Bertsolari - 89. aldizkaria by elkarmedia

89. ZENBAKIA | 2013 UDABERRIA | 9 EURO

HIBRIDAZIOAK ETA

ESPERIMENTUAK GRENADA KARIBEARREKO EXTEMPOA BERTSOA ETA RAPA, ARTE LEHENGUSUAK JOXE AGIRREREN AZKEN SAIOA

BERTSOA ETA GATAZKA POLITIKOA

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net rikirentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre KUDEAKETA: Xanti Jaka, Antxoka Agirre eta Joxean Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin, Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ eta Aitor Larrañaga ‘Peli’ DISEINUA ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

004> BLOGING IN THE WIND •

018> LO QUE TAMBIÉN ES MÍO Testua: Javier Vizcaino •

020> GRENADAKO EXTEMPOA Testua: Tahira Natalie Carter / Itzulpena: Ekai Txapartegi / Argazkiak: Nerissa Golden eta beste •

046> BERTSOLARITZA KULTUR LABORATEGI GISA (

114> ANDER LIPUS ETA ANDONI EGAÑA. Erregea eta Bufoia 134> PATXI GALLEGO ETA XABI PAIA. Bertsotramarraskiya 146> BIXENTE MARTINEZ ETA JON MAIA. Bertsojazza 158> AIERT BEOBIE ETA UNAI ELIZASU. Errimak Oinetan )

Testua: Antxoka Agirre / Argazkiak: Andoni Lubaki-Bostok / Dokumentazioa: Xenpelar Dokumentazio Zentroa eta Lanku

172> BERTSOHOP ( 180> INVERT • 190> ODEI BARROSO 199> NORTE APACHE • 208> ENEKO AXPE 216> EKAITZ ASTIZ )

Testua: Jon Martin / Argazkiak: Galder Izagirre •

222> JOXE AGIRREREN AZKEN SAIOA Testua: Joxean Agirre / Argazkiak: Conny Beyreuther •

246> THE LAST SHOT Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea HAMAR BERTSOLARITXO Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego •

254> BERTSOLARITZARI BURUZ Testua: Nikolas Zendoia

•

BERTSOLARITZA ETA BESTELAKO SORKUNTZA ALORREN HONEN ARTEKO UZTARKETA DA ESKU ARTEAN DUZUN ZENBAKI la eta ARDATZ. Azken urteetan egin diren saiakeren errepaso zaba ak eta elkarrizketa sorta interesgarria eskaintzen dizkizu Hibridazio oa eta esperimentuak izenburutzat duen lanak. Honezaz gain berts raparen arteko zubiak bistaratuko dizkizu, Grenada Karibearreko bertsolarien berri emango dizu, edo baita Joxe Agirreri omenaldi xumea egin ere. Kolaboratzaile berriak ere estreinatzen ditu aldizkariak.

1 3 2 0 A · R I E R A B U D

no, Nikolas Zendoia, Nerea Honela, ohikoez gain, Javier Vizcai Amenabar, Jokin Uranga eta Ibarzabal, Amaia Iturriotz, Malen topatu ahalko dituzu, Galder Txomin Garmendiaren ekarpenak ilarien edota Zaldi Eroa eta Izagirre eta Andoni Lubaki argazk n batera. Patxi Gallego marrazkilarien laneki Gozatuko duzulakoan.

taldea 23 URTE BETETZEN DITU AURTEN BERTSOLARI ALDIZKARIAK. Ibilbidetxo bat badu, bada, egina, hainbat lagunen ahalegin eta ekarpenekin osatua. Zure etxeko, bertso eskolako, euskaltegiko, ikastetxeko edo liburutegiko apalategian jasotzen joan zaren bildumak pare bat apal hartuko ditu honezkero. Zuzendaritza berria estreinatzen dugu aurten. Espazio preziatu hori, zure apalategia, bertsolaritzaren inguruko kontuz hornitzen jarraitzeko asmoari ilusio guztiarekin ekin dion talde berri bat. Asmoa ez da beste zerbait sortzea. Badakigu aldizkariaren zenbaki bakoitzari balio erantsi bat ematen diola bildumaren parte izateak, eta, gorabehera handirik gabe, filosofia eta formatu berdinarekin ekingo diogu hirugarren apalari. Gainbegiratua eman eta gehiago edo gutxiago irakurri ondoren aurrekoen ondoan jartzen dituzunean, zenbaki berria eta gainerako guztiak ongi konponduko bada elkarrekin. Bertsolaritzaren azken hamarkadetako argazki albuma osatzen jarraitzea da asmoa. Gogoetarako tarte bat eskaintzen jarraitzea, lan arinagoak eta sakonagoak tartekatzea, ohiko komunikabideetan jasotzen ez direnei toki egitea eta aldizkariaren janzkera arretaz zaintzea. Ekarriko ditugu, noski, berrikuntzak ere: kolaboratzaile sarea zabalduz joango da, iritziaren alorra gehiago jorratuko da eta interneten daukagunari bultzada berri bat emango zaio. Bertsolariren zenbaki berri bakoitza artisau baten pazientziaz eta apaltasunaz lantzea da asmo nagusia. Esaten da, aurpegia emanez hastea dela erantzukizun berri bat hartzeko modurik egokiena. Honela, aldizkariaren hurrengo zenbakietan aurpegi berriak aurkezteko asmoa dugu. Zuzendari berriei tokatu zaie lehenengo honetan.

RIKARDO IDIAKEZ Ternua eta Astore marken komunikazio arduradun gisa egiten du lan. Giza Hezkuntza eta Komunikazioan lizentziatua da, eta, aurretik, Kultur Atelier komunikazio zerbitzu etxean, Ixixa aldizkarian, Itziar Herria Sortzenen taldearen komunikazioan eta Gipuzkoako Bertsozale Elkartean ere aritu da lanean.

Berria da etxe honetan. Itziarko bertso eskolan ibilitakoa da, eta tarteka botatzen ditu batzuk lagun artean. Sarean lan egiteko grinarekin dator, talde-sarean bada,hobeto. ANTXOKA AGIRRE EHUn kazetaritzako eskolak ematen egiten du lan. Zuzenbide eta Kazetaritza ikasketak burutu ditu eta Zumaiako Baleike Herri Aldizkarian, Bergarako Epaitegian, Itziar Herria Sortzenen komunikazioan, Legazpi 6 euskaltegian eta Gaztezulo aldizkarian egin du lan. Hamabost urtetik gora daramatza etxe honetan, batean edo bestean. Duela mila urte Joanito Dorronsororekin aritu zen bertso eskolan, eta bertso on bat bota zuen Eskolarteko batean. Paper-dendetan konpultsiboki erostea da bere bizio ezkutuetako bat, garestiena ziurenik.â&#x20AC;˘

paperezko blo

Bloging in the wind

genuen erdiarekin konformatu? Osorik jateko modukoa zen zer-

Apirila 4, 2013 /

HASIERA Ongi etorri!

bitzari bat ikusi dugu; zergatik erdiarekin konformatu? Durango egunez ere bada, eta egun osoa gurekin sutondoan pasatu nahi duten lagun asko dira. Miresten ditut Amaiaren hitz argiak eta haren izaera gozoa. Miresten ditut Malenen irribarrea eta bihotz suharra. Zergatik erdiarekin konformatu? Nik ez dut erdiarekin

Blog honi hasiera emateko, sarreratxo edo aurkezpen bat egitea

konformatu nahi. Beharbada bi minutuko plangintzak ez ditu

egokia dela iruditu zaigu hiruroi. Hiruroi, bai. Emailak, Facebookak

aldizkariaren aurreikuspenak beteko, baina saiatuko gara gu iza-

eta SMS-ek elkarrekin errazago adosteko izan beharko luketen

ten, oso-osorik, inor erdizka utzi gabe (eta hala ez balitz, beste

arren, ez dago bazkari goxo bat bezalakorik blog bat nola hasi

bazkari bat egingo genuke gure nortasunaren osotasuna bir-

behar den erabakitzeko. Durangon geratu gara gaur Amaia,

planteatzeko aitzakiarekin).

Malen eta ni, gure zeregin berri hau egituratzeko, estiloa erabakitzeko, gaiak finkatzeko, haria, ordena, emmâ&#x20AC;Ś bai, beno, bi minutu behar izan ditugu ados jartzeko. Baina aurrez jakin dugu Durangora zertara gindoazen eta, jakina, zertako disimulatu zer gertatuko zen. Ez da denbora asko haiekin azkenekoz egon

â&#x20AC;˘

amaiaiturriotz / Nereatxo!

nintzela, baina bai nahikoa elkarri zer kontaturik eta zer

Hastea omen da zailena halakoetan. Hasteaz gain, iniziatibari

galdeturilk izateko. Bertsolari aldizkarikoa aitzakia hutsa izan

eustea, ezer zintzilik gera ez dadin. Akaso horretan egiten du

da, egia, baina zerbaiten aitzakian ez bada behintzat, ba ote

huts emailak, nik, behintzat, noizbait irakurri nituen mezuz

dakigu gaur egun elkarganatzen?

lepo daukat sarrera-ontzia: bideo interesgarrien link pila,

Durango aukeratu dugu, hirurok erdibidean genuen puntua

erantzutea merezi duten lagunen zenbait hitz, irakurri beharko

zelako. Baina horixe izan da erdizka utzitako bakarra. Ogitartekoz

nituzkeen artikuluak, datarik aurkitzen ez duten planakâ&#x20AC;Ś denak

asetzeko asmotan joan bagara ere, menukoa jan dugu azkenean,

zintzilik.

lehenengo plateratik postrerainokoa, eta oso-osorik amaitu du bakoitzak berea, izan ere zergatik erdiarekin konformatu? Gure mahai txikitik harremanen mundu zabalari buruz hitz egin dugu, eta dena ematerakoan edo dena uzterakoan, egia osoa esateak duen garrantzia nabarmendu dugu. Zergatik behar

Hau ezin da zintzilik geratu, horregatik Durango. Zertara nindoan galdetu zidatenei, bilera batera, erantzun nien. Bilera izan zen, bi minutu horietan ebatzi genuen horren bila joan ginelako, sinetsi egin nahi genuen zerbait martxan zegoela. Minutu horiez aparteko ordu guztiak, bikote, alegia, lagun garelako izan ziren, eta bertsoari zor dizkiogu. Jakina denez, bertsoak badu nolabaiteko gaitasuna harremanak bultzatzeko. Umetan oholtza eta urduritasuna konpartitu genituenetik norbait bagara elkarrekiko; halako batean, noizbait, hamabost urteek sortzen zizkiguten dramak kontatu genizkion elkarri, sarri besarkatu genuen elkar, eta sarri luzatu dira bertso-saioak goizaldera arte.

Ni ia inoiz ez naiz sentitzen osorik, baina bertsoak, eta bertsoarekin zuek, erdi horrez gozatzen laguntzen didazue. Zerbait aterako da honetatik, bat eta erdi osatzen baitute hiru erdik. •

•

Apirila 17, 2013 /

MOTIBAZIO BAT Semaforoen arabera mugitzen den indibiduo bat gehiago naiz

madaleni /

Bilbon, eta konturatu gabe neureganatu ditut horrek eskatzen Bat eta erdi, nahikoa eta gehiegi? Tira neskak! Eup!

dituen baldintzak. Eskumuturrean ordulari bat daramat marraztuta presaka nabilela gogorarazteko, eta badirudi badakidala nora iritsi nahi dudan eta noizko. Izan ere, bizkarreko torlojuari birak

Bat egin duzue beraz, eta niri tokatzen zait orain hurrengo erdia

emanda ibiltzen garen berunezko soldadutxoak gara, etengabe

jartzea. Irudi batzuk marraztu nitzake, ondo gordeta ditut bu-

aurrera goazenak erritmo berean. Ez zait ahazten, gainera, be-

ruan… oso-osorik. Nerearekin lehenengo zita. Bizkaiko eskolarteko

taurrekoak jantzi behar ditudala etxetik irten baino lehen,

finala, Bilbon. Hamalau urte. Gaur lau urte t erdi pasa. Erdi

iragazkia beharrezkoa baita hirian bizirautekotan eta, horri

urduri, baina urduriegi. Ez naiz ondo gogoratzen, baina hiru bo-

esker, Urretxun ikusiko nituzkeen larruzko berokiak, eskeko

ligraforen zenbakietan puntu erdik banatu gintuela uste dut.

begiak eta aurpegi zurbilen arrazoiak hemen ez ditut ikusten.

Eta handik Altsasura. Bertan ezagutu nuen Amaia. Baina urtebete beranduago. Urte oso oso bat. Beraz, bi urte t erdi.

Muturreko bizimoduak orekatzetik sortzen dugunez geurea, be-

Ezagutu nuela esan dut, nik ezagutu nuelako. Bertsolari eta en-

har-beharrezkoa zait egun batzuk ematea ordularia eta betau-

tzulea banatzen dituen tartea… badakizue. Baina nork esango

rrekoak erantzita. Egun horietan ez dut denbora neurtu beharrik

luke hilabete eta erdi beranduago Askizuko bertso udalekuetan

izaten, ez baitut autobusik hartu beharrik, ez ordurako iritsi be-

gauerdian kantuan arituko ginela teilatu gainean etzanda. Erdi

harreko bilerarik. Dakidan bakarra da 9:00etan gosalduko

ameslari, ameslariegi agian?

dudala, 14:00etan bazkaldu eta 20:30ean afaldu.

Beraz, matematikak erdi ahaztuta baditut ere, ordutik Durangora

Ez dut lagun batekin trago bat hartzeko beharrik sentituko

4 urte eta erdi, hau da, 9 urte eta erdi pasatu dira. Hantxe

eguna arintze aldera, ezta iratzargailua hainbeste gorrotatuko

geunden. Hiru neska mahai inguruan. Edalontzia erdi hustuta

ere. Kuadrilla-bazkari guztietan goraipatzen dudan musika ustez

(edo erdi beteta, zuek aukeratu) mahai gainean. Eta, bai, bi mi-

paregabe hori berehala aldatuko dut gitarra anarkiko bategatik.

nututan erabaki genuen dena. Errekorra hausteko denbora hori

Kuleroak aldatzeak garrantzia galduko du, eta normalean bi

erdira jaitsi beharko litzateke beraz. Gureak, guretik, gugandik

malko isurtzen baditut, hor hogei.

eta guretzat idatziko dugula argi baitugu. Irakurleari irribarre eginaraziko dioten pasarte, ideia eta ipuinak. Baina gezurrik ez. Ez dugu gezurrik kontatuko.

Bizitza ez da klasera edo lanera joan, konpromisoei heldu, lagunekin egon eta, ahal bada, geure buruari entzutea. Bizitza zazpi-hamar egunez sinpleagoa da eta osoagoa aldi berean; norbera

Ala bai? Gezurrak erdi egia omen dira…

eta ingurukoak zaintzea da helburua eta horrek ondo pasatzea dakar derrigor.

Malen

Joan den larunbatean egun horiei begira bildu ginen Forun bertso-udalekuetako sukaldari, zuzendari eta begiraleok. Denok topera motibatu ginelako sentsazioa izan nuen bertan; gogoz

•

madaleni /

nago berriro masajeak eta besarkadak sentitzeko eta une batez

Urepele, Sopela, Eulate, Askizu, Irañeta, Zerain, berriro Irañeta

sinesteko udalekuen magiatik ez garela sekula lurrera jaitsiko,

…

ingurukoei besarkadak eman eta exijitzen dizkien pertsonak izango garela urte osoan zehar, semaforoen arabera mugitzen diren indibiduoak izateari utzita. •

Horrela kontatzen ditut nire azken zazpi udako oporrak. Gitarra anarkiko, eguneroko gaupasa, gosaltzeko makarroiak, barrezka botatzen diren malkoak eta kulerorik ez aldatzea gustuko dudalako agian. Batzuetan zeinen erraza egiten den inguratzen gaituen guztia ahaztu eta gure mundu txiki bat sortzea, ezta?

nere1994 / Honelako gauzak irakurtzean damutzen naiz begirale titulua atera ez izanaz… hemeretzi urte handirekin bertso-udalekuetara joateko modurik ez baitago, begirale legez ez bada. Agian, Amaia, aipatu dituzun semaforoak, ordularia eta bizkarreko torloju geldiezina izan dira titulua ateratzen utzi ez didatenak. Nik ere sentitzen dut presio hori astelehenero, aste bakoitza

Amak bertso eskolan apuntatzeko esaten zidan. Eta nik ezetz. Ez nuela nahi. Bertsolaritza? Ez, ez… ez dut gustuko. Azkar aldatu nuen asmoz hala ere. Urepelen igarotako hamar egunek konbentzitu ninduten. (Ama, zuk ere lagundu zenidan, lasai). Agian, gauzak puzten ari naizela usteko duzue. Ez dakit, agian bai … baina inoiz udalekuetan egon den batek hau irakurtzen badu sinetsiko du.

misio bat balitz bezala bizitzera bultzatzen nauen presio ezagun hori. Agendan apuntatzen ditut egun bakoitzeko eginbeharrak: “gaur

Sei urtez izan naiz begiratu eta lehengo urtean hasi nintzen

testu iruzkina bukatu eta asteko erosketak egin, bihar blogean

begirale lanean. Eta pozgarria da. Pozgarria da oso ni bezala

idatzi, taldeko lana antolatu eta polikiroldegira joan…” eta

kasualitatez bertso udalekuak aukeratu eta bertsotan hasten

guztia presaka, egun batetik bestera saltoka, larunbataren

diren gaztetxoak ikustea. Beraiek ere gustuko dutelako mundu

babesera iritsi arte. Bukatu da misioa. Baina beti ahazten

txiki bat sortzea, puntuka Garazin hasi eta Oionen amaitzea,

zait agendan “gaur arnasa hartu eta idatzi” edo “egin siesta,

kantuan ahotsak urratzea, makarroiak gosaltzea … Eta garran-

merezi duzu eta” idaztea. “Begirale titulua atera” idaztea ere

tzitsuena, beraiek aukeratzen dute gero bertsoari heltzea.

ahaztu egin zitzaidan, agendako orriak bizkorregi pasatu nahi

Urepele, Sopela, Eulate, Askizu, Irañeta, Zerain, Irañeta … eta

izateagatik.

aurten Bilbo eta Orio.

Guztia udarako uzten dugu. Uda magikoa delako eta urtean

Arrazoi duzu Amaia, motibazio bat da.

zehar egiteke utzi dugun guztia egin nahi dugulako bi hilabetetan. Dena uzten dugu gerorako, honengatik edo besteagatik. Zergatik

•

egiten ote dugu? Egunez egun bizitzen ikasi nahi nuke, egunez egun zaindu norbera eta ingurukoak, egunez egun sentitu masajeak eta besarkadak. ….hurrengo udan bai, bertso-udalekuetara joango naiz.

amaiaiturriotz / Ez dakit Euskal Herriak behar dituen, Malen, baina guk behar ditugu bertso-udalekuak. Mendekotasun batzuk ez dira txarrak.

Demagun urduri dagoen hori mutiko bat dela. Hamalau urte dituela eta izen zehatzik jarri ez diogun herri horretakoa dela. Bada, mutil horrek badu sekretu bat. Ondo gordetzen duen sekretu bat. Mutiko horri bertsolaritza asko gustatzen zaio. Bai, bai, ez nabil txantxetan. Gustuko du abestea eta hitzekin jolas

•

egitea. Baina ez kontatu inori mesedez. Sekretua dela esan baitzidan klaseko lehen egunean.

Apirila 21, 2013 /

EZ ESAN INORI MESEDEZ; SEKRETUA DA Asteartea. Goizeko zortziak laurden gutxi. Iratzargailuko “bip bip“-ak hala aginduta jaiki naiz. Ez naiz

Hori orain dela sei bat hilabete gertatu zen. Klaseko lehen egunean ala galdetu bainuen izugarrizko irakasle planta ona hartuta: “Zuetatik nor joaten da bertso eskolara?” … eta isilunea. “Nola bertso eskolara joan? ez al da nahikoa klasean bertsotan egin beharra?” pentsatuko zuen askok. Nik klasearekin aurrera jo nuen irakasle planta on horrekin jarraitu nahian. Ikastordua amaitzean gertatu zen. Ikasleak agurtu eta pasilloan

esnatu, beste ordu erdi bat behar izan dut horretarako, asteartero

aurrera nindoala… “Malen, ni bertso eskolara joaten naiz.

bezala. Esnea katilluan mareatu dut atzo gauean atzoko ogia

Baina mesedez, ez esan inori!”. Orduko harridura berarekin be-

zena jaten dudan bitartean, asteartero bezala. Hartu dut kotxea,

giratzen diot gaurkoari ere. Asteartero bezala bere sekretua di-

etxetik irten eta lehen bidegurutzera heldu naizenean, ispilutik

simulatzeko klasean lanik egiten ez duen eta kexuka ibiltzen

atzera begiratuz… “Kauen sos! gaur ere ez dut gidari berri

den mutikoari.

garenon L berdea jarri”, asteartero bezala. Pasa ditut semaforoak, inguratu ditut rotondak, aurreratu ditut klasera doazen umetxoen autobusak eta heldu naiz. Heldu naiz, asteartero bezala, klaseak ematen ditudan institutura. Ez diogu izen zehatzik jarriko. Demagun, Bizkaiko kostan dagoela, haundia dela herri txiki batekin konparatuz gero eta politagoa gustatzen bazaigu… Eskailerak igo ditut, zabaldu dut ikasgelako atea eta… “Egunon!” egin dut oihu. Pasa da minutu bat, pasa dira bi minutu eta bakoitza bere lekuan eseri da. Demagun bertsolaritza irakasten dudala eta aurrean hogeitasei begirada ditudala. Imajinatu hamalau urteko hogeitasei begirada… batzuetan beldurra ematen du, baietz? Batzuetan bakarrik, hori ez da asteartero gertatzen.

Bukatu da gaurkoa ere eta pasilloan aurrera noala… “Malen! Bertso udalekuetara noa!” esan dit. Disimulurik gabe, pozik. Ni ere poztu naiz. Ondo baitakit konturatuko dela. Konturatuko da batzuetan disimulatzeak ez duela zentzurik… eta batzuetan besteek jartzen diguten “friki” etiketa izatea polita dela. Polita dela ezberdina izatea, gustura gauden bitartean… Pozik noa etxera Asteartero bezala… Malen •

Gaurkoan bertso sorta berri bat egiteari ekin diogu. Gaitzat oporrak hartzea egoki iruditu zaigu guztioi, eta gaur egiten duen beroarekin inoiz baino alaiago doa klasea… baina bada pertsona bat, asteartero bezala, urduri dagoena.

amaiaiturriotz / Gehienok izan gara noizbait mutiko hori. Akaso berak bezain ondo disimulatzen ez genekielako edo gure moduko frikiren bat oso goiz aurkitu genuelako eman genuen amore eta hasi ginen

mutikoa izan daiteke; harrigarria da Txirritaren bertso zaharrak buruz ikastean hartzen duen poza, bere lehen bertso-paperak idaztean jartzen duen ahalegina, inguruko bertso-saioetara joanda egiten dituen barreak…

bertsoarekin gozatzen. Orain gutxi aipatu nuen, eta berriz diot,

Larunbatero joaten dira haren lagunak gelako mutilen futbol

urtetan “ia bertsolari” izan nintzela nire adineko batzuentzat.

partidua ikustera; bere eskolarteko saioetara joateko, ordea,

Izan ere, argazki bat neukan kopetan erantsita, gizon lodi eta

inor ez da animatu. Klasekide bati, atletismoko lasterketan

txapeldun bat eskuak atzean zituela. Hori zen bertsolari izatea

saria irabaztean, pankarta bat jarri diote ikasgelan; baina oso

haientzat: zerbait nahiko negatiboa. Irain gisa ulertzen zuten

gutxik dute hark bertso-paper lehiaketan lortu duen sariaren

“bertsolari” hitza beraiek eta, azkenerako, zerorrek ere sinetsi egiten duzu horrek ezin zaitzakeela apasionatu, zuri ere Chenoa gustatu behar zaizula.

berri. Festetako bertso-saioa ikustera sartu ordez, bere lagunek nahiago dute frontoian pelotan jokatzen geratu. Inork ez dio adarrik joko bertsolaritza atsegin izateagatik eta ez du disimulatu

Bat-batean, ordea, eskolartekoaren osteko asteburu-pasak

beharrik izango; denek onartu eta ulertuko dute, euskal kulturan

erortzen dira zerutik, literatura-lehiaketa baten sari diren bidaiak

kamuflatzen delako. Baina beharbada horixe da tristeena,

eta bertso-udalekuak. Sorgindu egin banindute bezalaxe itzultzen

inguruak bertsolaritzaren esanahia eta eskatzen duen ahalegina

nintzen haietatik, barre egiteraino bertsolaritza, iseka moduan,

ezagututa, egindako lana ez baloratzea.

irudika zezakeenari. Herri ez oso euskaldunetako ume asko izan gara mutiko hori noizbait, baina, hark bezala, bidean topatu ditugu intoxikatzen gaituzten giro berezi horiek.

Zorionez, bidean elkarrekin gozatzeko, barre egiteko eta ikasteko “bertso-friki” asko topatuko dituzte honelako ume guztiek… eta eskerrak, eskerrak bider 5!

•

nere1994 / Amaiak esan bezala, herri “ez oso euskaldunetan” begi arraroz ikusiko dituzte pinturara edo musikara joan ordez (edo joateaz gain) bertso eskolan hasten diren neska-mutilak. Hortik datoz agian disimulatu beharrak… baina nik beste egoera bat deskribatu nahi dizuet: euskalduna izan arren, bertsozalea ez den ingurua edo lagunartea duen umearena. Imajinatu bertso-eskolan ilusioz beterik hasten den mutiko baten aurpegia, Malenek aipatutako

Araba kalea, 35 ZARAUTZ • Gipuzkoa Tfnoa. 943 894 937 Faxa 943 894 941 E-mail zarautz@harrespil.net

Amilaga, 39 20570 BERGARA • Gipuzkoa Tfnoa. 943 761 299 Faxa 943 761 299 E-mail harrespil@harrespil.net

kanpotik

LO QUE TAMBIÉN ES MÍO

aquella pose estaba la misma debilidad personal no asumida que hizo que la zorra de la fábula rechazara las uvas diciendo con desdén que estaban verdes. La realidad es que el que estaba verde era yo. Mi euskera de andar por casa me llegaba para no naufragar viendo el Gaur Egun, leyendo algún texto no muy enrevesado de Egunkaria o Argia, o escuchando los boletines de Euskadi Irratia. Dos pasos más allá se me antojaba que estaba el lado oscuro y salvaje donde solo podían adentrarse los que tenían un EGA con todos sus sacramentos si es que no habían nacido directamente en Leitza, Abaltzisketa o Meñaka. Así fuera en el centro de mi pueblo erdaldun casi de la cruz a la raya, la idea de asistir a una bertsoafari me resultaba tan exótica como la de colarme en un ritual de

Kazetaria. Bi hamarkada egin zituen Radio Euskadin eta Más que palabras magazinea zuzendu eta aurkeztu zuen bertan. 2008an Ondas saria eman zioten bere Cocidito Madrileño famatua zela bitarteko. Egun Onda Vascan egiten du lan eta hainbat komunikabiderekin kolaboratzen du. Sekulako jarraipena egin zion, gazteleraz, 2005eko BECeko finalari.

La primera carne de gallina fue en el 93, aunque mi memoria visual apenas guarda

vudú en Haití. Por fortuna, acudió en mi rescate el campeonato de Euskal Herria de 2005, planteado, según veo en perspectiva, a la medida

tres imágenes de aquello: el velódromo abarrotado, los ojos brillantes de Andoni

exacta de las miles de personas

Egaña en la conmovedora dedicatoria a Lazkao Txiki y, qué cosas, el puro humeante

que habíamos convertido nuestra ig-

de Sebastian Lizaso cada vez que lo enfocaban las cámaras de ETB. ¿Por qué me

norancia en miedo y este, a su vez, en

emocioné yo también si no era capaz de entender ni una tercera parte de las

algo parecido al rechazo. La labor de los

palabras que al atravesar el aire provocaban risas, murmullos, silencios sepulcrales

organizadores tuvo bastante de apostolado.

u ovaciones? Dos décadas después sigo sin tener respuesta y, desde luego, sin

Fueron ellas y ellos los que cruzaron la muga

buscarla. Si bien me tengo por un tipo nada dado a la sensiblería, de vez en cuando

de la supuesta ciudad prohibida y nos condujeron

rindo mis defensas y, con paradójico pragmatismo, simplemente por no enfrentarme

de la mano hasta sus rincones más escondidos para que comprobáramos no solo que

a una fuerza que me supera, dejo que el corazón me lleve. No me avergüenza

no teníamos nada que temer, sino que podíamos llegar a disfrutar como no

reconocer que las mejores cosas que me han ocurrido en la vida han ido llegando por

imaginábamos. ¡Vaya que podíamos! Yo lo hice con el ansia y la entrega, no sé si de

los coladeros que la razón no alcanza a cubrir. Esto también.

los conversos o de los que después de haber vagado durante años encuentran el camino de vuelta a casa. En la medida de mis posibilidades, quise ayudar a difundir

Pese a todo, hubieron de pasar bastantes lunas hasta el siguiente rapto de

la buena nueva. Cada sábado y cada domingo, en el programa de radio que conducía

fascinación. Como a los protagonistas de La amigdalitis de Tarzán, de Bryce

entonces, hicimos el seguimiento al milímetro de las fases previas. No tengo palabras

Echenique, los bertsos y yo éramos dos amantes a los que nunca les cuadraban las

de agradecimiento suficientes para todos los bertsolaris en activo o retirados,

agendas. Cuando no era una cosa, eran tres o diez las que nos hacían ir coleccionando

gaijartzailes, presentadores, jueces, y periodistas especializados que me acompañaron

citas frustradas, espantadas de última hora y hasta algún que otro desencuentro. Me

en lo que sigo recordando como uno de los trabajos que más me enorgullecen de mi

acuso de todos ellos porque, joven y soberbio como era, me dio por ir de castigador

carrera. Por supuesto, transmitimos la final desde el BEC, donde no cabía un alfiler.

y por tontear con pasiones que entonces me parecían más propias para alguien de

Ese domingo de diciembre volví a estremecerme de los pies a la cabeza cuando Egaña

Astrabudua que vivía en la Margen Izquierda. Ahora creo saber que detrás de

—¡otra vez él!— dedicó su cuarta txapela consecutiva a su madre y a las de sus compañeros. Ya sin duda, yo también formaba parte de aquello.•

urrundi

GRENADAKO EXTEMPOA

LPHA JUNIOR-ek haur eskola txikian agurtu nau. Zuzendariaren gelara sartu behar izan dugu elkarrizketa hau egitera, haurren artean bakea izaten dugun eskolako toki bakarra baita. Guztiek ezagutzen dute Sean maisua. Irribarrez hartu nau, eta motxila lurrean utzi eta nire aurreko aulkian eseri da. Gaztea da, 34 urte. Elkar ezagutzen ez dugun arren, berehala hasi zait edozeri buruz, bat-batean, extempoak botatzen. Nire ile tankera, bertsolari gisa izan dituen urtetako bizipenakâ&#x20AC;Ś bertsoetan kabitzen zaio esan nahi duen guztia.

Sean Niles, ogibidez, irakaslea den arren, Serpent ezizenarekin ezagutzen da Extempo eta Calypso munduan. Kariben ohikoa da bertsolariek izen artistikoak izatea.

Bertsolariek bestelako ogibiderik izatea normala al da? Bai, erabat. Extempo dibertitzeko egiten dugu, bertsoa maite dugulako. Gainera, hemen bertsoa urtaroaren arabera egiten da. Urteko sasoi jakin batean bakarrik abesten denez nahita ere ezingo genuke ogibidetzat hartu.

Extempo zer den ez dakien bati nola azalduko zenioke zer den? Extempo, hitzak berak esaten duenez, denboraz kanpokoa da, batEXTEMPO ARTIST_BRIAN LONDON

Beti izaten da amaierako kolpe onen bat giroa berotu eta entzuleak esnarazteko: “Eman egurra!! Sans humanité!!”, egiten du oihu publikoak.

EXTEMPO_BEACH

24 _ 25

Teknikari dagokionez, arau batzuk errespetatu behar dira. Bertsolariak zortzi edo lau lerroko bertsoak osatu behar ditu, doinuak eskatzen duen eran, eta lerroak errimatu egin behar dira. Hortik aurrera bakoitzak nahi duena egin dezake. Nilesek hasiberrientzat aholku batzuk eman dizkit, animatzeko-edo. “Hartu denbora eta sarrerarako erabili esaldi eginak” esan du. Irekieralerroa adibidez: “utz iezadazu hau esaten” edo ‘aizu, jakin ezazu hau”. Horrela hasteak denboraz jabetzen laguntzen dizu. Lerroak betetzen ari zara zuk benetan esan nahi duzun hori egoki esaten lortzeko. Esan nahi duzuna beti bukaeran esaten baita, eta horrela kolpea indartzen da eta klimaxa lortzea errazagoa da”.

bailiran, nagusiei barre egiteko eta elkarren artean abesti forman komunikatzeko.

Grenadako jendeari zail egiten zaio, ordea.

Esklabuek, ordea, Extempoa erabiltzen zuten, abesten arituko

batekoa. Bi pertsona letrak inprobisatzen, aukeratutako gai bati buruz, modu librean, errima jakin batzuekin abesten, ez da besterik.

Well Tahira girl I want you to know (Halaxe ba neska, Tahira, jakin ezazu) I am the king of Grenada’s Extempo (Grenadako Extempo erregea naizela) I could tell you this, I could tell you plain (Esan dezaket, eta esan dizut argi) I won before and I could win again (Irabazi dut aurretik, eta irabaziko dut berriz) When it comes to me they don’t have a chance (Nire aurkariek jai daukate) I will put them in a monkey pants (Tximinoz jantziko ditut) No matter what extempo I sing (abesten ditudan extempo bertsoak, direnak direla) I could guarantee it will be mesmerizing (ahozabalik uztekoak direla ziurtatzen dizut)

EXTEMPO ARTIST_BLACK SAGE

Hitzak zein erraz datozkion ikusita ni neu ere saiatzen hasteko tentatuta egon naiz, baina dagoeneko Extempo lehiaketei buruz ari da eta, jakina, arreta jarri behar izan diot. “Lehiaketak bi atal ditu: ‘gaien atala eta librean egiten dena’, esan digu. ‘Gaien atalean poltsa bat dago papertxoekin, eta papertxo bakoitzean gai bat dago idatzita, eguneroko gairen bat edo zerbait garrantzitsua dena. Gai-jartzaileak horietako bat aterako du poltsatik eta bertsolariak gai horri buruz abestu behar du. Librean egiten diren bertsoek, ordea, normalean beste bertsolaria erridikulizatzeko asmoa izaten dute. Beti izaten da amaierako kolpe onen bat giroa berotu eta entzuleak esnarazteko: ‘Eman egurra! Sans humanité!’”, egiten du oihu publikoak. ‘Sans humanité’ frantsesetik dator eta ‘gupidarik gabe’ esan nahi du. Nilesen iritziz esaldi horrek jasotzen du ondoen Extempo bertsoen asmo nagusia. Beste bertsolariaren ahultasuna agerian utzi edo gupidarik gabe barre eginez aurkaria hitzik gabe uztea lortzen duen bertsolaria hartzen da irabazletzat.

Zein da Extemporen eta Calypsoren arteko desberdintasuna? Bien arteko alde nagusia bat-batekotasuna da. Extempo bat-batekoa da, Calypsoa, berriz, denborarekin osatzen da, behin eta berriz abestua izateko. Extempoa Calypsoren aurrekaritzat hartzen dugu. Biak dira adierazpen artistikoak eta biek egiten dute kritika soziala,

Extempoa tragediaren alaba da. Azukre plantazioetan lanean jarritako esklabu afrikarrei euren aberriarekiko lotura guztiak moztu zizkieten eta, gainera, beren artean hitz egitea debekatu zieten. Esklabuek, ordea, Extempoa erabiltzen zuten, abesten arituko bailiran, nagusiei barre egiteko eta elkarren artean abesti forman komunikatzeko. Afrika Mendebaldeko griotek (poeta/bertsolariek) erabiltzen zuten elkarrizketaeskema erabiltzen zuten, elkarrekin hitz egin ezin zutenean. 1783an Biztanleria Zelula deritzan legeari esker Grenadako hainbat esklaburi Trinidad uhartera joateko aukera eman zitzaien, lur berrien bila. Bertara bidaiatu zuten esklabuek Extempo bertsolaritza eurekin eraman zuten kolonia berrira. Garai hartan, ordea, Grenadan Extempo kriollo frantsesez bakarrik egiten zen. Hizkuntzaren muga hori dela eta entzule gutxi zuen, Trinidad uhartean ia inork ez baitzekien kriollo frantsesik. XIX. mende bukaeran, ordea, ingelesak masiboki Trinidadera inmigratzen hasi ziren, gehienbat Barbados kolonia britainiarretik, eta kriollo frantsesez egindako bertsoen beherakada areagotu egin zen. 1930. urterako, Trinidad uharteko Extempo bertsoen hizkuntza nagusi ingeles kriolloa bihurtu zen, eta orduan hasi zen gehiago zabaltzen.

nagusiko irabazleak Karibeko 3000 dolar irabazten ditu.

Extempo eta Calypsoa biak Grenadako sustrai kulturaletan daude txertatuta. Biak datoz tradizio frantses eta afrikarretik. Extempoaren jatorrizko forma kriollo edo patua frantsesa da, baina, zinez, Extempoarekin eta, ondoren, Calypsoarekin lotzen diren doinuak Afrika mendebaldeko Kaisotik datoz. Afrikako esklabuak, XVI. mendean, Karibeko Mendebaldeko Antillako uharteetara eraman zituztenean, berekin eraman zuten doinu eder hori ere.

Ondo sarituta ez daudelako egin dute behera lehiaketek: Extempo lehiaketa

baina Extempoa arinagoa eta umoretsuagoa da. Calypsoek komunitatearen gairik garrantzitsuenak lantzen dituzte. Nahiko ziur esan liteke Calypsoa Extempoaren garapena dela.

AARON AND BRANDON EXTEMPO

Arreta guztia Trinidadek eraman ohi du. Extempoak Grenadan izan duen beherakada horregatik izan ote da? Ez dut uste. 90ko hamarkadan Extempoa oso hedatua zegoen Grenadan. Bertsolari bikainak genituen, esaterako Powder, Lion edo Bernstein.

Orduan, zerk erakarri du lehiaketek izan duten beherakada? Ondo sarituta ez daudelako egin dute behera lehiaketek. Extempo lehiaketa nagusiko irabazleak Karibeko 3000 dolar irabazten ditu (800 euro inguru). Ez zegoen benetako pizgarririk eta jendea interesa galtzen hasi zen. Bertsolariek nahiago izan dute Calypsoa egin, hain zuzen garatuago dagoelako. Trinidaden Extempoa osasuntsu dago. Grenadan baino gehiago garatzea lortu dute, Nilesen ustez, batez ere, sariengatik. Urtero egin ohi dute Extempo Sari Nagusia eta bertsolari irabazleak 100.000 dolar estatubatuar irabazten ditu (80.000 euro inguru). Hori sustagarri bilakatu da, Grenadako Soca edo Calypso urteroko sariak bezala.

Zer diozu Grenadako Extempoaren etorkizunaz? Extempoa biziberritzeko ezer gutxirekin nahikoa dela uste dut. Gure uhartean jende asko da bertsolari izateko gai dena, baina ez dago praktikatzeko gunerik. Bertsotan egiteko bertan taberna bat bederen bagenu elkarren artean lehiaka aritzeko eta teknika hobetzeko… Baina ez dago horrelako ezer. Tristea da. Baina norbaitek horretan saiatzeko asmorik agertuko balu pozik hartuko genuke eta ongietorri beroa egingo genioke. Extempo bertsoek entzuleak badituzte. Lehiaketak egiten direnean grenadarrek badute saioetara joateko ohitura. Sormen eta gaitasun artistiko hori zuzenean ikustea maite dute. Ez dakizu zer entzungo duzun, badakizu alabaina entzungo duzuna entretenigarri gertatuko dela. Bertsolaria ezerezetik zerbait sortzen ikusiko duzu.

Bigarren hezkuntzan hasi nintzen lagunen artean extempoak egiten, ganoragabe, eta orduan norbaitek esan zidan Txapelketara aurkezteko.

Inguruko uharterik aberatsena zenez, Trinidad bihurtu zen Extempo eta Calypsoen habia. Lur berrien bila joandako inmigrante multzo handiaren artean hainbat bertsolari zen, eta ingelesez abesten hasi zirenean erabat hedatu zen. Batez ere Calypsoak. Horregatik, gaur egun ere, Trinidad Calypsoaren lurraldetzat dute.

harritua ez zaio oharkabean pasatu. Ez nekien haurrei eskolan Extempolaritza irakasten zitzaienik. “Ni ere oso gazte hasi nintzen bertsotan” esan dit. “Baratzean edo eraikuntzaren batean lanean ari nintzenean extempo bat edo beste botatzen nuen denbora-pasa, eta, jakina, baita ingurukoekin, giro onean, pasatzeko ere”.

EXTEMPO ARTIST_BRIAN LONDON

Datorren astean bere ikasleei eskolan Extempoak abesten entzutera gonbidatu nau Nilesek. Berehala eman diot baiezkoa, baina nire aurpegi

Noiz hasi zinen publikoan abesten? Bigarren hezkuntzan hasi nintzen lagunen artean extempoak egiten, ganoragabe, eta orduan norbaitek esan zidan Txapelketara aurkezteko. Hainbat urtetan Txapelketa txikietan aritu nintzen, nahiko ondo. Urte batzuen ondoren, 2003an Extempo-bira hasi genuen, eta gau eta egun ibili ginen Extempoak abesten, eta, segur aski, ez dut orduan hainbat bertso inoiz bota. Orduan lagun artista batek Calypsoak abesteko aukera aipatu zidan, eta geroztik Dimache Gras Calypso Sarietan aritu naiz.

Zure ikasleei Extempoa irakasten diezu? Ez bereziki. Batzuek berezkoa dute errimak egiteko gaitasuna eta beste batzuk ezinean dabiltza. Nik aholku soil batzuk ematen dizkiet, lehen zuri eman dizkizudanak bezalakoak, eta hiztegia handitzeko garrantzia azpimarratzen diet. Norberaren hiztegia da gakoa, premiazkoa, zenbat eta hitz gehiago jakin handitu egiten baita gai baten inguruan errimak egiteko aukera. Erlojuari begiratzen dio. Eskola ematera itzultzeko garaia duela ohartu naiz. Datorren asteartean berriro elkar ikustekotan geratu gara. Astearte arratsaldean eskolara iritsi eta bertan haurrak zain ditut, eta “zu al zara guri abesten entzutera datorrena?” galdetu didate. Bi haur dira, Aaron eta Brandon, 11 eta 10 urtekoak. Brandonek berehala adierazi dit, ikaskide batzuk lotsatuta dauden arren, bera ez dagoela lotsatuta, eta gustura abestuko duela niretzat.

Bertsorik inoiz egin duzue? “Bai andereño”, esan dit errespetu handiz: “nire anaiak eta nik etxean bertsoak egiten ditugu ez aspertzeko. Batzuetan, gabonetan, osaba etortzen denean, txapelketatxoa egiten dugu familian. Oso ondo pasatzen dugu”.

Eta zuek, Aaron, familian bertsotan egiten al duzue? Ez, ni ez nintzen inoiz saiatu. Gaur izango da nire lehen aldia. Irakasleak esaten dit ona izango naizela, poemak idazten ona naizelako. Hitzak elkarrekin errimatzen badakit. Saiatuko naiz. Nire bi lagun berriek lagunduta egiten dut Serpent bertsolariaren ikasgelara joateko bidea; eskola ordua bukatu da, baina haiek extempolaritza-eskola ematen geratu dira. “Gaurko bertsolariak aurkitu dituzu” SEAN NILES

Bi bertsolariak ikasgelaren aurreko partean jarri ditu eta beste haurrei parean esertzeko eskatu die ‘benetako entzule” izateko. Ia urduri jartzen hasi nintzen, bertsolariengatik batez ere, Brandonek bere izen artistikoa esan duenean: “Bran the Don”. Haurrek gogoz hartu dute Brandonen ausardia: entzuleen babes beroa dauka. Aaron ez da atzean geratu eta bere izen artistikoa bota du “Poetic Punisher” (zigortzaile poetikoa), eta ikaskideek berotasun berarekin hartu dute. Bertso giroa dago gelan; bertsoak betetako ingurua, lehiatzera doazenak euren buruak puztu behar dituzte bertsorik hoberenak bota eta bestearen gainetik daudela erakusteko. Une bakoitzaz gozatzen ari naiz. Irakasleak labur-labur arauak erakutsi ditu eta lehiako hoberena zein den erabakitzeko eskatu digu. Haurrak isildu eta berehala, CDa martxan jarri eta Extempoaren doinuak hartu du ikasgela. Brandon hasi da bertso libreak botatzen: “Poetic Punisher” what name is that? (Zigortzaile poetikoa, zer izen da hori?) I thought they told me that you were smart (azkarra zinela esan zidatela uste nuen). If you need some help man just ask me (Laguntzarik behar baduzu eska niri)

Niri Serpent beste bertsolariek jarri zidaten, espero gabe harrapatzen nituela esaten zutelako.

esan dit bi haurrei begira. Animatu egin nahi ditu. Eskuarekin gelaren atzealdean jartzeko keinua egin dit.

I could give you names, I have plenty (izenak emango dizkizut, izen-piloa dut) You see they call me Brandon “the Don” (deitzen didate Brandon ‘the Don’) And it’s cus I’ve been winning for so long (eta askotan irabazi dudalako da hori) I am the best they’ll ever see (inoiz ikusi duten hoberena neu naiz) Next time look for me on your TV (Hurrengoan telebistan ikusiko nauzu)

Aaronen erantzuna: The people like my name what’s wrong with you? (Jendeak gustuko du nire izena; zer gertatzen zaizu?) I’m a better poet that’s why you’re blue (Zu baino

Haurrek beste pare bat bertso egiten dute, bakoitza 8 lerrokoa, eta Aaronek ezin diola Brandoni jarraitu agerian geratu da; nabari da Brandonek irabazi duela eskolako lehen txapel hau. Nilesek Brandon zoriondu du eta Aaronen lehen aldia zela gogoratu die ikaskideei. Aaronek ondo hartu du galtzea, eta batak besteari botatakoak gogoratzen hasi dira. Aukeraz baliatzen naiz Serpent bertsolariari azken galdera batzuk egiteko.

Bertsolari guztiek al duzue izen artistikoa? Hala da. Batzuetan besteek jartzen dizute, edo gaztetako ezizena izan daiteke, edo norberak asmatutakoa. Niri Serpent beste bertsolariek jarri zidaten, espero gabe harrapatzen nituela esaten zutelako. Lasaia naizela eta kalterik egiten ez dutenetakoa ematen dut, baina, halako batean, hitzez erasotzen nien. Hasieran belarretako sugea nintzela esaten hasi zitzaizkidan, baina denbora pasa ahala ”Serpent” geratu da. Nire lagun batek, Anikak, ezpain gorri-gorriak zituen gaztetan eta “Red Mouth” (Aho Gorri) deitu zioten. Extempoak abesteko plazara irteten zen bakoitzean “Red Mouth” ezizena hartzen zuen. CARIBBEAN MAP_GRENADA

EXTEMPO ARTISTS_GYPSY & LINGO

poeta hobea naiz, horregatik zaude jota) You say you’re the best, well I don’t know (Onena zarela diozu, ba nik ez dakit hori) I think that you’re rhyming really slow (Errimak egiten benetan mantxoa zara) I’m sure that the others will agree (Arrazoi emango didate horiek) That the best singer here is me (Eta hemen abeslaririk onena ni naiz) I am the one they should choose (Ni aukeratu beharko nindukete) And you? Well you should lose (Eta zu? Zuk galdu egin beharko zenuke)

Bada al da emakume bertsolaririk Grenadan? Emakume askok abesten dituzte Extempo eta Calypsoak. Uste dut Calypsoak abesten lehen emakumea Lady Sucess izan zela, 80ko hamarkadan. Azken urteetan gero eta emakume gehiago ari dira, baina oraindik ere bertsoaren mundua gizonek dominatzen dute. Txapelketaren izaeragatik dela esango nuke. Gure kulturan emakumeek umilak izateko joera dute, eta Extempoa harrokeriazko arte-forma da. Gogoratu sans humanitĂŠ, hots, gupidarik gabea. Calypsoa zibilizatuagoa da eta, horregatik, agian emakumeak erosoago sentitzen dira hor, inork ez baitie erasoko duten itxura edo izaeragatik. Ikastetxea ixtera doaz eta, beste gabe, bukatutzat ematen dugu elkarrizketa. Eskerrak ematen dizkiot gure kulturaren erakuskari eder hori erakusteagatik eta bizi berri izan dugun txapelketatxo hori antolatzeagatik. Atera naizenean, Aaron artean kanpoan zen lagun batzuekin, eta nola sentitzen den galdetu nahi diot.

Zer iruditu zaizu Extempoa? Poesia idatziaren antzekoa al da? Ez da gauza bera, poesia idazterakoan pentsatzeko denbora gehiago daukat eta aurrez erabakitzen dut poema nolakoa izatea nahi dudan. Bertsotan, ordea, dena doa azkar eta bizi, eta zerbait pentsatu orduko hitzak, dagoeneko, bota dituzu. Ez naiz bigarren bertsoa bukatzeko gai izan. Banekien zer esan nahi nuen baina oker atera zait, erritmoa galdu dut eta hor bukatu da. Poesia egitea errazagoa da.

Berriro noizbait saiatuko al zara? Baietz uste dut. Saiatzen banaiz badakit ondo egin dezakedala. Lagunek esan didate ia Brandonek bezain ondo egin dudala eta, Brandon, aspaldidanik ari da bertsotan. Berriz ere esan diot zein ondo egin duen, eta Alpha Junior Eskola atzean utzi dut, hunkituta, itxaropenak berrituta, Grenadan Extempoak etorkizuna baduela pentsatuz.â&#x20AC;˘

Azken urteetan gero eta emakume gehiago ari dira, baina oraindik ere bertsoaren mundua gizonek dominatzen dute.

Zergatik ez da emakume gehiago ausartzen?

Espezieen Uhartea Venezuelatik 160 kilometro iparraldera dago Grenada, uharte txikia, Karibeko uharte lerroaren amanera aldean. Herrialde gisa hartuta hiru uharte dira, Grenada eta inguruko beste bi uharte txiki: Carriacou eta Petit Martinique. Grenada da hiruretan handiena: 344 km2 ditu. Baina txikia da. Konparazio baterako, gutxi gorabehera, Donostiatik Zarautzera arteko azalera du. Bertako 100.000 lagunen ama hizkuntza ingelesa da, baina gehienek kriolloz ere egiten dute. Sumendien leherketetatik sortutako uhartea denez, oso malkartsua da, muino eta tontor ugari dauzka, altuena 850 metrokoa, Pagoeta baino zerbait altuagoa. Ingurune naturala ondo zaindua daukate, eta bisitatzeko toki zoragarria da: ur aintzirak sumendiaren kraterretan, urjauzi ederrak, oihan basatia eta mangladiak. Itsasaldean ere edertasunik ez zaio falta: hondar txuriko kostaldeak, itsaso urdin bizikoa eta koral uharriak.

THE CARENAGE_TOWN OF ST. GEORGE

TOWN OF ST. GEORGE

ST. GEORGE HIRIBURUA DA KARIBEKO HIRIBURURIK ATSEGINENETAKOA.

Herrialdearen edertasun hori bere historia gorabeheratsu eta aberatsarekin osatzen da, hau da, konkista eta berkonkisten historia aldrebesarekin. Horregatik, ondare kultural itzela dauka, uharte honetan bizi denak batera edo bestera hiru kontinentetako historia eta kultura bizi baititu: europarra, afrikarra eta bertako jatorrizko indigenena. Kriollo hizkuntzak, oraindik ere, tradizio kultural horietatik guztietatik jasotako hitzak bizirik mantentzen ditu.

Maurice Bishop lehendakaria dateke Grenadako pertsonarik ezagunena.

Uharte hau da Kariben gutxien ezagutzen denetarikoa, eta oraindik gordetzen du bizi molde zaharra, piskanaka irekitzen eta bizimodu garaikidera egokitzen ari bada ere. Mendeak joan eta mendeak etorri rona egiten duten destilategiek oraindik ere antzina

Grenada herrialde sozialista/komunista bihurtzeko saiakera egin zuen, 1979tik 1983 urtea arte. Baina alderdi barruko arazoak eta kanpoko presioak medio, lehendakaria preso hartu eta fusilatu egin zuten. Hutsunea militarrek bete zuten, eta handik sei egun barru lehendakari berria izendatu arte, Estatu Batuek uhartea inbaditu zuten. 1983ko urri hartaz geroztik, oraindik ere askok eta askok, Grenada Bishopekin lotzen du.

bezala egiten dute rona, egiteari baino

Iaz, ordea, Kirani James korrikalari gazteak jarri zuen Grenada munduko

gehiago ondo egiteari begiratzen baitiote.

egunkarietako lehen orrietan. 400 metro korrika inork baino azkarrago egin

â&#x20AC;&#x153;Espezieen Uharteaâ&#x20AC;? gisa ezagutu izan da nazioartean, espezia ekoizle eta es-

eta Urrezko domina irabazi zuen Londresko Olinpiar Jokoetan. Biztanleko urrezko domina gehien dituen munduko herrialdea Grenada da.

portatzaile handi izan delako. Adibidez, mundu mailako intxaur muskatu esportatzaile nagusia izan da urte askotan. Oraindik ere espezia zuhaitz asko ikus-

Grenada uharteari izena espainiarrek jarri zioten. Kristobal Kolon izan zen

ten den arren, 2004ko Ivan urakanak

uhartea zapaldu zuen lehen europarra; 1498an. Bertako indigenek, Caribe

zuhaitz gehienak ipurditik atera zituen

uharteari Camerhogue zeritzaten, baina Kolonek izena aldatu zion bertako

eta dena suntsitu zuen eta, geroztik,

mendiek eta oihan berdeek Andaluziako mendiak oroitarazten zizkiotelako.

uharteak ez du burua erabat altxatu.

Horregatik Granada hiriaren omenez, Granada izena jarri zion.

Azken urteetan turismoa da uharteko

Kolonek ez zuen asko iraun uhartean, bertako erasoek estu hartzen baitzuten.

diru sarrera nagusia.

Mende osoa egin zuen europarrik gabe, 1650ean frantsesak berriro saiatu ziren arte. Gudu gogorren ostean, frantsesek, Kariben, gudariak amildegi baten ertzean inguratu eta errenditzeko eskatu zieten. Gudariek beren buruak amildegitik behera bota zituzten, frantsesen aurrean ez zuten-eta makurtu nahi. Konkistaren ondoren frantsesek La Grenada deitu zioten uharteari eta, ondoren, luzaz kolonia britainiarra izan bazen ere, oraindik ere izen horri eusten diote.â&#x20AC;˘ MAP_LESSER ANTILLES

Hibridazioak eta

lagun berrien panoramika bat eta or ezid bid , eta bak pro ko nda egi az artu uzt in rrek alo Bertsolaritza bestelako > > >

Bertsolaritza kultur laborategi gisa

OKIN URANGA autoa drogaz beteta daraman trafikatzailea da eta IĂąigo Eizagirre kontrolean gelditu duen polizia. Uranga bertsotan ari dela, Andoni EgaĂąa, aurpegia zuriz makilatua eta sudur gorria jarrita, lau hankatan, azpeitiarraren inguruan dabil usmaka; poliziaren zakurra da.

Azken hamabost urteetan bertsolarien eta beste alorretako artisten elkarlanetik, edo bertsolaritza beste alorrekin uztartzetik, sorturiko esperimentu eta hibridazioak bata bestearen atzetik joan dira sortzen: 48

â&#x20AC;Ś

. â&#x20AC;&#x153;Nik aurretik esperimentu inportante bat, eta segurki esperimentu guztien aitzinean egon zena, bizi izan nuen: Amuriza. Amurizarekin 80an hasi eta 82. urtera arte hainbat herritan bertso musikatuen ikuskizun bat eman genuen. Hasieran Gontzal Mendibilekin eta honen musikariekin abesten zituen

50 _ 51

“Beldur nintzen berari jarraitzeko gai izango ote nintzen”, “Nik ere duda hori neukan”,

Hasieratik hasi beharko dugu, bada, eta Xabier Amurizari deitu. Lehenengo saioa 1978an egin zuela dio Etxanokoak, 1978ko irailean, Aulestian. “Garai nahasia zen hura, Trantsizioa; herrietan bolobolo zebiltzan hainbat kontu eta jendeak bazuen gai sozial eta politikoen egarria. Bururatu zitzaidan tokian tokirako bertso jarriak prestatu eta bertsook musikarekin jantzita plazak betetzeko formula polita izan zitekeela, bertso jarriei toki bat egiteko modu egokia

“Publiko ezberdinetara iristeko asmoa dago alde batetik eta egiten dizkiguten proposamenei ezetz esateko ezintasuna bestetik”.

bertso batzuk euren kontzertuetan, baina gerora bere taldetxoa osatu zuen, nirekin eta aldatuz joan ziren beste musikari batzuekin. Fernando Unzain eta Juan Karlos Irizar tartean izan ziren, besteak beste. Plaza asko egin genituen. Eta ni hor hasi nintzen jabetzen bertsolaritzaren indarraz eta eskaintzen zuen aukera izugarriaz”. Josu Zabalarenak dira hitzak, Hertzainak rock talde mitikoaren arima eta gerora Igor Elortza eta Unai Iturriagarekin batera 7 eskale eta Gu ta Gutarrak proiektuen sortzaile izandakoarenak. “Gauza askotan Amuriza lehena izan da eta honetan ere bai. Esango nuke bertso musikatuen lehen diskoa ere berea zela. Eta gurekin ere grabatu zuen diskoa. Agian pasa egingo zitzaizun, baina, nik uste, hau inportantea da. Bakoitzari berea”, dio.

izan zitekeela”, kontatzen du bertsolariak. Gontzal Mendibil laguna zuen, eta gustatu egin zitzaion ideia. Honela taldeak kontzertu bat zuen bakoitzean ikuskizunaren bigarren zati gisa Amurizaren bertso musikatuak eskaintzen hasi ziren. Ez zuen luze iraun, ordea, esperimentuak: “Laster konturatu ginen jaialdia askotxo luzatzen zela. Kantu zaleei bigarren zatia ez zitzaien hainbeste gustatuko eta bertsoa entzutera joan zirenei lehena egingo zitzaien astunagoa. Zortzi bat kontzertu egin genituenerako Josurengana jo nuen beste formatu bat proposatzeko asmotan”. Gernikan irakasle zebilen Josu Zabala, Amurizak bazekien soinua jotzen zuela, eta gitarristarena egingo zuen hirugarren batekin taldea osatzeko nahikoa zutela erabaki zuten. “Josuk beti bihotza eta burua jartzen du denean. ‘Joño, bai, bai, bai’ esan zidan hasieratik”, gogoratzen du. Herri batetik deitzen zituztenean informazio bila bertara joaten zen kontzertua baina bizpahiru aste lehenago. Afaritxo bat egiten zuen antolatzaileek proposatzen zizkioten kontaktuekin edo berak herrian izan zitzakeen ezagunekin, eta hortik ateratako informazioa filtratu eta ordenatu ondoren zazpi sorta, 60 edo 70 bat bertso, prestatzen zituen hurrengo egunetan. “Kaleen izen frankistak zirela, herriko pertsonaia baten gora beherak zirela… Tokian tokirako propio prestatuak ziren bertsorik gehienak, baina tarteka orokorrago batzuk ere sartzen nituen. Gogoan dut Lemoizko zentral nuklearrari buruzko batzuk ia saio gehienetan abesten nituela”, kontatzen du. Musikariekin egokitzeko ez zuen arazo handirik izan: “Doinu sinpleak erabiltzen genituen, garrantzitsuena edukia zenez musikarekin ez ginen asko konplikatu”. Eta jendeak oso ongi hartu zuen formula berria: “Oso txokaturik gelditzen zen jendea. ‘Nola arraio dakizki honek kontu horiek guztiak?’. Gainera bertso jarriak zirenez bat batekoek baina maila gehixeago zuten eta musikaz jantzita oso emaitza txukuna lortzen genuen”. Garai hartan baziren bertso zaharrak musikatzen zituzten abeslariak, Lete esaterako, baina Amuriza izan zen momentuko gaiei jarritako bertsoekin eta modu sistematiko batean aritu zen lehena. Zikloa bukatu zuenean, hiru bat urte iraun zuen guztira, 400 herri 1000 bertso berri liburuan jaso zituen bertso haiek gehienak. “Gauza diferentea, jantziagoa, berria eta sarkorra izan zen bere garaian. 40 bat herritan arituko nintzen. Nire ustez garai haren erradiografia nahikoa konpletoa osatzea lortu nuen, bertsotan gainera. Polita izan zen”, egiten du balorazioa.

53 52

7 eskalek oihartzun handia izan zuen. Ez da hain ezaguna izango, akaso, ordea, ez zela Unai Iturriaga eta Igor Elortzak sorturiko lehen musika taldea: “Tira, musika munduan esperientziarik bagenuela esatea gehiegi esatea litzateke, baina oso gaztetxotan bageneukan rock talde txar bat… Baserri batean egiten genituen entseguak eta lagunen aurrean jo izan genuen kontzertu bat edo beste. Taldeari izena jartzera ere iritsi ginen. Lehenengo Niri bost eta gero Fraticelli. Fraticelliak Durango aldeko XV. mendeko mugimendu heretiko bat ziren…”. Taxuzko musikariak ez, baina musikazale bai baziren, eta Hertzainak taldearen jarraitzaile. “Asko ibiltzen ginen atzera eta aurrera kontzertuetan. Eta talderik gustukoenetariko bat Hertzainak ziren. Kontzertu baten ostean Josu ezagutu genuen, eta hurrena Igorren eman zuten kontzertu batetan oholtzara igotzera animatu gintuen”, kontatzen du. Josu Zabalak ere gogoan du lehen hartu eman hura: “Ikusten duzu mutiko batzuk badatozela zure kontzertuetara. Gerora enteratu ginen bertsolariak zirela. Gure publikoarekin geneukan harremana oso naturala zen eta eurekin ere askotan hitz egin genuen, elkarrenganako sinpatia sortu zen. Gero, beti jendea liatzeko prest ere bageundenez hori zen gerta zitekeen errazena: liatzea”. Hertzainaken agurrerako egin ziren lau kontzertuetatik hirutan bertsolariak egon ziren oholtza gainean: Igor Elortza, Unai Iturriaga, Xabier Amurtiza, Jon Lopategi, Haritz Lopategi, Jon Maia, Jon Sarasua eta Maialen Lujanbio. “Honekin taldekook adierazi nahi genuen bertsolariak eta gu oholtza bereko pertsonaiak ginela. Guretzat

“Tira, musika munduan esperientziarik bagenuela esatea gehiegi esatea litzateke, baina oso gaztetxotan bageneukan rock talde txar bat”.

Geroztik bertso musikatuen inguruko proiektu gehiago ere burutu izan zen. Sarasuatarrek atera zuten Fauna txiki bat, edo Egañaren Tximeletak Sabelean diskoak, esaterako. Baina bertso musikatuen bidean aitzindari Xabier Amuriza izan bazen, azken urteetan bertsoaren inguruko hibridazioek bizi izan duten boomaren abiapuntu gisa 7 eskale eta Bertsotrama seinalatu behar dira. Eta bietan protagonista izan zen Igor Elortza. “Biak etapa berekoak dira, Gasteizen ikasle pisuan bizi izandako garaikoak”, dio. Bertsolaritzaren barruan beste esparru batzuk esploratzeko grina eta gaztearen ausardia aipatzen ditu, eta Gasteizko taberna nahiz parrandak.

1994tik 1998ra aritu ziren taldearekin, eta bi disko atera zituzten: Bertso berriak, pobreziari jarriak (1995) eta Barrenkaleko bluesak (1997). Aurretik, 1991ean, Jon Maiak Negu Gorriak taldearentzat Gure Jarrera diskoan Lehenbiziko bala, Ez dezagun sal, Zipaioen matxinada, NG geurea da garaipena eta Gora Herria abestien letrak egin zituen. Edo Anmistiaren aldeko mugimenduak antolaturiko Azken Ziegaraino Zuzenean ikuskizunean ere Amu-

ritzak, Sarasua anaiek, Maia berak, Iturriagak eta Elortzak bertsoa eta musika modernoa uztartu zituzten Anje Duhalde, Tapia eta Leturia, Mikel Irazoki eta hainbat musikarirekin batera. Baina esan daiteke uztarketa hori modu sistematiko batean garatzeko sorturiko lehen taldea 7 eskale izan zela. “Opera rock moduko zerbait izan zen” dio Zabalak, “hasiera, korapiloa eta amaieraren logika jarraitzen zuen ikuskizun bat. Bigarren diskoarekin egin genuen muntaian bertsolariak narratzaile gisa ere aritu ziren…”. Elortzak eszenaratzea aipatzen du, antzerkiaren elementuak hartu izana, jantziekin egindako jolasak, attrezzoa, ikuskizuna laguntzen zuen diapositiba emanaldia edo kantutik kantura istorio bat osatzen zuen hari narratiboa. “Ideien nahaspila bat izan zen 7 eskale. Ideien nahaspila oso interesgarria”, laburbiltzen du Josu Zabalak.

zerbezatxo bat hartzen ari ginela Jonek komentatu zuen ea zergatik ez genuen zerbait berezia egiten”.

Enkarguz sortu zen 7 eskale, Basauriko Trintxera Elkarteak eskatuta. Pobreziaren kontrako aste bat antolatu zuten eta azken eguneko festa girotzeko bertso musikatuak eskatu zizkieten. “Uste dut lauzpabost bertso musikatzeko eskatu zigutela, baina, esan bezala, garai hartan dena konplikatzeko joera handia geneukan. Sei laguneko taldea osatu genuen, 6 eskale izan ginen hasieran, eta abesti batzuk sortu genituen bertsoa musika estilo ezberdinekin uztartuaz”, gogoratzen du musikariak. Eta behin hasiaz gero zergatik ez jarraitu. “Aukera ikusi genuen eta esploratzea erabaki genuen”, dio Zabalak. “Garai hartan Josuk Hertzainak utzita zeukan eta hasieratik ekitaldi bakarra baina zerbait anbiziosoagoa egiteko interesa erakutsi zuen. Unai eta bioi, hemeretzi hogei urterekin, Hertzainakeko Josurekin zerbait egiteko aukera izateak sekulako ilusioa egin zigun. Gainera, musikazaleak izanda, norberak idatzitako bertsoak musika talde batekin kantatu ahal izatea sekulako aukera zen”, esplikatzen du bertsolariak. Zabalarentzat ere, izandako ibilbide profesionalaren ondoren, polita zen hain jende gaztearekin lan egitea, eta uztarketari ere ikusten zion bidea: “Oro har bertsolariak oso jende alferra dira. Ohituta daude emanaldira eskuak poltsikoak dituztela joan, halaxe kantatu eta etxera halaxe bueltatzen, hori da euren ofizioa. Baina hemen teknika batzuk daude, entseguak egin beharra, soinu probak… Unai eta Igorrek, ordea, bazuten rockarekiko lilura eta lanerako gogoa. Momentu egokia zen eta bertsolari egokiak ziren horrelako zerbait egiteko”.

“Parral tabernan saioa zeukaten Igorrek eta Jonek, eta hantxe

ohore bat izan zen euren parte hartzea. Bertso saio oso ona egiteko adinako plantela biltzea lortu genuen gainera”, dio Zabalak.

Bertsotrama ere Gasteizen sortu zen. Ikasle pisuko garaietan, Elortzak zioen moduan, edo Atxagak esango lukeenez “artean berde eta gazte ginela”. “Oso ongi gogoratzen dut lehenengoa”, kontatzen du Josu Goikoetxeak: “1992an joan nintzen Gasteiza ikastera eta bertan zeuden Elortza eta Iturriaga, aspalditxotik ezagutzen nituenak, baita zeharka ezagutzen nuen Jon Maia ere”. Eurekin ibiltzen hasi zen eta pisukide izan ziren. Bodegoia, Bagare eta Parral tabernak ere aipatzen ditu. “Parral tabernan saioa zeukaten Igorrek eta Jonek, saio libre bat, eta hantxe zerbezatxo bat hartzen ari ginela Jonek komentatu zuen ea zergatik ez genuen zerbait berezia egiten, gai solteekin aritu beharrean istorio bat osa genezakela hasiera eta bukaerarekin”. Goikori berari tokatu zitzaion trama aurkeztu eta gidatzea: “Parraleta anaien istorioa osatu genuen, bide desberdinak egin zituzten bi anai…” Arrakasta izan zuen eta Gasteizko taberna ezberdinetan eskaini zituzten emanaldiak. “Genero zinematografiko desberdinak aukeratzen ziren: westerna, thrilerra, zientzia fikzioa… beraz, jaialdi normaletan sortzen ez ziren atmosferetan bertsotan egiteko aukera eskaintzen zuen”, dio Elortzak. “Ideia zen filmetan eta nobeletan oinarrituriko tramak zertzea, bat-batekotasuna ez galtzea eta batez ere esperimentatzea. Horre-

“Formatu handiek, musikari asko eta attrezzo ugarikoek, lan eta gastu handia suposatzen dute. Bizi dugun krisiarekin horrelakorik ez dugu ikusiko datozen hamar-hamabost urtean”.

tarako toki egokia zen, gainera, Gasteiz: hiri zen, denetariko jendea bizi zen bertan, euskaldunberri asko, kanpotik etorritako ikasle ugari… Oso publiko heterogeneoa zen, buru oso irekia zuen jendea”, gaineratzen du Goikok. Urtea ez du ziur gogoratzen ez batak eta ez besteak. 93a edo 94a izan zitekeen. Baina Goikok ondo gogoan du Gasteiztik kanpo eginiko lehen saioa: Iruñean egin ziren UEUren jardunaldi batzuetan izan zela dio, goizean deitu zituztela arratsaldean bertan bertsotrama egiteko. “Gaur ezetz esango nuke, dena arrapaladan egin behar izan genuelako, baina garai hartan baietz esan genuen. Satira politiko bat egin genuen…”, kontatzen du. Eta horrela, pixkanakapixkanaka bidea egiten hasi ziren. Kasu honetan ere badago aurrekaririk. Xabier Mendiguren idazlearekin izandako hizketaldi batean Tolosan 80ko hamarkadan antzeko zerbait, bertsoa eta antzerkiaren uztarketa, egina zutela deskubritu omen zuten. Tolosakoa jantziekin, attrezzo konplexu batekin eta antzerki obra baten parafernalia guztiarekin egiten zutela kontatu zien. Bertsotrama, aldiz, soilagoa izan ohi da normalean. Tramagilearen lana zertan datzan azaltzen digu Goikok: “Anbizio handirik gabeko istorioak izan behar dira eta pertsonaiek oinarrizko rolak bete behar dituzte: gaiztoa, zintzoa, despistatua… Izan ere publikoak pertsonaien nondik norakoa berehala harrapatzea komeni izaten da. Beraz, topikoekin asko jostatu ohi da”. Emakumeen rolak zaintzen saiatzen da, Gasteizko hasiera haietan, oinarritzat zituzten filmetan gertatu ohi denez, mujer florero delakoa maizegi azaltzen zela esan baitzioten hainbat emakume bertsolarik. “Saiatzen naiz baita txapa handirik ez sartzen ere, asko luzatuaz gero publikoa urduri jartzen hasten baita: ez doaz tramagileari entzutera bertsolariei entzutera baizik…” jarraitzen du. Bertsolariei pertsonai bana egokitzen zaie, edota pare bat, eta zertxobait lehenago esaten zaie zein den banaketa hori, taulatura pertsonaia pixka bat landuta igo ahal daitezen. Egoeren berri, aldiz, emanaldian bertan ematen zaie. “Funtsezkoena pertsonaiaren barruan sartzea da, haren izaera, helburu eta abarrak eraikiz. Fikzio-errealitate jolas horretan, batzuetan oso eroso zaude fikzioan eta beste batzuetan nahiago zenuke saio normala zure iritzi propioak azaltzeko. Gerta daiteke baita, literaturan bezala, benetan norberaren interes eta pentsa-

20ren bat urte beranduago martxan jarraitzen duen formatu bat da. Bertsolari asko eta askok hartu dute parte bertsotramaren batean, eta bidezidor desberdinak joan dira sortzen alde banatara. Sorrerako talde hark ere egiten ditu, oraindik ere, hainbat saio. Kilometro mordoa egin dute, bada, bide horretan, eta esperientzia ugari bizi izan dituzte. Gernikan egin zuten bat dauka Josu Goikoetxeak kutunena: “Gernikako Zineklubaren 25. urteurrenean Casablanca egin genuen pianista zoragarri batekin, Jon Artetxerekin. Pianoaz gain pelikularen irudi batzuk erabili genituen, bertsolariak ere oso ongi egon ziren, nire herrian zen…”. Igor Elortzari Gasteizko lehenengo saio haien nostalgia gailentzen zaio: “Maizpide euskaltegira urtero joaten ginen eta barre pila egiten genuen. Baina, agian, hasera haserakoak, Gasteizko tabernetan egin genituenak ditut batez ere gogoan: Bodegoian gangster estiloko bat egin genuen, Bagaren zientzia fikziozko bat, baserri giroan giroturiko komedia gore moduko bat ere izan zen tartean… Bagarekoan Anari izan zen gitarrista, artean diskorik atera gabea zela… Oraindik ere irribarrea sorrarazten dit Ermuan egin genuen beste batek: Lizarra-Garaziko su-etenaren garaia zen eta ezinezko maitasun istorio bat egin genuen Lizar izeneko Ertzain bat eta Garazi izeneko ezker abertzaleko militante baten artean”. Primeran pasatzen zuten. “Bai, de puta madre”, zehazten du Elortzak.

“Askotan lehen hurbilketa erraza da, zaila dena da sakontzea eta batuketa biderketa bihurtzea. Batzuetan iruditzen zait ez ote den agortzen ari guztiarekin probatzearen kontua”.

menduak islatzea pertsonaiaren bidez, eta hori ere gozamen bat da, errealizatuta sentitzen zara autore bezala”, azaltzen du Elortzak bertsolariaren lana. Abantailarik handiena sakontasuna izan daitekeela diote, saio arruntean bertsoaldi bakarra dagoela pertsonaia edo egoera bat garatzeko, eta bertsotraman hainbat. “Ez diot inolaz ere Stanislavsky metodoarekin pertsonaian ez dakit nola barneratzen direnik, baina bai da egia zuku gehiago atera diezaioketela… Eta alderantziz ere gerta daiteke, alegia, bertsolaria pertsonaiaren azalean deseroso sentitzea. Holakoetan ez du saioari buelta emateko beste aukerarik, beste pertsonaiarik”, dio Goikok.

Hurrengo urteetan ere sortu zen gauza aipagarririk. Upeletan erronka, esaterako. Sagardotegi batean girotua bertsolari bat eta bi dantzarik osaturiko bi taldek trikitiaren soinuak giroturiko erronka jotzen zioten elkarri. Laxok dantza taldekoak ziren dantzariak: Oier Imaz, Jon Maya, Iban Agote eta Kimetz Larrañaga, besteak beste; trikitia Ansorregi eta Larrañagak jotzen zuten, eta bertsolariak txandakatuaz joan ziren, lehen saioetan Andoni Egaña eta Anjel Mari Peñagarikano aritu baziren ere. 1999an estreinatu zen formatua eta saio dezente egin zuten. Jon Maiaren Karidadeko Bentak ere ibilbide polita burutu zuen. Aran Santamariak ahotsa eta klarinetea jartzen zituen, Inaxio Tolosak klarinetea, tronpeta eta saxoak, Jon Mantzisidorrek lauda eta gitarrak, Imanol Manterolak perkusioak eta Dometx Uzinek helikoia eta bibolina. Horrela armaturik, eta Jon Maia abeslari eta letragile gisa buru zutela, Euskal Herriko bazter guztietan eman zituzten kontzertuak 2001etik 2007ra bitartean, hango nahiz hemengo ijitoen doinuak zabalduaz. Bertsolari batek sorturiko musika talde iraunkorrena izan zen, eta hiru disko atera zituzten: Karidadeko Benta (2003), Amore, amore (2004) eta San Quirico (2006). Asko egin da azken urteetan. Denak ezin ditugu jaso, eta esanguratsuenak iruditu zaizkigunei erreparatu diegu batzuetan, deigarriak iruditu zaizkigunei besteetan. Horrela, jauzi bat eginaz, 2002. urtean paratu gara. Gasteiztik Bilbora aldatu gara, berriro ere ikasle garaiko giroan murgiltzeko. “Santutxuko bertso eskolan nenbilen, eta han ezagutu nuen Jon Martin. Ikasle garaia zen eta parrandetan ere dezentetan ibiltzen ginen elkarrekin, hainbatetan lagun arteko bertso giroan. Ordurako mago bezala ere banituen emanalditxo batzuk, eta tarteka parranda

“Oro har bertsolariak oso jende alferra dira. Ohituta daude emanaldira eskuak poltsikoak dituztela joan, halaxe kantatu eta etxera halaxe bueltatzen, hori da euren ofizioa”.

horietan trukuren bat egiteko ere eskatzen zidaten”, kontatzen du Alain Urrutiak. “Alain artista da, esan nahi dut Arte Ederrak egin zituela eta horretatik bizi dela. Bestela ere artista da. Asko bidaiatutakoa, Txinan ere bizi izan zen, eta gauza berriak probatu zalea da. Oso ongi konektatu genuen ezagutu ginenetik”, aurkezten du Alain Jon Martinek. Bilboko Iturribideko Espuela tabernako nagusia

ere laguna zuten, eta tabernarako elkarrekin ikuskizun bat antolatzeko eskatu zienean parrandetan egiten zuten uztarketa plazaratzea erabaki zuten. “Pare bat aldiz elkartu eta emanaldi bat egituratu genuen. Izatez emanaldi bakarrerako prestaturiko tramankulu bat zen, baina Espuelan eman genuen hartan Garako kazetari bat zegoen kasualitatez. Biharamunean bertsomagiari buruzko labur bat irten zen egunkarian, eta handik eta hemendik deika hasi zitzaizkigun emanaldi eske”, gogoratzen du Urrutiak. “Erdi intuitiboki eta asko pentsatu gabe sortu zen hori jendeari gustatu egin zitzaion. Forma zehatzagoa eman ondoren Lankuri produktu bezala eskaini eta batere espero gabean hiru urte egin genituen dezenteko martxarekin”, borobiltzen du Martinek. Bertsolariak magoaren trikimailuak eta publikoarengan sortzen zituzten erreakzioak gai bezala erabiltzen zituen. Magoak, berriz, giroa berotzeko eta ikuskizunari hari narratibo bat emateko erabiltzen zituen bertsoak. “Bertsoa ere trikimailu bat da: bukaera bertsolariak bakarrik daki, ezkutatu egiten du, eta norberak nahi duen bidetik eraman ondoren publikoa bukaera horrekin txunditzea da helburua. Abandonua, tranpa aurkitzen saiatu beharrean errenditu eta disfrutatzea beharrezkoa da bai magian, bai bertsolaritzan”, dio bertsolariak. “Magian bertsotan bezala intuizio asko behar izaten da: publikotik zein atera asmatzeko adibidez. Eta inprobisaziotik ere asko dauka: ez dakizu jendeak nola erreakzionatuko duen; trikimailu berak ez du beti berdin funtzionatzen…”, gaineratzen du magoak. Urrutiak Martinek bertsotan esaten zituenen arabera inprobisatzen saiatzen zela ere kontatzen du, eta Martinek magoak txispa polita zeukala: “behin norbaiti kristalezko basoa lurrera erorita puskatu eta ‘kontuz lentilekin!!’ esaka hasi zen Alain. Horrelako ateraldi asko zuen”. Hibridazioetan gertatu ohi denez, zailtasunak ere izan zituzten. Magoaren trikimailuak errepikatu egiten zirenez, bertsolariak gai beraren bueltan egin behar zituen bertso asko. “Pentsatzeko ohikoa baina denbora gehiago nuen, baina ohikoa baino gai gutxiago. Eta hori ez da bertsotarako giro ideala”, dio Martinek. Gainera, magiak bertsoak baino pisu

Geroztik Inaxitoren hiru antzezlan taularatu dituzte eta 150en bat emanaldi egingo zituztela kalkulatzen du oriotarrak. “Haurrentzako antzezlan bat da oinarria, baina beti egon ohi da tartean sasibertsolaria den pertsonaiaren bat, eta, gainera, bigarren mailako pertsonaiek ere tarteka bertsoren bat sartzen dute”. Ez da bertso saio bat, beraz: “Asmoa izaten da bertso betekadarik ez eragitea. Asko eta asko bertsoak entzuten lehen aldiz ari direnez, gozatzeko adinako dosi txikian sartzen ditugu. Gainera, haurrentzat ezagunak izan

“Gerta daiteke norbait izan nahia zabaltzea, antsietatea sortzea, kontsumo gizartean dauden arazo orokorrak gureganatzea”.

Nolabait esan daiteke, beraz, nahigabe bada ere, haurrentzako egokia izan zitekeen bertso esperimentua sortu zutela. Eta esan daiteke baita, aitzindari izan zela, haurrei propio zuzenduriko gisa honetako lehen produktua, Inaxito, zerbait beranduago etorri baitzen. “Bertsolaritza hedatzen ari zela-eta, umeengana nola hurbildu pentsatzen ari ginen zenbait lagun. Horretan ari ginela, Gorka Tolosa etorri zitzaigun antzerkia eta bertsoa uztartzearen proposamenarekin”, azaldu digu proiektuaren sorrera Ibai Esoainek. 2003ko udaberrian Xabier Sukia, Gorka Tolosa eta hirurek Trikuharri antzerki taldea sortu zuten, gutxira Inaxitoren ametsak antzezlana taularatzeko. Elkarlan zabal baten emaitza izan zela antzezlan hura dio bertsolariak: gidoia Joxe Luis Urdangarinekin batera egin zutela, taularatzea prestatzen Ixabel Agirresarobe ipuin kontalariak lagundu ziela, musikaren hautaketan Juan Mari Beltran eta Iñaki Eguren musikariak aritu zirela, eta attrezzoa, jantziak eta kudeaketa Lankuk jarri zituela. “Bazter denak nahastu genituen, baina berehala ikusi genuen pena merezi zuela, bazuela bidea”.

“Ni ez naiz mugak jartzearen aldekoa. Arriskuak hartu egin behar dira. Gainera, gaizki ateratzeak ez du esan nahi mundua bukatzen denik”.

gehiago hartzen ote zuen errezeloa daukate: bien artean osaturiko bertsoaldiak tartekatzen saiatu arren magoari lan nekeza suertatzen zitzaion hori. “Ni beti izan naiz mago eta bertsozale, baina bertsolari inoiz ez. Ez behintzat Jonen mailakoa”, aitortu du Urrutiak. Bigarren bertsolari bat kontratatu gabe merkeagoa ateratzen zen saioa baina baita pobreago ere. Gabezia honek, ordea, arrakasta handiagoa ekarri zien euren ustez hain bertsozalea ez zen publikoarekin. “Gauza kurioso bat gertatu zitzaigun: badirudi kultura-teknikariek magia, zuzenean, haurrekin lotzen dutela, eta gu, asko espero gabe, haurren programazioetan sartu gintuzten. Batera zein bestera joan, harritu egiten ginen hainbeste haur ikusita. Bertsolariarentzat hori ere zailtasun bat gehiago zen, baina, dena dela, erronka polita izan zen”, kontatzen du Martinek.

daitezkeen doinuak hautatu ditugu eta puntuei mugimenduaren bidez laguntzen diegu”. Gustura dago egindako bidearekin: “Espektakulu handiaren kontzeptua oso barneratuta dago haurren munduan ere. Ikuskizun zaratatsu, argitsu eta konplikatuak kontsumitzen dituzte normalki. Bertsoa, ordea, oso ikuskizun soila da, arretaz eta isilik entzun behar den zerbait, eta uste dut asmatu dugula horren balorea transmititzen”. Arrakastaren adierazletzat har dezakegu atzetik etorri diren beste hainbat proiektu: “Lankuren katalogoa begiratu besterik ez dago adar horretatik zenbat adaska sortu diren ikusteko. Beste talde batzuetan aritu izan gara hirurok, eta gu tartean izan gabe ere sortu dira talde gehiago, batzuk Bertsozale Elkartearen inguruan dabiltzanak eta beste batzuk aparte dabiltzanak”. Honakoak topatu ditugu katalogoan, umeentzako ikuskizunei eskainiriko atalean: Ametsen fabrika (antzerkia), Bertsolharitza (ipun kontakizunak), Katillukadak (txotxongiloak), Bikokote (antzerkia eta txotxongiloak), Hiru, bi, zast… egizu jolas (Koplak, antzerkia eta txotxongiloak), Biolin magikoa (antzerki musikatua) eta Galtzagorriei to, Inaxito (Inaxitoren hirugarren antzezlana).

Benetan espezie bitxia, berezia eta bakana da ornitorringoarena. Arrautzak jartzen dituen ugaztun bakarretarikoa da eta pozoia jaulkitzen duen bakarra. Eta uztarketa, hibridazioa, beste edozein espeziek baino hobeto sinbolizatu dezake: ahatearen mokoaren hantzeko muturra, kastorearen buztana eta urtxakurraren hankak dauzka. Ornitorrinkus jarri zioten izena Maialen Lujanbiok, Judith Montero saxofonistak eta Xabier Erkizia musikariak 2006an martxan jarri zuten proiektuari. Musika garaikidea, elektronika eta bertsoa uztartzen zituen ikuskizuna zen hau. “Saxofoiak, elektronikak eta ahotsak —a priori elkarrengandik urrun leudekeen hiru jardunek—, bakoitzak bere alorra arakatzen du lehenik, eta elkar eragiten ausartu ondoren. Hiru ahotsek hizkuntza berri trinko bat sortzeko ahalegin honek esperimentazioa du bide eta helburu”, aurkezten du proiektua ornitorrinkus.org webguneak. Gehiago ere badio: “Ustez bateraezinak diren ezaugarriak bere dituen animalia irudi sinboliko

66 _ 67

â&#x20AC;&#x153;Benetako hibridazioa izateko ezinbestekoa zen marrazkiak bertsoek egiten zuten bidearen arabera sortuak izatea, bat-batekoak izateaâ&#x20AC;? .

bezala hartuta, sailkaezina denaz, izateaz eta izan ezinaz ari da Ornitorrinkus”. Espeziea deskubritu zuten biologoek ornitorringoa sailkatzeko dezenteko lanak izan zituzten. Narrasti ileduntzat hartu zuten, gerora ugaztuna dela frogatu den arren. Eta ugaztuna dela frogatu ondoren narrastien genomak eta hegaztien kromosomak ere badituela deskubritu izan da.

Ornitorringoak bere lehen pausuak ematen zituen garai berean sortu zuten bertsokabareta. Hibridazio guztiak bezala genero ezberdinak uztartzen zituen esperimentua zen, generoari dagozkion gaiak jorratu nahia izan zuen berezitasuna. Hitz frantsesa da Cabaret eta taberna esan nahi du jatorriz. Kabaretak politikoki nahiz sexualki ausartak ziren ikuskizunak eskaintzeko gune gisa egin ziren ezagun joan den mendearen hasieran. Osagai nagusiak musika, dantza eta kantua ziren, baina umorea, magia eta gisa guztietako ikuskizunek ere girotzen zituzten. Parisko Moulin Rouge izan zen kabaret ezagunena eta bertan ikusi ahal izan ziren trabesti, gay eta lesbianen lehen emanaldiak. Music hall britainiarra eta Vaudeville estatubatuarraren lehengusua, burlesque estiloan zuten hiruek oinarria, politikoki zuzena ez zenaren artean alegia. Gustatzen zitzaien hitza Onintza Enbeita, Iratxe Ibarra eta Oihane Pereari, eta eurentzat hartu zuten. “2005eko txapelketaren bueltan elkartu ginen eta norberaren gogo eta interesen inguruan elkarrizketa

naiz: probak egin, zuzendu, xehetasunak zaindu, etxean goxo-goxo”.

Milagrosa ermitan, Hernanin, egin zuten estreinekoa, eta lau urte beranduago toki berean itxi zuten zikloa besapean 25 emanaldi zituztela: UEUko Bertso-lantegiaren baitan San Agustin elizaren klaustroan, Anari eta Maddi Oihenartekin batera Zugarramurdiko Sorginen museoan, Donostiako Musika hamabostaldian San Bizente Elizatean, Veneziako bienalean eta Erromako Circolo Ginni Bosia di cultura popolare-an, Artelekun eta Gernikako Gaztetxean… Ikus daiteke espazio intimoetan mugitu den hibrido bat izan dela eta bertsoaren zirkuituaz haratago ere topatu ahal izan duela bere ekosistema. Bere izen bereko disko bat ere errun du bidean.

“Hauek, bertsolariak, inprobisaziotik bizi dira. Ni, ordea, justu kontrakoa

Lujanbio eta Monteroren esperimentua ere ez da sailkatzen erreza: Performance-a, kontzertua eta happening-aren artean kokatzen du euren webguneak.

politak sortu ziren. Zerbait ezberdina egiteko gogoa genuen, ohiko plazek eskaintzen ez zigutena probatzekoa, gai konkretu batzuk lantzekoa, ongi pasatzekoa… Apur bat saltserak gara…”, kontatzen du Oihane Pereak. Garai hartan generoaren inguruko gogoeta oso berde zegoela diote. ‘Zergatik deitu naute saio honetara, neska naizelako ote?’, zen ordura arte bertsolari emakumeen kezka, eta buelta eman nahi izan zioten: ‘beste neskekin kantatu nahi dut, ea zer gertatzen den’, planteatu zuten. “Beti naiz saioko neska eta ez dakit zer den beste neska batekin kantatzea. Berriketarako elkartzen garenean sekulako barreak egiten ditugu, gauza mordoa konpartitzen ditugu eta konplizitate berezi bat sortzen da; eta hau guztia oholtza gainera igoko bagenu?”, azaltzen du euren gogoeta bertsolari gasteiztarrak. “Taberna bateko berriketan sortu zen ideia. Bertsolari emakumeen topaketa batzuetatik gentozen eta zerbait geure ikuspegitik egiteko beharraz ari ginen. Argi geneukan librean nahi genuela, musika eta poesia ere sartuko genituzkeela, eta horrela ideiak botatzen eta zabaltzen ari ginela izen posibleak mahairatzen hasi ginen. Emetik etorri zitzaigun, emearen zentzua ez ezik Bizkaieraz hemendik esateko erabiltzen dena eta gustatu egin zitzaigun. Izenetik abizena atera zen, bertsokabareta, eta abizen horrek eman zigun formatua” erantsi du Iratxe Ibarrak. Saio bakoitzean hiru egoera proposatzen zituzten: “Nola azaldu nahi genituen hausnartzen genuen aldez aurretik. Ze ikuspegi jorratu, ze doinu ekarri eta abar. Doinuen kasuan, adibidez, doinu jostariagoen bilketa lan bat egon zen, zurrunagoak, metrikoagoak zirenak alde batetara utziaz”, dio Pereak. Gero, tartean, pianoaren musikaz lagundurik, eurek sorturiko bertso sortak abestu edo emakumezkoen poesia errezitatzen zuten. Eta dena lumaz, gorputz espresio landuaz, janzkera egokiaz eta atrezzo bereziaz apaindu. Xabi Paiak asko lagundu omen zien ideiari forma ematen, eszena eratzen eta osagarriak aukeratzen. “Gure ideiaren aitajauna zela esan daiteke”, komentatzen du Pereak.

Eurak ere aipatzen dituzte doikuntza eta zailtasunak. “Ni saio arruntetan baino estuago joaten nintzen normalean. Bai lantzen ziren gaiengatik, bai formatuagatik… Ez gindoazen soilik bertsotan egitera, pixka bat adi egon beharra zegoen gero zer ote zetorren”, kontatzen du Ibarrak. Irakurri beharreko paperak etxean ahaztuta utzi zituztenekoa edota antzezlan bat zelakoan publikoak amaiera iritsi arte txalorik jo ez zuenekoa ere aipatzen ditu. “Lan handia izan zen guretzat musikariarekin abestea eta inprobisatzea, ez baikaude tonua hartzen, erritmoa jarraitzen ohituta”, esan du Pereak. Baina gozamena gailentzen zitzaion zailtasunari. “Niretzat bertsokabareta guztiz askatzea zen, pozik, zapore gozoarekin itzultzen nintzen beti etxera. Nahi nuena nahi nuen moduan adierazteko aukera nuen. Neure buruarentzat ekarpen handia izan zen”, dio gasteiztarrak. “Bertso jarrien sortan ikaragarri disfrutatzen nuen. Norberak prestaturiko zerbait publikoak onartzea gauza polita da”, markinarrak. Saioaren azken zatian oholtzatik jaitsi eta gai librean arituz publikoa zirikatzen saiatzen ziren. “Fisikoki ere zirikatzen genituen. Euren gainean eseri, lumazko boarekin jolas batzuk egin… deseroso sentiarazten saiatzen ginen baina irri batekin nolabait esateko”, azaltzen du Pereak. Kabaretera paper horretan eroso sentitu al ziren galdetuta ez dute zalantzarik. Baietz dio Oihanek: “Pertsonaren arabera izango da hori, baina nire kasuan bai. Azken batean ni horrelakoa naiz, bizitza arruntean ere gustatzen zait jolas hori eta antzezpena ere bai. Bertso saio konbentzional batek gure gaitasun horiek kanporatzeko modurik ez digu ematen, edo ateratzen badituzu pasatzeko arriskua dago, eta beti kontinentzia horretan ibili behar izaten duzu”. Baietz Iratxek ere: “Niretzat hori zen errazena, libreena”. 2006an hasita 69 saio egin zituzten. Formatu txikian hobeto funtzionatzen zuela ikusi zuten, eta gune euskaldunenetatik ateratzeko aukera eman ziela. “Normaletik kanpo zegoen, eta uste dut hori eskertu egiten dela. Ikuskizunaren izen abizenekin asmatu egin genuen eta kartela ere kuriosoa zen, gu hirurok kabareteraz jantzita. Araba aldean, gune erdaldunagoetan asko eskertu zuten musika, ikuskizuna…” esplikatzen du markinarrak.

Burlesquearen arbasotzat har dezakegu bufoia. Erdi Aroko gorteetako entretenimendu bat zen eta bere txantxak bazain bat bere itxura eta jokabide xelebrea ziren barre eginarazten zutenak. Baina bufoiak bazuen tolesturarik ere: euren buruaz barre egitera eta herri xehearen errealitateari erreparatzera eramaten zituen boteretsuak txantxa eta txantxa artean. Politikoki zuzena ez denaren artea berriro ere. 2008an jarri zuten martxan Erregea eta Bufoia. Ander Lipusen proiektuak 80tik gora emanaldi ekarri zituen, eta hogeitik gora bertsolarirekin aritu zen, baina Andoni Egaña izan zuen bidelagun lehen pauso haietan. Bertsolaria hitzaren erregetzat hartuz honi erronka botatzen

dago haurren munduan ere. Bertsoa, ordea, oso ikuskizun soila da, arretaz eta isilik entzun behar den zerbait”.

Aktore baino lehen bertsolari izan zen Lipus. “Markinan hiru bertsolari ginen: Aitor Elexpuru, Juanjo Elordui eta ni. Gero Gernikan Haritz Lopategi zegoen. Eta gu ginen Bizkaian mugitzen ginen gazteak” kontatzen du. Jon Lopategi bertso eskolak antolatzen hasi aurretiko garaiaz ari da. “Gure entrenamendua Uztarrirekin egiten genuen, hamahiru hamalau nituenean, eta noizbehinka Trabakun ere gelditzen ginen Eibarko gazteekin, Elgetzu anaiekin, goizeko hirurak arte luzatzen ziren saioetan. Geroago hasi zen Jon Lopategi bertso eskolak muntatzen hara eta hona bere furgoneta hori zahar harekin”. Hasi berritan ezagutu zituen, bada, Unai Iturriaga eta Igor Elortza. “Bertsoa botatzeko ordu erdi behar zuten, eta nik ez nuen ulertzen. Guk Elgetzu eta horiekin, txarra edo ona, etortzen zen bezala tapata!

“Espektakulu handiaren kontzeptua oso barneratuta

zion bufoiaren rola bereganatu zuen aktoreak. Baina erregea eta bufoia, bufoia eta erregea, saioan zehar paperak elkar trukatuz joaten ziren, bufoiaren bertsoak eta bertsolariaren bufoikeriak tartekatzen ziren bezala. Eta erraztasun harrigarria erakusten zuten jolas guzti honetarako. Aktorea bertsolari ibilitakoa delako agian, edota bertsolariak ere izan dezakeelako bufoi ukitu bat.

botatzen genuen, ‘a la antigua usanza’”. Eskualdeko txapelketa bat irabazitakoa da eta Bizkaiko Loreetan finalista izandakoa. Andoni Egaña, berriz, bertsolari baino lehen aktore izan zen. “Gaztetxotan egiten ziren teatro horietan; esango nuke, Patxi Santamariak gurekin batera debutatu zuela. Gertatzen dena da ni oso txarra nintzela, oso lotsatia”, kontatzen du. Eta pailazo ere bai: “Kakax, Kokox eta Kirriki sortu zituztenak nire kuadrillakoak ziren. Manolo Urbietaren semea, Joxemi Lukas… oso gertuko jendea, eta sekundario bat egin nuen hemezortzi urterekin edo. Patateroarena egiten nuen”. Gernikan egin omen zuen debuta, eta Errenteria, Azpeitia eta beste dozena erdi bat emanalditan hartu omen zuen parte. Bilbon egin zen Irudimenaren Merkatua deituriko ekitaldi batean ezagutu zuten elkar. Bertsolariak ziren tartean eta gai jartzaile jarri zuten Lipus. Urtebetera, 2006an, Algortan egin ohi den Umore Jardunaldietarako deia jaso zuen aktoreak eta bertsolariekin batera egitea proposatu zien antolatzaileei. Horrela sortu ziren bertsotranpak. “Paiatarrak eta Andoni Egaña ziren bertsolariak eta nire pertsonaiak gai jartzaile nahiz aurkezle gisa jarrita Txapelketa Nagusiaren Parodia bat egin genuen”, dio Ander Lipusek. Hala mintzatu zen Zappatrusta laneko bakarrizketa inprobisatuetatik sorturikoak dira markinarraren pertsonaia horiek: Jerry Always Belfasteko showmana, Juan Junda potosikotiko depresiboa, Ignatius poeta mozkorra, Kamaleon Hermeneutikako katedradun argentinarra, Manex Dominitxine iparraldeko kantautorea edo Euxebio baserritar ehiztaria Egaña bertsolariaren anaia, besteak beste. Bertsotranpekin emanaldi batzuk egin ondoren 2007ko Bertso Egunean aurkezle lanetan aritu zen Lipus. “Honen ondotik beste pausu bat eman nahi nuen aktore moduan eta uztartze horretan. Gai jartzaile eta aurkezle beharrean bertsolariekin erronkan, prosaz nahiz bertsotan, jarri nahi nituen nire pertsonaiak eta Erregea eta Bufoia proposatu nion Andoniri” jarraitzen du. Aulestin egin zuten lehenengoa, Amurizak bezala. “Bero handia egiten zuen egun hartan” gogoratzen du Egañak. “Beldur nintzen berari jarraitzeko gai izango ote nintzen” dio Lipusek. “Nik ere duda hori neukan” egiten du barre bertsolariak. Honela, badaezpada ere, Xabier Silveira ere gonbidatu zuten, Lipus Egañarekin dialektika bat sortzeko gai ez bazen bi bertsolarien artekoa egiteko. Baina Silveira despistatu egin zen eta ez zen agertu. “Biak bakarrik

“Aktore bat pertsonai ezberdin mordo batekin eta gai ezberdinetan inprobisatzen aritzea oso gauza berria da. Gainera benetan inprobisatzen. Eta bertsolari bat aktoreari erantzuten oso zaila da baita” dio Egañak. Esplikatzen du bestearen bertsoa noiz hasiko den eta noiz bukatuko den badakiela berak, arreta noiz jarri behar duen ere bai, baina prosan ari den aktore batekin ez dagoela horrelakorik. “Gero emanaldiak egin ahala hobetuz joan zen dena. Hori asko gertatzen da teatroan. Nik bertsolarien bukaerako arrazoi hori topatu nahi izaten nuen, baina bila denbora larregi pasatzen nuen, topatu ezinda, alegia…”, kontatzen du Lipusek. “Eta guri apurua ematen zigun moztea bila zebilen bitartean. Azken batean bertsotan egiterakoan norberaren txanda zerbait sakratua da. Gero elkar hobeto ezagutu dugu, eta konturatzen naizenean topatu ezinik dabilela sartu egiten naiz tartean”, esanez osatzen du erantzuna zarauztarrak. Gehienetan Egaña eta Sustrai Colina izan ditu bidelagun Lipusek, baina baita beste bertsolari mordo bat ere. Bertsolari batekin edo bestearekin lan egin alde handiak nabaritu daitezkeela dio: “Oso desberdina zen, adibidez, Viñasprerekin egin edo Fredirekin egin. Fredik oraindik ere geruza esperimental gehiago sartzen zituen. Musikariak ekartzen zituen batzuetan…”. “Azkoitiko Mataderoan egin genuen benetako esperimentua” sartzen da bertsolaria. Lau ordutako bertsotranpa bat egin omen zuten behin. “Inoiz ez dut hain saio luzerik egin, ez bada Txapelketako finala”, esanaz jarraitzen du. “Hainbeste luzatu zenez zerbeza dezente edan genuen eta bukaerarako pixka bat mozkortu ere bai denok. Eta pixalarritu”, dio barrez aktoreak. “Igande batean, gainera”, dio Egañak. “Inauteri igande bat. Gogoratzen dut Andoni mozorrotuta etorri zela…”, Lipusek. “Klaro, bi Paia anaiak, Lipus eta ni izanda ezin genuen oso normala egin”.

7 eskaleri buruz berriketan utzi ditugu lehen Josu Zabala eta Igor Elortza. Garai honetarako 2008rako, ordea, euren bigarren proiektua ere jarria zuten martxan, Gu ta gutarrak, eta euren solasetara itzuliko gara ea honen inguruan zer kontatzen duten.

“Gutarrakekin uneoro atentzio osoa eskatzen zuen partida bat zen: ‘ea zer sortzen den inguru honetan’… Nik uste dut hori oso oso magikoa dela”.

gelditu ginen sekulako jendetzaren aurrean. Eta egundoko beroa egiten zuen. Izerditan biak” deskribatzen du aktoreak Altunaren filmean ikus daitekeen amildegia. Ez ziren erori, ordea.

“Ideien nahaspila bat izan zen 7 eskale. Ideien nahaspila oso interesgarria” esanaz utzi dugu Josu Zabala. Gu ta gutarraki buruz kontatzen dituenak ere ez dabiltza oso aparte: “Mekoletako jaietan, bizi naizen auzoan, bertso kalejira bat egiten dugu urtero. Han egin genuen topo eta Unaik komentatu zidan zerbait egiteko gogoarekin zebiltzala. Astelehenero elkartzen hasi ginen eta egiten genuena zen ez bertsorik idatzi eta ez musikarik sortu baizik eta eztabaidatu ze cojones egin nahi genuen. Horrela joan ziren bi, hiru, bost, hamar eta baita dozena bat bilera, jira eta buelta kontzeptua argitu nahian. Hori bai, eztabaidatzeaz nekatu ginenean, behin parametroak finkatutakoan, sorkuntzak ikaragarrizko abiada hartu zuen: hilabete batean material guztia eginda zegoen”. Igor Elortzak honela gogoratzen du: “Bertso saio tradizionalaren estruktura, agenda eta abarretik haratago gure ekarpen pertsonalagoa egiteko gogoz ginen Unai eta biok. Bestalde, musikariekin berriro lan egiteko gogoa ere bagenuen, kamerinoa konpartitu, furgonetan atzera eta aurrera

ibili eta kontu horiek. 2006ko Bizkaiko txapelketara ez joateko erabakia hartu genuen proiektua lasai eta denborarekin garatu ahal izateko, eta bidean sortzen zitzaizkigun ideia nahiz bertso solteak biltzen joan ginen. Azkenean, Josuri deitu genion, eta ezertan hasi aurretik asko hitz egin genuen. Asko”. Zertaz aritzen ziren galdetu diogu eta erantzuten du 7 eskaleren balorazio kritikoa egin zutela, eta zerbait soilagoa eta pertsonalagoa egin beharra ikusi zutela. “Hasieran nebulosa orokor bat zen guztia baina uda partean astean behin gelditzen hasi ginen. Paseo luze batzuk egiten genituen, zerbeza batzuk hartu eta pixkanaka, abiapuntu horretatik, barrutik ateratzen zen horretatik, puzzlea osatzen joan zen”. 7 eskale enkarguz sorturikoa zen, tematikoa eta fikzioan barneratzeko aukera eman zien bide bat. Gutarrakekin euren eta ingurukoen kezka eta bizipenak azaldu nahi zituzten, modu libreago batean. “20 urterekin gaien bila zabiltza eta 30ekin gaiek pertsegitu egiten zaituzte”, bota du Elortzak esaldi biribila. “7 eskalerekin ateratako biak enkarguak izan ziren. Bigarrena ere drogaren inguruan egindako jardunaldi batzuetatik sortu zen. Normalki bertsolaritzan agertzen ez ziren ideia batzuk jorratzeko aprobetxatu genuen. Oso ideologikoa zen. Gu ta gutarrak, aldiz, gure ekimena izan da. Beste gauza bat. Erabaki genuen gu geu izanda benetan gehiago esploratzea eta horrelako gauza batean bat-batekotasuna integratzea. Oso lan psikoanalitikoa eta sozioanalitikoa egin genuen hemen”, esplikatzen du Josu Zabalak. Urte batzuk lehenago Tribuaren hitz galduak ikuskizuna eman zuten Pako Aristi idazlea eta Mikel Markez abeslariak. Emanaldi bakoitzera kolaboratzaile ezberdinak gonbidatzen zituzten eta, tartean, Unai Iturriaga eta Igor Elortzari ere tokatu zitzaien. Ideia polita iruditu zitzaien eta horrelako zerbait egiten saiatu ziren Gutarrakekin: emanaldi bakoitza

izan zedila lagun arteko festa bat, eta lagun ezberdinak gonbidatuta emanaldi bakoitza izan zedila erabat ezberdina. 2007ko urtarrilean hasita 64 emanaldi egin zituzten urte eta erdian, eta gonbidaturiko artisten, gutarren, zerrenda amaiezin bat joan ziren osatzen: Bixente Martinez, Rafa Rueda, Xabier Amuriza, Niko Etxart, Mixel Etxekopar txirularia, Ander Lipus aktorea, Karidadeko Benta, Fredi eta Xabi Paia, Asisko Urmeneta, Javi Cepeda gitarrista, Ramon Agirre, Harkaitz Cano, Etxahun Lekue, Iker Goenaga soinujolea, Jon Benito poeta, Mattin marrazkilaria, Ubeda anaiak (Bide Ertzean, Deabruak Teilatuetan), Ornitorrinkus, Asier Arroitajauregi diseinatzailea, Manex Agirre, Bingen Mendizabal musikaria, Kirmen Uribe, Petti, Jon Maia, Aitor Txarterina, Errezilgo bertso eskolako kideak, Toño Muro eta Marino Goñi (Balerdi-balerdi), Ruper Ordorika, Iñaki Murua, Dr. Jaiki & Mr. Jai raperoak, Pako Pekau (Potato), Nerea Elustondo, Joseba Tapia, Katamalo, Gorka Urbizu (Berri Txarrak), Josu Goikoetxea, Ines Osinaga (Gose), Leire Bilbao idazlea, Iban Arantzabal kazetari eta blogaria, Zpeiz Mukaki… Hamaika lagun eta beste hainbeste esperimentu. Alor ezberdinen arteko etengabeko joan etorria. “Musikarion artean komentatu izan dugu polita litzatekeela banda indartsu batek lagunduriko bertso saioa, goitik behera inprobisatua eta musika estilo ezberdinak jorratuko dituena. Oso artefaktu kultural potentea izango litzateke, orijinaltasun berezia izango zukeena. Iruditzen zait nonbait ematekotan hemen izango dela… Eta iruditzen zait baita Gu ta gutarrakekin aurreko proiektuetan baino zuzenago eta gehiago jo dugula horretara”, dio Josu Zabalak. Bertsokantaren kontzeptua aipatzen du Elortzak, eta dio 7 eskalerekin alderatuz gero musika soilagoa zela, bertso sorta egituratu ondoren sorturikoa. Inprobisazioari utzitako tartea ere biek azpimarratzen dute: ikuskizunak hezurdura bat zuen, baina bat batean sortuak joaten ziren tarte asko. “Hertzainakekin ere, kontzertuak zerbait mekanikoa bihur ez zitezen, saiatzen ginen kantu zerrendak ez errepikatzen. Baina kantuak itxita zeuden eta askotan deskonektatu egiten nuen Gari egiten ari zenetik. Gutarrakekin uneoro atentzio osoa eskatzen zuen partida bat zen: ‘ea zer sortzen den inguru honetan’… Nik uste dut hori oso oso magikoa dela”, dio Zabalak.

“Niretzat, pertsonalki, beste aspektu hori, gauza berriak egiteko aukera edo horizonte hori, bertsotan segitzeko faktore ezinbestekoa izan da”. 80

Aitzakiaren bat jartzekotan lurrartzea aipatzen du Elortzak. Lan asko eskatu arren emaitzak erabat ase zituela dio, euforikoak izaten zirela emanaldi gehienak, edo Zabalak ere esaten zuela Hertzainaken garaitik ez zuela hainbeste diana aldi berean jo. Kontatzen du kostatzen ari zaiela, oraindik ere, bertso saio arruntetara itzultzea: “Proiektuak iraun zuen bitartean oso plaza gutxi egin genuen, eta erabat geure kapritxora egindako saiotik ohikora itzultzea, garbi esanda, nahikoa gogorra izan zen. Ez dakit oraindik ere guztiz aterrizatu dugun”. Musikari beteranoak aise ulertzen ditu bertsolariaren hitzak: “Bai, imajinatzen dut. Norberak antolatzen duenean guztia eta ez dagoenean ez gai jartzailerik eta ez ostiarik… Askozaz ere lan pertsonalagoa da eta beste intentsitate bat dauka. Seguru nago poz handiak hartu zituztela saio askotan. Gainera publikoak asko eskertu zigun egindako lan guztia. Benetan sentitzen genuen zerbaitetarako balio zuela gure lanak. Feedbacka izugarria zen emanaldien ostean”. Baina berak ere badauka bere kexa, ahosabaian gelditutako mingostasun puntua: “Egia esan garai batean iruditu zitzaidan gure esfortzu guztia alferrikakoa izan zela. Espero nuen batez ere gazteen aldetik horrelako joerak agertuko zirela. Gure ereduaren eztanda bat amestu nahi nuen eta egia da ez dela gertatu hori… Badira gauzak, eta egin dira, baina nik gehiago espero nuen”.

Egin dira bai gauzak. Eta batzuk oso interesgarriak. Esaterako, Gu ta gutarrak bukatu berritan, 2008ko udan, bertsojazza estreinatu zen. Letra doratuekin estreinatu ere: Donostiako Jazz Festibalean eta Victoria Eugenia antzokia leporaino beteta zela. “Nik dakidanez lehenengo ideia Unai Elizasurena izan zen. Bururatu zitzaion bertsolarien inprobisazioa eta jazzarena elkarrekin uztartzeko modukoak izan zitezkeela, eta Donostiako Jazzaldiari proposatu zion. Haiei gustatu egin zitzaien eta Unai bera jarri zen gurekin harremanetan”, kontatu du Bixente Martinezek. “Gu, bertsolari asko, sarritan aritu gara Bixenterekin kolaborazio puntualetan. Maialen eta biok, adibidez, Igelaren Bandaren hastapenetan egin genuen kolaborazio batean ezagutu genuen, duela ia hamabost urte. Oraindik ere bertsoa eta musika uztartzea ez zen hain arrunta garai hartan” dio Jon Maiak. “Beraz, bazegoen aurretik elkarren ezagutza bat, el-

Ideia planteatu zitzaienetik denek argi zuten ez zirela bertso jarriak izango. “Zeren bertso jarriak eta hauei egokituriko musika aspaldi asmatu zen” dio Martinezek. Hasieratik argi zuten beste puntu bat bertsolari eta musikarien sorkuntzen arteko orekarena zen: musika ez zen bertsoen lagungarri soila izango. “Gogoan dut lehen saioan nik banuela bidalita Victoria Eugeniara nola antolatu dena. Eta iritsi nintzenean audioko teknikariek bertsolarien mikrofonoak aurrean eta musikarienak atzean zituzten jarrita. Betiko eskema. Dena aldatu behar izan genuen eta U forman jarri”, azaltzen du musikariak. “Ez ziren bi ikuskizun solte eman nahi eszenatoki berean, guztiok talde berean integraturik egon behar genuen”, gaineratzen du Maiak. Ez zen lan erraza izan. Maiak azaltzen duen bezala “inork ezin du ziurtatu norbere burura ideiak ze erritmotan datozen”. Bost musikari ziren eta, beraz, dezenteko abilitatea behar zuten bertsolariak moteldu edo hanka sartu zuenean denek batera erreakzionatzeko. “Musikariok taldean lan egiteko ohitura gehiago dugu bertsolariek baino. Badakit horiek ere elkarri laguntzen diotela, baina aspektu musikalaz ari naiz. Bertsolari bakoitzak nahi duen tonua hartzen du, nahi duen abiada…” dio Martinezek. Maiak konpas librea aldarrikatzen du irtenbide gisa: “Konpas librea denean ez duzu egokitu behar hori. Bestela askotan martxan datorren tren bat ikusten duzu, laugarren konpasa da martxan doan tren horretan irekita dagoen ate bakarra, salto egin eta parean harrapatu behar duzu ate hori…”. Horrelako esperimentu batetara zeren bila sartzen den bat galdetu diogu bertsolariari. Izan ere agobio puntua sartu zaigu trenaren kontu horrekin. “Esperientzia bat, eta erronka bat ere bai. Horrelako mailako musikariekin proiektu bat egitea oso interesgarria da norberarentzat. Igual pentsa dezakezu denboraz larri ibiliko zarela, agian sufritzea ere tokatuko zaizula moldatzen asmatzen ez duzu-

“Bertsoak erritmoa du, eta beraz, dantza daiteke”.

karrekin egindako bide bat, bertsojazzarena sortu zenerako”, jarraitu du esaten.

lako… Baina gehiago tiratzen du grinak, esperientzia hori bizi nahiak eta beraiekin egoteko aukerak. Emanaldi berezi horietarako deitzen zaituztenean poza ematen dizu”. Bixente Martinezek gustuko du gaia, eta zirikatzen hasteko ez du askorik behar: “Hainbeste bertsojazz, bertsotrama, bertsotal… Kanpotik batzuetan inpresioa dut bertsolaritza eta beste alorra ura eta olioa bezala direla, elkarrekin egoten direla baina ez direla nahasten. Beharko litzateke bertsolaria gehiago pringatzea eta beste alorretako artistekin benetako hibridazioak egitea… Musikaren kasuan, adibidez, helburu berdinarekin ibiltzea eta bertsolariak zerbait ikastea musikarien lan egiteko manerarekin”. Maiak dio agian bertsolariak ez direla uste nahi den bezain polibalenteak: “Egia da gure jarduna kamaleoniko samarra dela, baina aitortu beharko da gutako asko nahikoa ortopedikoak ere garela zentzu askotan, musikari dagozkionetan adibidez”. Hamarren bat emanaldi egin zituzten bertsojazzarekin. Baina bai musikariari, bai bertsolariari Victoria Eugeniako estreinaldi hark utzi zien arrastorik sakonena. “Urduritasuna, Jazzaldiaren markoa, Victoria Eugenian eta beteta, eta lehen inpresioak kantatzean, lehenengo inpresio handiak, bertsoak ze indar hartzen zuen momentu batzuetan musikarekin… Politena lehen hura” dio Maiak. “Hura oso berezia izan zen. Aurreko egunean gogor egin genuen lan baina apustu arriskutsua zen, eta ondo atera zela ikusi genuenean sekulako poza eman zigun… Gero, gogoratzen zait, agian kontzertu osoa ez baina egon direla momentu batzuk oso bereziak: Durangon egin genuen hartan, adibidez, kantu batzuk oso ondo atera ziren”, kontatzen du Bixente Martinezek. 2009an, bertsojazza bukatu berritan, MC Txirrita, bertsoaren eta raparen maitasun istorioa izeneko dokumentala aurkeztu zuten Xabier Silveira eta Unai Muñoak. Anitzak Hitzak ekimena, Doka eta Loiolako gaztetxean egindako Bertsound Systemak, hainbat parte hartzaileren hitzak eta Muñoak Silveirari eginiko elkarrizketa jasotzen ziren bertan. Bertsoa eta raparen arteko maitasun istorioa bertsoa eta jazzaren artekoa baino urrunagotik

Anitzak Hitzak zerbait beranduago sortu zen, 2008an. Bunpada Sound musika taldeak eta etorkinen Anitzak kolektiboak jarri zuten martxan proiektu multikultural hau. Euskal Herriaren aniztasunaren isla izatea zen helburua eta rapa, rocka eta herrialde ezberdinetako folklorea fusionatu zituzten, hizkuntza ezberdinak (euskara, gaztelera, arabiarra, portugesa), ikuskizunean parte hartzen zuten jatorri ezberdineko jendearenak, erabiliaz. Bertsoundeko bertsolari eta rap abeslariek hemen ere hartu zuten parte. Anitzak Hitzak diskoa kaleratu zen 2010ean. Egin dira gauzak musika eta bertsoa uztartuaz. Batzuk kuriosoak, gainera. Bertsojazza eta Bertsoundaren garai beretsuan Fredi Paia, Etxahun Lekue eta Arkaitz Estiballes hasiak ziren Hudaltzainak taldearekin emanaldiak eskaintzen. Film labur batekin hasi zen istorioa: Josu Martinez eta Txaber Larreategi zinegileek, bertsotan ibilitakoak, Santutxuko bertso eskolan hauek ere, euren Looking for Mister X lana promozionatzeko taldea sortzea proposatu zieten bertsolariei. Santutxuko gaztetxean bertsorastafariak, gitarraz lagunduta Bob Marleyren doinuekin buruturiko bertso saio espontaneoak, egitetik ezagutzen zuten elkar eta gustura eman zieten baiezkoa. Hiru bertsolariek lau musikarirekin egiten zuten saioa, abesti ezagunen (Bob Marley, The Police, Bob Dylan, Hertzainak…) gainean gai librean inprobisatuaz edota eurek sorturiko kantu satirikoak eskainiaz. Taldearen izenak berak Hertzainak taldeari egiten zion keinuak agerian uzten zuen bezala, txapel gorriarekin ateratzen ziren taulatu gainera zalantzarik izan zezakeenarentzat, umorea

“Bertso on asko atera arren belarri gutxitara iristen zirela konturatzen ginen. Geldialdia egin genuen, zerbait multimedia egiteko gogoa geneukan”.

zetorren. Urte batzuk baziren bertsolari batek edo bestek euskarazko rap abeslariekin puntualki topo egiten zuela. Estiballes aritua zen Norte Apachekoekin, Silveira Maisha MCrekin, Muñoa Selektah Kolektiboko kide batzurekin… Selektahko Aritz Sound System izan zen ideia izan zuena: bertsolariak, rap abeslariak, graffiti margolariak, disko jartzaileak eta break dantzariak elkartzea emanaldi berean. Ordizian egin zuten lehenengoa, 2007an, oraindik izenik jarri gabe, eta 2008tik 2010era pare bat dozena gehiago Bertsound System bezala. Xabier Silveira eta Unai Muñoa izan ziren ohikoan bertsolariak, baina aritu ziren Iñaki Viñaspre eta beste ere. Rap abeslariak, berriz, Daddy Jeff, Norte Apache, 121 Crew, Maisha MC eta Rufo ziren gehienetan. Euskaraz aritzen ziren batzuek eta besteak, eta elkarren aurka desafioak ere egiten zituzten.

zen hibridoaren osagai nagusia. Eta arrakasta izan zuen formulak: film laburra promozionatzeari laster utzi zioten, baina taldeak 2011 arte egin zuen bidea, dozena pare bat emanaldirekin.

Bertsoa eta musika edota bertsoa eta antzerkiaren arteko hibridazioak izan dira gehien egin direnak. Baina izan da bestelakorik ere. Bat bateko bertso eta marrazki saio batzuk ere egin izan dira. Asisko Urmeneta eta Aitor Txarterina marrazkilariek, esaterako, egin dituzte horrelako emanaldi batzuk, tartean, Gu ta gutarrakekin eskainiriko pare bat. Bertsotramarraskiyari erreparatu nahi izan diogu, ordea, gehixeago. Izenean hiru hitz elkartzen dituen lehenengoa izateaz gain aurretik aipaturiko bertsotramen eta bertso-marrazkien garapen gisa ere har daitekeelako nolabait. Bigarren belaunaldiko hibridazio bat, alegia, dotoreago esatearren. “Aiora Azagirre dago hor hasieran. Bilboko Udalak euskara eta euskal kulturako ekintzen hilabete baten antolakuntza eskaini zion Topaguneari eta Topagunetik Aiora etorri zitzaidan esanez bertsoarekin zerbait berria, gaztetxoei zuzendurikoa, egin nahi zutela ”, kontatzen du Xabi Paiak, proiektuaren ideologoak. “XXI. mendean bizi gara eta gazteek jada ez dituzte liburuak irakurtzen, bideoak ikusten dituzte. Hitzaren indarra ezin zitzaion kendu, bertsoa hitza delako batez ere, baina elementu audiobisual gisa saldu beharra zegoela oso klaru izan nuen hasieratik. Beraz, bertsoa eta marrazkia, eta lotura egiteko eta gazteengana hurbiltzeko trama bat” jarraitzen du. Bi baldintza jarri zizkien Topagunekoei: batetik, bertsolariak al-

boetara eta irudia erdian kokatzeko zine pantaila bat,eta, bestetik, Patxi Gallegok izan behar zuela marrazkilaria. “Ni garai hartan Xabinaitorren jarraitzaile itsua nintzen. Komiki horrek ekarri zuen aire berri postmoderno apurtzailea zoragarria iruditzen zitzaidan. Iruditzen zitzaidan sintonia ona izan genezakeela eta gaztetxoentzat oso egokia izan zitekeela”, dio Paiak. Patxi Gallego ez da inoiz bertsozalea izan: “Xabinaitorrek omeopatari esaten zion bezala, ni euskalduna naiz betidanik eta bihotzez, Benito Lertxundiren Orreagak bere garaian erabat markatu ninduen, baina bertsozalea ez naiz izan. Badakit zein diren bertsolariak, eta prentsa arrosakoak baina gehiago jarraitzen ditut, baina bueno…” Baiezkoa eman zuen hala ere. Zergatik animatu zen galdetuta ez dauka oso garbi: “Hori ari nintzen ni pensatzen, zergatik esan nuen baietz. Galdera ona. Ezetz esaten ez jakiteagatik agian… Egia esan garai hartan beste gauza batzuei eman nien ezezkoa. Nik uste dut irudia zeukalako esan niola baietz. Xabinaitor bukatu eta lehen gauza ETBrako ekoiztetxe batek gidoilari bezala aritzeko proposatu zidan, baina nik komikia nahi dut egin. Gero ez naiz oso bertsozalea izan, baina euskal kulturaren baitako sentitzen naiz, eta inguru horretan zerbait berria egiteko proposatzen badidate interesgarria iruditzea ere litekeena da”. Paiak trama bat prestatzen zuen, Gallegori pare bat egun lehenago pasatzen zion, eta saioan bertan bertsoak entzun ahala egiten zituen marrazkiak errenteriarrak. “Benetako hibridazioa izateko ezinbestekoa zen marrazkiak bertsoek egiten zuten bidearen arabera sortuak izatea, bat-batekoak izatea. Hori beretzat deserosoa zen, baina ez nuen nahi aldez aurretik egindako marrazkiak tartekatuko zituen norbait”, esplikatzen du Paiak. “Aberasgarria izan zen, noski. Baina botatzen nituen izerdiak… Ez dakit zenbat irauten zuen baina maratoi bat zen niretzat. Hauek, bertsolariak, inprobisaziotik bizi dira, eta nahikoa natural ateratzen zaie. Ni, ordea, justu kontrakoa naiz: probak egin, zuzendu, xehetasunak zaindu, etxean goxo-goxo. Eta erabat nekatuta bukatzen nuen, bai fisikoki, bai mentalki”, dio Gallegok. “Agure bat zarenean eta Altzeimerrik ez daukazunean eskertuko didazu” jotzen dio adarra bertsolariak.

_ 89

“Askotan martxan datorren tren bat ikusten duzu eta laugarren konpasa da martxan doan tren horretan irekita dagoen ate bakarra”.

Bertsotraman bezala pertsonai bana egokitzen zitzaion bertsolari bakoitzari. Eta agurretan bertsolariak zineko pantailan ikusten zuen nola Gallegok bere pertsonaia horren irudia osatzen zuen. Marrazkilariak bertsoari jarraitu behar zion, baina bertsolariek ere hitzetatik beharrean irudietatik abiatuta egin behar zuten beren lana. “Amaren poltsa ireki eta hau aurkitu duzu botatzen nuen gaia eta isildu egiten nintzen. Patxi marrazten hasten zen eta pantaila handian ikusten zen poltsa barruan esku-burdin batzuk zeudela. Bertsolaria hasten zen bertsotan eta marrazkiak aurrera jarraitzen zuen: dentadura postizo bat, labana handi bat… Horrek ikaragarri zabaltzen zuen espektroa”, kontatzen du Paiak. Lau bertsorekin koadro bat osatzen zuen marrazkilariak, eta osatutakoan berriro ekiten zion. “Bertsolariak konturatzen ziren ekintza gehiegi jarrita koadroa ezin zitekeela behar bezala osatu, eta deskribapenera jotzen zuten. Metodo deskriptiboa nagusitu zen…”, dio bertsolariaren gogoetak. “Arte guztiz iragankorra zen, berehala borratu berehala berria egiteko. Pantaila garbitu beharra nuen aurrera jarraitzeko”, dio marrazkilariarenak. “Bertsolaritza hori da” diotsa Paiak.

Publikoak saioa pantailari begira egiten zuela kontatzen dute. “Kuriosoa da bertsolarien alde kinesikoa nola hutseratu zen, ez ziren mugitu ere egiten. Ordainetan ahotsarekin, adibidez, gehiago jolasten zuten. Egia esan, banaketa nahiko modu naturalean gertatu zen: bertsolariek bazekiten informaziorik gehiena irudiek ematen zutela, eta marrazkietako pertsonaien pentsamendu hipotetiko batzuen bikoizketa moduko bat egiten zuten”, esplikatzen du Paiak. “Bat-bateko zinema existituko bada gure saio horietan nahikoa gertu ibili ginen”, borobiltzen du. Beasaingo Arrano Kultur elkartekoek ere izen kuriosoa jarri zioten asmakuntzari: bertsomovieda. Eta hori ere, nolabait, bigarren belaunaldiko hibridazioa dela esan genezake. Aitor Sarriegik azaldu digu bilakaera: “Zortzi urte generamatzan bertsopaper lehiaketa antolatzen, saio musikatua ere egiten genuen bertsookin, baina bertso on asko atera arren belarri gutxitara iristen zirela konturatzen ginen. Geldialdia egin genuen, formatuari buelta batzuk eman genizkion, zerbait multimedia egiteko gogoa geneukan, eta Alaia Martinek Argentinatik bidali zuen bideoa ikusi genuenean pentsatu genuen horrelako zerbait izan zitekeela”. Joan den urtean 26 bideo jaso zituzten eta aurten 33 izan dira. Gabiriako kuadrilla batek bertsoa eta bere inguruarekiko harremana aztertzen duen esperimentua bidali die: Burgosko plazan, Ikean, Mc Donals batean…. ezohiko tokietan bertsotan eginda sortu diren erreakzio ezberdinak jaso dituzte; bertsoa bota aurretik bertsolariari burutik pasatzen zaizkion ideiak azaltzen ditu irudietan beste lan batek; multak bertsotan jartzen dituen munizipalaren abenturak kontatzen ditu hurrengoak… Bertsopaperetatik bertsomovietara parte hartzaileen profila erabat aldatu dela dio beasaindarrak: “Gutxik errepikatu dute batetik bestera. Oraingo formatuarekin normalean taldean egindako lanak izaten dira, eta tartean izango da bertso munduarekin zerikusirik duenen bat ere, baina gehienak inoiz bertsopaper lehiaketa batean parte hartu gabekoak direla esango nuke. Bestalde bertsopaper lehiaketa askotan ibili den jendea galdu dugu, hori ere esan behar egin behar da…” Denen gustua ezin egin. Kexarik ez dute, ordea, parte hartzaile kopuruarekin eta parte hartu duten lanen mailarekin. Epaile lana da kezka gehiago sortu diena: “Zalantza ere sortzen da

“Arte guztiz iragankorra zen, berehala borratu berehala berria egiteko. Pantaila garbitu beharra nuen aurrera jarraitzeko”.

batzuetan gauza batzuk baloratzeko prestatuta ote gauden. Ikusentzunezkoen alorrean jantziagoa den jendeari ere zabalduko diogu agian hurrengoetan epaimahaia”.

Ikus-entzunezkoekin, beste alor batzuekin egindakoekin alderatuta behintzat, uztarketa gutxi eman da urte hauetan. “Bertsolari pelikula hor dago, noski, benetan lan bikaina da. Baina niri ere kuriosoa iruditzen zait alor honetan beste batzuetan baina askoz ere gutxiago esperimentatu izana. Gainera, kontutan hartu behar da ikus-entzunezko hainbat profesional eta bertsolariren artean aspaldidanik dagoela harremana, eta harreman estua dela. Badira bi hamarkada telebistan Hitzetik Hortzera daukagula”, dio beasaindarrak. Ez dio azalpenik topatzen hutsune honi. “Ez dira ahalegin asko egin”, errepikatu du.

Xabier Lizaso piano-joleak eta Andoni Egañak Bi arreba ikuskizuna eskaintzen dute, Chopin eta Xenpelarren arteko ahaidetasunak bilatzen dituen proposamena. Antzerkia, poesia, musika eta bertsoa uztartzen dituen Ez gara Palestinaz ari jarri dute martxan Ander Lizarralde eta Unai Muñoak. Begiradak antzerki taldeak Ainhoa Agirreazaldegi, Uxue Alberdi, Maialen Lujanbio eta Andoni Egañaren hitzetan oinarrituriko teatro eta dantza emanaldia sortu du. Oskar Estanga eta konpainia munduko musikekin bertsotan dabiltza… Gehiago ere izango dira ziurrenik momentu honetan Euskal Herrian batetik bestera dabiltzan bertsoaren inguruko hibridoak, baina beste biren testigantzak jasotzearekin emango diogu amaiera errepaso moduko honi. Lehenengoa bertso mundutik irtendako ideia bat da eta bigarrena bertso mundura ekarritakoa. Lehengoak areto handiak eskatzen ditu eta bigarrena tabernatik gaztetxera ibili da orain artean. Lehenengoak baditu bere webgunea eta marketina, Lankuren azpiegitura, gogoeta burutsu baten aurrelana, hainbat kolaboratzaile eta entsegu lan gogor bat. Bigarrenak ez du horrelakorik. Esanguratsua iruditu zaigu, biek uztarketa berri bat proposatu arren, bi proposamenak elkarrengandik hain ezberdinak izatea. Bertsolaritza oinarri duen dantza emanaldiaren ideia Unai Elizasuri bururatu zitzaion. Bertsoa eta dantza tartekatzen zituen Upeletan

Errimak oinetan, dantza berriak bertsoei jarriak da ikuskizunaren izen osoa. Inprobisazioa dantzariek jartzen dute, bada. Eta emaitza, bertsolariekin gertatu ohi den bezala, momentuko inspirazioari bezainbeste aurretik egindako lanketari zor zaio. “Lan handia egin dute bertsolariek taulada gainean izan ohi dituzten jarrerak, keinuak, maniak barneratzen. Bertsolari batek baino gehiagok esan izan dit oso ongi egiten dutela euren parodia”, dio Elizasuk. Beobidek gaineratzen du Sustrai Colinak euren izaeren eta interesen inguruan galdetu ziela bertsoak egin aurretik, eta eurentzat propio prestaturikoa dela testua: “Oso pertsonifikatua da. Esaten da: zatozte Onintza eta Aiert eta hau da zuen gaia. Gaia guk aukeratu dugu, ematen zaizkigun rolak ere bat datoz gure izaerekin, eta horrek sinesgarriago egiten du gure interpretazioa”. Isiltasunaren inguruan egin dituzten gogoetak eta, berebat, publikoari barre eginaraztea ere, berriak omen dira eurentzat.

errenditu eta disfrutatzea beharrezkoa da bai magian, bai bertsolaritzan”.

“Abandonua, tranpa aurkitzen saiatu beharrean

Erronkak ere, eta Errenteriako 2002 urteko Bertso Egunean egin zen tartekatzeaz haratago bi diziplinak uztartu zituen saio oso interesgarri bat, baina uztarketa planteatzen zuen proiektu jarraiturik ez da izan orain arte. Hortik bide bat egin zitekeela iruditu zitzaion eta Aiert Beobideri, ikaskide izana eta laguna, deitu zion. “Bertsoak erritmoa du, eta beraz, dantza daiteke. Unai bere ideiarekin etorri zitzaigunean Haatik Dantza Konpainian proiektu berrietan pentsatzen ari ginen eta ideia ona iruditu zitzaigun. Nola egin zen arazoa”, kontatzen du Beobidek. Sustrai Colinak egin zituen bertsoak eta, dantza garaikidea eta euskal dantzak nahasiaz, bertso horietan oinarrituriko koreografiak sortu zituzten, baina beti ere bertso saio baten egitura errespetatuaz. “Bertsolariak oholtzara ateratzen diren unetik hasten da. Bost aulki eta bost ur botila dira atrezzo guztia, eta pixkanaka saio bati dagozkion ariketak egiten dituzte: hasierako agurra, ofizioak, puntuka…”, esplikatzen du Elizasuk. Aiert Beobideren ustez dantzaren ikuspegitik badaude berrikuntza interesgarriak: “Testuari dagokionez, normalki, dantza ikuskizunetan publikoak ez du azalpen labur bat baino jasotzen. Kasu honetan bertsoaren gainean ari gara: testua uneoro eskura daukate. Bestalde bertsolaritzarekin gertatu ohi den bezala, gaurkotasunezko gai oso zehatzei buruz aritu behar izaten dugu eta hori ere ez da hain ohikoa. Beraz, ikusteko oso erraza da, ez da batere anbiguoa, eta gertukoa da, gertuko gaiak ukitzen ditugulako”.

Ohiko bertso saioetako publikoa ez dute hainbeste sumatu. Gehiago hurbildu omen dira dantzaren mundukoak. “Ez da erraza suertatzen ohiko bertsozaleei saioa esplikatzea bera ere”, dio Elizasuk. Ez dago bertsolaririk oholtza gainean baina Sustrairen bertsoak Eñaut Agirre, Maddalen Arzallus, Olatz Prat eta Saroi Jauregiren ahotsean entzun daitezke. Igelaren Bandak, Bixente Martinez eta konpainiak, musikatu dituzte bertsook. Eta Mikel Urdangarin, Katamalo, Fauna txiki bat, Gu ta gutarrak eta Maddalen Arzallus eta Miren Amuritzaren kantuak ere tartekatzen dituzte. Bertsoclownaren ideia Andoni Egañari bururatu zitzaion, Andoni Egaña clownari. “Urte mordo batean Mendarora bertsotara joan izan gara Motxail egunean. Azken urteetan Andonik bere clown ikuskizuna egiten zuen gu bertsopoteoarekin hasi aurretik. Behin, batere espero ez genuela, bertara iritsi eta ‘eh, ni gai-jartzaile izango naiz eta nire ikuskizunaren sartuko zaituztet, zer iruditzen zaizue?’ bota zigun. Saio informala da Mendaroko hori eta egokia iruditu zitzaigun”, kontatzen du Jokin Urangak. Egañak honela gogoratzen du: “Ni bertakoa naiz eta Motxail egunean emanaldi bat egiteko eskatu zidaten 2010ean. Egin nuen eta bukatu zenean gehiago eskatzen zidan jendeak. ‘Bertsolariak etorri al dira?’ galdetu nien, eta hala Ministro eta Jokin Urangarekin batu nintzen, eurak gai librean ari zirela. Ongi funtzionatu zuen, buelta batzuk eman nizkion eta 2012an jada forma emanda joan nintzen, egitura bat eta gai batzuk prestatuta. Iñaki Gurrutxaga, Iñigo Izagirre eta Jokin ziren bertsolariak eta ongi iruditu zitzaien”. Bertsolariak ez dira errez kikiltzen: “Leku berri bat izan balitz, erreferentziarik gabekoa, seguruenik gehiago kezkatuko ginatekeen. Baina Motxail eguneko giroa ondo ezagutzen dugu, Andoni bera ere ikusita geneukan bere jardunean eta bagenekien gutxiago edo gehiago nolakoa izango zen”. Oso ongi irten zen eta clownak ikuskizunarekin aurrera jarraitzeko proposamena egin zien. Bertsolariak ez dira errez kikiltzekoak eta Itziar, Azpeiti, Plentzia, Oiartzun, Antzuola, Gernika eta Berriatua etorri dira Mendarokoaren ondotik.

“20 urterekin gaien bila zabiltza eta 30ekin gaiek pertsegitu egiten zaituzte”.

Emanaldiaren hasieran librean aritzen dira hiru bertsolariak eta clowna. “Izena dela eta urteak daramatzat kalean ‘hi, bota bertsoa!’ entzuten, eta, halako batean, bertso eskolan apuntatzera ere iritsi nintzen”, kontatzen du Egañak. Bertsolari txarra omen da, baina clown bezala errazago egiten omen du: “Andoni bezala bertsoa eztarriraino bakarrik iristen zait, hortik aurrera ez zait ateratzen, ezta lagun artean ere. Baina sudur gorria janzten dudanean kristoren askatasuna sentitzen dut, eta orduan bai ateratzen zait, baita oholtza gainetik ere”. Gainera clownari dena barkatzen omen zaio: “bertso ona ateratzen bazait sekulako txaloak egiten ditu jendeak eta txarra ateratzen bazait, normalean horrela izaten da, grazia egiten die…”. Librekoa bukatu ondoren Txapelketarekin hasten dira. Publikotik hiru epaile eta idazkari bat aukeratzen ditu Egañak, mahaitxo batean jartzen ditu, eta jarraian Finalaren aurkezpena egiten du “Ruper Ordorikaren musika eta parafernalia guztiarekin”. Bera gai jartzaile aritzen da eta binaka, ofizioka eta kartzelako lanean jartzen ditu bertsolariak. “Hor jada ez dut bertsotan egiten. Gaia jarri eta pertsonaia bat hartzen dut, eurak bertsotan ari diren bitartean nik pertsonaia hori antzezteko. Adibidez, bata Infanta izan daiteke, bestea Urdangarin eta nik bizkarzainarena egin”, esplikatzen du Egañak. “Askotan clownak hartzen du protagonismo handiena eta, zenbaitetan, kontzentrazioari eusteko arazoren bat ere izan dut. Igual bertsotan ari zarela ondora etorri eta zerbait egin dizulako… Baina esan beharra dago konfiantza handia transmititzen digula eta ez gaituela hain bide estuetatik eramaten”, dio Urangak. “Haiek abesten ari diren bitartean nire fokua jaisten saiatzen naiz, oreka mantentzeko. Isiluneetan, pentsatzeko tarteetan, neureganatzen dut berriro” gaineratzen du Egañak. Bukatzeko epaimahaiak bere puntuazioak ematen ditu idazkariaren ahotik eta sari banaketa egiten dute: “Publikoko jende gehiago ateratzen dut paper horiek egitera ere. Lehen saria Diputazioko ez dakit zeinek ematen duela esaten dut eta publikoak txistuka hartzen du, bigarren saria Bertsozale Elkarteko norbaitek eta dena txaloa… Festa polita izaten da”.

dut”, dio Egañak. “Andonik berak eramaten ditu emanaldiaren bridak” aitortzen du Urangak. Egañaren iritziz saio arrunt batekin alderatuta umore plus bat da bertsoclownak eskaintzen duena: “Saio arruntetan ere badago umorea, baina nire ustez dramatik gehiago jotzen da, oso serio aritzen dira normalean. Eta jendea umore gosez dagoela iruditzen zait”. Krisia aipatzen du, eta irriaren balio terapeutikoa. Erabat bokaziozkoa da haren jarduna: “Clownak bizitza aldatu zidan. Sudur gorria jarri nuenean nire barruan puzzlearen pieza guztiek bat egiten zutela sentitu nuen. Ez nekien nora eramango ninduen, baina argi neukan hau zela nire bidea”.

“Bizkaian bere garaian bertsotan gurekin ibilitako hainbat jende gauza ezberdinetan dabil orain: Ander Lipus, Mikel Urdangarin, Unai Elorriaga, Leire Bilbao… Lopategiren eskoletan zaletasun artistiko ezberdinak genituen jendea batu ginen. Txirritari buruz baino gehiago hitz egiten genuen hitz Bruce Springsteeni buruz.

Saioen aurretik ez da ezer prestatzen bertsolariekin. “Besarkada batzuk ematen dizkiet atera aurretik, eta kito. Urte batzuk daramatzat clown bezala, Oihulari Clownekin eta Birginia Imazekin ere egin ditut kolaborazio batzuk, badaukat pertsonaia bat landuta, eta emanaldiaren pisua, erritmo eta interpretazio aldetik, neuk eramaten

Jon Maiak ere Elortzak aipaturiko arrazoibide berdinari heltzen dio: “Nik uste dut badagoela osagai kultural bat. Egungo bertsolarien garaiko kulturan normala da komikiak irakurtzea, edo kontzertu batera edo teatroa ikustera joatea. Garai batean hori pentsaezina zen. Eta iturri ezberdinetatik edaten ez bada ez dago hibridaziorik”. Aitor Sarriegik osagai kulturalaren argudioari harreman sare orotarikoarena gehitzen dio: “Pentsatzen dut bertsolaritzara hurbildu den jende berria geroz eta mundu ezberdinetakoagoa dela, harreman oso desberdinak dituena. Batzuek raparekin eta mundu horretako jendearekin izan dezakete harremana, beste batzuek dantzarekin eta dantza munduko jendearekin… bertso munduaren aniztasunaren ondorio da hibridazio guzti hau” . Bixente Martinezek beste aldetik osatzen du argudioa: “Duela hogei urte bertsolaritza ez zein hain ezaguna musikarien artean. Esperimentu arriskutsuak egiteko maila zuten musikari euskaldunak ere ez ziren hainbeste. Egun goi mailako musikari euskaldun asko dago bertsolaritza ongi ezagutzen duena”. Elkar ezagutza hori aipatzen dute Xabier Amurizak eta Andoni Egaña bertsolariak ere. Bertsozaleen aniztasuna seinalatzen du Jokin Urangak. Eta bertsolaritzak hartu duen nolabaiteko prestigioa. Ibai Esoain bat dator

normalean. Eta jendea umore gosez dagoela iruditzen zait”.

90ko hamarkada bertsolaritzaren boomaren hamarkada gisa ezagutzen da. Hitzetik Hortzeraren eragina, elitera iritsitako belaunaldi berria eta bertso eskolen lehen emaitzak, Elkartearen sendotzea… arrazoi asko aipatu izan dira fenomeno hori azaltzeko. Aparrak behera egin beharko zuela ere aipatu zen bere garaian, baina ez da horrelakorik gertatu: geroz eta bertsolari eta bertsozale gehiago ikus daitezke saioetan, internetera ere iritsi dira aparrak, eredu horizontalago batean ari da zabaltzen mugimendua eta euskal kulturgintzaren abangoardian kokatu da. Bertsolaritzaren hibridazioen azken hamarkadako ugaritzea joera orokor honen adierazle gisa har genezake, baina honen inguruan ez da oraindik asko teorizatu. Zergatiez galdetu diegu, bada, bertsolaritzaren boomaren baitako hibridazioen boom berri honen atzean egon daitezkeen azalpenez.

prestigioaren arrazoiketarekin: “Gizarteak, komunikabideek espazio garrantzitsu bat eskaintzen diote bertsolaritzari. Agian baita gehiegi ere. Elkartearen eta mugimendu guztiaren lan handi bat dago horren atzetik. Eta beste alorretako artista batzuk espazio horretara hurbildu nahi izan dute”.

“Saio arruntetan ere badago umorea, baina nire ustez dramatik gehiago jotzen da, oso serio aritzen dira

Gogoan daukat Josu Goiko eta Xabi Ajuriarekin sutondoan Drakula irakurtzen egindako gaupasa bat… Giroa horrelakoa zen, bertsoak biltzen gintuen baina beste interes batzuk ere hor zeuden”, kontatzen du Igor Elortzak.

Ohiane Pereak bagajea aipatzen du: “Bertsoaren bidez bagaje bat pilatu dugu, sortzen ikasi dugu, nolabait esatearren, eta bagaje horrek beste alor batzuetan probatzeko beharrezkoa den ausardia puntua ematen digu. Sorkuntza ez baita zerbait estatikoa. Honela, beste alor batzuetan ere sartu irtenak egiten ditugu nahiz eta jakin ez direla gure espezialitatea”. Ohiko formatuen errutinatik irten nahia eta eskariaren zain egon beharrean eskaintza bereziak egiteko gogoa ere hainbatek aipatzen du. “Publiko ezberdinetara iristeko asmoa dago alde batetik eta egiten dizkiguten proposamenei ezetz esateko ezintasuna bestetik” zerrendatzen ditu beste bi arrazoi Jon Martinek. Eta publikoa zabaltzearena askok aipatzen dute, baina baita ezezkoa esateko ezintasunarena ere. “Eskola hori jaso dugu aurrekoengandik, denari baietz esaten diogu, eta batzuetan dezenteko saltsatan sartzen gara. Ofizioari dagokion zerbait da, lanerako deiaren menpe gaudelako agian”, dio Jon Maiak. Balorazio bat ere eskatu diegu egin denaren inguruan. Hasteko gehien gustatu zaiena zer den galdetu diogu hainbat elkarrizketaturi. Elkarrizketa guztian egin duen bezala, Xabier Amurizak bertso musikatuen bideari heltzen dio : “Sarasuatarren Fauna txiki bat asko gustatu zitzaidan. 7 eskale eta horiek ere bai”. Igor Elortzak Ornitorrinkus aipatzen du: “Gustatu eta ez gustatu terminoak soberan daude horrelako zerbaiten aurrean, muturreko proposamena zen. Inplikazio eta lan handia ikus zitekeen horren guztiaren atzetik eta askotan hibridazioetan, edo kanpotik datorren proposamena delako edo ezberdinen arteko lankidetza konplikatua delako, bi elementu horiek faltan botatzen dira”.

Bertsojazza hainbatek seinalatzen du: “Dotorea izan zen, kalitatezko zerbait” dio Jon Martinek. “Hala ere formatu horretan garestiegia da funtzionatu ahal izateko”, gaineratzen du Pereak. Baita 7 eskale ere: “Oroitzapen berezi bat da niretzat, ikasle garaiarekin lotzen dudalako agian. Oso zalea nintzen” dio Alain

egiten genuena zen ez bertsorik idatzi eta ez musikarik sortu baizik eta eztabaidatu ze cojones egin nahi genuen”.

Josu Goikoetxea ez da animatu gehien gustatu zaiona aipatzen, ongi eginak dauden guztiak gustatzen zaizkiola dio, baina gehien harritu duena Upeletan Erronka dela aitortzen du: “Euskal kich-a zen erabat, El Caserioren atmosfera zekarkidan gogora, eta hori ez da bereziki nire estilokoa, baina onartu beharra dago oso ongi egina zegoela. Dantzariak, musikariak eta bertsolariak oso onak ziren eta uztarketa ongi egina zegoen”.

“Astelehenero elkartzen hasi ginen eta

“Oso interesgarria eta emankorra iruditu zitzaidan bertsojazzarena, eta Jon Maiaren ijito koadrila hori ere, Karidadeko Benta, oso oso ona. Jonen ijito izpiritua benetakoa da gainera”, esaten du Josu Zabalak.

Urrutiak. “Musikalki ere berritzailea izan zela iruditzen zait. Garai hartan ez zen horrelako musika asko entzuten” Aitor Sarriegik. Eta Gu ta gutarrak: “Musika estilo hori asko gustatzen zait eta bertsotan egindako letra onak ere bai”, aipatu du Iratxe Ibarrak. “Ez dakit zenbat daukan bertsotik eta zenbat musika taldetik, baina oso gustura entzuten dut”, Esoainek. Kuriosoa da Iratxe Ibarrak harritu duten saioez galdetuta emandako erantzuna ere: “Egia esanda, aspaldion ez dut bereziki deigarria edo arraroa iruditu zaidan saio esperimentalik ikusi. Gauza desberdin asko egin dira dagoeneko eta zaila da zerbaitekin harritzea”. “Asko gustatzen zait Erregea eta Bufoiarena. Gainera barrutik, bertsolari bezala, ezagutzeko aukera izan dut eta Lipusek egiten duen lana ikaragarria da. Ematen du bertsolariari lanak zailtzen ari dela baina alderantziz da, bide berriak irekitzen dizkizu… Ikaragarri polita iruditzen zait” ematen du bere iritzia Jokin Urangak. Andoni Egañari ere, Andoni Egaña clowna, Erregea eta Bufoia gustatu zaio gehien: “Asko gustatu zait. Gainera gure emanaldiaren lehengusua dela esan daiteke, zerikusi handia daukate”. Andoni Egaña bertsolariari ere bai: “Hainbat esperimentutan hartu dut parte eta, beharbada, hau izango da benetan mestizaia handiena zuena. Antzerkigile batek inprobisatzeko asko arriskatu behar du, ez dago euren ohituretan, eta Lipusek egin zuen”.

Balorazioarekin jarraituaz esperimentazioaren arriskuez galdetu diegu: dena libre al da? “Ni ez naiz mugak jartzearen aldekoa. Arriskuak hartu egin behar dira beti. Ondo ateratzen dena errepikatu egingo da eta gaizki ateratzen dena ez da errepikatuko. Gainera, gaizki ateratzeak ez du esan nahi mundua bukatzen denik. Niretzat denak libre behar du, bakoitzak egin dezala sudur puntan jartzen zaiona eta esperientziak erakutsiko dio asmatu duen ala ez”, ematen du Jokin Urangak oinarrian guztiek defendatzen duten postura. Oinarriko horri, ordea, hainbat ñabardura egiten zaizkio. “Nik uste dut esperimentu denak direla zilegi, baina ikuskizun bezala aurkeztu nahi baditugu exijentzia maila bat egon behar duela eta batzuetan

100

101

Balizko arrisku hauen aurrean proiektuen sendotasuna aldarrikatzen du Amurizak. “Esperimentazioa gauza puntual bat egiteko baldin bada, ez zait oso interesgarria iruditzen. Kaltegarria ez da izango, agian, baina hobea da jarraibide bat ikusten zaien esperimentuei ekitea” dio bertsolari beteranoak. Eta Josu Goikoetxeak beharrezkotzat jotzen du kritikarako eskubidea: “Esperimentuekiko kritiko agertzen bazara erreakzionario gisa ikusia izateko arriskua dago, baina kritika beharrezkoa da gauzak ongi egiteko. Nik uste dut, tradizioa mantenduz ahalik eta heterodoxoena izatea dela formula egokia, oreka horri eutsi behar zaiola alegia”. Fase berri bat aipatzen du Igor Elortzak: sakondu beharra. “Askotan lehen hurbilketa erraza da, zaila dena da sakontzea eta batuketa biderketa bihurtzea. Batzuetan iruditzen zait ez ote den agortzen ari guztiarekin probatzearen kontua. Agian, hurbilketa fase horretatik sakontzeko fasera pasatzea tokatzen zaigu hemendik aurrera, biren batura beharrean gauza berri bat lortzea izan behar du helburuak. Eta horretarako parte guztien benetako konpromisoa behar da, benetan elkar ezagutu eta elkarrengandik ikasteko prest egotea”, esplikatu du. Sakontzeko bide horretarako interesgarria izan daitekeen gako bat ematen du Josu Zabalak. “Esperimentu hauen funtzio nagusiak izan behar du mundu propioei

102

eta antzerkiaren uztarketa, egina zutela deskubritu zuten

Ibai Esoainek bestelako planteamendu bat egiten du: “Esperimentazioak mugimendua eragiten du eta mugimenduak bizia dakar. Sorkuntzak gure kultura elikatzen du, eta badago hor gogo bat sortzaile gisa inplikatzekoa. Baina sorkuntza grina hori kontsumo balioetan neurtzera iristearen arriskua ere ikusten dut. Alegia, norbaitek ‘nik ere atera behar dut zerbait, nik ere nire merkatua sortu behar dut’ pentsatzea. Bertsoaz asko gozatu daiteke bakoitza bere ingurutxoan mugituz eta besteak entzunez. Baina gerta daiteke norbait izan nahia zabaltzea, antsietatea sortzea, kontsumo gizartean dauden arazo orokorrak gureganatzea”.

Xabier Mendiguren idazlearekin izandako hizketaldi batean Tolosan 80ko hamarkadan antzeko zerbait, bertsoa

ez dagoela” dio Maiak. “Arriskua esperimentatzeari baino gehiago esperimentatzeagatik esperimentatzeari ikusten diot” aipatzen du Elortzak. Eta ideia horri heltzen dio Sarriegik ere: “Kaltea izan daiteke nondik nora gabiltzan ez jakitea, bidean galtzea”.

leku bat ematearena, balio behar dute norberak berea egiteko. Gainera bertsolariak behartuta daude askotan eurenak ez diren rolak eta paperak jokatzera, behar dute beste bide hau”, dio. Eta Lipus eta Egañak nahikoa egoki ilustratzen dute Elortzak aipatzen duen benetako konpromisoaren kontu hori. Aktoreak dio Erregea eta Bufoiak bere lana soiltzera, hitzaren biluztasunera eraman duela: “Hasieran badaezpada ere sekulako attrezzoa eramaten nuen: telefono handi bat, bala gizonaren tresneria guztia… Irudiak ematen zizkidan errekurtsoekin armatuta joaten nintzen, zer gerta ere. Baina bertsolariari erantzun beharra neukan, eta horretarako baita entzun beharra ere. Eta pixkanaka konturatu nintzen tramankulu gehienak soberan neuzkala, hitzaren jolasa zela hura.Teatroan ekintzak ere pisu handia du, baina hemen azkenerako, ia hitzaz baino ez nintzen baliatzen”. Mikrofonoarekiko loturak sortzen dituen estatikotasuna eta nolabaiteko pulpitotasuna aipatzen ditu Egañak. Baina Lipusen taulatu gaineko trumoiek mugitu araztera eta lotsagabetzera eraman dituela bertsolariak. Aktorearen jardunak erakutsitako arketipoen bidea ere seinalatzen du: “Berak bere pertsonaiekin egiten duen bezala, gure baitan ditugun aurpegi ezberdinetatik abesten asmatzea baliabide oso interesgarria izan liteke”. Gehien iraun duen formatu hibridoa bertsotramarena izanik arrakasta horren gakoez ere galdetu diegu Josu Goikoetxeari eta Igor Elortzari. “Uste dut gakoa pazientzia handia eta anbizio txikia izatea izan direla”, hasten da Goiko. “Fidelak izan gara bertsotramarekin baina ez diogu behar ez zuen neurririk eman. Musikariak eta atrezzoa gehituaz ikuskizun handiagoa bat izango litzateke baina behar bada soiltasun horrek eman dio urteetan aurrera jarraitzeko aukera”, jarraitzen du. Soiltasun hori aipatzen zuen Oihane Pereak, eta baita Xabier Amurizak ere. “Formatu handiek, musikari asko eta attrezzo ugarikoek, lan eta gastu handia suposatzen dute. Egin daitezke horrelako gauza puntualak, baina formatu estandarizatu bezala ez dute funtzionatzen. Bizi dugun krisiarekin gainera horrelakorik ez dugu ikusiko datozen hamar-hamabost urtean”, dio Etxanokoak. “Bestalde ez dugu inoiz pentsatu bertsotramak beste formatuen tokirik hartu behar zuenik. Beti izan dugu argi noizean behin egiteko formatu bat zela, askotan eskainiaz gero saturatzera irits gintezkeela”, gaineratzen du Josu Goikoetxeak.

103

“Nik uste dut 2000. urtetik aurrera bertsolaritza ekintzen deskribapen izatetik deskribapen soila izatera pasatu zela. 2001eko final hartan postala heldu zaizu Himalaiatik jarri ziotenean Maialenek egoeraren analisia egin beharrean play-ari eman zion: postala irakurri zigun lehenengoan, malkoei nola eusten zien ikusi genuen bigarrenean… Eta 2003ko Gipuzkoako finalean ere berdin: ospitale bateko itxaron gelan zegoela gela horretan bizitza eta heriotza elkartzen zirela esan zuen bukaeran, baina bertsoaren goiko parte guztia deskribapena zen… Orduan, horregatik, marrazkia eta bertsoaren ar“Gogoan dut Bertso Egun batean Andoni Egaña teko lotura oso iradokitzailea da: bertramagile zuen bertsotrama bat egin zela eta tsolaria deskribatzera behartuta dago horrek bultzada definitiboa, nolabait esatearren baina, gainera, deskribapenaren zati sakramentu ofiziala, eman ziola formatuari”, bat marrazkian eginda ematen zaio. kontatzen du Igor Elortzak. 2001eko Bertso Bertsolariaren sormenerako muskulua Egunaz ari da, Kursaalerako itzulera ekarri asko tenkatzen du horrek: ‘Zimurrak zuenaz, Etxe honetako komeriak zeraman izenditu begi azpian, begizulo handiekin… burutzat bertsotramak eta urte hartan, besteak ’ (abesten), ez da esan behar, jada mabeste, Mikel Urdangarin, abeslari bezala ezagun rrazkian badaukazu hori. Zer narrazio egin aurretik bertsolari bezala nahikoa serio mota berri sortzen da hortik? Etorkiibilitakoa, ekarri zuten artista gonbidatu gisa. zuneko bertsolaritza hori izango da?

esanda, nahikoa gogorra izan zen. Ez dakit oraindik ere guztiz aterrizatu dugun”.

Gehiago ere badio Elortzak: “Niretzat, pertsonalki, beste aspektu hori, gauza berriak egiteko aukera edo horizonte hori, zehatzagoa batzuetan abstraktuago besteetan, bertsotan segitzeko faktore ezinbestekoa izan da”.

“Erabat geure kapritxora egindako saiotik ohikora itzultzea, garbi

Elortzak, bere aldetik, gernikarrak aparkatuta utzitako ideia garrantzitsu bat aipatu digu Gasteizko taberna hartan sortu zuten asmakizunaren inguruan: “Proiektu berri bat abiatzen den bakoitzean inportantea da inplikatuta dagoen jendearen gogoa eta determinazioa, eta jende horren afinitate pertsonala eta artistikoa. Esan nahi dut bertsotrama sortu genuenok formatua defenditu eta ezagun bihurtzeraino zabaldu bagenuen, artistikoki zerbait ezberdina egiteko gogoa genuelako izan zela, baina baita plazera ematen zigulako ere, elkarrekin herriz herri gustura ibiltzen ginelako”.

Ez dakit. Musika ere falta zitzaion akaso…”. Xabi Paiarena baina etorri handiagoa duena ez da herrena. Etorkizuna. Gero eta anitzagoak dira irekitzen diren aukerak, gero eta abiada handiagoan ematen dira aldaketak. Igarleak alferrikakoak izango dira laster. Hala ere hibridazioari ikusten dioten bideaz galdetu diegu, eurek nondik joko luketen, zer falta den asmatzeko. Igor Elortzak ia dena ikusten du posible: “Posibilitateen mundua izugarria da. Bertso saio musikatua, gai-jartzaile gisa bideo DJ bat duena eta instalazioak egiten dituen artista batek girotua ez da imajinatu ezinezko zerbait. Eta gerta daiteke baita esperimentazioaren ziklo hau agortzea eta ohiko bertso saioetan zentratzea jendeak bere arreta guztia”. Iratxe Ibarrak, aldiz, ideia zehatz bat aipatzen du, polita izan daitekeena. “Pertsonaia ezagun bat hartu eta saio monografiko bat egitea aukera interesgarria iruditzen zait. Mikel Laboa izan daiteke, edo Xabier Lete… Horrelako norbait, komunitatearentzat garrantzitsua izan den norbait”, dio. “Bertsolariek ongi ezagutu beharko lukete pertsonaia, noski, bere letra eta abestiak tartekatu, bideo eta irudiak proiektatu”, jarraitzen du.

LUXUZKO LABORATEGIA “Aurretik, 1967tik, Atanon IIan egiten zen

berriak bazituen beste abantaila batzuk ere,

bertsolari beteranoen omenaldi gisako ekitaldi

oso kontutan izan zirenak erabakia hartzera-

bat zen, lehenengoa Uztapideri egin zitzaion

koan: antzoki batek dituen espazioa eta ba-

adibidez, baina iristen da momentu bat non

liabideak eskaintzen zizkigun, zerbait ezberdina

gainbeheran hasten den. Eta erabakitzen da

egiteko aukera.”, kontatzen du.

filosofia aldatzea, egun hori bertsozaleen egun bezala planteatzea”, esaten du Mikel

Garaian garaiko bertsolaritzaren isla izan nahi

Mariskalek, Lankuko arduradunak. “Hotzari

du Bertso Egunak, bertsolaritzak bizi duen

ihes egin nahian aldatu ginen Kursaalera,

momentua igo nahi izaten da taulada gainera.

frontoian, urtarrilean ospatzen dugu eguna,

“Sortzaileen kezkekin lotuta doa egiten den

izoztu egiten baikinen urtero. Baina kokaleku

eskaintza, bertsolariek garatzen baitute ideia

104

105

> Eta Oihane Pereak nahiago du kontu hauek patuaren esku utzi: “Orain, karga familiarrak tarteko ez nago gauza askotarako. Baina saio eta plaza bakoitza bada esperimentatzeko lekua. Askotan jotan garen tokian badaude musikari batzuk zerbait probatzeko prest. Eta horrela sortzen denean zoragarria izaten da… Ni hor kokatuko nintzateke, eguneroko plazetan libre sortzen diren jolasetan”.

eta gidoia; ez da Elkarteak markaturiko zerbait.

Hibridazio eta esperimentu berriak familian ofi-

bertso saioa, Ander Lipusen bertsotranpak,

Ikuskizun gisa gauzatzen da, baina gogoeta

zialki aurkezteko okasio seinalatua izango da,

Txan Magoaren bertsomagia eta Gu ta gu-

kolektiboak planteatzeko plaza eta momentuan

bada, aurrerantzean Bertso Eguna. Eta baita

tarraken emanaldia oinarri gisa hartuz. Eta

egiten ari denaren erakusleiho gisa funtzio-

beste alorretako artistak etxea ikustera eta au-

2008an, Norena da bertsoa? izenburupean

natzeko”, dio Mariskalek. “Lehenengo hura

zolanera gonbidatzeko aukera egokia ere.

bertsoaren jabetza intelektualaren inguruko

egin genuenean, adibidez, bertsoa eta antzerkia

Honela, 2002an bertan, Eneko Olasagasti

gogoeta plazaratu zen Logela Multimediak

uztartzen jada bidetxo bat egina zuten ber-

zine zuzendariak zuzendu zuen eszenaratzea,

garaturiko ikuskizunarekin. Edo 2010ean

tsolariek, eta bertsotrama handi bat egiteko

eta gidoiaren lanketan ere hartu zuen parte

Oteizari egin nahi izan zion keinu Hustube-

aprobetxatu genuen, eszenografia landu batekin

etxeko taldearekin batera. Edo 2007an Aho

tehustuk, Ibai Maritxalarrek osaturiko irudi,

eta abar”, gogoratzen du.

zabalik leloaz zirko ikuskizun bihurtu zuten

eskultura eta eszenografiarekin.•

Hala ere, gehiago edo gutxiago, badirudi bertso musikatuarena dela argien ikusten den bidea. Horrela ikusten du Xabier Amurizak, eta norabide hori aipatzen du Jon Maiak ere. Bixente Martinezek dio euskal kulturaren baitan hizkuntzaren muga apurtzen duen kasik diziplina bakarra kantua dela, eta bertsolariek asko dutela kantaritik eta kantutik. “Lehen aldiz bertsolariak entzun nituenean ez nintzen euskalduna, ez nuen gauza handirik ulertzen, eta nire lehen inpresioa izan zen kantari batzuk zirela… Gaur ere ikusten dut musika bertsolaritzaren parte garrantzitsu bat dela eta horrek bere hedapenean erraztasunak ematen dizkiola, beste kultur adierazpide batzuk ez dituzten erraztasunak” esplikatzen du. Etorkizunera begira ameskeria moduko bat ere badu barruan gordea: “Esango nuke badagoela bide bat bertsolariek eta musikariok elkarrekin egin dezakeguna; modu grafiko batean esateko, nire ametsa izango litzateke egunen batean ikustea kristoren kontzertua, hainbat estilotakoa, non abeslariak momentuan inprobisatzen ari diren

106

107

Kuriosoa da elkarrizketatu dugun beste musikariak, Josu Zabalak, antzeko proiekzioa egin izana Gu ta gutarraki buruz ari zitzaigunean. “Seguru nago egunen batean egingo dela horrelako zerbait. Horretara emango diren bertsolari ez alfer batzuk sortzen badira behintzat”, dio zirikatzaile. Jon Martinek ere alor horretan ikusten du bere burua, bertso musikatuekin esperimentatzen, Zabalak aipatzen zuen bezala proiektu pertsonalagoen bidea egin nahian. “Orain ez horrenbeste, baina nire bertso ibilbidean askotan sentitu dut nik nahi nuen bertsoak kantatzeko testuinguru aproposik ez nuela; nirea estandarra baina lirikoagoa da maiz, eta ohiko bertso saio batean, segun ze areto eta publikorekin, bertso horiek ez dira egokiak”, esplikatu du. “Bertso musikatuek, bai, eskaintzen didate testuinguru hori, eta mila ideia izan ditut hauen inguruan, baina ez da erraza. Adibidez, dezimagintzarako formatu bat sortu nahian ibili nintzen, baina azkenean ez nuen lortu. Bide berdina konpartitu nahi duten musikariak behar dituzu, entzutera joango zaizun publiko bat… Dena den, oraindik ere probatuko ditut gauza berriak”, esan du. “Abentura grafikoetan pentsatzen aritu nintzen garai batean”, botatzen du Aitor Sarriegik ere berea, erabat bestelakoa. “Ni, bereziki bideo-jolas zalea ez banaiz ere, inguruan asko izan ditut, eta rol joko moduko haiek modan egon zirenean pentsatzen aritu nintzen estilo horretako zerbait egin zitekeela bertsolaritzarekin ere”. Bazterrean gelditu zen: “Gaur egun jolas mota horrek ez dauka batere arrakastarik; ez gara alferrik nekatuko”. Teknologia berriak eta sare sozialak ere aipatzen dira. “Bilboko Alhondigan egin zen saio bat sare sozialekin eta bideo konferentziarekin… Bide hori oraindik garatzeke dago”, dio Josu Goikoetxeak. Eta kontu prosaikoagoak ere bai. “Oraindik probatu ez den formula bat? Ez dakit ba… larrutan abestea! kar, kar, kar… bertsopornoa kar, kar, kar… hori bai ona! kar kar kar…” lehertzen da barrez Esoain. Zabalari ez zaio ideia txarra iruditu: “Bertsopornoa? Hori nik ere egin nezake. Normalean pornoan hitz gutxi behar izaten da…”.

108

“Audioko teknikariek bertsolarien mikrofonoak aurrean eta musikarienak atzean zituzten jarrita. Betiko eskema. Dena aldatu behar izan genuen eta U forman jarri”.

bertsolariak diren. Nik uste dut hori egingarria dela: BECeko finala baina musikarekin”.

Iritsi da, bada, erretirorako garaia. Bertsopornoraino ailegatu bagara buelta nahikoa eman dugunaren seinale. Ez du zentzu handirik etorkizunari buruz askoz gehiago hitz egiteak. Azken batean berak esan beharko digu zer dakarren, nolakoak izango diren bertsolaritzaren hurrengo esperimentuak, nolakoak artista talde zabal honen burutazio eta jolas berriak.•

BADAEZPADA… ARRISKATU ANDONI EGAÑA

Jon Sarasuari entzun nion, nori beste-

aurrendariak NEGU GORRIAKekin amona

Eta hori ez da musika arloan bakarrik gertatzen.

arlo zehatz modura hartuz. Badaezpada

la?- izenburuko esaldia. Uste dut nahi

eta bilobaren bertsoak grabatu zituenean

Bertsogintzan bestelako bideak urratu nahiak,

arriskatzea zen hori, bertsolaritzak aparraldian

gabe egin zuela oximoron distiratsu

izan zuen arrakasta.

‘esperimentuen’ beharra dakar. Gai-jartzaile

bizi zuen garai haietan.

hori, eta horrexegatik baliatuko dut beste kultur adierazpideekiko izan dugun harremana azaltzeko, bertsogintzak ere, kontziente edo ez hain kontziente, horixe egin baitu: badaezpada arriskatu.

Iturriaga, Igor Elortza, Ion Maia, Maialen Lujanbiok… beren bertsolari izateaz gain badute beren kultur bagajean, garaiko gazteak

lehen bertso-tramak asmatzen dituzte Gasteiz aldean. Horietan ez dago beste kultur-adierazpideekiko harremanik, baina azken batean Josu Goikoetxeak egiten duena da idazle papera, aldian aldiko errelato bat asmatzen

Hortik aurrerakoak, ekimen askotarikoak, aldizkariaren beste orrialdeetan aletuko dituzte. Esango nuke, ordea, bertsogintzari eta bertsolaritzaren mugimenduari adi gero eta kulturgile gehiago dabilela Euskal Herrian.

direlako hain zuzen, beste kultur-adierazpi-

dietan musika jaialdi handietan bertsolarien

deekiko harreman eta ezagutza handiagoa

presentzia ematen zen. Halere, ikuskizu-

ordu arteko bertsolarien batez bestekoak

Bertsolarien norbanakoari begira naturala

egiten denarekiko. Elkarrekin lan egin eta

naren une batean edo bestean azaltzen

baino. Naturalki sortzen dute harremana.

zen harremanei ekite horrek badu gainera,

elkar-igurtzi horrek batzuk besteak estimatzea

zen edo ziren, bere saiotxoa egin eta hor

Kontzertuetan ‘gonbidatu’ gisa jardutetik,

alde kolektibotik bere bermea. Bertsozale

baitakar eta elkarren lanarekiko errespetua,

hasten eta bukatzen zen bere lana. Hots,

musika-taldeen letragile izatetik… elkarrekin

Elkartearen gogoetaldietan bi norabide, ordu

eta maiz miresmena, areagotzen baitu.•

emankizunean integratzen zituzten baina

proiektuak osatzen hastera ez dago urrats

arte gutxi landuak, oso aintzat hartu behar

ez ziren emankizunaren partaide hasiera

bat baino.

direla erabakitzen da. Beste kulturetako in-

Esango nuke larogeiko hamarraldian ere nahikoa bide banatan ibili zirela beste kultur-adierazpenak eta bertsogintza. Kulturesparru bakoitzak dauka aski lan sasoi horretan bere ildo berriaren bila. Halere, ez da ahaztekoa, Fermin Muguruzaren izaera

plazaratzen diren bertsolari gazteek, Unai

ohikoaren figura ere aldatu egin nahi da, eta

Hirurogei eta hirurogeitamarreko hamarral-

hasieratik, sormen unetik.

110

Larogeitamarreko hamarraldiaren hasieran

baitu, bertsolariei bide emango diena.

Eta alderantziz, bertsolariok ere sekula baino erneago gabiltzala beste kultur esparruetan

probisatzaileak ezagutu eta haiekin harremana izatea komeni dela pentsatzen dugu eta kanpora irteten hasten gara, Mexikora, Kanariar Irletara, Parisera… eta bestalde, zabalkunde horrek ez duela mundura bakarrik izan behar erabakiko dugu, bertsogintza euskal kulturaren ekosistemaren baitako

111

ZER DAUKATE, GU ERAKARTZEKO? AINHOA AGIRREAZALDEGI

publikoa berehala

egiten du irriparra

egiak eta gezurrak

taberna lehertzear, kito!

INTERDIZIPLINITATEA

bultzatzen du jolasera:

haurren galderak egiten

MUSIKA

non ote daukate muga?

Bietatik nahi dut pixkat

Kultura maite duenak

zer jarri foko azpian,

ausartu ohi den bakarra

Komunitate bateko

Kontrolatu ezin denak

bien izerditan ito:

arte oro maite du-ta

zer eraman itzalera.

bertsolariarentzako

taupadak batzen lehena

beti baitakar azkura

oraintxe kabaretera

gozatzen dugu ondoko

Tranpolin bat ekartzen du

klown-a ez da lagun txarra

horren unibertsala da

ezinegon eder hortan

eta oraintxe publiko. (bis)

artistak ezagututa

haserrera, umorera

gizarte honek badu-ta

musikaren ahalmena!

sortzen digu harridura

elkar tentatzen hasita

fikzioa bihurtzen du

bufoi batzuen beharra. (bis)

Egunaren kolorea

sortzen dizkigu galderak

gaude apurka-apurka

emozioen kantera

indartu dezakeena

pizten digu jakingura

BERTSOA

erronkazaleak gara

pertsonaiaz mozorrotuz

emozioen hizkuntza,

magiaren sekretua

Bertsoaren soiltasunak

hori ezin da ezkuta.

ta bistaratuz norbera. (bis)

DANTZA

zirrararen hastapena.

bizitzaren akuilu da

baitauka indar demasa

Dantzariak egiten du

Bihotzaren memorian

denok behar baititugu

errepikatu ezin den

fantasia ta lilura. (bis)

horrexek bete du plaza.

Elkarri hitza emanez

112

ta elkar zirikatuta

bularrarekin garraisi

samur gorde litekeena

batzuetan batzen gara

CLOWN-A

oinekin lurra laztandu

musika da guk daukagun

presaka, arnasestuka

Ta, ai! Sudurgorri batek

ta gero indarrez jauzi

konpainia gertuena

lantzeko ere kapaza

besteen oinak zapalduz

sor dezakeen sukarra:

hegoen askatasunaz

pertsonen biografiak

KABARETA

mikroaren oihartzunak

baina gerritik helduta. (bis)

boterearen aurrean

gerria mugiarazi

zizelkatzen dituena. (bis)

Whisky ta pattar botilak

badu entzuleen traza.

ez da batere koldarra.

ta jolasak nekeari

ta lau tekila txupito

Ezin asmatu zein bertsok

Kale kantoiko artista

aisa dio irabazi.

ligeroak, eskoteak,

sortuko duten klimaxa

ANTZERKIA

begietan du indarra

—Bertsogintzan bitartean

MAGIA

luma eta abaniko

denbora mamiz betetzen

Antzerkia gorputza da

haurraren inozentziaz

Euskal identitatea

oholtzan zenbat analisi!—

Zabaltzen dugu ahoa,

sedukzioan jolasak

nahiz beti ez den erraza

ikusten dugu kolpera

Dantzaria aireari

eskuak jaso burura:

publikoari zimiko

inperfekzio horrekin

haragizko gordintasun

heltzen zaio bixi-bixi

goxoki edo basati

nahi dugu gure jolasa. (bis)

bat dakar oholtza gainera

lepotik gora bakarrik

baina beti erotiko.

•

ezin garelako bizi. (bis)

Oihu, dantza eta marru…

113

Ander Lipus eta Erregea eta Bufoia “Berak bere pertsonaiekin egiten duen bezala, gure baitan ditugun aurpegi ezberdinetatik abesten asmatu beharko genuke” 114

Bakoitza bere alorrean erreferente bat dira Ander Lipus eta Andoni Egaña. Eta euren gogoetetan, edo kontatzen dituzten pasadizoetan, elkarrekiko nolabaiteko errespetu bat sumatu daiteke. Argazkilariak pixka bat mugitzeko eskatu dienean, ordea, mingaina atera digute lehenengo, eta batak besteari lepoa estutzen hasi dira gero, ia elkar itotzeraino. Biak dira errege eta biak dira bufoi. Nolako bertsolaria zen Iñigo Ibarra? Markinan hiru bertsolari ginen: Aitor Elexpuru, Juanjo Elordui eta ni. Gero Gernikan Haritz Lopategi zegoen. Eta gu ginen Azpillaga eta horiekin Bizkaian mugitzen ginen gazteak. ANDER LIPUS:

Gure entrenamendua Uztarrirekin egiten genuen. Badakizu zein zen Uztarri, ezta? ANDONI EGAÑA:

Bai, bai, bai.

115

Beraz, esan daiteke eskola zaharreko bertsolaria nintzela.

Ba al duzu bereziki gogoan gelditu zaizun zure bertso saiorik? Ez dakit ba… Bueno… Lea Artibain eskualdeko txapelketa bat egin zen, 87an uste dut izan zela, eta finalera iritsi nintzen. Mendexan izan zen final hori, bi talderen artean. Gu Markinako taldea ginen, Aitor Elexpuru, Mañukorta eta hirurok. Gogoratzen dut txapelketaren lema ‘Eutsiko al diogu karga astunari?’ zela, terriblea, eta kartelean halako tipo bat ikusten zela harritzar handi bati eusten (biak barrez). A.L.:

A.E.:

Alde ederrean garai hartako marketina eta oraingoa…

Finala jendez gainezka, oholtza handi bat zen bi metroko altuera zuena. Urduri joan nintzen baina nahikoa txukun aritu ginen, eta, Mañukorta behintzat, seguru zegoen irabazi genuela. Gabixola zen gai jartzaile, gogoratzen dut hark eman zuela emaitza: ‘Maaarkinako taaaldea iiirabazle!’. Gutxika-gutxika oholtza jendez betetzen joan zen: txapelketan parte harturiko gainerako taldeak, sariak zekartzan jendea, loreak zekartzatenak, senideren bat… Eta azken bertsoa niri egokitu zitzaidan. Zortziko txikian ongi moldatzen nintzen kar, kar… Ez nintzen Gipuzkoarren modura bederatzi puntukora errez iristen baina bai zortziko txikira. Gogoan dut ‘uste dut eutsi diogula karga astunari’ bukatu nuela bertsoa. Plas-plas-plas jende dena. Ni harro eta gustura. Txapeldun. Gabixola hurbildu zen mikrofonora, hasi zen jendea agurtzen eta graust entzun zen. Graust berriro eta bat-batean bramba! goitik behera jausi ginen oholtza eta han geunden jende guztia kar, kar, kar (algaraka Egaña ere). Kristoren A.L.:

116

“Oso gaizki egiten duenean oso graziosoa da eta ondo egiten duenean la ostia da; batzuetan Juan Jundaren inbidia sartzen zaio bati”

Noizbehinka Trabakun ere gelditzen ginen Eibarko gazteekin, Elgetzu anaiak eta horiek, ostiral gauetan, goizeko hirurak arte luzatzen ziren saioetan. Geroago hasi zen Jon Lopategi bere furgoneta hori zahar harekin bertso eskolak antolatzen. Uztarrirekin egiten genituen saio horiek bukatu egin ziren hamahiru edo hamalau urte nituela, eta Lopategiren Durangoko bertso eskolara joaten hasi nintzen. Garai hartan hasi berriak ziren Igor Elortza, bere arreba eta Unai Iturriaga. Zerbait zaharragoa naiz ni… Baina han ez nintzen oso eroso sentitzen. Guk, Elgetzu eta hauekin, ona edo txarra, zetorren bezala tapata! botatzen genuen ‘a la antigua usanza’. Igor, Unai eta besteek, ordea, ordu erdi tardatzen zuten bertsoa botatzeko. Ez nuen ulertzen.

A.L.:

Noiz utzi zenuen bertsolaritza? Pixkanaka. Durangoko bertso eskola izan zen utzi nuen lehena. Baina Lauaxeta institutuan nenbilen eta hango apaiz batekin entrenatzen nuen, Xabinorekin. Bertsoa gustatzen zitzaion eta gaiak jartzen zizkidan: ‘Neska bat etorri zaizu minifaldiaz, zer egiten dozu?’ (Egañaren barreak). ‘Hamen nago zure zai, neskatxa polita (abesten)’ kantatzen nuen eta sekulako algarak egiten zituen apaizak. Ondo konpontzen ginen.

A.L.:

Harreman polita neukan Lopategirekin ere, eta noizik eta behin Kanpantzura joaten nintzen han juntatzen zen taldearekin egotera. Bizkaiko Loreak izeneko gazteen txapelketak antolatzen zituztenean ere joaten nintzen, eta finalera iristen nintzen normalean. Azkenean, txapelketa hauetako batean haserretu eta erabat alde batera utzi nuen bertsoa.

Zerekin haserretu zinen? Lau oinak emanda bertsoa osatzea zen ariketa. Parte hartzaile denei oin berak ematen zizkiguten eta guztion bistara. Hogeita hamar bat ginenez azkenengoek bertsoa pentsatzeko askoz denbora gehiago izan zuten eta askoz bertso hobeak bota zituzten. Niri lehenengoetarikoa tokatu zitzaidan eta sekulako errebotea harrapatu nuen. A.L.:

118

“Markinako taldea Aitor Elexpuru, Mañukorta hirurok ginen eta gogoratzen dut txapelketaren lema ‘Eutsiko al diogu karga astunari?’ zela”.

ostia hartu genuen. Denak hankaz gora. Esan didate grabatuta dagoela, badaukat bideo hori ikusteko gogoa.

Kartzelako ariketa arazo hori saihesteko asmatu zen. 35eko eta 36ko txapelketetan, Txirritak eta Basarrik irabazitakoetan, horrela egiten zen, baina oso injustua zen eta dezenteko protestak egiten ziren. Txirritaren ‘Maixu zahar horri hasi behar det latinez’ horrela osatua da… Txomin Artolaren aitak asmatu zuen, 60an, denek baldintza berdinetan lehiatzeko sistema, kartzelako ariketa… A . E .:

Eta zu, Andoni, teatroan inoiz ibili izan al zara? Bueno… Gaztetxotan egiten ziren teatro horietan bakarrik, hamabost hamasei urterekin. Esango nuke Patxi Santamariak gurekin batera debutatu zuela. Gertatzen dena da ni oso txarra nintzela, oso lotsatia. Gogoan badaukat eskolan egindako teatro kostunbrista moduko bat, Maritxu eta Bartolo. Maritxu tia buena bat zen, baserrikoa, eta bera konkistatzera etortzen zitzaizkion harrijasotzaile bat, Guardia Zibil bat… azkenean Bartolo ere bai. Eta ni Bartolo nintzen. Ez nuen ezer egin behar, Maritxu nora zoaz kantatu bakarrik.

A.E.:

A.L.:

Orduan ere bertsotan (irribarrez).

Bai, bai. Gero pailazo bezala ere egin nuen nire karreratxoa. Kakax, Kokox eta Kirriki sortu zituztenak nire kuadrillakoak ziren: Manolo Urbietaren semea, Joxemi Lukas… oso gertuko jendea, eta sekundario bat egin nuen hemezortzi urterekin edo. Patateroarena egiten nuen (irribarrez baita).

A.E.:

Gernikan egin nuen debuta, eta Errenteria, Azpeitia eta beste dozena erdi bat emanalditan ere hartu nuen parte.

Ba al duzu ikusle bezala joateko afiziorik? Afizioa bai, baina denborarik ez. Gasteizko garaietan dezente joaten nintzen antzerkia ikustera. Gero, bertsotan nahikoa serio hasi nintzenetik, ia asteburu guztiak okupatuta dauzkat eta zail…

A.E.:

Erregea eta Bufoia bukatutzat emanda al dago? Ez dut inon horrelako ezer entzun edo irakurri. Azken emanaldi batzuk gelditu ziren zintzilik. Baina zorionez Publikoari gorrotorekin topera nabil, asteburu guztiak hartuta dauzkat. Gainera, furgoneta txiki batean ibiltzen gara, eta emanaldi bateko eta besteko trasteak sartu eta atera ibiltzea saltsa gehiegi zen… A.L.:

119

120 _ 121

“Markinako taldea Aitor Elexpuru, Mañukorta hirurok ginen eta gogoratzen dut txapelketaren lema ‘Eutsiko al diogu karga astunari?’ zela”.

Bai, nik uste dut tokatzen zaigula despedida gisa gure artean festa bat egitea.

A.E.:

Nori bururatu zitzaion ideia? Nola izan zen, gogoratzen bazaizue, ideia planteatu zeneko elkarrizketa hura? Esango nuke bertsotranpekin hasi zela dena, eta Lipusena izan zela ideia. A.E.:

Hori baino lehen Bilbon egin zen gauza bat, Irudimenaren Merkatua deitzen zena. Bertsolariak zeuden tartean eta erdi gai jartzaile jarri ninduten ni. Hor izan zen, uste dut, pertsonalki elkar ezagutu genuen eguna (baietz dio buruaz Egañak, gogoratzen zaiola). Gero Algortan egiten den Umore Jardunaldietarako deia jaso nuen eta bertsolariekin batera egin nahi nuela esan nien antolatzaileei. Paiatarrak eta Andoni Egaña ziren bertsolariak, eta nire pertsonaiak, Juan Junda eta konpainia, gai jartzaile gisa jarrita Txapelketa Nagusiaren parodia bat egin genuen. Hor sortu ziren bertsotranpak.

A.L.:

Bertsotranpekin emanaldi batzuk egin ondoren, Bertso Egunean aurkezle lanetan aritu nintzen. Eta hor pausu bat gehiago emateko gogoa sartu zitzaidan, pausu bat harago aktore moduan eta pausu bat haratago bertsoarekin egindako uztartzean. Gai jartzaile beharrean bertsolariekin erronkan, prosaz nahiz bertsotan, jarri nahi nituen nire pertsonaiak, eta Erregea eta Bufoia proposatu nion Andoniri. Eta niri ondo iruditu zitzaidan. Bertsotranpekin jada bide bat egina genuen, gustura gainera, eta formatu polit bat izan zitekeela iruditu zitzaidan. A.E.:

Nola gogoratzen duzue lehen saioa?

122

A.E.:

Bero handia egiten zuen egun hartan.

A.L.:

Beldur nintzen berari jarraitzeko gai izango ote nintzen.

A.E.:

Nik ere duda hori neukan (adarra jotzen).

“Pailazo bezala ere egin nuen nire karreratxoa: Kakax, Kokox eta Kirriki sortu zituztenak nire kuadrillakoak ziren”.

Andoniri ere komentatu nion artean beste pare bat plaza egiteke dauzkagula. Zuberoan egin nahi genuen bat eta Elgetan eman beharrekoa beste bat. Ohitura txiki bat hartua dugu: azkenekoa beti Elgetan egitekoa…

Orduan egin genuen Xabier Silveira ere gonbidatu, Andoniri erantzuten asmatzen ez banuen hark erantzuteko. Baina eguna iritsi zen, iritsi ginen biok Aulestira eta Silveira ez zen agertzen. Despistatu egin zen eta ez zuen telefonoa hartu ere egiten. Eta han gelditu ginen biok bakarrik sekulako jendetzaren aurrean. Egundoko beroa egiten zuen, bai, eta biok izerditan blai…

A.L.:

Azken momentuko aldaketa hori ez zen erraza. Berria ere bazen formula. Baina moldatu ginen. Nekez, baina moldatu ginen.

A.E.:

Izan ere, bai batak eta bai besteak zuen ohiko jarduna dezente egokitu beharko duzue, ezta? Aktore bat pertsonai ezberdin mordo batekin eta gai ezberdinetan inprobisatzen aritzea oso gauza berria da. Gainera benetan inprobisatzen. Eta bertsolari bat aktoreari erantzuten aritzea oso zaila da baita. A.E.:

Bertsolari batekin badakizu noiz hasi eta noiz bukatuko den bertsoa, noiz jarri behar duzun arreta. Hasieran detaileren bat hartuko duzu baina bukaeran dator arrazoi nagusia eta batez ere horri egongo

123

124

125

Gero emanaldiak aurrera joan ahala hobetuz joan zen dena. Hori asko gertatzen da teatroan. Nik bertsolarien bukaerako arrazoi hori topatu nahi izaten nuen, baina bila denbora larregi pasatzen nuen, topatu ezinda alegia… Bertso batek zenbat irauten du, minutu eta erdi?

A.L.:

A.E.:

80 segundo.

A . L . : Aurrerapauso handia izan zen ni erantzunak azkar ematen hastea. Gogoratzen dut hasiera aldean egin genuen saio batean, Astigarragan, Maialen ez zela batere eroso sentitu. Nik sekulako protagonismoa hartu nuen eta nabaritu nuen bera zeri erantzun ez zekiela ibili zela. Handik denbora batera Lezon egin genuen beste bat elkarrekin; ordurako dezente laburrago egiten nituen nire interbentzioak eta, esan zidan, askoz erosoago sentitu zela.

Eta guk ere ikasi dugu normalki izaten den arrazoiketa modua ez espero izaten. Hasieran apurua ematen zigun moztea bera arrazoi bila zebilen bitartean. Azken batean bertsotan egiterakoan norberaren txanda zerbait sakratua da. Gero elkar hobeto ezagutu dugu, eta konturatzen garenean topatu ezinik dabilela, sartu egiten gara tartean. A.E.:

20 bat bertsolarirekin egin dituzu emanaldiak; batekin edo bestearekin aritu nabaritu duzu ezberdintasunik? A . L . : Gehienetan Andonirekin eta Sustrai Colinarekin aritu naiz, baina, bai egia da batekin aritu edo beste batekin aritu ezberdintasunak zeudela. Oso desberdina zen, adibidez, Viñasprerekin egin edo Fredirekin egin. Fredik oraindik ere geruza esperimental gehiago sartzen zituen. Musikariak ekartzen zituen batzuetan…

Azkoitiko Mataderoan egin genuen benetako esperimentua. Jode, nik inoiz ez dut hain saio luzerik egin, ez bada Txapelketako finalean (irribarrez). A.E.:

126

“Nik hasieran badaezpada ere sekulako attrezzoa eramaten nuen, baina pixkanaka konturatu nintzen tramankulu gehienak soberan neuzkala”.

natzaio adi. Prosan egiten duen pertsonaia batekin, edo bertsotan ere hala moduz egiten duenarekin, ez dakizu noiz esango duen garrantzitsuena. Hori guretzat konplikatua da.

Hainbeste luzatu zenez zerbeza dezente edan genuen eta bukaerarako pixka bat mozkortu ere bai denok. Eta pixalarritu. A.L.:

A.E.:

Igande batean, gainera.

A . L . : Inauteri igande bat. Gogoratzen dut Andoni mozorrotuta etorri zela… A . E . : Klaro, bi Paia anaiak, Lipus eta ni izanda ezin genuen oso normala egin (irribarrez).

Bertsolarien arteko konplizitatea asko famatzen da; berarekin ere landu beharko zenuten hori. A.E.:

Bai, baina zailagoa zen bi genero ezberdinetan ari baikinen.

A . L . : Baina bazegoen azpitik begiraden bidez sortu zen konplizitate eremu bat ere.

Ni gero konturatu naiz Erregea eta Bufoiari zer falta zitzaion. Orain, pianistarekin nabilela, biok bakarrik gaudenez, biok kargatzen dugu pianoa hemen Zarautzen, biok batera egiten dugu bidaia, biok deskargatzen dugu, pixka bat entseatu. A.E.:

Attrezzoa elkarrekin eraman eta jarri bagenu behar bada zerbait desberdina irten zatekeen bukaerarako. Gertatzen zen bere produkzio bat zela eta oso bertsolari joaten ginela gu, oso eskuak patrikan eta azken unean. Egia. Hauek euren bertsolari puntu horretan zeuden eta inbidia pixka bat ere ematen zuten. Bukatu eta ‘bueno bagoaz tragoa hartzera’, eta gu eszenatokia desmontatzen. A.L.:

Baina azken batean ohitura kontua da. Niri ez zait ezer kostatzen orain pianistarekin egiten dudanean.

A.E.:

A.L.:

Bai, lau ordu izan ziren, lau ordu… Kar, kar, kar.

Aktorearen eta bertsolariaren prestaketa lanak oso ezberdinak dira, beraz.

A.E.:

Inspiratuta ibili ginen.

A.L.:

Bai. Hauena beste mundu bat da. Publikoari gorroton bi ordu

127

A . E . : Ni ez nago erabat ados horrekin. Esango nuke gu ere berotzen garela nahiz eta geurea oso beroketa atipikoa den.

Aurreakoan Amets Arzallusekin hizketan zergatik ote den desatsegina norbere herrian kantatzea, eta bale, ados geunden egia dela familia eta lagunak hor daudelako ere izan daitekeela, baina ados geunden baita gehienbat ez zarelako behar bezala prestatuta iritsi gertatzen dela seinalatzerakoan ere. Saioa Arrasaten badut autoa hartzen dut, puru txiki batzuk erosten ditut herri irteerako estankoan, eta purua piztuta kotxean noala burua pizten hasten zait, konturatzen da saioa tokatzen zaiola. Saioa zinema Modelon badaukat, ordea, etxetik irten eta berrehun metrotara, buruari ez dio astirik ematen bertso saiora piztuta iristeko. Indian Katakalia ikasi nuenean ikusi nuen hango aktoreek ere ez zutela beroketa ariketarik egiten. Baina makillaje prozesua eta janztearena oso luze egiten dute eta bitarte horretan berotzen dira. Erritualitate horretan bilatzen dute kontzentrazioa.

A.L.:

A . E . : Guk ez daukagu kamerinorik taulatu atzean, eta norberak bere kamerino partikularra bilatu behar izaten du: etxetik bi ordu lehenago atera, beti toki berean kafe bat hartu… A . L . : Bertsolaritzak kristoren erritualitatea dauka, ni betidanik asko liluratu nauena.

Zortzi bertsolari lehen agurra pentsatzen kaiolako lehoiak bezala bueltaka… Mikrofono aurrean bertsoa pentsatzen ari zarela sortzen den isiltasun hori… La ostia dira horiek. A.E.:

Zer aukera berri eskaini dizue Erregea eta Bufoiak saio arrunt batek eskaintzen ez dizuena? Gauza bat oso ederra zena herri bakoitzean herriari A.L.:

128

“Dezente haluzinatuta gelditzen naiz arnasa batetik edo bestetik hartuta pertsonaia batean edo bestean nola sartzen den ikusita”.

lehenago hasten naiz nire ahots beroketekin eta abar. Erregea eta Bufoiarako hauek bezala egiten nuen: zuzenean taulatura.

kantatzeko aukera zen. Teatroak ez du hori ematen normalean, ez behintzat bertsolaritzaren mailan. Garai bateko komedianteak eta comedia del arte ekartzen zizkidan gogora gure jardunak… Ez zabiltza gauza itxi bat egiten… Herri batera joan eta herriko kontuak kontatu, hori izugarri polita da. Bertsolaritzak badu potentzialtasun hori, beste edozein arterekin uztartuta ere, dela antzerkia, dela musika, inprobisazioan oinarritzen denez zerbait bereizgarria parean tokatu bezain pronto bota beharra dagoela. Horrek asko eragiten dio sortzen den zera berri horri. Feedback handia dago. A.E.:

Bertsolaria joan daiteke Askagunera eta han kantatu han gertatzen ari denari. Aktorearentzat zailagoa da hori.

A.L.:

Igual horregatik eskoletakoak izan ziren Erregea eta Bufoiarekin egindako emanaldi zailenak. Mercedarioetarara banaramate ez dakit mugak non dauden eta autozentsura baino gauza zailagorik ez dago. Akordatzen naiz Bilboko eskola erlijioso batean ‘egunon’ esan geniela eta ‘egunoonn!’ esan zutela ikasle guztiek batera. Han pixka bat beldurturik ibili ginen (irribarre biek). A.E.:

Beste gauza bat niretzat deskubrimendu bat izan dena, mikrofonoa da. Gu mikrofonorik gabe ibiltzen gara teatroan, eta mikrofonoak ematen zigun teatroak ez duen zerbait, beste proiekzio bat.

A.L.:

Pulpitutasun bat dei diezaiokegu horri, nolabait deitzearren. Nahi edo ez nahi, pixka bat gainetik jartzen zaitu. A.E.:

Eta nahiz eta mugitu, hitz egiteko beti mikrofonora joan behar da. Horrek, azkenerako, sekulako garrantzia ematen dio hitzari.

A.L.:

Egia da mugitzera ez gaudela ohituta, eta hori da, neurri batean, mikrofonoa dugulako. Mikrofonoak finkatu egiten zaitu. Aldi berean, agian egia da baita mikrofono atzean ezkutatzen dugula mugitzeko dugun gure ezintasuna. A.E.:

Nik hasieran badaezpada ere sekulako attrezzoa eramaten nuen: telefono handi bat, bala gizonaren tresneria guztia… Irudiak ematen zizkidan errekurtsoekin armatuta joaten nintzen zer gerta ere. Baina bertsolariari erantzun beharra neukan, eta horretarako baita entzun beharra ere. Eta pixkanaka konturatu nintzen tramankulu A.L.:

129

“Herri batera joan eta herriko kontuak kontatu, hori izugarri polita da. Garai bateko komedianteak eta comedia del arte ekartzen zizkidan gogora”.

gehienak soberan neuzkala, hitzaren jolasa zela hura.Teatroan ekintzak ere pisu handia du, baina hemen, azkenerako ia hitzaz baino ez nintzen baliatzen.

Soiltzen joan zara orduan. Erabat. Zentzu honetan erabat hizkuntza ezberdinak dira teatroa eta bertsolaritza. A.L.:

Esango nuke bertsolaritza tradizionalean gehiegizko mugimendua, imintzioa gaizki ikusita zegoela, baina gaurko bertsolaritza ari da bidetxo bat egiten zentzu horretan ere. Lipusen ondoan ez zegoen geldirik egoterik eta dezente ikasi behar izan dugu bide horretan. Bestalde, lehen esan dudan bezala, bertsolarion artean txanda errespetatzea sakratua da baina Lipusekin tartean sartu beharra zegoen. Nola da esaldi hori? ‘Me jode que los demas hablen mientras yo interrumpo’ kar, kar, kar…

A.E.:

Nik uste dut elkarrengana hurbildu behar horrek bihurtzen duela interesgarri horrelako esperimentu bat. Bera soiltzera eraman du baina gu ere gehiago mugitzera eta lotsagabetzera eraman gaitu.

Esan daiteke, beraz, hibridazio bat, zerbait berria dela sortu dela? Edo taulatua partekatu duten bi alor izan dira. Hainbat esperimentutan hartu dut parte eta igual hau izango da benetan mestizaia handiena zuena. Antzerkigile batek inprobisatzeko asko arriskatu behar du, ez dago euren ohituretan testurik gabe aritzea, eta Lipusek egin zuen. A.E.:

Hor egia da lan bat badagoela. Eurak errimatu beharra, neurria… kodigo batzuk dituzte inprobisatzeko. Eta nik ere nire pertsonaiak ongi armatu behar izan nituen: kodigo batzuk sortu, inprobisazioa jarraitu ahal izateko. Pertsonaiak airean baleude ezingo litzateke horrelako zerbait egin.

A.L.:

Alderantziz egin dugu askoz gutxiago. Nik uste dut berak bere pertsonaiekin egiten duen bezala, gure baitan ditugun aurpegi ezberdinetatik abesten asmatzea baliabide oso interesgarria izan litekeela, eta ez dugu apenas egin. A.E.:

Denok daukagu barruan Lipusen Ignatius bezalako mozkorti bat edo Kamaleon bezalako sasijakintsu bat, denok daukagu bihotzean Lipusena bezalako iparraldeko kantautore euskaldun bat. Batzuetan

131

interesgarriagoa izan daiteke Ignatiusek edo arketipo hauetako batek Andoniren ahotik esan dezakeena Andonik Andoniren ahotik esan dezakeena baino.

zitatea beste plano batean dago. Oraindik ere seko harrituta gelditzen naiz, umetan gertatzen zitzaidan bezala, edozein gai jarri eta nola beti zerbait erantzuteko gai diren…

Bai, bai, bai, bai. Eta horrek beste linea batean jartzen zaitu, momentu konkretu horretan agian sorkuntzarako libreagoa dena.

Ni ere dezente haluzinatuta gelditzen naiz arnasa batetik edo bestetik hartuta pertsonaia batean edo bestean nola sartzen den ikusita.

A.L.:

Horregatik. Batez ere bertsolari gazteak txapelketetara batzuetan entrenatuegiak iristen direnean, alegia, oso ongi baina euren burua entzuteaz jada pixka bat nazkatuta, horrelako baliabideak oso onak izan daitezke.

A.E.:

A.L.:

Bai, nitasun hori, ezta? Ni, ni, ni. Azkenerako, nor naiz ni?

A.E.:

A . L . : Txapelketa handietako presioa nola aguantatzen duten ere ikusgarria da…

Igual ni itzuliko naiz lehenago aktore lanetara (adarra jotzen).• A.E.:

A . E . : Entrenatuegiak ikusten ditudanean, ekinaren ekinaz, gastatuta, txisparik gabe, gogoak sartzen zaizkit ‘bilatu emozioa arriskuan, egin zerbait ikuspegi ezberdin batetik’ esateko.

Ni neu ere, Ander Lipus naizenean, badakit pertsonaia bat dela publikoa seduzitzen saiatzen dena. Argi daukat. Zuekin dagoena ez da Iñigo, nahiz eta Iñigok ere txikitan hamar kroketa eskatzen zituen orain Lipusek egiten duen bezala. Ez da gezurra, baina filtro bat jartzen diozu. A.L.:

Zer moduz moldatzen da bertsotan Ander Lipus? Ondo egiten du. Gero, gertatzen da pertsonaiei esker libertate handia duela. Juan Junda potosikotikodepresiboa, adibidez, oso gaizki egiten duenean oso graziosoa da eta ondo egiten duenean la ostia da. Batzuetan Juan Jundaren inbidia sartzen zaio bati. A.E.:

Batzuetan nire buruaren kontra ere joaten nintzen bertsolari moduan. Ezinezko errimak jartzen nituen: adibidez, ontxe. Ontxe, Portxe… Baina bueno entrenatu egin beharko naiz. A.L.:

Ez zaizu txapelketaren batean izena emateko harra sartu berriro? Eh?… Ez, ez. Erregea eta Bufoian azkenerako zerbait erantzuten nuen baina eurak daukaten kapaA.L.:

132

133

Patxi Gallego eta Bertsotramarraskiya “Bat-bateko zinema existituko bada gure saio horietan nahikoa gertu ibili ginen”

Xabi Paiak asko hitz egiten du, eta besoak zabaltzen ditu hitz egiterakoan. Patxi Gallegok asko marrazten du, hitz egin gutxiago, eta mahaiaren gainean uzkurtzen da marrazten ari den bitartean. Bi lagun zaharrek bezala hitz egiten diote elkarri, ordea, nabari zaie sintonia bat badagoela, kode bera partekatzen dutela. Eurek sortu zuten bertsotramarraskiya. Zein bertsolari iruditzen zaizu marrazteko erraza? Egaña. Egaña da arrautza bat eta begiak pixka bat ‘ojo de pez’ (marrazten duen bitartean). PAT X I G A L L E G O :

X A B I PA I A :

Egaña da arrautza bat (barrez).

Sudurrean ez dauka ezer berezirik eta irribarre pixka bat arraroa dauka. Apur bat estralurtarra atera zait (marrazkiari begira). Gero ahoaren azpiko perillita…. (marrazten jarraitzen du). Bertsolariak marraztuaz konturatu naiz mutilen kasuan perillita hori kasik ezinbestekoa dela… (bukatu du marrazkia eta badauka Egañaren antza, pixka bat estralurtarra gelditu zaion arren). P. G . :

Eta zein da marrazteko zaila? Elortza. Betaurrekoak dauzka eta hori erraza da, baina hortik aurrera… Guapin bat da baina ez dauka ezer nabarmenik. P. G . :

134

135

Bertsolarien inguruko komiki batekin hasi berria zara aldizkari honetan. Zergatik Egañaren hilketa zortzigarren biñetarako? Pixka bat mugatua da gidoigile hau eta ikusten zituen aukera bakarrak hilketa bat edo sexua ziren. Trama beltza aukeratu dugu sexuaren inguruko istorioak jada eginda baitauzkat…

P. G . :

Espero dut Egañak ez gaizki hartzea. Nik ez daukat ezer bere aurka. Baina komeni izaten da fuerte hastea eta Egaña hiltzea baino ezer fuerteagorik ezin zitekeen plantea bertsolaritzaren testuinguruan.

Bertsolaritza ardatz duen trama batean zeintzuk izan daitezke ezinbesteko hiru elementu? Oso erraza. Inbidia, ospe nahia, frustrazioa… (Bukatu du Igorren marrazkia ere. Ez dauka antz handirik).

P. G . :

Bertsolariekin obra koral bat egin daiteke, oso talde egokia dira komiki batetarako. Arazo bakarra da kontatzen duzunarekin jendeari fikzioa eta errealitatearen artean bereizteko modua ematen jakitea, baina errealitatearekin lotura erabat galdu gabe. Bertsolaritzaren munduak badu morborik. Jon Sarasuak esan zuen bertsolariak izar herrikoiak direla. Orduan izar elementu hori potentziatzea izan daiteke bide polit bat parodiarako. Bestalde, Egañaren heriotza sinbolikoa aurten gertatuko da, aurten nabarituko da lehenengoz bere hutsunea BECen… Iruditzen zait gaia nahikoa ongi hartu duzuela.

X.P.:

Nola sortu zen bertsotramarraskiya? Aiora Azagirre dago hor hasieran. Bilboko Udalak euskara eta euskal kulturako ekintzen hilabete baten antolakuntza eskaini zion Topaguneari eta Topagunetik Aiora etorri zitzaidan esanez bertsoarekin zerbait berria, gaztetxoei zuzendurikoa, egin nahi zutela. X.P.:

XXI. mendean bizi gara eta gazteek jada ez dituzte liburuak irakurtzen, bideoak ikusten dituzte. Hitzaren indarra ezin zitzaion kendu, bertsoa, batez ere, hitza baita, baina elementu audiobisual gisa saldu beharra zegoela oso argi izan nuen hasieratik. Beraz, bertsoa eta marrazkia, eta lotura egiteko eta gazteengana hurbiltzeko trama bat.

136

“Bertsolariak konturatzen ziren ekintza gehiegi jarrita koadroa ezin zitekeela behar bezala osatu eta deskribapenera jotzen zuten”.

Bi patillarekin Unai, buruko zintarekin Maialen, altua eta luzea Maia… X . P. :

Ideia horretan oinarrituta bi baldintza bakarrik jarri nizkien Topagunekoei: batetik, zine pantaila bat, bertsolariak alboetara eta irudia erdian kokatzeko; bestetik, Patxi Gallegok izan behar zuela marrazkilaria.

Zergatik Patxi Gallego? Ni garai hartan Xabinaitorren jarraitzaile itsua nintzen. Komiki horrek ekarri zuen aire berri postmoderno apurtzailea zoragarria

X . P. :

137

P. G . :

Garai hartan ez zenidan horrelako gauza politik esaten…

Beste ezkutuko arrazoi bat ere bazegoen: Xabinaitorren azaldu nahi nuen, hilezkor bihurtu nire burua trilogia handi horretako biñetaren batean ikusiaz. Eta lortu nuen! X . P. :

P. G . :

Xabi ere marrazteko erraza da.

Hor deskubritu nuen telebistak egiten duen bezala gizendu egiten duela komikiak ere. X . P. :

138

P. G . :

Komikia da, ez da argazki bat.

X . P. :

En fin…

“Jendeak irudiari begiratzen zion, ez zien bertsolariei begiratzen, eta honek ere eragiten zuen hauen bertsokeran”.

iruditzen zitzaidan. Iruditzen zitzaidan sintonia ona izan genezakeela eta gaztetxoentzat oso egokia izan zitekeela.

Orain argalduta zaude. P. G . :

Bertsozalea al zara? P. G . : Xabinaitorrek omeopatari esaten zion bezala ni euskalduna naiz betidanik eta bihotzez, Benito Lertxundiren Orreagak bere garaian erabat markatu ninduen, baina bertsozalea ez naiz inoiz izan. Badakit zein diren bertsolariak, eta prentsa arrosakoak baina gehiago jarraitzen ditut, baina bueno…

Baiezkoa zerk emanarazi zizun? Hori ari nintzen ni pensatzen, zergatik esan nuen baietz. Galdera ona. Ezetz esaten ez jakiteagatik agian… Egia esan garai hartan beste gauza batzuei eman nien ezezkoa. Nik uste dut irudia zeukalako esan niola baietz. Xabinaitor bukatu eta lehen gauza ekoiztetxe batek ETBrako gidoilari aritzeko proposatu zidan, baina nik komikia nahi dut egin. Bestalde, ez naiz oso bertsozalea izan, baina euskal kulturaren baitako sentitzen naiz, eta inguru horretan zerbait berria egiteko proposatzen badidate, interesgarri iruditzea ere gerta liteke. P. G . :

Nola funtzionatzen zuen bertsotramarraskiyaren saio batek? X . P. : Bertsotraman bezala pertsonai bana egokitzen zitzaion bertsolari bakoitzari. Eta agurretan bertsolariak zineko pantailan ikusten zuen nola Patxik bere pertsonaia horren irudia osatzen zuen. Marrazkilariak bertsoari jarraitu behar zion, baina bertsolariek ere hitzetatik beharrean irudietatik abiatuta egin behar zuten beren lana. Amaren poltsa ireki eta hau aurkitu duzu botatzen nuen gaia, eta

139

Baiezkoa ematearen beste arrazoietako bat izan zitekeen zuek izatea, zu eta zure anaia. Bertsotan entzuten zintuztedanean grazia egiten zenidaten. Gogoratzen dut Fredi apaizarena egiten ikusi

P. G . :

“Aberasgarria izan zen, noski, baina botatzen nituen izerdiak… Ez dakit zenbat irauten zuen baina maratoi bat zen niretzat”.

isildu egiten nintzen. Patxi marrazten hasten zen eta pantaila handian ikusten zen poltsa barruan esku-burdin batzuk zeudela. Bertsolaria hasten zen bertsotan eta marrazkiak aurrera jarraitzen zuen: dentadura postizo bat, labana handi bat… Egia bada irudi batek mila hitz baino gehiago balio duela, formula honek beste hainbeste biderkatzen zuen sorkuntzarako aukera.

nuen batean ‘hau krak bat da’ pentsatu nuela (Paiaren marrazkia ere bukatu du. Marraztu duena argalago dago bertsolaria).

Eta zuen artean, nola funtzionatzen zenuten? P. G . :

Nik aurretik banekien zerbait. Bestela ezinezkoa zen.

Beraz, aldez aurretik zuen tramaren berri baina benetako hibridazioa izateko ezinbestekoa zen marrazkiak bertsoek egiten zuten bidearen arabera sortuak izatea, bat-batekoak izatea. Hori beretzat gauza deserosoa zen, baina ez nuen nahi aldez aurretik egindako marrazkiak tartekatuko zituen norbait.

X . P. :

Nik ere hori nahi nuen baina datu gehiago eman eta pixka bat lehenago pasa izan balizkit lasaiago biziko nintzatekeen garai hartan. Kabroi honek bi egun lehenago pasatzen zizkidan tramak… Gogoratzen dut Bermeoko kasinoan egin genuela bat. Astebete lehenago esan izan balit bertara joan, ideia batzuk hartu eta zerbait txukunagoa egiteko moduan nintzatekeen. P. G . :

Baina irribarre batekin egiten nuen dena. Hibridoetan kexaren bat baldin badago niri positiboa iruditzen zait. Benetako hibridoa izateko bakoitzak zerbait eman behar du eta hori ez da erraza.

X . P. :

Zuri ere egingo zizun ekarpenen bat esperientziak. Aberasgarria izan zen, noski. Baina botatzen nituen izerdiak… Ez dakit zenbat irauten zuen, baina maratoi bat zen niretzat. Hauek, bertsolariak, inprobisaziotik bizi dira, eta nahiko natural ateratzen zaie. Ni, ordea, justu kontrakoa naiz: probak egin, zuzendu, xehetasunak zaindu, etxean goxo-goxo. Eta erabat nekatuta bukatzen nuen, bai fisikoki eta bai mentalki. P. G . :

Agure bat zarenean eta Altzeimerrik ez daukazunean eskertuko didazu. X . P. :

P. G . : Hor dago beste kontu bat, irudiaren teoria deitzen zaiona: marrazterako garunaren eskuineko aldea erabiltzen dugu, eta hitzak, zenbakiak, arrazionala den guztia, aldiz, garunaren ezkerreko aldearekin lantzen dira. Honela, espaziala den guztiarekin, marrazketarekin bezala autoa gidatzen zoazenean, adibidez, deskonektatu egiten duzu kontu arrazionaletatik.

141

Ni ez nago hain seguru. Baina egia da nik egin nahi nuen zerbait zela. Marrazkiak egin nahi ditut eta marrazkiak egiten nituen… Ni ez naiz sentitzen ez gidoilari eta ez idazle.

P. G . :

Xabinaitorrena nobela bat da…

142

niri positiboa iruditzen zait: benetako hibridoa izateko bakoitzak zerbait eman behar du eta hori ez da erreza”.

Berriro diot, garunarentzako ariketa erabat osasungarria.

X . P. :

“Hibridoetan kexaren bat badago

Alegia, bi gauza batera egiteko ezintasunaren kontua, batez ere gizonoi gertatzen zaiguna. Orduan, batzuetan hasten nintzen marrazten eta, ‘ostras, ze esan dute?’

Bai, baina ikaragarrizko esfortzua eginda.

P. G . :

Nobela zoragarri bat da. Bigarren liburukia, Anbotoko Marirena… X . P. :

Marrazkiak egiten ari naizen bitartean zerbait bururatzen zait. Baina marrazkiak egitea da nirea. Eta inprobisatzea ez da nirea. P. G . :

143

P. G . :

Horrela esanda ezingo diot kontra egin.

Agian hasieratik azaldu behar nizun Alexis Diaz Pimientak esaten duen esaldi zoragarri bat: bat-bateko sorkuntzak duen ezaugarri ezinbesteko bakanetako bat da akatsa. Batzuetan hanka sartzen da eta hori onartu beharra dago. Hor dago jolasa, arrisku horrekin sortzean. X . P. :

Formatuak ba al zuen eraginik bertsolarien bertsokeran? Jakina, bertsolaritzaren oinarria formulazioa da eta hemen hitzez emandako gaiak kasik desagertu egiten ziren. Bestalde, lau bertsorekin koadro bat osatzen zuen marrazkilariak, eta osatutakoan berriro ekiten zion. Bertsolariak konturatzen ziren ekintza gehiegi jarrita koadroa ezin zitekeela behar bezala osatu eta deskribapenera jotzen zuten. Metodo deskriptiboa nagusitzen zen erabat.

X . P. :

Arte guztiz iragankorra zen, berehala borratu berehala berria egiteko. Pantaila garbitu beharra nuen aurrera jarraitzeko. Eta ez genuen ia ezer gorde.

P. G . :

Baina bertsolaritza hori da.

X . P. :

Zure jardunerako ba al zuen eraginik bertsolari batek edo besteak abestu? Bai. Fredik, adibidez, bertsoaren hasieratik oso irudi indartsuak eskaintzen zituen. Macarrada asko… Errazago jartzen zuen. Askotan barrez ari nintzen marrazten nuen bitartean. P. G . :

Nola erreakzionatzen zuen publikoak?

144

“Bertsolariekin obra koral bat egin daiteke, oso egokiak dira komiki baterako”.

Nik oso garbi utziko dut: tipo honek saio bakoitzean eta guztietan sekulako maila eman zuen. Gero esango du Picassoren alaba etorri zela eta esan ziola marrazkiak kaka bat zirela, baina gezurra da. Sekulako maila zuen egin zuen guztiak.

X . P. :

“Fredik bertsoaren hasieratik oso irudi indartsuak eskaintzen zituen. Errazago jartzen zuen. Askotan barrez ari nintzen marrazten nuen bitartean”.

Agian denok ez dugu balio inprobisatzeko. Batzuk oso onak dira gauzak azkar egiten eta beste batzuk oso onak dira gauzak poliki egiten.

Jendeak irudiari begiratzen zion, ez zien bertsolariei begiratzen. Eta honek ere eragiten zuen hauen bertsokeran; kuriosoa da bertsolarien alde kinesikoa nola hutseratu zen, ez ziren mugitu ere egiten. Ordainetan ahotsarekin, adibidez, gehiago jolasten zuten. Egia esan banaketa nahiko modu naturalean gertatu zen: bertsolariek bazekiten informaziorik gehiena irudiek ematen zutela eta marrazkietako pertsonaien pentsamendu hipotetiko batzuen bikoizketa moduko bat egiten zuten. X . P. :

Bat-bateko zinema existituko bada gure saio horietan nahikoa gertu ibili ginen.

Etorkizunera begira ikusten al diozue biderik esperimentu honi? X . P. : Nik uste dut 2000. urtetik aurrera bertsolaritza ekintzen deskribapen izatetik deskribapen soila izatera pasatu zela. 2001eko final hartan postala heldu zaizu Himalaiatik jarri ziotenean Maialenek egoeraren analisia egin beharrean play-ari eman zion: postala irakurri zigun lehenengoan, malkoei nola eusten zien ikusi genuen bigarrenean… Eta 2003ko Gipuzkoako finalean ere berdin: ospitale bateko itxaron gelan zegoela gela horretan bizitza eta heriotza elkartzen zirela esan zuen bukaeran, baina bertsoaren goiko parte guztia deskribapena zen… Orduan, horregatik, marrazkia eta bertsoaren arteko lotura oso iradokitzailea da: bertsolaria deskribatzera behartuta dago baina, gainera, deskribapenaren zati bat marrazkian eginda ematen zaio. Bertsolariaren sormenerako muskulua asko tenkatzen du horrek: ‘Zimurrak ditu begi azpian, begizulo handiekin…’ (abesten), ez da esan behar, jada marrazkian badaukazu hori. Zer narrazio mota berri sortzen da hortik? Etorkizuneko bertsolaritza hori izango da? Ez dakit. Musika ere falta zitzaion akaso…

Listo! Bukatu dut (Argazkilariak, Andoni Lubakik, eskatuta bere buruaren erretratu bat, mikrofono bat eta biraoz beteriko bokadilo bat ere marraztu ditu azken galdera hauei erantzuten zieten bitartean).• P. G . :

145

Bixente Martinez eta Bertsojazza â&#x20AC;&#x153;Asko kostatu gabe asko irabazteko modu bat izan daiteke bertso eskoletan nozio musikal batzuk emateaâ&#x20AC;? 146

Duela ia hamabost urtetatik ezagutzen dute elkar Jon Maiak eta Bixente Martinezek, bertsolari zumaiarrak Igelaren Bandarako kolaborazio bat egin zuen hartatik. Geroztik hainbat kolaborazio egin ditu Maiak hainbat musikarirekin, eta musikari eibartarrak beste hainbeste hamaika bertsolarirekin. Bien artean egindako kilometroak batuz gero euskal kulturgintzari buelta ederra eman geniezaioke. Bertsojazzean egin zuten topo azkenekoz. Nahikoa agerikoa dirudi loturak. Nori piztu zitzaion bonbilla? Nik dakidanez, lehenengo ideia Unai Elizasurena izan zen. Bururatu zitzaion bertsolarien inprobisazioa eta jazzarena elkarrekin uztartzeko modukoak izan zitezkeela, eta Donostiako Jazzaldiari proposatu zion. Haiei gustatu egin zitzaien eta Unai bera jarri zen gurekin harremanetan.

BIXENTE MARTINEZ:

J O N M A I A : Gu, bertsolari asko, sarritan aritu gara Bixenterekin kolaborazio puntualetan. Maialen eta biok, adi-

147

Hasieratik izan zenuten garbi gero gauzatu zen planteamendua? Bai, hainbat gauza behintzat bai. Hasieratik inprobisazioari eman nahi izan zitzaion pisu guztia, eta ez zen bertso jarrien bidetik jo, izan ere, bertso jarriak eta horiei egokituriko musika aspaldi asmatu ziren eta, jakina, pauso bat gehiago egin nahi zen aurrerantz.

B.M.:

Edo beste puntu bat zen musikariek ez zutela bertsolarien ikuskizun baten lagungarri soila izan behar, batzuen nahiz besteen soloak eta sorkuntza maila berean egongo zirela.

Eszenografian ere oreka horri eusten saiatu zineten, ezta? Gogoan dut, lehen saioan nik banuela bidalita Victoria Eugeniara nola antolatu behar zen dena. Eta iritsi nintzenean audioko teknikariek bertsolarien mikrofonoak aurrean eta musikarienak atzean zituzten jarrita. Betiko eskema. Dena aldatu behar izan genuen eta U forman jarri.

B.M.:

Ez ziren bi ikuskizun solte eman nahi eszenatoki berean: guztiok talde berean integraturik egon behar genuen. J.M.:

Nahikoa konplikatua dirudi uztarketak. Izerdi asko bota behar izango zenuten. Inork ezin du ziurtatu bere burura ideiak ze erritmotan datozen. Eta hori musika talde baten erritmoarekin koadratzea konplikatua da. J.M.:

Nik asko ikasi nuen eta konklusio batzuk ere atera nituen. Batetik, iruditu zitzaidan musikariok taldean lan egiteko ohitura gehiago dugula bertsolariek baino. Badakit elkar laguntzen dutela eurek ere, baina aspektu musikalaz ari naiz. Bertsolari bakoitzak nahi duen tonua hartzen du, nahi duen abiadaâ&#x20AC;Ś Hor egon daiteke lan egiteko puntu bat. Eta bestetik ikusi nuen arazo gehiago geneuzkala gai arin eta humoretsuekin gai sakon edo poetikoekin baino. Bizitasuna eman nahi izaten genionean sortzen ziren arazoak. B.M.:

148

â&#x20AC;&#x153;Inork ezin du ziurtatu bere burura ideiak ze erritmotan datozen. Eta hori musika talde baten erritmoarekin koadratzea konplikatua daâ&#x20AC;?.

bidez, Igelaren Bandaren hastapenetan egin genuen kolaborazio batean ezagutu genuen bera, duela ia hamabost urte. Oraindik ere bertsoa eta musika uztartzea ez zen hain arrunta garai hartan, gauza asko egin dira eurekin ordutik. Beraz, bazegoen aurretik elkarren ezagutza bat, elkarrekin egindako bide bat, bertsojazzarena sortu zenerako.

Konpasa biziagoa denean guretzat konplikatuagoa da, sortu eta aldi berean egokitu beharraren prozesua bide estuagotik egin behar dugulako. J.M.:

Konpas librea erosoagoa da. Bestalde, askotan martxan datorren tren bat ikusten duzu, laugarren konpasa da martxan doan tren horretan irekita dagoen ate bakarra, salto egin eta parean harrapatu behar duzu ate horiâ&#x20AC;Ś Eta Bixentek esan duenaren haritik egia da aspektu musikalean bakoitza bere modura ibiltzera ohituta gaudela. Badaude solfeo egina duten bertsolariak, baina gehienok ez dugu hori garatu.

Zeren bila sartzen da bat honelako esperimentu konplikatu batetara? Esperientzia bat, eta erronka bat ere bai. Horrelako mailako musikariekin proiektu bat egitea oso interesgarria da norberarentzat.

J.M.:

149

Egindakoetatik zein izan da gehien asebete zaituzten saioa? B.M.:

Zortzi edo hamar izan ziren…

J.M.:

Nik pare batera huts egin nuen…

B.M.:

Horiek izan ziren onenak! (barrez)

J.M.:

Jende gutxiena ere horietara joango zen… (barrez)

B.M.:

Ez pentsa…

J . M . : Urduritasuna, Jazzaldiaren markoa, Victoria Eugenian eta beteta, eta lehen inpresioak kantatzean, lehenengo inpresio handiak, bertsoak ze indar hartzen zuen momentu batzuetan musikarekin… Politena lehen hura. B . M . : Hura oso berezia izan zen. Aurreko egunean gogor egin genuen lan baina apustu arriskutsua zen, eta ondo atera zela ikusi genuenean sekulako poza hartu genuen. Gero nik gogoan dut, agian kontzertu osoa ez baina egon direla momentu batzuk oso bereziak: Durangon egin genuen hartan, adibidez, kantu batzuk oso ondo atera ziren.

Bertsolaritzak denetariko esperimentuak egin ditu azken urteotan. Nondik dator, zuen ustez, hainbesteko jarioa? Nik uste dut badagoela osagai kultural bat. Egungo bertsolarien garaiko kulturan normala da komikiak irakurtzea, edo kontzertu batera edo teatroa ikustera joatea. Garai batean hori pentsaezina zen. Eta iturri ezberdinetatik edaten ez bada ez dago hibridaziorik.

J.M.:

Nire ikuspegitik hitz eginez, musikari batenetik alegia, iruditzen zait duela hogei urte bertsolaritza ez zela oso ezaguna euskal musi-

B.M.:

150

BECeko finala baina musikarekin”.

Nire ametsa, modu grafiko batean esateko, izango litzateke, egunen batean ikustea kristoren kontzertua, hainbat estilotakoa, non, abeslariak, momentuan inprobisatzen ari diren bertsolariak diren. Nik uste dut hori egingarria dela: BECeko finala baina musikarekin. Eta bide hori egin nahian apuntatzen naiz saltsa hauetara.

B.M.:

“Nik uste dut hori egingarria dela:

Pentsatu dezakezu denboraz larri ibiliko zarela, agian sufritzea ere tokatuko zaizula moldatzen asmatzen ez duzulako… Baina gehiago tiratzen du grinak, esperientzia hori bizi nahiak eta beraiekin egoteko aukerak. Emanaldi berezi horietarako deitzen zaituztenean, poza sentitzen duzu.

karien artean. Hor ere bilakaera bat eman da, bertsolaritza ezagutzera eman da, eta horrek aukera berriak sortu ditu. Aspaldidanik aritu naiz, 7 eskalerekin, Jon eta Maialenekin Igelaren Bandarako egin genituenak eta abar, bertsoak musikatzen. Beti egongo naiz prest horrelako gauzak egiteko. Baina, orain, lehen ez bezala, jende gazte asko da horrelako esperimentuak egiteko gai dena. Bertsojazzean, adibidez, bertan parte hartu genuen guztiak maila… igual gaizki egongo da nik esatea… J . M . : Nik esango dut: maila handiko musikariak ziren (barrez). B . M . : Eta denak euskaldunak. Hori bada zerbait. Egun goi mailako musikari euskaldun asko dago bertsolaritza ongi ezagutzen duena eta gauza oso politak egiten saiatu daitekeena.

Gero, boom hori esplikatzeko, egia da baita nahikoa kamaleonikoa dela gure jarduna. Gure testua, guk esaten duguna, inprobisatua denez, magia ikuskizun batean trukuei buruz kantatuko J.M.:

151

Hala ere… Pixka bat zirikatzailea den ideia bat bota nahi nuke: kanpotik batzuetan inpresioa daukat bertsolaritza eta beste alorra ura eta olioa bezala direla, elkarrekin jarri arren ez direla nahasten alegia. Beharko litzateke bertsolaria gehiago pringatzea eta beste alorretako artistekin benetako hibridazioak egitea… Musikari dagokionean, adibidez, helburu berdinarekin ibiltzea eta bertsolariak zerbait ikastea musikarien lan egiteko manerarekin. B.M.:

Esango nuke konbinazio behartu batzuk ere eman direla. Ematen du denerako balio behar dugula eta denerako ezin da. Alegia, egia da gure jarduna kamaleoniko samarra dela, baina aitortu beharko da gutako asko, zentzu askotan, nahikoa ortopedikoak ere bagarela… J.M.:

Esperimentu denak dira zilegi? Nik uste dut esperimentu denak direla zilegi, baina ikuskizun bezala aurkeztu nahi baditugu, exijentzia maila bat ezinbestekoa dela eta batzuetan ez dela ematen.

J.M.:

Gero, denari baietz esateko joera ere badaukagu. Eskola hori jaso dugu aurrekoengandik, denari baietz esaten diogu eta batzuetan dezenteko saltsatan sartzen gara. Ofizioari dagokion zerbait da, lanerako deiaren mende gaudelako agian. Baina, noski, denari baietz esaten bazaio ez da posible dena ongi ateratzea.

Uztarketa kontu hauetan zu zaitugu bertsolari saltseroenetariko bat. Zein alorretan sentitu zara erosoen? Ez dakit ba… Gehien egin dudana musikarekin izango da, baina hor ere ez naiz oso eroso sentitzen… Ez daukat erritmo garaturik, berezko erritmorik. Bertso musikatuak direnean doblea suJ.M.:

152

“Esperientzia bat, eta erronka bat ere bai. Horrelako mailako musikariekin proiektu bat egitea oso interesgarria da norberarentzat”.

dugu, dantza saio batean ikusten dugunari buruz edo dantza horren oinarrian dagoen gaiari buruz… Ez da oso zaila guretzat edozein ikuskizunetara egokitzea, eta horrek uztarketa nahiz esperimentuak asko errazten ditu.

153

154

155

Hala ere iruditzen zait bertsolaria eta musika bai direla oso gertukoak. Lehen aldiz bertsolariak entzun nituenean ez nintzen euskalduna, ez nuen gauza handirik ulertzen, eta nire lehen inpresioa izan zen kantari batzuk zirela… Eta gaur ere musika bertsolaritzaren parte garrantzitsu bat dela ikusten dut. Niretzat musikarik gabeko bertsolaria erretolika hutsa dateke…

B.M.:

J.M.:

Ez litzateke bertsoa. Bertsoak kantatua behar du.

Niretzat oso naturala da musika bertsoarekin nahastea, eta hor lan handia dago egiteko: taldean, elkarrekin egin beharreko esfortzu bat emaitza oso politak ekar ditzakeena. Gainera, euskal kulturaren baitan hizkuntzaren muga apurtzen duen kasik diziplina bakarra kantua da. Euskarazko liburu bat ez du irakurriko erdaldun batek baina euskarazko kantu bat entzun egingo du, eta, askotan, baita abestu ere. Iruditzen zait bertsolaritzak horretaz baliatzen asmatu beharko lukeela, bere hedapenerako erraztasunak eman ahal dizkiolako, beste kultur adierazpide batzuk ez dituzten erraztasunak. B.M.:

Nondik bideratuko zenuke aipatzen duzun elkarlan hori? Nik uste dut interesgarria izan daitekeela bertso eskoletan hau pixka bat sartzea. B.M.:

Bai, formazio pixka bat ondo legoke.

J.M.:

Ondo kantatzen duen bertsolari bat askoz ere gusturago

B.M.:

156

elkarrekin jarri arren ez direla nahasten”.

Ibiltzeari utzitakoan galdu egiten da gainera. ‘Eske hi ohituta hago’ etortzen zait jendea eskean, eta hori ez da horrela. Orain urtean bi egingo ditut eta hori ez da ohituta egotea.

“Inpresioa daukat askotan bertsolaritza eta beste alorra ura eta olioa bezala direla,

fritzen dut (irribarreak). Ni prest nago egiteko baina momentuan sekulako estuasuna sentitzen da… Eta Karidadeko Bentarekin berdin. Behin asko jardundakoan, zazpi urtean ibili ginen, ikasten duzu zerbait. Baina lehen kontzertuetan sufritu egiten nuen, eta lehen diskoa entzuten dudanean ere sufritu egiten dut oraindik…

entzuten da hain ondo kantatzen ez duen bat baino. Eta gero, erritmoarekin, adibidez, egin daitezke ariketa batzu. Nik uste dut azken garaiotan bertso musikatuekin dabiltzan bertsolariak demostratzen ari direla ikasi egiten dela. Oro har, emaitza polita da. Asko kostatu gabe asko irabazteko modu bat izan daiteke bertso eskoletan nozio musikal batzuk ematea. Osagarri polita izan daiteke. Doinuaren aukeraketa, norbere ahotsa bilatzea eta horrelako aspektu batzuk jorratzen dituen ikastaro batzuk ematen ditut nik eta, uste dut, nahikoa harrera ona dutela. J.M.:

Doinuei dagokienez, esaterako, dezente deskuidatu garela esango nuke. Egia da, zenbaitetan, saioen formatuak ez duela asko laguntzen. Alegia, bakarkako ariketez gain binakakoak, hirunakakoak eta launakakoak ere tokatzen dira normalean, eta, noski, norekin tokatuko zaizun ez dakizunez, ia ezinezkoa da ariketa horietan doinu berriak plazaratzea. Hala ere, askotan ez gara gehiegi jabetzen hor daukagun aberastasunaz, eta dozena bat doinurekin gabiltza gehienean. Kristoren aberastasuna dauka euskal doinutegiak. Horretaz ez baliatzea baliabide oso indartsu bat bazterrera uztea da. B.M.:

Bai, eta doinuak aukeratzerakoan irizpide handirik gabe egiten da gehiegitan. Doinuak funtzio komunikatiboa dauka baina izan dezake funtzio inkomunikatibo bat ere, hau da zure mezuari lagundu egin diezaioke edo kontra egin. Adibidez ‘Palestinako ume txikiak errepideetan hilda’ ohiko doinu erdi alai batekin, Txoriak eta txori buruak esaterako, botatzen baduzu, zure mezuaren kaltetan ari zara. Beharbada entzulea ez da konturatu ere egingo zergatik ez zaion erabat iritsi bertso hori; agian testu ona ere bazeukan, baina testuak zuen helburuari kontra egin dio doinuak.

J.M.:

B.M.:

Txoriburu samar (irribarrez).

Hori da. Ikasi behar dugu aukeraketa hori ondo egiten. Edo doinua musikalki modu duin batean defendatzen. Eta Bixentek esan duen moduan bertso musikatuekin ibili izanak, musikariekin izandako harremanek, geroz eta nabarmenago utzi digute kontu hauek duten garrantzia.• J.M.:

157

Aiert Beobide eta Errimak Oinetan “Dantzarekin barre eginaraztea ez zaigu askotan gertatu, eta bagenuen gogoa” 158

‘Nik ez dut dantzarik egingo’ esan dio irmo Unai Elizasuk argazkilariari. Gai-jartzaile modura edo zenbait esperimenturen ideologo gisa makina bat jarri ditu hark, ordea, dantzan. Azkenak Haatik konpainiakoak, ‘Errimak Oinetan’ emanaldiarekin. Eta bertsolaritza baina ikuskizun estatikoagorik topatzea zaila den arren, bertsoa mugimendu bihurtzea lortu du dantza konpainia honek. Nola sortzen da ideia? UNAI ELIZASU:

Lehen ideia irratiko elkarrizketa batetik sortzen da. Dantzari batzuk komentatzen zuten kosta egiten zitzaiela dantzaren bidez jendearengana iristea. ‘Ba bertsolariek zerbait egiten badute jendearengana iristea da hori’ pentsatu nuen nerekiko. Aiert eta biok elkarrekin ikasi genuen eta deitu egin nion hitz egin behar genuela esanez. Boulevardeko kafetegi bateko terrazan elkartu ginen eta eseri bezain pronto bota nion nire burutazio aldrebesa: ‘posible izango al litzateke bertsoa oinarri duen dantza emanaldi bat egitea?’.

159

Nola egin zenuten? A . B . : Sustrai Colinari bertso batzuk eskatu genizkion eta bertso horietan oinarrituriko koreografiak sortu genituen gero. Bertsolariek idatziriko kantu ezagunak ere erabili genituen. Eta emanaldia egituratzeko bertso saio baten ariketak jarri ziren oinarrian.

Bertsolariak oholtzara ateratzen diren unetik hasten da. Bost aulki eta bost ur botila dira attrezzo guztia, eta pixkanaka saio bati dagozkion ariketak egiten dituzte: hasierako agurra, ofizioak, puntuka… U.E.:

Bertsozaleak zarete dantzariak? A . B . : Denetarik dago. Badago BECen egon denik eta baita egon ez denik ere. Hala ere euskaldunak izanik, eta euskal kultura maitatzen dugunez, denok egin dugu bertsoren bat noizbait, denok hurbildu gara noizbait bertsolaritzara.

Banekien beraientzat bertsoa ez zela gauza oso arrotza izango. Hitzaren garrantzia kontutan hartuko zuen emanaldi bat nahi genuen eta horretarako beharrezkoa zen bertsolaritzaren gutxieneko ezagutza. U.E.:

Eta zuk Unai, bazenuen dantzaren munduarekin harremanik? Ez, ez, batere ez. Ez nuen sekula dantza emanaldirik ikusi. Baina iruditzen zitzaidan egon zitekeela nahasketa edo hibridazio bat egiteko modua.

U.E.:

Elkar-ezagutza prozesu bat behar izango zenuten, beraz. U . E . : Hasieran pixka bat kostatu zitzaigun elkarri ulertzea. Niretzat egokiak izan zitezkeen bertsoak eurentzat ez ziren egokiak. Lan egiteko oso modu desberdina dugu… Eta gero nik dantzarekin flipatu egin dut. Bertsoen gainean egin dituzten interpretazioek erabat harritu naute.

Gauza asko aztertu ditugu: bertsolariari bertsotan ari denean burutik zer pasatzen zaion, bertsoa bota aurretik eskuak nola mugitzen dituzten mikrofonoan gora eta behera… Lan handia egin A.B.:

160

“Bost aulki eta bost ur botila dira attrezzo guztia, eta pixkanaka saio bati dagozkion ariketak egiten dituzte: agurra, ofizioak, puntuka…”.

Bertsoak erritmoa du, beraz, dantzatu daiteke. Unai bere ideiarekin etorri zitzaigunean Haatik Dantza Konpainian proiektu berrietan pentsatzen ari ginen eta ideia ona iruditu zitzaigun. Nola burutu zen arazoa. AIERT BEOBIDE:

162

163

Bueltaka hasten direnean argi ikus daiteke nola buruari bueltaka dabilen bertsolaria irudikatzen duten. Gero dantza bakoitza ideia bat da, eta dantzari bakoitzak jarrera bat ere islatzen du…

U.E.:

Euskal dantzen ukitu bat duen dantza garaikidea egiten duzue. A . B . : Gure dantza ibilbidea honelakoa da. Taldekide guztiak euskal dantzatan hasi gara eta gero garaikiderako bidea egin dugu. Garaikideak adierazkortasun handia dauka eta oso egokia da bertsoa hartu eta publikoari helarazteko.

Dantza zuzenekoa da, baina musika eta bertsoak grabatuta daude. Ez duzue planteatu bertsolariak ere zuzenean aritzea? U . E . : Dantza eta bertsoaren arteko lehia egin zen lehenago ere. Eta bertsolariak dioenaren aurrean dantzariak bat-batean sortzea ez da hain erraza…

Denak batera edo binaka edo hirunaka egiten ditugun ariketetan elkarrekin koordinatu beharra daukagu, eta hor inprobisazioak ez du toki handirik. Egia da gero nork bere ukitua eman diezaiokeela mugimendu bakoitzari… Baina ez dauka zentzu handirik bertsolariak inprobisatu eta geuk geure koreografia, aurrez prestatu beharrekoa eta ondorioz inprobisaturikoarekin zerikusirik ez duena, egitea. A.B.:.

164

“Isiltasuna landu dugu bereziki: bertsolarien jarrerak, keinuak, maniak”.

dugu bertsolariek taulatu gainean izan ohi dituzten jarrerak, keinuak, maniak barneratzen. Isiltasuna aztertu dugu bereziki.

Bakarkako ariketetan askatasun gehiago dugu eta, egunaren arabera, momentu emozionalaren arabera eta abar, hor egon ohi da inprobisazio gehiago. Izenak berak dio Errimak Oinetan: dantza berriak bertsoei jarriak. Bestelako formulak ez zitzaizkigun bideragarri iruditzen.

U.E.:

Zeintzuk dira Errimak Oinetan eta dantza saio arrunt baten arteko ezberdintasun nabarmenenak? Normalean dantza-ikuskizunetan publikoak ez du azalpen labur bat baino jasotzen testu moduan. Kasu honetan bertsoaren gainean ari gara; testua uneoro eskura daukate. A.B.:

Entzuten duguna dantza bidez ikusten dugu. Umorea bada entzuten duguna dantza bidez ere hori transmitituko da, eta jendeak barre egingo du entzun eta ikusten duenarekin.

U.E.:

Dantzarekin barre eginaraztea ez zitzaigun askotan gertatu, eta bagenuen gogoa… Bestalde, bertsolaritzarekin gertatu ohi den bezala, gaurkotasunezko gai oso zehatzei buruz aritu behar dugu, eta hori ere ez da hain ohikoa. A.B.:

165

166 _ 167

â&#x20AC;&#x153;Ohiko bertso saioetako publikoa ez dugu hainbeste sumatu. Gehiago hurbildu dira dantzaren mundukoakâ&#x20AC;?.

Onintza eta Aiert eta hau da zuen gaia. Gaia guk aukeratu dugu, ematen zaizkigun rolak ere bat datoz gure izaerekin, eta horrek sinesgarriago egiten du gure interpretazioa. U . E . : Attrezzoa bera ere gehiago da bertso saio batekoa dantza emanaldi batekoa baino.

Bai, eta emanaldi guztia taulada gainean egiten dugu, bertsolariek bezala. Gu ohituta gaude dantza batetik bestera barrura sartu arropak aldatu eta abarrerako barrura sartzera eta arraro suertatzen zaigu. Hemen, batzuetan aurrean eta beste batzuetan atzean, baina denbora guztian ikusleen begiradapean gaude. A.B.:

U.E.:

Janzkerarekin ere izan genituen gorabehera batzuk…

Baita. Guk ekarpen estetikoren bat egin nahi genuen eta janzkera minimoki zaindu bat taularatu, baina Unai kaleko arropa arruntarekin aritu behar genuela esanaz tematu zen.

A.B.:

Nire ideia zen jendeak hitzetan eta dantzan jartzea arreta guztia. Dantza emanaldietan ohikoa den biluztasunaren presentzia handi hori distortsio bat iruditzen zitzaidan…

U.E.:

Bertsolaria publikoaren aurrean kasik biluzik ateratzen da baita. Edo euren ideia eta sentimenduak biluztea ere tokatzen zaie askotan… U . E . : Baina egon liteke publiko bat gorputzen biluztasun horri bakarrik begiratzen diona…

Azkenean denok gelditu gara gustura Ramon Garciak egin dituen jantziekin. Kalekoak dira baina dantzara egokituak. A.B.:

Hor Sustrairena da meritua. ‘Ados, ekarri bertso batzuk eta guk dantzatuko ditugu’ zen gure ideia, baina Sustraik galdetu zigun ea guk zer kontatu nahi genuen. Buelta eman zion planteamenduari.

Arropa kontuekin ari garenez… Oso jantzia ez den publiko bati bertsoaren testu hori lagungarri suertatuko zaio dantza bera ulertzeko, ezta?

U.E.:

Euskal Herriko egoera politikoari buruzkoak, ume lapurtuen ingurukoak… dira bertsoak eta dantzak.

Publikoarentzat ikusteko oso erraza da. Ez da batere anbiguoa. Mezu bat dago eta bertsoaren hitzekin oso garbi gelditzen da, ideia bat iristen da publikora.

Sustrai Colinak geure izaeren eta interesen inguruan galdetu zigun bertsoak egin aurretik, eta gutako bakoitzarentzat propio prestatu zituen testuak. Oso pertsonifikatua da. Esaten da: zatozte

Egia da baita jendeak askotan esaten digula berriro etorriko dela ikustera ere, izan ere informazio asko jasotzen dute aldi berean hitzetatik, doinuetatik, dantzatik… Mugimenduarekin gozatzen ari

A.B.:

168

169

Uste dut xehetasun guztiak landu direla eta hori jasotzen du publikoak. Ez dago ezer alferrik, denak du zentzu bat.

U.E.:

Ikusleak bertso saioetako publiko bera al dira? Ohiko bertso saioetako publikoa ez dugu hainbeste sumatu. Gehiago hurbildu dira dantzaren mundukoak. Izan ere ez zaigu erraza suertatu ohiko bertsozaleei saioa esplikatzea bera ere. Beti espero dugu bertsolaria egotea, baina kasu honetan ez dago presente eta ez da erraza ulertzen emanaldia ikusi aurretik.

U.E.:

Bertsozale petoek, emanaldia ikusi dutenek, nola erreakzionatu dute? U . E . : Izan ditugu plaza oso bertsozaleak. Esate baterako, Azpeitiko San Agustin gogoratzen dut. Hori eta beste batzuk bete egin dira. Eta uste dut bertan ikusitakoarekin identifikatuta sentitu direla asko. Gero bertsolariren batek ere esan dit ongi egiten dutela euren parodia.

Zenbaterainoko bidea aurreikusten diozue ikuskizunari? Publikoaren erantzunaren arabera izango da hori. Orain arte ongi ari da funtzionatzen.

A.B.:

Gu jarraitzeko gogo eta ilusio biziz gaude. Emanaldi honek duen gauza ona da bertsoaldiz osaturiko zerbait dela. Gaurko bertsoaldiek asetzen ez gaituen eguna iristen denean, edo gaiak zaharkiturik gelditzen direnean, beste bertso eta dantza batzuk plantea daitezke. Beste eduki batzuk ere garatu ditzakeen formula bat da.â&#x20AC;˘ U.E.:

170

â&#x20AC;&#x153;Bakarkako ariketetan askatasun gehiago dugu, eta egunaren arabera, momentu emozionalaren arabera hor egon ohi da inprobisazio gehiagoâ&#x20AC;?.

zara eta bertsoaz ahaztu egiten zara, edo alderantziz. Jendeak esaten digu behin baino gehiagotan ikusita gauza berriak deskubritu dituela.

bertsoa eta Ra

BERTSOHOP Bertsoa eta rapa arte lehengusuak dira. Hitzaren bi jolas, arau ezberdinekin. Badira bertsolaritzari begira inprobisatzen duten raperoak, edo rapean oinarrituz kantatzen hasi diren bertsolariak, baita bietan ondo moldatzen direnak ere. Haiekin izan gara.

172

173

undu mailako arrakasta lortu dute rapak eta hip hop kulturak azken urteotan. Bada adierazpide bat, estilo librea, bertsolaritzarekin aldera daitekeena errimari eta bat-batekotasunari dagozkienetan. Hala ere, mugimendu hau ondo ulertzeko, hurbiltze bat egitea komeni da, zenbait kontzeptu labainkorrak baitira. Hip, hip… hop Rapa eta Hip Hopa, askotan gauza bera ez badira ere, nahastu egiten dira. Rapa Hip Hop delakoaren lau zutabeetako bat da. Beste hiru zutabeak breakdance-a (dantza akrobatikoak), grafiti-a (sprayekin egindako marrazkiak) eta disk jockey-ak dira. 1970eko hamarkadan sortu zen rapa New Yorkeko (AEBko) kaleetan. Musika erlijioso beltzaren, disko musikaren eta funk-aren fusiotik sortu zen, baina berehala hartu zuen nortasun propioa. Sistemaren aurkako jarrera ageria izan zuen hasieran, baina 90ko hamarkadan merkatu propioa sortu zuen eta inor gutxik espero zuen arrakasta eta zabalkundea lortu zuen. Rap hitzak “esan” esan nahi du eta XX. mendean “elkarrizketa” hitzaren zentzuan erabiltzen hasi zen. Hortik kontuak atera batak besteari entzuten jakiteak nolako garrantzia duen.

174

175

MC-en flow-a Raperoek Disk Jockeyaren musikaren gainetik edota beatboxaren gainetik kantatu ohi dute, baina a capella ere kanta daiteke. Rapeko kantariak MC-ak dira (master of ceremony-ak). Hala deitzen zaie, AEBn egiten diren festetan pertsona horiek mikrofonoa hartu eta beroriek bilakatzen baitira festa animatzaile. Raperoek askotan erabiltzen dute flow hitza. Zuzenean itzulita badirudi â&#x20AC;&#x153;jarioâ&#x20AC;? esan nahi duela, baina esanahi zabala du raperoen artean. Baseko soinuaren gainean kantatzeko estiloari deitzen zaio horrela: ahotsaren tinbreari, bolumenari eta kadentziari.

Freestylea eta rapa Freestyle-a praktikatzen dutenak rap kantariak dira, baina berezitasuna inprobisazioa da. Bertsolaritzaren ikuspuntutik, hauxe da Hip Hopa bereziki interesgarri egiten duen zatia. Rap kantari batzuek errimatuz inprobisatzen dute. Badira sekulako letrak idazten dituzten raperoak, baina, halere, oso inprobisatzaile txarrak direnak; eta badira inprobisatzeko sekulako gaitasuna izan arren, pentsatzeko denbora izan arren, letrak asko hobetzen ez dituzten raperoak.

Oilar borroka Freestyler batzuek elkarri erronka jotzen diote eta oholtza gainean elkarren aurka lehiatzen dira; bertsolaritzako desafioak lirateke. Denbora bat adosten dute (minutu bat normalean) kanturako eta txandaka kantatzen dute. Batak lehen minutua rapeatzen du eta besteak erantzun egiten dio. Batzuetan hori aski izaten da borrokaren irabazlea zehazteko; besteetan zenbait erreplika saio egiten da bata bestearen atzetik. Normalean irabazle bat eta galtzaile bat izaten du erronka bakoitzak. Askok 8 mile filmetik ezagutuko dute erronka klase hori. Modalitate honetan gai librean jarduten dute eta jorratzen dituzten gaiek oso kontuan hartzen dituzte aurkaria eta testuingurua. Inprobisazio maila, gehienetan, oso altua da. Hala ere, ez da dagoen

176

modalitate bakarra. Oholtza gainean gai bati buruz (objektu bat, hitz batâ&#x20AC;Ś) kantatzea ere aukeretako bat da. Desafio hauek oinarritzat hartu eta txapelketak antolatzen dira. Ezagun egin ziren duela urte batzuk RedBullek antolatutakoak, baina duela pare bat urte antolatzeari utzi zion enpresak. Adituz osatutako epaile talde bat izaten da txapelketetan eta horiek kantarien orijinaltasuna eta umorea asko estimatzen dituzte. Asko baloratzen dute aurkariari erantzutea. DJek jarritako basearen gainean nola kantatzen den, erritmoari zenbat egokitzen zaion eta ondo kantatzen den ere baloratzen da; behar baino isilune gehiago uztea edo trabatzea, aldiz, zigortu egiten da. Bertsolariekin konparatuz, asko mugitzen dira raperoak oholtzan, oldarkor eta harrokeria handiz. Publikoari babesa eskatzea ondo ikusia dago, eta publikoaren jarrera errespetuzkoa da (isiltasuna gorde ohi da pentsatzen eta kantatzen ari direnean), baina gustatzen zaiena eta ez zaiena ozen adieraztea ondo ikusita dago.

177

Raperoek biko errimatuak egiten dituzte gehienetan (segidilletan bertsolariek egin ohi dituztenen modukoak), baina batzuetan egiturak ere erabiltzen dituzte (estructura deitzen diete). ABBA ABAB eta beste zenbait egitura konplexu uztartzeko gai dira, eta baita errima berarekin serie luzeak egiteko ere.

BertsoHop 1986an Euskal Herriko Txapelketa Nagusian izan zen. Historiako ofiziorik famatuenetakoan egin zuten Andoni Egañak eta Anjel Mari Peñagarikanok. Saioak arrakasta handia izan zuen orduan, eta Fermin Muguruzak geroago Negu Gorriak taldearekin Bertso Hop izeneko kantua sortu zuen hartan oinarrituta; rap erritmoan kantatu zituen Peñagarikanoren bertsoak. Geroztik behin baino gehiagotan uztartu dira rapa eta bertsolaritza.

MC Txirrita Xabier Silveirak gidatutako argitalpena da. DVD horretan bertsoari eta rapari buruzko azalpenak ematen dira, zenbait emanalditako irudiak ere badira, eta, baita, Silveirari egindako elkarrizketa bat ere.

•

178

179

Invert Errimak erruten dituen altzairuzko oilarra Jaioteguna: 1982/05/07 Herria: Barakaldo Eraginak: Big L, Big Pun, Notorius big, 2 Pac, 213, Wiz Khalifa, Swollen Members, Nas, 50 Cent, Mad Chill Dope Sick diskoa batez ere.

Freestyle-aren munduan ezaguna da Invert, sekulako gaitasuna du inprobisaziorako. Espainiar Estatuko inprobisatzailerik onenetakoa da. Oilar joko batean inor gutxik garaitu dezake. Hip Hop kulturak txikitatik harrapatu zuen. Hip Hoparen lau elementuak probatu ditu eta denetan gozatu du. Gazte hasi zen bere lehen lerroak idazten eta kantatzen. Gero, breakdance-ari ekin

180

181

183

Txapeldun izan zen 2007ko Hipnotik festival-ean eta txapeldunorde 2008ko Red Bull Batalla de gallos-ean. Berak rapa egin nahi du, baina badaki freestyle-ak eman diola sona, eta aparteko gaitasunak ere alor horretan dituela. 2008ak bere bizitza markatu zuen. Red Bullek antolatutako oilar jokoetan txapeldunorde gelditzea sekulako balentria izan zen. Bilboko Kafe Antzokian jokatu zen finalerdia eta bertan irabazle izan zen. Invertek berak bazekien aukerak zituela irabazteko, baina edozein errondatan erortzeko aukera ere ikusten zuen. Izan ere, dema hauetan irabazleak aurrera egiten du eta galtzailea kanporatu egiten dute. Behin Bilbokoa irabazi ondoren, presioa apur bat gehiago sumatu zuela onartu zuen. “Jendeak gehiago espero” zuen harengandik, baina 2.000 pertsonaren aurrean jarri, inprobisatzen hasi, eta hazi egin zen. Plazagizon guztiek bezala, hobeto funtzionatzen omen du presiopean. Kritiko mintzo da oilar jokoek lortu duten arrakastarekiko: “raparen irudiari kalte egiten dio”. Bertsolaritzan baino egur gehiago ematen diote elkarri desafio horietan, baina azpimarratu nahi du rapa ez dela irainka eta lehian jardutea bakarrik. Berak istorioak kontatu nahi ditu, gustatzen ez zaiona salatu, gustatzen zaiona goretsi; eta hori oso urruti dago oilar jokoetako mokokadetatik. Inprobisazio dematarako nola entrenatzen diren galdetu eta, “jarduten” dutela erantzun du. 121crew-koekin partekatzen duen estudio batean, arian-arian hobetzen ari zirela dio: “Base instrumental bat jarri eta topera jarduten genuen”. Irakurtzea hiztegia hobetzeko funtsezkotzat du. 24 orduz da freestyler Invert, egun osoan zehar xurgatzen du informazioa bere “buruko almazenean” eta egun osoan zehar

184

Lerro bati erantzutea erraza dela dio; baina minutu batean bost gauzari erantzutea ez hainbeste.

zion, baina, 2006an, bere lehen abestia kaleratu zuenean, letren munduak liluratu zuen. Orain badaki hori dela berari dagokion lekua.

Bertsolarien eta freestyler-en jardunaren diferentziarik nabarmenena neurria da. Bertsolariek silabak kontatzen dituzte eta freestyler-ek musikaren tempoa. Bertsolariek neurri zehatz bat duen doinua aukeratzen dute eta azken punturako gordetzen dute, ideia nagusia gehenetan; baina inprobisatzaile hauek minutu bat mentalki neurtu behar dute kantatzen ari diren bitartean. Bertsolaritzan adina ez, baina estilo librean ere funtsezkoa da bukaera on bat izatea. Invertek dio saiatzen dela “latigazo” gogorrena azkenerako uzten, eta, horrek, behin baino gehiagotan salbatu duela. Gehienetan freestyler-ek denborak iltzatu egiten dituzte eta horretarako esperientziak emandako kalkulu gaitasuna behar da: “Minutu batean gutxi gorabehera 12 biko errimatu sartzen da, eta aurkezleak 10 segundo falta direla esaten duen momentuan, azken bi errimak erabiltzeko garaia da”, dio.

dauka buruan rapa, beraz, norbaitek orduaz galdetu eta “rapeatzen” bukatzen duela dio. Gudu hauetan garrantzitsua da aurkariari entzun eta erantzutea. Invertek ez daki zehazki nola egiten duen hori, automatikoki ateratzen baitzaio. Lerro bati erantzutea erraza dela dio; baina minutu batean bost gauzari erantzutea ez hainbeste. “Bost erantzun horiek pentsatu, memorizatu eta minutu batean zehar dosifikatzea”, hori omen da zaila. Bertsotan ez bezala, errima aldakorra denez, erantzunen hitz gakoak soilik gordetzen ditu buruan eta momentuan erabakitzen du nola errimatu. Hitz gako guztiak gogoratzea ez da samurra, eta pentsatzen ari den bitartean (bestea kantari ari zaion bitartean) behin eta berriz errepikatzen ditu buruan iltzatzeko. Beste teknika bat omen da erantzun guztien arteko lotura tematikoren bat aurkitzea, denak segidan botatzeko.

186

2008ko Red Bull txapelketako eztiaren ondotik, 2009koaren ozpina dastatu zuen Invertek. Aurreko txapeldunak, ¨Piezas’-ek, txapelketa utzi eta epaileen taldean sartzea erabaki zuen. Beren nagusitasuna, urte batzuetan, erakutsi duten inprobisatzaileek hori egin izan dute askotan, ez baita erraza beti olatuaren aparretan ibiltzea. Txapelduna kanpoan, aurreko urteko txapeldunordea zen irabazteko hautagaietako bat, nahiz eta baziren oso aurkari indartsu batzuk ere. Invertek ez zuen zorte onik izan txanden banaketan: lehen errondan, freestyler onenetako baten kontra jarri zuten eta txapelketatik kanpo geratu zen. Dena den, txapelketa hura ez zen aurrekoak bezalakoa izan. Ordu arte inprobisatzaile gehienek biko errimatuak egiten zituzten, eta, gehienera ere, oin segida batzuk; baina 2009ko txapelketan egitura konplexuagoekin saiatu ziren ia parte-hartzaile guztiak. ABBA edo ABAB formatukoak gehienak. Horretan, maisu, 15 urteko mutiko bat izan zen, eta hark irabazi zuen Red Bullek antolatutako azken txapelketa hura. Invertek dio egitura hauek rapean askotan erabiltzen direla eta azkenean, ezinbestean, bat-batekoan ere ateratzen zaizkiela. Beraz, idatzizkoa bat-batera iristen da rapean ere. Ez dira epaileen erabakiak, oilar jokoetan, polemikatik salbu. Publikoa oso subjektiboa eta oso zaratatsua da, baina inprobisatzaile gehienek ondo hartzen dituzte erabakiak: “beti ez gaude ados, baina epaileen erabakia errespetatu egin behar da”, dio Barakaldokoak.

187

Dema hauetan ematen den eztabaida eternala etxetik prestatutako errimei buruzkoa izaten da. Gai librean egiten denez eta elkarrekiko tirabiran aritzeko joera sortzen denez, aski da parte-hartzaileak nor izango diren jakitea etxean zerbait prestatzeko. Invert-ek, dio, zenbaitek zati inprobisatu bat sartu ohi duela lehenik, ondoren, prestatutako perlatxoa sartzeko. Invertek alabaina nahiago du minutu ahulxeagoa egin eta ahapaldi bakoitza errealagoa eta momentukoa dela frogatu. Haren ustez, bertsoarekin antzekotasun gehien duen lehiaketa ¿Preparado? No, gracias izenekoa da: “Bertan, gai bat jartzen dute eta bi segundo dituzu gaiari buruz errimatzen hasteko. Oilar jokoetan parte hartzen duten faboritoetako askok ez dute, kasualitatez, parte hartzen”. Berari asko gustatzen zaion modalitatea omen da, ez baita hain oldarkorra. Gaztelaniaz euskaraz baino dezente hobeto moldatzen da Invert. Euskaltegian ibili da eta baita udako barnetegian ere, eta badaki bere akatsik larriena hori dela. Duen maila hobetu eta EGA ateratzeko asmoa ere badu. Bertsolariekin batera egindako emanaldietan hori maiz leporatzen diote. Gogoratzen du horietako batean euskaraz erantzun ziela bertsolariei eta denak aho zabalik utzi zituela. Dena den, aldi hartan, asko sufritu omen zuen. Zorteko daude rapzaleak. Duela oso gutxi: La gota que colma izeneko diskoa plazaratu du Invertek. Bere azken urteetako bizipenetan oinarrituta dago lana. Freestylean nabarmentzen hasi zenetik gozatu eta sufritu behar izan dituen pasadizoetan oinarrituta dago: “Lan honi esker jendeak Invert ez ezik Endika ere ezagutzea nahi nuke”. Diskoa hutsean, doan jaitsi daiteke saretik eta bideoklipa ere ikus daitezke youtube-n.•

188

2009ko txapelketan egitura konplexuagoekin saiatu ziren ia parte-hartzaile guztiak. ABBA edo ABAB formatukoak gehienak.

Epaileek ez dute irizpide bateraturik. Batzuetan flow-a baloratzen dute, eta beste batzuetan freskotasuna, erantzuteko gaitasuna… eta gero gehien gustatu zaien lehiakidea hautatzen dute. Irabazteko ez da derrigor aurkaria zapatapean harrapatu beharrik, baina hori da inprobisatzaile gehienen joera. Batzuetan testuaren kalitate hutsagatik edo kantatzeko moduagatik bakarrik ere argi ikusten da zein den zein baino hobea.

Odei Barroso â&#x20AC;&#x153;Inprobisatzerakoan, bestea egurtzeko dagoen joerak ez dit grazia handirik egitenâ&#x20AC;? Jaioteguna: 1988/09/07 Herria: UrruĂąa Taldearen izena: 2ZIO Parte-hartzaileak: Jo, Gorka, Odei Gomendatutako kanta: Garai berriak Nola sortu zen 2ZIO? Orain lau urte inguru Jo hurbildu zitzaidan kalean M.A.K. taldearekin egin nuen kolaborazioa entzun eta gustatu egin zitzaiola errateko. Entzuna zuela Gorkarekin etxean letra batzuk idazten genituela eta ea nimatuko al ginen elkarrekin zerbait egitera. Hortik hilabete batzuetara base batzuk pasatu zizkigun, eta baseentzako hitzak idazten hasi ginen. Pixkanaka ideiak, hitzak eta musika-forma hartzen hasi ziren, eta musika taldea osatzea erabaki genuen: 2ZIO.

Nola hurbildu zinen raparen mundura? Txikitatik maitatu izan dut rapa. Selektah Kolektiboa, Violadores del Verso edo Negu Gorriak taldeak entzuten nituen. Erreferentzia handirik ez nuen, halere erakarri egiten ninduen. Beti gogoan

190

191

izango dut 13 urterekinedo Negu Gorriak-en Donostiako azken kontzertura joan nintzela. Selektah Kolektiboak ere jo zuen. Igande batean izan zen eta gurasoek lagun batekin joaten utzi zidaten. Esperientzia horrek rapera gehiago hurbildu ninduen, eta gustatu egin zitzaidan. Gorka lehengusuak eta biok, tarteka, hitzak idazten genituen eta gure irudimen eta baliabideekin gure saltsan ibiltzen ginen. Hori maite genuen, “abestiak” asmatzen eta berriak sortzen ongi pasatzen baikenuen.

Ezberdina? Guk ez dugu Hegoaren eta Iparraren arteko alderik ikusten… ez gara termino horietan mugitzen, ez baitugu hala sentitzen. Kultur eskaintza ez da bat eta bakarra inposatzen diguten eta gure buruetan sartu duten mugaren alde banatan. Euskaraz egiten den raparen kasuan, gaur egun ia Euskal Herri osoko taldeak daude, Toastibarre (Nafarro Beherea), Goienetxe Anaiak (Nafarroa garaia), Norte Apache eta 121 Krew (Bizkaia), Indarrap (Araba), gu… Ez dago desberdintasunik iparraldean izan ala hegoaldean izan, azken batean iparraldea ez da bat, bakarra eta berdina, eta hegoaldea ere ez, noski. Inguratzen zaituenak bultzatzen zaitu idaztera eta rapa egitera modu jakin batean, eduki batekin, beraz aldatzekotan eremuz eremu aldatzen da. Toastibarre eta 2ZIO ez dira berdinak, 121 Krew eta Norte Apache berdinak ez diren moduan.

Zer moduz moldatzen zara rapean inprobisatzen? Zein dira zuretzat rapak dituen zailtasunik nabarienak? Gutitan inprobisatu dut rapean, ezin dezaket, beraz, askorik erran. Inprobisatu dudanean ez naiz oso eroso sentitu rapeatzen, bereziki rapean inprobisatzerakoan bestea egurtzeko dagoen joera eta modua

192

“Uste dut euskaraz rapean inprobisatzeko beste modu batzuk ere atzeman daitezkeela”.

Hegoaldea eta iparraldea desberdinak dira kultur-eskaintza aldetik. Raparen alorrean nola irakurri behar da ezberdintasun hori?

196

197

Zein da zure helburua raparen munduan? Rapean ez nabil bakarrik, 2ZIO hiru lagunek osatzen dugu eta gure helburua momentu onak pasatzea da, egiten dugunarekin gozatzea. Maite dugulako egiten dugu rapa, hau da, gure kezkak, iritziak eta bizipenak plazaratzeko.

Bertsolariaren eta raperoaren pertsonaiak uztargarri al dira? Nire kasuan, bertsoa eta rapa maite ditut eta, momentuz, bietan aritzeko aukera dut. Niretzat naturala da, ez dut pertsonaia baten rola jokatzen.

Oholtza gaineko jarrera oso ezberdina da. Nola sentitzen zara bertan? Egia da oholtza gainekoa biziki ezberdina dela bertsotan eta rapean. Oholtzara bertsotara rapeatzera baino gehiagotan igo naiz eta, hasieran, kosta egiten zitzaidan raparen oholtza gainari egokitzea. Pixkanaka askatzen eta natural sentitzen ari naiz, bertsotan bezala.

â&#x20AC;&#x153;Rapean ere pixkanaka askatzen eta natural sentitzen ari naiz, bertsotan bezalaâ&#x20AC;?.

ez zaidalako atsegin egiten. Maitatu izan dut ikustea, baina ez egitea. Uste dut euskaraz rapean inprobisatzeko beste modu batzuk ere atzeman daitezkeela. Inprobisatzeari begira, niretzat zailena basearen erritmoan testua sortzen aritzea izan da. Bertsoarekin konparatuz ez da pentsatzeko modu bera, bukaera baino gehiago eta lehenago esaldi solteak pentsatzen dituzu, gero tarteka botako dituzunak.

â&#x20AC;˘

198

Norte Apache â&#x20AC;&#x153;Euskal Herriko rapean talde guztiek bide beretik eta modu berean egiten dugu bogaâ&#x20AC;? Partaideak: Ibon, Aitor eta Rayco Herriak: Sestao, Berritxu eta Txurdinaga (Bilbo) Taldearen sorrera-urtea: 2007 Taldearen diskoak: Hesiaren beste aldean (2009), Zuzenean (2010), Quilombo (2011) Gomendatutako kanta: Eskaera ta eskaintza Nola sortu zen Norte Apache? Zerk elkartu zintuzten? Norte Apache Gaizkak eta Raycok sortu zuten, 2007 urtean. Bakoitza bere kabuz ibili zen euskarazko rap musika egiten, euren indarrak batu zituzten arte. 2009. urtean aldaketak izan ziren taldean: Aitor DJ lanetan hasi zen, Gaizkak taldea utzi zuen eta urte bukaeran Ibon batu zen eta gaur egun jarraitzen duen hirukotea osatu zuen. Borrokarako grina eta gure ideiak eta aldarrikapenak kaleratzeko beharrak batu gintuen. Handik gaur egun arte Euskal Herrian barrena ibili gara, baita atzerrian ere.

200

201

202 _ 203

â&#x20AC;&#x153;Jazarriok kontzientzia sozial handiagoa izaten dugu eta, horregatik, gure hitzek gai sozialei eusten dieteâ&#x20AC;?.

bera izan: errima. Bertsoak, doinu eta metrika jakin batean kokatu behar dira beti. Rapa, ordea, metrikaz libreki baliatzen da esaldi ezberdinak osatzeko. Flow ezberdina izatea horretan datza, errima, esaldiak eta tonuen arteko jokoan.

Rapa beste zerbait izan bazen ere zenbait raperoren jardunean, ez al da harrokeria errimatua soilik sumatzen? Rap musika AEBtako auzo baztertuetan sortu zen aldarrikapen tresna gisa eta auzoetako banden arteko biolentzia ekiditeko. Sistema kapitalistak, beste gauza asko moduan, benetako mugimendua irentsi zuen bere onurarako, gaur egun heltzen zaigun produktua lortu arte, hots, auto garestiak, etxe handiak, emakume eta gizon “ederrak” eta, oro har, sistema horretan gailentzen diren balioak.

Bertsolaritzaz esan ohi da oso “kolektiboa” dela, batasun handia dagoela bertsolarien artean; baina gero saioak egiteko aukeratu behar denean, bertsolariak banaka hautatzen dira. Rapean, berriz, taldeak oso kohesionatuak daudela ematen du, baita taldeon artean konfrontazio dezente dagoela ere. Egia al da?

Saltzen dizkiguten balioen kontra gaudelako. Berez ateratzen zaigu barrenean daramaguna askatzeko rapaz baliatzea, rapa tresna gisa erabiltzea. Bizi dugun errealitate sozialak aldarrikapenerako anitz gai ematen du: euskara, AHT, emakumeak, herri zapalduak..

Esaten da gune deprimituetan, sozialki maila baxukoetan edo gatazkatsuetan, sortzen dela rapik onena. Ados zaudete? Ez dugu maila sozialetan sinesten, ezta gune deprimituetan ere. Segur aski, gune ez gatazkatsu askotan badagoke gatazkarik sortzeko motiboren bat baino gehiago… Maila sozialei dagokienez, aberatsek eta eskuindarrek jarritako ezberdintasun gisa ikusten ditugu. Hala ere, eskubideak eskatu eta behar ditugunon artean, jazarpen politiko-polizial eta instituzionalak pairatzen ditugunon artean, kontzientzia sozial handiagoa izaten dugu. Horregatik, kezkak, gai sozialei lotuta daude, eta, ondorioz, baita gure hitzak ere.

Kanpotik ikusita, nola ikusten duzue bertsolaritza? Miretsi egiten ditugu bertsolariak. Itzela da inprobisatzeko duten gaitasuna, hiztegia, kontzentrazioa, edukiak… aho zabalik uzten gaituzte beti.

Zer du bertsolaritzak rapatik ikasteko? Oso ezberdinak dira rap musika eta bertsolaritza, nahiz eta muina

204

“Egun herrialde guztietan dago euskaraz aritzen den rap talderen bat”.

Zuen diskoetan mezua eta konpromiso soziala erakusten duzue. Zergatik?

Baliteke hori izatea Euskal Herritik kanpoko errealitatea, baina gure herrian, Euskal Raparen inguruan, normalean, bide berean egiten dugu boga. Batasunean oinarrituriko eszena dugu gurea, horregatik ez dugu inorekin arazorik.

Rapean, ‘crew’-aren kontzeptua dago. Azal dezakezu zer den? Kuadrilla kontzeptuaren antzeko zerbait izan daiteke. Lehen esan bezala, taldeen arteko harremanetatik sortutako lagunen taldetxoa da.

Zein da, zuen ustez, raparen helburua? Komunikatzea, salatzea, elkartasuna adieraztea… askotarikoak dira gure helburuak, abesti bakoitzarekin helburu ezberdinak ditugu: batzuetan burmuinak astintzea, beste batzuetan metaforen bidez bakoitzaren adimenera heltzea, esperantza, maitasuna… eta, azken batean, gure mezuak adieraztea.

Gero eta rap talde gehiago sortzen ari da Euskal Herrian, ezta? Bai. Gero eta talde gehiago dira euskaraz ari direnak. Horrek argi uzten du euskara aro berriei egokitu dakiekeela. Egun herrialde guztietan dago euskaraz aritzen den rap talderen bat.

Rapa modan dago? Oraindik ere, rapa, gutxi batzuk entzuten dugun musika da. Batez

205

ere hiriguneetan ematen den joera da. Irrati kate nagusietan ez du kabidarik, haien balioak eta gureak ez datoz-eta bat. Baina beste alde batetik, jai herrikoietan gero eta gehiagotan deitzen zaie rap taldeei. Hala ere, esan gabe ezin dugu utzi, kontzertuak antolatzerakoan gutxieneko baldintza batzuk behar direla. Azken batean, bertsotan bezala, hitzak du garrantzia, eta egoki entzuten ez bada, guk ezin dugu gozatu eta jendeak ere ez. â&#x20AC;˘

206

207

Eneko Axpe “Nire bizitzan oxigenoa bezain beharrezkoa da musika” Jaioteguna: 1986/08/02 Herria: Barakaldo Eraginak: Geronación eta Hablando en Plata Squad. Gomendatzen digun kanta: Norzzone-ren ‘Biltzen gaituena’ abestia

Mutil saltseroa da Eneko, hiztuna eta segurua. Gaztea izanagatik, bide luzea egin du rap munduan: 121 krew rap taldeko MC eta musika ekoizlea, Patrol Destroyers taldeko DJ eta musika ekoizlea. Euskadi Irratiko Faktoria saioko 208

209

DJ kolaboratzailea da, eta Gose eta Esne Beltza bezalako taldeekin kolaboratu izan du. Nola rapzaletu zinen? Estiloa, mezua, errimak, baseak, egiturak… alegia rapari aukeratxo bat ematen badiozu, gainazalean bakarrik dauden lerdokeriak gainditzen badituzu, raparen mende geratuko zara ezinbestean.

Ze funtzio betetzen du rapak zure bizitzan? Nire bizitzan musika, oxigenoa bezain beharrezkoa da, ezinbestekoa dut bizitzeko. Musika entzun, ekoitzi edo pintxatzen dut egunero. Arlo honetan, rapak garrantzi handia du. Lagunik minenak rapari esker ezagutu ditut.

Maisha Mc, Barakaldon jaioa… dena ez al zen errazagoa izango gaztelaniaz kantatzen hasi izan bazina? Euskararekiko militantzia musikala egiten saiatzen naiz. Nire aitite gudaria zen, eta euskalduna. Kirikiño Batailoian egin zuen fusilarekin borroka. Nik estudioan eta taula gainean egiten dut mikrofonoarekin borroka.

Eneko eta Maisha MC… Denboran zehar, pertsona eta pertsonaia bata besteagandik asko urruntzen al dira? Batzuetan pertsonaiak nahastu egiten dira, baina oso desberdinak dira: Eneko Axpe serioa da lanean, erantzukizun handikoa, arduratsua.

210

211

Erriman, batez ere. Hala ere, errima kontuan era eta arau guztiz ezberdinak ditugu. Bat-batekotasuna da beste antzekotasun nabarmen-nabarmena. Hori, gehienbat, freestyle-arekin identifikatzen dut.

Eta zertan dira guztiz ezberdin? Bi mundu ezberdin dira. Rapa musika estilo bat da: atzean beatmaker-ak (ekoizle musikalak) daude, raperoak, DJ-ak… Bertsolaritza, zuzeneko arte bat da. Bertsolaritzan inprobisazioak abestu egiten dira. Rapean, aldiz, abestiak egiten dira.

Flow-a gora eta flow-a behera jarduten du rapero askok, baina susmoa dut denek ez diotela definizio bera ematen. Zer da zuretzat flow-a? Raperook base musikalaren gainean surf egiten saiatzen gara; hori da flow-a. Rapero bakoitzak duen estilo pertsonala, estrukturak, ahotsa, entonazioa, rolloa…

Zure kantengatik ezagutzen zaitugu, baina inprobisatzen al duzu? Freestyle-a ala rapa, zer duzu nahiago? Lehen garai batean inprobisatzea maite nuen. Urteen poderioz, ordea, energia guztia kantuetan uztea erabaki dut. Inprobisazioa haizearekin bat doa, rap kanta, betiko da.

Freestyler-ek ba al dute entrenatzeko eskolarik? Freestyle-a kalean edo estudioan entrenatzen da, korroak egiten dira eta bakoitzak bere letra zati bat edo inprobisazio bat botatzen du. Ez dago eskola egituraturik.

Ikusiko ote dugu egunen batean ‘Batalla de gallos’ txapelketa bat, euskara hutsean?

“Inprobisazioa haizearekin bat doa, rap kanta onek beti diraute”.

Zuretzat, bertsolaritza eta rapa zertan dira antzeko?

“Raperook base musikalaren gainean surf egiten saiatzen gara”.

Maisha MC lotsagabea da, animatzailea, baita oso harroa ere. Biak dira, Maisharen ustez, sortzaile eta profesional bikainak.

Batalla de los gallos ez da rapa, freestyle-a baizik. Freestylea raparen inprobisazioa da. Eta inprobisazioak ez du bi tiporen arteko borroka izan beharrik. Orain sei urte dema horietan parte hartu nuen, baina mundu hori barrutik ezagutu nuenean, ohartu nintzen hura ez zela niretzat. Gudu hauetan, matxismoa, homofobia eta errespetu faltak nabariak dira askotan. Mundu horrek nire jarrerarekin talka egiten du.

Bertsolaritzak bide berriak urratu ditu gure herrian. Rapa ari da bide berriak egin nahiz, baina kosta egiten zaio, ezta? Jendea ez da oraindik jabetu gaur egun zein maila duen euskarazko rapak. Eta izugarri ona da: Norzzone, 2zio, Norte Apache, 121 Krew… Euskal Herriko musikari askok aintzat hartzen gaitu: Esne Beltzak, Aritz Sound Systemek, Makala DJ-ek, Fermin Muguruzak, Siroka taldeak… Bertsolariek, partidu politikoek, plataforma sozialek,

Baietz uste dut.

Zer irizten diezu oilar-joko horiei?

212

213

Zergatik? Mondosonoro-k, espainiar estatu mailako musika alternatiboari buruzko aldizkaririk irakurrienak, gure maila altua azpimarratzen du. Euskadi Gaztean, ordea, ez gara existitzen. Nola liteke? Oso nabarmena da toparen topean beti AEB-etako raperoren bat aurkitzea, Pitbull edo dena delakoa; baina gure musikari entzungor egitea zer da? Gaztea Irratia pizten duten 150.000 gazte euskaldunek noiz entzungo dute Norzzone, hots, Donostian eta euskaraz egindako maila altuko rapa? Euskal Herria ez da bakarrik pop-rock eta deribatuak; espektroa zabalagoa da.

Eta, hala ere, lortu duzue zuen oihartzuntxoa… Bai, “Gora Baraka, behera Neguri” abestia hit bilakatu da Euskal Herriko underground-ean. Euskal Herriko gazteontzat euskara erakargarri eta moderno izatea gure eskuetan dago, bultzada txiki bat bakarrik behar dugu. Geroak arrazoi emango digu.

Nola ikusten du bertsolaritza zu bezalako rapero batek? Errespetu handia diot bertsolaritzari. Bitxia iruditzen zait, xelebrea. Horrenbeste urtez zutik iraun duen fenomeno kultural honi eusteko lan handia egin behar da.

“Zergatik ez gaitu aintzat hartzen Euskadi Gaztea Irratiak?”.

sindikatuek, gazteek, baita Udalek ere, kontuan hartzen gaituzte; beraz, zergatik ez gaitu aintzat hartzen Euskadi Gaztea Irratiak?

Zein esparrutan du rapak bertsoak bete ezin duen zerbait? Erakargarriagoa izatea komeni da. Bertsolaritza erakargarri bihurtzeko buruhausten aritu behar duzue etengabe. Jakina, 500 urte dituen zerbaiti bizirik eustea zaila da, baita saltzea ere. Rapa berria da, 30 urte baino ez ditu. Gazteriak erraz ulertzen du rapa, bertsolaritza ulertzea kosta egiten zaio.

Zer gehituko zenioke bertsolaritzari gazteriarekiko distantzia hori gutxitzeko? Nik bertsolaritza musika teknika eta ikusentzunezko teknologia berriekin nahastuko nuke. Bertsolaritza eta beatbox-a, talkbox-a, bertsolariari ahotsa aldatu filtro desberdinekin, Akai AP40 batekin baseak jarri eta aldatzen saiatu bertsoarekin batera. Edo bertsolaria hartu eta kinetic duen mapping bat eginez edozer bihurtu: erraldoi, • dragoi… imajina dezakezuen edozer.

214

215

Ekaitz Astiz â&#x20AC;&#x153;Batzuk kirola egitera joaten dira; nik tentsioa oholtzan askatzen dutâ&#x20AC;? Jaioteguna: 1988/04/02 Eraginak: Tote-King, Doble V, CPV; Xabier Silveira, Fredi Paya eta Jon Maia. Gomendatutako kanta: Muchas Gracias (Toteking & Shotta, Heroe diskoa) Nortzuk dira Goienetxe anaiak? Gaztetatik gustatu izan zait rapa niri. Batxillergoan Aritz-ekin (Mr Fru) egin nuen topo, lau irri eta lau hizketaldi egin eta gero, bioi rapa gustatzen zitzaigunez, parranda batean, talde bat sortu behar genuela erabaki genuen â&#x20AC;Ś erdi broma zirudienak broma osoaren forma hartu du, eta Goienetxe Anaiok hiru urte daramatzagu dagoeneko.

Ze harrera dauka rapak Euskal Herrian? Oraindik lan handia dago egiteko. Euskarazko rapean erreferentzia garrantzitsuak falta zaizkigu. Hemendik urte batzuetara etorriko diren taldeek egungo euskal rap taldeak erreferentziatzat

216

217

Bertsolaritzak leku egin du gure herrian. Zure ustez gerta ote liteke gauza bera raparekin? Funtzio bera beteko ote du? Bertsoaren inguruan komunitate bat dago dagoeneko: historikoki gure kulturan ere errotua dago eta, bestetik, esparru zabala du: bertso eskolak eta hezkuntza. Raparen inguruan bilduko den jendearen arabera, funtzio bat edo beste bat izango du gure herrian. Niri gustatuko litzaidake mezu gordinak bidaltzeko funtzioa izatea, balio ezkertiarretan oinarritutakoa, euskalduna. Mota askotarikoa izatea nahi nuke eta edozein gai landu ahal izatea.

Zer sentitzen duzu rapeatzen ari zarenean? Kontzertu batean rapeatzen dudanean ongi pasatzen dut; batzuk kirola egitera doazen moduan, nik tentsioa oholtzan askatzen dut. Idazterakoan, aldiz, batzuetan ongi pasatzeko idazten dut eta beste batzuetan barruan dudan korapiloren bat askatzeko. Batzuetan buruarekin idazten dut eta beste batzuetan erraiekin. Emaitzarik

“Rapa ez da berria Euskal Herrian, baina gutxi landu da. Dena dago egiteko eta horrek aukera handiak eskaintzen ditu”.

izatea espero dut: Norte Apache, 2zio, Norzzone… edo dena delakoak. Rapa ez da berria Euskal Herrian, baina gutxi landu da. Dena dago egiteke eta horrek aukera handiak ematen ditu.

onenak, barrutik, tripatik edo bihotzetik idazten dudanean eta ondoren buruarekin forma ematen diodanean izaten ditut.

Zein espresiobidetan dago inprobisazio gehiago, rapean ala bertsolaritzan? Bietan antzera. Bertsolaria edo raperoa nolakoa, halakoa da erantzuna. Bertsotan egituratua dugu dena. Bertso-eskolak daude, bertsoa osatzeko modu bat, errimak lantzeko petaloak… rapean intuitiboagoa da dena. Gauza berri gehiago probatzen dituztela iruditzen zait, baina alferreko betelan gehiago ere bai.

Prestakuntza aldetik, balio izan al dizu bertsolaritzak rapean? Eta alderantziz? Bai, dudarik gabe bertsoak lagundu dit rapean, uste dut bertsoari esker euskarazko hiztegi eta errimategi aberatsagoak ditudala. Eta, alderantziz? Ba ez dakit, hor daude txapelketako emaitzak… Nik uste nuen kontzertu dezentetan aritu eta gero, eta rapeatzen lasai ibiltzen naizela ikusita, lasaiago arituko nintzela bertsotan, baina beti larri eta urduri jartzen naiz.

Errimari dagokionez, badirudi rapeko errimak eta bertsotakoak ez direla berdinak. Zuk uztartzen al dituzu? Bi espresiobide horietan, errimatzeko moduak zertan dira ezberdinak? Nik uste dut bertsotan errimatzean oso tradizionalak garela. Txapelketak, adibidez, onak dira; baina berrikuntzarako esango nuke

218

219

Txapelketak jurisprudentzia sortzen du bertsogintzan eta, gero, askoren bertsoak markatzen ditu.

Inprobisatzailearen egitekoa eta ardura bere gogortasuna edo goxotasuna testuinguruari egokitzea da.

muga bat direla, bertsolaria arriskuak hartzeko beldurrez egoten dela. Txapelketak bertsogintzan jurisprudenzia ere sortzen du, eta, gero, askoren urte osoko bertsoak markatzen ditu. Rapean epailea entzulea da; ez dago irizpide hertsirik. Nik gogoan dut Silveirak txabal erabili zuela Nafarroako finalean eta niri oso ongi iruditu zitzaidala, baina askori horrelako errimak onartzea kosta egiten zaio. Esango nuke garbizaleagoa dela bertsoa.

Bertsolaritzan metrika dago, rapean tempo-a. Ezberdintasun handia al dago, inprobisatzerakoan, bata ala bestea izan? Bi horietatik bata zailagoa iruditzen al zaizu? Tempoa segituta, metrikarik sortzen al da ustekabean? Biak mugak dira, baina bestela dela badirudi ere, mugek batzuetan erraztu egiten dute inprobisatzailearen lana; sarri mugak tresna dira.

Bertsolaritzan ez bezala, â&#x20AC;&#x2DC;freestyleâ&#x20AC;&#x2122;an oldartzeak du arrakastarik gehiena. Sumatzen al duzu bertsolaritzan elkarri erronka gehiago egiteko beharrik? Edo rapean goxotasunpremia dagoela? Hori gustuen araberakoa da: Nik oso gustura entzuten dut freestyle-a, baina gaizki ulertuak sortzeko arriskua dago. Testuingurua, inprobisatzaileen arteko konfiantza eta jolasaren arauak hartu behar dira kontuan. Bertsotan pike handiko bertsoaldi sanoak entzun ditut, broma, adarjotze eta ironiazko bertsoaldiak, baina zera horiek testuingurutik ateratzen badira, oso desegokiak izan daitezke. Inprobisatzaileari dagokio gogortasuna eta goxotasuna testuinguruari egokitzea. â&#x20AC;˘

221

Agirreren

Heriotzak esanguratsu bihurtzen ditu hilak esan zituen azken hitzak, eman zituen azken pausoak, bestela guztiz arruntak izango ziren hainbat ekintza, azkenak izan zirelako bakarrik, eta behin eta berriz aztertzen ditugu esandako hitz horiek, eman zituen pausoak, horietan hildakoaren bizitzaren misterioa argituko dugulakoan. Joxean Agirre Conny Beyreuther

A San Migel anaietatik bi: Jabier (bere emaztea Mari Kruz Ugarte) eta Fernando (bere emaztea Isabel Merino). Isidro gero etorri zen, baita bere emaztea ere, Maria Antonia Ugarte (Mari Kruzen ahizpa). Argazkian Miren Agirre, Joxeren alaba, eta honen senarra, Pako.

224

BENDUAREN 6an egin zuen lagunarteko bere azken saioa, O単atin, eta handik bederatzi egunetara, abenduaren 15ean, hil zen Joxe Agirre. Bestelakoa, tristeagoa, serioagoa izan zela pentsa dezakegu, bere azken saioa izan zelako. Baina ez zen halakorik egon bazkari hartan eta bazkalondoan, betiko ateraldi, umore eta giroa baizik.

225

“Joxerekiko harremana aspaldikoa dugu guk. Zestoako Etorra baserrian izeba-osaba genituen eta hura ere tartekoa egiten zen aitaren aldetik. Gonbidatuen bazkaritara joaten ginen, urtero, festetan. Joxek askotan huts egiten zuen han edo hemen bertso saioren bat zuelako, baina gonbidatuen bazkari horretan azkena elkar ikusi genuenean Apotzagan bazkari bat egiteko planak egin genituen. San Migeletan elkartu ginen bertan hogeiren bat lagun edo gehiago, sei anaiok eta emazteak eta ilobaren batzuk bildu baikinen eta, tartean, trikitixa jotzen duten iloba batzuk. Oso egun ederra pasatu genuela-eta, berriro hemen, Oñatin, elkartzekotan geratu ginen. Herri Eguna egiten da urriaren lehen larun-

226

“Bertsotan egin genuen, noski. Uste dut Joxe bera hasi zela tentatzen eta guk segi genion” dio Jabier San Migelek.

Joxe Agirrek bere azken saioa Oñatiko Jaumendi baserrian egin zuen. Jabier San Migel bizi da bertan emaztearekin. Horien seme bat ere bertan bizi da, baserriaren kontra duen bigarren etxebizitza batean. Herritik pare bat kilometrora dago Jaumendi. Herriari begira jarri eta eskuinetara Aloña mendia ikusten da goian.

batean. Feria izaten da egun horretan eta Joxeri ganadua asko gustatzen zitzaionez, egun-pasa bat antolaturik genuen, baina arrazoi ezberdinengatik bazkaria atzeratuz joan zen abenduaren 6ra arte. Bazkaltzetik atera ginenean Joxek ‘Egun ederra pasatu dugu bada!’ esaten zuen, eta berriro martxo aldera arkume errea jatekotan esan genion agur elkarri”, hasi zen kontatzen Jabier San Migel, anaietatik zaharrena. Gogora dezagun San Migeldarrak Apozagakoak direla.

Jaumendi berritu zutenean, familiak bizitzeko leku bat izan zezan, etxetik gertu solairu bakarreko eraikin bat altxatu zuten. Hura txoko moduan egokituta dute, beheko su eta guzti. Metro askotako mahai luze bat dute erdiz erdi eta hor biltzen dira askotan sei anaiak eta familiakoak. Hor egin zuen Joxe Agirrek bere azken saioa ere. Jabier, bere anaia gehienak bezala, kooperatibako langilea izan da eta erretiroa hartu zuen arren, ardiekin lan eginez jarraitzen du. Etxeko gazta janez egin genuen elkarrizketa baserriko sukalde dotorean eta arkume errea jatera pasatu ginen ondoren baserriaren ondoko txoko horretara. Bertan izan zen Jabier San Migel hiru anaiekin eta emazteekin batera Nikolas Segurola ere. San Migel anaiak elkartzen diren bakoitzean beti izaten dira bertsoak, zaharrak eta berriak, eta hala izan zen abenduaren 6ko bazkaloste horretan ere. “Bertsotan egin genuen, noski. Uste dut Joxe bera hasi zela tentatzen eta guk segitu egin genion. Gai nagusietako bat Nikolas bera zen, fraide izateak beti ematen baitu adarra jotzeko gaia. Ni neu ere baserri honetara ezkondutakoa naiz, emaztea da bertakoa, eta horrekin ere ibili zen; morroi etorri eta nagusi jarri nintzela esaten zidan. Ez genuen sekulako saiorik egin, baina jardun genuen behintzat. Beti gustatu izan zitzaion erasoko bertsoa eta egun horretan ere horretan nabarmendu zen”, dio Jabierrek. Joxe nahiko nolabait zebilen osasun aldetik, baina burua oso ondo zuen, kontu zaharrak etengabe gogoratzen zituen eta bertso zaharrak zer esanik ez. Nikolas da orain hizketan ari dena: “Fraide kontuak

227

228

_ 229

Nikolas Segurolak aitagandik jaso zuen zaletasuna, artazuriketan umeak entretenituta edukitzeko bertso zaharrak kantatzen baitzizkien. Umetan Matxinbentan, etxeko ate ondoan ezagutu zituen lehen bertsolariak koplari Santa Ageda eskean. Anaien artean tarteka jarduten omen zuten eta zaharrenak poliki egiten omen zuen. Arantzazura joan arren, eutsi egin zion zaletasunari, ikaskide bat bertsotan egiten zuena zuelako. Bere abitu eta guzti ibili zen Oñatiko eta Deba Garaiko txapelketa batzuetan. Oraindik gogoan du Oñatik Leintz bailarakoen kontra jokatu zuten txapelketa batean nola irabazi zuten. “Saioa hasteko zegoela Jon Sarasuari abisua eman zioten Andoainen bere zain

230

Guztiek izan dute harreman estua Joxerekin, eta harekin bizi izandako kontuak berritzen hasi dira.

asko gustatzen zitzaizkion. Gogoratzen dut behin ‘Behin ere izan al zara zu langile fina?’ jarri nion puntua eta ‘horixe da galdera didazuna egina/ oso langile ona ez naiz izan baina/ hala ere egingo nuen zazpi frailek aina’ erantzun zidan. Egun horretan ere dezente sartu zen nirekin, baina bertso zaharrak ere asko kantatu genituen. Ohitura zuen bertso saioren bat edo bertso sortaren bat aipatu ahala kantatzeko eta nik ere, tarteka, lagundu egiten nion. Gustura ikusi nuen. Etxera abiatzeko zutitu ginelarik ere, elkarri kantatzen jarraitu genuen”.

231

232

233

Baina poliki-poliki plaza horiek utzi eta puntu-jartzaile gisa hasi zen eta hamabost urte eman zituen egiteko horretan, belaunaldi berriak indarra hartu zuen arte. Bere lehen puntu-jartzaile saioa Matxinbentan egin zuen eta Joxe Agirre kantuan zela gainera. “Joxe Agirre eta Imanol Lazkano joan ziren festetan bertsotan egitera eta gaia jarrita nahiago zutela esan zidatelako animatu nintzen. Hura izan zen nire lehen aldia. Ez nuen berehala pentsatuko urteetan ibiliko nintzenik”, dio. San Migel anaiak ez dira beharbada hain ezagunak, baina lekutxo bat irabazia dute bertsolaritzaren historian, Almengo bertso eskolako kideen maisu eta ‘kontrario’ izan baitziren urte batzuetan. Xanti Iparragirrek, Patxi Goikoleak eta Joanito Akixuk gidatzen zuten taldea astero igotzen zen Apotzagara eta hango bertsolari taldearekin elkartzen ziren. Talde horretan zeuden San Migel anaietatik lau: Jabier, Isidro, Joxe Luis eta Anjel, beste askoren artean. “Guk ezagutu genuen Jon Sarasua bertso bukatu ezinik ibiltzen zen garaian. Orduan Iñaki Isarzelaia zen gure ustetan onena, baina gero begira zer ibilibide egin duen Jonek”, gogoratu du Jabierrek. Nolabait deitzeko Apotzagako bertsolari helduen talde horrek sekulako garrantzia izan du Euskal Herriko lehen bertso eskola hartako kideen ibilbidean, aste barruan bertso zaharrak buruz ikasten aspertu eta asteburuan Apotzagako auzo elkartera joaten hasi zirenean deskubritu baitzuten benetako bertsolaritzaren grazia.

Fraidea delako irratitik kontatu ezin duen txiste horietako bat kontatzeko eskatu genion Nikolasi (Segurola).

zeudela jaialdi bati hasiera emateko. Orduan ere oso despistatua zen eta ahaztu egin zitzaion nonbait hara joan behar zuela. Hark parte hartu ez zuelako irabazi genuen”, gogoratu du Nikolasek.

ibilbidetxoa eginik du bertsolari bezala ere. Eskualdeko txapelketetan kantatu izan du eta behin Xenpelar sarian izan zen. Ez da harritzekoa, ondorioz, elkarrekin biltzen diren bakoitzean bertsotan aritzea. Guztiek izan dute harreman estua Joxerekin, eta harekin bizi izandako kontuak berritzen hasi dira. Nikolas Segurola hasi da berriro kontukontari: “Behin, gogoratzen zait, San Lorentzo auzoan jubilatuei egiten zitzaien omenaldira etorri zela Joxe. Lasarte eta biak ziren bertsotan. Bazkalondoan galdetu nien ea zertara etorri ziren, bazkaritara ala bertsotara, eta Joxek erantzun zidan: ‘Fraile zahar honek aldamenetik hor jotzen digu bandua/ guri begira gustura dago, dirudiela mandua/ fraile sartuta aukeratu zun holako bizimodua/ lan asko eginda ez da eukitzen holako lepa ondua’”.

Gazte horiei pixka bat laguntzeko hasi ziren desafioak antolatzen, zaharrak gazteen kontra, eta lehen desafioa bakarrik irabazi omen zuten zaharrek, gazteak berehala hasi baitziren trebatzen. Nikolas Segurolak behin baino gehiagotan hartu zuen parte desafio edo txapelketa horietan epaile gisa. Ez dira desafio horiek, noski, San Migel anaien meritu bakarra. Jabierrek eta Isidrok bertso eskola bat sortu zuten geroago Oñatin eta 40ren bat ikasle izatera iritsi ziren. “Hasierako talde hartatik bertsolari gazte dezente dabiltza gaur kantuan: Igartua, Aizpuru, Olalde, Lasagabaster eta beste hainbete…”, dio Isidrok. Zaharrenak, Jabierrek,

234

235

ohartzen ni fraidea naizela eta ezin dudala edozein txiste kontatu” (Segurola).

“Irratian astero txiste hori kontatzen hasi nintzenetik jendeak deitzen dit handik eta hemendik txisteak jakinarazteko. Ez dira 236

Joxe Agirrek memoria ona izango zuen, baina Nikolasek ere ez du badaezpadakoa. Bertso zaharrak datozkio bata bestearen atzetik eta bertsoekin aspertu gabe oraindik, txisteak kontatzen hasi zaigu.

Behin Arantzazun omen ziren Joxe Agirre eta Lazkano. Opari bana eman omen zien neska gazteren batek. Lazkanok kontatu zuen eskerrak emanez lehena: “Eman didazun musu horri nik ez dakit nola erantzun/ gehiagori ere esango diet zuk nola eman didazun/ Azpeiti guztian aitortuko dut inork nahi badu entzun/ musuk ematen ditun birjina daukatela Arantzazun”. Joxek bere txandan hau kantatu omen zuen: “Begiratuta ematen dezu erru gabeko usua/ ibiltzen berriz erbiñudeak bezain arina pausua/ nik ere ez dakit nola ordaindu eman didazun musua/ andreak ere eman izan dit, baina ez horren goxua”. Ez dakigu Jaumendin egindako bazkari horren ondokoez gehiagorik, baina Nikolasek txisteak eta bertso zaharrak kontatzen daukan etorria ikusita, irudika ditzakegu nolako giroa izan zuten. Nikolas Segurola, gainera, txisteen antologia aberastuta dabil azken urteotan, ostegunero Radio Euskadiko “La noche despierta” irratsaioan artzaintzari buruz hitz egiten baitu gaztelaniaz, goizeko seiak aurretik (irratsaioa bukatu eta korrika ohera joaten omen da), eta bere jarduna txiste bat kontatuz bukatzen omen du. “Irratian astero txiste hori kontatzen hasi nintzenetik jendeak deitzen dit handik eta hemendik txisteak jakinarazteko. Ez dira ohartzen ni fraidea naizela eta ezin dudala edozein txiste kontatu”, dio eta txisteak kontatzen jarraitzen du: “Irakasleak galdetzen dio mutikoari: sartzen duk eskuineko eskua galtzetako eskuineko poltsikoan eta ateratzen dituk ehun euro; sartzen duk, ondoren, ezkerrekoa ezkerrekoan eta ateratzen dituk beste ehun. Zer esan nahi du horrek?, galdetzen dio maisuak. Eta mutikoak erantzuten dio: galtza hauek ez direla nireak”.

237

“Igual Lazkao Txiki baino hobea zen Joxe”, dio Jabierrek. “Bera zen hura txiste bat”, dio Isidrok Lazkao Txikigatik, eta berriketan jarraitzen dute. “Ni ikusten ninduen bakoitzean txiste bera kontatzen zidan Lazkao Txikik: ‘Joño San Migel. Ba al dakik San Pedrok zer esan zion San Migeli? Nik ez nekiela erantzun ondoren esaten zuen: Deja dos cajas de cerveza y marcha de aquí”, gogoratzen du Jabierrek. Mojen txisteak iritsi dira segidan. Nikolasek kontatzen du bat: “Moja komentu bateko ama nagusia hiltzen ari omen zen. Moja guztiek eskatzen zioten azken aholku bat, baina ama oso ahulduta zegoelako ezin hitzik esan. Katilukada esne ekarri zioten, baina edateko ere ganorarik ez. Sukaldariak whisky zorrotada bat bota zion esneari eta orduan bai, gogoz edaten zuen. Berriro azken aholku eske inguratu zitzaizkion mojak eta hala esan omen zien nagusiak: ‘esne hau eman duen behia ez ezazue behintzat sekula saldu”. Fraidea delako irratitik kontatu ezin duen txiste horietako bat kontatzeko eskatu genion Nikolasi. “Ba omen zen herri batean tonto famako mutil bat. Zapatak erostera joan zen dendara eta neska ile hori bat omen zegoen saltzen. Goiko apalean zegoen zapata parea eskatu omen zion eta neska eskaileran gora igo zenean, gona motzaren azpitik begira jarri omen zitzaion. Neska kexatu egin omen zitzaion: ‘yo creía que eras tonto del todo, esan omen zion. ‘Yo también creía que eras rubia del todo’, erantzun omen zion mutilak”.

Ez dago ahalegin izugarririk egin beharrik, beraz, abenduaren 6an egin zuten bazkalosteko giroa irudikatzeko.

Denek iritzi bera dute: kontatzaile onena Imanol Lazkano da. Joxe Agirre ez zen hainbestekoa, baina grazia handia zuen pasadizoak, gertakariak eta baita txisteak kontatzen ere. Alaba Mirenek gogoratu duenez, askotan aitak Imanoli esaten omen zion zer kontatu behar zuen. “Halako hura ere ederra zuan bada”, esaten zion, eta Imanolek kontatu egiten zuen.

Nikolasek Joxe Agirrek fraideei buruz esaten zuen esaldi batekin gogoratu zuen, “bizitzen utzi ez eta hiltzen laguntzen dutela” alegia. Lazkao Txikiren txiste batzuk etorri ziren ondoren, Azpillagaren eta Gorrotxategiren kontaeraz jardun zuten gero eta Mañukortarekin bukatu zuten. Ez dago ahalegin izugarririk egin beharrik, beraz, abenduaren 6an egin zuten bazkalosteko giroa irudikatzeko.•

Hiltzeko zorian daudenei buruzko txiste batzuk etorri ziren. Jabierrek kontatu zuen bat: “Aita hilzorian eta fraidea infernuari buruz hitz egiten ari omen zen. Semea, oraindik mutikoa, inguratu zaio aitari eta bi oinak ohetik kanpora erabat hoztuta zituela aurkitu omen zuen aita. ‘Aita, hankak estaliko dizkizut, erabat hoztuta dauzkazu eta’, esan omen zion. ‘Utzi, utzi —esan zion aitak—, honek esaten dituen guztiak egiak badira, laster berotuko dituk eta”.

238

239

240

241

Biz(h)itzaren jabe eta maisu Bizitza eta hitza, hoskideak izateaz harago, zerbait gehiago ere badira, elkarren mende daude, derrigorrez. Hitzik gabeko bizitza ez da ia ezer, eta bizitzarik gabeko hitza, ez da hitza, hutsa da. Zu Joxe, hitzaren maisua izan zara, eta bizitzaren jabea. Zure hitzari bizitza zerion eta bizitza horri irribarrea. Horrela gogoratzen zaitut nik, Joxe, beti zorrotz eta gehienetan irribarretsu. Eskolatu gabea zinela esaten zenuen, baina asko zenekien, egoerak bizi egiten baitzenituen, sentitu; zure inguruarekiko interes handia zenuen. Ez zinen zu, gu ginen, familia, lagunak, bertsolariak, bertsozaleak, abertzaleakâ&#x20AC;Ś galdetu egiten zenuen, erantzun egiten genizun, eta hala ere, beti izaten zen hobea, gure erantzunari eransten zenion erantzuna, hitzaren maisua zinen.

242

Bizitza, berriz, sinplea izan zenuen, sinplea bezain aberatsa. Ez zinen handinahikeriatan itotzeko jaio, bizitzeko jaio zinen, eta ingurukoak zenbat eta alaiago egin, orduan eta biziago sentitzen zinen. Plaza zen zure lekua, bizitzaren plaza, oholtzatik jaistean bukatzen ez den hori. Edadetuekin gustura egoten zinen, gazteekin zer esanik ez, beti zerbait esateko, beti zerbait entzuteko. Zure etxeko ateak zabalik izan genituen beti, eta ordainetan, herri honek bere bihotza zabaldu zizun, eta barru-barruraino sartu zinen zu, betiko. Bakoitza bere zilborrari begira bizi den garaiotan, gozamena lagunartean aurkitzen dela erakutsi zenigun, Joxe, horregatik maite zaitugu.â&#x20AC;˘

243

2012’ko abenduan 15’ean Joxe Agirre bertsolaria il zan

Txomin Garmendia DOIÑUA: “Ikusten duzu goizean”

244

5. Mixiolari antzera, Batera eta bestera, Bertsoak kantatutzera, Iñoiz edo bein gertatu ere Estuasun da trantzera. Puntu onen bat galtzera, Baiña zuzendu atzera; Okerrik gabe etxera.

8. Zuzen zeruko atera, Joxe zure joanera, Gero zorion betera, Zeruan dauden bertsolariak Bildurik aldamenera. Euskaldun danak batera, Emen maite gendun era; Orrekin poztutzen gera.

1. Larunbatez aditua, Ain albiste larritua, Bazter danak korritua: Eriotz batek moztu zuala Joxe Agirren kredia. Ainbat plaza alaitua, Eriotzak du baitua; Jaun zerukoak deitua.

3. Gazte gazterik Agiñan, Ezagutuak antziñan, Bertsoetako dultziñan, Bertsolarian txapelketa zan Saiatzeko alegiñan. Lenen sarian zu ziñan, Ta gu jarraitu eziñan; Lagun onak egin giñan.

6. Adunako Aburuza, Jaso bearko goruntza, Ez bai gendun etxe-utsa, Iñora bada eta pozikan Etorritzen zan onuntza. Sagardoaren laguntza, Bertsolarian izkuntza; Lege zarrari nai bultza.

9. Gurutzean il Ziñana, Odola zendun emana, Salbatzeko mundu dana, Aitortu bear itxaropenez Emen aurkitzen gerana. Aurki badator gugana, Agirrek izan duana; Bil gaitzazu alkargana.

2. Larogeita iru urterekin, Zama aundia berekin, Naiz bertsotan ondo egin, Erri batetik deitu ezkero Ura ezin utsegin. Lagunartean itzegin, Pentsamentuz giñan berdin; Egun on bat izan zedin.

4. Geroztik erri ta auzo, Kantatuz eunka bertso, Autobus da trenez uso, Askotan andik ertendakoan Oiñez pausorikan-pauso. Baiña gu pozikan oso, Hamaika otordu gozo, Egin genduan eroso.

7. Zegaman Zarran Eguna, Pozik ospatzen genduna, Aizkorri azpiko laguna, Meza-Nagusian izaten gendun Lendabiziko jarduna. Bazkalondoan urruna, Al bazan saio txukuna; Etorri arte illuna.

10. Joxe zure bukaera, Ikusteko gendun era, Kristau baten abelera, Zerutar danak poztuko ziran Guretzat berriz galera. Anima zorionera, Eta gorputza lurpera; Sinistun baldin bagera.•

245

bertso

246

247

248

249

250

251

252

253

kinaz

idatzma

BErTSOLa RITZARI BURUz

Zer da bertsolaritza?, jenero bat? Fenomeno bat? Artelana al da?

254

255

256