Bertsolari - 90. aldizkaria by elkarmedia

90. ZENBAKIA | 2013 UDA | 9 EURO

BARRURA BEGIRATZEKO BERTSOAK “EZ GARA PALESTINAZ ARI” ANTZEZLANA

• BERTSO ESKOLA FEMINISTA • AHOA BETE HOTS JARDUNALDIKO KRONIKA

BERTSOA ETA GATAZKA POLITIKOA

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net rikirentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre KUDEAKETA: Xanti Jaka, Antxoka Agirre eta Joxean Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin, Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ eta Aitor Larrañaga ‘Peli’ DISEINUA ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

004>

NI Bertsoak: Egoitz Aizpuru

088> IBILIAREN HIGADURA Testua: Xabier Euzkitze •

Marrazkiak: Zaldiero •

006> BLOGING IN THE WIND •

014> BURUGABEAK EZ DIK ZAPELA BEHARRIK Testua: Maddalen Iriarte •

016> PANAMAKO MEJORANA KANTUA Testua: Arcadio Camaño / •

034> BARRURA BEGIRATZEKO BERTSOAK Testua: Uxue Alberdi / Argazkiak: Galder Izagirre •

084> GIZONEK EZ DUTE EGITEN NEGARRIK, HORREGATIK GAUDE HAIN BAKARRIK… Testua: Amaia Vazquez •

090> UXUE ALBERDI ETA AINHOA AGIRREAZALDEGIRI, BERTSO ESKOLA FEMINISTAREN GAINEAN Testua: Ainara Gorostitzu / Argazkiak: Conny Beyreuther •

130> HOTSA BETE AHOZ Testua eta argazkiak: Jon Martin •

156> HIGHBALL Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea

U D A · 2 0 1 3

HAMAR BERTSOLARITXO Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego •

164> Testua: Mari Karmen Eizagirre •

•

PRESAZKO BIZITZA MALAPARTATU HONETAN PAUSATZEKO ETA LASAITZEKO ASTIRIK ERE EZ DUGULARIK, ale honetan eserita irakurtzeko eta gozatzeko aleak dakarzkigu. Eta, batez ere, pentsatzeko. Kanpotik horrenbeste mezu, eta gehienak ezkorrak, jasotzen ari garen garaiotan, diogu ez ote den barruko mezuei entzuteko garaia.

nahi la a h ; a il d a d n aldarria iza o k te s a h a keratxoa n ia a a s o k Urdail a ir g e b ren, barrura e d e b t a tz n koitzak e a r B . k ti a duena g r e z nondik, eta ta e r e z : a il d a izan d ra ditzan. te a k a io r o d n bere o

bertsoa 1.

5. Inoiz ez dut eguzkitan balkoi batean gosaldu,

Kaleetan zenbat txakur bankuan zenbat banpiro,

pintxo poteo batean ez dut denborarik galdu,

gezi hilkor pozoituak jaurtitzen dabil Kupido.

inoiz ez dut jokaera samurregia azaldu

Amorrua espresatu dezaket behin ta berriro nere ahoan tontortu

Inor ez denez jaiotzen

Epaile bat naiz egunez

“Ni ere banaiz Ketxua,

Ahalik eta gogorrena

eskuliburu ta guzti,

dena da nere jomuga:

Aimara ta Berebere!”,

gustatzen zait rockanrola;

ez dugunez bereizten zer

Skinetoen Martensak,

nahiz eta ez dakidan non

ia bihotzeko batek

dagoen ondo, zer gaizki,

gotikoen Sepultura,

bizi diren ziur ere…

emateraino futbola.

autolaguntza liburuz

motorzaleen Alonso,

Ezkerreko iraultzaile

Beldurrezko pelikulak,

hornitu dute Eroski,

“Todo Incluido”-en Cuba,

etiketa hain dut nire!

biolentzia, odola…

arima salbatzaileez

elkar maitatzen ez duten

Ez naiz, ustez, eskuindarra.

Bolantean arriskua

ta psikologoz Donosti.

ezkonduen sinadura,

Ez polizi, ez errege.

abiadura, kontrola.

Bi hankako orojale,

bertako kultura eza

Gorroto ditut hainbeste

Ostegunez, marihuana;

hegamotz eta narrasti

ta etorkinen kultura…

bortxa, indar eta lege;

Ostiralean, alkohola;

jaio nintzen, zuzentzeko

Oheratzean biktima

herri txiki zapalduen

larunbatez bietatik,

egonik denbora aski,

bakarra daukat eskura

askatasuna dut xede.

igandean Cocacola…

une honetan naizena

beste denak kritikatzen

Agian ez dudalako

Ta bitartean gibela

izateko seguraski.

libre ibili den hura.

haiek adina botere.

behazuna dariola.

de rerum natura

urtebetetze egunak ta urtezahar gaua salbu, inoiz ez dut guapoago sentitu asmoz argaldu. Definitzen naizen arren libre, alai eta malgu, honek sufrimendu baten usai gehiago ez al du?

arte mila adjetibo. Eskuetan bi pistola gerrian hiru latigo munstro baten heriotza desio dudan aldiro nere munstroak neroni ere egiten dit tiro.

7. Zaldiak dauzkat etxean zaleak nere pentsura. Izena daukate Poza, Barkamen, Beldur, Tristura, Jeloskor, Harroputz, Muxu, Antsietate, Arrangura, Besarkada, Nagi, Gozo Gogaikarri eta Guda. Goizero goizero daukat aukeratzeko ardura zein zaldiren bizkarrean irtengo naizen mundura. Horren araberakoa izango da abentura.

8. Deabru astun xamarrak daramatzat petatean, deskuidatzen naizenero jartzen nautenak jakean, eta ezin ditudanak ezkutatu hankapean, nirekin egongo dira bizirik naizen artean. Baina deabru zaharrei arnasik ez ematean, indar gabe ez dakite nola jardun atakean. Buztana ezkutatu ta lagatzen naute bakean.

bloga

paperezko BLOGiNG iN THE WiND

bale, su, errezu, mezu, izu, musu, pisu, jakizu, abisu, dizu. Oraingoz hauekin. Badakit. Barruari su. Ilbeteak abisu, sorgin-gaua

amaiaiturriotz /

dela badakizu, herriak pisua duela, emateko musu, gaua geurea

BURUZ

dela, beraz, barruak har dezala su. Zeru beltzean den ilbeteak, eman digunez abisu/ sorgin-gaua da gaurkoa eta, nik bezain

San Juan bezperan kokatuko dut, baina ezkontza batek ere balio

ondo dakizu/ bizirik dagon herriak dauka, gaur gauez hainbeste

dezake, edo ekitaldi politiko batek. Balio dezake polikiroldegi

pisu/ aritu dantzan, kantuan, parrez, egin salto, eman musu/

baten inaugurazioak, preso baten ongi-etorriak, herriko jaietako

gau hau erabat gurea da ta, barruak har dezala su. Listo.

pregoiak, baina San Juan bezpera da, hala imajinatuko dugu. Arkupetan biltzen zarete urtero, azkena zatoz eta zurekin bost Magikoa da gau hau berez eta, hargatik, plazan piztuko den

dira. Zein ordenetan eta doinutan kantatuko duzuen erabaki

sua duzu buruan goizean goizetik . Hondartza esan eta bainu-

duzue. Badakizu zer den egin behar duzuna. Bueltaka dauzkazu

jantzia, itsasoa, krema, bikinia datozkizun moduan burura,

barruan: abisu, dakizu, pisu, musu, su. Goitik behera errepasatu

gauak sua dakarkizu, sorginak, erreko den kartoizko kartzela,

duzu bertsoa eta hamabi urte zenitueneko garaiaz gogoratu

txistulariak, txalapartariak, bertsolariak. Gogoratu duzu bertsoren

zara, hor pasa egin zara, hamabost urte zenituenekoa ere izan

bat kantatu beharko duzula urtero bezala, megafoniak laguntzen

daiteke. Konturatu zara edo berretsi duzu ez zaizula buruz ika-

badu, akaso norbaitek entzungo duena.

sitako bertsoak kantatzea gustatzen, ez baitago alde handirik honen eta klasean egiten dituzun ahozko aurkezpenen artean.

Emaila zabaltzerakoan (goiz berean laugarrenez), bertso-eskolako

Hala ere, poztu egin zara aurten megafonia ondo dabilelako.

lokutorearen mezua irakurri duzu. Bertso-eskola gehienetan da beharrezkoa lokutore bat, 112-ra egindako deiak jaso eta koordinatzen dituen zentralitaren papera beteko duena. Udaletxeei erantzungo die, jai-batzordeei, kolektiboei eta kazetariei. Emailak

•

nere1994 /

zein egun den gogorarazten du eta hortik aurrera gainetik irakurri

Beldurra ematen didate kakalardoek. Pixkat beldur gehiago,

duzu, ni agertuko naiz, automatikoki idatzi du teklatuak. Arra-

jaietako Drakularen buruhandiak… eta oraindik gorago dago

tsaldean gogoratuko zara bertso bat pentsatu behar duzula,

buruz ikasitako bertsoek sortzen didaten ikara. Ehunka ekitaldi-

baina berehala ahaztuko zaizu.

ren hasieran edo amaieran, ospatu den hori biribiltzeko erabiltzen

Iluntzean bokadilo bat afaldu duzu lagunekin, poteoan segi duzue. Hamarrak hurbildu ahala, bertsoa pentsatu behar duzula oroitu duzu. Zer esango dut, ia, sua, sorginak, urteko gaurik motzena, egun luzeena, sutara zer bota esan dezaket, edo sua bera zerbaiten metaforatzat jo… Gehiegi pentsatzen ari zarela konturatu zara. Alferrik zabiltza, guapa, ez dago originala izaterik! Su izango da azken errima, har dezala zerbaitek su. Benga,

den bertso horrek oilo narrua sortzen dit. Aurrekoan egon ginen Malen eta biok honi buruz hizketan Zamudion, eta bai Amaia, arrazoi duzu, klasean Valle-Inclani buruzko aurkezpen bat egiten banengo bezala sentitzen naiz ni ere: 1866an jaio zen, 1936an hil, Luces de Bohemia, 98ko belaunaldia, abisu, dakizu, pisu, su. Bat-batean, bertsolari izateari utziko banio bezala da, batbatean ezin dudalako egin bat-batean. Horixe gertatu zitzaidan ia-ia Zamudion gainera kar, kar… Buruz ikasitako hori ahaztuz gero, agur, “bertso bakarra botatzera etorri eta ixilik geratu den neska” sentitzen naiz. Baina, hala ere, ez naiz gai horrelako os-

pakizunetan dena inprobisatzen hasteko… “bertso bakarra botatzera etorri eta ganorazko ezer bota ez duen neska” izateak ere beldurra emango dit, beharbada. •

•

nere1994 /

LAINOEN ALDE ILUNA Aspalditik egin nahi nuen zerbait egiten hasi naiz gaur: koadro

madaleni /

bat. Duela hilabete, arte-eskolara joaten nintzeneko olioHorrelakoak baitira beldurrak, Nerea. Niri jende aurrean kantatze hutsak ematen zidan beldurra. Bertso eskolatik plazara salto egiteak. Orduan, bertso GUZTIAK buruz ikasten nituen. Bai, benetan. Klasean geundela hamaikagarrenez entzun behar izaten nuen bertso erdian ixilik geratzean… “Malen! Ez ikasi bertsoa buruz, azken puntua pentsatu eta aurrera! Bertsoak inprobisatu egin behar dira…” Eta nik ezetz. Ez nituela buruz ikasten. Gezur ebidenteegia…

pinturak aurkitu nituen traste zaharren gelan eta une hartatik inguratzen nauen guztiak koadro bat egitea merezi duela iruditzen zait. Kaleak, zelaiak, iluntzeak, haurrak parkean… instant horiek zoragarri geratuko lirateke lientzo batean harrapatuta. Beraz, kaballetea balkoira atera eta liburu batean aurkitu dudan egunsenti baten argazkia marrazteari ekin diot bazkalostean (nire balkoiak ez baitu paisaia ikusgarririk eskaintzen). Nola-hala zirriborratu ditut mendiak, han, urrunean. Behelainoa aurrerago… beno, pintzelarekin emango diot forma gero. Pinuak azkenik…

Asko ikasi dut ordutik, pilla bat. Ikasi dut entzuten, erantzu-

bah, hau zirriborroa da bakarrik, lasai. Bale. Pinturak nahasteko

ten… eta zergaitik ez? Inprobisatzen…

ordua… eta paleta? ez al nuen arte-eskolatik ekarri? Bere fun-

“Pi-Pi”…

tzioa beteko duen egur xafla arinen bat bilatzen hasi naiz etxean zehar, eta umetan Bartzelonatik ekarri nuen koadrotxo bat aurkitu

Barkatu. Pixka batean utzi egin behar zaituztet. Mezu bat heldu

dut, NEREA izenaren esanahia dakarrena: Son afables, brillantes

zait mugikorrera. “Aspaldiko! Datorren astean… en omenaldian

y muy sensuales. Desean lo imposible.

bertso bat kantatzerik bai?”. …Ejem, momentu egokienean! zer egingo dut? Aste bete dut bertsoa prestateko. Azken puntuen kaxa ireki eta onena hautatuko dut… gero beste bost errima on pentsatu… edo aurreko omenaldi batean bota nuen bertso bera bota… bueno ez, agian norbait adi egongo zen eta konturatu egingo da. Erantzun diot. Kasualitatea izango da agian baina bertso eskolan bertsoak buruz ez ikasteko esaten zidan hari bidali diot mezua. Joango naizela. Berak ere ondo jakingo du baina, oraingo hontan ere ez diot kasurik egingo. Badaezpada bertsoa buruz ikasita eramango dut. Badaezpada…

Seinale bat izan da. Nahastu ditut carmín violáceo eta tierra sombra natural. Tierra mendiak margotzeko, noski. Amarillo real pixkat hemendik… blanco titanio bestetik… nahiko itxuroso. Ze polita eguzkia behelainoan islatzen! Zergatik ez ote dut hau lehenago egin? Lainoen alde ilunenekin jarraitzea erabaki dut, baina… ze koloretakoak dira lainoen alde ilunak? Grisak dirudite, baina urdinak dira, more pixkatekin eta zuri askorekin. Bueno, seguru mendientzako erabilitako nahasteari azul ultramar eta tierra siena apur bat gehituta zeozer aterako dela… Desean lo imposible. “Mar” eta “tierra” zerua margotzeko erabiltzeak ezer onik ezin ekarri. Bat-batean nekatzen hasi naiz.

Larriena niretzat, zientzia eta artearekin hain sentsibilizatuta egongo ez naizelako akaso, pentsamendutik hitzetara dagoen errore hori da. Berriz eta berriz begi berak parean izan eta ez lortzea zehazki adierazten haiek gugan sortzen dutena, argi izatea norbere baitan eta momentuan konturatzea neurri batean alferrik gabiltzala, ez digutela sekula ulertuko angustia hori, jakinmin edo pasio hori. Helburuak ezin du izan gure irudi mentalekoaren berdina izatea koadroko behelainoa, aldiro antzekoagoa izatea baizik. •

madaleni / Begiratzen jakin behar delako agian…

Pintzelak ez dit jaramonik egin nahi… argazkiari begiratu diot,

Txikia denetik ume bati ondo edo gaizki marrazten duen esaten

buruan koadroa irudikatzen dut, baina eskutik lientzorako bidean

zaio. Gauzak xinpleak dira: Ama, aita edo norbere etxea paperean

seinalea galtzen da nonbait. Ze zatarra. Hau ez da esan nahi

ongi egiten dituenak balio omen du. Beste guztiek pribilegio hori

dudana. Ez naiz honekin identifikatuta sentitzen, ez nuen horrela

galtzen dute. Hezkuntza…

hustu nahi. Barruko sormen olatua taupaka daukat, baina finegiak dira pintzelaren ileak antza, hori guztia garraiatzeko… edo

Nerearen koadroko lainoek bezala begirada lausotzen da horrela.

ni naiz traketsegia. Nola egiten ote du Malenek? Bat-batean,

Eta frustrazioa sortzen…

bertso doinu bat etorri zait burura… eta logelara joan naiz koa-

Momentu horretatik aurrera konparaziotan erori eta beldurra sartuko

derno eta boligrafo bila.

zaio… eta ez da konturatuko… saiatuko da mendiak berde, eguzkia

Nire balkoitik bertso eskola ikusten da. Hori ere seinale bat

hori eta etxeko teilatuak gorriz marrazten… baina ez da kontura-

izango da, agian.

tuko… egingo ditu umeak txiki, amak gona gorriz jeta aita bizardunak… baina ezingo da konturatu.

• Ezingo da konturatu bakoitzak bere begiak dituela. Ezberdin ikusten,

amaiaiturriotz /

usaintzen, dastatzen, ikutzen eta zergaitik ez? marrazten dugula. Koadroko mendietara bidean, nahi baduzu, edo hiriko kaleetan

Marraztea norberaren egoeraren errepresentazio piktoriko bezala

bestela- Bi begiri zenbatetan begiratzen dieten gureek, atzerae-

hartzen baldin badugu, beste definizio askoren artea, onartezina da

zina den hitz saldo bati bide emateko. Gauzak argitu nahi geniz-

inori pintzelak hartu eta koloreak dantzan jartzeko pribilegioa kentzea.

kieke betileoi, alferrik behintzat busti ez daitezen. Han hasten gara

Nik lainoak more, itsasoa hori eta eguzkia arroxa margotzen ditut.

gure egiak formulatzen, hitzak, tonua eta erritmoa aukeratzen egiak ahalik eta egiazkoen sar daitezen jada ikaragarri handitu diren

Ez al dugu eskolan denok ezberdinak garela ikasten?

begi-ninietara. Matematikan errorea agertzen den bezala, zure ko-

Beraz, ez zaitez beldurtu Nerea. Begiratzen dakienak pentsatzen

adroan, Nerea, imajinario horretatik hatzetara errorea sortzen da.

baitaki.

• 12

kanpotik EZ DIK ZAPELA

Motel ondoak ez dik batere inportik zapela batengatik ez egin negarrik ez diat ikusi nahi nik honela semerik burugabeak ez dik

Kazetaria

zapela beharrik. Hau izan da gure haurtzaroko ipuin nagusietako bat, kantuan amaitzen duguna, bertsoa odoleraino sartu diguna, guk hala gertatzen ari zenik jakin ere jakin gabe.

Ederra da bertsoa. Ederra da bertso ederra. Esateko modu izugarria, hitzak iltzatzen dituena,

Badut, ordea, bertsoaz kezka lekukoa guk bezain erraz jaso ez dutenekin. Badakit lan

lotzen dituena, ferekatzen dituena, poetari hitz jokoa lapurtuz hitzen lihoa iruteko era bakana.

eskerga egiten ari direla Euskal Herrian zehar, bertsoa nola osatu, zortziko txikia zer den, kopla azkar eta bizia dantzan jartzen, bertsotan erakusten. Badakit hala egiten ari

Niretzat bertsoa daâ&#x20AC;Ś oparia, belarrietan barrena, azaletik zehar, usaimenetik sartuz, behatzekin

direla hainbat eskola eta ikastolatan, eta horren lekuko da bertsolari gazteen emari

ukitzen dudan oparia, eta da, esatea ausartzia eta sekretu txikia bada ere, sarri neuk egiten du-

berria, baina, nire uste apalean, gure ondorengoek eskolatik irten behar lukete bertso

dan, eskaintzen dudan oparia: bertso bat zuretzako!

txukun bat, bizpahiru minututan, osatzeko gai direla. Besterik ez bada, lagunei urtebetetze egunean opari egiteko. Ez dut uste hori lortu dugunik eta, nik behintzat, euskal

Niretzat bertsoa da, nire bizitzari erantsita egon den zerbait, nire umetako ipuina, nire haurrei

kultura bertsorik gabe ulertu ez dezakedanez, erronkatzat daukat.

kontatu diedana. Begira, zuei ere bai! Aurten, oraintxe, bertso festa hasiko da Euskal Herrian, festarik handiena, bertso festetan

Nire aitona Inazio Iriarte Latasakoa zen. Goizean eskolara joaten zen, baina, arratsaldeetan, ba-

gorena, oihartzunik handiena lortzen duena, baina ez litzateke halakorik izango eskoletan,

serriko lanetan lagundu behar izaten zuen eta amak behiak zaintzera bidaltzen zuen udaberri,

kultur etxeetan, plazetan, bertso afarietan, jende askoren aurrean edo isilean egunero

uda eta udazkeneko lehen egunetan. Behin, ordea, behiak zaintzera joan zen, bai, baina hark

paratzen, kantatzen eta ontzen diren bertsoak bizirik ez baleude; ez litzateke hitz multzo

beste zeregin bat ere aurkitu zuen: perretxikoak, onddoak, zizak ikusi eta jasotzen hasi zen

handi hori, euskara biziagotzen duen hori, bertso bilakatuko egunero, bertso horiek

liluratua. Saskirik ez zeramanez txapela, zapela berak esaten zuen bezala, hartu zuen saskitzat.

osatzen irakasteko batetik bestera lan egiten duten gizon-emakume pilo handi hori ez

Betetzen hasi eta pisua hartu zuenean, txapela eta perretxikoak arbola baten oinean utzi eta

balego; Barakaldoko BECeko txapelak Euskal Herriaren tamaina beharko luke gutxienik,

gehiagoren bila joan zen, baina ilundu edo urrutiratu edo auskalo, kontua da txapela galdu egin

jendearen, publikoaren ezagutza eta txalorik jaso gabe lan hori egiten dutenentzat.

zuela. Garai hartan txapela galtzea ez zen nolanahiko galera, eta negarrez beldurtuta joan zitzaion

Halako txapelik ez dagoenez, aurtengo oparotasunak emango digu saririk, ez dudarik

ama Madalenari. Madalenak, semea negar-malkotan ikusita, hunkitu eta honela kantatu zion:

izan. Eta txapeldunari, zorionak! â&#x20AC;˘

PANAMAKO BADIRA BERREHUN ET A BERROGEITA HAMAR URTE PANAM AN DEZIMAK KANTATZEN DIRELA. KONKISTATZAILEEK EK ARRI ZUTEN GURE HERRIRA, LATI NAMERIKAKO GAINERAKO HERRIET ARA BEZALAXE. NEKAZARIAK IZAN ZI REN HARRIBITXI HAU JASOTZEN LEHEN AK, ETA GAUR EGUN ERE, NEKAZAR IAK DIRA GURE HERRIKO DEZIMA KA NTATUAREN ADIERAZGARRI ONEN AK.

EZIMA KANTATUARI “MEJORANA KANTUA” ESATEN ZAIO PANAMAN. Hala deitzen zaio lehen kantariek ahotsari laguntzeko erabilitako musika instrumentuagatik (arrazoi beragatik, bada gurean “mejorana” esaten zaion dantza tradizional bat ere). Mejoranaz gain, kitarra eta bibolina ere erabili ohi dira, ahotsaren laguntzaile. Gure tradizioko dezima kantatua beilaldietan erabili izan zen, hasiera batean, eta baita nekazarien batzarretan edo soroko lanari lotutako hainbat elkargunetan ere. Gerora, garatzen joan zen mejorana kantua, eta apurka apurka, bestelako ospakizunen inguruan

Mejorana kantariek hainbat “torrente” edo musika molde erabiltzen dituzte kantaderetan. Ugariak dira torrenteak, baina, ezagunenak mesano-a, gallino-a, eta zapatero-a dira, beharbada. Torrente bakoitzaren izenak bere jatorriari egiten dio erreferentzia (mesanoa esaten zaio La Mesa de Veraguas distritoan sortutako torrenteari, esaterako). Torrente bakoitzak bere funtzio propioa du. Hala, mesanoan historiari buruzko dezimak kantatzen dira, gallinoan maitasun kontuak, eta zapateroan, berriz, umorea izaten da nagusi.

“Gaur egun mejorana kantariak, musikarien gisara, kontratatu egiten dira”.

soilik kantatzetik, dezima kantatuaren inguruan ospakizun bereziak sortzeraino. Gaur egun, saioak edo “kantaderak” propio antolatzen diren ekitaldiak dira, eta mejorana kantariak, musikarien gisara, kontratatu egiten dira ekitaldi horietan kantatzeko.

“Tradizionalki, kantaderen azken zatia kontrobertsia" esaten zaiona izaten da, eta dezima inprobisatuak izaten dira”. Gure kantakerak badu beste berezitasun bat: torrentetan kantatzen hasi aurretik, mejorana kantariek “saloma” izeneko oihuak bota ohi dituzte, tonu grabean izan arren falsetto bat tartekatzen duten irrintzi modukoak. Eta torrente bakoitzak, dagokion saloma berezia du, noski. Tradizionalki, kantaderen azken zatia “kontrobertsia” esaten zaiona izaten da. Kontrobertsian kantatzen dira dezima inprobisatuak, zati honetara heldu arte, buruz ikasitako dezimak baitira nagusi. Publikoaren arreta puri-purian dagoela, inprobisatzaileek elkarren

bat-bateko gaitasunak neurtzen dituzte. Torrenteei dagokienez, badira kontrobertsietarako bereziki erabiltzen direnak ere: “gallino pica’o” eta “socavón llanero” torrenteak erabili ohi dira batez ere, biak ala biak ere doinu alaiak eta erritmo bizikoak. Gaur egun ez mejorana kanturik falta Panamako geografia zabaleko festetan eta kantadera asko antolatzen dira asteburutan. Herriak mejorana kantua arte adierazpide herrikoi gisa bizi eta sentitzen du. Izan ere, kantadereak, dezimaren bidez protesta egiteko, laudatzeko, adarra jotzeko… balio dute. Alegia, bizitzari kantatzeko. Kantaderen azken urteetako arrakasta dela eta, espazio berriak irabazi ditu Panamako mejorana kantuak. Hedabideetan lekua irabazi du, esaterako, hainbat telebista saio eta irrati emankizunetan. Lehiaketak ere antolatzen dira, haur, gazte zein helduen artean. Eta badira kantaderetatik bizi diren mejorana kantari profesionalak ere. Gure artea garatu egin da urtetan zehar gaur egungo egoerara heltzeko, eta garatzen jarraituko du, ondorengo belaunaldiek ere dezimaz gozatu ahal izan dezaten, guk gozatzen dugun adina.•

BARRURA BEGIRATZEKO

BARNE EMOZIOAK, HARREMANAK, GENERO-ROLAK, EZINEGONAK AZALERATZEN DITUZTEN ANTZEZLANA EGIN DUTE BI BERTSOLARIOK, ETA LUZE ARITU DIRA BIAK UXUE ALBERDIREN GIDARITZAPEAN.

I BERTSOLARI. BI GIZON. BI GORPUTZ. Txirikordatutako bi esperientzia. Aitortza bat. Bisturia hartu dugu esku batean maiteari ebakuntza egiten dion zirujauaren eran. Tentuz eta zehaztasunez, txeraz baina errukirik gabe: barruraino iritsi nahi dugu. “Sufritzen duen gizaki oro da haragia” idatzi zuen Elisabeth de Fontenay-k. “Oro errana da, baina ez nik”, Anjel Errok. “Historia nirekin hasten da”, Jon Benitok. Unai Muñoa (1982, Lasarte-Oria) eta Ander Lizarralde (1984, Oiartzun) ez dira Palestinaz ari. Ez dira burutik, arrazionaltasunetik, wikipediatik, teknikatik, geinutasunetik ari. Norbere haragia ez baitago inon, atximurkatu daitekeen lekuan ez beste. “Minari aztarrika nabil, etekina atera guran” aitortu du Miren Agur Meabek Kristalezko begi bat liburuan. Zilegi al da atximurkei, zartatutako, kolpatutako, ahaztutako, gogortutako haragiari etekin estetikoa ateratzea? Zer besterik egin dezakegu. Zauria milikatu ala hil. Zauria milikatuz bizi, eta hil. Muñoak eta Lizarraldek ongi ezagutzen dituzte elkarren zauriak, zornea atera diete elkarren aldamenean. Bide terapeutiko bat konpartitu dute oholtza eta lantokia eta tabernak konpartitu dituzten garai berean. Eta minaren kontzientziak egin ditu ausart. “Eskerrak ahulak garen”, Anariren lerro horretan kabitzen da dena. Ahulak direlako ausartu dira mikrofonoari hesteetatik heltzera.

Unai Muñoak ere ezagutzen du Anderren beldur hori, baina gogoan du zergatik hasi ziren sarrailak kolpatzen. “Bide terapeutiko bat egin dugu, eta bide terapeutiko horretan gure buruarekin egin dugu topo. Nire bizitza izugarri aldatu da azken bost urteetan. Hasieratik sentitu izan dut nik egindako bidea besteekin konpartitzeko beharra. Norbaitek pelikula on bat ikusi eta esperientzia hori ingurukoekin partekatzeko urgentzia sumatzen duenean bezala. Esateko gogoa sentitzen nuen aspalditik: egin zerbait, mundua beste era batera ikus dezakezu. Bestalde, eszenan egoteko gogoa ere baneukan.” Egoari hegoak mozteko lumak ikusi behar omen zaizkio lehenbizi. Eta Ander Lizarraldek ere eskertu egiten du egozentrismoaren bultzada: “Gure burua biluztetik jendearen errekonozimendua edo fama pixka bat lortu nahi dugu akaso. Izango du hortik ere zerbait, eta eskerrak, eskerrak egoaren bultzada hori nahi duguna sortzeko erabili dugun. Baina horren gainetik, bagenuen askatzeko beharra eta jendearekin osasun zati bat konpartitzeko bulkada. Prozesu honek guri mesede ederra egin digu, eta pentsatzen dugu agian beste zenbaiti ere mesede egin diezaiekeela. Baina uste dut moduan asmatu dugula: ez gara inor epaitzera etorri”.

Zintzotasuna Ez gara Palestinaz ari emanaldiaren muinaz galdetuta, zintzotasuna aipatu dute biek. Benetakotasuna. “Jendea engaiatzen duena zintzotasuna dela nabaritzen dugu. Teknikoki gu amateurrak gara: kantatzen dugu baina ez gara kantariak, antzezten dugu baina ez gara aktoreak… Menperatzen ez ditugun disziplina asko uztartzen ditugu. Baina aldi berean, bi mutil gara ordu eta laurdenez gure buruaz zintzoki ari garenak

“Elkarri ematen diogun gauza garrantzitsuenetako bat horixe dela: gizontasun hegemonikotik jaitsi eta elkarrekin zama hori gabe egoteko aukera”.

“Andoainen oholtzara atera ginen lehen aldian neure buruari esaten nion: nora sartu nauk?. Ateak ireki eta ireki aritu gara, azkenerako ez genituen kontrolatzen, ate batzuk existitzen zirenik ere ez genekien, baina bat-batean barruan geunden eta neure buruari galdetzen nion: zergatik sartu nauk ni hona?.

eszena gainean. Maskarak kendu ditugu eta, gure sentsazioa da, maskarekin bizitzera ohituta gauden mundu honetan, publikoak ikusten duenean geureak erantzi egiten ditugula, sentitzen duela halako gertutasun bat, borondate on bat ikusten duela eta bera ere ireki egiten dela. Kuriosoa da emanaldi bakoitzaren ostean jendea gugana nola hurbiltzen den, gertutasun ariketa hori itzuli nahi izaten digun nolabait”, dio Muñoak. “Uste dut jendeak zerbait eskuzabala egiten ari garela sentitzen duela. Irekita ikusten gaituzte eta, gainera, uste dut publikoak na-

Zintzotasun deserosoa? Ez da erraza besteen haragian sartzea. Besteen usainek, besteen azal eta ileek, besteen zuloek, tristurak, oinazeak, egiak deseroso sentiarazi gaitzake. Non dago ispilu-jokoaren eta pronografiaren arteko muga? Biluzten garenean ezin jakin dezakegu aurrean daukagunak zer sentituko duen. “Nik uste ezin dela orokortu”, hasi da Muñoa. “Gainera, pertsona edo talde bakoitzak desberdin erreakzionatzen du: emakumeek, gizonek, gazteek, zaharrek… Badira emozioetara itxiago daudenak eta zenbait une deseroso egiten zaizkienak; badira bete-betean identifikatzen direnak… Sentsazio eta jasotzeko modu diferenteak daude, baina uste dut emanaldiak lortzen duela nor bere buruari begira jartzea, eta horrek beti sortzen du erreakzioren bat. Bakoitza bere emoziora eramaten du: tristurara, amorrura, pozera, askatzeko bulkadara, ukaziora…”. Filme pornografikoetan inork ez du barrerik egiten. Agian hor dago koxka. Umoreak bizitzen du haragia. Argitzen du ispilua. “Emanaldiaren parte bat oso komikoa da, eta hori oso garrantzitsua da. Jendeak ikusten gaitu gure minei seriotasunez kantatzen, baina ikusten gaitu gure buruei barrez eta, uste dut, umorearen bitartez asko iristen garela publikoarengana. Barrez biluzten gara, jendeak ez du sentitzen haien biluztasuna seinalatzen dugunik, guk geure burua jartzen dugu ipurdi bistan, gure ahuleziak eta alderdi ilunak bistaratzen ditugu, eta uste dut horregatik hartzen dutela ondo”.

Eszena berraurkitzea Unai Muñoak bost urte zituenetik abesten ditu bertsoak bat-batean: “Uste dut nire esentzian dagoela bertsolaritza. Umetatik naiz bertsolaria, hala sentitzen dut. Berrobiko soziedadean sukaldera sartzen uzten zioten ume bakarra nintzen, eta mutilzaharrek jasaten zuten

“Nire burutik pasatzen den lehen beldurra, eta esaldi forman egituratuta pasatzen da beti, hauxe izaten da: “ez dezatela pentsatu marikoia naizenik”.

baritzen duela gu ez garela irekitzen besteak ere ireki daitezen. Ez dugu epaitu nahi. Trukean ezer eskatu gabe irekitzen gara eta uste dut jendeak hori jaso egiten duela, eta guk eskatu gabe, guk bilatu gabe irekitzen dela,” gehitu du Lizarraldek.

ume bakarra, hain zuzen, bertsolaria nintzelako. Bost urterekin aulki gainera igo, bertsoa kantatu eta txapela pasatzen nuen”. Ander Lizarraldek ere mutil kozkorretatik ezagutzen du oholtza. Eta hala ere, biek dute eskenatokia berdeskubritu izanaren sentipena, oholtzan euren burua berrasmatzearekin batera bizi dutena. Lizarraldek dio bertsolariek jendeari zailak iruditzen zaizkion gauzak egiten dituztela: “inprobisatzeko gai zara, puntua erantzuteko gai zara… Ze zaila!, esaten digute. Baina ni modalitate horretan, eskuak patrikan eta bekoki okerrarekin kantatzen entrenatuta dago, hor ondo, eroso moldatzen nintzen. Baina Ez gara Palestinaz arin antzerkira egin dugu, eskuak patrikatik aterata eta gorputza erabiliz kantatzen dugu… Niretzat hori nire mugak haustea izan da, baita muga bisuala ere, jendeak nola ikusiko ninduen eskuak mugitzen banituen. Eta nire buruari antzerkia egiteko baimena ematea aktore izan gabe… Beste era batean bizi dugu eszena eta niretzat oso zaila ari da izaten, nire muga askorekin egin dut topo: zein lotsatia naizen, zenbat gustatzen zaidan txaloa baina ez diodan nire buruari onartzen…”. “Niri gauzak nahasten zaizkit.”, dio Muñoak. “Badaude elementuak bertso-saio batekoen antza dutenak: jendearen aurrean egotea, itxura on bat eman nahi izatea, errekonozimendua lortu nahi izatea… Baina ni ez naiz bertsolari langilea izan, etxekolanez ari naiz, nik etxean ez dut lanik egin, ez dut aurreprestaketarik egin plazara irteteko, alferregia izan naiz beti. Momentuak eskatzen zuenaren arabera egin dut bertsotan. Ikuskizun hau prestatzeak, berriz, lan handia eskatu digu, bi urte baino gehiago aritu gara hau lantzen. Oso exijenteak izan gara gure buruekin: finak eta dotoreak izan behar genuela esaten genien geure buruei, gure onena eman behar genuela. Eta inoiz baino lan handiagoa eginagatik, edo agian horregatik, inoiz baino beldur handiagoarekin atera gara eszenara. Andoaingo emanaldia (Andoainen egin zuten emanaldiaren aurrestreinaldia) froga bat zen guretzat, lehen aldiz jendearen aurrera irtetea eta nola erantzuten zuten ikustea, maila eman ote genuen testatzea, proposatzen genuena benetan duina ote zen neurtzea. Segurtasun falta handia genuen. Jendearen epaiaren beldur ginen, gure buruari egiten genizkion juzguak ere hor zeuden… Eta, bestetik, gertuko pertsonak zeuden: emanaldi honetan asko hitz egiten dugu gure buruari eta gure familiari buruz, beste batzuk inplikatzen ditugu, eta kezka nuen beste horiek nola jasoko ote zuten. Bertso-

“Niri alde horretatik errazagoa egin zait. Emanaldian kontatzen ditudan eduki gehienak ezagutzen ditu nire inguru hurbilak. Zorionez, azken urteotan asko ireki naiz eta nire emozioak adierazteko beharra daukat, eta ez dut uste ingurukoei ezer arrotza egin zaienik. Nik alde horretatik ez dut sufritu, baina bai nire buruari egin diodan epai gupidagabearekin. Eskuak mugitzen nituen bakoitzean epaitzen nuen nire burua, ez nion eskuekin espresatzeko, antzerkia egiteko, modu adierazkorrago batean abesteko baimenik ematen. Nire buruari txarra nintzela esaten nion behin eta berriz. Blokeatuta egon naiz oso, eta eszenan hazi egiten naizen arren oraindik ere gaizki pasatzen dut entseguetan. Blokeo hori gainditzeko laguntza handia eman didate Unaik eta ingurukoek. Batez ere, ni oso harroa naizelako izatez, eta neure buruari ez diodalako onartzen gauza bat gaizki egitea, besteei ere onartzen ez diedan bezala”.

zuzena, baina benetakoa da, niri esaldi horrek zeharkatzen dit burua gizontasun hegemonikoaren maskara eranzten dudan bakoitzean”.

Beldurrak kolore bera omen du guztiongan, baina forma desberdinak.

“Nire nortasuna partzialki bakarrik agertu dut marikoia izatearen beldurrez. Eta ez nuen hitza esan nahi, ez da politikoki

saio arrunt batean baino elementu gehiago kudeatu behar ditugu emanaldi honetan. Andoaingo lehen saio hartan, ama eta anaiak han zeudelako batez ere, batzuetan ahaztu egiten zitzaidan oholtzan nengoela eta publiko zabalarentzat ari nintzela, kezkatuago nengoelako haiek sentituko eta pentsatuko zutenaz.

Bat-batekotasuna krisian? Bertsolaritza modernoa bat-batekotasunari lotuta ulertzen dugu ia erabat. Ertzekoak eta ia anekdotikoak bihurtu dira bertso-paperak. Herriz herri saldu eta buruz ikasten ziren haiek. Inork ba ote ditu gogoan. Eusten al die memoriak. Baina Ez gara Palestinaz arin batbatekoak ez du lekurik, dena da pentsatua eta neurtua, Bertsolari filmeko amildegia ez du inprobisazioak sortzen. “Emanaldi hau mezutik sortu da. Ez da sortu disziplina artistiko batetik, ez da bertsotan egin nahitik sortu, edo ez hortik nagusiki. Horregatik nahastu ditugu hainbeste disziplina. Bertso-jarri musikatuak daude, esan nahi duguna esan nahi dugun bezala esateko, zehaztasunez; antzerkia dago, umorea eta fisikotasuna bilatu nahi ditugulako, gorpuztasuna bilatu nahi dugulako eta horrekin ondo pasa nahi dugulako; pieza instrumentalak daude; ikus-entzunezko materiala dago… Hainbat elementu baliatu ditugu mezuari forma emate aldera”. Ander Lizarraldek krisian sumatzen du bat-bateko bertsolaritza. Hain justu, sekula baino oihartzun handiagoa duen honetan. “Badakit gero eta bertsolari gehiago daudela bertsotan ondo egiten badakitenak, teknika menperatzen dutenak. Baina bertsolaritza krisian dagoela sumatzen dut. Agian erotuta egongo naiz, baina benetan sentitzen dut bat-bateko bertsolaritza krisian dagoela. Edo agian ez da bertsolaritza krisian dagoena, agian neure bertsolaritza dago krisian. Izan liteke. Baina bat-batekoaren mugak gainditzeko gogoa sentitu dut. Aurrelanketa horretan kontzentratzekoa. Bat-batekotasunak eman ez dizkidan gauza pila bat ari naiz deskubritzen emanaldi honekin. Ez agian batbatekoak eman ezin ditzakeelako, agian nire gaitasun faltan dago gakoa eta nik ez dut bat-batekoari zuku hori ateratzen asmatu. Nire bat-batekotasuna, plazetan izan naizen bertsolari hori krisian dago. Beti iruditzen zait niri gertatzen zaidana inguruan ere gertatzen dela eta ez du zertan hala izan (barrez), baina, egiazki, gaur egun nagusitzen den bertsotarako formatua bera krisian sentitzen dut”.

Bi lagun Ez da erraza norbere intimitatea inorekin konpartitzea maskarak, lurrinak, arropa garbiak, keinu ikasiak erantzi direnean. Noraino ezagutu nahi dugu albokoa. Noraino gure burua. Noraino nahi

Sagastiari sagarrak eta madariari, madariak. Baina erditik zabalduz gero, sagarrak eta madariak erdian bihotza. “Gure arteko harremanean horrenbeste hitz egiten dugu gure emoziorik intimoenez, hainbesteraino biluztu gara elkarrekin, tipulari hainbeste azal kendu dizkiogu… Muinean oso behar antzekoak ditugula ohartu baikara. Esaterako, protagonismo eta errekonozimendu behar antzekoa dugu baina oso modu diferentean gorpuzten dugu; tristura bizitzeko modu antzekoa dugu baina egunerokoan oso modu diferentean eramaten du gutako bakoitzak… Baina sustraira iritsi gara eta konturatu gara miseria antzekoak ditugula, eta hain justu miseria horietatik abiatu gara”.

dena txapelketan ez dugulako inoiz deus handirik egin”.

“Aspalditik ezagutzen dut Ander”, hasi da Unai, “oholtzatik. Mutikoak ginela eskolarteko txapelketa batean egin genuen topo. Elkarrekin kantatzea egokitu zitzaigun, eta nik, nahi gabe, aldatu egin nuen adostuta geneukan doinua. Berak ez zuen doinu hura ezagutzen… Saioa hankaz gora jarri genuen. Horrela ezagutu genuen elkar. Geroago, nik 20 eta berak 18 urte zituela begirale ikastaro batean egin genuen topo berriro, eta hor hasi ginen benetan hurbiltzen. Hortik aurrera bizitzak berak eraman gaituela esango nuke, konekxioa egin dela beti eta, suertez, espazio asko konpartitzeko aukera izan dugula: bertsotan, lanean, gure burua lantzeko espazioetan… Oso harreman estua izan dugu, gero eta estuagoa, eta denbora horretan Ander nire konfidente bihurtu da. Oso pertsona gutxik ezagutzen naute Anderrek beste. Anderri bezain lasai oso jende gutxiri hitz egiten diot. Horregatik, emanaldian jorratzen ditugun gai hauek elkarrekin konpartitzea, arazo baino gehiago babes izan da guretzat. Egia da nortasun oso diferentekoak garela eta maiz talka egiten dugula: ni desordenatuagoa naiz, Ander zurrunagoa… Badaude elementu batzuk momentu batzuetan tentsioak sortzen dituztenak, baina elkar onartzen dugu, badakigu sagastiari madariak eskatzea alferrik dela”.

“Zenbat aldiz esan ote diogu gure buruari ez dugula entzunak eta begiratuak izatea merezi? Eta hori

dugu arruntasun horretan, giza kondizioaren arruntasunean murgildu. Zer da lagun bat. Zer dira bi lagun.

Xabier Leteren poesiak txunditzen du, gitarra eskolak hartzen ditu. Zaldiak bezatzea gustatzen zaio. Txoriak txori entzun eta malkoa ez du urrun. Lezio bat? “Zoriontsuagoa zara zalditik jaisten zarenean”. Unai Muñoa, jatorra izateaz aspertua, esker onekoa, ahots gozokoa, sukaldari trebea. Erretzailea, kearen atzean ezkutatu izan ditu ezti koloreko begiak. Soziedadeko bertsolaria. Sukalde lanean eta negoziazioan abila. Ikasleen kuttuna. Ardi larruz jantzitako errebeldea. Barre zabal eta ederrekoa. Maitabera, maitakorra. Diskurtso egiten trebea. Lezio bat: “zurekin, munduak politiko on bat galdu du, baina pertsona handi bat irabazi”. James Dean eta Arnaldo Otegi, parez pare. “Niri Anderrek asko irakasten dit, eta segurtasun handia eman izan dit nire bizitzako etapa askotan, baita prozesu honetan ere. Asko babesten nau. Umorean ere asko ematen dit. Uste dut nire umorea Anderrekin ari naizela deskubritzen. Orientazioa ematen dit, lasaitasuna. Nik badakit Ander hor egongo dela. Bere lan egiteko modutik ere ikasten dut: ni baino askoz disziplinatuagoa da, metodikoagoa. Nik kotxean pentsatu ditut bertso asko; berak etxean eta paperaren gainean”.

Listua irentsi du James Dean-ek “Nik prozesu honetan asko ikasi dut Unairengandik, eta kosta zait aitortzea, asko kosta zait aitortzea, nire izaeraren erruz. Adibidez, ni nahiko zuhurra naiz izatez, baina denarekin, ez diruarekin bakarrik, eta Unairekin asko ikasi dut eskuzabalagoa izaten eta eskertzen, jendeari eskartzen, askotan, “eskerrik asko” bat ez baita nahikoa. Detaileak egin behar dira, afaltzera gonbidatu, bestearen ahalegina kontuan hartu eta benetan eskertu, zeuk ere ahalegin bat eginez. Harremanetan ere asko ikasi dut Unairekin, jendearekin egoten. Eta, batez ere, berak esan duenarekin lotuta, Unai beti dago entzuteko prest eta ni naizen bezala errespetatzeko prest. Badakit nire alderdidik ilunena erakutsita ere onartuko nauela, eta seguru aski barrez amaituko dugula”.

James Dean eta Arnaldo Otegi

Laguntza eskatzeaz ere ari da Ander. Zaldia lotzen eta laguntza eskatzen erakutsi omen dio bertsokideak eta lagunak.

Ander Lizarralde itxuraz serioa da, zuhaitz tankerakoa, sendoa eta zurruna. Begietara begiratzen du. Segurua dirudi. Ziri zorrotzekoa.

“Laguntza eskatzeko umiltasuna Unairi ikasi diot. Aktoreak, kantariak, psikologiak, idazleak, marketigean adituak… bildu ditugu

“Nik ez dut terapiaren apologiarik egiten, pertsona gisa hazteko gogoaren apologia egiten dut”.

aholkua eskatzeko. Nigatik baldin bazen ez nuen eskatuko, harroegia naiz horretarako, autosufizienteegia. Baina konturatu naiz autosufizientzia eta harrokeria maskarak baino ez zirela egiazki, eta behar nuela kanpoko laguntza. Ze ondo etorri zaidan kritikak eskatzea, kritikak entzutea eta burura mila erantzun eta justifikazio etorri arren, mingainari kosk egitea eta isilik egotea. Hori izugarrizko ariketa izan da niretzat”.

Gizonek ez dute egiten negarrik Eta horregatik gaude hain bakarrik. Gogoan geratzen den esaldia. Behin eta berriz errepikatua. Bi ahotsetara. Maskulinitate hegemonikoaren karga. Zer da gizon izatea. Zer da bizkarrean sumatzen den harri hori. Anderrek lunbalgia nozitzen du sarri. “Nik maskulinitate hegemoniko hori oraindik oso barruan daramat. Afektibitatean sumatzen dut, batez ere: afektibitatean dauzkadan mugetan nola eragiten didan gizon bezala izan dudan eta neurri handi batean oraindik dudan eraikuntzak. Asko kostatzen zait maitasuna erakustea. Laztan batek bizkarrean kolpe batek baino gehiago esaten du. Eta hori oraindik ere zailtasun handia da niretzat. Egunero eta ariketa praktikoekin saiatzen naiz nire zurruntasunetik eta harri izaera horretatik ateratzen. Baina badakit oriandik ez naizela erabat askatu, ezta gutxiago ere, oraindik oso barrenean daramat eta askotan lotsatik bizi dut, esaterako, gizon bat besarkatzea. Baina lotsa hori zeharkatzea da nik, askatzeko, neure buruari jartzen diodan ariketa. Gero eta agerikoagoa baitzait oso urruti nagoela pertsonengandik”. Unaik bizkarreko minik ez du izaten. Batzuetan eztarria mintzen zaio. Ezin irentsia. Traba zintzurrean eta bularrean. Arrain hezurra nola, kateaturiko diskurtso bat.

Gizona eranzteak lotsa “Horri erantsiko nioke aspaldian bizitzen ari naizen zerbait, inorekin konpartitu ez dudana”, aitortu du Ander Lizarraldek. “Emanaldira etortzen diren zenbait gizonen aurrean, gizon tipo baten aurrean esango nuke, ni oraindik lotsatu egiten naiz. Pertsona mota bati edo giro jakin bati hau dena helaraztean oraindik lotsa sentitu ohi dut. Gizontasun hegemonikoan kokatzen diren horietaz ari naiz, ez dakit, ikusten ditut gizon batzuk beren zurruntasunarekin…, ahotsetik igartzen diezu distantzia… Gizon eredu horri buruz ari naiz, nire antz hain handia duten horiei buruz: gizon horien aurrean nire sentimenduak adierazteaz lotsatu egiten naiz oraindik. Eta lotsatu egiten naiz neure burua epaitzen dudalako. Ispilu horren aurrean

“Bertsotan ere ondo egin dezakedala konturatu naiz, baina jabetu naiz asko daukadala hobetzeko, eta hobetu egin nahi dudala. Behingoz beldurrak utzi eta lan egin nahi dut”.

“Ni beti izan naiz abila diskurtso politikoki zuzenak egiten, banekien feministekin nengoenean nola hitz egin behar nuen… Baina nire bizitza praktikoan urratsak ematea askoz gehiago kostatzen zitzaidan. Nik ez dut neure burua gizontasun hegemoniko horren parte sentitu, ez naiz inoiz izan ziurra, ausarta, itxuraz gogorra… Eta hori frustrazio izan da niretzat. Ez nuen neure burua gizon bezala kokatzen asmatzen. Gaur da eguna kokatzen hasi naizena, hain zuzen, gizontasuna modu diferentean ulertzen hasi naizelako. Anderrekin, adibidez, lehen uzkurtuta nituen emozio pila bat askatu ditut, besarkatu egiten dut, negar egin dut bere sorbaldan. Hori liberazio handia izan da. Nik uste elkarri ematen diogun gauza garrantzitsuenetako bat horixe dela: gizontasun hegemonikotik jaitsi eta elkarrekin zama hori gabe egoteko aukera. Aukera, elkarren aurrean ahul agertzeko, itxurarik egin beharrik ez izateko, besarkada bat eskatzeko, elkar zaintzeko… Bai baitaude gizontasunarekin lotzen ez diren balore pila bat bizirauteko eta batez ere zoriontsu izateko ezinbestekoak direnak. Eta hala ere, esandako guztia praktikara eramanda ere, konturatzen naiz nola kontraesan horiek guztiek oraindik barruan jarraitzen duten. Badakidan arren, frogatu dudan arren besarkada bat emateak zenbat lasaitzen duen, norbere buruari bestearen sorbaldan negar egiteko baimena emateak zeinen ongi sentiarazten gaituen, hala ere, momentu horretan ahuldadea sentitzen dut, txikitasuna, botere falta. Baina izugarrizko luxua da gizon bezala gure buruei ahultasunean eta boteretik kanpo egoteko baimena ematea”.

Gizonkera batuan ez bada, nola? Estitxu Eizagirrek esana da “emakumera batua” asmatu behar dugula, neutroa den guztia “gizonkera batua”n egiten delako, gizontasun hegemonikotik abiatuta. Baita bertsotan ere. Zerk bultzatzen du, ordea, gizonkera batuan eroso moldatzen zena hortik

“Gure mugak onartzeko umiltasunik ez dugunean gure mugetatik haragoko norbait garela sinestu nahi izaten dugu, eta besteei eskatzen diegu hori sinestaraz diezaguten”.

asko epaitzen dut nire burua, eta uste dut epaitzen dudala emozio hori bizitzea kosta egiten zaidalako: nire gizontasuna hegemonia horretatik kanpo, biluztasunean eta ahuldadean bizitzeak izugarrizko izua sortzen didalako. Eta izua lotsarekin mozorrotzen dut”.

aldentzera? Ander Lizarraldek eta Unai Muñoak gizonkera hegemonikoaren kodean ongi mugitzen badakitela askotan erakutsi dute. Aitortzen dute erosoagoa izan daitekeela maskaretatik kantatzea, ikasitako gizontasun horretatik aritzea. Baina maskarak erantzitakoan kode berri bat proposatzen digute. Eraiki gabeko kode bat. Bertsolariaren amildegiak forma asko har ditzake. “Guk jaso duguna eredu hegemoniko hori da. Nik etxean jaso dudana, nire aitarengandik jasotako eredua, mundu hori izan da, guk hortik asko edan dugu. Kode hori ezagutzen nuen, banekien rol hori jokatzen, baina ez zauritu gabe. Hutsune asko sentitzen nituen nire baitan. Hutsune horiek bete nahian hasi nuen bide terapeutikoa, eta denborarekin konturatu naiz eredu horrek, ikasitako posizio horrek ez nauela asebetetzen. Baina barru-barruan daramagu ezinbestean: nire burua sarri ikusi dut cognac koparekin eta Farias batekin musean jokatzen, eta eroso sentitu izan naiz, giro hori izan baita bizitza guztian arnastu dudana. Beraz, naizen gizonaren parte ukaezin bat ere bada hori”, dio Unai Muñoak. Bat dator Ander Lizarralde: “hainbeste urtetan praktikan jarri badut, gizontasun zurrun horrek ere izango du benetakotasunetik zerbait nigan. Hori ere banaiz”.

Homofobiaren mamua Generoa deseraikitzen hasten garenean beti agertzen dira “bide zuzenera” itzularazi nahi gaituzten kontra-indarrak, gehienetan beldur itxuran. Gizonen kasuan, homofobia da horietako bat. Gizontasun hegemonikoaren beste aldean homofobia jartzen da beti, umeumetatik homofobia izaten da gizonak erakitzeko kontraindar nagusienetako bat. “Marikoia” ez da gizonak gustatzen zaizkion gizona. “Marikoia” gizona ez den gizona da. Gizona ez baita jaiotzen, egin egiten da. Ander Lizarralde hunkitu egin da. Bi aldiz pentsatu du ahoa ireki ala ez. Ireki du. Eskerrak ahulak garen. “Erabat identifikatuta sentitzen naiz. Sentimentu bat adierazten ari zarenean esaten ari zara gai zarela momentu batean zure buruari ahultasunean egoteko baimena emateko, eta ahultasun horretatik komunikatzeko. Baina nire burutik pasatzen den lehen beldurra, eta esaldi

forman egituratuta pasatzen da beti, hauxe izaten da: “ez dezatela pentsatu marikoia naizenik”. Hori nire baitan horrela gertatzen da, baina uste dut ikasi dudala tranpa horretatik irteten, ohartu naiz neure maskara zurrunean iraunarazi nahi nauen amarrua dela, eta kontra eginez, “pentsa dezatela nahi dutena” erantzuten diot ate-joka datorren beldurrari. Zorionez, orain badakit zer behar dudan bizitza honetan, eta zertara eramaten nauen betiko lekuan mantentzeak. Baditut gizon zurrun moduan azaltzen naizen momentuak, hala sentitzen ditudanak eta nire-nireak direla uste dudanak, baina ez naiz hori bakarrik eta ez naiz beti horrelakoa, eta nire mozorro horretan harrapatuta sentitu izan naiz luzaroan. Nire nortasuna partzialki bakarrik agertu dut marikoia izatearen beldurrez. Eta ez nuen hitza esan nahi, ez da politikoki zuzena, baina benetakoa da, niri esaldi horrek zeharkatzen dit burua gizontasun hegemonikoaren maskara eranzten dudan bakoitzean”. Baina zer dago beldurraren atzean? Esaldi hori zeharkatu ondoren aurkitu duenaz mintzo da Ander. “Nire buruari malgua izateko aukera, ahula izateko edo negar egiteko aukera eman diodan gutxitan joan izan zait izua. Baina, zintzoa izanda, marikoia izatearen beldurra, tarteka, ziklikoki etortzen zaidan zerbait bat da. Eta ez gizonak gustatzen zaizkidalako, nire beldurra ez da gizonak gustatzea, gizontasun hegemonikoaren esparru horretatik desterratua izatea baizik. Hortik irtenez gero zer jasango nukeen, zer kritika jasango nituzkeen”.

Tertuliano progrea Unai Muñoak ez du “benetako gizonen” artetik desterratua izateko beldurrik sentitu, agian, ez zelako “benetako gizona” sentitzen. “Anderri entzuten nion bitartean pentsatzen ari nintzen gizonen munduan prestigio bat nahi duenak balore batzuei eutsi behar diela, forma batzuk zaindu behar dituela, eta hortik ateratzen bada Anderrek zioen beldurra izango duela. Baina nire kasuan, beste sektore bat seduzitu nahian aritu izan naiz beti: sektore ezkertiar progrea, esan dezagun. Nire sentimenduei erreparatu gabe, sektore horretan onartua izateko diskurtsoa zein zen ongi ikasi nuen, eta horri eusten nion nire burua haien artean kokatzeko. Progrea izan

beharra izan da nire kartzela. Beti diskurtsoa garatzen, filosofatzen… Tertuliano kutre bat izan naiz. Kutrea, diskurtsoa ez zelako nire emozioetatik abiatzen, onartua eta maitatua izan beharretik baizik. Kontua ez da esaten nuenarekin desados nengoela erabat, nondik abiatzen nintzen baizik. Baina inoiz ez nuen nire burua eta nire gizon izateko modua benetan aztertu edo benetan landu, axaleko gauza bat izan da, diskurtsiboa. Orain, berriz, nire buruari gadetzen diot: zer da niretzat gizon izatea? Nolako gizona izan nahi dut? Nolako pertsona? Segurua izan beharra, liderra izan beharra, indartsua izan beharra, gogorra izan beharra, babeslea izan beharra… Gauza horiek guztiak gainean daramagun motxila dira. Nire helburua bizimodua ondo artikulatzeko kriterioa izatea da, egunerokotasuna on egiten didan eran egituratzeko. Nire desioei kasu eginez erabakiak hartzeko gai izatea. Iparrorratza bere lekuan izatea, ahultasunean egoten jakitea eta mugak jarri behar ditudanean mugak jartzen asmatzea. Eta seduzitu behar dudanean garbi izatea nondik eta zergatik eta zertarako ari naizen”.

Bertsolaritza maskulinoa Bertsolaritzak ez omen zuen barrabilekin zer ikusirik. Joan dira hogei urte Estitxu Arozenak bertso hura kantatu zuenetik. Aldatu dira garaiak, plazak, bertsolariak. Eta orain? “Kontuan hartu behar dugu bertsolaritza nondik datorren, eta orain dela oso gutxira arte bertsotan egin duten gizonen gizontasun eredua zein izan den. Uztapidek, Basarrik, Lasartek, neure aitak berak gizona ulertzeko zuten modua horixe zen: gizon zaildua, gogorra, ziurra, hausten ez zena”. Unai Muñoak gertutik ezagutu du bertsolaritza hori. “Horrek oraindik badu bere pisua, eta oraingo gazteak erdi kolokan gaudela ikusten dut, geure burua kokatzeko zailtasunekin. Gainera, gaur egungo bertsogintzan bi indar gurutzatzen direla ikusten dut: batetik, gizontasun hegemonikoaren balore tradizionalak eta, bestetik, progrea eta politikoki zuzena izan beharra. Askotan talka egiten dute bi korronte horiek. Agian ez diskurtsoan, baina bai bertsolarion barruetan, emozioetan”.

Oskola eranztea, kontzientziaren bidea, emozioen lanketa, benetakotasuna, zintzotasuna. Posible al da bat-bateko jardunean? Bat-batekoaren exijentzia intelektualak uzten al du emozioetatik aritzen? Zenbateraino? Azken urteotan egin duten lanketa bat-batekora eramaten saiatu ote diren galdetu diegu. Unai Muñoak zalantza agertu du. “Nik, bat-batekoan, neure barruari baino gehiago begiratu diot momentuko pertinentziari, uste dut gehiago pisatu didala beti ondo gelditzeak, saio gustagarri bat egiteak, saio ona egin izanaren sentsazioarekin joateak… ikuspegi bat txertatu nahiak edo eredu bat eman nahiak baino. Agian nahi gabe egingo nuen, nire sentitzeko modua adierazi dudalako, edo nik naturaizatuta dudan jarrearen batekin… baina kontzienteki ez naiz sekula horretan saiatu”. “Nik uste, hor oreka bat aurkitu behar dela egokitasunaren eta norberaren emozioen artean”, azaldu du Ander Lizarraldek. “Ez dut uste sentimenduen aurka saiatu behar garenik ideologia bat zabaltzen, baina ezta sentimenduen kontra jarrera batzuk isiltzen edo ukatzen ere”. Txalo erraza bilatzea aise kritikatzen da, baina gustagarri izatea axolako ez balitzaigu, ez geneukake ispilurik etxean. Bertsotan, jendearen erreakzioa da ispilurik behinena. Muñoak ispilu horri nola begiratu izan dion aitortzen du. “Askotan estereotipoetatik kantatu izan dut erabat, jakinda hortik funtzionatuko zuela, asmatuko nuela jendearengana iristen. Are, morbotik ere erabili izan dugu elkarri musu bat eskatzearena, Anderri esatearena “ze guapo etorri zaren gaur”, “aspaldi esan al dizut maite zaitudala?”… Baina ez nago ziur nondik egin dugun.

nire mugak onartu. Ze, bertsolari bezala jasotzen dugun prestigioa, eta ezagun izatea eta jendeak kalean kasu egitea... Hori dena gezurra da”.

Iraultza, bat-batean

“Benetako zauria ez da bertsotan ez naizela nahi nukeen bezain ona, benetako zauria da ez dudala nire burua onartu eta maitatu. Eta ondorioz ez ditudala

Ander Lizarraldek garbi du aldaketa ez dela gizon batzuk kritikatzetik, epaitzetik edo baztertzetik etorri behar. “Errespetutik eta umorez landu behar genuke gaia. Zeren, seguru aski, gizon zurrun horiek ere guk adierazten ditugun emozio asko biziko dituzte, baina harrapatuta daudela euren oskoletan. Behar dute armadura hori bizitzan aurrera egiteko. Eta hori ikusten ez badugu ez dut uste hau gaindituko dugunik. Uste dut umoretik eta xamurtasunetik egin behar diogula aurre”.

Agian bada jolas inkontziente bat nolabait oskol hori hautsi nahian, baina uste dut gehiago egin izan dugula publikoari begira dibertigarri izan zitekeelakoan, geure baitako behar batetik baino. Agian, kontraproduzenteki ere egin izan dugu”.

Inertzien pisua Materiaren ezaugarria da inertzia, gorputz batek egoeraren aldaketei kontra egitean datzana. Atzera nahi eta aurrera bultza. Aurrera nahi eta atzera bultza. Zerk mugitzen ditu bertsoak? “Inertzia da hitz gakoa”, aitortu du Anderrek. “Nik urte asko daramatzat zer kantatu nahi dudan jakin ezinda. Badakit zer kantatu behar den, baina ez nik zer kantatu nahi dudan. Denok kanta dezakeguna kantatzen badira ni baino bertsolari trebeagoak. Seguru asko, nik kantatu nahi dudana ezin du nik baino hobeto beste inork kantatu. Baina askotan blokeatu egiten naiz, zerk funtzionatuko duen jakin arren, ez delako nirea, ez delako nire barrenetik igaroa. Bertsotan inertzietatik aritu naizela sentitzen dut, eta ez da kasualitatea izango, aspaldian saio gutxi egiten ari naiz, inertziari frenua jartzen hasi nintzenetik. Ez dakit zer egin nahi dudan nire bertsoekin”. Ez gara Plasteinaz ari. Palestina, kasu honetan inertzia da. Baina ez dira Palestinaz ari. “Emanaldi honetan aurkitu dut nire burua, hau egin nahi dut, eta jakin nahi nuke bat batean ere ni naizena azaltzen, baina ez da erraza. Egia da bertsoak eskatzen duen lan intelektual handiak, buruak egin behar duen ariketa handiak asko baldintzatzen duela, baina uste dut gure baitan ondo kokatuta bagaude ez duela zertan hain zaila izan, nondik abiatu baldin badakizu lan intelektuala, teknika aplikatzen asmatuko duzu, baina nondik abiatu jakitea, oinarriak ondo ezarrita izatea da zailena”. Oinarriak. Zimenduak. Pertsonalak eta kolektiboak. Unai Muñoak faltan hartzen du gizon bezala, kolektiboki, oinarriak finkatzeko lana. “Zorionez, mugimendu feministak bere egitura dauka, eztabaida eta hausnarketa foroak dauzka, eta tradizio handia. Gainera, mugimendu aktiboa eta sortzailea da eta hor badago espazio bat emakumeek beren izatea lantzeko, aldarrikatzeko eta sortzeko, garatzeko.

egitura eta ekimen batzuk sortu. Agian, beste batzuen proiektuei segida eman beharrean geure proiektu propioak sortu nahi ditugu”.

“Agian, gazte asko gaude inoren lekukoa hartzeko gogorik gabe, aurrekoei ezer kendu gabe, nahiago dugunak beste Gizonen aldetik apenas dagoen mugimendurik, badaude gizon taldeak, badira horretan lanean ari diren gizonak, baina uste dut ez dela batere zabaldua dagoen gaia. Gizartean, oro har, ez da pentsatzen gizonok nola kokatu nahi dugun, gure gizon izatea nola bizi eta azaldu nahi dugun, gure kontraesanak zeintzuk diren, guk zer nahi

dugun… Feminismoak oso argi plazaratzen dituen mezu, gogoeta eta lan-esparru horietan gu non kokatzen garen. Nik falta hori sumatzen dut. Lanketa hori garatuago balego, gure lana aurreratuago bagenu seguru barneratuagoak izango genituzkeela hainbat gauza, eta bertsotarako orduan ere bere kasa aterako lirateke”.

Geinutasunari agur Xabier Amurizak aspaldi aldarrikatu zuen bertsotan ikasi egiten dela, bertsotarako trebetasuna ez dela jainkotasunetik, geinutasunetik, berezkotasunetik datorren zerbait. Hala ere, bertsoa neurtu egiten da, perfekzio jainkotiarretik hurbilen nor dagoen nahi omen dugu jakin. Ez gara Palestinaz ari sortu duten bertsolariak ez dira onenak, puntakoenak, goren iritsi direnak bertsoak neurtzeko eskala hamartarrean. Eta, gainera, bertsoari beste disziplina batzuk gehitu dizkiote, apenas menperatzen dituztenak. Eta Unai Muñoa eroso dabil itsaso ezezagunetan. “Oso gustura sentitzen naiz bertsoaz gain beste gauza batzuk eginez. Plazer handia izaten ari da taldean lan egitea, adibidez. Bertsolariok geure artean giro ona dugu, baina bat-batean ari garenean lana indibiduala da nagusiki. Askotan lehian bizi gara, bertso munduan oso presente dago txapelketan bakoitzak zer postu lortu duen, zeinek egin duen aurrera eta zeinek ez, zer saio kopuru egiten duen bakoitzak… Gauza horiek ere oso presente daude”. Lizarraldek eta Muñoak ez dute uste sortzeko, ekiteko eskubidea geinuena denik, ez haiena bakarrik. Hori esaten die buruak. Sinestea kosta egin zaie, hala ere. “Gugan oso presente egon da eskala hori. Non kokatzen ginen bertsolari moduan, ezer esatekorik ba ote geneukan. Inork entzun nahiko ote zuen guk esateko duguna. Emanaldi hau lantzen hainbeste denbora pasa baldin badugu, horrexegatik izan dela uste dut. Zenbat aldiz esan ote diogu gure buruari ez dugula entzunak eta begiratuak izatea merezi? Eta hori dena txapelketan ez dugulako inoiz deus handirik egin”. Unai Muñoa ere bat dator. “Beldur horiek etengabe topatu ditugu bidean. Emanaldi hau osatzeko prozesuak bi urte eta erdi iraun ditu, ez berez denbora hori guztia behar zuelako, gure beldurretan

kateatuta denbora asko eman dugulako baizik. Guk behar genuen denbora gure beldurretatik askatzeko. Gu bi gizajo gaituk! esaten genion elkarri, eta zalantza asko geneuzkan: ea nola hartuko gintuzten, ea emanaldirik batere egingo ote genuen…”. Ander Lizarraldek Hitzetik Hortzera saioan aitortu zuen denbora luzean egon dela bertsoak zer emango zion zain, txapelketetan postutan gora egin eta kokapen hobe batek zer emango zain. Bertsoa erreminta baino ez dela ohartu zen arte, galderari buelta eman zion arte. Zer emango diot nik bertsolaritzari. Zertarako erabili nahi dut nik bertsoa. “Horrekin esan nahi nuena zen ez dudala zerbait errepikatu nahi, deskubritu egin nahi dudala bertsoa zertarako den, zertarako den niretzat”.

Autolaguntza bertsolaritza? Ezagutzen genuen autolaguntza literatura. Bertsolaritzara ere hedatu den fenomenoa ote? Hor kokatzen ote da Ez gara Palestinaz ari? Terapia non amaitzen den eta sormena non hasten den galdetu diegu. “Kontzientziaren bidea hartzen duzunean hori ez da inoiz amaitzen, beti jarraitu behar da lanean. Beraz, ez da terapia non amaitzen den eta emanaldia non hasten den. Niri terapiak nire emozioen kontzientzia hartzen lagundu dit, eta bizitzako alor guztietan aplikatzen saiatzen naiz. Eta emanaldian ere pausoak poliki-poliki eman ditugu, beti erne, kontzientziaren bide horretatik ez apartatzeko”. Dena den, “autolaguntza” etiketa ez dute txartzat hartzen. “Firmatuko nuke”, dio Lizarraldek.

Unai Muñoak kezka adierazi du emozioak bizitzeko dugun eraz eta gizartea, zentzu honetan, hartzen ari den norantzaz. “Denok ere nahiko egoera desmadratuan gaudela uste dut, kolokan ikusten dut jenderik gehiena, emozionalki nahastuta eta geure zentrotik kanpo. Eta, orokorrean, bi pertsona mota bereiziko nituzke: bat, era batera edo bestera lanketa bide batean sartu dena eta, bi, erabat itxita dagoen jendea”. Anderrek ere bat egiten du bereizketa horrekin. “Kontzientziaren bidea hartu nuenetik pertsona batzuk gero eta hobeto ikusten ditut eta beste batzuk gero eta izorratuago. Bereizketa hori gero eta garbiago ikusten dut. Emanaldietan jenderik gehiena oso irekita sumatu dut, baina badira pertsonak mezuari itzuri egin eta teknikarekin edo xehetasun artistikoren batekin itsutzen direnak, mezua ez dutenak usaindu ere egin nahi. Eta oso hautu librea iruditzen zait, ni ere urte askoan egon naiz oso itxita, eta oraindik ere baditut ixten naizen momentuak, behar ditudanak aurrera egiteko. Denoi iristen zaigu irekitzeko momentua, kontua da momentu hori iritsi aurretik zenbat kolpe hartzeko prest dagoen bakoitza”.

Umiltasuna baino ez Kontzientziaren bidea aipatzen dute. Zehazteko eskatu diegu. Hitz bakar batean laburbildu daitekeela esan digu Unai Muñoak: umiltasuna. “Hau guztia ego kontua ere bada. Umiltasunetik laguntza eskatzen jakitea, ahulak garela onartzea, emozioekin nahastu, galdu, blokeatu egiten garela eta haiek hobeto kudeatzeko laguntza behar dugula onartzea da aukera bat. Eta bestea, izorratuta bada ere, autosufizientzian egotea”. Ez dute terapiaren apologiarik egin nahi. Ez da bi bertsolari hauen asmoa. “Kontzientziaren bidea ez da terapia!”, ziurtatu du Lizarraldek. “Kontzientziaren bidea egunerokoan umiltasunez jokatzen jakitea

Euren buruei omenaldia egiten diete Unai Muñoak eta Ander Lizarraldek Ez gara Palestinaz arin. Bertsotan nahi izan eta eskuratu ez duten onarpenaz hitz egiteko eskatu diegu. Frustrazioaz. Ez dira isildu. Muñoa hasi da. “Errekonozimendu beharra sentitu dut bizitzako alor guztietan. Bertsotan ere oso frustraturik sentitu izan naiz luzaroan, nahiz eta orain arte ez dudan esan. Nik beti nahi izan dut bertsoaren bitartez nor izan. Nire burua prestigiatu nahi izan dut bertsolari bezala, askotan beste gabezia batzuk estali nahian, edo nire burua oro har onartzen eta maitatzen ez nuenez, neuzkan hutsuneak prestigio horrekin bete nahian aritu naiz. Baina hori ere desio faltsu batetik egin dudala ohartzen naiz, izan ere, ez naiz batere ahalegindu bertsolari hobea izaten, ez dut horri begira lanik egin, ez dut dudan guztia eman helburu horri begira, ez dut denborarik, indarrik inbertitu, eta anbibalentzia horretan bizi izan naiz beti: txapelketara joan, hala-hola kantatu, nire burua gorago ikusi nahi baina ezin… Frustrazio horretan. Plaza batzuk ere egiten nituen, baina ez nik nahi bezala, ez antolatzaileen jopuntuan, beti lekua bilatzen, plazak sortzen… Horrela bizi izan dut bertsogintza. Eta gaur egun bertsolari izatea ez da nire helburua. Gustura joaten naiz kantatzera eta ibilera hori gustatzen zait neurri batean, baina ez da nire helburu nagusia. Ez duzu bertsolari izan nahi? Halaxe atera zaigu galdera. “Beti galdu izan naiz konplejuetan, konparazioetan. Beti besteei begira kantatu dut, inbidiatan, eta ez dut deskubritu ni benetan zer naizen. Orain ari naiz deskubritzen ni benetan zer naizen eta zenbat daukadan emateko. Eta gainera konturatu naiz gauza

garbi du norantz doan, eta gero autoreak gaude, eta autoreok geure bidea egin behar dugu, autoreok iniziatiba hartzen badugu zabalduko da bertsolaritza”.

Omenaldia

“Gutik nirako jauziari errezelo handiarekin begiratzen zaio. Elkarteak oso proiektu definitua dauka, helburu eta egitura oso definituak ditu,

baino ez da. Egunerokoan urguiluari aurre egiteko gaitasuna izatea. Terapiarik gabe hori egiten duen jende asko ikusten dut, ni ez nintzen gai eta terapia baten beharra izan nuen bide horretan sartzeko. Baina ez da besterik: norbere emozioei begiratzea eta kasu egitea, umiltasuna izatea eta garatzeko gogoa izatea. Eta mugitzen ez dena gero eta ustelago geratzen da bere baitan. Nik ez dut terapiaren apologiarik egiten, pertsona gisa hazteko gogoaren apologia egiten dut”.

batzuetan ondo moldatzen naizela, antzezten, kantuan… Bertsotan ere ondo egin dezakedala konturatu naiz, baina jabetu naiz asko daukadala hobetzeko, eta hobetu egin nahi dudala. Behingoz beldurrak utzi eta lan egin nahi dut”. “Maita nazazue, kabroiak!”. Oihu bat entzun da kalean. Denek eman diote bizkarra eroari. Gero, etxean, ispiluarekin egin dute topo. “Bertsolaritza aitzakia izan da. Bertsolaritzaren bidez errekonozimendua, onarpena bilatzen genuen pertsona bezala. Maita gintzaten nahi genuen, denok nahi dugun bezala, eta bertsolaritzaren bidez eskatzen genuen. Onarpen bila ari garenean gure buruari ematen ez dioguna eskatzen ari gara. Gure mugak onartzeko umiltasunik ez dugunean gure mugetatik haragoko norbait garela sinestu nahi izaten dugu, eta besteei eskatzen diegu hori sinestaraz diezaguten. Horregatik, bertsolari izan beharrean surfista edo kriketeko jokalaria banintz ere berdin izango nintzateke harroa eta berdin izango nukeen protagonismo beharra. Zergatik? Nire buruari maitasun hori ematen asmatu ez dudalako. Benetako zauria ez da bertsotan ez naizela nahi nukeen bezain ona, benetako zauria da ez dudala

nire burua onartu eta maitatu. Eta ondorioz ez ditudala nire mugak onartu. Ze, bertsolari bezala jasotzen dugun prestigioa, eta ezagun izatea eta jendeak kalean kasu egitea… Hori dena gezurra da. Gaur asetzen dizun egoa goseak egongo da bihar, inoiz amaitzen ez den gurpila da. Eta ez du ezertarako balio. Zure burua onartzen ez duzun bitartean alferrik dituzu zortzi txapela”.

Bertsolaritza pasiboa? Bat bateko bertsolaritza txapelketa-sistemaren baitan dago egituratuta neurri handi batean. Ander Lizarralde eta Unai Muñoa askotan egon dira txapelketa noiz iritsiko zain, zer emaitza emango zain, antolatzaileak eurekin akordatzeko zain… Zain. Badirudi, bertsolari askori kosta egiten zaiola txapelketatik kanpo agentzia hartzea sortzeko, ekiteko, esperimentatzeko. Zerk mugitzen du artea? Zerk geldiarazten sormena? “Txapelketara aurkeztu aurretik badakigu baldintzak zeintzuk diren eta, hala ere, nik urteak pasa ditut amorratuta”, adierazi du Lizarraldek. “Zergatik? Ba, egitura piramidala delako erabat, eta ni azpian nengoelako. Egia da egitura piramidal horrek eragiten duela halako pasibotasun bat, norbere bertsogintza besteen esku egongo balitz bezala. Baina ni luzaroan mutilkozkor bat bezala haserretuta egon naiz ez zidatelako deitzen, eta ez naiz zentimetro bat ere mugitu. Nire aldetik ez dut ezer egin desatsegina zitzaidan egoera aldatzeko. Amorratu egiten nintzen ez nintzelako leku egitera ausartzen. Ekintzara pasa beharrean haserretu eta geldirik geratzen nintzen. Xabier Amurizak esaten zuen bertsotan egin nahi duenak bertsotan hasi besterik ez duela, plaza nahi duenak hor du plaza esaten zuen, eta ez zaio arrazoirik falta”.

Pedagogia ekintzailea Txapelketen ereduaren nagusitasunak pasibotasuna badakar, egin ote liteke bertsolarien sormena era askeagoan, ekintzaileagoan akuilatuko duen pedagogiarik? Nork egin behar du zer? “Bai, eta geuk egin behar dugu”, ziurtatu du Unai Muñoak. “Eszenan egon nahi duenak bila dezake horretarako bidea beste inoren zain egon gabe, eta horrek zabaldu eta aberastu egingo du bertsolari

Bertsozale Elkarteko bazkide izateaz gain langile ere badira bi bertsolariok. Gutik nira jauzi egiteko beharraz ari dira, ordea. Beste oreka batez. Ez dute Elkartea aldatu nahi, euren ilusioak eta premiak asetzeko beste bide batzuk jorratu nahi dituzte. Kolektiboak eman ez diena nitasunean bilatu, eta nitasunetik abiatuta jarraitu kolektiboarentzat lanean. Lizarraldek eta Muñoak badakite eremu delikatuan sartu direla, baina aho bizarrik gabe mintzo dira. Lizarralde: “Talde bat, elkarte bat sortzen denean, bere lehentasun nagusia bizirautea izaten da eta, orain arte, Bertsozale Elkarteari oso ondo joan zaio bertsolaritza sistema jakin baten arabera antolatuta. Gainera, euskal kulturan oso sutraituta dagoen sistema dela esan liteke: lehian oinarritua, zurruna, elegantea, solemnea… Elkarteak gauza askotan asmatu du. Sistema hori krisian sartzen den momentuan —eta nik uste sartuko dela—, etorriko dira aldaketak. Orain arte txapelketatik eta egitura piramidal horretatik kanpo egin diren ekimenak anekdotikoak izan direla esango nuke. Uste dut argi dagoela oraingoz zer sistemak funtzionatzen duen eta indarrik gehienak non jartzen diren. Eta nik ez dut txartzat hartzen. Aukera bat da”.

Batela ala trasatlantikoa? “Konfliktibo samarra izan daiteke”, jarraitu du hizketan Anderrek, “baina askotan entzun izan dugu, elkartearen lema beti izan da denok goazela itsasontzi berean. Baina ezin dugu ahaztu itsasontzian posizio diferente asko daudela, eta uste dut onartu behar genukeela giza talde bat garen momentutik oso interes desberdinak daudela

giza talde bat garen momentutik oso interes desberdinak daudela gure artean. Orain arteko sistema honetatik gehien jasotzen dutenei ez zaie komeni ezer mugitzerik”.

Elkarteaz

“Elkartearen lema beti izan da denok goazela itsasontzi berean. Baina ezin dugu ahaztu itsasontzian posizio diferente asko daudela, eta uste dut onartu behar genukeela

izateko eredua. Gertatzen dena da norbere bidea jorratze horretan, nork bere erakusleiho propioak ere sortu behar dituela, eta hori ez dago ongi ikusita. Gutik nirako jauziari errezelo handiarekin begiratzen zaio. Baina bide hori guk jorratu behar dugu. Elkarteak oso proiektu definitua dauka, helburu eta egitura oso definituak ditu, garbi du norantz doan, eta gero autoreak gaude, eta autoreok geure bidea egin behar dugu, autoreok iniziatiba hartzen badugu zabalduko da bertsolaritza”.

gure artean. Orain arteko sistema honetatik gehien jasotzen dutenei ez zaie komeni ezer mugitzerik. Aldaketak beldur handia ematen du ez dakigulako non birkokatuko garen. Hori oso humanoa da! Mundua bezain zaharra. Gainera, denok itsasontzi berean bagoaz itsasontziak handia behar du izan denok barruan kabitzeko, eta trasatlantiko bati txibitarako batelari baino gehiago kostatzen zaio maniobratzea”. Unai Muñoak belaunaldi aldaketarekin ere lotzen du talka hau. “Ez bertsotan bakarrik, oro har gure belaunaldiarekin gertatu den zerbait dela uste dut. Hainbat arlotan ikusten dut gure aurreko belaunaldikoek eurek sortutako proiektuei edo jardunbideei guk segida ematea nahi dutela, lekukoa hartzea nahi dutela. Orain urte batzuk giza talde batek Bertsozale Elkartea sortu zuen helburu batzuekin eta koiuntura jakin batean, eta proiektu hori hedatu egin da, eta orain badirudi guri dagokigula horri segida ematea, eta norabide berean. Elkarte asko ikusten ditut egoera berean, gazteak aurretik datozen helburu eta formetara engaiatu nahian. Baina, agian, gazte asko gaude inoren lekukoa hartzeko gogorik gabe, aurrekoei ezer kendu gabe, nahiago dugunak beste egitura eta ekimen batzuk sortu. Agian, beste batzuen proiektuei segida eman beharrean geure proiektu propioak sortu nahi ditugu. Eta aktibatzeko bide bat hori dela uste dut”.

2050 Une batez trasatlantikoaren lema hartzea proposatu diegu. Norantz zuzendu nahi dute itsasontzia Palestinaz ari ez diren bi gizonok? Ander Lizarraldek hartu du iniziatiba, baina itsasoak erantzunak baino galdera gehiago ekartzen ditu beti. “Ohartzen naiz hobea naizela kritikatzen eraikitzen baino. Baina uste dut, aldatzen hasita, beldurra ezabatuko nukeela bertsolaritzatik. Aldaketa bat proposatzen den bakoitzean izu handia sortzen da inguruan. Gainera, sortzaileen artean beti ego handiak egoten direnez, elkarri egiten dizkiogun epaiak ere zorrotzak izaten dira eta, alde horretatik, humanitate handiagoa eskertuko nuke, intelektoaren eta emozioen artean oreka osasuntsuago bat. Momentu honetan edozein mugimendu luparekin begiratzen dela sentitzen dut, horregatik, pertsonak kolektiboaren

aurretik jartzen saiatuko nintzateke”. Zehatz erantzun du Muñoak, ez dio eskuak dardararik egin lemari heltzean. “Nik hiru elementu arinduko nituzke gustura. Bat kontrola da, nik uste itsasontzia norabide zehatz batean eraman nahi dela, bertsogintza osoa, ezerk ihes egin gabe, eta hori ezin da lortu kontrolik gabe. Horregatik, gure artean bada kontrol mekanismo gisa hedatu den moral bat, eta moral horren baitan epaiketak. Nik uste epaiketa horrek eta moral horrek ez digula aske mugitzen uzten. Esaterako, Xabier Silveirak bere web orri propioa sortu zuenean egozentrikotzat epaitu zen eta esaten zen: “Hau ez da gure estiloa, inork ez du aurrez halakorik egin; gutik nira pasatzen da…”. Kontroletik ihes egiten du. Alarmak pizten dira. delako, kritikak kritika, aurrera egiten du eta ateratzen da, Bertsolaritzari karga hori kenduko bagenio, horrekin bakarrik, asko aldatuko litzatekeela uste dut”. Bizi garen bezala hiltzen bagara bi gizon hauek ez dira ukabila airean hilko, baina ez borrokatzen ez dutelako, guda zelaiaren erdian elkar besarkatzea erabaki dutelako baizik. •

direnak, beren maskulinitatea eraikitzen nola ari diren azaltzen dutenak, eta horrek

EZ DUTE EGITEN NEGARRIK, HORREGATIK GAUDE HAIN BAKARRIK…

dakarzkien mugek zer suposatzen dieten. Nola izan gizon, gizon gisa nola erlazionatu jakiteko beste eredu batzuen bila aritzea, ahalegin zintzoa zela iruditu zitzaidan. Hortik aurrera, eta egindako oparia eskertuz, biluzte artistikotzat joko nukeen emanaldiaren gorabehera zenbait bizi izan ditut haiekin batean, dituzten beldurrak ere bai, baita emozioek harrapatuta sentitu naizenean ere, baina oroz gainetik, zeharo hunkitu nauena haien ausardia izan da, denok baitakigu gure mundu kultural honetan emozioen kortsea-gerruntzea garrantzitsua dela eta edozein biluzte bizi daitekeela exhibizionismo gisa eta moduan, duen kutsu pornografikoa eta guzti. Uste dut, emanaldi horren inguruan eztabaidarako ildo berriak zabalduko zirela bertso munduan, garai batean emakumeak taulada gainera igo zirenean gertatu zen bezala, eta poliki-poliki lortuz joan direnaz gainera, eta hala izan ez bada ere, berebat, interesgarri litzateke ate horiek irekitzea. Maskulinitatearen bizipen eskasetan aireratzen den gaia da oraindik, gizonen errepresore diren eredu estereotipoak eta balio patriarkalak nagusi dira, jende asko tirania horretaz jabetzen ez bada ere; andreok, aldiz, bizi-bizi ditugu. Horregatik bi gizon ikustea duten

Psikologoa

egoari buruz mintzatzen, beren sexualitate eta maskulinitateari buruz dituzten beldurren gainean jarduten, elkar besarkatzeko eta maite dutela esateko beharrari buruz hitz egiten,

BERTSO SAIO ZENBAITETARA JOANA NAIZ, OSTIRAL ARRATSALDE HARTAKOAN, ORDEA,

esparru honetan aritzen garenontzat sakondu eta areagotu beharreko esperientzia da, eta

SENTIPEN BEREZIA ETA EZBERDINAK IZAN NITUEN. Egun horretan, Unai Muñoak eta

bertsoen bidez egiten bada hobe, euskaldunok oso identifikatuta gaude-eta mundu horrekin.

Ander Lizarraldek eskatu zidaten egiten ari ziren muntaiatxoa ikustera joateko, eta ohiko bertso saioren bat izango zelakoan, guztiz bestelako jarduketa batekin egin nuen topo. Unai hasi zen kantuan, eta, helarazten ari zitzaigunaz konturatu gabe, hortzikarak hartu zidan gorputz osoa, begiak malkoz busti zitzaizkidan, eta harengana joateko astirik gabe

Emozioei eta bertsolariei buruz jarduteak topìko-izatea eta itxura du. Bertso saioetako ikusle eta entzuleei gai honi buruz galdetuko bagenie, berehala erantzungo ligukete, bertsolariei entzutean mugitzen zaizkien sentimendu nagusiak barrea, poza, desira, tristezia… direla. Zinez eta benetan zer da bertsolariak gorputzean sentitzen duena? Nondik kantatzen du?

geratu nintzen. Anderrek hartu zuen txanda kantuan, bihotza irauli egin zitzaidan, zer-eta

Neokortexetik abiatuta, emozioen aldetik zuzena den jokabidetik? Horren gorputzari gainezka

orduantxe ohartu bainintzen zer nolako erronka egin zuten, nolako ibilbide pertsonala

darion emoziotik? Andre eta gizon direla sentiarazten dietenetik aritzen ote dira kantuan?

burutu zuten, aurrez-aurre emozioekin batera. Haiek ezagutu arren eta jakitun baziren ere,

Dituen beldur, mixeria, kezka afektibo, interes intelektual, kontuan hartuta? Azken batean,

ezin ukatu dut saio hura ikustean aparteko istorioa zela sentitu nuela.

zer espero dugu haiengandik? Seguru asko osagai horietatik guztietatik.

Bi bertsolari, bi gizaseme nituen aurrean, bi gorputz beldurrak airean zutenak, ilusioak

Beharbada bukatzen ari da bertsolaritza estu-estu euskal nortasunari atxikita ageri zeneko

erabat jota zirenak, apaltasun ikaragarriz, ego puska batekin… Bi gizon, beren biografiaz ari

garaia, eta, nire iritzian, jakina, kantatzean horrek zekarkion lotura.

Arlo honetan, nire iduriko, jorratzeko beste alor batzuk ageri zaizkigu, bertsolari belaunaldi berriak izan badirelako, beste mordoska batzuk ere bidean direlako, eta, jakina, orain artekoetan izan direnak baztertu beharrik izan gabe. Hauek eta horiek beren buruak aztertu, babesgune psikologikoetatik eta inertzietatik atera, beren ekarpenak ikertu nahi dituzte. Ukaezina da, eszenatokian inork bere burua agertzen duen unetik beretik, gizarteko erreferentzia bihurtzen dela, berak nahi izan ala ez izan, ematen dituzten

eta aurrera eramaten saiatu nahi dugu, surfisten antzera, emozioarekin batera surfeatu nahi dugu, gure existentziaren protagonista bilakatu gura dugu. Ingurumari honetatik abiatuta, etorri beharko luke gizarte-aldaketa eta baloreena. Geuk dugun infernura jaisten ausartzen bagara, bertan erre eta hauts horietatik ernatzen bagara, erdietsiko ditugu erreferente berriak. Orduan errespetatuko ditugu geure buruak.

arrazoibideak oihartzun sozio-politikoa, afektiboa eta emozionala dutela,

Anderren eta Unairen emanaldia ahalegin horren ispilu izan bada, ongi etorri!! Bertsolaritza

gure esparrutxo kultural euskaldunean axola dutenak gainera, eta lehen

gustuko dugunontzat, bertsolarien magiaz eta sortzeko duten trebeziaz

genioen moduan, konturatzen naiz bertsolari anitz bide berriak ari direla

gozatzen dugunontzat, haiekin batera erronka berriak

urratzen beren kantuetan, ideologietara mugatutako diskurtsoak murriztuz

eta sentitzen ditugun emozioak

batzuetan, eta, gehienetan, beren buruak kuestionatzen dituztelako, segur

konpartitzea,

aski. Errealite nabarmena taulada gainean jarduten duten andreak dira, oso aberasgarria gainera, eta, horren ondorioz, generoari dagokionez, barreiatu den eztabaida, ireki bilakatu da, eta halaxe barreiatu da. Batzuetan, ostera, oraindik nabari da topiko emozional asko bertsolarien artean, izan ere, bidezkoagotzat jotzen da andrazko bertsolari izatea betidanik eta beti zeregin femeninoari atxikita bizitzea baino. Sentsibilitate berria sortu da, ernatu da horien barnemuinetan. Eta errealitate hori ere tauladan lortutakoa da, aurreneko andrazko bertsolariek, tauladara igo eta, “bi barrabilak” zituztela aritu behar izan baitzuten, hots, gizonezkoen eremuan sartu behar izan zuten zeregin maskulinoaren bidez. Horregatik guztiagatik, Unairen eta Anderren ekarpenak baliotsutzat jotzen ditut. Orain arte, batik bat, andreen gune den horretan sartzen saiatu baitira beren emozio eta historia pertsonalak tarteko. Lanketa emozionalean eta psikologiakoan aritzen garen profesionalok, osasun psikikoaren alorrean nagusi diren diskurtso sozialak ikertzen jarduten dugu, karakterra osatzeko garaian gizarteko arrazoibide horiek zein ondorio dituzten aztertzen, gizartean harremanak nola burutzen ditugun miatzen, eta abar. Aipatutako diskurtso sozialek ondorio errepresiozkoak eta askatzaileak dakartzate, eta saiatzen gara gizaki orok beren burua beren gisa erregulatzen ikasteko leudekeen gakoak aportatzen; horrela emozioekin bat egiten dugu, ez dugu emozio horien kontra borroka egiten, ez dugu horietatik babestu nahi, emoziook zeintzu diren jakin, identifikatu, onartu

beti izango da, momentu goxoa. Xalbador hona ekarriz bukatu nahi nuke, hika-mikaren zurrunbiloan esan zuena gogoratuz:… “txistuak jo dituzue bainan maite zaituztet oraindik”. Emozioak kudeatzeko eta adierazteko eredu bikaina.•

HIGADURA

doan. “Sekula gehiago ez nauk hirekin

asoziazioa. Gogoan dut lagun batekin ez-

inora joango” esan zidan orduan. Bihara-

tabaida luzeak izan nituela gaiaz. Halako

munean hoska nuen, baina ulertzen dut,

batean, bizpahiru kamera, bederatzi epaile

ongi ulertu ere, denentzat ez dela erraza

eta ehunka lagunen aurrean, NATOri buruz

eta erosoa uholde hori jasatea.

nuen iritzia plazaratzeko parada aproposa

Bertsolaritzaren aparraldietako bat bizi izateko zoria izan dut: txapelketa sonatuak, bertsolaritzaren hiritartzea, dozenaka entzule sarrerarik lortu ezinik kanpoan geratzen

Kazetaria

ziren emanaldiak, Hitzetik Hortzera saioaren audientziarik handieneko garaiak… Puntako bertsolariek estereotipatze nabarmena jasan zuten, norberaren dohain, akats edo ezau“ORAIN FAMATUA NAIZ, BAINA LEHENGO

koentzat identifikagarri eta hurbileko izaten

garriak muturretara eramaten zituena. Se-

BERA IZATEN SEGITZEN DUT”. Horixe

segitzean datza gakoa.

bastian Lizaso, esate baterako, handi eta

da zerbaitegatik ezagun bihurtu direnei egiten zaien galdera erretorikoari ematen zaion erantzun ohikoa. Nik, aldiz, ezagun bihurtu denak nahitaezko bilakaera bat

bizi izan nituen. Gauaren babesean, talde-

askoz handiago eta baldarrago. Neurri berean areagotu ziren gainerakoon on-gaintzak ere.

nekoa. Kaxkarragoa izan zen neure portaera. Entzuleek espero zuten bidetik jo nuen, maldan beherakotik, txalo errazarenetik, NATOren aurkako militante sutsua banintz bezala. Beste lan batzuei esker, kanporaketa gainditzeko adina puntu bildu nuen. Alta, ez nengoen batere lasai neure buruaz. Kanpoan lagunekin elkartu nintzen. Tartean zen eztabaidetako adiskidea. — Gaur ez haiz fin ibili- esan zidan. — Ez, gaur bide faltsotik jo diat- aitortu

Gai politiko eta sozialetan apenas nabar-

ausardiarekin, bestela sekula hurbilduko

menkeria handirik egin genuen, oso gutxitan

ez litzaizkidakeen hainbat herritar etorri

irten izan ginen segi zitekeen ildo bakarretik.

zitzaizkidan. Baldintza horietan ohiko kon-

1986ko Txapelketa Nagusia datorkit burura.

jende asko burua jiratu eta marmarrean

tuak, baina lehengoan, aspaldiko garaietan

Garai hartan, NATO zebilen denon ahotan.

hasten dela sumatzen duzu. Lehendik eza-

bezala, bertso eske etorri zitzaizkidan asko,

Finalaren atariko saioetako batean —hantxe

gun zintuztenen erreakzio eta tratu-moduak

adinagatik plazaz plazako ibilian ezagutu

geratu nintzen, atarian— lau oinekin bertsoa

ere aldatu egiten dira maiz. Gainera, esan

ez nindutenak gainera ia denak. Bitxi

osatzeko ariketan, horixe izan zen fortunatu

edo egin duzunaren arabera —edo islatu

Nekagarri eta zail gerta liteke gehienetan

gertatu zitzaidan, eta berriz egiaztatu ahal

zitzaidan errimetako bat: OTAN. Hego Eus-

bakarra den ildo horri behin eta berriz is-

duzun irudiarenera—, jarrera edo posizio-

izan nuen askotan horrelako zaparradak

kal Herrian NATOn sartzearen aurkako

kintxo egiten ibiltzea. Era berean, gauza

namendu jakin bat espero izaten du zure

jasateko arazo handiagoak izaten dituztela

joera aise nagusitu zen, erreferendumak

ederra da bide faltsoari tarteka bederen

irudi publikotik soilik begiratzen zaituen

ezagunaren ondokoek ezagunak berak

garbi utzi zuen moduan. Nik, aldiz, gauzak

uko egiteak ematen duen lasaitua. Finean,

jende saldo horrek. Ezinbestean, egoera

baino. Izan ere, duela hogeitaka urte Le-

ez nituen hain argi, zalantza egiteko adina

bai, betikoentzat identifikagarri eta hurbileko

berriak norberaren jokamoldeak baldintza-

sakako San Ferminetan nirekin leporaino

faktore ikusten nituen gutxienez, oso sin-

izaten segitzean datza gakoa. Eta norbere

tzen ditu. Bilakaera horren ondoren beti-

nazkatu zen lagun min berbera nuen on-

plista iruditzen zitzaidan NATO = GERRA

buruarentzat jasangarri, oroz gain.•

kolpetik askotan, lorpen edo gertakariren baten ondorioz, zeuk ezagutzen ez duzun

ordu txikietan, aspaldian bizi izan gabekoak

kaxkarra bota nuen, baina hori da gutxie-

aren baranoan eta alkoholak ematen duen

jasan beharra duela uste dut. Bat-batean,

Orain dela gutxi, San Inazio bezperan,

baldar bilakatu genuen, berez zena baino

eskaini zidan lau oinen ariketak. Bertso

nion. Banekien fin ibiltzeaz ari zenean ez zela nire bertsoen mailaz ari, berekin izandako eztabaidetan erakutsitako jarrera, neure arrazoibide eta zalantzak, traizionatu izanaz baizik.

UXUE ALBERDI ETA AINHOA AGIRREAZALDEGIRI

BERTSO ESKOLA FEMINISTAREN GAINEAN

AINARA GOROSTITZU CONNY BEYREUTHER

FEMINISMOAREN ETA BERTSOLARITZAREN INGURUKO HAUSNARKETA INTERESGARRIA EGIN DIGUTE, BERTSO ESKOLA FEMINISTAREN AITZAKIAPEAN.

LURALA aldarrikatzen dute Ainhoa Agirreazaldegik (Elgeta, 1978) eta Uxue Alberdik (Elgoibar, 1984). Alegia pluralgileak askatasun eta goxotasun handiagoa emango liokeela bertsolaritzari: “bakoitza den bezalakoa garatzeko aukera, eta neutro eta uniforme izan behar horretan denok estu ibiltzea saihestuko luke”. Hauxe da feminismoa: kortsea kentzea. “Feminismoak arnasa eman eta barrua zeure gustura betetzen laguntzen dizu”. Bertsolaritzari bide parekoagoak irekitzearren, bertso-eskola feministak antolatu dituzte. Zeuok, plano pertsonalean, zenbateraino markatu zaituzte bertsolaritzak?

A I N H O A A G I R R E A Z A L D E G I : Ezinegona sentitu dugu. Ezerosotasuna. Talde bateko kide ezin izana momentu askotan; besteen bertso moldean neure burua sartu ezina, neure bidea aurkitu ezina…

Dena dela, nahiko berandu hasi nintzen sentsazio desegoki horiei hitza jartzen: 20-25 urte bitarte horretan. Gaztetan eskola-arteko

(Ainhoa Agirreazaldegi)

Ibarrak. Horra: kupoa betetzeko deitzen ziguten”.

“Orain gutxi arte emakume bertsolari batek kantatzen zuenean, “emakume bertsolari batek” kantatzen zuen, ez Nerea Elustondok, ez Ainhoa Agirreazaldegik, ez Iratxe

sariketak izaten dira, eta elkarren ondoan, taldean, ez da ematen halako desberdintasunik. Seikoteak seikote gisa funtzionatzen du. Plaza-aurrera atera behar duzunean, ordea, sentsazioa bestelakoa da. Plaza batetik deitzen dizutenean, arrazoi askogatik, beste sentipen batzuk sortzen dira. Orduan autoreago zara Ainhoa, eta zeure saioan aurrera egin behar duzu, eta orduan sortzen dira krikkrak horiek. Ibilbide horretan asko dabiltzan bertsolariekin elkartzen zara, eta, horregatik, lekurik ez duzu zeure zalantzei buruz hitz

egiteko… Niretzat kezka-iturri handien erantzun klabe gertatu zen neure burua emakume gisa kokatu behar izatea, eta hortik hasi nintzen patxada eta aisetasuna hartzen. Horrek lagundu zidan ordu arte izan nituen hainbat duda eta sentsazio deseroso identifikatzen eta gainditzen. Bertsotan hasten zarenean, Bertsozale Elkarteak egin duen lanari esker, oso azkar sentitzen dugu GU izatearen sentsazioa. Berehala sentitzen duzu bertsolaritzako GU horren parte

UXUE ALBERDI:

Ezerosotasuna aipatu duzue. Duela 20 urte, 1993an, Estitxu Arozenak burla hitza aipatu zuen, (alegia burla egin ziotela, burlaka aritu zitzaizkiola). Nik burlarik ez dut sumatu, ez, behintzat, burla espliziturik. Baina askotan hartu ninduten izaki ahul bat bainintzen. Behin baino gehiagotan gertatu izan da txapelketa batean gizonezkoei animoak ematea, emakume bati, aldiz, “lasai egon zaitez” esatea, edo “neska gaixo horrek zer egingo du bada, nahikoa eta gehiegi egiten du den bezalako neska delako”… Inkontzienteki baldin bada ere, bertsolaritzan eta bertsozaleen artean, ez dira berdin katalogatzen bertsolari gizonezkoa eta bertsolari emakumezkoa. Eta hori, dena, norberagana iritsi ohi da. “Bertsolari” eta “emakume”, bikote hori ezin da elkarrekin lotu, ez dira elkarrekin ongi konpontzen, eta erreferenterik ez edukitze horrek, ahulgune sotil dezente dakar. Gizonek gizonentzat eraiki duten zerbait izan da bertsolaritza: esate baterako, guk geuk ezagutzen dugun bertsolaritza publikoa; agian, duela 100 urte, bazegokeen gune intimoagorik, non emakumeek bestelako rola zuketen. Emakumea plaza publikoan aritzea oraindik A.A.:

askatasun falta daukagun jaio garen bezalakoak eta garaian eta tokian jaio izanda”. (A.A.)

Ainhoak esan duenez, zuk zeure burua emakume gisa definitzen duzunean, zeure identitatearen parte garrantzitsutzat aitortzen duzunean, konturatzen zara beste askok ere identitate hori sentitzen duela. Kontzientzia hartzeak eta emakume gisa definitzeak gure hainbat kezka plano pertsonaletik plano politikora, identitariora eta kolektibora eramaten laguntzen du.

“Nor izan nahi dugun askatasunez erabakitzeko, pentsatu behar dugu zer

zarela. Euskaldun bezala, GU askotan ematen da eta nabari da gure identitatea. Emakume nintzela jabetu, konturatu eta horren kontzientzia izan arte, ez zitzaidan burura etorri ere egin bazela beste GU bat, alegia emakume kolektiboaren GUa. Eta GU horrek ez zeukan, adibidez, abertzale izateak zeukan pisurik, edota bertsolari taldearen GUak daukan pisua, eta gazteen GU horrek duena… Kolektibo baten parte zarela sentiarazten dizuten GU asko dira, baina, artean emakumeen GU hori sortu gabe zegoen. Eta aipatzen hasitakoan, gainera, karga edo garrantzia kendu zaio.

nahiko berri da denontzat, eta hori nabaritu egiten da sortze-prozesuan, zeure burua kokatzeko momentuan, baita bertsolaritza bizitzeko moduan edo bertso-saio bat antolatzeko moduan ere.

Ikus ditzagun ezerosotasun horiek adibide konkretuekin. U . A . : Ezerosotasun esaten dugunean, ezinegona sortzen duten sentsazio askori buruz ari gara. Momentu batean sentitzen duzu jendeak zugandik ez duela asko espero, ahul ikusten zaituela, edota zure hitzak ez daukala pisurik, neskato bat zarela antolatzaileen buru-begietan… Emakumeoi nor izatea gehiago kostatuko balitzaigu bezala. Horrez gain, erreferenteak falta dira. Bertsolaritza modernoan ari garen emakumeok emakume gazte gara, eta, esango nuke, Maialeni [Lujanbio] bertsolari estatusa eman zaion arte, saioko neskato izan garela emakume asko. Neskatoek zer betekizun dute jendartean? Irudi bat izatea, freskura, gaztetasuna, momentu batean lotsagabekeria, baina neskato izateak ez du estatus bat ematen. Neskato batek esateko duenak ez du pisurik. Sentsazio horiek oso modu sotilean sentitzen dira. A . A . : Maialenek salbu, ia orain gutxi arte, emakumezko bertsolari batek kantatzen zuenean, “emakumezko bertsolari batek” kantatzen zuen, eta ez Nerea Elustondok, edo Ainhoa Agirreazaldegik edo

Lehendabizi, Askizun, juntadizoa egin genuen, orain dela hamarren bat urte. Hamabosten bat neska elkartu ginen, eta hau zen denon sentipena, alegia deseroso geundela. Baina sentipen hori indibiduala zen; denok partekatzen genuen, baina uste genuen pertsonala zela: “nik ez dut bertsotarako hainbeste balio”. Sentsazio inkomodo asko genituen. Gauza askotan oso gustura eta eroso geunden bertsolarien taldean, baina, gero, baziren hainbat sentsazio geure burua plazaz plazako mugimendu horretan kokatzen uzten ez zigutenak. Han, mahai gainean agertu zen, bakoitzak sentitzen zuena ez zela norbanakoaren zerbait. Baina, orduan ere lotsaz, aitortza hori altuan egiteko lotsa komun bat bageneukan. A.A.:

Askizuko topaketaren ondoren, ezinbestekoa izan zen Maialenen hitzaldia, 2005ean, UEUko jardunaldietan. Ezerosotasun horiek anekdota huts bailiren hitz egiten genuen, baina ez zegoen ezer teorizatuta. Gu, artean, ez ginen hasi feminismoari buruzko gauzak irakurtzen. Bat-batean, bertsolari bati entzutea, zeu ari zaren jardun horretan aplikaturik genuen. Gero bakoitzak bere bidea egin du.

U.A.:

Bide horretan, espresuki, horri buruz idatzi direnak ere oso garrantzitsuak izan dira. Uste dut, Estitxu Eizagirre ere, pertsona ezinbestezkoa izan dela, tertulietatik haragoko forma ematen ziolako. Gogoeta konpartituak klabe izan dira, baina gogoeta idatziak eta hitzaldiak ere oso lagungarri izan zaizkigu elkarrekin pauso berriak egiteko. A.A.:

Nolakoa izan da zuen ahalduntze-prozesua? Poliki-poliki eraiki da nire feminismoa. Bidean Uxuerekin topo egitea niretzat klabe izan da, eta Zarautzen ere, gure inguruan, emakume feministak badira, eta hori dela eta, bestelako irakurketak egin dira. Duela sei urte burutu zen Gipuzkoako txapelketa hartan, Uxuek minifalda batekin kantatu zuen, eta nik esaten nion jendeak

A.A.:

edukitzea, ezpada eraikuntza osoa dela, karga historiko osoa duena”. (Uxue Alberdi)

Nola jabetu zineten plazan sentitzen zenituzten aje edo ezinegon horiek ez zirela zuen izaeragatik, zuen generoagatik baino?

“Feminismoak erakusten dizu emakume izatea ez dela alua edukitzea, uteroa edukitzea, bularrak

Iratxe Ibarrak. Kupoa betetzeko deitzen ziguten. Nortasuna irabazi duen lehenbiziko emakume bertsolaria Maialen izan da, baina beste askok, ordezkagarri ote garen sentsazioa dugu. Eta hori zuk buruan darabilzu. Hortik dator ahuldadea ere, ordezkagarri izateak sortzen duen sentsazio edo sentipen horretatik.

haren minifaldan jarriko zuela arreta, eta Uxueri komeni zitzaiona jendeak haren bertsoetan erreparatzea zela. Horra, pentsa, neuk ere zer nerabilen buruan! Geroztik egindako bidea izan da, ni, behintzat, asko indartu nauena, patxada eta alaitasuna eman dizkidana, ahul sentitzetik justu kontrako bidera eraman nauena. Zerbait eraikitzeko dagoela ikusi dugu; eraiki dezagun, beraz, elkarren lehian, guk eta hurrengo belaunaldiek, bertsolariek, entzuleek… Ainhoak minifaldarena aditzera eman zidanean, nik, momentu hartan, esaten nuen, zuek ze karka arraio zarete?! Baina ni ez nintzen jabetzen momentu hartan minifaldaren arriskuez eta eraginez. Zuen beldur hori nondik eta zertatik zetorren? Zer zegoen horren atzean? Minifalda bat janztea edota momentu batean desira agertzen duen emakumearen rola jokatzea…, ez da gauza bera gertatzen ari zarenaz erabat kontziente zarenean, eta biluzik inolako ardurarik gabe egiten duzunean. U.A.:

Nire kasuan, nahiz eta nik txikitatik esan feminista naizela nire familiako emakumeak, ama, izeba eta… hala direlako, nik ez nuen oso ondo ulertzen zer zen niretzat emakume izatea eta zer zen niretzat feminista izatea. Benetan barren-barrenean, sakon-sakonean sentitzen nuen neutro nintzela. Jendartean dagoen sentsazio hori bera nuen. Gauzarik larrienak —tratu txarrak, debekuak beste herrialde batzuetan— bai, ikusten nituen, baina nire eraikuntza ez nuen ikusten, eta, uste dut, oro har, jendartearen eraikuntza ere ez nuela ikusten. Baina plazan kantari hasi nintzenean, hasieran saioko neska bakarra banintzen ere, nahiko eroso sentitzen nintzen. Ondoan zuten neskari buruz kantatzen zuten mutilek, lige planean edo nire arropei buruz, eta, ni, neska gehienak bezala, txiste horiek

Bide luze horretan, Itziar Zigaren Devenir perra liburuak asko markatu ninduen. Nik buruan nituen hasierako feministetatik beste feminista mota bat azaltzen baitzuen, printzesa hautsitik, putatik gertuago zegoena gorputza erakustetik edo sexualitatea presente zeukan emakumeagandik. Gorputza estaltzeko dauden arrazoi, aje, bentaja, arrisku eta antzeko guztien inguruan ibili eta pasatu ahala, denboraren buruan, irakurketekin eta tertuliekin blaitu naiz, eta horrek, etengabe, nire pertsonalitatea proban jarri du. Oholtzak badauka gauza on bat: esperimentaziogune bilakatu da. Probatzen duzu, txapelketa batean minifaldarekin bazoaz, zeu nola sentitzen zaren eta jendea nola sentitzen den, zer sentsazio sentiarazten dizkidan niri eta zer dizkion inguruari. Estalita baldin banoa? Emakume desiragarriaren roletik irteten saiatzen banaiz, non arraio kokatzen dira nire bertso-kide emakumezkoak, non gizonezkoak, non eta nola publikoa? Niretzat oso garrantzitsua izan zen eredu diferente horiek jasotzean, GU horretako partaideak -emakume diferente horiek denak- ez epaitzea. Erabil dezagun daukagun informazio hori geure eraikuntza nolakoa izan den, zergatik izan den, geure askatasun-esparrua nola zabaldu den erabakitzeko.

Feminismoa behin eta berriz bihurtu duzue hizpide. Baina oraindik ez du lilura handirik zenbaiten artean. Zuek, feminismoa, zer dela eta aldarrikatzen duzue?

â&#x20AC;&#x153;Feminismoa, niretzat, euskalduntasuna bezain ardatz zentrala daâ&#x20AC;?. (A.A.)

entzuten oso ohituta nengoen, eta horiei gizonezkoek ohi duten graziaz erantzuteko gaitasuna ere banuen. Baina konturatu nintzenean, ez dakit zenbatgarren bertso-afarian, etengabe ari nintzela bestek nitaz egindako definizioa baieztatzen, ezeztatzen edo zehazten, ikusi nuen horrek ikaragarri denbora eta espazio kentzen zidala nahi nituen beste gauza batzuk esateko.

Feminismoak arnasa ematen dizu, kortsea kentzen dizu, eta barrua zeure gustura betetzen laguntzen dizu. Feminismoa, niretzat, euskalduntasuna bezain ardatz zentrala da. Munduan ni ikusi nahi nauenarentzat eta ikusi nahi ez nauenarentzat, emakume naiz, eta munduaren erdia emakume da, eta karga politiko handia dauka horrek. Genero bakoitzak bere ibilbidea dauka, berebat emakumeen kolektiboak. Historia horrek gaur egun leku batean kokatzen gaitu. Emakume izateak zenbait gauza errazago bizitzeko aukera ematen dizu, beharbada gizonezkoei zilegi ez zaizkien emozioak, harremanakâ&#x20AC;Ś Baina emakume izateagatik hutsagatik, beste zenbait gauza A.A.:

100

101

102

103

Euskalduntasun-kontzientzia eta feminismoa nola parekatzen dira? Niretzat, euskalduna naizenez, derrigorrezkoa da, munduan aurrera egiteko, sentimendu horren kontzientzia edukitzea. Hemen kokatzen naiz: ez naiz ez frantses, ez boliviar, ez australiar; euskalduna naiz. Horrek, jakina, hainbat karga ezartzen dizkigu. Kanpora joaten baldin bagara, galdetzen digute ea espainol garen.Iparraldekoak bagara, ea frantses garen. Ikaragarrizko diskurtsoa daukagu eraikita ezetz esateko, eta zer garen esateko. Eta antzeko zerbait gertatzen da emakume izatearekin. Kontua da, zerbait hori askoz sotilagoa, trebeagoa dela eta ez daukagula kontzientziarik ez diskurtsorik generoak ezartzen digunaz. Sexua continuum bat da, baina generoa dikotomia baten gainean eraikitzen da, eta gizon jaio edo emakume jaio, ez da jendearentzat gauza bera. A.A.:

104

gainetik nabarmentzea, esate baterako. Zentroa hartzea, mikrofonoan kantatzea, zeure ahotsa entzunaraztea, zeure arrazoiari eustea, grazia egitea, atentzioa ematea”. (U.A.)

Feminismoa hitza aldarrikatu behar da. “Emakume” besterik gabe esaten denean, jende askorentzat zerbait esentzialista edo naturalista da. Ikuspegi horren arabera, gizon edo emakume jaiotzen gara, egokitu zaigun zerbait da, eta ezin zaio horri buelta gehiago eman. Feminismoak bere baitan beste karga bat dauka: feminismoak erakusten dizu emakumea izatea ez dela alua edukitzea, utero bat edukitzea, edo bularrak edukitzea, baizik eta eraikuntza oso bat dela, karga historiko oso bat duena. Eta horregatik iruditzen zait inportantea dela kontzientzia feminista edukitzea. Kontzientziarik ez daukanak “emakume” esango du, eta emakume asko da emakume izateari ere karga kendu nahi diona, ez baitute liskar horretan sartu nahi. U.A.:

“Neskak eta mutilak, ezberdin heziak izan gara, eta bertsolaritzak hainbat ezaugarri ditu gure heziketaren aurkako direnak, besteren

bizitzeko aukerarik gabe zaude, ez dago ez tradiziorik, ez ohiturarik, zeure buruari aukera emateko, eta, pentsatzeko, gauza batzuk bizi ditzakezula. Hor sartzen da feminismoa. Nor izan nahi dugun askatasunez erabakitzeko, pentsatu beharra daukagu zer askatasun falta zaigun jaio garen bezalakoak eta garaian eta tokian jaiotzeko eta izateko.

Euskalduntasunarena oso adibide ona da. Euskal Herriko abertzaleen artean oso konstziente gara euskaldun izatea benetan identitate bat dela. Geure burua euskaldun gisa definitzean, geografia baten, historia baten, kultura baten zera definitzen dugu. Jende askok “munduko hiritar” gisa definitzen du bere burua. Espainiako eta Frantziako ezkertiar askok ez du ulertzen nahitaez euskaldun izateko dugun gure tema hori. Ez dute ulertzen, izan ere boterean sarri eta eten gabe dagoenak ez du sentitzen gabezia hori. Horiek beste askatasun batzuen falta sumatuko dute, eta hori aldarrikatuko dute. Gizon askok -eta jaso dugun eraikuntza matxistagatik emakume askok ere bai- ez dute gabeziarik sumatzen generoari dagozkionetan. Gaur egun, emakume askok, ez dugu besteren mendeko garela sentitzen, ez dugu eskubideetan beherago gaudela sentitzen, ez dugu horrelako sentipenik. 20-22 urte arte neutro sentitzen nintzela diodanean, hori esan nahi dut. Ni ez nintzen jabetzen nire ondoko gizonezkoek baino eskubide gutxiago neukanik, bigarren sexua nintzenik. U.A.:

Zer ezaugarri ditu bertsolaritzak, berez, emakumeontzat, handicap direnak? U . A . : Neskak eta mutilak, ezberdin heziak izan gara, eta bertsolaritzak hainbat ezaugarri dauzka gure heziketaren aurkako direnak: nabarmentzea, adibidez. Zentroa hartzea, mikrofonoan kantatzea, zure ahotsa entzunaraztea, zure arrazoiari eustea; grazia egitea, atentzioa ematea dohainik. Beste ezaugarri bat da desordutan egiten dela, eta festa giroan; eta desorduek badute konnotazio bat, adibidez, amatasuna ulertzeko modu batekin “krak” egiten duena. Eta horrez gain, ez gaude oholtza azpiko bertsolaritzarako heziak.

Maialenek, 2005eko hitzaldian aipatzen zuen, klabeetako bat emakumezkook autodestruktibo izaterainoko perfekzionista izatea dela. Oro har, emakumeoi ez zaigu eman gizartean hanka sartzeko baimenik. Adibidez: eskolan, mutiko narras batek, grazia handia du, baina neska bati ez zaio uzten narrasa izaten, zikina izaten edo lotsagabea izaten. Eta bertsolaritzak hortik asko izan du. Perfekzionista izan gara, oro har, emakumeok, eta bertsolaritza bat-batekoa da, eta ez dauzkazu hiru hilabete lan bat egiteko. Orduan, noiz uzten zuten emakumezko gehienek bertsolaritza? Oholtzara ateratzeko momentuan. Bertso-eskoletan mutilek hanka sartzeko edo gauzak erdipurdi egiteko arazo gutxiago zuten neskek baino, eta neska

A.A.:

105

Baina bertsolariaren definizioarekin oso lotua dago dena “kontrolpean eduki” delako hori, ezta? Gizon izan ala emakume izan, orojakile izatea eskatzen zaio bertsolariari. U . A . : Bertsolariaren definizioari oso loturik daude beste honako hauek ere, alegia, bertsolariak gauza guztiez jakin behar du, eta bertsolaria herriari zor zaio, herriaren zerbitzaria da. Beraz, saio guztiei baiezkoa eman behar die, trago bat hartzen geratu behar du… Jendeak ez du ulertzen bertsolari batek zergatik izan behar duen oso selektiboa saioak hartzeko garaian. Nik bati baino gehiagori entzun diot: “Maialen oso-oso bertsolari ona da, eta Amets [Arzallus] ere bai, baina Amets ‘bertsolariago’ dela iruditzen zait”. Halakoak entzuten ditudanean beti galdetzen diot neure buruari ea zer esan nahi den ‘bertsolariago’ horrekin. Gaur hemen, bihar han, gero, ez dakit zeri buruz, artikulu bat idatzi … oso entregatua den hori lotzen da bertsolariaren definizioarekin. Nik uste dut hor ere pluralera pasa behar dugula: ez dago “bertsolaria”, “bertsolariak” gaude. Bakoitzak definituko du bertsolari izateko bere modua, eta txapeldun bakoitzak definituko du txapeldun izateko bere modua. Badirudi bertsolariak, beti, bertsolaritza eta bertsotako jarduna beste guztiaren gainetik jartzen duen figura hori izan behar duela. Eta hori oso figura maskulino hegemonikoa da, eta gizonezko asko ez da, horrela, batere eroso sentitzen.

Bertsolariaren definizioan datorren orojakile delako hori… beste esparru batzuetan ez dator. Zinemako zuzendariak, esate baterako, ez dira onak edozein zinema mota egiten; aitzitik, pertsona bat aditu da dokumental biografikoak egiten, bestea fikzioan, zientzia fikzioan… eta beharbada, geroan, horrela izango da bertsolaritzan ere. A.A.:

Bertsolariaren definizioaz hitz egitea baino askoz interesgarriagoa dela iruditzen zait bertsolari bakoitzaren ekarpenaz hitz egitea. Maialenek zer eman digu bertsotan, eta zer eman dio bertsolaritzari? esatea…, Ainhoak zer eman digu bertsotan… eta zer bertsolaritzari? Andonik [Egaña]? Gaur egun ez dago eredu bat bakarra. Unai Iturriagak ematen diona Andonik ez dio ematen, eta, alderantziz. Autore gara denok, egia da kalitatez batzuk oso goian daudela, eta U.A.:

106

“Klabeetako bat da emakumeok autodestruktibo izaterainoko perfekzionista garela. Emakumeoi, oro har, ez zaigu eman gizartean hanka sartzeko baimenik”. (A.A.)

askok utzi egiten zuen. Gakorik handienetakoa hori zen, alegia ezin zutela dena kontrolpean eduki.

teknika ikaragarria dutela, eta munduaz oso ikuspegi garatua, adierazteko modu bikaina… Kalitatearen mailaz hitz egitea baino interesgarriagoa dela iruditzen zait ekarpenaz hitz egitea. Gero eta gehiago gustatzen zait pluralgilea. Bolivian, adibidez, departamento de culturas zegoen. Giroak daude, bertsolariok gaude, entzuleak daude, egiak daude; pluralgilea behar dugu. Pluralgileak askatasun eta goxotasun handiagoa emango lioke bertsolaritzari; bakoitza den bezalakoa garatzeko aukera, eta denok neutro eta uniforme izan behar horretan estu ibiltzea saihestuko luke. A.A.:

Zer ekarpen egin diezaioke feminismoak bertsolaritzari? Munduaren erdia bakarrik ateratzen bazen oholtza gainera, horien bertsokera bakarrik jasotzen genuen eta emakumeok ere gizonezkoen bertsoak txalotzen genituen. Feminismoaren kontzientzia hartu dugunetik, zenbait entzule ere beste era batera goxatzen ditugula iruditzen zait. Batetik, gai berriak agertzen direlako emakume baten egunerokoan ager daitekeen tematikaren inguruan. Gaztetasunak ez dizkigu erakusten oraindik gai guztiak, baina konturatzen gara itsu gaudela, tematiketan agertzen diren munduetan hainbat pertsonaren munduak ez baitira ageri.

A.A.:

Niretzat kontzientzia feministak bertsotan ematen duen beste gauza bat da jabetzea gai guztiek erdi bat dutela, eta ez direla guztiak

U.A.:

107

108

109

Gizartea bera ez bada neutroa… zer diozue bertsotarako ezartzen zaizkizuen gaiei buruz? U.A.:

Neutroaren gezurretik atera behar dugu.

Gaiak baldin badio “50 urteko iturgina zara, eta…” besterik zehaztu ezean, zer ikusiko du publikoak? Lehengoan, Askizun, ikaragarrizko eztabaida izan genuen horri buruz. Feminismoak kontzientzia dakar, eta gaur da eguna emakume gehienok, emakume bezala kokatzen garena gaiaren aurrean. Baina, hala ere, ereduak falta zaizkigu: 50 urteko iturgin emakumerik ezagutzen al dugu?

A.A.:

U . A . : Beste esparru batera joango naiz adibide bat jartzeko. Pirritx eta Porrotx Euskal Herriaren historia umeentzat kontatuko duen entziklopedia bat ari dira egiten, eta horretan oinarriturik ipuin batzuk sortu behar ditut. Entziklopedia bera pasa zidaten, eta irakurri nuenean jabetu nintzen emakumeak sorginen atalean bakarrik

110

agertzen direla, ofizioetan ez direla agertzen; ez gaude historian! Editoreak, hutsune horretaz oharturik, baina betetzea edo saihestea oso zaila dela ikusirik -ze horrek historia berridaztea dakar, eta gainera gauza asko ez daude jasota-, fikzioaren bidea hartzea erabaki du hutsunea betetzeko. Horixe bera da bertsotan daukagun aukera ere. Guk ez dakigu bertsolaritza orain nolakoa zatekeen emakumeek garatu izan balute, baina fikzioa egin dezakegu. 50 urteko iturgin emakumezko bat sor dezakegu fikzio horren bitartez. Uxuek esan du zein den klabea. Ofizioetan ez dira agertzen emakumeak. Eta bertsolaritzan, teman aritzeari “ofiziotan aritzea” esaten zaio. Eta ofizioetan ez zegoen, oraintsu arte, emakumerik, emakumeak etxekoandreak bakarrik baitziren. Pentsa, ez ditugu bereizi ere egiten eta ez diegu izenik eman ere egiten etxekoandrea-ren barruan dauden ofizio guztiei —sukaldaria, jostuna, garbitzailea, zaintzailea, erizaina, maitalea… A.A.:

orain arte inoiz esan ez delako, zerbait berria daukazula esateko edozein gairi buruz, inoiz ez baita esan". (U.A.)

Egia da guk ere feminismoaz hitz egiten dugunean Europatik ari garela, eta kontziente naiz gure feminismoa oso kokatua dagoela gizarte eta maila jakin batean; emakume zuriak gara, maila ekonomiko ertainekoak, Ainhoa eta nire kasuan momentu honetan harreman heterosexualetan gaudenak… Emakumeon artean ere boterean kokatzen gara. Guk ere hutsuneak dauzkagu hainbat subjektu marrazterakoan, baina feminista bezala kokatzerakoan beste botere zapaltzaile batzuei begira baldin banago, nahitaez begiratu behar diet ni boterean jartzen nauten egoerei ere. Momentu batean prostituzioaz egiten diren irakurketak nire sentitzea esan nahi du feminista izateak, nahiz eta ni ez naizen inoiz prostituitu. Feminismoak edo emakumearen kontzientzia politiko horrek hainbat belaunaldi eta arrazatako emakumeekin lotzen zaitu, eta askoz ere irekiagoa egiten zaitu.

“Politikari buruz, gerrari buruz, kirolari buruz, langabeziari buruz, lan konkretu bati buruz, ikasle izateari buruz, gazte izateari buruz... kontzientzia feminista baldin baduzu, konturatuko zara,

jorratu edo hutsune handiekin jorratu direla. Eta hori ikaragarrizko bentaja da bertsolari batentzat. Politikari buruz, gerrari buruz, kirolari buruz, langabeziari buruz, lan konkretu bati buruz, ikasle izateari buruz, gazte izateari buruz… Kontzientzia hori baldin badaukazu, konturatzen zara edozein gairi buruz inoiz esan ez den zerbait berri daukazula esateko. Kontzientzia hori hartu ahala, mundua osoago egiten duten paisaia berriak ari gara marrazten. Munduaren erdia osotzat hartu izan dugu orain arte, eta pixkanakapixkanaka beste erdi hori ere marrazten ari gara. Orain dela 20 urte arte inoiz marrazten ez ziren subjektuak marrazten dira bertsotan.

U . A . : Baina alderantzizko tematika ere lantzeko dago. Gizonezko askok ere beren mundu pribatuan egiten duten guztia ez dute bertsotan ateratzen. Adibidez, aita bezala edo bikote bezala, edo etxeko lanak egiten dituen gizon gisa, edo zaintzaile bezala egiten dituzten ordu horiek ez dituzte bertsotan ateratzen, eta, orduan, badirudi ez daudela. Gizonezkoek alderdi horiek bertsotan ateratzea guztiontzat izango litzateke aberasgarri.

Gizonezko asko ere ez dagoke oso eroso zenbaitetan haiengandik espero denarekin, ezta? Gizonezkoei ere hainbat rol ezartzen dizkie jendarteak: desiratzaile izan behar dute, ausart, gogor, indartsu… Gizonezko bertsolarien jarduna aldatu ote du emakumeen presentziak? U . A . : Baietz uste dut. Gero eta gizonezko gehiago dira, ez bakarrik emakumezkoak ikusten dituztenak, baizik eta kontzientzia horri begira daudenak, eta kontzientzia horrek beren gizontasunari buruzko galderak sortzen dizkienak. Batzuei asko kostatzen zaie “gizon” sailkapen horren barruan euren burua kokatzea. Batzuk ez datoz gizonaren definizio hegemoniko horrekin bat. “Heterosexual” etiketaren barruan ere ez gaude eroso. Eta zehazten ez dugun bitartean, gizonezko bat bertsotan oholtzan ikustean, orduan ere gizon hege-

111

Ez dugu ahaztu behar bertsolaritzak tradiziotik asko duela. Gizon tradizionalaren eredua asko luzatu da harian, estetikoki oso dibergente ziren gazteak azaldu arte. Pentsatzen dut horiek ere beren zailtasunak izango zituztela zenbait gairi buruz kantatzerakoan. A.A.:

Baina ez daukate GU bat eraikita kontzientziatik. Beste esparru batzuetan, “gizonezko” eraikuntza horretan deseroso sentitzen diren gizonak gizon-taldeetan ikusten dira, baina bertso-munduan ez dut uste GU hori egituraturik dagoenik. Badira, banaka batzuk, kontzientzia hartu dutenak. Gero eta gehiago ari dira gai horiez bertsotan, baina esango nuke beren artean baino gehiago hitz egiten dutela emakume bertsolariekin. U.A.:

Gizonen kortserik handiena horixe izan da, “gizon” klixean denak kabitu beharra. Eta krak egin dute denetara iristen ez direlako; horixe gertatu zaigu guri ere. A.A.:

Gizonezkoek, Euskal Herrian bederen, hutsune bat izan dute tradizioz eta heziketaz emozioei buruz aritzeko orduan. Bertsolaritzan ere emozioek, orain dela gutxi arte, ez dute izan lekurik. Arrazionaltasunaren gainean eraikita egon da bertsolaritza. Horrek ere kortse hori ezarri ote gizonezko bertsolariei? U . A . : Bai, eta nik uste dut beroriek ere arrazionaltasunaren kortse horretatik askatzen ari direla, eta bertsolaritza emozionalago baterantz goazela denok. Jone Miren Hernandezek esaten du, Maialenek ikara-

112

“Gaiak badio “50 urteko iturgina zara...”, eta hori zehazkiago azaltzen ez bada, zer atzemango du, zer ulertuko du publikoak?”. (A.A.)

moniko bat ikusten dugu, eta harremanez ari garenean ere, zehazten ez dugun bitartean, jende gehienak uste du harreman heterosexual hegemonikoez ari garela.

garrizko ekarpena egin duela. Eta egin du ez bakarrik emozioez hitz egiteagatik, —emozioa ez baita bakarrik emozioak aipatzea—, baizik eta zure errelatoa bertsoaren barruan eraikitzen duzun moduagatik, hau da, dena bukaerako arrazoi edo sententzia batera egoki bideratzeagatik, edo deskribatzen dituzun keinuak, gorputz mugimenduak, ekintzak, jarrerak erabiltzeagatik. 2001eko Txapelketa Nagusian Maialenek aldaketa handi bat egin zuen gaiak tratatzeko moduan, eta horrek aldaketa handia ekarri zuen gaiak jartzeko moduan ere. Egia da emakumezko asko erosoago sentitzen garela bakarkako gaietan edo hamarreko handian edo zortziko handian, hausnarrerako, sujerentziarako, emozioei buruz hitz egiteko aukera ematen duten gai, doinu eta kontestuetan. Segurtasun gutxiago sentitzen dugu, ordea, puntu-erantzunean, puntutan, kopletan, azkartasuna eta zorroztasuna eskatzen denean. Ez digute pentsatu gabe hitz egiten erakutsi, ez gaituzte hezi benetan pentsatzen duguna zehaztasunik gabe esateko, umorea sortzeko, besterik gabe.

Emozioak bertsotan sartzen ari dira, gaiak eta bertsotan egiteko modua aldatzen ari dela esan duzue. Baina, oholtzapean, emozioek ba al dute lekurik? Emozioak ez dut uste testuan bakarrik gehitu behar direnik, eta oholtzatik kanpo gehiago hasi beharko genuke hitz egiten oholtzan bizi izan ditugun emozioez eta sentsazioez. Zeren askotan badirudi bertso-saioa egin dugula, eta hor bukatzen dela dena, badirudi bertsoa dela salvese quien pueda bat. Egin du bakoitzak bere saioa eta etxera goaz, eta gure emozioekin hor konpon! Gero eta gehiago hitz egiten dugu geure sentsazioei buruz, nola sentitzen garen plaza bakoitzean, edo gai-jartzaile baten aurrean… Emakumeok geure egoeraren kontzientzia hartu dugu bertso-saioen ondoren edukitako elkarrizketetatik eta gure emozioak konpartitzetik. Faltan botatzen dut, saioa bukatzen denean, gizonezkoek ere guri ez esatea nola sentitu diren, eta beren artean ere komentatzea, nola sentitu diren, emozio horiek nola bizi izan dituzten.

U.A.:

Deseroso sentiarazten gintuzten emozioekin hasi dugu elkarrizketa hau. Baina, adibidez, deseroso sentitze horri buelta handia eman diogu izena jartzearekin eta aitortzearekin, eta kolektibotasun bat egiteak indartu egin gaitu. Aldez aurretik badakizu leku batzuetan deseroso sentituko zarela, eta badakizu nola emango diozun horri A.A.:

113

U.A.:

Egin al diogu?

A.A.:

Horri egin behar diogu lekua.

Emakumeon mundua aipatu duzue. Emakumeon umorea ba al da? U . A . : Emakumeen umorea badagoela esateko, lehenik konturatu behar dugu gizonezkoen umorea badagoela. Gai klabea da umorea. Umorean kontzientzia feministak asko lagun diezaguke konturatzeko nola orain arte egin dugun umorea -gizonezkoek publikoki egin duten umore horiez den umore neutroa. Gu, emakumezkook ere, umore horretan heziak izan gara eta umore hori oso ondo ulertzen dugu eta, gainera, grazia egiten digu. Baina emakumeok geure intimitatean eta geure esparru babestuetan egiten dugun umore hori plazara ekartzean ez dugu asmatzen edo ez gara ausartzen. Eta goazen hor begia jartzera, eta esatera, zergatik ez duen graziarik gure munduak, gure begiradak. Zergatik ez da ulertzen? Zergatik ez daukagu bertsolarion artean, publikoarekin umorea sortuko duen eta grazia egingo duen kode konpartitu bat? Honatx, emakumera batua behar dugu. A . A . : Gizonen umorean emakumeok ere ez daukagu graziarik. Gizonezko mozkor batek kristoren grazia dauka; aita txar batek ikaragarrizko grazia dauka, umeak utzi eta saioak egitera joateak

114

bizi izan ditugun emozio eta sentsazioez”. (U.A.)

Behin, Altzon, hitzaldi bat eman genuen Imanol Lazkanok, Sustrai Colinak eta hirurok. Nik kontatzen nituen ia bizipen bertsuak bizi zituen Sustraik, baina ez dira ahoz gora egin. Imajinatu Urruñako 20 urteko batentzat zer zatekeen Aizarnazabalgo 60 urteko gizonezkoen artean egotea… Eta ez bakarrik oholtzan, askotan oholtzapekoa askoz zailagoa izaten baita. Azkenean, oholtzan eta oholtzatik behera egoteko kodigo batzuk ikasten ditugu, baina ez dut uste kontua denik kodigoak ikastea, baizik eta norberak, den bezalakoa izanik, lekua edukitzea. Askotan ateratzen den gauza da emakumeoi leku egin zaigula bertsolaritzan, baina emakumeon munduari, izateko moduari, egin ote zaio leku?

“Emozioak ez dut uste testuan bakarrik inkorporatu behar direnik, hots, oholtzatik kanpo gehiago hasi beharko genuke hitz egiten oholtzan

buelta; egoeraren zailtasuna ikusteak, eta emakume izateagatik plaza hori zailago zaizula jabetzeak, lagundu egiten dizu indarra hartzen eta egoerari buelta ematen. Kontzientzia horrek eman dio buelta egoerari.

txisteak egiteko balio lezake, baina ama abandonatzaile batek ez dauka graziarik. Dena lantzeko dago.

Zergatik burusoiltzeak grazia egiten du eta zergatik da depilazioa gai astuna? Emakumeen gaitzat daukagulako. Guk egiten dugun guztia beti “emakumeena” da. Orduan, burusoiltzea neutroa da eta depilazioa emakumeen kontua; eta literatura literatura da eta gero “emakumeen literatura” dago. Berdin, musikarekin: dendara joan eta musika entzuten da, “euskal musika”; edo festetan, “euskal jaiak”. “Euskal musika” baldin badago beste guztia euskalduna ez delako da. Konturatu behar dugu eraikuntza bat dagoela atzetik, eta eraikuntza hori dikotomia batean oinarritua dagoela. U.A.:

Adibide bat: gure amak-eta 30 urte daramatzate Zarauzko estropadetako ikurrina josten eta bordatzen. Iaz zer bordatu behar zen Turismo bulegotik adieraztean, zera jartzen zuen gizonezkoen banderan: Zarauzko estropadak. Eta emakumezkoenean, hau: Emakumeen Zarauzko estropadak. Izebak komentatu egin zien, eta aurten bietan berdin jarri dute, “Zarauzko Estropadak”. A . A . : Bertsotan oso tematika erabiliak izan dira politika eta kirola. Subjektuak, gizarteko aktoreak ere gizonak direnean, guri zaildu egiten zaigu. Agian subjektuak emakume direnean guri errazago egingo zaigu horri buruz umorea egitea. Gaitzat baldin badaukazu txirrindularitza, eta emakume txirrindularien eredua baldin badaukagu, gaian, seguruenik, errazago sartuko gara.

Emakumea subjektu baino gehiagotan objektu izan da bertsotan. Kantagai gisa, emakumearen figurak izan al du bilakaerarik gaur arte?

115

116

117

Bertsolariak eta bertsolariak daude. Bertsolari bakoitzak hartzen duen jarreraren aurrean ez gara berdin sentitzen. Ez da berdina, bertso-kide izateaz gain lagunak dituzunean horiek oholtzakoak izatea edo ez. Ni Beñat Gaztelumendiren oso laguna naiz, eta badakit saioan gaizki sentitu bagara, horri buruz hitz egingo dugula ondoren… Laguntasuna dago bertsolaritzaren aurretik. Desberdina da bertso-saio bakoitzean talde batek sortzen duen giroa eta testuingurua. Desberdina da saioko emakume bakarra zaren ala emakumez bakarrik osaturiko saioa den. Korporalki ere gure jarrera oso desberdina da; bideoetan ikus daiteke hori. Hemen, Zarautzen, Bilgune Feministak antolaturiko saio batean, gure klitoriari kantatu genion. Ohiko saio bateko gaia izango balitz, “zer esango zeniokete zuen klitoriari edo zakilari?” Saioko emakume bakarra zu zeu baldin bazara, ez da batere plaza erosoa izango, oso agresiboa baizik. U.A.:

Uxuek aipatu duen egoera horretan, nola sentituko zinatekete saioko emakume bakarra izan eta klitoriari kantatzeko eskatuko balitzaizue? Zu bakarrik zarenean, gaiak ez du berdin funtzionatzen. Alde batetik tentsioa dago, zuk sentitzen duzu tentsio hori, eta zuk senU.A.:

118

dituzten ordu horiek ez dituzte bertsoka agertzen, adierazten, eta orduan, badirudi ez daudela. Gizonezkoek alderdi horiek bertsotan aipatzea, adieraztea, guztiontzat litzateke aberasgarri”. (U.A.)

Gizonezko bertsolariak eta emakumezkoak aipatu ditugu. Zuen arteko harremanean generoak ba al du eraginik? Entzun izan diot Lujanbiori berak oholtzan gizonezkoen eta emakumezkoen artean ez duela bereizketa hori sumatzen. Zuek ados al zaudete?

“Gizonezko askok ere, beren mundu pribatuan egiten duten guztia, ez dute bertsotan azaltzen. Adibidez, aita edo bikote gisa, edo etxeko lanak egiten dituen gizon edo zaintzaile gisa egiten

Oholtzan bide bat egiten ari gara. Garai batean, fikzioan, emakume baten paperean beti gizonak ari ziren kantari; oso desberdina da Andoni eta Sebastian [Lizaso] senar-emazteen paperean ikustea, eta Sebastian eta Maialen ikustea. Emakume bati ez dizkiozu esaten gizonezko bati emakumeei buruz esango zenizkionak. Pasa gara bi gizon senar-emazteen rolean kantari ikustetik, “zu 45 urteko gizona zara, kirol talde bat entrenatzen duzu, izugarri nekatuta iristen zara etxera, etxera iristen zara eta han izugarrizko zalaparta dago… eta zu zara haren emaztea” esatera. Hor emakumeen pertsonaia batere definitu gabe zegoen. Bolada batean, emakumezkooi mundu mailako tragediak jartzen zizkiguten gai gisa, gure kantagaiak, derrigor, tragikoak balira bezala. Eta pasatzen ari gara gizonezkoen eta emakumezkoen eguneroko bizimoduak bestelako normaltasun batez parekatzen dituzten gaietara. Bilakaera horretan klabe izan dira emakumez bakarrik osaturiko saioak. A.A.:

titzen duzunean transmititu egiten duzu… Gu Zarautzen lau emakume ginen: Rosi Lazkanok 55 urte ditu, nik 35, Uxuek 30 eta Amaia Urbietak 22… Gai horrek garapena zeukan. Zarauzko saio hartan, emakume deseodunak garela, begien bistakoa zen, baina beste saio batzuetan, emakumearen desira ia-ia aldarrikapen bat da. Jende bat oraindik harritu egiten da, ez agian desiradun izateaz, baina bai desiraduna zarela jendaurrean esateaz. Masturbazioaz kantatzea saio horretan ebidentzia bat zen; emakumeok masturbatzen garela esan beharrik ere ez dago. Baina beste saio batean halako zerbait esatea lotsagabekeria handia da edo “hau apurtzaile plantak egiten ari da” pentsatzen dute. Badirudi aldarrikatzeko egiten duzun zerbait dela eta ez dela zure egunerokotasunaren gai. Baina gizonezkoek ere euren desirari buruz zer kantatzen duten ikustea interesgarria da, zer kantatzen duten benetan desirari buruz? Gizonezkoen desirari buruz egiten diren txisteek askotan emakumea objektualizatzen dute, baina horien desira ere beren emozioek eraginda ez da kantatzen, baizik eta estereotipo batzuetatik. Baina kodigo komuna denez, publikoak kodea ezagutzen duenez, erraz mugitzen dira testuinguru horretan, eta grazia egingo dute. Baina gizonezko horiek benetako emozioetatik kantatzen ariko balira benetan, hor, agian, eroso sentituko ginateke gu ere. Kontua da zer kodigotan kantatzen den sexualitateari buruz. A.A.:

Saioko emakume bakar izate horrek sormenari mugak jartzen al dizkio? Nik uste dut orain arte horrela izan dela; orain gure artean sentsazio hori gainditzen ari gara. Gu geu ere oso exijenteak izan gara emakumezko bertsolariekin. “Saioan emakume bakarra egon, eta hori kantatu behar al zuen amatasunari buruz?”, esan izan dugu, adibidez. Gizonek ez dute hori inoiz bizi izan: badakite beraiek ez badute gai bati buruz zerbait esaten, hurrengoak esango duela edo bestela, hurrengoaren hurrengoak.

A.A.:

U . A . : Gu gure subjektua pertsona bezala eraikitzen saiatu gara. Nik sexualitateari buruz hau kantatu behar badut, nire oholtza-kide diren Andonik, Unaik, edo Igorrek [Elortza] behin baino gehiagotan entzun izan didate gai horien inguruan kantatzen, eta badakite, gutxi gorabehera, nondik nora ari naizen, eta niri esaten dizkidatenak ere hortik esaten dizkidate. Baina Askizun juntatu garenean, 18-20

119

urteko neskek saioko emakume bakar izatea eta horrelako gai bati kantatzea nola bizi izan duten ikusi dugu. Beste definiziorik ez daukan edo ezezaguna den 18 urteko neska bat nola ikusten dugu estereotipo bezala? Zer kantatu ez dakizunean, edo ez duzunean ezagutzen, subjektu hori marraztu gabe dagoenean, estereotipoak nora eramaten gaituen konturatu behar dugu. Ordezkagarritasunarena dago emakume zarelako deitzen dizutenean ere. Badira saio batzuk, non, oraindik ere, emakumea zarelako deitzen dizuten. Askizun zera esaten genuen, “niri deitu eta ezin banaiz joan, eta esaten badidate ea badudan beste emakume batekin kontaktua, gutxienez galdetuko dut ‘nolako emakume bertsolaria? ordea’”. Izan ere denok ez gara berdinak. Estitxu Eizagirrek esaten zuen oso gutxi konturatzen garela gizonak ere hor gizonak direlako daudela. Badirudi gizonak neutro direla, eta ez, ez dira, gizonak gizon dira, beren zakil eta guzti. Aurrera egin dute beren zakil eta guzti. A.A.:

U.A.:

Ez dugu hitz egin zakilaz, eta niretzat hori oso inportantea da.

Zergatik? Bertsolaritza falokratikoaz hitz egin behar da, zakilaren botereaz. Askotan umorez ari garenean, edo beste edozein gairi buruz ari garenean, gizon batzuek mahai gainera ateratzen dute zakila. Eta teknika hobetu ahala, eta helduago izan ahala, gizonek beren zakila hobeto lotzen dute, kontzienteago dira eraikuntzaz, eta dialektika erabiltzen dute. Baina gazteen bertso-saioetara baldin bagoaz, askotan ateratzen dute mahai gainera zakila. Alde batetik ulertzekoa da, geuk ere adin horretan ez geneukan kontzientziarik eta estereotipoetan finkatuz kantatzen genuen, eta haiek horrela kantatzen dute jendarteko estereotipoa horrela delako. Bertsolari gazteen saio pilo batean mutilak bere zakila eta bere desira ateratzen du nahiz eta politikaz, aberri egunaz edo bizilagunen liskar batez aritu bertsotan. Inkontzienteki sentitzen dute botere bat dela, eta funtzionatu egiten du. Adibidez, neska bat eta mutil bat politikaz kantatzen ari direla, eta gaia honakoa bada: “Zer murrizketa egingo dituzue hurrengo urterako?”, eta intelektotik ari badira kantatzen, “nik kulturan murriztuko nuke, honegatik eta honegatik”; “nik gastu militarretik, honegatik”, eta momentu batean mutilak esaten U.A.:

120

dionean neskari “nik zure gona murriztuko nuke”, hor botere harremana ez da dialektikoa, baizik eta generoen artekoa da, eta mutilak gorputz subordinatu bat sortu du. Gorputza ateratzen denean bertsotara, ezinbestean, agerian gelditzen da emakumezkoenak gorputz subordinatu direla, edo gizontasun hegemonikoan sartzen ez diren gizonezkoen gorputzak.

Bertsolariez aritu gara, baina bertsolaritza publikoak, gai-jartzaileek, antolatzaileek, epaileek… osatzen dute. Zuen hausnarketa partekatzen al duzue horiekin guztiekin? A.A.:

Konplizeak behar ditugu ahalik eta esparrurik gehienetan. Denon artean aldatu eta eraiki behar dugu denok gustura sentitzeko bertsolaritza. Antolatzaile, gai-jartzaile… guztiekin konpartitzen saiatzen gara ikuskera hau. Gero eta antolatzaile gehiago dira horrelako kezkak dituztenak eta nahi dituztenak, adibidez, Ez da kasualitatea bezalako saiorik.

U . A . : Aurten, lehenengoz, Txapelketa Nagusiari begira, gaijartzaile taldeari eta epaile-taldeari eman genien beste leku batzuetan eman dugun generoari buruzko hitzaldia. Gure helburua ez da nolako gaiak jarri behar dituzten esatea, edo 0tik 10era nola puntuatu behar duten bertso bat esatea. Baizik eta, gutxienez, kolektibo horiek ere eraikuntzaren kontzientzia izan dezatela, hau da, irten gaitezen neutroaren gezurretik. Lehenengo hori da. Irten garen seinale izango da konturatzen direnean bertso bat ezin dela orain arte bezala puntuatu edo gai batzuk ez direla berdinak emakume batentzat edo gizonezko batentzat, ez baititu boterean maila berean kokatzen.

Edo estereotipoei uko egiteak ez duela esan nahi estereotipoak kantatzen ez dakizula, baizik eta bestelako zerbait kantatu nahi duzula.

A.A.:

Baina zuoi, bioi, estereotipoetatik ateratzeko ahalegina egin zenutenean, Gipuzkoako Txapelketan gai-jartzaileak pilotarien rolean jarri zintuztenean eta zuek emakumezko pilotari gisa kantatu zenutenean, gaitik ihes egin zenutela esan zizueten… U . A . : Gizonezko bertsolari batzuk ere saiatzen direnean beren estereotipoetatik ateratzen, zigor

121

122

123

Gai-jartzaileek gai bat txapelketan jarri aurretik, gai bakoitzari zer kantatuko lioketen ikusten dute, eta ikusi ezean bi edo hiru bide dituela, gai hori ez da aurrera ateratzen. Horretan ere kontuan izan behar dugu genero-sistema.

A.A.:

Publikoak nola erreakzionatzen du ohiko umoretik edo estereotipoetatik ateratzeko ahalegina egiten duzuenean eta emakumeon mundua azaleratzen duzuenean? Nik sentitzen dut, gutxiengoa izango den arren, publiko bat goxatu egin dela emakumezko bertsolariak oholtzara atera direnean, gusturago dagoela bertso-saioetan. Beste batzuek esan izan digute gaiari ez diogula heltzen; aukerak galdu ditugula betiko umore horretatik joan nahi ez dugulako; beti gure garaiak aldarrikatzen ditugula ere esan izan digute. A.A.:

Publikoak daude, pluralean. Publiko heterogeneo horren barruan badaude batzuk esaten dutenak, “bazen garaia”; beste batzuk harrituta gelditzen dira, “a, ze ondo!”; beste batzuk harritu eta pixka bat molestatu direnak, eta beste batzuek ez dute entzun ere egin nahi. Uste dut bi ertzak minoria direla. U.A.:

Jendea aldatzen ari da. Publikoa berkokatzen ari da, bertsolaritza ere aldatzen ari delako.

A.A.:

124

eta saioak egitera joateak txistetarako eman dezake, baina seme-alabak bertan behera baztertzen dituen amak ez dauka graziarik”. (A.A.)

Oso garrantzitsua dugu bitartekari espezializatuen lana, hau da, a posteriori eginiko irakurketa. Epaileak ere bat-batean ari dira epaitzen, beren eraikuntzarekin eta beren nortasunarekin. Ezin zaie eskatu perfekto izatea eta momentu bakoitzean erabakiak kontuz hartzea, bertsolariok ere ez baititugu hartzen momentu guztietan nahi genituzkeen erabakiak. Baina egon beharko lukete kazetari feministak edo antisexistak, bertsolaritza edo diskurtso askeago baten alde ariko diren kronistak, ikusiko dutenak neska bat ez bada gai batean ondo aritu, genero-sistemarekin zerikusirik ba ote duen galdetuko dutenak; eta baldin badauka, xehatu dezagun: zergatik izan daiteke? Eta zer egin dezakegu hori hobetzeko? Zer egin dezakegu gizonaren diskurtsoa hain zapaltzailea izan ez dadin, edo emakumearen diskurtsoak efikazia handiagoa izan dezan eta publikoak hobeto uler dezan?

“Gizonen umorean emakumeok ez daukagu graziarik. Gizonezko mozkor batek sekulako grazia dauka; aita txar batek ikaragarrizko grazia dauka, eta umeak bazterrean utzi

hori jasotzen dute. Gizontasun hegemonikotik ateratzen zarenean eta, gainera, aurretik hori saldu duzunean, zigorra dago.

U . A . : Publikoak eta publikoak dauden bezala, bereizi behar dira saioak eta saioak, eta antolatzaileak eta antolatzaileak, gai-jartzaileak eta gai-jartzaileak; eta giroak eta giroak. Kontestu bakoitzean abiadura desberdinean doa aurrera gai hau. Ezin da konparatu Ez da kasualitatea saioetan, edo emakumez bakarrik osaturiko saioetan, lehenengoetatik orain arte zenbat matiz eta zenbat kolore desberdin azaldu den, edo txapelketa batean zenbat kolore agertuko den gai honi loturikoak. Txapelketa askoz ere atzerago dago.

Bertso-eskola feministak bide parekideagoak irekiko dizkio bertsolaritzari?

125

Bertso-eskola elkargune feminista bat da. Bertsotan emakumezko erreferente oso gutxi izan ditugu, baina beste esparru batzuetan gu baino askoz helduago diren eta esperientzia gehiago duten feministak daude, eta guri asko interesatzen zaigu hortik jaso dezakeguna. Bertso-eskola feminista apuntatzen den taldeari egokitzen zaio. Orain arte Ondarroan egin dugu bat, eta inor ez zen bertsolari, denak ziren bertsozale. Hernanin egingo dugu, eta badakigu apuntatuko diren batzuk bertsolari direla, eta beste batzuk bertsozale. Beste batzuk bertsoaren inguruan teorizazio bat edo beste egin dutenak izango dira. Bertsolaritza interesatzen bazaizu, beste ikuspegi bat garatzeko bidea ematen da bertsotan, baina baita antolakuntzan, gai-jartzaile, edo epaile-lanetan ere. Gu saiatuko gara, hori guztia kontuan izanez, ariketa edo proposamen espezifikoak egiten. U.A.:

Zein da emakume bertsolariok une honetan aurrean ikusten duzuen langa edo kristalezko sabai hori? Esan izan da amatasuna izan zitekeela, baina badirudi gainditzen ari zaretela. Niretzat langarik handiena gure buruen deskripzioa da. Emakumeen deskripzioa. Ez dauzkagu emakumeen erreferentziak ofizio diferentetan, izaera diferentekoak… ez dauzkagu marraztuta. Oro har, mundu mailan, literaturan ere gizonezkoekin konparatuta gutxiago mamitutako emakumeak dauzkagu. A.A.:

126

Mamutik mamira egin behar dugu. U.A.:

A . A . : Azken urteetan gogoeta batzuk konpartitu ditugunok puntu horretan gaude: ikusarazi eta horren arabera kantatu. Emakume-subjektu diferenteak marraztu nahi ditugu eta, horretarako, ikusi egin behar ditugu emakume horiek, geuk ere ez baititugu ikusten askotan eta geu ere estereotipoetan amiltzen baikara.

ikustea interesgarri irudituko zaigun ala ez”. (A.A.)

Sasia kentzeko nahian, urrats berri dira bertso-eskola feministak. Eraikitzen ari den zerbait da. Lehenengo eta behin, emakume subjektuak izango dituen bertsolaritza ikusarazi behar dugu, emakumeen kezkak, emakumeen ofizioak, emakumeen ibilbideak agertuko dituena. Eskoletan irudikatu nahi dugu emakumeak bere burua subjektu bezala harturik zer kantatuko lukeen oholtza gainean, zer gai jarriko lituzkeen, eta gai horien aurrean nola kokatuko liratekeen ikusi nahi dugu.

A.A.:

“Berrogeita hamar urteko gizon bat interesgarria da plazan, hori denok dakigu, baina ez dakigu berrogeita hamar urteko emakume bat plazan

Jenioak ditugu definizioak daudelako jenioei buruz. Eta bertsotan ere bideak ezagutzen ditugu badaudelako, dagoeneko, ibiltzeko bide konkretu batzuk. Baina Maialenen bertso haietan bezala, “inork ibili ez duen bidean / zer dago sasiaz beste?”. Sasiz betetako bideak ikusarazten baditugu, orain arte aterabiderik ez zeukaten gaiek aterabide asko dauzkatela konturatuko gara, eta aterabide asko zituztela uste genituenak, oso mugatuak direla. U.A.:

Eta zeuon buruari ere erortzen utziko al diozue? Hau aldarrikatu dugu Askizun: hanka sartzeko eskubidea daukagu. A.A.:

Hori ezinbestekoa da: nola eman guk geuk geure buruei eskubideak? Beste langak hortik datoz, geure buruak mugatzen ditugulako. Gaur egun zuk erabakitzen baduzu langa horiek batetik bestera gainetik saltatzea, posible da; zaila da askotan, baina posible da izan. Nire ustez, mugarik handiena berdintasun egoeran gaudela pentsatzea da. Hortik aurrera dauden mugak, batez ere kolektiboaren laguntzarekin, gainditzen joan gaitezke, eta gainditu ahala, ikusiko dugu kontzientzia hori mamitzen eta sendotzen ari dela, eta, jakina, beste muga batzuk gainditzeko indarra aterako dugu. Baina 20 urteko emakume bertsolari baten muga nagusia bere autoexijentzia baldin bada, hau da, ez dela nor sentitzen, ez duela graziarik… hori dena barneratzen badu, konturatuko da lehenik lan egin behar duela, eta badauzkala konplizeak, eta badirela modu aproposak hori gainditzeko. Ama bezala, zuk zeure buruari, bertsotan egiteko, eskubidea eman nahi badiozu, egin dezakezu, hor agerian dauden “baina” guztiekin. Zein testuingurutan zaren ama, bikoterik baduzun ala ez duzun, zer-nolako bikotea daukazun, zer-nolako laguntza familiaren aldetik, zer egoera ekonomiko… zailtasunak beti dira handiagoak. Baina handiena definizioan dago, eta geure buruari eskubiderik ez emate horretan. U.A.:

Daukagun adin-langa ere oso mugatzaile gertatzen zaigu, eta daukagun erreferentzia sozial-ekonomikoen langa ere bai. Baina bide horiek geuk urratu behar ditugu, ez bestek. Gizonezko edo A.A.:

127

128

129

emakumezko konplize batek asko lagundu zaitzake, beti kontra aritzea oso gogorra baita.

Adin-langa aipatu duzu, Ainhoa. Emakumezko bertsolarion adinmedia gizonezkoena baino baxuagoa da. 50 urteko gizon bat interesgarri da plazan, hori denok dakigu, baina, oraindik ez dakigu 50 urteko emakume bat plazan interesgarri gertatuko den ala ez. 50 urteko emakume interesgarria oraindik, sozialki, ez dago onartua. Une honetan badakigu neska gazteak, X arrazoiengatik, interesgarri direla antolatzaileentzat, baina ez dakigu 50 urteko emakumeak interesgarri izango diren ala ez.

A.A.:

Geure burua interesgarri iruditu behar zaigu. Horrela esanda ez dakit zer ematen duen, baina horixe da gakoa. Ni seguru nago emakumeok interesgarri bihurtzen bagara, eta 50 urterekin bertsotan jarraitzen badugu, eta guk uste badugu interesgarri garela, izango da antolatzailerik pentsatuko duenik interesgarri garela. Arazoa da 20 urteko neska batek senti dezakeela ez duela esatekorik ezer, hau da, ez dela interesgarri edukien aldetik, umorea sortzeko ez dela gaiâ&#x20AC;Ś Beraz, ahaldundu egin behar dugu. U.A.:

Hori ez da emakumeen muga. Bertsolari bakoitzak sentitu behar du berak esateko daukana berak bakarrik esango duela. Ametsek ez du Andoni ordezkatuko. Pertsona bakoitza norbanako bat da, eta bertsolari emakumezkook ere ikuspegi pertsonalarekin, emakumezko gorputz, emakumezko bizipen, emakumezko tradizio-haritik gatozenak gara, baina bakoitza bat da, ordezkaezina.

Hamar urte pasa dira lehendabiziko aldiz, Askizun, 15 emakume bertsolari elkartu zinetenetik. Urtero elkartzeko konpromisoa hartu genuen, eta esan genuen ez dugula hamar urte itxarongo horrelako bilkura bat egiteko. Momentu horretan bertso eskola bat jarri zen martxan, eta, gutxienez, plazako ariketak geure artean gehiago lantzea erabaki genuen. Jarrita dago data: datorren urteko irailaren 12 eta 13an hasiko gara. A.A.:

45 emakume bertsolari bildu ginen. Horrek esan nahi du, izan bagarela, eta beharra dagoela elkartzeko. Elkarrekin gauzak egiteko nahia daukagula esan nahi du, eta kontzienteki edo inkontzienteki, GU bat osatzen dugula.â&#x20AC;˘ U.A.:

130

HOTSA

UZTAILAREN 3tik 5era AHOA BETE HOTS IZENEKO JARDUNALDIAK OSPATU ZIREN VILLABONAN. HITZA JOLAS IZAN ZUTEN IZENBURU ETA AHOZKO JOLASA IKASBIDE BIHURTZEKO PAUTAK EMAN ZITUZTEN HIZLARIEK. MINTZOLA AHOZKO LANTEGIAK ANTOLATUTAKO IV. EDIZIOA IZAN DA AURTENGOA.

HTTPS://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=U1IGX7P6RVW

ZTAILAREN 3TIK 5ERA AHOA BETE HOTS izeneko jardunaldiak ospatu ziren Villabonan. Hitza jolas izan zuten izenburu eta ahozko jolasa ikasbide bihurtzeko pautak eman zituzten hizlariek. Mintzola ahozko lantegiak antolatutako IV. edizioa izan da aurtengoa. Ahozkotasuna eta ahozko generoak hezkuntzan lantzeko premiari erantzuteko antolatu ziren jardunaldi hauek. Beñat Gaztelumendik, Bertsozale elkarteko Ikerketa arduradunak, egin zuen lehen eguneko sarrera: “Mintzola proiektu bakarra izan arren bi adar dauzka. Bertsolaritzaren ikergune izatea da horietako bat eta ahozko kultur adierazpen bizien elkargune izatea bestea”. Azaldu zuenez, “ahozkotasuna gozamenetik eta jolasetik nola landu litekeen aztertzea” zen jardunaldien erronketako bat. Bere esanetan, “jolasa ongi pasatzea baino gehiago da, tresna baliagarria da ahozko generoak lantzeko”. Hori frogatzeko, ahozkotasunaren adierazpide ugaritako artistak gonbidatu zituzten beraien esperientziaren berri eman zezaten.

134

135

136

137

Hezkuntza Arautuko eta Ez Arautuko irakasle eta begiraleei zuzenduta zeuden jardunaldiok. 22 ikaslek buru-belarri jarraitu zituzten hitzaldiak hiru egunez Subijana etxean. Gustura zeuden antolatzaileak izen-emandako jende kopuruarekin eta “jardunaldietan egondako giro ona” azpimarratu zuten. Karlos Aizpuruak, Bertsozale elkarteko Ikerkuntza eragileak, ikastaroa egonkortzen ari denaren seinaletzat hartu zuen: “ahozko generoei buruzko teorizazioa, tailer praktikoak, mahai-inguruak eta performanceak eskaintzen dituen ikastaldi bakarra da hau”. Mintzola Fundazioak antolatu zituen jardunaldiak eta Bertsozale elkartea, Euskal Kantuzaleen Elkartea, EHAZE (Euskal Herriko Antzerkizale elkartea) eta Ipuin Kontari Taldea izan ziren laguntzaile. HONAKOA IZAN ZEN HITZALDIEN ZERRENDA:

138

•

Juan Kruz Igerabide. Jolas-hitzak

•

Jaime Altuna. Jolasaren hizkuntza eta hizkuntzaren jolasa

•

Pello Añorga. kontaketaren erritmoan: jolasean elkarrekin

•

Oihane Perea. Hitza jostailua bertso-eskolan

•

Gabi de La Maza. Kantu jolasa: karaokeak prestatzen ikasteko tailerra

•

Oskar Estanga. Kantuan: gorputz eta arimarekin jolasean

•

Urko Rekondo: Jolasetik antzerkira

•

Eñaut Gantxegi. Joko eszenikoa

139

Ahozkotasunean trebatzeko jolas eta ariketan berri ematea agintzen zuten jardunaldiek teoria eta praktika uztartuz eta norabide hori jarraitu zuten: lehen egunean teoria jorratu zen; baina hortik aurrera, eta batez ere antzezleen eskutik, nahiko izerdi botatzeko aukera izan zuten partaideek. ‘ Urko Rekondo (Errenteria, 1977). London Puppet Schoolen egin zituen txontxongilo ikasketak (2003-2005). Tailer zenbaitetan ere aritu da Krakoviako Krzysztofory, Wroclaweko arte eskolan baita Mar Navarro eta Stephen Mothran eta Faulty Optic-ekin ingalaterran. Antzerkiola Imaginarioarekin egin du lan eta Dejaburen txontxongilo eta eszenografiez gain beste hainbat konpainientzat ere egin ditu sorkuntzak: Tentazioa, Behibis… Pedagogian lizentziatua, antzerki irakaskuntzan ere jarduten du azken urteetan.

Urko Rekondok talde dinamika erabili zuen taldearen gorputzaldian eragin eta gorputza buruarengandik askatzeko. Taldean egiteko zenbait jolas proposatu zituen lehenengo —arrazionaltasunetik ihesi gorputzari erreakzionatuarazten zioten jolasak—. Jolasen arauak ezarri zituen lehenik eta gero haietan erritmoa eta kontzentrazioa sustatu. Beranduago, antzerkirako jauzia eman zuen. Horretarako, espazioaren kontzientzia hartzeko zenbait ariketa proposatu zituen eta denbora gutxian, gaia emanda, antzerki labur bat eginarazi zien partaideei. Antzerki baten sorrera prozesua beraren ludikotasuna agerian utzi zuen.

Eñaut Gantxegi (Lezo, 1974). Soziologian lizentziatua. Donostiako Arte Eszenikoen Tailerrean ikasia. Bertako irakasle da 2009az geroztik, Joko Eszenikoa irakatsiz. Hamaika antzerki talderekin lan egin du: La cubana, La fura dels baus, Ados, Irrien lagunak… Antzerkian ez ezik, telebista, zinema eta bestelako arte eszenikoetan ere jardun du. Telesail eta filmetan ere parte hartu du.

Eñaut Gantxegiren tailerra ere guztiz praktikoa izan zen. Jarrera aktiboa eta konfiantza sustatu zituen bere hitzaldian. Objektuak eta egoerak proposatu zituen ikasleek inprobisatuz antzeztu zezaten.

140

141

142

143

Oskar Estangak musika ardatz hartuta saio praktikoa eskaini zuen. Kantua lantzeko jolasak proposatu zituen eta baita ahotsaren erabilerari buruzko xehetasunak eman ere. Ahots kordak behartzeraino kantarazi zien bertaratutakoei, bakoitzak bere mugak eta aukerak ezagutu zitzan. Oskar Estanga Ezkurdia (Gaintza, 1978). Irakasle-eskola musikalean diplomatua da. Kantaldi parte hartzaileetan dinamizatzaile eta Nafarroko Kantuzale Elkartean lanean aritua. Bertsolaria d;, Bat-batean bertsoa eta musika proiektuko sustatzailea, batukada irakaslea, umeen antzerkilari, bertso udalekuetan grabaketen arduradunâ&#x20AC;Ś

Gabi de la Maza (Gorliz, 1956). Azken 33 urteotan irakasle aritu da lehen hezkuntzan eta Plentziako Euskal Girotze barnetegiko begirale-zuzendaria da. Barnetegiak girotzeko oso garrantzitsua izan da kantua eta horrek lehen euskal karaokera ekoiztera eraman zuen. Musika izan zuen zutabe Gabi de la Mazaren hitzaldiak ere. Konturatuta daude bi hizlariak haur eta gazteekin bat egiteko zuzeneko lotura ezartzeko tresna dela musika. Euskara sustatzeko barnetegi bateko zuzendaria da gorlizdarra. Bera kantuzalea izaki, gazteagoei ere gustatuko zitzaiela sinetsita euskal kantagintza hartu eta karaokeak prestatzeari ekin zion. Duela urte asko eman zuen pauso hura, geroztik milaka kanturekin egin du prozesu bera: musika jaitsi, letra karaokeak sortzeko programan idatzi, silabaz silaba sartzen joan eta irudiak itsatsi. Ezaguna da bere kanala: http://www.youtube.com/txantxangorria. 2005. urtean ekin zion lanari eta geroztik 19 milioi bisita baino gehiago izan ditu berak sortutako kanalak. 800 euskal kantek osatzen dute egun. Edozein karaoke sortzeko gidaliburua osatu zuen hitzaldirako.

144

145

Oihane Pereak bertsolaritza hartu zuen ardatz. Bertso-eskoletako materialgintzaren historia azaldu eta egindako lana bateratzera nola iritsi ziren azaldu zuen. Adibideak ere eman zituen Pereak. Ikasleek Oinak lurperatu edo Mainontzi bezalako jokoetan jolasteko parada izan zuten. Oihane Perea (Gasteiz, 1977). Bertsolaria Arabako egungo txapelduna izateaz gain Arabako Bertsozale Elkarteko irakasle eta eragilea da egun eta bertso eskoletan, bertso udalekuetan eta barnetegietan haur eta gaztetxoekin esperientzia handia izan du.

Hitzaldien parterik teorikoena lehen egunekoa izan zen. Hiru izen handi elkartu ziren horretarako. Lehenik, bakoitzak bere hitzaldia eman zuen eta hiruek (eta ikasleek) elkarrizketa interesgarria izan zuten egunaren amaieran.

Juan Kruz Igerabide izan zen hizlarietan lehena. Adunakoa idazle ezaguna da eta EHUko irakasle izateaz gain Mikel Laboa Katedraren zuzendaria ere bada. Katedra honen bidez, aurten lehenengo aldiz, bertsolaritzari buruzko tesia egiteko laguntza bideratuko da.

146

147

148

149

Jolasaren kontzeptuan sakondu zuen Igerabidek, bera ustez gizakiaren muin-muinean baitago jolasa. Jolas orokorretatik abiatu zen eta soinuzko eta hitzeko jolasetan amaitu zuen. Haur literaturan esperientzia eta eskarmentu handia du Igerabidek eta badaki zertaz mintzo den. â&#x20AC;&#x153;Jolasak zenbat ezaugarri ditu haurrentzat. Batetik, mugimendua eragiteko tresna bat da (dantza edo poesia, esaterako). Hortik, hotsarekin zerikusia duten jolasetara pasatzen da haurra eta onomatopeien indarraz jabetzen hasten da. Azkenik trebaketa mekanikoa eragiteko funtzioa ere badu, baina batez ere maitasuna erakustekoa. Jolasaren bidez kokatzen du haurrak bere burua espazioan. Bere gorputzaren kontzientzia hartzen du, eta badaude zenbat poema edo abesti kontzientzia hori apropos sustatzen dutenak. Behatzei izena eta funtzioa ematen dioten jolasak adibide garbia dira. Haurrak naturalki iristen dira jolas sinbolikoak eraikitzera 2 urtetik aurrera. Jolas sinbolikoak oso garrantzitsuak dira. Haietan haurrek irudimena erabiltzen dute jolasteko: rol ezberdinak ematen dizkiete

150

151

beraien buruei eta gainontzeko haurrei eta objektuak ere irudimenaren bidez transformatzen dituzte. Bizitza errealean behatutako egoerak imitatu ohi dituzte eta beraien imaginarioko elementuak erantsi. Oso garrantzitsua da prozesu hau beraien bizitzako erronkei aurre egiteko etorkizuenean. Igerabideren ustez â&#x20AC;&#x153;jolas sinbolikoa ez da haurrak egiten duen errealitatearen antzerkia solik; errealitatearekiko harremana bera da sinbolikoaâ&#x20AC;?. Poesiak haurrengan duen funtzioaren inguruan ere jardun zen. Sehaska kantuak hartu zituen aipagai. Bere ustez funtzio kontrajarriak izan ditzake doinuaren arabera. Askotan haurren lasaigarri da poesia, komunikazio emozionalerako tresna bat. Poesia kontatzeko momentuan haurrarengan psike irekitasuna gertatzen da eta psiketik psikera komunikatzeko momentu apropos gutxi egoten dira bestela. Justu kontrakoa ere lortu dezake poesiak, haurra esnatzea. Erritmoa, ukimenak eta dantzak lagundu dezakete horretan. Bere esanetan, haurrek pentsamendu magikoa dute hasieran eta handiago egin ahala pentsamendu zientifikoa eraikitzen hasetan dira. Askotan pentsatu izan da batetik besterako pausoan, derrigorrez lehenengoaz erauzi beharra duela haurrak, baina ez da egia. Pentsamendu magikoa galtzeak antzutze bat dakar. Bi pentsamendu mota horien artean kokatu daiteke artea. Artista izatea bizikizun kontatzaile izatea da. Pentsamendu magikotik zientifikorako urratsa ematen duen tresnatako bat igarkizunarena da. Funtzio garrantzitsua aitortzen dio

152

153

Igerabidek igarkizunei, bere ustez “jakinminaren ernalgarri” dira haurrak bizitzan izango dituen lehenengotako enigmak ere bai. Geroago hainbeste sustatuko den inteligentzia matemanikoaren ataria, beraz. Bestalde, haurraren ahalmen metaforikoa re sustatzen du. Azken finean, jolasa Igerabiderentzak caos eta cosmosaren arteko orekaren antzeko bat da. Ingurune desordenatu bat arautu eta ulertzea, harekin gozatzeko. Horrela, bere hitzaldia borobiltzen zuen “Existentzia jolasa da”, esan zuen, hitzaldiaren izenburua borobilduz.

Jaime Altunak gazteen heziketarako programatan lan asko egin du. Urtxintxa Aisialdi Eskolan izandako esperientzia oso baliagarri zaio jolasaren mekanismoak harilkatzeko. Jolasari buruzko zazpi ezaugarri zerrendatu zituen Villabonakoak: “Jolasa askea da eta muga argiak ditu, jolasaren arauak ezagutzen dituzte jolasten ari direnek. Jolasa ez da produktiboa”, alegia, jolasaren helburu bakarra jolastea da. Askotan hezkuntza arduradunak jolasa bestelako helburuetarako erabiltzen saiatzen dira, baina hori ez litzateke jolas bat, dinamika bat baizik. Horrek ez du esan nahi jolasa bezain dibertigarria izan ez daitekeenik. Jolasa zorizkoa da, atsegina eta irudizkoa. Zeken bi ezaugarri hauek jolasak sortzen duen gozamena azpimarratzen dute, eta haurrengan sortzen duen lilura horrenbestez.

“Kultura jolasa da eta jolasa kultura da” Huizingaren Homo ludens liburua azpimarratu zuen Altunak bere hitzaldian eta Pello Añorgak ere liburu bera izan zuen aipagai. Hiru dira hizkuntza bat ikasteko mekanismoak: elkarrekintza, imitazioa eta jolasa. Jolasak haurren ikasketa prozesua errazten du

154

155

haurraren eta helduaren arteko elkarrekintza sortzen duelako. Elkarren komunikazio beharretara egokitzen dira etengabe. Bestalde, imitazio ikasten du haurrak. Jolasa mugagabea da. Haurrak jostailua berez erabili behar den bezala erabiltzen du, baina esploratzen du barruan duena, manipulatzen du, desmuntatu eta berreraiki. Hizkuntzarekin ere gauza bera egiten du. Jolas askotan hitzak oso lagungarri zaizkie eta haien bidez transmititu ohi da hitzen magia. “Jolasetan, eguneroko bizitzarekin edo bizitza arruntarekin alderatuta, irrealtasunaren halako kontzientzia bat dago, jolasean beste norbait edo zerbait izan daitezke haurrak eta dena misterioz beteta egon litezke, jolasean parte hartzen ari direnek soilik dakizkiten kodigo batzuk existitzen dira”, esan zuen Villabonakoak. Euskararen normalizaziorako bidean Altunak dio garrantzitsua dela hitzen lilura hori sentitzea haurrek “hitzen lilurak erabilera ekarriko duelako”. “Haurrak jolasaren bidez fantasiak, nahiak eta bizipenak askatzen” dituenez, jolas horiek euskarazkoak izatea zein garrantzitsua den azpimarratu zuen. Jolasaren eta jostailuaren arteko ezberdintasunei gogoeta eginaraziz hasi zuen hitzaldia. Panpina bat jostailu bat da. Ez da jolasteko ezinbestekoa, baina oso erabilgarria izaten da. Jolas asko egiteko ezinbestekoa izaten da jostailuren bat. “Orduan, hizkuntza zer da, jostailua edo jolasa?”, galdetu zuen. Bere ustez biak izan daiteke: “Jolasteko tresna oso garrantzitsua da eta beharrekoa ere bada askotan. Hala ere, hitza beti ez da jolasa eta pilarik gabeko jostailu batean modukoa ere izan daiteke. “ Jolasaren eta jostailuaren arteko ezberdintasunaz ere hitz egin zuen Pello Añorgak. Oiartzuarraren hitzaldia ezohikoa izan zen. Kontaldi bat sortu zuen, non ondorioak eta ñabardurak egiten zituen aurrera egin ahala; performance komentatua, alegia. Haurrak ipuin-kontalaria nola, halaxe jarraitu zuten ikasleek hitzaldia. Hain zuzen ere, “jolasera abandonatzea” jo zuen kontaketako gakotzat. Abesti eta dantza bidezko erritua oso garrantzitsua zela ere azpimarratu zuen. Bestalde, jolasak egoera dramatikoen koskak leuntzeko balio duela ere azaldu zuen. •

156

157

158

159

160

161

162

164

165

batek bertsolari izateko, naiz kasu berezi bat izan daiteke, Jon Maia zumaiar trebearena, hau ezagutzen duenik euskalerrian, ez bait da egongo, iñundikako aurrekorik izan ez badu ere, ikusi besterik ez dago noraiño iritxi dan.

ESKERRIK ASKO LENIK ETA BEIN, ALDIZKARI HONETAN, ZERBAIT KONTATZEKO AUKERA EMAN DIDATELAKO. Lan hau egiteko agindu didanak, ez dit eman honetan jakitun naizelako, barnean daramaten bertso zaletazunagaitk baizik. Bertsolaria izatea, txantxetarako gauza ez dala nere iritzirako izango esango nuke, estuasunik sortuko dietela, batez ere txapelketak iristen diranean, mikrofonoaren aurrean jartzeak edonor urduri jartzen omen duenez, lasai exerita paperean idaztea bezela ez det uzte izango danik, bat batekoan aritzea. Kantuan asten diran unean, iñoiz arriturik egon izan naiz, bertsolariak begiekin egiten dituzten mugimendueri begira bein baiño geiagotan esan det, gustora jakingo nukela, burmuñetan daramaten ordenagaillu berezi orretan, nolako erreboluzioa sortzen ote zaien, tximista baiño bizkorrago azken puntua gogoan arturik, puntu guztiak rimatuta bertsoa osatzeko.

Bertso eskolatik datorrena izan arren, orretaz aparte, derrigorrez berezko doaiak eduki bearko zituen, eskolatik bakarrik zailla izan daitekelako orren ona izatea, orrelako aukerarik izan gabeak ziran lengo bertsolari zaharrak, ala ere ederki moldatzen omen ziran, iru-lau lagun nunbaiten bildu ezkero, denbora gutxi galtzen zutela desafioa botata sagardotegiren batean elkarrekin neurtzeko. Nere ama zanak, bere aitari ikasitako bertso asko zituen, berak esanda zerbaitxo banekien gaztetan bertsotan zerbait aritua izandakoa zala, eta bera ere alaxe izatea bazitekela garai onetan jaioa izan bazan, aita ferira joaten zanean, begi exkela bertso paper saltzailleari erosita etxera ekartzen omen zizkion, bertso eta kantu zaharrak irakurri bakarrik ez, geienak buruz ikasi zituen. Irakurtzen zituen bitartean beiak gustorago zainduko zituelakoan. Sarritan berari entzunik ikasi genion honako hau ere, len esan ditudan lagunak juntatzea nahikoa omen zanda, elkarri kristonak botatzeko- Beiñola azi omen zan Pello Errotari haundia sei lagunen izenak aipatuz bertso labur batean. Emen juntatu gera, gu sei bertsolari Errekalde zaharra eta JuanJose Udarregi. Zizurkilgo Bernardo, Gazteluko Gorri Errenteriakua Xenpelar jaun ori. ta ni Asteasuko Pello Errotari.

Dudarik ez dago, bertsolariak pribilejiatu batzuk ditugula, ugari daudela dioten arren, zailla da guztiak lenbiziko maillan egotea, ala eta guztiz berdintzu mireztu izan ditut, bat batean botatzeko gaitazunik badute. Sarritan esan oi da, kastatik datorrela bakasta, eta odoleko norbait bertsolari izan badu aukera geiago izan dezake 166

Bertsolari trebeak izanak bazirala lenago ere, dudarik ez dago, ortxen daude eta liburuetan kurioso jasorik, gogoko dituanak irakur dezaten- bertso liburu irakur zalea zan gure ama Maria , aiekin gozatzen zuen eta aguro orduak ortan joaten zitzaizkion, orietako bilduma ugari Auzpoak argitaratu ala ate ondoan erositakoak bazituenda. 167

Berak bazuen zaletazun ori, baiña batere ez seme Balentiñek, naiz ura eta anaia Andres ere gaztetan poliki moldatzen ziranak izan biak, utzi bearra etorri zitzaiola zion, gogo gutxi zuela arek esanez, liburuak artzeko, ortan eguneratuta egon bearra zegola eta. Ama faltatu zanetik, apalan alferrikan zeuzkala eta arek ez zituela irakurriko eta mordo bat, neri pasatu zizkidan. Banan banako liburuak dira, guztiz altxorrez beterikoak, aien artean badira Uztapideren ale pare bat , eta ez nola naikoak, lenengo aleko Uztapideren bizitzako pasarteak irakurtzen azita, deigarri egin zitzaidan Juan Mari AROZPIDEkoa nere aitonaren izena, eta bertan jakin nuen, gure aitonaren eta bere anai Joxe joakiñen berri, nik ez nekizkin istorio geiago gure familiei buruz bazekienda. Liburuak dio, Uztapidek, bera mutill koskorra zala, Lasturko jaietan bein entzuna zuela, Zubeltzurekin batera kantatzen, baten bat, baita gogoan artu ere, bertan esaten du Txirritakin ere jarduna zala eta ark esana omenda 6ez zuela uzte alako bertsolaririk Gipuzkoan zegoenik. Gure aitonaren baserria zan Atxuitxo, eta txo orrek eskasa zala esan nai omen zuen, erremintaritza lanean gogor arituaz izerdia beharko atera familia mantentzeko, ezer gutxi eramango zuenda etxetik kanpora eguna igarota, bertsotatik soillik bizitzea oso zalla izango zanez, golfoen fama galanta izanik, oraingoen antzera tokatuko zitzaienda sarri zamar goizeko ordu txikitara arteko parrandak egitea. Euskal kulturaren osagai aberazgarria dala deritzot bertsolaritza, gure arbasoengandik jaso ditugun ahoz ahokoak baita euskeraz idatzitako bikaiñik ere badaude, gure erritako liburutegian, len egiñak diralako, irakuri al ditugu, eta oraingo bakoitzari ere ondo legokiguke, euskal kultura obetzeko zerbait egitea, mintzatzen edo euskeraz irakurtzen saiatuaz gutxienez . Ezkertu eziñezko zorra diogulako, urtez egun, bere kide guztiekin batera euskera dan Jabier Kaltzakorta bezelakoak eredu bere lanaren ondorioz, orain dala gutxi izentatu dutelarik.

urte eta egunez lantzen saiatua artzekoak dira, Euskaltzain oso

Joandan urtean, bera ezagutzea oore bat izan bait zan neretzat eta zerbaitek esaten dit, dagokion lekua betetzen jakingo duela aurpegian irrifarrik galdu gabe. Zorionak, Jabier Kaltzakorta Jaun txit gorenari.•

168