste dut ari garela bertsozaletasuna zabaltzen”.

gure aitzinetik ez zen nehor. Jende anitzek beso zabalik hartu gintuen, beharra hain zen handia. Orain, bide bat egina bada, bada talde bat, bertso eskolen sare bat… Eta sare horrek du bertsozaletasunaren lurra zabalduko, bertso eskola bakoitza bere herriko mugimendu kulturalean erreferentzia bilakatzen bada, euskararen muskulua, eta bertsoarena, indartuko dira. Plazer bat da errealitate hori hola ikustea, esperantzaz bizi dut, eta hari luze bat lotzen ari dela iduri zait. Beti izan naiz aski ezkorra iparraldeko gure hizkuntzaren errealitateari bisean bis so egitean, baina bertso eskolen egoerari begiratzean ene alde baikorra ateratzen zait. Eskertu behar da momentu honetan ari diren guztien lana. Txapelketak berak, gure bertsoek baino garrantzi handiagoa du lan horrek, horiek baitute bermatzen iparraldean bertsolaritzaren eta, hein batean, euskararen geroratzea.

GAINONTZEKO HEDABIDEEKIN ALDERATUZ GERO, HARRIGARRIA DA, IRRATIGINTZAREN HASTAPENETATIK, BERTSOAK BERTAN UKAN DUEN LEKUA, SASOIZ SASOI, HISTORIAKO ARO GUZTIETAN. GORDETZEN DEN EUSKARAZKO IRRATI GRABAKETA ZAHARRENA ERE, TXIRRITAREN BERTSO BATZUK IZAN LITEZKEEN ZALANTZA DAGO. SASOIZ SASOI, BERTSOAREN ETA IRRATIAREN HARREMANAREN BERRI EMATERA GATOZ HEMEN. HIRU ALDI NAGUSI BANATU DITUGU, HORRETARAKO:

EHEN GRABAKETA, TXIRRITAREN BERTSO BAT? Gainerako hedabideetan ez bezala, irratigintzan, euskarak berehala hartu zuen bere tokitxoa, eta haietan bertsoak. 1936ko gerra aurretik eta ondoren, abertzaleen erbestean egindako irratsaioetan, ohikoa izan zen bertsolarien presentzia.

Hedabide guztien artean, historiako etapa ezberdinetan, irratia izan da beti euskarak azkarren eta indar handienarekin irabazi duen lurraldea. Prentsa idatzian edo telebistan, izugarrizko atzerapenarekin lortu zuen euskarak bere lekutxoa egitea (eta oraindik ere, erabat minoritarioa izaten segitzen du); uhinetan, aldiz, bestelakoa izan da errealitatea. 1925ean iritsi zen irratia Euskal Herrira (Bilbora, Donostiara eta Biarritzera zehazki) eta euskarazko lehen irratsaioa urte hartan bertan egin zen, San Migel egunean, Zeruko Argiaren urriko zenbakian argitaratu zenez. Lehen euskal irratsaio formalak, aldiz, 1932an hasi ziren, sasoi hartan, Euskal Herrian emititzen zen irrati bakarrean. Zeruko Argiako zuzendaria eta El DĂa egunkariko kazetaria zen Ander Arzelus, â&#x20AC;&#x153;Luzearâ&#x20AC;? (Donostia, 1898-Baiona, 1949) eta kultur eragile handia zen Joseba Zubimendi (Donostia, 1898-Kanbo, 1939) "El Dia egunkariko azala, 1930ean. Bertan Basarri agertzen da. "El popular Basarri" deitzen diote argazki oinean. 54

Bertsolariak Parisen 60. hamarkadan.

aurkitzen dugu. Bertan, besteak beste, ondokoa esaten zen: “Bertsolaris se presentaron muchos y buenos”; irratian Iparraldeko zein Hego Euskal Herriko bertsolariak jardun zutela nabarmenduz. Matxin Irabola senperetarra izan omen zen maiz kantatu zutenetako bat. Arizmendi Atarrenek ere saio anitz egin zituen. Ordozgoitik esan duenez, 1935etik aurrera ere izan ziren euskarazko irratsaioak, baina dokumentazio gutxi dago eta zaila da nolakoak izan ziren ikertzea eta, jakina, jakitea. Hala ere, adibidez, badakigu 1935ko estropadak Joseba Zubimendik euskaraz zuzenean erretrasmititu zituela Igeldo menditik. 1936an Euzko Jaurlaritza sortu zenetik eta Euskadi erori arte, berriz, euskarak leku handia irabazi zuen irratian; besteak beste albistegietan ere lekua hartuz.

Irungo herriak egindako saioa, 1933an. Bertan Jose Mari Lopetegi bertsolaria.

izan ziren lehen Euskal Irrati haren gidariak, eta 1934ko estatukolpearen ondorioz saioa debekatu zuten arte, astero, ordubetez euskaraz emititu zuten. Zubimendiren bizitzak aparteko artikulu bat merezi luke: Aitzolekin batera, bertsolaritzaren sustatzailerik handienetakoa izan zen Errepublika garaiko Euskal Herrian, besteak beste, “bertsolari guduak” antolatuz, baina horretaz gain, beste hamaikatxo arlotan ere jardun zuen; antzerkia eta poesia idatzi zituen, Euskara-Gaztelania-Frantsesa hiztegi bat prestatu zuen, Donostiako Orfeoian tenore bakarlari gisa kantatu zuen eta, gerra garaian, Euzko Gudarosteko komandantea izan zen. Saio haien grabaziorik ez da gordetzen. Alta, aspaldian euskarazko irratigintzaren historia sakon aztertu duen Koldo Ordozgoiti kazetariaren ustez (Errenteria, 1959), Arzelusen eta Zubimendiren irratsaio haietan, bertsoak presentzia nabarmena izan zuen. “Saio bakoitza bukatzean, parte- hartzaileek taldekoen argazkia ateratzen zuten. Argazki haietatik hamalau iritsi dira gureganaino, eta horietatik bitan, bertsolari bat ageri da”, azaldu du. Saioak nolakoak ziren jakiteko beste pista bat, 1934ko matxinadaren ondotik beroriek debekatu ostean, “El día” egunkariak “Han muerto las emisiones euskéricas” izenburupean publikatutako erreportajean

Lehen irratsaio haietako grabaziorik ez dela gordetzen esan dugu lehenago. Hala ere, Ordozgoitiren ustez, baliteke hala ez izatea. Bada Columbia etxeak aterako disko bat, 1927ko Txirrita eta Asteasu bertsolarien bertso batzuk gordetzen dituena. Musikaren Euskal Artxiboan daukate artxibatuta, Eresbil-en, eta Ordozgoitiren arabera, grabaketaren nolakotasuna kontuan hartuta, oso litekeena da irratirako egina izatea. Datek kointziditu egiten dute (1927an, euskarazko zenbait saio emititu ziren) eta badago beste datu garrantzitsu bat, (1976an burutu zen “24 ordu euskaraz” irrati kanpainan, euskarazko emisio etengabe hura Txirritaren ahotsarekin hasi zen; grabazio horrekin, hain zuzen. Ordozgoitiren arabera, segur aski, hura aukeratu zutenek, ondo zekiten grabaketa hura zela gordetzen zen euskarazko irratsaiorik zaharrena.

Gerra galdu ondean, erbestetik, euskal abertzaleek irratsaioak egiten segitu zuten. Horien artean garrantzitsuenetakoak, Jesus Insausti “Uzturre” EAJko kideak gidatutakoak izan ziren. 1959tik 1965era, “Radio Paris”-en emanaldiak egin zituen Uzturrek, sasoi batean “Irrintzi” deitu zen irratsaioan.

Gu utzi eta alde egin zuan bai gure lehendakariak arren eduki dezala behintzat zeruetako gloriak asko dakiten pena jartzen da alde egitean artzaiak hura joan da kororik gabe triste baikaude ardiak. Xalbadorren bertsoa ere gordetzen da. Ondokoa izan zen:

presentzia nabarmena izan zuen.

Orain dela gutxi arte, horien berri izateko iturri nagusia Uzturre beraren paperak ziren; baina Koldo Ordozgoitik, klasifikatu gabeko audio batzuen artean, grabaketa batzuk atzeman ditu. Haien artean, 1960an Radio Paris-en bitartez antolatu zuten â&#x20AC;&#x153;Bertso festaâ&#x20AC;? izeneko bat ageri da. Iduriz, bertsolariak Parisera eraman eta han bertso afari bat eta emankizun bat antolatu zituzten; bertan ziren , besteak beste, Joxe Joakin Mitxelena, Xalbador, Mattin eta Etxahun Iruri. Teodoro Hernandorena, 1933an Euzkadi film luzea ondu eta gerra ostean Iparraldean bertsolaritzaren bultzatzaile nagusietakoa izan zen EAJko kidea ere ez zebilen urruti. Horien artean ibilia zen Jose Antonio Agirre lehendakaria zendu berria ere, eta emankizunaren momentu batean, haren heriotza jarri zieten gaitzat bertsolariei. Bertso ederrena botatzen zuenak, Euskaldunen biltzarra eta Euskaldunak eta Euskara elkarteek eskainitako saria eramango zuen. Mitxelena oiartzuarra atera zen garaile. Hauxe izan zen haren bertsoa:

Arzelusen eta Zubimendiren irratsaio haietan, bertsoak

Joseba Zubimendi Txubillomenditik.

Lehendakari maitagarria ari izan zira lanean Eskualduntasun amodioa barrenatzeko denean, orain zu goiti joan zira eta gu gelditu beherean baina zintzoki jarrai gaitezen utzi gaituzun bidean. Hala ere, sasoi hartan, 60. hamarraldiaren hastapenean, Hegoaldean euskarazko irratsaioak hasiak ziren berriro. Hego Euskal Herrian: Arrate Irratia, Segura Irratia eta Loiolako Herri Irratia. Baina hori, hurrengo atalean aztertuko da. â&#x20AC;˘

"Beti Jai" irratsaio grabatzen. M. Eraso, Itziar Sagarzazu eta M. Arregirekin.

OXE MARI IRIONDO: “GARAI ZAILA IZAN ZEN, BAINA IZUGARRI ABERATSA” 1961ean hasi eta 1983an ETBra joan zen arte, Loiolako Herri Irratitik, Joxemari Iriondo azpeitiarrak izugarrizko lana egin zuen bertsolaritzaren alde. Bertsoak irratiz hedatu, jaialdiak eta bertsolari gazteen sariketak antolatu eta milaka bertso ordu grabatu zituen.

1962an Loiola Irratiko irratsaio batean.

Gazterik hasi zen Iriondo Loiolako Herri Irratian, soldaduskatik etorri eta berehala. Zerbitzu militarra egitera Sidi Ifnira (Maroko) joan zenerako, oposizioak eginik zituen pare bat aurrezki kutxatan. Han zegoela, ordea, andregaiak idatzi zion, Loiolan irratia zabaldu behar zutela eta jende bila zebiltzala. Iriondok idazteko ohitura handia zuen, eta Sidi Ifnitik ere, “Olatz” aldizkarian argitaratzeko bertsoak idazten zituen lantzean behin. Hala, irratitik esan zioten berarekin interesatuta zeudela; Aita Joxemari Bergarak, haren gauza batzuk irakurri zituela eta puritanismorako joera zuen arren, hizketan nolakoa nintzen ikusi nahi zutela. Prezisio matematikoz gogoratzen duenez, 1961eko abuztuaren 26an itzuli zen Iriondo soldaduskatik, eta bi egun geroago presentatu zen irratian. “Presentatu eta lanean hasi”, esan du. Lehenengo eta behin, fonoteka eta diskoteka ordenatzen jarri zuten eta, gero, administrazioa eramaten hasi

Iriondok bazekien, hala ere, lehenago edo geroago gidoiak egiten hasiko zela, izugarri tentatzen zion gauza baitzen. “Garai hartan bazen saio bat “andre-gizonak” zeritzana, Imanol Eliasek idazten zuena, baina nonbait sekula ez zioten xentimorik pagatu, eta udazken hartan esan zuen ez zuela gidoi gehiago bidaliko”, gogoratu du. Senar-emazteen errieta tipikoak umore klabean antzezten zituen saio labur bat zen, eguerdiko ordu batean ematen zena, “garai hartako prime timean” eta aita Lekuonak Iriondori galdetu zion ea ausartuko al zen Eliasek egin gabe utzitakoa idazten. “12:30etan esan zidaten ea nik egingo nuen gidoia, eta 13:00etarako bi idatzi nituen. Egun hartakoak arrakasta izan zuen, eta, hala, animatu eta 6 edo 7 urtez idatzi nituen saio hartarako gidoiak”. Hura izan zen irratiko lehen “sortze lana” Iriondorentzat, baina handik gutxira, ardura handiagoak hartuko zituen. Larunbat arratsetan, (hori bai benetako prime time-a, izan ere, telebista gutxi zegoen

Iriondo hamaika saiotan baliatu zen bertsolariez.

zen, kontabilitatea egiten Aita Urruzunorekin batera, bere espezialitatea hori baitzen.

Azkoitia, 1972. Lexori gaia ematen. Ondoan Larrañaga, Ziolar eta Narbaiza.

Entzuleen artean oso harrera ona zuela ikusita,

1963an, tartean Azpillaga eta Intxaustirekin.

garai hartan eta, gainera, telebistan kate bakarra) Beti jai izeneko saioa ematen zuen Loiolako Herri Irratian, gaztelaniaz. “Aita Lekuonak esan zidan ea ausartuko nintzen programa hura euskaraz egiten eta nik, bi aldiz pentsatu gabe, baietz erantzun nion, noski.” Eduki anitzez osatutako saioa prestatzen hasi zen Iriondo: euskarazko kantak, lau aktoreren artean antzeztutako ipuin bat, Patxi Altunaren “ebanjelio antifrankista”… Hasieran, Loiolako Inaxio Errementeik bertsolari zahar baten bertsoak hartu eta horiek kantatu ohi zituen. Iriondok, aldiz, Joxe Lizaso, Imanol Lazkano eta Azpeitiko beste bertsolari gazte batzuk gertuago zeuzkan, eta hala, egun batean, aldatzea proposatu zion Errementeiri: “Hi! Eta horren ordez, zer iruditzen zaik hainbat bertsolariri gai bana eman eta sei-zazpi bertso prestatzeko eskatuko bagenie?”. Esatearekin batera, Errementei haserretu egin omen zitzaion eta saioa bertan behera utzi omen zuen. Hala, molde horretan irratian kantatu zuen lehena Txapel izan zen, eta 1983an Iriondo ETBra joan zen arte, larunbatero emititu zen “Beti jai”, eta larunbatero izan ziren bertsoak, betiere bertsolariren batek gai baten inguruan jarritakoak.

Horrez gainera, bertsolaritzak entzuleen artean oso harrera ona zuela ikusita, Iriondo beste hamaika saiotan baliatu zen bertsolariez. “Gogoan dut haietako bat, oso polita”, hasi da azpeitiarra esaten. “Entzuleek proposatzen zituzten bertsolariei jarri beharreko gaiak. “Halako bertsolariari zergatik ez diozu halako gaia jartzen?”. Oroitzen naiz, adibidez, askotarako eman zuen gai bat: “Ni Azkoitiko neska bat naiz, Rosarito, eta esaten dute neskek ez dutela baserrira joan nahi izaten. Ba ni Rosarito naiz eta edozein baserritarrekin ezkontzeko prest nago”. Eta, orduan, Joxe Agirre, aste batez, Rosaritorena egiten ipintzen genuen. Kantatzen zituen sei edo zazpi bertso eta, hurrengo larunbatean, Joxe Lizasok erantzuten zion beste horrenbeste bertsorekin:, mutil zaharrarena eginez bere burua eskaintzen zuen”. Eta, horrela, istorioa gero eta gehiago endredatuz, haria luzatu egiten zen,. “Saio haiek beti zortziko txikian izaten zirela gogoan dut, umore ona sortzearren,” esan du Iriondok. “Oso polita izan zen hura”.

Bertsolari gazteek, beren burua ezagutarazteko, Iriondok antolatutako txapelketei esker, tresna aparta izan zuten Loiolako Herri Irratia. “Aita Lekuona eta biok aspaldi ari ginen pentsatzen “Bertsolari gazteen sariketa” bat egin behar genuela, eta horretan ginela, Zeruko Argian

Bertsolari gazteek, beren burua ezagutarazteko, Iriondok antolatutako txapelketei esker, tresna aparta izan zuten Loiolako Herri Irratia. 1962an hasita, hamar txapelketa antolatu ziren.

Eskolarteko bertsolari txapelketa. 1980.

idazten zuen Joxe Alkiza amezketararen karta bat jaso genuen: puntan ez zeuden bertsolariekin txapelketa bat antolatzea proposatzen zuen. Hain zuzen geure buruan, atximur eginez, biraka zebilkigun gauza bera. “Fanderiako pentsuak” finantzatzeko prest zegoela esaten zuen, eta horrela hasi ginen, 62ko otsailean”. Zortzi bertsolari hartu zituzten: hasieran Txomin Garmendia, Koxme Lizaso, Zarauzko Jauregi… Eta bi multzotan banatuta, bertsolariak binaka arituz, liga moduan antolatzen zuten lehia. “Azken erabakia, hori zen inportanteena, entzuleek zuten”, esan du Iriondok. “Hasieran beldurrak janda geunden jendeak bozka emateko idatziko ote zuen, ez ote zuen, eta pentsatzen genuen: “Ba, ehunen bat erantzun hartuko bagenitu pozik ginateke, nahikoa litzateke. Eta horra: lehenengo astean, 700 gutun iritsi ziren! Mundu berri bat hasi zitzaigula jira-biraka iruditu zitzaigun”. Handik aurrera hamar txapelketa antolatu zituzten, urtero bat. “Hamaikagarrenak, ordea, poto egin zigun”, gogoratu du, atsekabetuta. “Ez genekien zein bertsolari hautatu eta, orduan, entzuleen iritzia eskatu genuen”. Atera ziren izenen artean Iñaki Murua, Millan Telleria, Mikel Mendizabal, Sebastian Lizaso eta belaunaldi hartako beste zenbait zeuden. Hala, bozka gehien izan zuten hamarrak bilera batera deitu zituzten, Loiolako jatetxe batera. “Baina segituan konturatu Gorrotxategi, Azpillaga, Olea, Iparragirre, Iriondo, Egileor, Narbaiza eta Loiola. Arrasaten.

nintzen goierritarrak bat eginda zetozela, boikota prestatuta zekartela,” esan du Iriondok. “Zergatik gu bai eta beste denak ez?”, galdetzen omen zuten bertsolariek. “Guk azaldu genien irrati txiki bat ginela eta ezin geniela bertsolari guztiei lekua eman, baina Euskaltzaindiak antolatuz gero ez genuela arazorik.” Garai hartan, Zeruko Argian kronika bat publikatu zuen Iriondok, “boikota” nola eta nork egin zien salatuz.

“Urte mordoan gelditu gabe ibili nintzen. 1976an 76 jaialdi prestatu nituela apuntatuta daukat; eta horietatik, apuntatuta daukat, sei bakarrik kobratu nituela”.

Iriondo, Sebastian Lizaso haurrarekin, Azkoitian, 1968an.

“Gero, gainera, esaten zuten, herria borrokan ari da eta gu hemen, irratian, bertsoak kantatzen…” “Eta nik erantzun nien, “Eta irratian kantatzea ez al da ba borroka egitea?”. 1971. urtea zen eta garai latzak ziren. Aurreko urtean ezin izan zen jokatu Salbuespen Estatua Gipuzkoan deklaratu zutelako, eta 65ean ere ezin izan zen egin, irratia itxi zutelako!”. Bestalde, Iriondoren eskutik, Euskaltzaindiak antolatutako Euskal Herriko Txapelketa Nagusiko finalaurrekoak eta finalak zuzenean ematen hasi zen Loiolako Herri Irratia. “Adibidez, 67an, Xalbadorri jotako txistuak zuzenean eman genituen”, gogorarazi du. “Arazo asko izaten zen zentsurarekin. Eta zuzeneko saio horietarako, askotan jo behar izan genuen Antonio Zavalarengana, harreman handia baitzuen Antonio Arrue karlistarekin, eta horrek baimenak lortzeko gestioak egiten zituen”.

Irratiko lanez aparte, garai hartan, Joxemari Iriondok hainbat urte egin zituen gai jartzaile gisa, eta lan horretan egin zuenagatik ezagun baino ezagunago bilakatu zen. “1962ko San Jose egunean hasi nintzen”, gogoratu du, bere memoria nolako zehatza den erakutsiz. “Eta gero urte mordoan gelditu gabe ibili nintzen. 1976an 76 jaialdi prestatu ni-

Iruñeko Lore Jokoak, 1968.

tuela apuntatuta daukat; eta horietatik, apuntatuta daukat, 6 bakarrik kobratu nituela. Baina garai hartan jaialdi gehienak ikastolen alde edo presoen alde izan ohi zirenez, gustura egiten genuen lan debalde.” Urte haietan guztietan egindako jaialdi guztiak grabatu egin zituen. Horretarako, bertsolariekin akordio bat egiten zuen: “Zuek mikrofonoa jartzen utzi, eta bertso txarrik botatzen baduzue, nik kendu egingo ditut”. Kontatzen duenez, ez zen sekula enteratu eskubideak behar zirenik horretarako eta natural natural grabatu zituen denak, bertsolarien baimenarekin. Horri esker, artxibo ikaragarria osatu zuen urteren poderioz.

Joxe Agirrerekin Azkoitian 1970. maiatza.

noski. “Iritsi nintzen Muxikara eta, hego haizearekin kableak hondatu eta argirik ez zegoen soziedadean, beraz, ezin izan nuen grabaziorik egin. Haraino vespan, magnetofoia hankartean nuela joan eta gero…”. Garai haiez oroitzean, Iriondok izugarri ondo pasatu zuela sentitzen du. Gaurtik begiratuta, aldiz, bestelako burutaziorik ere badatorkio: “Zenbat aldiz egon ote nintzen kanpoan etxean egon behar nuen garaian!”. Orduan, izan ere, irratian ordurik gabe egiten zuten lan. Hala ere, pozik dago egindakoarekin, bere ustez, irrati txiki batek, militantzia eta entrega beharrezko baititu bizitzeko. “Lan horren truke, eraso latzak jasan genituen. 1965ean irratia itxi egin ziguten urtebetez, 1977an, aldiz, bonba bat jarri ziguten… Eta gero beti kuartelera bueltaka…”, esan du. “Momentu zailak izan ziren, baina, halere, ikaragarri aberatsa izan zen niretzat garai hura”. •

Ez daki zenbat ordu grabatu ahal izan zituen, baina milaka segurik. Beste irratiekin ere tratuak egin izan zituen, materiala trukatuz. Bilboko Herri Irratiko Pedro Mari Goikoetxearekin egindako tratua zela eta, Bizkaiko bertsolari askoren bertsoak entzun ahal izan ziren Gipuzkoan. Patxi Mujikarekin, aldiz, esperientzia txarragoa du. Esan duenez, hari hainbat lan-ordu utzi eta ez omen zizkion sekula itzuli. Hori del eta, zazpi urtean han eta hemen grabatutako bertso guztiak galdu zituen Iriondok. Hainbat denboraz herriz herri grabagailuarekin ibili ondoren, makina bat anekdota gordetzen du Iriondok. Vespa zahar batean ibiltzen zen batetik bestera, eta ez beti Azpeititik hurbil zeuden lekuetan. “Behin, 1963ko udazkenean, Ariatzako bertso eskolakoekin hitzordua nuen Muxikan: Balendin eta Jon Enbeita, Ireneo Ajuria, Jon Lopategi… Hara joan, soziedadean afaldu, eta gero, gaiak emanda, bertsoaldi batzuk grabatzea zen nire asmoa. Egun bakarrean grabatutako materialarekin, bost edo sei irratsaiotarako izango nuela pentsatzen zuen”. Magnetofoi handia hankartean hartuta abiatu zen Iriondo Azpeititik Muxikara, Vespan, hego haize handiarekin. Artean, ez zegoen autopistarik, Loiolako Herri Irratiaren kontrako leherketa, 1977.

USKADI IRRATIA: HITZETIK BELARRIRA Lehenik Nikolas Aldaik eta azken urteetan Xabier Sukiak, zerbitzu publiko esanahiarekin landu dute bertsolaritza Euskadi Irratian. Mota guztietako entzuleak gogoan dituztela, astez aste bertso-kultura zabaldu dute urteetan zehar, eta, aldi berean, bertsolaritzaren memoria kolektiboa delakoaren artxiboko grabaketa osatu dute.

Euskadi Irratiaren Miramoneko egoitzan egin dugu zita Nikolas Aldai eta Xabier Sukia, “Hitza Jolas” saioko lehengo eta oraingo zuzendariekin. Duela sei urte Aldaik erretiroa hartu zuenez gero, Sukiak egiten du euskarazko irrati kate publikoko bertso irratsaioa, baina hala ere, lankide ohiek, kariño handiz, gogoan dute oraindik esatari zaharra, eta denbora asko pasatu da denek besarkatu eta harekin berriketa pixka bat egiteko zoria izan duten arte. Azkenean, Sukia joan da haren bila, —“bestela eguerdia arte kalakan segituko du” esan du—, eta estudio batean sartu gara, elkarrizketa egiteko. Lehenik, erreportaje osoaren egitura aipatu diegu. Hiru zatitan banatuko zela, Koldo Ordozgoiti eta Joxemari Iriondoren lekukotasunarekin osatu ditugula beste bi zatiak, Ordozgoitiren ustez,

Memoria izugarria baitu, zeinahi detailetan pausatzen da Aldai, eta hala, grabaketa zahar haren bueltaka segitu dugu pixka batean. Soluziorik, ordea, ez dugu atzemanen. Beraz, 1917koa edo 1927koa dateke; edo kontserbatzen den euskarazko irratsaio zaharrena ote den epaitu beharko da. Ikertzaileen esku utziko dugu. Euskadi Irratian bertsoa nola sartu zen da gure gaia, eta horretxeri heldu diogu. “Irratia sortu zenean, 1982-83 ikasturtean, hasieran bertsoez arduratu zirenak Joxemari Otermin, Antton Aranburu, Joxerra Garzia eta Pello Zabaleta izan ziren. “Debaldeko festa”, “Sorginen afaria” eta gisako saioak eginez, hasi da kontatzen Aldai. “Niri 1986an eskatu zidaten bertsolaritzaz arduratzeko”. Lehenik eta behin, sakabanatuta zeuden milaka grabaketa bildu, antolatu eta editatzeko beharra zegoela konturatu zen, eta eginkizun horretan orduak eta orduak pasatu zituela adierazi du. “Lehenbizi “Mujikaren Euskal Perlak” izeneko irratsaioa egiten hasi nintzen. 1960ko hamarraldian Patxi Mujikak grabatutako bertso-saioak ziren. Ordu arte, bere horretan ematen ziren, oso-osorik, baina kexa dexente jaso genuen, hori ez zegoela horrela ematerik, editatu beharra zegoela… Zeren, gainera, grabaketa denboran Patxi Mujika ez zen isiltzen eta makina bat zehaztapen, ezdeuskeria eta iruzkin egiten zuen, etengabe bertsoak zapalduz…”. Patxi Mujikaren bizitza nobela bikaina izango litzateke, esan du Aldaik, erdi txantxetan. “Joan-etorri handiak egin zituen… 1968an Alemaniara joan zen ihesi, eta itzuli zenean, jubilatzeko gertu, beldur zen ezer gabe geratzeko; orduan, Euskadi Irratiari saldu zizkion 60. hamarraldian herriz herri grabatutako hainbat material, guztiak oso baliotsuak. Hilero bi zinta ekartzen zituen, eta ordainetan diru mordoxka bat ematen zioten. Baina handik denbora puska batera,

Xabier Sukiak hartu du hitza, bat-batean: “Urte horietan Nikolasek osatu duen bertsolaritzaren artxiboa ikaragarria da. Benetako harribitxia. Euskadi Irratian denetarik gordetzen da”.

gordetzen den irrati audio zaharrena Txirritaren 1929ko bertso bat dela… Aldaik zalantzan jarri du Ordozgoitiren hipotesia. Izan ere, haren ustez, Columbia etxeak Txirrita eta Asteasurekin egindako grabaketa ez da 1927koa, 1917koa baizik. “Disko hura nire jaiotetxean ezagutu nuen nik”, esan du. “Bagenuen han gramofono zahar bat… eta alde batetik bi bertso eta bestetik beste bi zituen. Garbi dago ez dela zuzenean grabatua, garai hartan ez baitzegoen horretarako teknikarik, eta, gainera, bertso bat bukatu eta “Bota Pello, bota…” esaldia entzuten da, bertsoaren aurretik entzun behar zena”.

Alemaniatik berak uste baino sos gehiago etorri zitzaion, (markoak pezetak baino gehiago balio zuelako) eta orduan, zintak ekartzeari utzi zion”, oroitu du. “Mujikak esaten zuen hona ekarri zuena etxean zeukanaren erdia ere ez zela. Orduan, auskalo non ote dagoen orain guk ezagutu ez genuen material hori guztia! Izan ere, gizona hil egin zen, eta zinta horien berririk ez da inon”. Aldaik urteak eman zituen artxibo hura guztia ondo sailkatzen, fitxak egiten, editatzen… “Lan asko egiten eta denbora luzean aritu behar izan zuen egiteko horretan”. Izan ere, Euskadi Irratiaren bilduma ez zen Mujikaren perlekin bakarrik osatu. Beste biltzaile batzuei ere irratiek beren materiala erosi zieten. “Beste pieza klabe bat Joxemari Iriondo zen, hori ere, garai batean, asko ibili baitzen grabatzen. Loiolatik atera zenean grabazio guztiak hartu eta bere etxera eraman zituen, eta, beraz, Irratiak hari ere eskaintza bat egin zion”. Antonio Zavalak ere grabaketa piloa omen zuen gordeta, eta hari ere hainbat erosi omen zizkion irratiak.

Bi irratsaio mota egiten hasi zen Aldai, bertsolaritzari buruz. Batetik, “Mujikaren euskal perlak” emititu zuen, hark ekarritako materiala agortu zen arte, eta bestetik, eguneko bertsolaritzari buruz arduratzen ziren saioak. Denborak aurrera egin ahala, ordea, bigarren atal honetan ere bi adar bereizten hasi zen: “Alde batean, asteburuko saioak biltzen zituen saioa zegoen, aktualitateko bertsoak, nolabait. Beste aldean, berriz, eta hitza jolas bihurtu zen egiten hasi nintzen. Hori ez zen asteburuko bertsoekin osatutako bilduma bat izango, bertsolaritzarekin osatutako saio bat baizik”. XVII. mendetik hasi

“Nikolasi benetan garai gogorrak egokitu zitzaizkion. EITB eta Bertsozale Elkartearen arteko ezinikusien garai haietan, bera erdian egokitu zen, eta alde bietatik hartu zituen muturrekoak”.

Xabier Sukiak hartu du hitza, bat-batean: “Urte horietan Nikolasek osatu duen artxiboa ikaragarria da. Benetako harribitxia. Euskadi Irratian denetarik gordetzen da eta izugarri ondo klasifikatuta dago. Milaka eta milaka fitxa eta bertso daude, zehatz-mehatz gordeta…”, esan du. “Itsaso handi bat da, eta lanean sei urte baditut ere, oraindik nik ez dut dagoen guztiaren berri”.

eta gaur arte, bertsolaritzaren inguruan interesa zuen edozer lantzen hasi zen irratsaioa: egile eta sorta ezezagunak, elkarrizketa sakonak… “Nolabait esateko: bertso kultura”, azaldu du Aldaik. Saio horrek, asko irakurtzeko eta miloika bertso ezagutzeko aukera eman ziola nabarmendu du. Izan ere, mimoarekin egindako irratsaioa izan nahi zuen “Hitza jolas” hark. Hasieratik, zerbait landu egiteko asmoa argi geratu zen. “1993. urte inguruan, larunbat eguerdian irratsaio berri bat egiteko eskatu zidaten, franja horretan inork ez zuela Euskadi Irratia pizten eta pixka bat bizitu beharra zegoela. Hala, pixkanaka-pixkanaka hasi nintzen, mimo handiz eta harrotasun pixka batekin, egia esan behar badut, eta denborarekin, urte batean, Euskadi Irratiko saiorik entzunena izatera iritsi zen”, gogoratu du. Lehenik, asteburuetako saioetako ale hautatuak ematen zituen, eta gero, “atzera begiratzen nuen eta memoria kolektibotik, egunari loturik ekarri zitekeen hori ekartzen nuen”. —Zergatik egunari lotuta? “Beti berritzen zen gurpil handi bat, martxan jartzeko, modurik onena zelako. Urtero, larunbatetan data desberdinak tokatzen zirenez, beti banuen soka berria… Ze, kapritxoaren arabera egiten baldin baduzu, arriskua dago, gauza batzuk askotan jartzeko eta beste batzuk inoiz ez”. Irrati publiko batek izan behar duen “zerbitzu publiko” izaeraren arabera jokatzen saiatu da beti Aldai. Hala, adibidez, bertsolariak hautatzerakoan lurraldetasuna, adin-esparru ezberdinak, eta —ahal zen neurrian— generoa, irizpide gisa erabili zituen hasieratik, ahal bezain saio ponderatu eta orekatua eginez. “Eskolartekoari leku handia ematen nion, eta baita bertsolari gazteen sariketei ere… Nahiz eta gehienbat, helduen plazako bertsolaritza agertu. “Plazarik edukitzen ez zuten hainbat bertsolariri ere, (askotan, adinean aurrera eginak) beren tartea egiten saiatu zen. “Bertso batzuk eskatzen nizkien, propio, irratsaiorako. Esaldi bat eman eta hari hiru bertso kantatzeko proposatzen nien, esaterako”.

Zailtasun handiko garaiak ere izan zituen, ordea. Nola egin bertso irratsaio bat, plazatan bertsoak grabatzeko aukerarik ez baduzu? Bada, bi edo hiru urtez honela ibili zen Nikolas Aldai: ia grabaketak

egin gabe egin behar izan zituen irratsaioak, haserrealdi handia zegoelako Bertsozale Elkartearen eta EITBren artean. Telebistan Hitzetik Hortzera etetearen ondorioz, Elkarteak planto egin eta hark antolatutako saioetako bertsoak emititzea debekatu zion EITBri, eta beraz, baita Euskadi Irratiari ere. “Zaku berean sartu gintuzten etxe honetako guztiak, eta hainbat denboran gaurkotasuneko bertsorik ia ezin emitituz ibili ginen”, gogoratu du Aldaik. Izan ere, Elkartearen eta EITBren arteko liskar harekin… Entzuleei egin zitzaien kalterik handiena; bertsozaleei”. Xabier Sukiak hartu du hitza, berriro. “Erantsi nahi nuke, Nikolasi benetan garai gogorrak egokitu zitzaizkiola. EITB eta Bertsozale Elkarteko ezinikusien garai haietan, bera erdian egokitu zen, eta alde bietatik hartu zituen muturrekoak, tartean zegoen zerbitzu publikoaren izaera hori oso barneratuta zuelako: “entzuleak ezin du hau galdu”. Segur aski, garai hartako anekdota asko izango ditu, diskrezioz, beretzat gordeko dituenak”.

Zorionez, urak baretu egin ziren denborarekin eta Bertsozale Elkartearen eta EITBren arteko harremanak egonkortzearekin, normaltasuna itzuli zen. Urteak bete ahala, ordea, Nikolas Aldairi erretiratzeko sasoia heldu zitzaion. “Ni hona heldu nintzenean anabasa izugarri batekin aurkitu nintzen eta hori guztia antolatzea, helburu eta norabide batekin, obsesio bihurtu zitzaidan, nire ondotik etortzen zena ez zedin zerotik has, niri gertatu bezala”, esan du. Hala erreleboa ondo prestatu eta urte horietan guztietan egindako lana, ondoren etorriko zenaren eskura jarri zuen, erraztasun guztiak emanez. “Nik gorde nezakeen urtetan egindako guztia eta alde egin; baina ez zitzaidan hori jator jokatzea zela iruditzen eta bertsolaritzarentzako ere ez zen ona izango. Hala, dena zegoen bezala utzi nuen: fitxa bakar bat ere eraman gabe, hurrengoa denaz balia zedin. Handik denbora batera jakin nuen Xabier Sukia izango zela nire ordezkoa, eta neukan guztia jarri nion eskura. Nondik nora eginda zeuden gauzak, nola balia zitezkeen… Ez nuen sekreturik gorde”.

Buruarekin baietz egin du Sukiak., eta elkar nola ezagutu zuten kontatu du. “Ni Euskadi Irratira bekadun gisa etorri nintzen, uda arrauna emititzen pasatu nuen, gero gauza bat eta beste… Beste lankideak bezala, Nikolas pasilloetan gurutzatzen nuen, eta ni bertsolaria nintzenez, konplizitate handia sortu zen gure artean”. Aldai Sukiarengana joaten omen zen, bere aurkikuntzak partekatzera: “Etorri eta entzun ezak Uztapideren bertso hau, ea zer iruditzen zaian!”. Halako batean, Aldai jubilatu egin behar zela eta, Sukiari eskaini zioten haren lekukoa. “Zorte handia izan nuen, justu hasi berritan, han egokitu nintzelako, hari erretiratzea egokitzen zitzaionean. Beste norbait egon izan balitz, hari eskainiko zioten…”, esan du. Nolanahi ere, aukera handia izan zen harentzat. “Batetik, bertso irratsaio bat Euskadi Irratian zuzentzeko aukerak sekulako ilusioa egin zidan, baina bestetik, erantzukizun pixka bat ere bai. Baina hasieratik, Nikolas ondoan izan nuen, nik bakarrik hegan egiten ikasi arte. Horiek horrela, perfektua izan zen erreleboa. Guztiz naturala. Aitapontekoa izan nuen: truko guztiak erakutsi zizkidan…” Geroztik, erredakzioan, ba omen da Xabierri “Nikolas Txiki” deitzen dionik. Baita “XabiNiko” ere. Jada sei urte pasatu dira Sukiak programa beregain hartu zuenetik, baina hala ere, oraindik ere, Aldaik egindako lana deskubritzen ari dela aitortu du. “Bertsolaritzaren memoria historikoa antolatzen egin duen lana errekonozitzea oso zaila da. Izugarrizko altxorra baita”, nabarmendu du. “Ni itsaso horretan igeri egiten ikasten ari naiz, baina konturatzen naiz, behera begiratuta ez dudala fondoa ikusten, eta gainean nabil, jolasean. Olatuak hartzen ditut… baina duen sakontasun osoan ez dut oraindik ondo ezagutzen”.

Sukiak ondo azaldu du bere kezken zergatia. “Edozein esatariaren ametsa da, larunbatean saioa egitera zoazenean, jakitea baduzula hainbat entzule, irratia ordu horretan pizteko zain. Baina erreferentzia hori galtzen ari da. Lehen irratsaio bakoitza bakarra zen, halako ordu eta egunetan ematen zen eta puntu… Eta horregatik, gure etxean adibidez, ume ginenean sakratua zen gustuko irrtsaioaren momentu hura. Denak isilik eta hasieratik eta bukaera arte entzuten zen. Baina gaur egun, internetekin, hori galtzen ari da. Edozein momentutan edozein tokitan kontsumi dezakezu edozer”. Interneten irudiak duen garrantziarekin ere, kezkatuta agertu da. “Guk horrekin ezin dugu konpetitu”, esan du. Aldaik ez kezkatzeko erantzun dio. “Irudia osagarri baino ez du bertsoak. Bertsoa entzuteko da batez ere. Horregatik iraungo du. Hitzetik hortzera baino gehiago, Hitzetik Belarrira doa”. Estudiotik ateraz, kalakan segitu dute beren artean. Baina ez luzerako. Kanpoan, lankide ohi multzo bat dago, Aldai jubilatua bisitan etorri dela entzun dutenak, eta musu eman eta goraintzi esan nahi diotenak. •

“Edozein esatariaren ametsa da, larunbatean saioa egitera zoazenean, jakitea baduzula hainbat entzule, irratia ordu horretan pizteko zain. Baina erreferentzia hori galtzen ari da”.

Gaur egungo erronkak zein diren galdetu eta, Sukiak argi dauka: teknologia berriei egokitzea. “Garaiak aldatzen ari dira, eta orain, interneten egon behar duzu. Edukiak sarean egon behar dira, eta horri jaten emateak lan estra handia ekartzen du. Saiatzen naiz egokitzen, esparru berrietan ere esistitzen… baina ez da erraza”.

_ 85

ENEKO DORRONSORO ZUMAIARRA, XALBADORRI BURUZKO FILM DOKUMENTAL LUZE BAT PRESTATZNE ARI DA. HAREKIN EGON GARA ETA BERE ASMOAREN BERRI KONTATU DIGU.

ALBADOR: OSO PRESENTE DAGOEN AUSENTZIA. Xalbadorri buruzko film dokumentala prestatzen ari da Eneko Dorronsoro zumaiarra. Patxadaz, afizio bat izateak ematen duen lasaitasun eta mimoarekin, azken bi urteetan Urepeleko artzainaren lau semealabak elkarrizketatu eta gidoiari forma ematen saiatu da. Heldu den urtean, proiektuak abiada hartuko duela kontatu digu. Orain arte, fikzioaren munduan ibili da, batez ere, Eneko Dorronsoro (Zumaia, 1978). Talde teknikoan. Tarteka, bere lan propioak egin izan ditu: adibidez, “Olarro” film laburra 2007an, edo “Karidadeko Benta. Lehengo munduaren azkena” erreportaje musikala 2008an. Baina orain arteko haren lanik handiena “Ttaup-ttaup! Arraun kolpeka” dokumentala da, 2010eko Donostiako Zinemaldian estreinatu zena. Dorronsorok ingeniaritza elektronikoa ikasi zuen Arrasaten. Ondoren Bartzelonara joan zen eta han zinema arloko ikasketak egin zituen. “Oroitzen naiz gure aitak nola esaten zuen, hobby baten bila joan nintzela hara eta ogibide batekin itzuli. Izan ere, zinemak hobby izateari utzi zion berehala, ogibide bihurtzeko. Handik denbora batera, “Ttaup-ttaup” dokumentalaren gidoiarekin hasi nintzen, fikziozko lan bat bezala planteatuz”, gogoratu du.

zuen eskuartean. Hemen Holliwood-eko pelikula bat zagok pentsatu omen zuen.

Anekdotatik sortu omen zen Xalbadorri buruzko filma egiteko asmoa ere. “Gure etxean “Odolaren mintzoa” liburuaren ale bat bagenuen, noski, baina halako batean, Zumaiako bigarren eskuko liburu azokatik bigarren ale bat ekarri zuen aitak; norbaiti oparitzeko edo. Baina ale hura neuk gelditu nuen” kontatu du Dorronsorok. “Ttaup-ttaup! Arraun kolpeka” dokumentalaren postprodukzioa egiten ari zen orduan, eta etxetik lanerako eta lanetik etxerako bidaietan, Xalbadorrek idatzitako bertso-liburua izan zuen eskuartean. Lehendik ezagutzen zituen Xalbadorren bizi-gertaera dramatikoak, eta liburua irakurriz, buruan inoiz bueltaka ibili izandako bututapenak berritu zitzaizkion: “Hemen Holliwood-eko pelikula bat zagok” pentsatu omen zuen.

Etxetik lanerako eta lanetik etxerako bidaietan, Xalbadorrek idatzitako bertso-liburua izan

Enekoren aita ezaguna da edozein bertsozalerentzat. Juanito Dorronsoro, Zumaiako bertso-eskolaren sortzaile, irakasle eta hainbat libururen egilea da, tartean “Bertso-doinutegia”: inoiz egin den doinu bilduma zabal eta zehatzena. Hala, Enekori, etxetik datorkio bertsozaletasuna; sehaskatik. “Askotan pentsatu izan dut, ni ez naizela bertsotan ibili, aita halakoa nuelako”, aitortu du. “Hurbilegia zen bertsoa niretzat”. Haren etxean, bertsolaritza beti egon da presente: “Gure haurtzaroko ipuinak bertsolari zaharren anekdotak ziren.”

Filma egiteko ideia ukan eta berehala, hasieratik, bi gauza oso garbi izan zituen Dorronsorok. “Batetik, istorioak bazuela nahikoa dramatikotasun, eta beraz, dramatikotasun-estrarik ez zuela behar, eta bestetik, dokumentala izan behar zuela, ez fikzioa”. Gutxika-gutxika, asmoa forma hartzen joan zen, eta hainbat gauzak, proiektuari seriotasun handiagoz heltzera eraman zuten. Batetik, “Ttaup-ttaup! Arraun kolpeka” ekoitzi zuen produktorak interesa agertu zuen eta,bestetik, “kasualitatez”, aitaren eskua agertu zen bat-batean. “Gurasoak aste santu guziz Donibane Garazira joaten dira oporretan eta urte hartan, Xalbadorren alarguna, Leoni, non bizi den jakin eta bisitan joan zitzaizkion. Aitak telefonoz deitu zidan berehala: “Ezetz jakin norekin egon garen?”. Hurrengo egunean, berriz, Xalbadorren semearekin aurkitu ziren, Mixelekin, eta hari nire ideia komentatu eta oso ondo hartu zuen.” Hala, ekoiztetxearen interesarekin eta Xalbadorren familiarekin zabaltzen zitzaion bide horrekin, proiektua serioago hartzen hasi zen.

“Nire ustez, dokumental bat egiteko bi metodo nagusi bereiz daitezke”, esan du Dorronsorok. “Lehena, dokumentazio lan sakona egin, horren

Geroztik urtebete eman du Dorronsorok Xalbadorren lau seme-alabak banaka-banaka elkarrizketatuz, haiekiko izotza gutxika-gutxika

haiekiko izotza gutxika-gutxika apurtuz, eta kamararen presentziara ohituaraziz.

Hala, hasieran, haren ideia narrazio osoa Mixelengan zentratzea omen zen. “Harengana iristeko bidea egina nuen, eta bazituen hainbat elementu inportante. Pertsona maitagarria, “Xalbador II” ezinena, aita bezala bertsolari eta artzaina… Nolabait, “Aitaren oihartzuna” izan zitekeela iruditzen zitzaidan.” Alta, Mixelengana lehen aldiz joan zenean, errealitatea erabat zabaldu zitzaion zinegileari. “Ohartu nintzen Xalbadorren beste hiru seme-alaben parte-hartzeek dokumentalari dimentsio osoago bat eman ziezaioketela. Eta behin haiengana iritsi eta haien onarpena izanda, aukera eta ideia asko bistaratu zitzaizkidan; tartean bat, esanguratsua egin zitzaidana: bizimodua baserritik ateratzen duten Xalbadortar familiak bi semeenak dira, eta bi kasuetan, datorren belaunaldian baserriarekin aurrera jarraituko dutenak emakumezkoenak, Mixel eta Danielen alabak”.

Urtebete eman du Dorronsorok Xalbadorren lau seme-alabak banaka-banaka elkarrizketatuz,

gaineko gidoi bat osatu, eta gero, pertsonaiei, zuk planifikatu duzuna burutzeko eskatu. Bigarrena, aldiz, gauzak gertatu ahala grabatzea da; ezustekoei eta naturaltasunari leku handiagoa emanez. Nik bigarrenaren alde egin nahi dut, eta asko dokumentatu banaiz ere, naturaltasun horren egarri, beti nago irekita planteamendua aldatzeari”.

apurtuz, eta kamararen presentziara ohituaraziz. “Hori, afizio bezala hartzen dudalako egin ahal izan dut, noski. Ogibidearen presioa izango banu, ezinezkoa litzateke”, esan du. Aldi berean, gidoia egiten laguntzeko, Maialen Sarasua Oliden oriotarrari deitu zion. “Gertukoa nuen Maialen, aurretik ere lanean inoiz kointziditu baikenuen”. Hala, naturaltasunetik, gidoia bien artean lantzen hasi ziren, Sarasuaren ekarpenekin.

Lehen aipatu dugu, Dorronsorok hasieratik izan zuela filmaren formari buruzko irizpide argi bat; dramatikoa bai, baina “dramatikokeria” gabea. “Xalbador zen bezalakoa izanda… Filmak ere, halakoxea behar zuen”, esan du. Bertsotan irakatsi ziona mendiko isiltasuna izan zela esaten omen zuen Xalbadorrek, eta Dorronsorok poetika horri heldu gura dio. Hala, landu nahi duen ideia zentrala, “Xalbadorren iraupena” dela azaldu du. Izan ere, haren iritziz, Urepeleko artzainak hil eta gero gogoratua izateko ardura zuen, eta horregatik lan handiak hartzen zituen, adibidez, bere bertsoak gordetzen edo grabatzen. Dorron-

Hala, Xalbadorren irudia gaur egunetik berrosatzea izango da apustua. Zentzu horretan ulertzen da, lau seme-alaben paperaren garrantzia; “Nire ustez, lauetan bakoitzak badauka Xalbadorren alde bat, eta denen artean, aita izan zena osatzen dute”, azaldu du Dorronsorok. Istorioa gaur egunetik kontatzeko nahi hori dela eta, printzipioz ez du Urepeleko artzainaren artxiboko irudirik erabitzeko asmorik. Izatekotan, paretatik begiratzen duten haren argazkietan gauzatuko da bere presentzia (familiako etxe guztietan ba omen dago Xalbadorren argazkiren bat). Eta batez ere, haren ahotsean. “Ahotsaren bidez egongo da presente Xalbador; berak grabatutako bertsoen bidez.

dramatikokeria gabea. Xalbador zen bezalakoa izanda… Filmak ere, halakoxea behar zuen.

Baina iraupena ez da bertsolariarena bakarrik. Xalbadorren mundu hark ere irauten du, eta hori islatuko du dokumentalak. “Bada argazki bat “Odolaren mintzoa” liburuan, non Urepeleko bista panoramikoa ikus daitekeen”, kontatu du Dorronsorok. “Bada, orain, berrogei urte beranduago argazkia hartu zen puntuan jarriz gero, argazki identikoa atera liteke. Aldatu den bakarra, kanpandorrea eta etxe bateko leiho bat da. Beste guztiak, berdin berdin segitzen du: denbora pasa ez balitz bezala”.

Dorronsorok hasieratik izan zuen filmari buruzko irizpide argi bat; dramatikoa bai, baina

sororen ustez, helburu hori lortu egin zuen Xalbadorrek eta gaur egun, bere figurak oso presente egoten jarraitzen du, bai bere familian, bai bailaran eta bai Euskal Herri osoan.

Irauteko zuen xede horren erakusle izango da oihartzun hori”. Bertsoek ze leku izango duten galdetuta, Dorronsorok argi utzi nahi izan du ez dela bertsolaritzari buruzko dokumental bat izango, “horretarako, Xalbadorren bertso-liburuak, edo liburu haiei buruz idatzi direnak daude”. Zentzu horretan gaia ez du euskararen mundura mugatuta landu nahi, haren ustez, perspektiba zabalago batekin, munduko edozein txokotako jendea identifika baitaiteke Xalbadorren biziarekin. “Poeta ikasketa gabea. Herri baten erreferente eta imaginario kolektiboaren parte bihurtzen dena”.

Xalbador gizona ze puntutaraino erakutsiko duen galdetu diogu. Zer kontatu eta zer ez? Dorronsorok konparazio batekin erantzun du: “Che Guevararekin antzeko gauza bat gertatu zen: Pertsonaia sortzean pertsona hil zuten”. Haren ustez, “artzain poeta”-ren irudi bukolikoa nagusitu da hainbat denboran, Xalbador aldareetara igo duena. Baina irudi horretan arrakalak sortzen hasi diren heinean, Dorronsororen ustez igo zenaren besteko indarrez jaitsi nahi izan dute aldare horretatik. “Sentsazioa dut, Xalbador aldaretik jaisteko nolabaiteko

Duela gutxi, proiektua “Tentazioa” ekoiztetxeak hartu du bere gain, eta horrek, Dorronsororen ustez, bizitasun handia emango dio; gauza

dut, Xalbador aldaretik jaisteko nolabaiteko obsesio bat egon dela, aitortu du.

Azken batean, dokumentalgintzak horixe dauka, fikziozko pertsonaiekin baino gehiago hezur haragizko pertsonekin tratatzen dela, eta horregatik, Dorronsororentzat bizitza esperientzia bat ari da izaten prozesu guztia. “Bi urte daramatzat horrekin buruan, eta nahi gabe ere, azkenean oso gertukoa sentitzen duzu dena; zu ere mundu horretako parte bihurtzen zara. Haiekin izandako bizipenen guztien ondorioz Xalbadortarrak oso gertuko sentitzen ditut egun.” Zentzu horretan, dokumentalaren narrazioan zuzendariaren inplikazio eta hurbiltasuna nabariko direla uste du.

Dorronsororen ustez igo zenaren besteko indarrez jaitsi nahi izan dute aldare horretatik. Sentsazioa

obsesio bat egon dela”, aitortu du. Zentzu horretan, berak garbi dauka, Xalbadorren kontraesanak “denok dauzkagun kontraesan berdinak” direla, ez besterik. Horregatik, norbere buruari zor zaion autokritikatik abiatuz, Dorronsorok esan du errespetu handiarekin tratatu nahi izan duela gaia.

praktikoetan irabaziz eta epeak markatuz. Adierazi duenez, “produkziorako diru-laguntzetara” aurkeztuko dute proiektua laster eta hala, Dorronsororen ustez, datorren urtean forma hartuko du. Alta, etreinatzeko datarik ez du finkatu nahi oraingoz. Hori bai, behin eta berriz azaldu du, filma mugaz gaindikoa izatea nahiko lukeela, eta ez “Hegoaldetik Iparraldeari buruz egindako dokumental bat” eta horregatik, Ipar Euskal Herriko jendearekin kontaktuan egon da hasieratik; gutxienez, proiektuaren berri izaten lehenak izan zitezen eta posible balitz, Iparraldeko ekoiztetxeren batekin elkarlanean jarduteko.

Proiektuaren aurrerapena (“teaserra”) sarean jarria du honezkero Dorronsorok. Vimeo-n dago ikusgai, ondoko helbidean. https://vimeo.com/5333327 Zinegileak, bertan klikatu eta ikusteko gonbita egin die gure irakurleei. •