Bertsolari - 95. aldizkaria by elkarmedia

95. ZENBAKIA | 2014 UDAZKENA| 10 EURO

ZURE EURO

ASKORI

LAGUN DIEZAIEKE Kolaboratu ezazu geurekin eta Elikagai Bankuarekin

BERTSOLARI…

Erraza eta laguntza handikoa

EDITATZAILEA:

Zure EROSKI dendako kaxan egin dezakezu zure dohaintza

Jasotako diru guztia Elikagaien Bankura joango da oso osorik

•

ERREDAKZIO

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net rikirentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre BATZORDEA: Jon Martin, Nerea Ibarzabal, Malen Amenabar, Amagoia Mujika, Esti Esteibar, Xabi Paya, Beñat Zamalloa, Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre ADMINISTRAZIO BATZORDEA: Xanti Jaka, Joxean Agirre eta Antxoka Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin eta Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ DISEINUA, MAKETAZIOA ETA MARRAZKIAK: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Beatriz Zabalondo SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

N BA

Elikagai Bankuen Espainiar Federazioa EUREN GABONAK ZEUREAK BEZAIN ZORIONTSUAK IZAN DAITEZEN

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

005> ERRIMA SUEDIARRA •

006 JARRAITZAILE ERDALDUNAK ( 008> SERVIERTARRAK. Testua: Jon Garmendia Txuriya / Argazkiak: Alejo Moreno Sainz // 018> QUENTIN LAVIGNE. Testua: Jon Garmendia Txuriya / Argazkiak: Alejo Moreno Sainz // 026> PILAR RUIZ / BEGOÑA VECINO. Testua: Beñat Zamalloa / Argazkiak: Ekaitz Filarmendi // 036> MARIA COLERA. Testua: Beñat Zamalloa / Argazkiak: Gorka Uribetxeberria ) •

042 JUBILATU BAI, ERRETIRATU EZ 046> XABIER AMURIZA Testua: Andoni Egaña / Argazkiak: Conny Beireuther 066> BERTSOAK 068> ERRESERBAKO BERTSOLARIAK Testua eta argazkiak: Joxean Agirre ( 070> JON AZPILLAGA // 076> IMANOL LAZKANO // 082> JOSE LUIS GORROTXATEGI / 088> PATXI ETXEBERRIA // 092> TXOMIN GARMENDIA // 096> TXOMIN EZPONDA ) •

102> BLOGING IN THE WIND •

106> BERTSOLARIAK NOIZ ERRETIRATU BEAR DUEN? Testua: Nikolas Zendoia •

108> ( 108> THE LAST SHOT: Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea // 111> HAMAR BERTSOLARITXO. Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego )

95. ZENBAKI HONEK HARRIBITXI BAT DAKAR: Egaña kazetari lanetan, Amuriza elkarrizketatzen. Bertsolaritza modernoaren bi maisu handienak mahai beraren bueltan jarrita jubilatzeaz eta erretiroaz, zahartzaroaren ajeez eta bertuteez, eta ibilbide jori baten ikusmiraz berriketa politean. Halaber, lan hau osatzeko jubilatu ilustre errenkada bat elkarrizketatu du

5 U D A Z K E N A

2 0 1 4

Joxean Agirrek: Azpillaga, Lazkano, Gorrotxategi, Etxeberria, Garmendia eta Ezponda. Grina, memoria eta sosegua darie testu guztiei. Bestalde, Xilabari eta Bizkaiko Txapelketari ere bere ekarpentxoa egin nahi izan dio aldizkariak eta txapelketen jarraitzaile erdaldunen istorioak jaso ditugu bertan. Guzti horiez gain ohiko atal eta edukiak dakartza, noski, ohiko mimoz landuak. > > >> > > >

ZALDI EROA

ERRiMA SUEDiARRA

Hizkuntzak herri egiten gaitu

JARRAITZAILE ERDALDUNAK SERVIERTARRAK QUENTIN LAVIGNE PILAR RUIZ BEGOĂ&#x2018;A VECINO MARIA COLERA

80ko hamarraldian Xabier Amurizak bertsolaritza hitzaren kirol nazionala dela esan zuen. Eta gerora ikusi izan da ez zela gehiegi erratu: BECerako 13.000 sarrera instant batean agortu zirenean Finala Anoetako estadiora lekualdatu behar litzatekeela komentatzen zuen batek baino gehiagok. Alegia, futbol partidu baten dimentsioak hartuak ditu fenomenoak. Hala ere, definizio guztiekin gertatzen den lez, Amurizak esandakoa baino gehiago ere bada bertsolaritza. Honela, hitzik ere ulertzen ez duten hainbat jarraitzaile ere baditu hitzaren kirol nazionala deitu zitzaionak. Xilaba edota Bizkaikoa jarraitu duten lau lagun erdaldun eta euskaldunberri bat ezagutu nahi izan ditugu, eta BECen aldibereko itzulpena egiten aritu zen seigarren bat.

APURDIKO ITSAS HEGIAN DAGO AZKAINE, URDAZURI IBAIAK ZEHARKATZEN DUEN HERRIA, LARRUN MENDIAREN AZPIAN. Okertzeko arrisku handiegirik gabe, euskal antzerkigile emankorrena izan den Piarres Lartzabal han sortu zen, eta baita Roger Idiart apaiz eta euskaltzain urgazlea ere, Xalbador pastoralaren idazlea. Idazleak ziren ere Lapeire anaia apaizak, eta baita Jean Martin Hiribarren ere, denak azkaindarrak. Pantxoa Carrere abeslaria, edo Panpi Laduche eta Sebastien Gonzalez pilotariak azkaindar ospetsuen zerrendan sartu gabe ezin gelditu. Hau dena, 1960. urtera arte mila eta bostehun biztanle inguru ukan zituen herri batean; egun, lau mila bizilagun eskas ditu erroldaturik. Badu zerbait berezia herri horrek, izango da haizea edo izango da ingurunea, baina nabarmendu diren pertsona asko atera dira bertatik. Eta bertsolariak ere eman ditu herri ttipi honek, iaz zendu zen Fermin Mihura kasu, edo Muruatarren familiako hiru anai-arreba bertsolariak: Xumai, Maindi eta Ortzi. Baina bada bertso munduan ezaguna egiten ari den beste azkaindar bat gaur egunean, 2014ko Zuberoa, Lapurdi eta Nafarroa Beherea bertsolari txapelketan partaiderik gazteena izan den Aitor Servier. 17 urterekin hartu du parte txapelketan: “Eta nik eskatuta izan da, Elkartekoei espresuki eskatu nien parte hartzaileen zerrendan toki bat egiteko, izugarrizko gogoa bainuen txapelketa horretan lehiatzeko, eta ez nuen beste bi urtez itxaroten egon nahi”. Gainera, txapelketa ederra egin du, finalerdietara sailkatu eta sailkapen orokorrean 8. gelditu baita, finalera sartzetik 10 puntu eskasera. Gurasoen etxean hartu gaitu Aitorrek, berriki eraikia izan den etxe teilagorri hormazurian, Lapurdiko eraikin askoren gisa bereko etxe dotorean. Argazki erraldoi eta koadro koloretsuz betetako etxea da Aitor bizi dena; argazkiak bere aitaren pasioa dira, Jean-François Servierrena, lanak uzten dion denbora librean hartara emana baita, begiz ikusitakoa argazkietan hartzera; margoak aldiz, bere ama den Laurence Etchechuriren ogibidetik sortuak dira, artista plastikoa delako lanbidez. Frantsesez egiten dute etxean, amak eta aitak hura baitute ama hizkuntza, baina “Aitorri euskara ematea” izan zen gurasoen asmo lehena; agian, beraiek ukan zuten zuloa betetzeko, edo, behintzat, beraiek ukan ez zuten aukera izan zezan Aitorrek. “Guk

edo beste honek zein soinu ederra duen”

“4 bat urte zituelarik niri erakusten saiatu zen: ‘Aita, ikus zein ederra den honako hitza,

argi genuen ikastolara joango zela, eta ttipidanik saiatu gara herri honenganako errespetua eta hizkuntzaren baitako maitasuna transmititzen, nahiz eta guk hitz egin ez”, Aitorren aitaren hitzak dira horiek, Tai-Chi-Chuan eta Qui Qong irakaslea den JeanFrançois Servierrenak: “1954an sortua naiz Donibane Lohizunen. Aita ez, baina amaren aldetik familia euskalduna nuen, nahiz eta ez nuen haiengandik euskararik jaso. Ikasketak Uztaritzen amaitu ondotik Euskal Herritik joan nintzen eta urte asko eman nituen kanpoan. Itzuli ondotik gorputz-hezkuntza lantzen dut irakasle gisa, 30 urte daramatzat Txinako diziplina direnak ardatz hartuta”. TaiChi eta Qui Qong arte martzialak dira, kirolarekin zerikusia daukate, prestakuntza fisikoarekin, baina batez ere kontzentrazioarekin eta psikikoki oreka bilatzearekin. Gizon lasaia, pausatua da Jean-François, daukan adina baino gazteago egiten du, eta hizketarakoan ongi pentsatutako hitzak jaulkitzen dituela iduri du beti. Aitorri aitaren irakaspenak ongi etorriko zitzaizkiola galdeturik, “Ez pentsa, ez dut halako teknika berezirik ikasi, ez behintzat bertsoetan baliatzeko. Hori bai, bizitza osasuntsua izatearen garrantzia ikasi dut aitarekin, kirola egitearen garrantzia”,

erantzuten du. Aitor, futboleko atezain izan da oraintsu arte, Real Union futbol taldean, eta Athleticek ere probatu zuen bere balioa. Ikusi dutenek, biziki ona dela erraten dute “Baina ezin nuen erritmo horretan segitu. Hasteko, ia egunero joan behar nuen Irunera entrenatzera, eta autoz eraman behar ninduten; gero, ekarri. Baionan ikasten dut, eta ikasketei garrantzia ematen diet. Eta, gero, bertsoa dago… Dena ezin da, eta hautuak egin behar dira”. Hautu horietan beti ukan du gurasoen babesa Aitorrek. “Gu, bere desirak betetzen laguntzeko gaude, bere kabuz pentsatzen irakatsi diogu, eta berak hartutako erabaki oro errespetatzen dugu”, Laurence Etchechurik hurbiltasuna adierazten dio semeari hitz hauek eskaintzen dizkion bitartean. “1967an sortu nintzen Donibane Lohizunen. Jean Françoisen auzo berekoa naiz. Gure familiak lagunak ziren elkarrekin, beraz elkar ezagutzen genuen betidanik. Arrantzaleak ziren nire aitatxi-amatxi euskaldunak, baina garai haietan ez zen eskolarik, eta gugana ez zen euskararik heldu. Aitor sortu aitzin anitz bidaiatu nuen, eta behin hemen egonkorturik, artista plastiko bezala egiten dut lan”. Margoak, eskulturak eta performanceak sortzen ditu. Bere kreazioei lotutako erakusketak ere egiten ditu, eta biziki koloretsua da bere lanen emaitza. Aitarengandik bezala, amarengandik zer jaso duen galdegiten diogu Aitorri orduan: “Agian, begirada erranen nuke, mundua interpretatzeko begirada

“Guretzat harrigarria izan da Aitorrek euskararenganako izan duen erakarpena” 14

propio bat. Artea eta bakoitzaren subjektibitatea manera askean bizitzeko aholkua”. Laurencek aipatu diguna Ipar Euskal Herrian usu gertatzen da, oinordekoengandik haienganako bidean euskara galdu egin zaiola asko eta askori, ez delako baliabiderik izan transmisioa ziurtatzeko “nik ez dut aitzakiarik bilatu nahi, gure esku ere badagoelako ez ikasi izana orain, baina tira, faktore anitz daude tarteko halakorik eragozten digutenak, denbora falta, edo dena delakoa”. Gaur egun, koofiziala ere ez da euskal hizkuntza, Frantziak frantsesari baino ez baitio ofizialtasuna ematen, eta egoera horretan biziki zail egiten da euskaraz bizitzeko hautua Euskal Herriko ipar-ekialdeko lurretan. Aitorrek, hala ere, ikastolan ikasteko parada izan du, nahiz eta etxera sartu bezain laster frantsesez aritu. “Nik badut oroitzapen lauso bat ikastolako lehen une haietatik, batzuek bazekiten euskaraz, eta ni hutsetik hasi nintzen. Adin bat ukan arte, euskara, ikasgelako hizkuntza zen niretzat, etxean frantsesez egiten nuelako soilik. Hala ere, ni, murgiltze ereduan aritu nintzen, eta erran nahi nuke hori ez dela aski euskara egokitasunez ikasteko, autodidakta bihurtu behar izan dudala horretarako. Nerabe bihurtuta, lagunekin euskaraz aritzeko parada ukan dut, egia da batzuk errazki frantsesera pasatzen direla, ohiturak daudelako tartean, edo kontzientziazio faltagatik agian”, eta azalpenak ematen ari delarik amak mozten dio hitza: “Guretzat harrigarria izan da betidanik Aitorrek euskararenganako izan duen erakarpena. Gu irakurri zaleak gara, eta saiatu gara hori berari transmititzen, baina berak, ttipia zenetik, denbora anitz pasatzen zuen bere gelan, liburu artean, etxeko lanak fite egin eta liburuak irakurtzen egoten zen, euskaraz, edo euskarazko egunkaria irakurtzen bestela. Bederatzi urte inguru zeuzkanetik euskal kulturarekin eta historiarekin zerikusia zuen oro irakurri baino jan egin du Aitorrek”. Eta Jean-Françoisek aitortzen digu gero: “Nik oroitzen dut 4 bat urte zituelarik, bera niri erakusten saiatu zela. ‘Aita, ikus zein ederra den honako hitza, edo beste honek zein soinu ederra duen’”. Eta bertsotan hasi zen Aitor, Donibane Lohizuneko bertso eskolan.

Aitari galdegin diogu ea zerbait bazekien bertsoei buruz: “Nik eraman nuen lehen aldiz, probatzera joan zen, hilabete batzuetarako, urtarrilean hasi eta ekaina arte, eta hainbeste gustatu zitzaion segitzea erabaki zuela; gaur arte. Kirola egiten zuen eta maite nuen hori, baina bere izpiritua indartzen lagunduko zion zerbait egin zezan desira nuen. Txistua jotzera apuntatu nuen aitzinetik, berak ez zuen egin nahi, eta utzi egin zuen. Baina bertsoa bai, eta hor, zerbait piztu zitzaion. Nik banekien zer zen bertsolaritza, noski, oroitzen dut telebistan ere agertzen zirela. Txapela beti irabazten zuen bat oroitzen dut bere puruarekin”. “Egaña”, erraten dio Aitorrek, eta berak segitzen du hizketan: “2005eko Euskal Herriko finala zen. Nik 8 urte nituen, eta normalki esku pilota ikusten nuen telebistan, baina aitak telebista aitzinean goizago jartzeko erran zidan egun hortan, bazela beste zerbait interesgarriagoa nik ikusten nuen telebistan, eta hamabost bat minutuz egon nintzen begira. Baina aspertu eta beste zerbait egitera joan nintzen. Zortea eduki dut, bai, gurasoek beti lagundu didatelako, eta bertso eskolara bidean, edo saioetara, nire ondoan eduki ditudalako”. Bertso eskolan hasi eta gaur arte, Ipar Euskal Herriko eskolartekoa irabazi du Aitorrek, Euskal Herrikoan bigarren egin zuen azken txapelketan, eta bertso idatzietan sari garrantzitsu anitz irabazi ditu. Etorkizun ederra dauka aurrean, teknika eder bat eta sekulako etorria baitu bertsoetarako. “Gu harro gaude, kantatzen ikusten dugunean hori da gure sentimendu nagusia, harrotasuna; gure semea plazer duena egiten ikusten dugu, eta erraten duena ulertzen ez badugu ere, bere gestuak goitik behera ezagutzen ditugunez, badakigu ongi edo gaizki egin duen”. Aitak, begiak distiratsu dituelarik aipatu digu azken esaldi hau, semeak, berak jaso ez zuen euskara edertasunez baliatzeak sortzen dion zirrarak eraginda ziurrenik.•

RANTZIAN BIZIKI EZAGUNA EGIN ZEN 2002AN ESTREINATUTAKO L’AUBERGE ESPAGNOLE FILMA. Cèdric Klapisch zuzendariak idazle izan nahi duen gazte baten istorioa kontatzen du bertan; gaztelaniaz badakienez, aitaren lagun batek Espainiara joateko aholkua luzatzen dio, urtebetez han ikasi, esperientzia bildu, itzuli eta ekonomiako ministerioan lana aurkituko diola ziurtatuz. Gaztea, Erasmus programarekin Bartzelonara joaten da, baina sekulako shock-a ukaiten du han. Gaztelania alferrikakoa bilakatzen zaio, ikasketak katalanez dira eta buruan eraikitako eskema guztiak apurtzen zaizkio. Bale edo kale, katalana ikastea beste erremediorik ez du izango, baldin eta ikasketak amaitu nahi baditu. Anekdota horrekin gure hurrengo protagonistari gertatutakoa ulertzea errazago bihurtzen da, Quentin Lavignek ez baitzekien euskaraz bere neska-lagun Dionik gurasoen etxera afaltzera gonbidatu zuenean. Ezta hurrengo bihiru aldietan ere, eta familiak euskaraz segitzen zuen hizketan haren aurrean, ohitura zuten legez, Itsasuko etxe horretara Baztango Aritzakun herri abandonatutik frantsesez eta gaztelaniaz hitzik ez zekien amatxi heldu zenetik ez baita euskaraz baino hitz egin. Quentinek ez zuen aukera handiegirik beraz, isildu edo isildu, eta Dioniren amak euskaraz hitz egin zionean “barkatu, baina ez dakit euskaraz” erantzun behar izan zion. Eta amak “lasai, nik ikasi nuen bezala, zuk ere ikasiko duzu” erantzunda, euskaraz segi zuen. Quentin Lavigne 28 urteko gazte bat da, bertsozale amorratua, txapelketa eta bertso saioak alde batetik bestera segitzen dituena, eta gaiak jartzen eta saioak antolatzen ere aritzen dena, baina ez da beti hala izan, Mont de Marsanen sortu baitzen, Frantzian. “Landesetako hiriburuan sortua naiz, bai, 1986an, euskaraz Mendi Marzana deitzen zaion hiri horretan. Aitak aukera izan zuen Ziburu inguruan lanean hasteko, Zokoan zehazki, arrantzatzeko tresnak saltzeko denda batean, eta amarekin batera etorri ginen hiru anaiak Euskal Herrira. Artean, ez genuen loturarik Euskal Herriarekin, edo behintzat, ez genuen ezagutzen, ez genuen bere berri”. Horiek izan dira eskaini dizkigun lehen hitzak, guk ere bere berri jakin genezan justuki. Eta hariari eutsita hizketan jarraitu du “Azkainera joan ginen bizitzera, ni ttipia nintzen eta ez nuen eskolara joateko adinik, baina nire bi anaiak eskola elebidunean sartu zituzten

“Ondokoari galdetzen nion, bertsolariak zer erran zuen jakiteko, eta han egoten nintzen begira, ezkerrera, eskuinera, aurrera…”

gurasoek, eta han, euskara erakusten zen; ez sekulako mailan, baina hizkuntza hura arrotz zutenentzako, gehiegizkoan. Ene anaiei zaila egin zitzaien euskarazko klaseak hartzea, bitxi, arraro, eta biziki gaizki pasa zen afera. Honela, nire gurasoek eskola publikoan sartu ninduten ni, soilik frantsesez erakusten den tokian”. Ttipidanik euskara ikasteko trena galdu izanaren damua balu bezala aitortzen digu Quentinek pasarte hori, penaz; harrigarria da hala ere gaztea euskaraz mintzatzen entzutea, lapurtera eder eta garbia baitarabil, eta euskarazko kontakizunari sekulako pasioa jartzen dio. “Eskolan ez nuen euskararik entzuten, eta lorea edo kolorea bezalako hitz batzuk salbu, ez nuke erranen garai haietatik hitzik oroitzen dudan, agian, handiagotan, euskara ikasgai bezala izanik, ongi eta arras ongi ebaluaketa emaitzaren izenak. Baina, kontuan hartu, eskola publiko frantses batean, ingelesa erakusten den gisa berean erakusten dela euskara, eta ikasle izan ziren askok ingelesezko hitz horiek oroitzen ez dituzten bezala, nik ere ez ditudala oroitzen garai hartako hitzak. Nerabezaroan, igerilekura joaten hasi nintzelarik, lagun euskaldunak egin nituen, edo, behintzat, euskaraz

aritzen zirenekin harremantzen hasi nintzen. Baina tira, haiek, guk ez ulertzeko egiten zuten euskaraz gehiago. Ikastolako jendea zen, eta gurekin frantsesez aritzen ziren, baina hor jada ulertzen hasia nintzen bazela zerbait serioagoa hizkuntza haren inguruan. Eta, noski, haiekin egin nintzen lagun, eta festara edo kontzertuetara joaten hasi nintzen, pixkanaka euskaldun sentitzen, baina euskaraz jakin gabe, beti ere. Barkatu, euskal herritar sentitzen hasi nintzen, euskaldun ezin baitzara sentitu hizkuntza menperatzen duzun arte”. Ohartu gara esaldi ederra oparitu digula hor. Garai haietako laguna Xumai Murua bertsolaria zen adibidez, azkaindarra hau ere, eta Quentinek bazekien Murua bertsotan ibiltzen zela, nahiz eta mundu horri buruz gauza askorik jakin ez. “Hemezortzi bat urte nituen orduan, eta ez nekien oraindik hitzik euskaraz, baina bertsoa maite nuen hala ere, ez pentsa”, abiadan esan digu esaldia, ahotsa sobera altutu gabe, eta harridura eragin digunez, bertsoaren munduaz fitsik jakin ez eta hura maitatzea nola den posible galdegin diogu. “Ni bertso saioetara joaten nintzen, bai; garai hartan ez nuen fitsik ulertzen; ondokoari galdetzen nion batzutan, bertsolariak zer erran zuen jakiteko, han egoten nintzen begira bestela, ezkerrera, eskuinera, aurrera… jendeari behatzen nion, bertsoa entzun-eta zer erreakzio zeukaten… Eta ez galdetu zer nuen

“Telefonoz hizketaldia euskaraz izaten zen eta esaldia buka nezan minutuak egoten zen itxaroten, isil-isilik”

maite, niretzat miresgarria zen, magia, zerbait txundigarria, eta izugarri zaletu nintzen. Xumai edo beste lagun zaletu bati galdetzen nion ea haiekin joan nintekeen saioak entzutera, bestela berriz, bakarrik joaten nintzen”. Eta ea garaiko bertsorik oroitzen ote duen eskatu diogu, edo noiz ohartu zen bertso bat ulertzeko gai zela, edo, bederen, ikasitakorik kantatu ote duen. “Lehen bertsoa kontzertu baten aurretik entzungo nuen ziurrenik, baina ez dut zehazki oroitzen. Xalbador Donostian txistukatu zuten bertso hura dut gogoan beti. Eta bestalde, herabea naiz jendearen aurrean kantatzeko; beraz, autoan noanean kantatzen diot nire buruari. Gero, euskara ikasi arau joan naiz bertsoak ulertzen, noski, baina izugarri maite badut ere, oraindik orain, ez iezadazu galdegin entzuten dudana zortziko handia edo txikia den”. Eta euskara ikasteko prozesua nola izan den azaltzera jarri da Quentin: “Lagun euskaldunekin nenbilen garaian, zortea ukan nuen, Dioni ezagutu nuen, nire bizitzako opari ederrena, eta euskara berari esker ikasi dut nik. Agerre familian sartu nintzen, eta neska harekin zerbait eraiki nahi nuenez eta familiarekin komunikatu, euskara ikastea beste aukerarik ez zitzaidan gelditu. Bordelera ikasketak egitera joandakoan, euskal etxeko euskarazko ikastaroan apuntatu nintzen, oinarrizko hitz batzuk ikasi nituen, besterik deus guti, eta Dionirekin hitz eginda, bera irakasle izanik, osoki ikastera ailegatu naiz”. Istorio polita da jarraian kontatzen duena: “Dionik izugarrizko pazientzia daukala erakutsi dit. Sms-ak bidaltzen nizkion euskaraz, eta ordubete pasatzen nuen bakar bat idazteko, edo

telefonoz hizketaldia euskaraz izaten zen eta esaldia buka nezan minutuak egoten zen itxaroten, isil-isilik. Hau biziki garrantzitsua da, ezen, lagunekin saiatzen nintzen euskara praktikatzen, baina nirekin komunikatzeko orduan frantseseko ohiturak zituzten jadanik, eta arinago elkar uler gintezen frantsesera jotzen zuten segidan, eta horrela ez dago ikasteko aukerarik”. Eta Dionirekin, bertsoarekin, eta AEK-ko klase batzuen laguntzarekin, bat-batean euskaldun zela ohartu zen: “Goiz batez, iratzarri, eta ametsetan euskaraz aritu nintzela ohartu nintzen, une horretan jakin nuen jadanik euskaldun nintzela”. Dioni ez da batere bertsozalea, baina Quentinek lortu du Euskal Herriko finalera joan zedin: “Eta izugarri gozatu zuen gainera. Nik, aldiz, ahal ditudan saio guztiak jarraitzen ditut zuzenean, azken Euskal Herrikoan saiotik saiora ibili nintzen bakar bat huts egin gabe, adibidez, eta orain, Xilabako txapelketa jarraitzen ari naiz”. Baina ez soilik ikusle gisa, lanean ere aritzen baita, Bertsularien Lagunak elkarteari bere laguntza eskainiz. Alaba bat du Quentinek, eta bigarrena bidean da, familia bezala etxea eraikitzen ari da Itsasun, euskarak babes izan dezan bertan, bertsoaren eskutik.•

ERTSOLARITZAZ HITZ EGITEAN BAINO GEHIAGO HUNKITZEN DIRA EUREN GERTUKO BERTSOLARIEZ HITZ EGITERAKOAN. Ez dute hizkuntza menperatzen, baina bertsozaleak dira. Miresmenez hitz egiten dute bertsolaritzaz. Begiak ia lehertzeraino betetzen zaizkio Pilar Ruizi: “Egia da oso mutil sentibera dela, eta harrotasunez betetzen nauela. Bertsolaria ez balitz ere egongo nintzatekeen. Nire semeari sekulako propaganda egiten diot. ‘Badakizu bertsolaria dela, ezta?’, esaten diot datorkidan bakoitzari”. Aitor Bizkarra Bizkaiko bertsolariaren ama da Ruiz. Ruizek semearekiko mira begietan eta hitzetan erakusten duen bezala, Begoña Vecinok adurra dariolako keinuarekin egiten du: “Nik ikusten dut eboluzionatu duela, eta oso altu iritsiko dela. Oso kontuan hartzen ditu kontu asko. Bihotza jartzen du eta bihotzetik transmititzen. Batzuetan esaldi bakar bat ulertzen dut, baina esaldi bakar horrek emozioa sorrarazten dit”. Aitor Arrutia Bizkaiko bertsolariaren laguna da Begoña Vecino. Norbere ileapandegietan erantzun zituzten galderak: Ruizek, Durangon; eta Vecinok, Bilbon. Lau urte zituenean iritsi zen Euskal Herrira Ruiz. Familia ugaria izanda, Malagan familia aurrera ateratzeko aski lan ez zutenez, Euskal Herrira etorri ziren hango apaiz batek Euskal Herrian lana izango zutela jakinarazita. “Ez naiz erabat hemengoa baina ez naiz hangoa ere”, zioen Ruizek. Vecinoren sustraiak

29 28

Extremaduran badaude ere, Bilbon jaio zen, eta Euskal Herrian bizi izan da. Batek zein besteak jarraitu izan dute euskal kultura gaztetatik. Euskal kulturak “barruak” mugiarazi izan dizkio Vecinori. Ruizek Benito Lertxundi eta bat edo beste ezagutzen zituen gaztea zela, eta egun senarra duenarekin harremana abiatzerakoan Xabier Lete eta beste hainbat ezagutuz joan zen. “Modu lausoan” bertsolarien berri entzuna zuen Ruizek: “Beti gustatzen zitzaizkidan lehengo bertsolariak, izaten zuten ahotsarengatik. Arreta pizten zidaten, baina ez nien kasu handiegirik egiten”. Horretan ere bikotekideak izan zuen zeresanik. “Nire bikotearekin gehiago entzuten hasi nintzen. Bera eta bere lagunak bertsozaleak ziren, eta interesatzen zitzaidan. Aitaginarrebari ere gustatzen zitzaizkion, eta igandetan bazkalondoan askotan entzuten genituen bertsoak”. Vecinoren kasuan, ordea, bertsozaletasuna orain gutxiagokoa da, duela hamar bat urtekoa. Artzentalesen. Arrutiak antolatu zuen saioa, eta Vecinok, “kariño handia” dionez,

“Artea iruditzen zait. Horrela inprobisatzea… Une horietan damutzen naiz euskara ikasi ez izanaz”

ez zuen dudarik egin joan ala ez joan erabakitzeko. “Hasiera batean, bera zelako joan nintzen”, zioen. Ruizen kasuan gertukoa semea izanik, barrutik bizi izan du semearen garapena. Hitzekin jostatzeko zaletasuna ez datorkio bertsolaritzatik bakarrik. “Nire aitak Andaluziara joaten ginenean Aitorrekin hitzak eranstera jolasten zuen. Hitz berriak, euskaraz zein gaztelaniaz, beti ezagutu nahi izan ditu”, azaldu zuen. Zazpi bat urte zituenean hasi zen bertsolaritza ikastetxean lantzen, eta gustatu egin zitzaion. Aitak ere izan zuen eraginik, “bertute batzuk” antzeman zizkion, eta, bertsozalea zenez, animatu ere egin zuen. Denbora gutxira bertso-eskolara joaten ere hasi zen, eta txapelketak ere etorri ziren. Ez Bizkarrarengan zalantzak sortu gabe: “Lotsatia da. Aitak joateko esaten zion, ez zela ezer gertatzen eta berak ezetz. Egun batean esan zidan aitak joateko esaten ziola irabazi ezean ez zela ezer gertatuko, eta berak joatekotan irabazteko joango zela esan zidan. Joan zen, eta lehena irabazi egin zuen”. Itzulita jaso ohi ditu bertsoak Ruizek; Vecinok, ordea, ez du itzulpenik behar. “Barru-barrura” iristen zaion zerbait badu bertsolaritzak Vecinorentzat: “Azalezina da”. Doinuak miresten Kontrario asko ikusi arren ez dira bate sustatu, ondarruatarren asieria danai zaiote gustatu; aurretik asi ziran txalupai kostautikan pasatu, mutil abillak ikusi ziran, etziran asko nekatu.

Ondarroako Udala

Errege jauna Alfonso XIII baporetikan begira, ikusi zuen nolakoa zan txalopa orren salida; aldameneko ministruari galdetu zion segira aber oriek nungoak ziran. «Oiek ondarrutarrak dira». (…) Mundu guztiak emango ditu  merezi dituzten famak,  ajola gabe uju egin zazu: B   iba Ondarroatarrak! 1.902an Jose Manuel Imaz-ek jarriak

emozioa sortarazten dit”

“Batzuetan esaldi bakar bat ulertzen dut, baina esaldi bakar horrek

ditu, baina baita espresioak eta edukiak ere. “Artea iruditzen zait. Horrela inprobisatzea… Une horietan damutzen naiz euskara ikasi ez izanaz”, damu da. “Bertsolari Txapelketa Nagusiko finalean ordu luzez baldin badago jendea hori entzuten zer edo zergatik da”, erantsi du. Itzultzaile fina du gertuan Ruizek. “Euskara irakaslea den lagun bat dut, eta batera gaudenean, berak itzultzen dit. Hori plazer handia da. Horrela badut kriterioa berari nire iritzia emateko”, eskertzen du lagunaren lana. Laguna hur ez duenean “hitzak” ulertzen ditu, baina “oso zaila” zaio bertsoa osorik ulertzea. “Batez ere, hitz ezezagunagoak erabiltzen dituenean”. Itzultzailerik ez duenetan, bertsolariei begira “entretenitzen” da. Hala ere, ez da saio luzeetara joan ohi.

“Bitartekari” lanak ere egiten ditu Ruizek: “Lagunek bertsolaritza ulertzen dute, eta bitartekari lana egiten dut. Egindakoaz hau eta bestea aipatu dutela esaten diot Aitorri. Bizkaiko Txapelketako kanporaketan zerbait esan nahi eta ezer esaten ez zuela aipatu zidaten, eta hori aipatu nion. Erantzun zidan ondo prestatuta ez zaudenean hobeto dela horrela”. Horretarako “oso guraso txarrak” omen ditu Bizkarrak. “Denerako gaude, baina loreak botatzeko bakarrik ez. Horretarako oso guraso txarrak izan ditu”, aipatu zuen Ruizek. Semearengandik oholtzan duen jarrera atsegin du gehien. Kalean oholtzan baino lotsatiagoa dela antzematen dio. Malagan bertsolaritzari ahaidea topatu zion Ruizek: Verdiales-ak. Plater txikiak, biolin eta gitarra bat-bateko kantuarekin bat eginda dira. Aspaldi ikusi gabea zen, eta memoriara kostata zetorkion. “Herriz herri joaten dira, eta hango eta hemengo pasadizoak kantatuz joaten dira tabernaz taberna”. Tabernaz taberna ari zirela, senarra behin animatu ere egin omen zen, eta bertakoek aurrez Verdiales-etan ibilia zela pentsatu zuten. “Kontua zen bertsolaritzak eman ziola bide horretarako”.• 35

I 38

AZKO BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIAN INTERPRETE LANETAN ARITU AURRETIK, MARIA COLERA ITZULTZAILE ETA INTERPRETEAK ONARTZEN DU EZ ZELA BERTSOZALE “SUTSUA”. Dena den, bertsoa ezagutzen zuen, eta aurrez hainbat txapelketako saiotan eta Txapelketa Nagusiko bizpahiru finaletan egona zen. Itzultzaileen kabinatik “euforiko” irten ziren finala bukatutakoan. “Oso desberdin” bizi izan zuen finala. Itzultzen egonagatik, “hunkitu” ere egiten ziren. “Lan gogorra izan zen, baina, aldi berean, polita”. Euforiak ordubete iraun zien. Ordu betera, egun osoko jardun trinkoaren ondoren, ‘txikituta’ zeuden. “Kasualitatez, txapelketa baino hilabete lehenago edo Sabadellen egon ginen bertso batzuk interpretatzen”. Hura izan zuen bertsoak itzultzen lehen aldia. Sabadelleko hura “esan osteko” itzulpena izan zen: bertsoak aditu, oharrak hartu eta gero itzuli. “Ondo samar atera zen, eta pixka bat beldurra kendu nuen”. Hala ere, “erronka handia” izan zuen, nahiz eta “espero baino errazago” joan. Aurretik “noizbait” pentsatu izan zuen gaiaz, Txapelketa Nagusietan bertsoak itzultzen zirela jakinda. “‘Ai ama! Gaixo hauek…’, pentsatzen nuen interpreteen larruan jarrita”.

Euskaratik katalanera egin zituen itzulpenak berak. Berak ez bezala, beste itzultzaile batzuek ez zuten bertsolaritzaren berri. “Arrastorik ere”. Bertsolaritzarekin harritu egin ziren itzultzaileak: “Dimentsioarekin eta fenomenoarekin ere bai”. Interpretatu ahala erreferente kulturalei buruzko oharrak jartzen zizkien gainontzeko itzultzaileei kantatutakoak uler eta azal zitzaten. “Baziren gai batzuk kultura ezagutzen ez baduzu, zailak zirenak”. Tartalarien kasua dakar adibiderako. “Kondentsazio handia du bertsoak. Jatorrizko kultura ondo-ondo ezagutzea eta bertsolariaren mundu sinbolikoa ezagutzea ere oso lagungarria da”. Horretarako, bertsolariek finalaren aurretik kantatutakoak aditzen ibilia zen. “Gogoan dut bertsolari batzuek egiten zituten figura abstraktoengatik beldur handia ematen zigutela. Irudiek garrantzia handia dutela”. Aitortzen du interpretazioan “asko” galtzen dela. “Nahiz, interpretea izanda, ez nukeen esan beharko…”, erantsi du. “Galtzen da doinua, hizkuntzaren jokoa, erreferenteak galtzen dira”. Genero markekin ere lanak izan zituzten: “Euskaraz ez dago genero markarik eta gaztelaniaz bai. Hor erabaki batzuk hartu behar dituzu. Asko laguntzen du pentsatzeak kantuan ari denak nola esango lukeen”. Bazkalorduan hartzaileekin egoteko aukera izan zuten, eta harridura handiena “fenomenoak” eragiten ziela aipatu zieten. “Gozatzen dute hizkuntzaren jokoarekin, baina haiek esaten zuten zela hizkuntzaren jokoaren inguruan zegoen fenomeno handia. Ekitaldi luzea izanagatik ‘oso gustura’ egon ziren; ‘berehala pasatu zitzaien’”.•

Bertsolaritzarekin harritu egin ziren itzultzaileak: “Dimentsioarekin eta fenomenoarekin ere bai”

Euskal Herriko Bertsozale Elkartetik enkargua egin zietenean, eginbeharrekoaz hausnartzen hasi zen, zein estrategia erabiliko zuten pentsatzen. “Argi neukan ez genuela kantatuko, doinua albo batera utzi beharra zegoela”. Bertsoa.com atarian egin zituen lehen frogak ordura arteko txapelketako bertsoekin, eta ohartu zen “errazagoa” zela bat-batean interpretatzea. “Ez nuen pentsatuko. Nola kantatua den luzatu bezala egiten dira hitzak. Orduan, denbora ematen dizu esaldia itzultzeko”.

JUBILATU BAI, ERRETIRATU EZ XABIER AMURIZA BERTSOAK JON AZPILLAGA IMANOL LAZKANO JOSE LUIS GORROTXATEGI PATXI ETXEBERRIA TXOMIN GARMENDIA TXOMIN EZPONDA

Jubilatzeak baditu bere bertuteak. Ogibidearekiko arduraz askatu ahal izatea, esaterako. Eta, bestalde, adinak baditu bere ajeak, bateko makalaldiak eta besteko minak. Badago guzti horiek balantzan jarri eta sekulako arindua hartzen duenik eta badago tristura puntua nabari zaionik ere. Balantzea eskatu diogu hainbat bertsolariri, atzean utzitako bide luzearen errepasoa eta bizitzaren aldi honen bertute eta ajeen kontaduria.

“ Egindakoa egina dago, baina niri falta zaidan denbora hutsik. Eta bete egin behar dut! ” Zamora- 25-4-70. “Querida madre: ¿Qué tal estás? Otras veces os he escrito a todos los de casa juntos, pero hoy he pensado escribirte sólo a tí, porque sé que mereces más que todos los demás juntos… Supongo que seguirás, en recuerdo mío, echando una patata más al puchero cada vez que lo pones a cocer ¿verdad? Creo que todavía faltarán muchas patatas para cuando vaya, pero alguna será la última. Para entonces ya puedes sacar el puchero más grande que tengas en casa porque en la primera comida que me pongas alubias, no pienso parar de comer hasta la hora de la cena, y seguidamente empezaré a cenar puerros con patatas y tampoco pararé de comer hasta las doce de la noche. Luego un gran tazón de morokil con leche por encima y a dormir hasta las dos del mediodía siguiente…”.

H 50

“Badakit 40 urterekin neukan kemena ezin dudala eduki 73rekin; eta aurretik egindako guztiak ez du balio egun horretarako”

UNKITUTA SUMATU DUGU XABIER AMURITZA ANDIKOAKO ETXEAN. Eskuetara iritsi berri zaio Zamoran preso zegoela idatzitako gutun mordoa biltzen dituen karpeta. Komuneko paper orrietan idatziak dira gehienak, hizki nimiñoz eta papera muturretik muturrera harrapatzen dutela. Amari zuzendutako gutunak dira, gaztelaniaz derrigor, baina bazuten nonbait beste “klabe” bat ere. Emilio Kortabitarte Aulestiko parroko jauna eta haren neskame Balentinarentzat ere esanahia zuten amarentzak soilik zirela ziruditen hitzok. Ramón Gómez Kortabitartek, Don Emilioren ilobak, heredatu zuen karpeta eta oraintsu heldu da Xabierren eskuetara bere eta Euskal Herriaren historiaren zati garrantzitsu baten lekukotza idatzia. ——— —— —

Sekula pentsatu izan al duzu, “hirurogeitabost urtera noiz iritsiko naiz ni lanari uzteko!”. Planteamendu hori sartu izan da zure buru-eskematan? ANDONI EGAÑA:

Bai, bai… Lan moeta bati uzteko bai. Obligaziozko lanari uzteko bai. Lanaldi osorik ez nuen baina “Anboto” aldizkariko zuzentzaile nintzen eta 65 betetzean pixka bat gehiago segi nuen ordezkoa iritsi arte baina obligaziozko lana uzteko pentsamendua banuen eta desioa ere bai. Hortik aurrera, bertsolaritzari uztea ez. Oraindik ere hor segitzen dut ahal dudan eta deitzen didaten neurrian. Azken batean nire bizitza eta nire gizartea izan delako. Bertsoa utziz gero nire moduko jendearekin bakarrik ibili beharko nuke eta bertsoari esker umeekin, gazteekin… daukat oraindik harremana.

XABIER AMURIZA:

Bertsoa helduleku ere bada orduan sasoi batera iristean… Guretzat bertsolaritza izan da Euskal Herri osoa ez baina Euskal herriaren zati bat ezagutzeko aukera. Eta guk lagunak egin ditugu batean eta bestean. Bertsoa utziz gero harreman hori eten egingo litzateke eta joan beharra dago harremana ez moztekotan. Baina adinarekin ez da hain samurra batetik bestera mugitzea ere. San Prudentzio auzoan, Andres Osa “ Sakona”ren anaia bati entzun

Bertsotan nabaritzen da aldaketarik adinarekin? Kemena da gehien bajatzen dena. Batik bat saioa bien artekoa denean, adinak ni egin nau, abilidadez gutxiagotu baino gehiago, kemenez urritu. Ardura hori, bertsolari batek beti hartu behar duena, adinarekin gehiago nabarmentzen da. Etxetik ateratzeko orduan, bidaietarako eta urduri errazago jartzeko garaian… Galtzen da segurantza eta beldurra areagotzen. Beti edukitzen den tentsio horri eusteko eta ordua heltzen denean gainditzeko kemena da eskasten dena. Urduri eta tentsioan beti; baina gainditzeko garaian…nekezagoa bihurtzen da.

Ez da logikoa… Ibilbide bat egin duzu luzea. Gustura egoteko modukoa gainera. Tenplerik ez da lortzen adinarekin? Tenple estadistikoa bai. Lehen ere banuen hori. Konfidantza estadistikatik ateratzen nuen. Ez zait horrelakorik sekula gertatu, bertso bat hasi dudanero bukatu egin dut beraz… Estadistikatik ‘gaur ere ez zait hori gertatuko’ pentsatzen duzu. Baina horrek gaurko saiorako balio du… baina ez du balio. Urduritasun puntua berdin errepikatzen da eta gainera badakit 40 urterekin nuen kemena ezin dudala eduki 73rekin. Eta aurreko guztiak ez du balio egun horretarako. Zama hori lehen ere sentitzen nuen baina konfidantza handiago neukan langa gainetik ez bazen azpitik gandituko nuela. Orain… gaixotasunik ez dut baina adinaren kontzientzia bai eta urduritasun punttu handixeago bat ere bai eta ez naiz dardaraz jarriko baina ziurtasuna makaldu egin zait pixka bat.

“Lan intelektualarekin hastea ez zait batere kostatzen; plazaz-plazako martxan nenbilela askoz gehiago kostatzen zitzaidan”

nion berak lanari ez ziola utzi. “Zaharra ardurak izorratzen dik ez lanak!” bota zidan. Artean jubilatu gabe nengoela entzun nion eta orduz geroztik askotan pentsatu izan dut esaldi horretan. Erretiroaren balio nagusia horixe da: ardura horri, esijentziari ihes egin ahal izatea. Hortik aurrera norberak ikusiko du ze korapilotan sartzen den baina norberak aukeratutakoak izango dira eta ez besteek ezarriak eta norberak askatzen asmatu beharko du.

Lehengoak ez du gaurko balio. Eta askotan gaurkoak ere ez. Iturenen gustura eta ongi aritu zara bertso bazkaritan baina iluntze berean Zestoako bertso afaritan zerotik hasi behar da. Hori halaxe da. Hori egiteko gauza asko behar dira: abilidadea, kemena, seta puttu bat era bai…. Ni ondoen ibili naizenean ere, kemen aldetik ez baina freskotasun aldetik eta trebetasun aldetik, antzematen nion hiru-laugarren eguna jarraian bazen agortzen edo ari nintzela. Orain… jubilatuta egoteak esan nahi du astia ere gehiago daukazula eta saioak ere gutxiago direnez, hitzordua iritsi baino lehen buelta gehiago ematen dizkiozu buruari. Bakarrik ordu asko ematen ditut eta konpromiso bat daukadanean, bihozkadak sarri izaten dira. Eta hori ez dakit oso ona den. Bertsotan asko ibiltzeko, gehiegi ez pentsatzea da onena.

Txanponaren bestekaldea… Literatura egiteko, adinak eragin beretsua du? Oraindik horretan, zorionez, ez dut uste gaitasun meilarik izan dudanik. Are gehiago: gauzei bueltak emanez eta pentsatuz,

Sormenerako bizi zara oraindik, ezta? Intxaurrak biltzeak-eta erlaxatu egiten zaitu? Tira… Banan bana biltzen dira eta gerria makurtu behar da kolpe bakoitzean eh! Ni benetan erlaxatzen naiz, lehen esan dudana, egitura bat finkatu eta liburuari bukaera ikusten diodanean. Bila ibili ondoren hobetzen hasteko unea iristen denean. Horretarako adikzioa dut, zaletasun itsua. Oraintxe daukat trilogia izan behar zuen sail hartako bosgarren liburua amaitzen hasteko unean eta amorratzen nago ukitualdi bat noiz ematen hasiko. Territorioa txikitu egiten da adinarekin. Nirea ere hala egin da nahiz eta oraindik ere astero samar badudan norabaiterako irteeraren bat bertso saioa ez bada hitzaldiren bat edo. Baina gehien nire territorio txikiaren barruan bizi naiz orain. Eta literatura eta literaturak dakarren guztia, hizkuntza-eta… Orain gainera, lehengo martxa makalduta, zama baino gehiago gozamen bihurtu zait. Neurri bateraino eh! Lan egin behar da eh! Ez da neke mentala bakarrik! Niri, buru-lanean ari naizela ere, gosea egiten zait galanta!

Egunero bost-sei ordu sartzen dituzu idazten… Bai… Egin beharreko irteerak eta gainerako konpromisoak arratsalderako uzten ahalegintzen naiz. Goizean, bestelako konpromisorik ez bada, bederatziak ingurutik bazkalordurarte aritzen naiz gehienean: gero bazkaldu eta, bakarrik banago, telebistaz “Saber y ganar” ikusteko gutizia izaten dut.

“Adinarekin asko erlatibizatu ditut kontu horiek: Euskarak hiltzeak pena handia emango lidake, baina neu hiltzeak handiagoa” (barrez)

baliabideak gehitu egiten dira. Tira… Batzuetan gertatzen zait eh! Neuk asmatutako pertsonajearen izena neuk ahaztu! ( Barrez) . Baina han egongo da nonbaiten eta azalduko da. Ez da larria! Gainera… pertsonaren gogoak eskatzen du hutsik dagoen denbora bete beharra. Eta nik, zorionez asmatzen dut betetzen. Batetik lan fisikoa: esaterako aurten intxaur urtea izan da eta haiek bildu ondoren, lan intelektualean hastea ez zait batere kostatzen. Plazaz plazako martxan nenbilela askoz gehiago kostatzen zitzaidan. Gustua hartzen diot orain. Hori bai: egiten ari naizenak konbentzitzen banau. Nekagarria da argumentua osatzea, egitura erabakitzea eta horrelakoak burutzea, baina zirriborroa egin ondoren, ukitu, hobetu eta abar… atsegin handia da niretzat.

Orain hogei bat urte orain baino itoago ibili zinen. Bai noski! Lanarekin arazoak izan nituen. Ni aidean geratu nintzen eta emaztea ez zen etxez kanpo lanean ari. Ni Edertreken ari nintzen egokitzaile lanean baina ez kontratu eta ez ezer, lana iritsi ahala eginez. Haseran lan dexente egiten genuen. Ni, eta ni bezala beste batzuk, hilean lau filme egitera iritsi ginen. Urritzen urritzen joan zitzaigun lana ere. Stock handi samarra lortu zuten eta han geratu ginen, aidean, berrogeitahamabi-hamairu urteko adin kritiko horretan, bertsoaren menpe bakarrik. Gero Arantza etxetik kanpora hasi zen lanean eta… Izan genuen garai bat larria, bai. Horregatik, beste batzuren larritasuna ere ulertzen dut, neuk ezagutu dudalako. Gero… politikoki ere, orduan pasio handiagoa nuen. Adinak hori ere ekartzen du. Ni zertan ari naiz? Zertarako neurea balitz bezala hartu behar dut denaren pisua? Azken batean neu naiz hemen joan beharrekoa! Adinarekin asko erlatibizatu ditut kontu horiek. Euskara hiltzera doala… Neu naiz hiltzera noana! Euskara hiltzeak pena handia emango lidake baina neu hiltzeak handiagoa ematen dit! (Barrez).

Erlatibizatu hitza erabili duzu… Erretiroak lasaitu egin nau. Mundua aurrera doa eta funtsezko kontuak ere bai. Ez dute zure inplikazio burubelarrikoaren premiarik. Ni ibili naiz. Egin dut. Zuzen edo oker, baina egin dut. Bizitzak berak behartzen zaitu ikuspegi horretara. Erretiro usaina zeuk daukazu eta besteek ere hartzen dizute. Jubilatua naiz eta sosoi hori heltzean konturatzen zara ez duzula inon faltarik egiten. Eta horrek paradoxa bat dakar: askatasuna sentitzen duzu batetik, lasaitasuna. Eta bestetik…”Joino! Nola ez dudala faltarik egiten?” pentsatzen duzu.

Obra bat utziaren kontzientzia baduzu? Edo utzi nahia… Bai… Kontzientzia osoa dut gainera! Horren bila nabil. Ziklo honetako bosgarren liburua amaitzera noa. Horren ideia etorri

58 59

60 61

â&#x20AC;&#x153;Territorioa txikitu egiten da adinarekin; nirea ere hala egin da, nahiz eta astero samar badudan norabaiterako irteeraren batâ&#x20AC;?

zitzaidan burura eta burutu nahian ari naiz. Nire mundualdi guztiaren espresio bat utzi nahi dut. Ez kronika bat. Espresio artistikoa baizik. Niretzat artistikoa dena behintzat!

edo geroxeago bertso-eskolak berdin berdin sortuko ziren. Ni txapeldun berria eta teoriaz hornitua nintzen eta horrek zentralidade punttu bat eman zidan, baina uholde hori bazetorren ni gabe ere. Jende jantzia zen eta pedagogia ikuspegi bat zuena eta hutsune bat detektatzeaz gain aurrerabideez kezkatuta zegoena. Lur horren gainean lan egitearen suerte handia izan nuen. Hirurogeiko hamarkadan ere antzeko zerbait gertatu zitzaidan: uholdea ez genuen guk probokatu baina olatu horretara igo ginen.

Bertsotan utzi duzu obra bat… Zure bapateko bertso asko eta jarritako pila bat jendeak buruz dakizki. Satisfakzio handia da niretzat. Askotan uste ez duzun bideetatik iristen da onarpena. Kantari baten bitartez edo… Eta akaso ez da harira etorriko baina irrati eta horrelakoek kantariaren edo musikariaren izena baino ez dute aipatzen. Nekez aipatzen dute letren egilearen izena. Bai… Nolabait, bai. Eta hizkuntzaren arloan ere ekarpenen batzuk egin ditudala uste dut. Obraren barruko beste arlo bat dela esango nuke.

Bapateko bertso. Bertso jarri. Literatura. Hizkuntza. Lan handia egin duzu iada. Konformidadea sentitzen hasi zara? Egindakoa eginda dago baina niri falta zaidan denbora oraindik hutsik. Eta horri begiratu behar diot nik. Hori bete behar dut nik. Lehengo batean, larogeitaka urte dituen auzoko batek dotore erantzun zidan. “Guk orain aurrera begiratu behar dugu eh!” esan nion nik. “Bai” erantzun zidan. “Aurrera begiratu beharko, atzea luuzea duk eta!”. Beste kontu bat da memoriarena. Niri atzea betea edukitzearen kontzientziak lasaitasuna ematen dit aurrera begira egin behar dudan lanari heltzeko. Enaz banaz-en “oroitzen nazena naz” idatzi nuen eta halaxe naiz.

Zure izena beste kontu batengatik ere geratuko da. Bertsolaritzari ziabogarik garrantzitsuena eman zion pertsona. Bertso-eskolen sorreraz ari naiz. Bertsolaritzaren sozializazioaren haseraz. Bai… Nik hori onartzen dut eta harrotzen nauen zerbait da baina uste dut ni han egokitu nintzela. Ziaboga hori gertatzen ari zen garaian han tokatu nintzela. Ni izan ez banintz ere, lehenxeago

“Nire mundualdi guztiaren espresio bat utzi nahi dut. Ez kronika bat. Espresio artistikoa baizik”

Bapatekoa ere obratzat jotzen al duzu?

“…no te preocupes por mí. Estoy con una salud como para parar un autobús. No he cogido ningún catarro durante todo el invierno. ¿Lo crees? Pues es verdad. Y de ánimos no se diga nada. Estoy más animado que nunca…”. Duela berrogeitalau urte idatzitako lerro hauek balio dezakete gaur egunerako ere. Makurtualdi askoren fruitu diren intxaur poltsakada handi bana hartuta abiatu gara argazkilaria eta biok. Xabierrek eskuetan du GOGORren diska zahar hura. Gustura egoteko ez du arrazoirik falta. Gutun zaharrak berreskuratzeaz bateratsu norbaitek Interneteko esteka bat pasa dio. Bertan kantari frantziar ospetsu batek, Colette Magnyk, “Ez, ez dut nahi”ren bertsio bat kantatzen du frantsesez, atzetik diska orijinaleko euskarazko ahotsak entzuten direla. Interes bizia du Xabierrek esteka hori elkarrizketarekin batera argitara dezagun. dai.ly/x1 dn3ps helbidean duzue “camarade cure” izenburupean. Derioko plaza aipatuz amaitzen dira ipuinak. Derioko ahotsen aipamenarekin joko dugu gure hau bukatutzat.•

62 63

64 65

â&#x20AC;&#x153;Erretiroak lasaitu egin nau. Mundua aurrera doa eta funtsezko kontuak ere bai. Ez dute zure inplikazio burubelarrikoaren beharrikâ&#x20AC;?

BERTSOAK 1. Bizi guztia pasatzen dugu Lan ardurekin beteta Andereñoa izan nintzen ni Eskolan neukan arreta Makinatxo bat atzera-aurrera Motxila eta karpeta Hirurogeita batzuk ba ditut baina ez nabil erreta zeren aspaldi hartua nago lan munduko erretreta

4. Gure Imanolek “planto” egin zuen AGUR esan zuenean Baina han-hemenka kantatzen omen Etxetik hurbil denean Azpillaga ere bertsotan ari Oraindik noizik behinean Gorrotxategi ez da isiltzen Aukerarik duenean Eta Amuriza urtu egiten da Bertsotan dabilenean

6. Bertsolaria jubilatzen den Erantzunez galderari Pizgarri ederra duen aukera Eskaini didate niri Loak ezin nau hatu gaurkoan Burmuina daukat kantari Goizeko bostak erlojuan da Gabon zueri denori Jubilatua egon arren be Sentitzen naiz bertsolari.

2. Iparraldean erretreta ta Hegoan erretiroa Berebiziko garrantzia du Nabil pozean igoa Denboraz urri gabiltza baina Bertsotarako giroa Deskantsuak ta patxadak dauka Urrearen balioa 40 urte lanean eta Banuen honen gogoa

5. Bertso jardunak beragan dauka Poz beste hainbeste neke Lopategiren hitz hauek horra Asko esan nahi lukete Mattin, Xalbador, Lazkao Txiki, Lizaso edo Lasarte Kantuz jardunak bertsoa sortuz Ia-ia hil ziren arte Joxe Agirre jubilau zenik Esaterik ba ahal daiteke?

•

3. Bertsolaria jubilatzen den Galdera bota zidaten Eta kolpera ezetz ta baietz Oreka zitzaidan eten Nik ere plazak utziak ditut Jadanik aspaldi baten Eguneroko jardunak eta Buruak kendu ninduten Baina jubilau egin naizenik Ez naiz ausartzen esaten 66

ERRESERBAKO bertsolariak Bertsolarien kasuan esan daiteke, edo esatera ausartuko gara, jubilatutakoan militarrak bezala erreserbara pasatzen direla, alegia, jubilatu arren deiaren zain jarraitzen dutela. Erreserbako bertsolari horietako batzuekin egon gara, bada, euren ibilbidearen bitarte horretaz gehiago jakin nahian. Eta konforme topatu ditugu Lazkano, Gorrotxategi, Etxeberria, Garmendia eta Ezponda. Esan ohi da, egin gabekoen damua handiagoa izaten dela egindakoekikoa baino. Egin gabeko gutxi eta egindako asko daukate hauek atzean.

“Aurten erretiratu naiz bertsotatik, 64 urte ibili eta gero”

UTRIKUKO TXURRUKA PLAZARA BEGIRA DAGOEN ETXE BATEAN BIZI DA JON AZPILLAGA eta ondoko Aranzubi tabernaren atarian ematen ditu egunero ordu batzuk berarentzako neurrira eginda dagoela iruditzen zaion eserleku batean eserita. Aurretik igarotzen den emakume gazte batek bi musu ematen dizkio eta guapo dagoela esaten dio. Azpillaga kexatu egiten da, gaztetan inork ez baitzion esaten horrelakorik, eta orain askotan. Eguneko lehen Roslia erretzen ari da. Hiru erretzen ditu, eta bazkal aurretik bizpahiru txikito eta afal aurretik bost edaten ditu lagunekin. Horiek dira geratzen zaizkion bizio bakarrak. Muztioa edanez egin zuen proba, baina ardoak baino kalte gehiago egiten zion irudipena zuen. Aurtengo uztailean utzi omen zion kantatzeari. Semea eta alaba ditu eta bi biloba, haziak.

Utzi al diozu erabat kantatzeari? Aurten eman nion amaiera nire bertso ibilbideari. Zarautzen, uztailaren 25ean, Basarriren omenez egin zen ekitaldi batean egin nuen azken saioa. Gorrotxategi eta biok ginen. Azken bertsoan aipatu nuen kontu hori. Grabatu egin zuten saioa eta eraman ninduen neskak bidali zidan bertsoa: “Mila bederatziehunta berrogeita hamarrian/ lehenengo plaza kantatu nuen Amorotoko herrian/ San Luis eguna ta udaletxeko balkoiaren gailurrian/ hirurogeita lau urte pasa ditut bertso indarrian/ azken bertsoa gaur kantatzen det zarauztarron aurrian”.

Dena den, zuk lehenago ere, uste dut 2002an izan zela, egin zenuen erretiratzeko saiakera bat. 2002an, 50 urte egiten ziren Mugartegik eta biok Amoroton lehen plaza egin genuela, eta oso data borobila zela ikusten nuen erretiroa hartzeko, eta hala iragarri nuen, baina ez zidaten ondoren bakean utzi. Bertsozale Elkarteak, herriko bertso eskolak eta baita emazteak ere jarraitzeko eskatu zidaten, eta, geroztik ere, tarteka saioren bat eginez ibili naiz. Baina autoa utzita daukat, ibiltzeko arazoak ditut eta utzi beharra neukan. Gainera, oso bertsolari gutxi egongo dira 64 urte bertsotan ibilita erretiratu direnak. Nik ez dut besterik ezagutzen. Amoroton 14 urte nituela kantatu nuen lehen aldiz. Orain 79 ditut.

Zuk marka gehiago ere badituzu. Baduzu 28 saio egindako uztail bat, eta abuztu bat 24 saiokoa.

Lau saio egindako egunak izan nituen bolada batean, eta Lopategi eta biok ibili ginenean ere sekulako saio piloa egin genuen.

Orain ez al duzu arriskurik nonbaitetik deika hasi eta berriro animatzeko? Geroztik ere kantatu dut behin edo bitan, baina kobratu gabeko saioak izan dira. Hemen Mutrikun bertan urtero Batzokiaren Eguna ospatzen da eta bertso batzuk kantatu behar izaten ditut balkoitik. Bazkari edo afalondoetako saio horiekin jarraituko dut, lagun arteko saioekin alegia, baina herriz herrikora ezin naiz itzuli, ibiltzeko arazoak ditut eta.

Hainbeste urtean santa eskean ibili eta gero tentazioren bat izango duzu beharbada. Ez, ez. Ni gabe ere moldatzen dira. Bertsotan poliki egiten duen jendea dabil bertso eskolan. Tabernan egongo naiz haien zain eta, iristen direnean, nik ere koplaren batzuk kantatuko ditut, baina besterik ez. Neuk ipini nuen martxan santa eskea hemen. Aurretik kantatzen zuten, baina ikasitako bertsoekin, eta neu hasi nintzen koplari hemen kalean, eta hasi ziren Okelar anaiak, esate baterako, auzoetan. Gerora, askotan, baserri batera joan eta jenderik ez zen egoten. Gogoan dut behin atea jo eta sekulako saioa egin nuela, eta auzoko emakume bat etorri zitzaidala hango denak lanean zirela esatera. Beste baserri askotan etxekoandrea bakarrik egoten zen gure zain, eta eguna aldatzea erabaki genuen. Santa eskea Santa Ageda bezperan egitetik otsailaren lehen larunbatera pasatzea erabaki genuen. Horretan lehendabizikoak izan ginen, eta ondoren hasi ziren beste leku askotan gauza bera egiten.

Gogoratzen al duzu 14 urterekin Amoroton egin zenuen lehen saio hura? Mugartegi eta biok ginen. Hark nik baino bi urte gehiago zituen. Biok Berriatuan bizi ginen eta oinez joan ginen Amorotora. Arregi zen hirugarrena. Baina Arregik asko sufritzen zuen kantuan, eta Mugartegik ere bai. Nik horretan suerte handia izan dut. Ez dut sekula sufritu mikrofonoaren aurrean. Aurrean ehun lagun baino nahiago izan ditut beti bost mila. Amorotoko antolatzaileek gogoan zuten gure lehen saio hori eta 50 urte geroago Urrezko Ezteiak ospatu behar genituela-eta, deitu ziguten. Kontuan izan behar da

lehen bertsotan berandu hasten zirela. Uztapide berandu hasi zen eta Agirre ere bai, esate baterako. Horregatik, oso zaila da 64 urtez kantatutako bertsolaririk aurkitzen.

Kantatzera beldurrarekin joaten diren bertsolariak aipatu dituzu lehen. Osasunarentzat txarra izango da, bada, beldur hori? Basarrik kontatu ohi zuen oso lagun handia zuen Donostiako sendagile batek esaten ziola bertsolari batek saio batean harri-jasotzaile batek 16 arrobako harria jasotzen adinako kaltea egiten ziola gorputzari, eta bertsolari gehienak gazterik hilko zirela eta gazterik utzi behar zitzaiola kantatzeari. Ez da beharbada horregatik izango, baina nik ezagutu ditudan bertsolari asko gazterik hil ziren. Txirrita hil zen zahartuta 74 urterekin, txapela jantzi eta hurrengo urtean. Baina beste asko gazte samarrik joan ziren: Xalbador 54 urterekin hil zen, Lazkao Txiki 65ekin, Mattin 64rekin eta Mitxelena 62rekin. Basarrik kasu egin zion sendagile hari, 52rekin utzi zion bertsotan ibiltzeari.

Zuk ere izan zenuen, bada, bihotzean arazoren bat? Ebakuntza egin eta balbula bat jarria daukat. 72 urterekin izan nuen arazo hori. Geroztik bertsotan hamaika saio egina naiz. Lehen baino gutxiago jaten dut, eta edan ere gutxi. Txikito

batzuk edaten ditut, pare bat edo hiru bazkal aurretik eta bost afal aurretik, baina etxean ez dut probatu ere egiten ardorik. Eta, lehen, egunero kopa bat hartzeko ohitura nuen, baina hori ere utzi egin behar izan nuen. Sendagileari galdetuz gero, ez edateko esango lidake, baina ez bizitzekotan hilda ere ez al da berdintsu? Dena den, urteko ardoa da eta ez dut uste kalterik egingo didanik. Gainera, aitzakia bat da lagunekin ibiltzeko. Hiru ibiltzen gara, eta elkarri adarra jotzeko ohitura dugu. Hasi nintzen muztioa edaten ere, baina uste dut muztioak kalte gehiago egiten zidala ardoak baino.

Ibiltzeko zer laguntza behar duzu, makuluren bat edo bastoia? Horrexekin ibiltzen naiz (buruarekin hormaren kontra dagoen bastoia seinalatzen du) eta beti lauan. Pisua ere handia daukat, 120 kilotik gora naiz orain ere, kosta egiten zait pisua galtzea. Belaunetako artikulazioak ditut handituta. Ez dagoela ebakuntzarik egiterik esaten didate.

Zein da zure eguneroko plana? Zu lo gutxiko pertsona izan zara. Ez, ez. Sendagilearen aginduz hamaikak arte egoten naiz ohean. Gaueko hamaiketan joaten naiz ohera eta, goiz esnatzen naizen arren, gosaldu eta ohera itzultzen naiz. Niretzako botikarik onena ohean hamabi ordu egitea zela esan zidan sendagileak. Ohean ondo egoten naiz, minik gutxiena han sentitzen dudalako. Handik jaikitakoan gimnasia pixka bat egiten dut, bizikletan egiten dut saio bat. Esandakoa egiten dut, baina gaitza ezin da sendatu. Neuk masajea emanez, manta elektrikoarekin berotuz edo eguzkitan balkoian egonez laguntzen diet belaunei, baina paracetamol hartuz kendu behar izaten dut mina. Hamaiketan jaiki eta hamaikak eta erdietarako hementxe esertzen naiz, eta purutxo bat erretzen dut. Eserleku hau erreserbatuta daukat, eta orduak egiten ditut hemen (Aranzubi tabernako atariko aulkiaz ari da). Eguerdi ostean ere, siesta txiki bat egin eta jaitsi ohi naiz berriro nire leku honetara. Kafea hartu, egunkaria irakurri eta bigarren purutxoa piztuta egoten naiz gustura. Hor aurrean dagoen taberna Ametsa da eta kalean behera Batzokia dago. Hiru taberna horien bueltan ibiltzen gara ilunabarrean txikiteoan. Bost bat txikito

edaten ditugu. Ametsa tabernan musean eta tutean ibiltzen dira, eta haiei begira ere tarte batzuk egiten ditugu.

Atzera begira jarri eta bizitza bete samarrik ikusiko duzu. Ene! Badakizu zenbat lan egin dugun. Ni 14 urterekin hasi nintzen lanean itsasontziak konpontzen zituen tailer batean, Ondarroan. Berriatutik bizikletan joaten nintzen eta bi joanetorri egiten nituen, bazkaltzera etxera itzultzen nintzelako. Geroztik, asto-lan asko egin dugu. Mutil handi samarra nintzen, indarra nuen eta pisuarekin ibiltzen nintzen egun osoan, garabi bakarra baitzegoen ontzitegi osoan. Nik uste dut orduan hasiko nintzela belaunak hondatzen. Ehun kiloko piezak bizkarrean hartuta ibiltzen ginen.

Zein izan ziren bertsolari bezala zure urterik onenak? 1962ko Txapelketa Nagusiko finalean Uztapiderekin desenpatea jokatu nuen Donostiako Victoria Eugenian, Basarrirekin buruz burukora pasatzeko. Uztapidek 51 urte zituen eta nik 23. Bera pasatu zen buruz burukora. Victoria Eugenian jendea kabitzen ez eta barruan adina jende zegoen kanpoan, bozgorailuen bidez saioa entzuten. Bukatu eta atera ginenean nik txapela irabazi banu bezala jotzen zizkidaten txaloak. Finaleko gazteena nintzen. Basarrik jantzi zuen txapela, Uztapide geratu zen bigarren eta ni hirugarren, eta urte hartan Uztapidek

eta biok 66 plaza egin genituen elkarrekin. 62ko finalaren ondorengo bizpahiru urte horiek gogoratzen ditut asko, eta baita Lopategirekin batean egin nituen ibiliak ere. Guardia zibilak eta poliziak atzetik genituela ibili ginen. Frankista asko zegoen orduan herrietan eta haiek izaten ziren zer kantatzen genuena salatzera joaten zirenak. Bi aldiz eraman ninduten Donostiako koartelera, eta konbentzituta nengoen kartzelan bukatuko nuela, baina isunak ordainduta libratu ginen. Bertsotan egitea galarazi ziguten bioi eta herrietako karteletan beste bi bertsolariren izenak jartzen zituzten, eta gu joaten ginen kantatzera.â&#x20AC;˘

Anaiarekin sozio tailer bat jarri zenuen. Zenbat langile edukitzera iritsi zineten? Zortzi edo bederatzi langilerekin egiten genuen lan. Ondarroan zabaldu genuen tailer hori eta ondoren Mutrikun ere ireki genuen beste bat. 59 urterekin elbarritasun pentsioa eman zidaten, belaunetako arazoak tarteko. Lana utzi nuen eta tailerra poliki-poliki behera joan zen. Lana ere gutxitzen hasita zegoen ordurako eta itxi egin behar izan zen. Orain hogei urteko kontuak dira horiek.

â&#x20AC;&#x153;Lehen baino gehiago orain ari naiz ohartzen zer-nolako suertea izan dugunâ&#x20AC;?

IZITZAREKIN, BOTILAREKIN BEZALAXE, BATZUEK ERDI BETEA IKUSTEN DUTE ETA BESTEEK ERDI HUTSA. Oso egun txarra beharko luke Imanol Lazkanok bereari begira jarri eta erdi hutsa ikusteko. 78 urte ditu eta horietatik ia hirurogei herriz herri bertsotan eman ditu. Hemezortzi urtean izan da Bertsozale Elkarteko lehendakari, eta hogeita bost urtean Eskolarteko Txapelketan epaimahaiko. Maila profesionalean eraikuntza alorreko enpresa bat altxatu eta iraunaraztea lortu du. Eta maila pertsonalagoan, azkenik, zortzi biloba ditu. Alaba gazteena bizi da beren etxeko bigarren solairuan, Azpeitiko Landetan; beste bi alaba, Errezilen; eta laugarrena, Maxinbentan. 76 urterekin bertso saioak uztea erabaki zuenean gehiago sufrituko zuela uste zuen, baina lasaitasunean irabazi zuela ohartu zen. Bere eguneroko martxaz eta beste hainbat kontuz aritu zitzaigun.

Atzera begira jarri eta nola ikusten duzu bizitza, bete samarrik? Askotan esan izan dut nire bizitzan bi bizio izan ditudala, afizio baino askoz gehiago izan baitira: eraikuntza eta bertsolaritza. Biek eman dizkidate kaskarrekoak baino gozamenak askoz ere gehiago. Lanarekin ere bai. Ni lanera gustura joan izan naiz. Hamaika parranda eta erretiro txar egina naiz, baina biharamunean ez diot neure buruari hamar minutu barkatu. Lanean ari ginen obrako atea nik irekitzen nuen jubilatu nintzen egunera arte. Gustatzen zitzaidan lan batean jarduteko suertea izan dut. Plano bati begira jarri eta hobetu zitekeela ikusten banuen, arkitektoari jakinarazteko ere ez nuen erreparorik izaten. Eta bertsotan ere zer esanik ez. Baina arlo honetan gauza bat daukat garbi: bertsolaria bakarrik, entzulerik gabe, ez da ezer, mutua da. Bere gisara landu dezake bere barruan bertsoa, baina aurrean entzuleak izateko aukerak egiten gaitu zorioneko.

Hainbeste urtetan diozunean zenbat urtez ari zara? Ia hirurogei urte. Nik 18rekin kantatu nuen lehen aldiz plazan eta 76rekin laga nion. Ia hirurogei urtetan izan ditut, beraz, entzuleak aurrean, eta ez dakit hori bertsolariok behar adina eskertzen dugun. Urtean 100 saio eginez ere ibili nintzen 25 bat urte. Hori sekulako suertea da. Batek zaletasun bat izan, bertsolari izan nahi eta bertsolari dela frogatzeko aukera izatea inori bizitzan gerta dakiokeen gauzarik handiena da. Gaurko bertsolariak baino gehia-

go ibiltzen ginen gu herriz herri. Egun osoko ibilerak izaten ziren gehienak, eta guk zazpi lurraldeetako herrixka gehienak ezagutu ditugu, eta herrixka eta auzo bakoitzean aurkitu dugu jende multzo bat musu-truk euskal kulturaren alde lanean. Jende hori da Euskal Herriaren arima. Gaur edo bihar Euskal Herria salbatzen bada, ez da salbatuko politikari fantasmengatik, jende horrek egin duen langatik baizik. Guk herri bakoitzeko jenderik onena bertatik bertara ezagutzeko aukera izan dugu, eta horien lagun izateko ohorea izan dugu. Jende horrek mimatu egin gaitu. Bazekiten Agirre haragizalea zela eta txuletarik onena ekarriko zioten, eta bazekiten ni sagardozalea nintzela eta saiatzen ziren nire kapritxoak egiten ere. Hori luxu izugarria izan da. Lehen baino gehiago orain konturatzen naiz zer suertea izan dugun.

pero nuen. Baina 76 urte nituela saioak uzteko erabakia hartu nuen. Artean bertsotan erraz egiten nuen, ondo sentitzen nintzen saioetan, baina, aldi berean, nagitzen hasita nengoen. Deitzen zidatenean poza ematen zidan estimatzen nindutela banekielako, baina eguna iristen zenean, gero eta nagiago sentitzen nintzen, gero eta beldur gehiago nion hasi aurrekoari. Eta kezka hori gabe bizitzeak lasaitu handia eman dit.

Eraikuntzako lana uzteak ez al dizu hutsunerik ekarri? 67 urterekin hartu nuen erretiroa ofizialki, baina lanean jarraitu nuen, eta poliki-poliki joan naiz lana uzten. Gaur baino lan gehiago genuen orduan, eta dozena bat obra batera izaten genituen. Hamar bat aparejadore genituen lanean, eta haiekin egunero egoten nintzen. Askotan ez ziren erabakiak hartzen ausartzen nirekin kontatu gabe, horrela seguruago sentitzen zirelako. Gerora, gerente bat hartu genuen, sekulako gaitasuna duen gazte bat. Hari laguntzen ibili nintzen bolada batean, baina berak darama orain enpresako martxa guztia. Astean pare bat buelta egiten ditut bulegora, baina ez dut besterik egiten. Langile kopurua pixka bat jaitsita gabiltza, baina dagoen etorkizuna kontuan hartzera, gehiegi dauzkagu.

Bertsogintzak izango ditu alderdi garratzak ere. Nire kasuan, bertsotan hasi aurreko izua edo beldurra izaten zen alderdirik garratzena. Herriari errespetua baino gehiago beldurra nion nik. Gaztetan nuen izu hori, gero ere bai, eta zahartzera, gehituz joan zen. Ez naiz gogoratzen inoiz bertsotan gogoarekin hasi naizenik. Beti saiatu naiz besteak aurrera botatzen. Hasi eta gustura jardun, ordea, ia beti. Hasi arteko kezka edo beldur hori izan da nire gurutzea. Eta nik bertsolari asko ezagutu ditut batere arazorik gabe bertsotan hasten zirenak: Azpillaga bat, Agirre beraâ&#x20AC;Ś Agirre butanoa pizten den bezalaxe pizten zen, kolpetik. Sebastian ere hasten oso ausarta da. Eta hasitakoan haiek bezain gustura edo gusturago ibili izan naiz. Beldur horrek badu zerikusia aldartearekin, ez baitakigu inoiz nola moldatuko garen. Egokitu izan zait lo ondo eginda eta gorputzaldi onarekin saio batera joan eta korapilatuta, asmatu ezinik ibiltzea, eta, alderantziz, tenple txarrarekin joan eta ondo aritzea.

Orain emaztea ondoan duzula Euskal Herritik barrena autoan zoazenean etengabe etorriko zaizkizu gogora herri eta auzo bakoitzean bizitako egun horiek. Etengabe. Ni GPSrik gabe ibili izan naiz. Euskal Herri osoko bide eta bidezidor gehienak ezagu-

Zein da egun arrunt bateko zure egitaraua? Seiak aldean jaikitzen naiz eta egunero, uda eta negu, 08:00etarako, zortzi kilometro egiten ditut. Autoa Garmendipe futbol zelaiaren ondoan utzi eta Azkoititik joan-etorria egiten dut. Ni bezalaxe, burua pixka bat pitzatutako jende mordoxka dago. Asko ibiltzen gara ordu horretzen ditut, eta, horietatik igarotzen naizelarik, askotan hasten naiz herrixka horietan bizitako egunak gogoratzen.

Bertsotan hainbeste gozatu eta ez al zenuen uztean hutsune handi bat sentitzeko arriskurik? Kezka handia nuen. Uste nuen saioak utzi eta gehiago sufrituko nuela, baina oso ondo egokitu nintzen. Saioak utzi eta herrietako jendearekiko harreman horren falta sentituko nuen beldur nintzen, falta horren nahigabea izango nuela es-

tan joan-etorrian. Goizean jaikitzeko perezarik ez dut sekula izan. Ordu pare bat esna eginda jaikitzen naiz askotan, eta ordu horiek izugarri garrantzizkoak izaten dira niretzat. Jaiki aurreko bi ordu horietan egin dut nik beti bulegoko lana. Hortxe egoten da burua argien. Eskatuta egin beharreko bertsoak ere gauez hasi, eta osatu ezinik utzi eta, goizean, une batean egin izan ditut. Nire bertso idatzi gehienak ordu horietan asmatuak dira. Eta laneko arazoei ere hortxe aurkitzen nizkien irtenbideak. Eraikuntzaren egituran punturik zailena beti eskailerak izaten dira. Bezperan bueltaka ibili eta aurkitu gabeko aterabideak aurkitzen dira egunaren hasierako ordu horietan. Neurriak buruan izaten ditugu. Goizean hasi bueltak ematen eta, askotan, berehala aurkitzen diozu soluzioa. Eta eguna zabaltzeko amorratzen ere egonda nago behin baino gehiagotan, obrara joan eta lanean hasteko. Ohitura horrekin jarraitzen dut eta, gero, bazkalondoan, ordu pare bateko siesta egiten dut: ordu erdia lo, eta, gainontzekoa, telebistari begira. Gero, baditut pare bat behi, larreak mozteko aitzakian, etxe ondoko txabolan, eta haiek gobernatu eta obraren batera edo bulegora joango naiz denbora-pasa. Egia esan, joango ez banintz hobe, etorkizuna oso beltza baitago. Baina geure enpresa da eta ezin naiteke erabat ahaztu ere. Gainontzean, hemen beti izaten da bilobaren bat. Goian alaba bizi da eta hiru mutilko ditu. Beste bat Matxinbentan bizi da, eta beste biak Errezilen, baina asko etortzen dira etxera.

Behien zaletasun hori umetatik al datorkizu? Anaia denetan ganaduzaleena izan naiz. Aita ere halakoxea genuen, eta norbaiten laguntza behar zuenean niri deitzen zidan. Garai batean, eraikuntzako sozioak eta biok, Nuarbeko baserri batean, hamabi behi eta zezena eduki genituen, Iparraldetik ekarritako blonda arrazakoak. Hemen bizitzen jarri nintzenean kapritxorako bi jartzea erabaki nuen, haragitarakoak, lan gutxi ematen dutenak.

67rekin jubilatu zinela esan duzu. Bihotzeko ebakuntza noizkoa da? Geroxeago izan nuen. Horretan ere, bere oker guztiekin, suertea izan nuela esango nuke. Ez

nuen minik sentitu, ez aurretik eta ez ondoren. Nik ondo zaintzen nuen neure burua. Azken urte horietan kilo batzuk galdu ere egin nituen. Etxean beti jateko garbiarekin ibiltzen gara, nahiz eta etxetik kanpo neurririk gabe ibili. Bezperan Sebastian eta biok Soraluzen izanak ginen eta egun horretan Gasteizera joatekoak ginen Laxaro, bere andrea eta beste batzuekin, han txapelketako saio bat zegoelako. Goizean, gorputza lotu samarra sentitzen nuen, astelehen handi samarra banu bezala. Bazkaltzen hasi eta zorabio txiki bat eman zidan. Andreari esan nion ez nekiela Gasteizera joateko moduan nengoen, eta bezperako jan-edanarena izango zela erantzun zidan. Koinatari deitu zion: etorri, tentsioa hartu zidan eta altu samarra nuela ikusi zuenean, anbulatorioa eraman ninduten. Elektroetan zerbait agertzen zela esan zidaten, eta Zumarragako ospitalera bidali ninduten, eta han ere ondo nengoela, baina zerbait agertzen zitzaidala eta kardiologo batengana bideratu ninduten. Arruek esan zidan zainak nituela itxita eta beste azterketa bat egitera bidali ninduen. Eta mediku txiki batek eman zidan azkenean epaia: “Lo tiene bastante crudo. Si no se opera, tiene tres años de vida”. Handik astebetera egin zidaten ebakuntza. Askotan kontatu dut bertso saio askotara baino lasaiago joan nintzela kirofanora. Alabak martxan hasita zeuden, enpresa esku onetan; eta, bertsotan ere, nik egin beharrekoak eginak nituela ikusten nuen. Kirofanora sartu aurretik kontatu nizkion gauza hauek ezagun bati. Bizitzari zati handi bat kendu niola eta,

esnatzen ez banintzen ere, ez nuela kezka larririk utziko, esan nion. Eta, ondoren, emaztea eta alabak kexatu zitzaizkidan ezagun baten aurrean despedida hori egin nuelako eta haien aurrean batere ez. Arrue kardiologoak esan zidan ez neukala bihotz txukuna, sei bypass jarri zizkidatela. 2005eko kontuak dira hauek, orain bederatzi urtekoak.

Atzera begira jarrita, Bertsozale Elkartearen sorrerak oroitzapen bereziak ekarriko dizkizu seguru asko. Zalantzarik gabe. Lehen esan dizut Euskal Herrian barrena hainbeste jende jator ezagutzeko suertea izan dudala. Beste horrenbeste gertatu zitzaidan Elkartean. Nik beti esaten dut langile ona bilatzeko alferrak direla onenak, eta bertsolariok alfer samarrak gara berez. Herriz herriko ibili horretan bagenekien zein ziren langilerik finenak, eta horiek izan ziren txapelketaren antolakuntzan lagundu zigutenak. Balda ozta-ozta betetzen zenean, Belodromora pasatu ginen, eta hamar mila lagun inguru bildu genituen. Hamalau bat milioi pezeta geratu zitzaizkigun Elkartea martxan jartzeko, eta genuen euforia hartan hasi ginen Elkartearen proiektua egituratzen. Nik, benetan lan egin baino gehiago, figuratu egiten nuen. Ingurukoei esaten nien gazteago bat jarri behar zutela lehendakari, baina ez zidaten uzten. Hemezortzi urte eman nituen lehendakari, eta urte horietan bostehunen bat lagun ezagutuko nituen Elkartearen inguruan lanean.

Aurreko belaunaldiarekin ibili zinen, Basarri, Uztapide eta Zepairekin, baina harreman oso estuak izan dituzu ondorengo belaunaldiekin ere. Elkartearen inguruan mugitu den jende gaztearekin oso harreman estuak izan ditut. Baina ez da Elkartea bakarrik izan. Eskolarteko txapelketan, lehen hogeita bost urteetan, epaimahaiko izan nintzen, eta umetatik jarraitu diet bertsolari askori beren ibilbidea. Azken urteotako gazteak ez ditut ezagutzen gehiegi, baina finaletara joaten jarraitzen dut. Oñatiko neska bat ikusten dut bertsolari ona izateko aukera handiekin. Lantzen saiatzen bada, puntako bertsolaria izateko ezaugarriak ditu. Bihozkadak izaten

ditugu Eskolarteko jendeari begira jarrita. Eta gutxitan huts egiten dugu. Gipuzkoako finala irabazi zuen Arregi izeneko neska honek, eta Euskal Herrikoa ondoren, eta badu zerbait. Gauza bat da bertsoaren neurriak eta baldintzak ondo betetzea, eta beste gauza bat da, horretaz gainera, bertso onak egitea. Hizkuntzaren erabileran nabarmendu behar du bertsolariak, eta neska honek badaki hori egiten. Epaimahaiko egon naizenean ere izaten nituen bihozkada horiek. Maialenekin oso garbi ikusten nuen, Jon

Maiarekin ere bai, eta beste askorekin. Gaur puntan dabiltzan bertsolariei begira jarri eta neska-mutikoak zireneko irudiak etortzen zaizkit. Orain konturatzen naiz izan dudan zoriaz. Bertsoa gustatzen zaion batentzat hainbeste urtean Elkarteko lehendakari eta Eskolarteko epaile egon izana ohore izugarria izan da. Bertsolaritza barru-barrutik jarraitzeko zoria izan dut. Ni gauza batek harritzen nau, bertsolari zaharren belaunaldia ezagutu nuen: lehen aipatu ditugun Basarri, Uztapide, Zepai, Lasarte, Txapel, Loidisaletxe, Ondartza, Zubeltzu Zaharra… Eta, geroztik, beste bostehun edo seiehun bat bertsolari ezagutuko nituen, eta ez ditut bi berdin aurkitu. Ederra da hori, aberasgarria. Bertsolari bakoitzak, publikoaren aurrean jartzen den unetik, bere iruditik hasi eta bertsotan egiteko modu bat saltzen du, kantaera bat, ateraldiak, egoteko modu bat… Bakoitzak bere bidea izaten du, baina zerbait behar du jendea bereganatzeko. “Gaurko bertsolari guztiak berdinak dituk”, esaten didatenek nazka ematen didate, seinale dute ez dutela bertsolaritza segitzen. Badaude bertsotan hain onak izan gabe saltzen oso onak direnak ere, eta hori ere ez da ona, bertsolariaren lehen lana bertso ona egitea baita.

Orain zer lotura duzu bertsoarekin? Tarteka tokatzen al zaizu kantatzea? Oso gutxitan. Lagunekin biltzen garenean. Goierriko batzuekin, oraindik orain, Errioxara joan eta saio bat egin genuen. Ekitaldiren batean edo bestean kantatu izan dut, hala behar bada. Baina oso tarteka. Bertso jarriak bidaltzen ditut Argiara. Neure kasa jarduten dut bertsotan. Bertso Parranda hasita dago Azpeitian, eta entzutera joaten naiz. Iparraldeko finalera joango gara. Bertso munduari jarraitzen diot, baina zamarik gabe.•

IRUROGEITA BEDERATZI URTE DITU, baina ez du kemenik galdu. Ahotsa apaldu zaiola dio, pitin bat. Tarteka bakarrik egiten ditu plazak, baina bertsolaritza gertutik jarraitzen du, Laxaro Azkune, Imanol Lazkano eta abarrekin batean joaten baita final gehienetara. Entzutekoak omen dira saioa bukatu ondoren talde horretan ematen diren eztabaida eta iritzi trukeak. Bi alaba ditu, eta bietako baten bi umeak ikastolara eraman eta ekarri ibiltzen da.

â&#x20AC;&#x153;Mikrofonoa aurrean jartzen badidate, gozatu egiten dut oraindik ereâ&#x20AC;?

Ikasi al duzu denbora galtzen? Hori zela esaten zuen Bitoriano Gandiagak bizitzako azken etapan lanik zailenetako bat. Nik ahal den arte segitzeko asmoa dut. Oso saio gutxi egiten ditut, baina jarraitu egingo dut, ez baitut batere sufritzen: sufritu ez eta gozatu, asko. Lagun zahar mordo bat agurtzeko zoria ematen dit horrek. Mikrofonoa aurrean jartzen didatenean gustura sentitzen naiz, eta inork hots egiten badit, joan egiten naiz. Bestalde, ez naiz bertsoarekin obsesionatuta sekula bizi izan. Bertsolaria naizela akordatu ere egin gabe pasa ditzaket egunak. Gure arazoa da, hain tarteka deitzen digutenez, leku batera joan eta ez dugula jakiten halako edo holako bizirik edo hilda dagoen. Informatzaile bat behar dugu ondoan. Asteak pasa ditzaket bertsoarekin pentsatu gabe, baina deitzen didatenean konfiantza osoarekin joaten naiz. Garai batean, zerbait gehiago kezkatzen nintzen eta autoan nindoala bertsoren bat edo beste kantatuko nuen. Baina, orain, inolako kezkarik gabe joaten naiz.

Gaztetan, bertsotan hasi zinenean, kantatzen omen zenuen bada makinen zarataren anparoan. Hamazazpi urte bakarrik nituen. Bergarako tela fabrikan, sekulako zarata ateratzen zuten makinak genituen eta ahots goraz bertsotan aritzen nintzen, inork entzungo zidan beldurrik gabe. Eguna bertsotan pasatzen nuen. Orain, pasieran nabilenean, bertso zaharren batzuk kantatuko ditut gehienez.

Zure bertso bikote nagusia zein izan da, Narbaiza beharbada? Narbaiza Egileorrekien ibili zen asko. Hura joan zenetik gehiagotan deitu izan dit, baina nik plazarik gehien egin dudan bertsolaria Imanol Lazkano da, eta Lazkao Txikirekin ere asko ibili izan naiz. Ez dakit zergatik ibiltzen nintzen horrenbeste Lazkao Txikirekin. Hura topean zebilelako eta ni garai hartan gazteena nintzelako, beharbada. Garai hartan zortzi bertsolariko jaialdiak izaten ziren, eta ni izaten nintzen gazteena. Baina Sebastian, Murua, Mendizabal eta abarren belaunaldia etorri zen, eta gazteena izatetik zaharrena izatera pasatu nintzen, gauetik goizera.

Noiz hartu zenuen erretiroa? Orain bederatzi urte, 2005ean, 60 urterekin hartu nuen erretiroa Lanmobel enpresatik. Lagun Arorekin tratu moduko bat genuen 60rekin jubilatzeko, urteetan egiten genuen aportazio bati esker. Egunean hamar ordu sartu eta larunbat goizetan beste lau sartzen genituen garaiak izan genituen. Guk ondo utzi genuen enpresa. Gerora etorri dira urte txarrak, baina makineria ordainduta du eta berriro burua altxatuko duela iruditzen zait.

Kolpetik lana utzi eta hutsunerik sentitu al zenuen? Ez nuen hutsunerik nabaritu. Nik lana uzterako biloba txikiak hiru urte zituen eta harekin hasi nintzen martxan, ikastolara eraman eta ekarri, eta horretan jarraitzen dugu. Gurean bazkaltzen dute alabaren bi umeek, guraso biek lan egiten dutelako.

Libre zauden orduetan zer zaletasun dituzu? Ordenagailuarekin ematen ditut ordu batzuk, eta ibiltzea ere gustatzen zait; uda partean, bizikletan. Ez ditut saio luzeak egiten, ordubete ingurukoak izaten dira. Jubilatu berritan askok esaten zidan gaizki pasatuko nuela denbora betetzen asmatu ezinik, baina ez dut arazo hori izan. Kontatu didatenez, batzuek jubilatu eta gero ametsetan egiten omen dute berriro lanean ari direla. Nik ez dut sekula amets hori egin.

Garai bat izan nuen asteburu guztietan saioak nituena. Uda partean, behintzat, asteburu guztiak okupaturik izaten nituen. Larunbat goiza lan egin, etxera etorri, siesta labur bat egin eta bertsotara joaten nintzen. Goizaldean etxeratu eta igandean, bi alabak lo zeudela, ateratzen nintzen berriro askotan, orduko saio gehienak egun osokoak izaten zirelako.

Zu, gainera, oso azkar igo zinen elitera. Nik 18 urterekin debuta egin eta handik lau urtera, 22 urterekin,Txapelketa Nagusiko finalean hartu nuen parte, soldadutzan nengoela. Cadizko San Fernandon egin nuen kanpamendua, eta handik etorri nintzen txapelketara eta, ondoren, Ceutara bidali ninduten. Baina han bazen urrestildar bertsozale bat, Pedro Azpeitia, Ceuta erdia berea zuena. Donostiako finalaren ondoren etorri zitzaidan. Bazekien soldadu nengoela eta Ceutara iristen nintzenean berarekin harremanetan jartzeko esan zidan. Postu on bat bilatuko zidala esan zidan, â&#x20AC;&#x153;asistente jarriko hautâ&#x20AC;?, erantsi zuen ondoren, eta halaxe izan zen. Militarrek ere agurra egiten zioten kalean. Ceutako okindegiak eta gozotegiak bereak ziren, eta beste hainbat negozio zituen. Restaurante La Campana izeneko jatetxe erraldoi bat ere berea zen. Teniente baten asistente jarri ninduten. Goizean egunkaria ematen nion, eta egun osoa libre uzten zidaten.

Finalista izateak bultzada handia emango zizun. Suerte txarra izan nuen, soldadutzan egokitu zitzaidalako. Soldadutzatik etorri eta salbuespen egoera luze bat jarri zuten, eta denboraldi luzea eman nuen saio gutxi batzuk bakarrik eginez. Baina urte dezente eman nituen, gero, urtean laurogeitaka plaza eginez. Batzuek bezala ehunetik gora ez ditut sekula egin. Baina 88 egitera iritsi nintzen, eta nahikoa, aste barruan ezin bainuen saiorik hartu.

Bertsoak ere asko beteko zuen zure bizitza. Atzera begira jarri eta zer etortzen zaizu gogora?

84 85

Orain autoan herriren bat igarotzean gogoratzen al zarete inoiz bertan egindako saioekin?

Denak ziren zaharragoak hasi nintzenean. Nire ondoren gazteena Eusebio Igartzabal zen, ni baino urte bat gehiagorekin, eta, ondoren, Imanol Lazkano. Xalbador, Lazkao Txiki, Mitxelena eta beste hainbatekin asko ibili nintzen, baina baita ondoren etorri zen belaunaldiarekin ere: Sebastian, Murua, Telleria, Mendizabal eta horiekin. Bi belaunaldi horien artean mugitu izan naiz.

zela esanez bukatu zen istorioa. Txapelketa batean izena eman nuen, eta lantokiko sendagileak galdetu zidan ea urduri jartzen al nintzen. Eta ez nintzela bereziki urduri jartzekoa, erantzun nion. Kolesterola altu samarra nuela eta esfortzuaren proba egin beharko nukeela esan zidan. Egin nuen proba hori eta “olvídate del campeonato”, esan zidan medikuak. Korrika hasi eta seigarren minututik aurrera bihotzean zerbait antzematen zidatela jakinarazi zidan. Bigarren proba bat egin zidaten hamabost egunetara, eta txartel gorria atera zidaten berriro. Handik hiru hilabetera, hirugarren aldiz egin proba eta arazo bera ikusten zutela esan zidaten: elektroetan ez zela ezer agertzen, baina proban bai. Kateterismoa egin eta dena alarma faltsua izan zela erabaki zuten. Bien bitartean, noski, txapelketarik gabe geratu nintzen. Geroztik, urtean behin begiratu eta ez didate ezer aurkitu.

Zure liburua, Gogoan dauzkadanak jubilatu eta gero atera al zenuen?

Adinaren kontzientzia poliki-poliki datorren gauza al da?

Askotan. Saioarekin ez ezik, herri horretan ezagututako jendearekin gogoratu ohi naiz. Baina orain 30 edo 40 urteko kontuak izaten dira askotan, eta emazteak eta biok geure buruari galdetu ohi diogu ea halako edo bestea bizirik ote den.

Zeure adineko gutxi izan dituzu inguruan.

Jubilatu nintzen urtean atera nuen, baina aurretik prestatuta nuen materiala. Urte horretan txukuntzen eta zuzentzen ibili ginen, baina lana aurretik egina zegoen. Batzuetan pentsatzen dut jarraitu beharko nukeela idazten, baina ez dut ezer egiten. Idatziko banu ere ez litzateke izango argitaratzeko asmoarekin. Beharbada bilobaren batek edo biloben umeek gustura irakurriko dituzte, egunen batean, guk utzitakoak.

Bolada bat ibili zinen osasun gorabehera batzuekin ere. Bai, ibili nintzen, baina alarma faltsu bat izan

Gaixoaldietan uste dut izaten dugula adinaren kontzientzia, baina ez da nik buruan darabilkidan kontu bat, ez naiz adinari buruz asko pentsatzekoa. Datorren otsailean 70 urte egingo ditut, baina oso denbora gutxi ematen diot gaiari.

Nola betetzen duzu eguna? Oso goiz jaikitzekoa izan naiz beti. Egunero seietan jaikitzen naiz, alaba eta suhia zazpietarako lanera joaten direlako. Ni haien etxera joan eta umeak esnatu arte han egoten naiz. Haiek prestatu, gosaria eman eta ikastolara eramaten ditut. Ondoren, bizikletan itzuli bat egin ohi dut. Inoiz Zumarragaraino iritsi izan naiz, lehengo trenbideari jarraiki egin duten bidegorritik, baina gehienetan itzuli laburragoa egiten dut, ordubetekoa, berriro umeen bila joan aurretik. Bidegorri hori oso polita da, baina ez dakit zer material bota zuten asfaltoan, gurpilak zulatu egiten dira etengabe. Konpontzaileak behin esan zidan alanbre zatiak daudela. Bestalde, izerdituta zoazenean, tuneletan hotzago egiten du eta katarro batzuk ere harrapatu izan ditut. Jende asko ibiltzen da bide horretan. Kontua da, itzuli hori egin eta umeen bila joaten naizela berriro eguerdian. Ni gauerako nekatuta egoten naiz, begiak gorri-gorri eginda, eta goiz samar joaten naiz ohera. Ordutegi

estutu. Ondo afaldu ondoren bertso zaharrak kantatzen hasi ginen biok. Deba aldeko txapelketa batean elkarrekin kantatuak ginen, hura artean sotanarekin zebilenean. Tarteka, gaia jarri eta saioa egiten nuen nik, eta bertso zaharrak kantatzen genituen, hurrena. Basarriren bertso batzuei buruz galdetu zidan azkenik Nikolasek, eta hala egin nuen nire lehen imitazioa. Eta, geroztik, tarteka egitea tokatu izan zait. Basarri, Lazkao Txiki eta Mitxelena imitatu izan ditut.

Zein dira zure bertsolari kutunak?

honekin ohitu naiz eta igandeetan ere oso goiz esnatzen naiz. Gurean aita ere halakoxea zen, goizeko bostak alderako altxatuta ibili ohi zen.

Bilobek alaitasuna emango dute, ezta? Oso ume argiak dira eta gustua ematen du haiekin egoteak. Aitona bezalaxe apetitu onekoak dira, denetik jaten duten horietakoak. Ondo konpontzen naiz.

Erniarraitz elkartean ere sartuta zabiltza. Zer egiteko dituzu elkarte horretan? Sortu zenean, hiru urte ibili nintzen bertso eskolak ematen. Loidisaletxek bat-batekoei ematen zien, eta nik idatzizkoei. Neska-mutil mordoa izan nuen gelan. Baina adin tarte handia zegoen neure eta ikasleen artean, neure alabak baino askoz ere gazteagoak zirelako, eta irakasleak gertutasun gehiago behar duela iruditzen zitzaidan. Bertsolari gazteago bat jarri zuten irakasle. Bileraren batzuetara joaten naiz, baina ez dut ardura handirik elkarte horretan ere. Gazteek daramate horko martxa.

Saio gutxirekin ibiliko zara. Bertsolari gazteak daude, asko eta onak. Guk saio oso gutxi egiten ditugu, leku jakinetan.

Imitaziorako zure gaitasuna noizkoa da? Afari batean deskubritu zuten nire gaitasun hori. Lazkao Txiki ere etortzekoa zen, baina, gaizkiulertu bat tarteko, ez zen agertu. Nikolas Segurola zen gai-jartzaile eta ez zen batere

Pedro Mari Otaño eta Basarri dira nire gustukoenak. Otañoren dotoretasuna ez du beste inork. Bertso jarriak dira bereak. Pedro Marigatik esaten dute oso ahots txarra zuela. Nik gaztetan ezagutu nuen Soraluzen apaiz bat, Jose Antonio Loinaz Otaño, Pedro Mariren iloba zena, eta osabak bezalaxe katarro ahotsa zuen. Behin Manuel Lekuonarekin apaiz horri buruz hizketan ari nintzela, bertsotan ere egiten zuela esan zidan.

67ko txapelketaz gainera beste zein gogoratzen dituzu? Arrasaten egin zuten bi urtetan eskualde mailako txapelketa bat. Lehen urtean nik atera nuen txapela eta bigarren Azpillaga geratu zen. Eta hurrengo urtean, alderantziz egin genuen: hark irabazi zuen txapela eta ni geratu nintzen bigarren. 80ko finalean ere, Amurizak txapela irabazi zuenekoan, han nintzen. Imanol eta biok ere elkarrekin ibili ginen Binakakoan. Txapelketa polita izan zen hura.

Orain taldean joaten zarete txapelketa final askotara. Bai, final askotara eta saio berezietara joan ohi gara Laxaro Azkune koinatua emaztearekin, Imanol Lazkano emaztearekin, Azpeitiko beste lagun bat eta gu geu. Entzutekoak izaten dira saioa bukatu ondoren taldean egiten diren azterketak. Ni neu nahikoa isilik egotekoa naiz, baina Laxaro, Imanol eta beste azpeitiar lagun hori hasten direnean, entzutekoak dira. Aditu taldea da gurea. Neuk ere nahikoa begi ona dut: gehienetan asmatu izan dut txapelketa batean.•

â&#x20AC;&#x153;Hogei urte dira jubilatu nintzela eta oso laburra izan dela iruditzen zaitâ&#x20AC;?

AUROGEITA LAU URTE DITU ETA ORAINDIK BERTSOTAN DABIL. Bera da aktiboan dagoen bertsolaririk beteranoena. Bera da, beharbada, bizirik dagoen bertsolaririk zaharrena ere. Hogei urte dira erretiroa hartu zuela eta osasunari ondo eusten dio. Patxada ederrean kontatu dizkigu bere gorabeherak, bertso eskolakoekin igarotzen dituen tarte gozoak edo eguerdi artean egiten dituen ibilaldiak. Arratsaldeetan, askotan, emaztea hartu eta autoan itzuli bat egitera ateratzen dira edo etxean duen ordenagailu zahar batean bertsoren bat edo beste idazten du. Hiru seme ditu eta hiru bilobak haziak dira dagoeneko. Lasarte erdian bizi da.

Zuk arrandegiarekin zenbat urte egin zenituen? Hogeita hemezortzi urte. 64 urte nituela lanean jarraitzeko furgoneta berri bat erosi beharra etorri zitzaidan eta erosteko nenbilela, seme bigarrena hementxe etxean egokitu zen eta esan zidan ez egiteko horrelakorik, jubilatu egin behar nuela, auto txiki bat behar nuela nik ama eta biok ibiltzeko edo bertsotara joateko. Nik ez nuen pentsatu ere egiten inoiz jubilatu behar nuenik, baina handik hiru bat egunera etorri zitzaidan, berriro, eskuan paperak zituela, eta, orduan jubilatu edo handik urtebetera, berdin kobratuko nuela esan zidan, eta horrelaxe egin nituen paperak. Harrigarria egiten zitzaidan aukera berri hori, baina hasi ginen jendeari adierazten itxi egin behar genuela eta Errege bezpera aukeratu genuen ixteko. Oraintxe dira hogei urte eta, egia esan behar bada, oso laburra izan dela iruditzen zait. Arrandegia atzo itxi genuela iruditzen zait.

Osasunak ere lagundu egingo zizun. Egia esan behar bada, osasunak ere lagundu egin dit. Badaramat zerbikaletako minarekin boladatxo bat, baina ondo nabil. Ez naiz izan asko zaindu den horietakoa, parranda asko egindakoa naiz, baina jubilatu nintzenetik zintzo ibili naiz oso; tarteka joaten naiz taberna batera. Elkarte batean ere sozio nago, baina hara ere gutxitan joaten naiz. Urtean behin mus txapelketa antolatzen dute, eta gazteago batekin jokatzen dut. Partidaren aurretik afari mokadu bat egiten dugu.

Ez zara erretzailea izan? Izan nintzen, baina utzi egin nuen eta hori izan dela uste dut bizitzan hartu dudan erabakirik onenetako bat. Oso gazterik hasi nintzen, behin dozena bat urtez gero erretzen hasi ginen, ezkutuan eta abar. Laineza izaten dela uste dut mutikotan. Urte mordoxka batean erre nuen, eta bertsotan nenbilenean gehiago. Egun horietan zigarroak eta puruak erretzen nituen, eta puru bat erretzen baduzu, kopa bat eskatzen dizu, eta kopa bukatutakoan beste puru bat piztu beharâ&#x20AC;Ś kate bat izaten da. Etxe aldetik nenbilenean ez nuen pururik erretzen, baina egunean paketetxo bat zigarro behar izaten nuen. Neure buruari galdetzen nion: zigarroak menderatuko ote nau bada? Entzuten nuen uztea nahi zutenek ezin zutela utzi eta neure kontura probak egiten hasi nintzen: utzi eta berriro hasten nintzen. Oso garbi ikusten nuen ardorik probatu gabe hamar urtean etsi nezakeela, baina tabakorik gabe zailagoa ikusten nuen. Bertsotan ere orduan asko ibiltzen nintzen. Izan nituen zazpi egun segidan kantuan ibili beharrekoak ere, eta horietako batean txikituta bukatu nuen. Biharamunean, ni goizeko lauretan jaikitzen nintzen arrain bila joateko, eta hamaikak aldean gosaltzen nuen, eta gosaldu arte ez nuela erre behar erabaki nuen. Gosaltzeko ordura iritsi nintzen, eta bazkaldu arte luzatzea erabaki nuen, emazteari eta inori ezer esan gabe. Zatika, luzatzen joan nintzen, eta egun oso bat pasatu nuen erre gabe. Orain 35 bat urteko kontuak dira horiek. Bigarren eguna pasatu nuenean, esan nion neure buruari: hau da nirea, jarraitu egin behar dut, eta inori ezer esan gabe utzi nion erretzeari. Geroztik, zenbat bazkari eta afaritan saiatu diren niri puru bat errearazten, eta beti gauza bera esaten diot eman nahi didanari: hik erre hitzak bi eta utzi niri bakean, ni ederki nagok horrela. Orain bertso giroa asko aldatuta dago, baina garai haietan edan eta erre gabe ezin zen bertsorik bota. Baziren erretzen ez zutenak, eta neure buruari askotan galdetzen nion nola egingo zuten erre gabe bertso bat bukatzeko. Tabakoa uzteak mesede izugarria egin zidan. Nik urteak neramatzan jateko gogorik gabe, eta, kolpetik, apetitua ireki zitzaidan. Kilo batzuk hartu nituen ondoren, baina lortu nuen pisua jaistea ere. Azkenaldi honetan emaztea ondoezik ibili da eta orain flakatuta nago, baina neure pisuan egin ditut urteak.

Bertsotan egin duzuen ibilbidea harro egoteko arrazoia izango da zahartzaroan.

Egunpasa horiek ez al dute nekatzen? Gu joaten garen leku horietako lana erraza izaten da. Zerainen, esate baterako, Joxe Agirrerekin izan naiz askotan, eta mezatan bertso batzuk kantatzeko ohitura dute. Gu aurretik joan, ostatuan eseri eta hamaiketakoa egiten dugu, kontuak esanez. Mezatan bertso batzuk kantatu eta bazkalondoan egiten dugu saioa. Ez da besterik izaten. Ez da garai batean bezala. Lehen hamaiketakoa egitera joan eta bertan igual hasi behar izaten zenuen bertsotan. Eta gero, berriro, plazan bazkal aurretik. Senar-emazte zaharrak meza ondoren egiten zen saio horretara etortzen ziren, eta ilunabarreko saiora, senar-emazte gazteak.

Nik egia esango dizut, bertsoa gauzarik garrantzitsuenetako bat izan da niretzat, eta da oraindik ere. Oraindik ere bertso eskolara joaten naiz, eta ostegunetan bertsotan ematen dudan ordu pare hori oso da garrantzitsua nire bizitzan. Gehienak gazteak dira, eta badaude hain gazteak ez direnak ere, jatorrak, oso jatorrak, eta haien tartean hantxe izaten naiz. Nik asko gozatzen dut haiekin, eta uste dut haiek ere gozatu egiten dutela nirekin; hori esaten didate behintzat. Ez nuen sinetsiko hain ondo konponduko nintzenik. Mahaian bueltan jarri eta berriketa pixka bat eginez hasten gara, eta niri tokatzen zait, gehienetan, bertsotan hastea: norbaitek hasi behar izaten duelako, eta neu zaharrena naizelako ere bai.

Zein da zure egun arrunt bateko plana?

gosea zuen eta eztabaida handien ondoren erabaki zen egitea. Ni finalera iritsi nintzen Amurizak irabazi zuen hartan, eta ondoko urteetan ibili nintzen asko. Ehun bat plaza inguru egingo nituen urte horietan, nahiz eta ez dudan sekula apuntatu. Aurretik ere dezente ibiltzen nintzen, baina nire boladarik onena finalaren ondorengo urteak izan ziren. Gerora, gazteak etorri ziren eta beste bertsokera bat nagusitu da. Beste jakituria bat ekarri zuten, eta gu baztertzen joan ginen. Nik merezi dudan adina beti ibili izan naiz, eta oraindik ere, tarteka, batek edo bestek deitzen dit.

Egunean dozena erdi bat kilometro beti egiten ditut. Oraindik bastoirik gabe ibiltzen naiz, baina nekatzen naizenean, esertzeko lekuak ere badaude eta, tarte bat igual esertzen naiz. Eguerdi artean egiten dut hori. Etxera etorri eta mokaduren bat egiten dut. Andrearekin bueltatxo bat egiten dut gero, askotan bazkal aurretik. Bazkaldu, sofan kuluxka bat egin eta, arratsalde erdian, autoa hartu eta buelta bat ematera ateratzen gara askotan. Biok Oriokoak gara eta ohitura handia dugu hara joateko. Askotan ez, baina dezentetan geratzen gara bertan, hondartzako taberna horietakoren batean, afari legea egiten ere. Dena den, esaten dizut, udazken honetan ospitalera bueltaka ibili naiz emazteari laguntzen. Inaxik 82 urte ditu eta berak hogeita hamar dituela uste du. Belaunetatik dabil makal.

Oraindik ere egiten al dituzu saioak?

Jaiotetxera gutxi joaten al zara?

Gutxi, baina egiten ditut. Aurreko batean Zerainen ginen. Joan den igandean Altzon kantatu genuen. Egun jakinetan izaten ditut konpromisoak. Zerainera, esate baterako, hogeita hamar bat urte segidan joango nintzen, Zaharren Egunean.

Han daukat arreba ezkonduta eta anaia soltero bat ere han bizi da. Oliden jatetxetik gora dago gure baserria, Errezabal. Ni hor hasi nintzen lanean ibai ondoko ontzitegi batean. Udan itsasoan lan egiten nuen, eta, neguan, aroztegi horretan. Lan-mota asko egina naiz. Lagunartea eta parrandak ere izaten ziren, baina lan asko egindakoak gara. Orain bizimodu ona daramat. Zuek ere ez izan beldurrik jubilazioarekin. Beti bilatzen da entretenimendua. Badaukat hor ordenagailu zahar bat ere. Ez naiz oso amorratua, baina, tarteka, aritzen naiz hor ere, bertsoren bat etortzen bazait idazten.â&#x20AC;˘

Gazteekin egoteak beti aberasten du, ezta? Izugarri. Maite zaituztela ikusten baduzu, are eta gehiago animatzen nau. Ez nuen uste bertso eskolan horrenbeste ikasiko nuenik. Esaten diet nik: zuekin asko ikasi dut, ikasiko ez nuen bada, baina ez didate sinesten. Ez nuen uste bertso eskolek horrenbeste balioko zutenik. Egun batean deitu zidaten eta saiatu nintzen ez joateko aitzakiak asmatzen. Eta orain haiek baino gogo gehiagorekin joaten naiz. Eta esaten diet, ez dezatela galdu hau, lastima litzateke eta. Txapelketa dago modan gazteen artean eta txapelketaren bat tokatzen zaienean lan gehiago egiten dute, eta gustura ibiltzen naiz horien artean. Bertsoak bete egiten nau.

Zein izan dira zure urterik onenak? Txapelketarik gabeko dozenaren bat urte egon ziren 80koaren aurretik. Jendeak txapelketa

Zeu izango zara seguru asko bertsotan dabilen beteranoena? Neu izango naiz. Txomin Garmendia ere badabil oraindik. Aginagan izan ginen elkarrekin. 80 urte ditu hark. Oraindik orain, Orion bazkari bat genuen eta orduantxe jardun zuten kontu horrekin, eta ez dago, nonbait, Euskal Herrian nire edadeko bertsolaririk: ez kantatzen duenik, eta ez kantatzen ez duenik.

“Nobela bat idaztea arkitekto baten lanaren antzekoa da”

0 URTE DITU, BELAUN BATETIK MAKALIK DABIL, BAINA JARRAITZEN DU, TARTEKA, SAIOREN BAT EGITEN. 53 urterekin ezkondu zen eta Villabonan bizi da oso gustu onarekin apaindutako etxe batean. Emaztearen eskua nabari da nonahi, jostuna izandakoa baita, eta jarraitzen baitu oraindik lantegi horretan. 1980an auto istripua izan eta lana utzi behar izan zuen. Geroztik bi kontakizun liburu eta nobela bat, Bordaberri, argitaratu ditu. Arrate Irratian kolaboratu du ia hogeita sei urtez, eta beste hainbat urtean jardun du, Diario Vascon, astero artikuluak idazten. Oraindik ere Anoetako Txantxangorrin, Andoaingo Aiurrin eta Bilboko Euskarazaintzan argitaratzen ditu bere lanak. Oraindik orain, Interneti buruzko ikastaroa egin eta ordenagailu bat jarri du etxean, eta, emazteak dioenez, biziatzen ari da. Ikastaroa egiten ari zela, Peñagarikanok deitu omen zuen gizona non zebilen galdezka, eta emazteak eskolara joaten hasi zela esan zionean, “bejondaiola, aitonari”, esaten omen zuen. Emazteak bi seme zituen bere aldetik, eta lau biloba dituzte. Zer moduz zabiltza osasunez? Ondo. Belaunetik operatu ninduten. Basarrik esaten zuen moduan, zahartrosis daukat eta horrentzako ez dago protesisik. Nik 1980an auto istripua izan nuen, eta hankatik elbarri geratu nintzen. Azken ebakuntza hau zango horretan egin didate. Beharbada badago loturaren bat istripuaren eta oraingo gaitzaren artean, baina ez dakit. Beste batzuek esaten dute zango bat elbarrituz gero bestean izaten direla ondorioak luzarora. Nik ezkerra daukat operatuta eta eskuina ondo daukat, nire ustez. Edozein modutan ere, makulu baten laguntzarekin pozik ibiltzen naiz. Eta autoan ere, Jainkoari eskerrak, ondo moldatzen naiz.

Atzera begiratuta, zure bertso ibilbideak harrotasuna ematen al dizu? Gauza handi bat izan da niretzako bertsoa. Egia da soldatatxo bat ere irabazi dugula bertsotatik, eta horrek bizimodurako laguntzen du, baina horretatik aparte, bizitzaren zati handi bat bete dit bertsoak. Lagunartea egin, herriak ezagutu, hainbeste ikasteko balio izan dit… Eta hori dirua baino askoz garrantzitsuagoa da. Gure garaia joan da, baina atzera begira jarri eta zerbait egin genuen sentipena geratu zaigu, jende franko gozatu genuelako ere bai.

Zure ibilbidean pentsatzen jarri eta zeri ematen diozu garrantzi gehiago, irabazitako txapelei edo lagunarteko jardunari? Lagunarteko giroari. Mundu honetako gure lanak eginda dauzkagu, baina pasatu genituen

Orain ordenagailuarekin omen zabiltza.

lagunarteak, elkartasunak, egunak eta bromak gogora ekarri, eta horrek poza ematen dit.

Bai, ikasi dut pizten eta itzaltzen. Ikastaro bat egin nuen eta Interneten kontsultak egiteko adina ikasi dut. Herri bateko berri edo norbaiten biografiaren bat behar dudanean sartu ohi naiz. Horrenbesteraino moldatzen naiz, baina Internet mundu oso zabala da.

Zein izan da zure garairik onena bertsotan? Esaera da “40 urte ikasten eta handik aurrera ahazten”. Beharbada egia da, baina 50 urteak ere oso adin ederra da bertsotarako. Nik urte asko izan ditut onak, eta, oraindik ere, Zahar Egunak direla-eta, deitzen didate. Azkenengoa sanfrantziskotan Aginagan izan ginen Etxeberria eta biok. Oraindik ere lagunarte horietara pozik joaten naiz. Horrek ere bete egiten dit barrena. Dena den, gero eta gutxiago nabil. Urte askoan, Zegaman ere izan naiz Zaharren Egunean Agirrerekin batean. Hura hil zen eta niri ere omenaldi moduko bat egin zidaten, eta hemen daukadan ordulari hau eman zidaten opari.

Bizitzan zehar oso lan ezberdinak egin behar izan dituzu. Maizter geunden baserri batean maiorazko izan nintzen Berrobin. Eta gurasoak gauza ez zirela jarri zirenean, beste ofizio batzuetan hasi nintzen. Alkate ere izan nintzen hamabi urtez. Hamalau urte, hilerrian ehorzle ibili nintzen. Ez da jende askoko herria, baina han ere denak hiltzen dira. Kamioneta batekin gidari ere ibili nintzen tailer batean; arotz ere bai; eta, azken urteetan, liburu-saltzaile.

Noiz ezkondu zinen? Berrobin bizi nintzela ezkondu nintzen, eta Villabonara jaitsi ginen bizitzera. Emaztea Zizurkilgoa da, baina hemen egiten zuen lana, eta etorri ginen. Oraindik amaginarreba bizi da, 99 urterekin, eta, ondo dela, datorren otsailean egingo ditu 100 urte. 53 urte nituen ezkondu nintzenean. Iaz ospatu genituen zilarrezko ezteiak. Emaztea gaztexeagoa da, hamabi urte gutxiago ditu. Berak bi seme zituen lehendik, eta bilobak ere baditugu. Konforme bizi gara eta hori da gauzarik garrantzitsuena mundu honetan.

Jarraitzen al duzu idazten? Hiru aldizkaritan kolaboratzen dut: Andoaingo Aiurrin, Anoetako Txantxangorrin eta Bilboko Euskarazaintzan. Bertsoak eta kontakizunak izaten dira. Herri kirol zalea ere banaiz eta apustuei buruzko kontuak ere idatzi ohi ditut.

Bordaberri nobela idaztea zer-nolako esperientzia izan zen?

Noiz hasi zinen liburuak idazten? Istripua izan eta lana utzi nuenean. Lanean ari nintzela ezin nezakeen horrelako egitekorik hartu, askotan hamar ordu eta erdi lan egiten genuelako, eta igandeetan, gehienetan, bertso saioren bat izaten nuelako. Gogoa beti izan dut, baina idazteko baldintzarik ez nuen. Lan istripua izan eta lana utzi nuenean hasi nintzen idazten. Behin, Berrobin, errepide ertz batean eserita idazten ari nintzela, Aita Zabala geratu zitzaidan parean. Ordurako Auspoa hartzen nuen, baina ez genuen tratu berezirik. Hizketan hasi ginen eta, idazten aritzen nintzela esan nionean, ea idatzitakoak erakutsiko al nizkion galdetu zidan. Eta etxera eraman eta erakutsi nizkion. Hark erabat analfabetoa nintzela usteko zuen, baina nire letra ikusi zuenean, harrituta geratu zen eta han liburu baterako gaia bazegoela esan zidan. Horrela hasi ginen elkarrekin lanean. Denbora pasa izan zen lehen liburua. 1980an izan nuen istripua eta 82an uste dut atera genuela lehen liburu hori. Geroztik, harreman handia izan genuen. Bisitan etorri zen horietako batean Diario Vascon hasi behar nuela esan zidan. Nik boligrafoz idazten nituen hainbat gertakizuni buruz, korreoz berari bidali, hark makinara pasatu eta iristen zen nire kolaborazioa egunkarira. Baina nik idazten nuenak bide luzeegia egiten zuen gertuko gertakariak aipatzeko. Jendea etortzen zitzaidan apusturen bati edo kinto bazkariren bati buruz idazteko eskatuz eta ateratzerako eguna igarota egoten zen. Neu hasi nintzen makinaz idazten. Diario Vascon urte asko pasatu ditut, baina orrialde horiek murrizten hasi ziren eta bi bakarrik geratzen dira.

Beste batzuen lanak irakurrita nengoen. Txomin Agirreren Garoa irakurri nuen. Eta gazteleraz ere bai, Aita Zabalak emandako nobela bat edo beste: Barojaren Zalacain, el aventurero, esate baterako. Eta horiek irakurriz ikasi nuen bidea. Nobela egitera doan batek arkitektoak egiten duen lana egiten du, nondik hasi eta nola bukatuko den aurrez ikusi behar du. Egitura eman nion nobelari, eta pixkana betetzen hasi nintzen. Bidaia bat ere egin genuen Argentinara emazteak eta biok, beste lagun batzuekin, eta bidaia horretako informazioa ere baliatu nuen idazteko orduan. Argentina oso ondo ezagutzen zuen donostiar bat ere gurekin etorri zen, Goizaldi tabernako jabea, eta Mitxelena bertsolaria ere bai, bere emaztearekin, eta Atamitx jatetxean zuen bere sozioa, Atanillo, bere emaztearekin. Hogeita zortzi egun pasatu genituen han.

Oso lagunartekoa izan zara. Jarraitzen al duzu lagunekin elkartzen? Gero eta gutxiago. Lagunarte zalea izan naiz. Ezkondu nintzenean lagun batzuk utzi eta berri batzuk hartu nituen. Berrobiko Bide Ona soziedadeko bazkidea naiz, baina oso gutxi joaten naiz. Gero, gainera, kopa bat edan eta autoa

hartzeko lasaitasunik ez dago. Hemen bertan daukagu Aburuza sagardotegia. Koinatu baten anaiarena da. Igandetan sagardotegia itxita egoten da eta afari batzuk egiten ditugu han elkarrekin. Lagun zaharrak gutxiago ikusten ditut, baina berriekin ibiltzen naiz.

Noiz hasten da pertsona zahartzen edo poliki-poliki etortzen da hori? Zerori konturatu gabe hasten zara zahartzen. Izaten da garai bat zeure buruari galdetzen diozuna: nola iritsi naiz honaino? Atzo ginen Eguberritan eta badatoz berriro Eguberriak. Urteak izugarri azkar pasatzen dira. Lehen, astean behin kobratzen zen soldata eta batek esaten omen zuen: “Arraioa! Hemen urtea azkar joaten duk, zortzialdia joaten duk nekez”. Zahartzaroaren inguruan iritzi asko daude. Adibidez, Basarrik harreman estua zuen Keixeta aizkolariarekin eta honek esaten omen zion 60 urtera arte ez zuela ezertan galerarik ezagutu. Baina hori ez da egia, hogei urterekin korrika aiseago egingo zuen 60rekin baino.

Adina zertarako da ona? Gauza batzuetarako ona dela esango nuke. Idazteko, esate baterako.

Zer plan daukazu egun arrunt batean? Ustekabeko gauza asko sortzen da. Atzo, esate baterako, joan nintzen denda batera eta burua zapi batez estalirik zeraman emakume gazte musulman bat ikusi nuen han euskaraz hitz egiten. Nongoa zen galdetu nion eta Marokokoa zela erantzun zidan, baina txikitan etorri zela hona. Hogeita bi urte zituen, erizain ikasketak egiten ari da Belgikan. Ea zenbat hizkuntza zekizkien galdetu nion eta bost zekizkiela erantzun zidan: arabiera, ingelesa, frantsesa, espainola eta euskara. Etxera etorri eta horretaz idazten aritu nintzen. Nire plana buelta txiki bat ematea izaten da. Larrea kafetegira joaten naiz egunero, eta han lagun batzuekin egoten naiz kontu-kontari. Baina ordu gehiago ematen ditut etxean irakurtzen edo idazten. Telebistan berriak eta pilota bakarrik ikusten ditut.

Zenbat senide dituzu bizirik? Lau anaia ginen eta bi geratzen gara bizirik, gazteena Ibarran eta ni hemen.•

“Bertsoa lehen festa zen, orain lana da”

Z DA BETI GERTATZEN ELKARRIZKETA BAT EGITERA JOAN, titularrerako esaldi borobilenak apuntatzen hasi eta zerrenda bat egitea. Txomin Ezponda ona da esaldi borobilak ematen eta ona da beste hainbat gauzatan. Zahartzaroa eta tristura sinonimoak direla uste dutenek jai dute 77 urte beteak dituen gizon honekin, umoreak gainez egiten baitio. Baina ez da pertsona sufritu gabea: euskara debekatu zioten umetan eskolan, mutikoa zela udako hilabeteak igarotzen zituen etxolan bakarrik, zakurra ez beste lagunik gabe eta soldadutzako 18 hilabeteak Aljerian eman zituen, bizia galtzeko arriskuarekin. Astira izeneko bere etxean hartu gaitu, Ahetzen, eta ataritik Mattinen Mulienia ikus daiteke bostehunen bat metrotara.

Saltzailea izan zinen urteetan erretreta hartu aurretik. Zer saltzen zenuen? Lan hori ere bertsolaritzak ekarri zidan. Bertsolaria nintzelako eskaini zidaten. ‘Hi, Euskal Herri osoan (Iparraldean) ezaguna haiz’, esan zidaten eta ea nahi al nuen saltzaile izan galdegin zidaten. Donibane Lohizuneko enpresa bat zen jatetxe, ostatu eta jangela handietarako jakiak, bereziki izoztuak, prestatzen zituena. Ni gidari nenbilen orduan kamioi batekin butanoa banatzen. Lan oso gogorra zen eta saltzaile gisa froga egitea erabaki nuen. Gustua hartu nion eta hogeita hamar urte inguru egin nituen ofizio horretan. Hasieran ez zen erraza izan, baina pixkana pixkanaka bezeroak lortuz joan nintzen. Soldata finko bat nuen eta salmenten araberako gehigarri bat. Euskal Herrian mugitzen nintzen. Landetara ere iritsi nintzen, baina ez nuen arrakastarik izan han. Nik uste dut badagoela salerosketarako ere euskal estilo bat. Zaila da hori argitzen, baina ni euskaldunekin errazago konpontzen nintzen. Gu hasieran mesfidatiak gara. Noizbait izorratuak izanak ematen digu izaera hori. Baina behin mesfidantza hori gaindituta, konfiantza betiko izaten da.

Xalbadorrekin kantatuz hasi zinen, 17-18 urterekin. Hasi-hasi, lehenago hasi nintzen. Orain badira eskolak. Gu bakarrik egin ginen bertsolari. Hori bai, lagunartean beste giro bat zegoen orduan. Ez zegoen telebistarik eta gisako denbora-pasarik. Elkarrengana biltzen ginen bakoitzean bazen beti norbait bertsotarako joera zuena eta hasten ginen, teknika gutxirekin baina gogo izugarria-

rekin. Gure gustuko gauza bat zen bertsoa. Guk doinu pare batekin ematen genuen arrats osoa. Horrek ez du esan nahi geure kasa ez genuenik lanik egiten. Gaur bertso eskoletan egiten den adina lan egiten genuen geure kontura. Bertsolaria ez da bat batean jaiotzen. Nik sentitzen nuen gutizia hori eta egunero aritzen nintzen bertsotan neure modura. Inork ez zidan esaten gaizki edo ondo egiten nuenik. Ez nuen horretan egun osoa ematen, baina egunero hamahamabost bertso egiten nituen.

Zuen harremanetarako hizkuntza bakarra euskara izango zen. Bost urterekin eskolara joan eta debekatu zidaten euskaraz hitz egitea. Ordura arte ez nuen nik frantsesik entzun edo gutxi bederen. Aitak soldadutzan ikasitakoa zekien eta amak ez zekiela esango nuke edo oso gutxi zekiela. Osaba bat genuen euskararik ez zekiena eta harekin hitz egingo zuten tarteka frantsesa. Ni haurtzaroko urte horiei begira jarri eta iruditzen zait suerte handikoak izan garela, lehengoa ezagutu baitugu eta garai berriak ere bai. Laborariak baizik ez ziren garaia ezagutu nuen, denak elkar laguntzen. Eta orain diruagatik laguntzen zaio inori. Bertsolaritzan bertan ere eman da aldaketa hori: ni bertsotan hasi nintzenean ez genuen sekula sosik kobratzen. Afari bat antolatzen zuten, bertsotan saioa egiten genuen eta afariaren truk izaten zen, besterik ez. Donibane Garazin merkatua egiten zen astelehenetan eta gu lanak bukatu eta gero joaten ginen eta lauzpabost gazte biltzea aski motibo zen afari batean biltzeko. Txerri saiheskia izaten zen askotan, jan eta bertsotan hasten ginen eta berehala bilduko ziren ingurura hamar-hamabost entzule. Orain taberna zoko batean bi gazte bertsotan hasten badira, mozkortzen hasiak daudela pentsatuko du jendeak.

Zure belaunaldikoen suerte ona aipatu duzu. Baina gerra bat baino gehiago ezagutu dituzu zure bizitzan. Gerra batek ez du onik egiten, gerra guztiak dira txarrak, baina hala ere jendea josi egiten du, elkarrengana biltzen du, sufrimenduak elkartu egiten du. Orain auzokoak ondotik igaro eta diosala egingo diegu, besterik ez. Ez gara biltzen, ez dugu hartu-emanik. Ongi izanak gal-

du gaitu. Etxe honetan hiru bizi gara eta hiru auto ditugu.

Lehen ez didazu kontatu eta itzul gaitezen Xalbadorrekin egin zenuen lehen saio hartara. Gu Uharteko (Donibane Garazi ondoko herrixka) dantza taldean genbiltzan eta Donibane Garazin urtero udan egiten ziren kabalkadara joan ginen dantzak ematera. Egitarauaren barruan Xalbador eta Mattinen bertso saioa zegoen iragarrita, baina Mattin ez zen etorri. Xalbadorrek agurrak egin zituen eta hasi zen kantuan, baina bakarrik motz geratzen da bertsolaria. Aurkezleak esan zuen ba al zen han norbait Xalbadorri laguntzeko eta gurekin ibiltzen zen apaiz bat hasi zen ni eskuarekin seinalatzen eta baietz, bazela han gazte bat bertsotan egiten zuena. Nire lagunek bultzaka hasi zitzaizkidan eta igo ninduten oholtza gainera. Badakizu hostoak haizearekin nola dar-dar egiten duen, horrela egiten zidaten dar-dar zangoek. Xalbador monumentu bat zen niretzat eta haren ondoan kantatzeak sekulako izua eragiten zidan. Nik ere nire gisan agurtu nuen jendea eta agurtu nuen Xalbador eta hari baino txalo gehiago jotzen zidan jendeak, artean umea ikusten nindutelako, 17-18 urte bainituen.

Iparraldean egon zen bertsolaritzaren itzali aldi bat. Baina horren aurretik herrietan bertsoa oso bizirik zegoela esan daiteke, zuk kontatzen duzunez. Ni umea nintzenean eta ni Jatsu Garazikoa naiz, plazako bertsolari gutxi izango zen, baina tabernako bertsolari asko. Teodoro Hernandorena hasi zen txapelketak antolatu eta bertsolariak oholtzara igotzen. Hark atera zituen Xalbador eta

Mattin eta hark atera gintuen gu ere. Baina aurretik tabernako bertsolariak ziren hemen. Herriz herri ibili zen Hernandorena bertsolari bila.

Tabernak aipatu ditugunez, aipa dezagun ardoa. Zure elkarrizketa batean irakurri nuen umetan etxean bazenutela mahasti bat. Mattinen alargunak idatzi zuen senarrari buruzko liburuan ere Mulieniako mahastiaz mintzo da. Etxe guztietan egiten al zen ardoa? Gure etxean urte arrunt batean 600-700 litro ardo egiten ziren. Mahastia gauza sakratua zen. Ez zen etxeetan beste edaririk edaten, ardoa

baizik. Ardo beltza. Baserritarren artean halako leia bat bazen nork ardo hobea egin. Mattinek baserri txikia zuen eta mahastia ere txikia izango zuen.

Soldadutza igaro eta lanera zatoz kostaldera. Noiz hasi zinen berriro bertsotan? Ni baserri batetako bosgarren umea naiz. Hamasei urterekin udako hilabeteak mendian ematen nituen artaldearekin. 250 ardiko artaldea genuen eta bakarrik moldatzen nintzen han goian, bi mila metroko altueran, bizimodua etxola batean eginez. Zakurra eta astoa nituen nirekin. Inguruan banituen artzain gehiago ere, baina haiek gizonak ziren. Nire lagunik gertukoena zakurra zen. Orbaitzetako mugan zen etxola hori. Hango mendi gorenak 2.800 inguru ditu eta gu, esan dudan bezala, bi mila metrotan egongo ginen. Gerora seme-alabak eraman izan ditut leku horretara. Bizimodu neketsua da. Etxolaren inguruan baratza nuen eta oiloak ere bai, zer jana izateko. Eguraldi ederrarekin mendia ederra da, baina txarrarekin oso gogorra. Gaztea nintzelako, orain esaten dut garai ederra zela, baina gogorra da. Bakardadea da txarrena. Zakurrarekin hitz egiten nuen eta bertsotan ere aritzen nintzen tarteka, neure buruarekin eta baita zakurrarekin ere. Soldadutza etorri zen gero, bi urte eman nituen Aljerian, ez zen gerra agerikoa, guk ez genuen kontrarioa ikusten, baina arriskua izugarria zen, 36.000 lagun hil baitziren gerrak iraun zuen hogei urte horietan. Handik onik etorri nintzen eta lan bila kostaldera etortzea erabaki nuen, dantzari taldearekin ibili nintzen urteetan ikusia bainuen alderdi hau eta erosoagoa iruditzen zitzaidan. Artzain lagun bat nuen Eihelarrekoa, ezkondu eta Baionan jatetxe txiki bat ireki zuena. Harengana joan nintzen, esan nion lan bila nenbilela eta bere ezagun batek kamioiarekin edariak banatzeko mutil bat behar zuela esan zidan. Lan horretan bi urte egin eta lagun batek butanoa banatzen gehiago irabaziko nuela esan zidan eta han bederatzi urte eman nituen eta

dorrekin batean. Xalbadorri deitu zion, etorri zen, begiratu zidan eta ‘gu arituak gara elkarrekin bertsotan’, esan zidan. Gogoratu egiten zen nola jardun genuen Donibane Garazin. Egun hartan bigarren aldiz zabaldu zizkidan Xalbadorren bertsoaren ateak eta geroztik ez naiz isildu.

Zein izan dira ondoan gehien izan dituzun bertsolariak?

gero hasi nintzen Donibane Lohizuneko jaki izoztuen enpresarekin saltzaile eta ofizio horretan jubilatu naiz.

Bitartean beste gauza batzuk ere egingo zenituen, ezkonduko zinen… Bai, bai. Ezkondu nintzen, alaba bat izan genuen, Angelun bizitzen jarri eta antzerkian ere ibili nintzen Daniel Landartekin lau urtez, Daniel Landartekin eta Don Montzonekin (sic) ere bai. Arrangoitzen etxe zahar bat erosi eta berritu nuen eta dibortziatu egin nintzen oraingo emaztea ezagutu nuelako. Tabernako zerbitzaria zen eta saltzaile nenbilela ezagutu nuen. Nagusiak esana zidan bezeroekin ez ezer egiteko, bakean uzteko, baina ezin izan nuen. Ezkondu ginen eta beste bi haur, seme-alabak, izan genituen. Lehen alaba Arrangoitzen bizi da eta bigarrena Nantesen. Harekin egonak gara joan den astean. Suhiltzailea da, lanean hasi eta mutil suhiltzaile batekin ezkondu zen. Bi haur dituzte. Semea hemen bizi da.

Noiz hasi zinen berriro bertsotan? Ezkondu eta laster. Angelun bizi ginen eta Radio Adour-en euskarazko irratsaio bat jarri

100

zuten martxan. Irratsaio horretan bazen esatari bat bertsoak egiteko gaia jarri eta bertso idatziak biltzen zituena. Igande goizetan gai bat jartzen zuen, eman dezagun ‘oilo salda’ edo ‘emakumeak galtzetan’ eta entzuleen artean ziren bertsolariek bertsoak bidali behar izaten zituzten. Horrela hasi nintzen bertsoak bidaltzen eta egun batean gutuna iritsi zitzaidan nire bertsoak gustuko zituztela eta Otxalderen heriotzaren mendeurrenez antolatuko zuten Bertso Egunera gonbidatzen nindutela esanez. Beskoitzen egin zen egun hori. Iparraldeko bertsolari gehientsuenak bildu ziren hor. Nire gutuna hartu eta joan nintzen. Meza ondoen Radio Adourreko esatari horrek Mixel Labegerieri esan zion ni nintzela irratsaioko bertso jarrien irabazlea eta Labegeriek berehala erabaki zuen udaletxe aurrean Otxalderen omenez jarririk zuten harria inauguratzeko nik kantatu behar nuela Xalba-

Mattin eta Xalbadorrekin asko kantatu izan dut, baina gure gurasoak bezala ziren. Xanpunekin ere asko kantatu dut, ni baino zortzi urte zaharragoa zen. Xanpun superra, prestua, gizon lasaia eta bertsolari ona zen. Eta adinean nire garaitsukoa Alkhat izan da. Hura ere hila da. Arrosagai ere hila da. Mendiburu ere gaixorik dabil. Alkhat galdu zelarik, gogoa galdu nuen eta alargun sentitu nintzen. Eta adin batetik aurrera ez da berriro lagunik egiten. Oraingo gazteak teknikaz gu baino askoz hobeak dira, baina ez dute guk genuen giro hura, giro natural hura. Guretzako bertsoa festa zen eta hauentzako lana bihurtu da. Agindutako orduak egiten dituzte eta badoaz. Guk oholtza gainean baino bertso gehiago ematen genuen oholtzatik kanpo. Ez naiz hasiko oraingoak hobeak diren edo ez eztabaidatzen. Gu ere onak ginen, orduan ez baitzen besterik. Baina orain bertsoa profesionalizatu egin da. Orain bertso saioa pilota partida bat bezala egiten dute, hasi, bukatu eta etxera. Denbora neurtu horretan oso maila ona emango dute, hori ere aitortu behar da. Guretzat bertsoa beste gauza bat zen. Guk ironia gehiago erabiltzen genuen, astakeria batzuk esaten genituen eta jendea barrez jartzea genuen helburu.

Bihar txapeldunari txapela jarri behar diozu. Hori lan erraza da eta beharbada bertso bat edo bi kantatuko ditut eskerrak emateko.

Urteak dira jubilatu zinela. Zein da zure eguneroko bizimodua? Ehiza maite dut. Basurdetan ibiltzen gara eta usotan ere bai. Zerbait behar da bizirik gaudela sentitzeko. Geldirik geratzen bazara, akabo. Ez dirudi, baina hemen inguruan basurde asko da, etxeetaraino iristen dira. Joan den urtean nire lagun baten etxetik hogei metrora bota nuen bat. Autopistaraino iritsi dira eta hondartza bazterretan ere ikusi izan dira basurdeak. Urtero hogeita hamarren bat basurde botatzen ditugu. Hogeiko talde bat ibiltzen gara. Eta horren aitzakian otoruntza batzuk egiten ditugu eta festa pixka bat. Usategi bat ere badut, 90 bat usorekin, hemendik lau bat kilometrotara. Egunero joaten naiz jaten eman eta begiratzera. Eta oso horiek tiroan aritzeko erabiltzen ditugu. Pasoko usorik ez da ikusten. Nik ametsetan ikusten ditut, baina errealitatean ez. Etorriko ez diren usoei begira egoten gara. Tiroak entzuten dituzte eta ihes egiten dute. Gu ere ez gara joaten tiroak entzuten diren lekura.

Noiz etorri zineten Ahetzera? Emaztearen amak hemen ondoko etxea egina zuten eta alor hau sobera zutenez, erosi egin genion eta egin genuen etxe hau.•

Zu txiste kontalari ere ibiltzen zinen Alkhatekin. Zer errepertorio zenuen? Sekula ez dut errepertorio bat erabili, ez dut kontatu zenbat txiste dakidan. Solas batetik hartzen nuen gertakari bat, pasadizo bat, bestetik istorio bat… txisteak baino gehiago istorioak dira. Ni ez nintzen aritzen hamar minutu txisteak kontatzen. Hala behar denean gertakari bat ekartzen nuen solasera. Hori beste kontu bat da. Motz eta azkar kontatzekoak ziren nire kontakizunak. Orain, ordea, lehengo istorioak ahazten ari naiz eta berriak ez ditut ikasten. 77 urte ditut.

101

PAPEREZKO

BLOGA

nerea.izango.zen /

ZER BEHAR DUZUE? Zer behar duzue?

1. madaleni / Artaunsoron gehiegi pentsatu nuen nik. Besteek zer idatziko zuten eta konparaziotan erortzeko beldurrez hitz potoloegiak idatzi nituen paperean… Eta bai. Egia da. Nik ere behar dut konfiantza. Nik ere nahi dut babesa. Niri bertsokide eta lagunak direnekin kantatzea gustatzen zait. Baina azken bi

Bada galdera bat satelite bilakatu zaidana, eta azken egunetan buruan

asteotan (Txapelketak bixamon luze xamarra utzi dit, badakizue) geroz eta

bueltaka daramadana toki guztietara. Artaunsoron, bertso munduko

argiago daukat zer nahi eta behar dudan bertsotan egiteko. Bertsokide guztiok

emakumeon asteburupasan egin zidaten lehen aldiz itaun hori, denok

eraikitako espazio bat.

egin genion elkarri… eta iruditzen zait sarriago egin beharko geniokeela geure buruari oholtzara igo aurretik.

Izan liteke gaztetxe bateko oholtza, tabernako barra ertza edo plazako kioskoa. Bi, lau, zortzi… bertsokide izatea ere ona litzateke. Ikus-entzulea ezezaguna

Hemen galdera magikoa: “Zer behar duzue bertsotan gustura egiteko?”.

edo ez, berdin zait. Gaiekin zein gai gabe. Poteo, goizeko saio edo bertso

Norberarengan sinestea. Momentuko inspirazioa. Entrenatuta egotea.

afaria. Eta zergatik ez, txapelketa ere bai.

Bertsokideengan konfiantza izatea erantzun nuen nik bere garaian.

Oholtzara igo eta aurkezleak taldekideon izenak esan eta izugarrizko txalo

Erantzun posible asko daude, eta nik bertso-saio bakoitzaren ondotik

beroak jasotzea ez da kasualitatea. Horrelakoetan sentitzen naiz ni gustuen.

bat azpimarratzen dut ia-ia. Pozik kantatu izan dut entrenatu gabe, edo

Atzeko aulkian eseri eta saioaren parte zara. Momentu horretan nahi duzun

bertsolari ezezagunekin. Frustratu izan naiz publiko ezagunaren

lekuan eta unean egonda, nola bertsotan gaizki egin? (poto eta hankamotz

aurrean, eta baita ezezagunaren aurrean ere. Gozatu ere bai, berdin-

denak kontuan hartu gabe esan nahi dut).

berdin. Etxean bezala sentitzen naiz lagunekin kantatzen, baina hori ez

Asko dugu lantzeko hala ere. Egin ditzagun saioak gure!

da beti saio on baten sinonimo, askotan besteak ere ondo egin dezan nahi, eta arduratuta egoten bainaiz. Egun alaiak ilundu dizkit saio

malen

eskas batek, eta alderantziz.

erantzun

Beraz, ez dakit oraindik bertsotan gustura egiteko ezinbesteko baldintza

edit

zein dudan, edo ezinbesteko baldintzarik ba ote den. Gaur agian “publiko beroa” erantzungo nuke. Bihar ez dakit.

1. amaiaiturriotz /

Eta zuek, zer behar duzue? Ni ez nintzen Artaunsoron izan eta zuei entzun izan dizuet galderarena. Zuen ;)

erantzun posible guztiak ontzat jotzera mugatu naiz orain arte, nik zer behar

R elated

dudan hausnartzerakoan, galdu egingo nintzela usteta. Eta galtzekoa da.

Ez esan inori mesedez, sekretua da.With 2 comments

Nik, bertsotan gustura egiteko, batetik, gustura sentitu behar dut. Hor sartuko nituzke neure buruarekiko daukadan konfiantza, bertsokideekikoa (ezagunak

BuruzWith 2 comments

zein ezezagunak izan) eta publikoak sortzen didana. Baina, bestetik, eta batez

Nahi duzun doinu eta neurrian...With 2 comments

ere, kantatzeko gogoa da behar dudana. Gogo handiz noan horietan, neure buruari gustura kantatzeko zer behar dudan galdetu aurretik hasten

Edit this

bainaiz kantatzen.

•

Zeren araberakoa den gogo hori? Aizu, hori beste galdera bat da. erantzun edit

104

105

Orregatik nioen, kontzientziaren aginduari begiratzeko. Orrezgain, ez dauka bertsolariak pentsaketan jarri bearrik noiz erretiratu. Aotsa ere, jendaurreko daukan edo ez, nor-berak ikusi bear du. Orretan ere, bizitzaren legeak aginduko dio muga noiz jarri. Bitartean leen aipatu deguna, antolatzailleek jakin bear dute, ze maillatako bertsolariekin jokatu an emenka. Geiengo baten aukerak kontutan izanda, jakiña. Orretxengatik nioen entzulearena, talde sail guztientzat bait dago, beren entzulegoa.

Ene ba! Zenbat eratara erantzun daitekeen, galdera oni… Baiña, or ezin da edozein moduzko erantzunik eman. Iñork ez duelako eskubiderik, erri bertsolariari erretiroaren epea jartzeko. Baldin orrelakorik jarriko balitz, lagunok, min aundia eramango nuke. Baiña galderari lotuta, nire iritziak aipatu nai nituzke. Gaur egun irurogeita bost urteren aldeko bertsolariak daude, edo dabiltza. Joiño! Esan daiteke, hamabost urtetik larogeira bitarte, aspertzeko hainbeste denbora badagoela. Neri iruditzen zait, bertsolari bakoitzak neurtu bearreko kontua dala ori,

106

kontzientziak agintzen dioena aztertu eta erabakia artu. Baiña, zer ikusi aundia eduki lezake orretan, bertsolari zuzendaritzak edo, bertso saioen eta bertso jaialdietako antolatzailleek ere. Eta badakit, orretan zuzen dabiltzala.

Ze ageri zaigu or? Talde gaztearen egarria badagoela gure errian. Orduan adiñekoak onartu eta saiatu, leku orri oztoporik ez jartzen. Bizitzaren legea, lagunok. Orrek ez du esan nai ordea, gehiago ez duela kantatuko eta erretiratu bear duenik… Ez-ez. Lentxeago esan degu, entzulegoa mailla guztientzat dagoela.

esan genien. Gu akaso, ez gera izango baiña! Begira, ze euskaltegi polita! Aotsarena aipatu det leen. Badira, ordea, urteak edukiarren aotsaren arazorik ez dutenak ere… Begira eta entzun bestela Xabier Amuritzari! Bere irrintzia Karmelo Baldan entzun genioena bezela dago. Xebastian Lizaso baten indarra. Maialen Lujanbioren oiua. Patxi Etxeberria bat, eta abar. Oiek azken arnasa arte jardun bear dute, bertsotan. Maialenek ez beza pentsatu, zaarra deitu diodanik. Aotsarena aipatzeko modu adierazgarri bat, besterik ez da izan. Bestalde, bertsolari batek aurrez adieraztea plazako azken saioa duela badakigu sekulako gizalegea dala. Baiña, beretzat ezezik, berari jarraitu izan dionarentzat ere, gogorra da, jaunak. Imanol Lazkanorena ikusi eta entzun nuen. Iñori ez zaigu gustoko, bertsolari bat urtzen ikustea.

Nola ez, azken batean itza entzulegoarena da. Bertsolariari bizia eta ilusioa ematen dioena entzulegoa da. Eta beren txalo zaparradak.

Adiñ aundiko aitonamonen urteko bazkariak edo, ospakizunak dituztela eta, ez dituzte eramaten bertsolari berriak! Oso elduak diren bertsolariak nai izaten dituzte. Gerora jarri zaitez izketan beraiekin eta entzungo diezu.

Nik ere izan nuen bertsotarako afizioa. Eta bi aldiz erretiratu nintzan. Leenengo, familia azi bear, eta laga. Berriz asi nintzan. Eta orduan iñork deitzen ez zidalako. Ara, zein samurra!

Bertsolariaren eginbearra berriz, giro ori ez zapuztea.

-Ederrak kantatu zizkiguten. Eta urrengo urtean ere etortzeko

Auxen da nire ikuspuntua, lagunok.•

107

108 109

110

111

112

113