Bertsolari - 96. aldizkaria by elkarmedia

96. ZENBAKIA | 2014 NEGUA| 8 EURO

BERTSOLARITZAZ BETAURREKOEKIN

BERTSOLARI BERTSOLARI…

EDITATZAILEA:

ERREDAKZIO

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net rikirentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre BATZORDEA: Jon Martin, Nerea Ibarzabal, Malen Amenabar, Amagoia Mujika, Esti Esteibar, Xabi Paya, Beñat Zamalloa, Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre ADMINISTRAZIO BATZORDEA: Xanti Jaka, Joxean Agirre eta Antxoka Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin eta Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ DISEINUA, MAKETAZIOA ETA MARRAZKIAK: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Beatriz Zabalondo SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

005> ERRIMA SOZIALA •

006> LA CANCIÓN DE BILBAO: MAIALEN Testua: Joseba Zulaika / Argazkiak: Artxiboa •

018> BERTSOMANIAK Testua: Nerea Ibarzabal / Marrazkiak: Patxi Gallego

086> BLOGING IN THE WIND •

090> BERTSOLARITZAN ASARREAK Testua: Txomin Garmendia •

092> ( 093> RENO. Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea // 095> HAMAR BERTSOLARITXO. Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego )

•

026> JEXUX LARRAÑAGA Testua: Antxoka Agirre / Argazkiak: Galder Izagirre •

062> ALPUJARRETAKO INPROBISATZAILEAK Testua eta Argazkiak: Jon Martin •

/ Hasteko JOSEBA ZULAIKAri argitaratu berri duen ‘Vieja Luna de Bilbao’ liburutzarretik bertsolaritzari buruzko testu eder bat lapurtu diogu. / Beste antropologo batek, JEXUX LARRAÑAGAk, bertsolaritzari buruzko liburua argitaratu berri du baita, iaz ‘Jolas sakona’ izenburupean defendatu zuen doktore tesian oinarritua, eta elkarrizketa sakona egin nahi izan diogu. Lanaren mamiaz galdetu diogu, ikerlari baten poz eta estutasunez, eta, hara, kasualitatea, Joseba Zulaika izan omen da

N E G U A

2 0 1 4

bere tesiaren zuzendaria. / Hirugarren lana JON MARTINek Alpujarretako inprobisatzaileei buruz eginikoa da, eta, kasualitate berria, bertatik bertara elkarrizketatu dituen protagonisten artean beste antropologo bat: Alberto del Campo Tejedor, troberoei buruzko doktore tesia egindakoa. / NEREA IBARZABALek jasotako bertsolarien manien laginak, berriz, azterketa psikoanalitikoaren ikuspegitik interes gehiago izan badezake ere, badu ukitu antropologiko bat. / Eta azkenik, aldizkaria ixten duen TXOMIN GARMENDIAren testua etnografiarako ale bikain bat dela ere esan daiteke. > > > >>>

ZALDI EROAREN

ERRiMA SOZIALA

Hizkuntzak herri egiten gaitu

lapurtuak

MAIAL EN

La violencia vasca: metaf ora y sacramento (1990 ), Caza, símbolo y eros (1992), Migración, etn icidad y etnonacionalism o (1996), Del cromañó carnaval (1996), Crónic n al a de una seducción: el Museo Guggenheim de (1997), eta ETAren hauts Bilbao a (2006) saiakerak dir a, inguru hauetan behin oihartzun gehien izan du tzat, ten bere lanak. Eta haue n artean, museoari buruzkoa, garai hartan megaproiektuarekiko kri tiko azaldu zen intelektu bakanetarikoa izan bait al zen Zulaika.

Vieja luna de Bilbao-Crónicas de mi generación argitaratu berri du ingelesez (The Old Bilbao Moon: The Pasion and Resurrection of a City) eta gazteleraz, Nerea argitaletxearekin. Lan bikaina da, mardula eta gogoeta, istorio eta argazki esanguratsuz betea, hogei urtetako lanaren fruitua. Hiru liburutan dago banatua, ‘Infierno’, ‘Purgatorio’ eta ‘Paraíso’ izenburutzat daramatzatenak, eta azken honetan bigarren kapituluari ‘La Canción de Bilbao: Maialen’ jarri dio egileak. 2009ko BECeko finalaz, bertsolaritzaz eta Bilbo berrian euskarak izan beharreko tokiaz egiten du gogoeta bertan. Eta ikerlari irakurriek, alegia gutxiengo bat, egiten duten moduan egiten du: ohikoetatik haratago doazen ideiak proposatuaz, baina edonork gustura irakurtzeko moduan, kasik literatura eginaz. Zulaikarengan bertsolaritzarekiko interesa ez da berria: 1985ean Bertsolariaren jokoa eta jolasa argitaratu zuen, eta 2003an Bertsolari Aldizkariak argitaratzen zuen “Bertsolari Liburuak” sailaren baitan Bertsolaritzaz bi saio. Eta literaturarako joera ere ez du atzo goizekoa: 1975ean Adanen poema amaigabea poema liburua argitaratu zuen, eta 1982an Zu zara… eleberria. Biak uztartzen dituen pieza dakarkizuegu jarraian, gozagarri izango zaizuelakoan, eta gazteleraz ekarri dugu, egileak horrela argitaratu duelako eta erdal irakurlegoa ere kontutan hartuta idatzita dagoela nabari zaiolako.

Es en el cuerpo, la voz y la emoción del bersolari donde la comunidad llega a conocer y a ser, a entenderse y renovarse.

Aski ezaguna da antropo logo itziartarra. Honela diote laburretik jo nahi duten biografiek: Joseba Zula ika Irureta (Itziar, Gipuzkoa , 1948) antropologoa et a euskal ikertzaile eta id azlea da. Deustuko Unibertsitatean filosofia n lizentziatu zen eta AE Betako Princetongo unibertsita tean doktoratu. Zorroag an eta Deustun eman zituen es kolak eta 1990etik AE Betako Renoko unibertsitateko Basque Studies Progra m delakoaren zuzendari da .

Es el 13 de diciembre de 2009, duodécimo aniversario de la firma del acuerdo que trajo el Guggenheim a Bilbao; unas 15.000 personas se han dado cita en el nuevo Bilbao Exhibition Center (BEC) de Barakaldo para escuchar a los bersolaris, los trovadores vascos. Construido sobre las ruinas de Altos Hornos, a ocho kilómetros del centro de Bilbao, el BEC se había inaugurado en abril del 2004. Desde las diez de la mañana hasta las ocho de la noche, un público entusiasmado permanece absorto en los cantos improvisados de sus poetas. Sin otro instrumento que sus voces, los bersolaris componen ante el público estrofas que siguen patrones formales estrictos de rima, melodía y ritmo. Para los amantes del canto profundo, este es el acontecimiento esperado.

El único criterio para la existencia del significado poético es crearlo. Cada vez que se le pide al bersolari que improvise una canción ante el público, se hace un silencio denso de largos segundos que preceden al canto. Los presentes perciben lo que está en juego: ¿cómo llenará el silencio, el vacío de palabras e imágenes, precisamente con palabras e imágenes? Los diez o quince segundos que necesita el bersolari para comenzar se convierten en una eternidad: absorto en sus pensamientos, con la mirada distante, sujeto el micrófono, se apoya primero en un pie y luego en el otro, husmea el aire. Por fin surge la voz solitaria,

lentamente, y el público retoma el aliento; el universo vuelve a ser creado una vez más al azar, del juego verbal, de las homofonías prodigiosas y de la destrucción bombástica del lenguaje. Unai Iturriaga improvisó la siguiente estrofa para explicar el abismo al que se enfrenta el bersolari en su arte arriesgado cada vez que se encuentra delante del micrófono: Amildegi bat zeure oinetan bertso berri bakoitzean handiagoa, sakonagoa den uste hori lantzean. inoiz sentituarazten zaitu bazeunde legez etxean; inoiz pentsatu izan duzuna zer ote da erortzean. Eta berriro plazara joanda bihotzetik kantatzean salto egiteko gogo horrexek mantentzen zaitu ertzean.

La verdad del bersolari consiste en horadar un boquete en el sentido gramatical, narrativo y racional del lenguaje. Manuel de Lekuona lo expresó a la perfección cuando afirmó que el “rápido movimiento de las imágenes en un bertso se obtiene por medio de elisiones y de la ausencia de conectores retóricos”. A Maialen le pidieron que improvisara un canto sobre el fuego. Tras asociar el fuego a la Prehistoria, la inventiva humana, la pasión, el peligro y

El bersolari demuestra con cada canción que la fantasía es el origen del lenguaje. La verdad se deriva del juego verbal, del malentendido imaginativo. Si quieres conocer la verdad, fíjate en las mentiras que te estoy contando, date cuenta de que no sabemos nada: ¿Qué otra cosa podemos hacer sino cantar y reír y dejar que la suerte nos acompañe? (…) No hay forma de discernir en él por separado qué es pensamiento, imaginación, emoción o corporalidad. El pensamiento reside en el tono de voz, las modulaciones melódicas, los gestos emotivos del rostro, seguido todo ello por el aplauso y acto seguido por la vuelta al silencio abismal. (…) La premisa de que no se puede repetir una canción –cada una es improvisada y escuchada por vez primera y última- está vinculada a la infinitud de la situación lingüística que permite incesantes permutaciones en cada composición (…) Cada palabra, verso, rima y estrofa es una tirada de dados. El bersolari es el equivalente oral de Mallarmé; su método consiste en cancelaciones, puntos de fuga, revocaciones. Es la afirmación de que se ha producido un momento de la verdad: algo ha sucedido realmente.

La verdad se deriva del juego verbal, del malentendido imaginativo. Si quieres conocer la verdad, fíjate en las mentiras que te estoy contando.

Los bersolaris nos retrotraen una vez más al Aquí vienen todos del Finnegans Wake (…) En esta historia de resurrección de Joyce, a Finnegan lo dan por muerto, pero cuando los congregados en el velatorio empiezan a beber y derramar whisky sobre su cuerpo yaciente, el hombre se despierta y se levanta para participar en la fiesta. Joyce transformó este episodio cómico en el poder regenerador del ciclo de la vida (wake significa en inglés tanto el duelo como la acción de despertar). Los bersolaris cantan normalmente tras comer y beber en abundancia; también con ellos el vino y la resurrección van juntos. Es en el cuerpo, la voz y la emoción del bersolari donde la comunidad llega a conocer y a ser, a entenderse y renovarse (…)

Cada palabra, verso, rima y estrofa es una tirada de dados. El bersolari es el equivalente oral de Mallarmé.

la cocina, remató de este modo: “el fuego es la llama que prende / cuando dos personas se miran a los ojos”.

(…) En este universo de palabras repletas de nuevos sentidos, el público apenas puede acomodar el impacto en sus cuerpos de semejante exceso. A medida que la emoción se adueña del momento y en cada rostro se despliega el drama, se puede percibir en las miradas la determinación de preservar la verdad escuchada; los labios empiezan a imitar las palabras cantadas por primera y última vez; algunos intentan adivinar cuál será el golpe de la rima final… hasta que finalmente cuando el canto triunfa en su intento, se alcanza el climax y todo el mundo se relaja mientras rompe en aplausos y se llena de asombro ante lo que acaba de suceder: hori duk hori bota duana! (¡menuda la que ha soltado!). El público se ha quedado electrizado, transfigurado. Es la resurrección de los cuerpos. Fue mi padre quien me aficionó al canto improvisado de los versos. Solía cantar en voz baja, en un rincón de la cocina, según leía los versos en alguno de sus libros. Mi padre nunca puso un pie en una biblioteca o en una librería, pero coleccionaba libros de bersolaris que compraba en las ferias o a vendedores que iban de puerta en puerta: textos que habían sido escritos o dictados por algún bersolari, o que quizá alguien había transcrito mientras los cantaban en alguna plaza. Yo me paso la vida encerrado en una biblioteca y raro es el día en que no tenga un libro entre manos. Pero los libros de mi padre eran otra cosa. Los colocaba encima de una radio grande de la marca Phillips que teníamos en la cocina y en sus ratos libres se dedicaba a cantar los versos durante horas con su voz monótona y

cuando la risa o el llanto.

de su pesar por la p rdida de cinco de sus hijos; se limitaba a cantar sus versos sentado a la mesa de la cocina, sin poder e Mi padre nunca me habl

grave. Mi padre cantaba por puro placer. Los versos más humorísticos le arrancaban la risa; los elegíacos le provocaban lágrimas. De cuando en cuando realizaba algún comentario acerca de las canciones sin esperar que alguien le prestara atención alguna. A veces, cuando terminaba una serie de estrofas, cambiaba la melodía por otra más a tono con el tema de la siguiente composición y así seguía cantando, más que nada para sí mismo. En contadas ocasiones, coincidiendo con alguna celebración especial, improvisaba una canción en público (era un bersolari mediocre). Fue más tarde, cuando me dediqué a escribir, cuando empecé a darme cuenta de que el acto de cantar le ofrecía una catarsis y abría una ventana a su universo más íntimo. En la cultura a la que pertenecía, su comunicación y su identidad básicas dependían de la palabra hablada, que usaba de forma comedida. Prefería el silencio a la excesiva locuacidad, consciente de que hay situaciones en las que es mejor callar. Mi padre nunca me habló de su pesar por la pérdida de cinco de sus hijos; se limitaba a cantar sus versos sentado a la mesa de la cocina, sin poder evitar de cuando en cuando la risa o el llanto. El día del recital de versos en el BEC era la culminación de una txapelketa o campeonato que se celebra cada cuatro años. En esta ocasión, se daba una circunstancia histórica: de los ocho bersolaris que llegaron a la gran final, entre los que se encontraba el campeón Andoni Egaña, la única mujer participante, Maialen Lujanbio, fue la que salió proclamada txapeldun, ganadora. Mientras Maialen cantaba con la txapela puesta su bertso de aceptación ante un público entusiasta, los otros siete concursantes, que acababan de abrazarla, permanecieron de pie detrás de la nueva campeona y enlazados por los hombros en muestra de solidaridad. Pero la txapela es una prenda que tradicionalmente no solo pertenece al ámbito masculino, sino que lo define. Figuras como Picasso, Hemingway y Oteiza solían llevar txapela: la boina vasca chata, ancha y sin pico, con la sección que la circunda doblada siempre hacia dentro, de una sola pieza y sin costura, con hilo de lana natural. El socialista bilbaíno Indalecio Prieto aseguró que este “símbolo de la igualdad” social de los vascos era consustancial a su

Pocos se imaginarán qué otra mujer joven se había puesto una txapela negra sobre un escenario años atrás. Fue Marilyn Monroe en Los caballeros las prefieren rubias. También se le ve luciendo la boina vasca en las fotografías de su viaje a Japón y Corea de 1954 en compañía de Joe DiMaggio (…) De entre las ruinas de Altos Hornos y de las cenizas de la masculinidad tradicional, surgía una revolución cultural anunciada por Marilyn e inaugurada ahora en el BEC con la canción de Maialen. Tras colocarse la txapela en la cabeza, Maialen cantó una última canción que concluía así: Gure bidea ez da erreza beti legez, juizioz, trabaz. Euskal Herriko lau ertzetara itzuliko gara gabaz. Eta hemen bildu dan indarra grina eta poz taupadaz herria sortzen segi dezagun euskaratik ta euskaraz.

negra sobre un escenario años atrás. Fue Marilyn Monroe en ‘Los caballeros las prefieren rubias’.

Cuando Maialen ganó el campeonato y se puso la txapela en la cabeza, era el comienzo de una nueva etapa. Para los hombres que formaban parte de aquel público, era también implícitamente una especie de castración simbólica, pues aquella prenda tan asociada a la virilidad la estaba reivindicando para sí de pronto y de la forma más solemne una mujer joven. Era la señal clara de que había llegado el momento de una nueva subjetividad femenina.

Pocos se imaginarán qué otra mujer joven se había puesto una txapela

personalidad, siendo él mismo el primero en llevarla puesta en las Cortes españolas. Aun así, no es frecuente encontrar hombres que usen esta prenda en el medio urbano; el humorista gráfico Eguilleor, entre otros, representaba a los aldeanos de Bilbao con txapela.

Embargados por el momento histórico, los asistentes se pusieron de pie, como en cámara lenta, y prorrumpieron en unos aplausos que eran la única forma de dar rienda suelta a una emoción incontrolable que se reflejaba en sus rostros. Unos días antes, aquel mismo público se había indignado por el juicio contra Egunkaria (en el que el juez decretó la clausura del único periódico en euskera alegando vínculos con ETA que nunca se probaron). La estrofa de Maialen equivalía a una proclama: el Pais Vasco es un acontecimiento que está sucediendo aquí, en esta canción y en nuestra lengua nativa. Su verso no invocaba a una historia cerrada o a una identidad anacrónica, sino únicamente a la pasión por crear un nuevo mundo a partir de esta canción incompleta, hecha cuerpo en la comunicación entre los bersolaris y su público. La nueva Euskal Herria, cantaba Maialen, habrá de configurarse en todo caso desde esta canción compartida que surge de las ruinas de Altos Hornos y de las ruinas del euskera, idioma olvidado en gran medida en Bilbao, y gracias a esta comunidad constituida en torno a un imaginario transformado. Era la reafirmación de que la recuperación del euskera es una dimensión que define el Bilbao renacido y, todo ello, gracias al poder de un cantar desnudo que mantuvo en vilo durante horas a 15.000 personas. Para quienes escucharon a Maialen, su canción improvisada en verso, su “Bilbao-Song”, era un hito decisivo del milagro de Bilbao. •

erreportajea

BE RTSO ii K

Mattinena da Maddik behin eta berriz kantatzen duen bertsoa, eta hala dio: “Bertsulari berria da gaur agertzen nun nahitik / bertsutako su berria berriz piztu da nunbeitik / kontsolamendu hauxe deraukat partitu gabe mundutik / xahar batentzat hamabortz gazte heldu direla ondotik”.

“Txapelketetan bueltaka hasi nintzenean, saioen aurreko egunean zinemara joateko ohitura hartu nuen” dio Miren Amurizak.

NPROBISAZIOAK AGINTZEN DUENEAN, EZER EZ DA FINKOA. HORREGATIK, AKASO, OHOLTZA GAINEAN ZENBAIT BERTSOLARIK HELDULEKUAK BEHAR DITUZTE, BELARRIRA “DENA ONDO JOANGO DA” ESANGO DIETEN IPOTX TXIKIAK. OHITURAK IZAN DAITEZKE, EDOTA OBJEKTUAK, BERTSOLARIARI ZORTE ONA EMATEN DIOTENAK. “Bertsulari Ttipi” egunean 12 urterekin oparitutako kamiseta, esaterako, Maddi Sarasuaren amuletoa da, eta saio garrantzitsuren bat duen aldiro, kamiseta hori janzten du lo egiteko. “Kamisetak atzean bertso bat du idatzita, eta bertso hori kantatzen dut nikia janzten eta eranzten dudanetan. Konbentzituta nago sekulako zortea ematen didala”.

Eskolarteko saio baten bezperan eman zion hasiera Maddik bere erritualari, eta oraindik badirau bere ohiturak. “Txapelketako saioetan janzten dut gehienbat, nire buruari benetan ondo kantatzea eskatzen diodanetan, zail egiten zaizkidan saioetan”. Hasieran opari emandako kamiseta bat zena, bertsotarako konfiantza-iturri bilakatu da itsasuarrarentzat. Ez du saio on bat egingo duenaren beste garantiarik behar. “Bertsolaria” eta “puntualtasuna” ez dira errima familia berekoak askoren ustez, baina badira uste hori ahultzen duten salbuespenak. Jokin Uranga garaiz heltzen da beti saioetara, eta lasai-lasai itxaroten die gainerakoei tabernan zerbait hartzen. Baina bada mania txiki bat puntualtasun horren atzean: behar baino askoz lehenago ateratzen da etxetik, bere buru barruko kristalezko bolari galderak egin ahal izateko. “Saioan zehar gerta daitezkeen egoera ezberdin guztiak imajinatzen ditut bidean.

Hasierako agurra, alfergura txiki hori “Ia mikrofonora irten arte ezin dut agurra pentsatu”. Miren Amurizak ez du jakiten zer egin oholtzara igo aurreko hamar minutu estralurtar horietan; bertsolariak agurra errepasatzen edo pentsatzen egon ohi dira, isilik edo doinuren bat xuxurlatzen, komunera osteraka. Baina Mirenek inprobisazioaren esku uzten du dena, eta, zereginik gabe, aspertu egiten da tarte arraro horretan. “Ez dakit amildegi ertza zapaltzea gustatzen zaidan edo alferkeriagatik izango den!”, aitortu du. Bat-batekotasunaren erritmoan inor baino lehenago sartzen da Miren, mania horri esker, baina horrek bere arriskua dauka. “Uxue Alberdik eta Alaia Martinek, adibidez, sekulako agurrak eramaten dituzte kotxean edo etxean pentsatuta… eta nik ba, noski, gero halakoxeak botatzen ditut askotan… ‘egin dezagun saio eder bat asteburua hasteko’, eta abar!”. Gutxitan ausartzen dira gainerakoak amildegi ertz hori hasierako agurretik zapaltzen. Amaia Agirre, esaterako, ia inoiz ez da igo oholtzara agurra pentsatzeke. Kalkulatuta dauzka agurra prestatzeko uneak eta lekuak: “Normalean dutxan edo kotxean pentsatzen dut. Kotxean beste bertsolariren batekin banoa, oholtzara igo aurreko ordu erdian egiten dut, tragoa hartzen ari garenean edo azken hamar minutuetan bestela”. Berak ere baditu ohitura xelebreak. Egoerak kontrolpean eduki nahia izango da, agian, Amaiaren manien jatorria, edota urduritasuna kanalizatu beharra, bestela. Baliteke bera kantuan ari zen batean publikoan mugikorren batek jotzea eta horrek traumatizatu izana… baina saioa hasi aurretik mugikorra soinurik

Jokin Urangak gertuko jendearen zerbait eramaten du soinean beti. Norbaitek oparitutako galtzak, kamiseta, belarritakoak, jertsea…

Zeinekin egin dezakedan bertsotan, gai baten inguruan zer esango nukeen nik, berak zer erantzungo lukeen…”. Ofizio osoak egin izan dituela dio Jokinek, bere bertsoak eta bertsokidearen bertso posibleak imajinatuta. Azken orduko entrenamendu bat bilakatzen da ohitura hori, eta “aktibatu” egiten da oholtzara igo orduko.

gabe jarri duela begiratzen du beti, “behin eta berriro”. Zenbait entzuleri kutsatu beharreko tik-a da hau, seguruena.

Txapelketa eta superstizioak Txiki sentitzean eta norbere buruarengan sinestea aski ez denean, sinetsi ohi du gehien gizakiak kanpoko indarretan. Txapelketa izan daiteke egoera horietako bat zenbaitentzat. Horixe da bertsotarako erritualen garaia. Aurten, Bizkaiko Txapelketako Etxebarriko finalaurrekoaren bezperan zinemara joan zenak Miren Amurizarekin egin zezakeen topo; baita iaz, Euskal Herrikoan, Oiongo kanporaketaren bezperan joan zenak ere. “Txapelketetan bueltaka hasi nintzenean, saioen aurreko egunean zinemara joateko ohitura hartu nuen. Oso gustura joaten naiz, eta zurrunbilo ‘txapelketerotik’ deskonektatzeko on egiten dit beti”. Estrategia zinematografikoak erabili ditu Mirenek azken bi txapelketetan: “Euskal Herrikoaren bezperan La vida de Adele ikusi nuen. Pelikula luzea, beroa eta ederra benetan! Bizkaikoan, berriz, Escobar, narkotrafikante kolonbiar batzuei buruzkoa… txar mortala!”. Bere

Bertsolariak, sortzeko eginak diren heinean, sorginak dira denak. Batzuk besteak baino gehiago halere… Onintza Enbeitak bi zinginarri edo amuleto eroaten ditu lepotik zintzilik txapelketan: eguzkilorea eta taroteko giltza. “Eguzkilorea Eako lagunek oparitu zidaten, eta taroteko giltza, izeko Begoñak”. Zilarrezko giltza horrek ateak zabaltzeko balio dio Onintzari, berak nahi dituen gauzei sartzen uzteko eta nahi ez dituenak kanporatzeko. “A! Eta finalera arropa berriekin edo behintzat estreinatu gabeekin joaten naiz!”, aitortu du azken unean.

“Bertsulari Ttipi” egunean 12 urterekin oparitutako kamiseta janzten du lo egiteko Maddi Sarasuak garrantzitsua den saioren bat duen aldiro.

iritziz, ez batak, ez besteak, ez diote zorte onik ekarri, eta ez daki ziur ze pelikula klase ikustea komeniko zaion hurrengoan. To be continued…

oparitutako galtzak, kamiseta, belarritakoak, jertsea… denetik jantzi izan du. Beraz, Jokini hozkailu bat oparitu nahi dionak kontuan har dezala datorren Gipuzkoako txapelketan soinean eraman nahiko duela. Poltsikodun prakak ere amuleto bat izan daitezke, bertsolariek eskuen bidez energiak berreskuratzeko. Iratxe Ibarrak argi dauka, erosotasuna behar du: “Poltsikodun prakak janzten ditut beti oholtzarako. Eskuak sartu ahal izateko behar ditut poltsikoak, horrela nago ohituta eta horrek du lehentasuna”. Txapelketako saioaren egunean, goizean, paseatzeko ohitura ere badu markinaxemeindarrak; bertsolarien artean oso ohikoa den errituala. Miren Amurizak ere egiten du mendi buelta, Andikoa ingurura. Ezin jakin harriek, mendi-bueltek, lepokoek eta jertse berriek benetan bertso hobeak botatzen laguntzen duten. Beharbada ez. Hala ere, errutina horiek hautsita bertsotan ondo egingo ote luketen galdetutakoan, inor ez da gai baiezkoa erantzuteko. •

Janzkerarena bada erritual bat gutxi inprobisatzen dena txapelketan. Jokin Urangak beste mania bat du honi lotuta: gertuko jendearen zerbait eramaten du soinean beti. Norbaitek

erreportajea

Ametsek suaren bueltan dantzan jar ri gintuen denok. Edo Maialenek garai bateko amonen zapia jantzi zigun. Finalista guztiak , sorbaldatik helduta, kate bat osatuz. Eta emozioak BEC-a zeharkatu zuen ola tu bihurturik; txaloetan, oihuetan, begie tan lehertu arteâ&#x20AC;Ś JEXUX LARRAĂ&#x2018;AGAk doktore tesia egin du Txapelketan lehiaz ha rago gauzatzen den jolas sakonaz. Bost urte eman ditu BEC-en bizi izandakoaren esan ahi antropologiko sakonak aztertzen.

SPALDITXO ZALETU NINTZEN, 93AN EGAÑAK IRABAZI ZUEN TXAPELAREKIN, LAZKAO TXIKIRI ESKAINI ZION HAREKIN. Gero, gertuago edo urrunago ibili naiz, zale guztiak bezala, nik uste: tarteka erabat asebeteta eta ‘ez diat bertso gehiagorik nahi bolada batean’, eta, gero, itzuli eta, ‘ño, gauza ederra dek hau’. Bolada batean, Usurbilgo bertso eskolan ere ibili nintzen, Tola, Gaztelumendi, Kerman, Ibai Esoain eta Xabier Sukia, Egoitz, Imanol, Evaristo Agiñakoa… —txapela eta guzti; adinekoa, gainera—, Lasarteko eta Usurbilgo bertso eskoletan ibiltzen zen hau… Giroagatik joaten nintzen ni; afaria egiten genuen astero-astero, eta oso gustura joaten nintzen. Gainerantzean, bertsotarako gaitasun gutxi, puntuka edo afalostean zerbait, baina gutxi. Ikusten zen Ibai eta hauek onak zirela, eta haiei pixka bat xaxatzera mugatzen ginen. Pare bat urte egin genuen eta, gero, asko gogoetatu gabe, desegin egin zen.

Ikerlaria zer egiten da, jaio edo egin? Ez dut inoiz pentsatu izan horren inguruan (barrez)… Ikerlari izateak, akademiak ulertzen duen bezala behintzat, gaitasun eta tresna askoren erabilera eskatzen du, eta, horretara iristeko, beharrezkoa da ibilbide bat eta lan izugarri bat. Eduki behar duzu borondate bat, eduki behar duzu gogo bat, eta formazio bat. Beraz, esango nuke, lanketa baten ondorioa dela ikerlaria, nahikoa garbi.

Nola bihurtu zitzaizun bertsolaritza ikerketa objektu? Lanean ari nintzela, antropologia ikasteko harra sartu zitzaidan. Eta behin lizentziatura aterata, doktorego ikastaroetan apuntatu nintzen, ikasten jarraitzeko gogoz nengoelako. Ikastaro hauetan, lehen urtean arlo teorikoen lanketa egiten da, eta bigarren urte bat izaten da ikerkuntza gaikuntzarako lana, erdaraz tesina esaten zaiona, egiteko. Duda-mudatan egon nintzen hezkuntzako zerbait egin edo bertsolaritzaren ingurukoa. Izatez, ni hezkuntza

Banekien Josebak (Zulaika) bertsolaritza asko maite zuela, bere aita Uztapideren laguna izan zela… Ezin izan zidan ezezkorik eman (irribarrez).

Ikerketari ekin aurretik zer harreman zeneukan bertsolaritzarekin?

Ni bota nintzen ozeanora, igerian justu-justu nekiela, eta bost urteren ondoren ozeanotik bizirik ateratzea lortu dut; eta, orain, eskatzen didazu berriro salto egiteko? 32

mundutik nator, irakaslea naiz eta bertan egiten dut lan, eta logikoagoa zirudien, edo errazagoa, hezkuntzaren inguruko zerbait egitea. Baina gogoak beste aldera tiratzen zidan, eta erabaki nuen gogoari jarraitzea. Gipuzkoako Txapelketa zen orduan. Irakurketa batzuk ere egin nituen gaiaren inguruan, eta ikusten nuen hor bazegoela bide bat egin zitekeena. Nire ustea izan zen Txapelketaren gizarte eszenak geure nortasun linguistiko kulturala kolektiboki errepresentatzeko lagin ezin hobea ematen zuela, identitate kulturalaren gaia jorratzeko balio zuela. Gainera, gai hori aztertzeko, gure erreferentzia kulturaletik abiatzea ezinbestekoa zela ikusten nuen: tokian tokiko ikerlariak tokiko hizkuntzan egin behar duela ikerketa hori. Horrela, animatu nintzen eta lehen saiakera Teresa Del Valle antropologoari idatzi nion, ikastaldi batean: Txapelketaren hurbilketa sozio-sinbolikoa. Asko gustatu zitzaion. Gero, lan hura izan zen argitaratuko nuen nire lehen entsegua, Uztaron, gizarte zientzietako aldizkarian. Geroago, ideia gorpuzten joan zen, eta gai horri buruz egin nuen gaikuntza tesina. Printzipioz, gaikuntzaren diploma hori ateratzea zen helburua, ez nuen bestelako anbiziorik, baina, proba hori gainditzeko, tribunal moduko bati aurkezten zaio lana eta haiek aurrera jarraitzera animatu ninduten berriro. Lan polita zela, zerbait gehiago sakonduta doktore tesia aurkezteko moduan nengokeelaâ&#x20AC;Ś Zerbait baino dezente gehiago sakondu behar izan dut urte hauetan doktorego tesiraino iristeko (irribarrez)â&#x20AC;Ś

Doktorego programako bi urteak kontatuta, guztira, bost urte eman ditut gaiarekin. Tesia egiteko ematen dituzten bekak lau urtekoak izan ohi dira. Nik, seme-alabekin eta irakasle bezala lan eginez, ez dut askoz gehiago tardatu. Badaude tesiarekin bueltaka bizitza erdi bat egiten dutenak… baita gutxiago behar dutenak ere.

Nolakoa izan da zure ikerlari errutina? Lehengo, ikerketa gaitasun diploma lortu ondoren, neuk ere ikerketa beka eskatu egin nuen. Lizentziaturako nota altua neukan eta esan nuen: ‘Zer arraio, ba eskatu egingo det’. Eskatzea libre da, baina beka hauek oso-oso garesti daude, eta espero ez nuena zen ematea. Seko harrituta gelditu nintzen, poza ere eman zidan, eta, lanean baimen berezi bat eskatuta, bekadun moduan egin nuen urtebete. Lagun batek baino gehiagok esan zidan ia 50 urterekin ez neukala adinik bekadun hasteko.

Hirugarren pauso garrantzitsua Paul Ricoeurren metafora bizigarriaren deskubrimendua izan zen. Hori izan zen ikerketan bizi izandako poz handienetariko bat.

Zenbat denbora eman dizu?

Adarra jotzeko esaten zidaten hori, baina gero errealitateak erakutsi zuen ez zebiltzala oso erratuta. Batetik, nik daukadan bizimoduarekin, seme-alabak, hipoteka eta abar, bekadunaren soldata mileurista motz gelditzen zitzaidan. Bestetik, lanean arazoak jartzen hasi zitzaizkidan: bateraezintasunak zeudela eta abar. Beraz, urtebete eskasera, uko egin nion bekari eta lanera itzuli nintzen. Errutinaz galdetu didazu. Bada, nik Amarako Peñaflorida Usandizaga institutuan egiten dut lan, Koldo Mitxelenatik bertatik bertara, eta horixe egiten nuen: lanetik irten eta liburutegira joan, irakurri eta notak hartzera. Xenpelar Dokumentazio Zentrutik ere egin nituen buelta batzuk, baina material gehiena Koldo Mitxelenan bildu dut. Gero bildu ahala joan naiz idazten. Tesiaren egiturak, nolabait, egindako ikerketa lanaren kronologia jarraitzen du: lehenengo, Txapelketari buruzko informazioa bildu nuen; gero, literatura akademikoa; gero, bertsolari eta eragileekin egindako elkarrizketak… Astegun eta asteburu egin dut lan, tartetxo bat neukan bakoitzean.

Txapelketaren kasuan jokoa baldin bada azala eta gizarte arrakastaren gakoa, mamia identitate kolektiboaren berridazketaren jolasa da.

Joseba Zulaika izan duzu tesi zuzendari; nola iritsi zinen berarengana? Miramar jauregian, 2008an, Ankulegik egin zuen antropologia kongresu batean, ‘Etnografías del deseo’ izena zuen ponentzia bat aurkeztu zuen Josebak. Entzutera joan nintzen eta izugarri gustatu zitzaidan. Konplexutasunaren antropologia jartzen zuen ikuspuntu aztertzaile gisa, hau da, jendarte baten giza gogoa edota motibazio kulturala aintzat hartzen duen ikuspuntua. Eta defendatu zuen taldearen subjektibotasuna aztertzeko paradigma arrazionalista soilak ez digula balio, arrazoiaz gain sentimendua ere hartu behar dela kontuan. Pentsatu nuen: “Ostras, hau da ni bilatzen ari naizena”. Kulturgintza eta herrigintza aztertzeko ezinbestekoa iruditzen zitzaidan dimentsio guzti hori. Izugarri gustatu zitzaidan, beraz, eta ausartzea erabaki nuen: email bat idatzi nion, ikerketa proiektuaren laburpen batekin. Egia esan, ez zuen berehala erantzun. Gerora aitortu zidan zalantza dezente izan zuela. Izan ere, nik orduan ez nuen ezer argitaratua, ez zeukan nire inguruan inolako erreferentziarik. Uste dut nitaz galdezka ere ibili zela… Baina nik banekien bertsolaritza asko maite zuela, bere aita Uztapideren laguna izan zela… Ezin izan zidan ezezkorik eman (irribarrez).

Hura Renon eta zu Donostian. Nola moldatu zarete distantzian elkarlan hori garatzeko? Nik bere orientazioa ondo ezagutzen nuen, bere idazlanak irakurriak nituen, bere egile erreferentzialak banekien zein ziren… Pierce aipatzen nion eta: “O, Pierce, oso ondo!”, esaten zidan, “ondo ari haiz!”. Berak askatasun osoa eman izan dit bidea egiteko. Eta kapituluka bidali izan diot. Normalean, emailez dena, baina Euskal Herrira egin izan dituen bisitak ere aprobetxatu ditugu elkarrekin egoteko. Gogoratzen naiz lehen bisitarako Txapelketaren berrikusketa guztia eginda neukala, eta mundukeraren kontuarekin zalantza handiak nituela, ez ote nintzen ur handiegitan sartzen ari, baina ondo ari nintzela esan zidan.

Orrialde kopuruan irten nintzen, pixka bat, esandakotik. Esan zidan 300etik ez pasatzeko, eta lehen bertsioak 600 zituen. Gero, 450era jaitsi nuen. Egia esan, bere konfiantza eta eskuzabaltasuna asko eskertu nizkion, eta, era berean, esango nuke gustatu zaiola egin dudan lana. Sentsazio horrek, nire lana gustatzen zitzaionaren sentsazioak, indar handia eman dit aurrera egiteko.

Ikerlariarena oso lan bakartia da, ezta? Bai. Tesi zuzendariak laguntzen dizu, noski, baina norberak egin beharreko bidea izaten da. Inork ez dizu esaten: “Irakurri liburu hau, hor topatuko duzu zeure galderen erantzuna”. Ez, zure jakin-minak eraman behar zaitu liburu horretara, galderak ere zure baitatik sortuak direlako, eta ez inork emanak. Eta, hor tartean, badaude momentu latz dezente; zalantza sartzen zaizu ea lan hori azken bururaino eramateko gai izango zaren, nondik jo behar duzun, asmatzen ari zaren edo ez. Lehen fasean, gainera, zenbat eta gehiago sakondu, zenbat eta gehiago irakurri, orduan eta ageriagoan geratzen zaio bati norbere ezjakintasunaren neurria… Momentu estu horietan, gaiak berak lagundu dit asko. Gaia gustatu egiten zitzaidan, motibatu egiten ninduen. Eta, pixkanaka, konturatu naiz ari naizela nire ekarpentxoa egiten, nire mailan egin behar dudala hori, eta mundu honek, bertsolaritzarenak, merezi duela.

Esaten dute lana geroratzea, gaztelaniazko procrastinar, dela doktoregaiaren gaitz arruntena. Zuk bizi izan duzu hori? Ezertarako ere, ez. Geldialdiren bat izan nuen, nondik jarraitu

sorkuntza eta etika. Eta baita herrigintza ere, herria hitzetan sortzeko ekintza da bere

Emakumeena sartu behar nuela ere esan zidan, eta sartu nuen…

Bertsolaritza kulturgintzaren abangoardia bihurtzen da: errituala, sentimendua,

Hurrena, arrazoi sortzailearen kapitulua bidali nion, handik ia urtebetera, eta asko gustatu zitzaion. Kapitulu horretan, adibidez, predikazio metaforikoarena bere ideia da, edo, hobe esanda, bere tesi zuzendari James Fernandezena, eta berak proposatu zidan nirerako…

ikusi ezinda emandako tarteren bat, baina gerorako utzi, ez. Dezenteko martxan ibili naiz ni.

Gozatuak ere hartuko dira, noski. Bai, bueno. Esaterako, hasieran intuizio bezala piztuta neuzkan bonbilla horiek beste egile batzuengan topatzen nituenean, akademiko handiengan sakonduta eta gogoetatuta topatzen nituenean, gozamenez irakurtzen nituen, nire lanarentzat ate bat irekitzen zitzaidalako, ubide berri bat, sorbide bat. Bat baino gehiago izan dira horrelako pozak.

Bertsolaritzaren inguruan egin ziren ikerketak biltzen hastea izango zen lehenengoetariko lana; zer topatu zenuen? Ikergaiaren objektua osatzea izan zen lehen lana. Josebarekin izan nituen lehen elkarrizketak horren inguruan izan ziren: “Zer dek ikertu nahi duana? Komeni zaik mugatzea”. Beraz, Txapelketara mugatzea erabaki nuen, eta, hala ere, lan ikaragarri… Gaiaren inguruan ez dago material asko. Sarrera bat egin nahian, Joxerra Garziaren lanak irakurri nituen. Gero, iraganetik hasi nintzen eraikitzen: nola garai batean bertsolaritza gutxietsia zegoen, eta, hor, Antonio Zavalaren lanei heldu nien. Eta, gero, Lekuona,

Gero, gerra aurreko txapelketen inguruan hasi nintzen aztarka, eta, hor, Zubimendi agertzen da. 35 eta 36ko txapelketak berak dauzka dokumentatuta. Eta Aitzolek, Bartzelonatik bueltan datorrenean, herriaren kontzientzia pizteko ezinbesteko tresna gisa baliatu nahi du bertsolaritza. Gerraostean, etena dator, 1960ko txapelketa arte. Hor, Txapelketa iragartzen zuen afitxa topatu nuen: Campeonato del Mundo de Bersolaris… Eta horrela joan naiz txapelketa guztiak begiratzen: 62koa, 65ekoa, 67koa, Xalbadorri txistuak, etenaldia berriz, 80an Amurizarekin iruditeriaren benetako berrikuntza… Txapelketetan bertsolariek sortzen zutena begiratu nuen, zer mundukera erakusten zuten, eta bertsoen testuinguru soziala osatzen joan nintzen, erreferentzia kultural eta linguistikoak txertatzen, gure nortasunaren irudikapen kolektiboa jasotzen… gaurko txapelketetaraino.

Proiektua literatura akademikoan pisu handiko egileen lanekin lotu eta janztea izango zen beste pauso bat. Zein izan dira zure egile erreferentzialak? Lehenengoa, Edgar Morin: Morinen Konplexutasunaren pentsamenduaren sarrera. Lehen aipatu dizut nola Zulaikaren hitzaldian ikusi nuen konplexutasunaren antropologia zela hartu nahi nuen ikuspuntu aztertzailea. Bada, Morinen lanen bitartez sakondu ahal izan nuen ideia horretan. Gero, Yuri Lotmanek eman zidan kultura testuaren ideia. Lotmanek ekoizpen kulturalak betetzen duen funtzioa eginkizun sozial gisa definitzen du, sortzen duen taldearen beharrizan jakinei zerbitzua emateko gaitasun gisa. Bestalde, errituala emozioak suspertu eta transferitzeko bitarteko gisa esplikatzen du. Eta Txapelketa hori

Oso gogoeta interesgarria ari dira egiten emakume bertsolariak. Eta euren kezka edo deserosotasun hori kolektibo guztia ari da mugiarazten.

Manuel Lekuona agertzen da toki guztietan. Joxerra Garziak aipatzen zuen bertsolaritzarekiko ikuspegi aldaketan funtsezkoa izan zela Eusko Ikaskuntzan, Bergaran, 1930ean eman zuen hitzaldia. Jatorrizkoa Koldo Mitxelenan zegoela deskubritu nuen, baimena eskatu eta abar. Eta irakurri ahal izan nuen nola garaiko intelektualitate guztiaren aurrean bertsolaritzaren balioa defendatu zuen. Eta, jarraian, bere dokumentu guztiak irakurri nituen.

da, hain zuzen: erritual bat. Hirugarren pauso garrantzitsua Paul Ricoeurren metafora bizigarriaren deskubrimendua izan zen. Ikerketan zehar bizi izandako poztasunez galdetu didazu, bada, hau izan zen handienetariko bat: Ricouerri irakurri nion errepresentazio kulturalaren muina ez dela testuan bilatu behar, izateko nahiaren erro metaforikoan baizik. Eta hortik ikusi nuen izate kolektiboaren errepresentazio bat dela, finean, Txapelketa, komunitate baten bizi grina, zer eta nola izan nahia elikatzen duen errituala. Hari horri tiraka, pentsamendu sortzailearen ideiarekin egin nuen topo: Pentsamendu metaforikoa analogia berriak eta elkarketa berriak egitean datza, pentsamendu prozesu bera bihurtzen da sortzailea, eta arrazoi inferentzialak josten du pentsamendu prozesua. Horrek sartzen gaitu pentsamendu errepresentazionalean eta, ondorioz, mundu sinbolikoan. Pentsamendu hori, orduan, ohiko esanguratik harago joateko bidea da eta bere funtzioa auto-sorkuntza da: irudi kultural berriak sortzen laguntzen du, alegia, giza talde baten iruditeriaren biziberrikuntzan. Ricoeurri ez ezik Chantal Mallard filosofoari ere irakurri nion hori, baina, ostras, Manuel Lekuonak ere ez al zuen pentsamendu sortzailea aipatzen bertsolaritzaz ari zenean? Eta, aiba, ez al da hau bertsolariek egiten dutena? Beraiek neurria eta errima dauzkate, pentsamendu estetikoaren bizkarrezurra, eta, gero, arrazoi bat bestearen atzetik kateatzen dute. Hori da arrazoi inferentziala: arrazoi batek hurrengoa ekartzen du, eta hurrengoak hurrengoa. Beraz, ikusi nuen, batetik, bertsolarien argudiategiaren matrizeetariko bat izan nahiaren grina zela; bestetik, erabiltzen

Bai. Elkarrizketekin hasi aurretik berrikusketa lan guztia burutu nahi izan nuen. 2010 osoa eta 2011 erdia horretan eman nituen: tradizioaren eraikuntza eta literatura akademikoa dokumentatzen, liburutegietan egon zitekeena nire apunteetara eta burura ekartzen. Tarteka, badira topatu ezinak, edo baimenen baten zain egon beharra, baina niretzat prozesu polita izan da: liburu batek beste hainbatetara eramaten zaitu beti, egile batek beste batengana, eta horrela sarea osatuz zoaz, eta sarean, alferrikako makina bat konturekin batera, tarteka, pieza baliotsuak biltzea lortzen duzu pixkanaka. Beraz, esan bezala, elkarrizketekin hasi aurretik, nahiago izan nuen zer eta nori galdetu oso garbi izan. Eta behin elkarrizketekin hasi nintzenean ere, antzera jokatu nuen: beste urtebete hartu nuen lan horretarako. Liburuekin eta egileekin bezala, elkarrizketetan ere bertan jasotako ideia batek ate berri bat ireki dezake hurrengorako, eta elkarrizketa batetik bestera hori guztia ongi arakatzeko behar beste denbora utzi nahi izan nuen. Eta bai, ikerketaren zirkulua elkarrizketa hauekin itxi nuen. Azken finean, ikerketaren objektua txapelketak ziren, eta tradizioa dokumentuen bidez jaso ondoren, elkarrizketa hauen bidez osatu ahal izan nuen objektu hori. Gero, azkenik, txapelketetan dokumentaturikoa, nahiz bertsolariek esandakoa, akademikoek gogoetaturikoarekin jantzi, eta neuk eraikitako marko teorikoan txertatuz burutzen da egin beharreko lana.

Zein bertsolari elkarrizketatu duzu? Bertsolaritza zaharrarekin hasi nintzen, bertsolari adinduekin: Azpillaga, Patxi Etxeberria eta Txomin Garmendia. Bizirik dauden txapeldun guztiekin ere egon nintzen: Amuriza, Lizaso, Lopategi… Eragileekin egon nintzen gero: Koldo Tapia eta Jexux Murua, edo Unai Elizasu eta Joseba Camio… Antton Aranburu, Lazaro

iristeak aitortza bat eta prestigioa suposatzen dituela bertsolaritzarentzat.

Hirugarren pausoa hori guztia landa lanarekin frogatzea izango zen. Bertsolari eta eragileekin izandako elkarrizketa sakonak erabili zenituen horretarako.

Nik uste dut unibertsitatera eta maila horretako foroetara

zuten metodoa pentsamendu sortzailea zela, eta, hori guztia, akademiako egile erreferentzialekin osatzeko modua baneukala. Hortik aurrera, dena errazagoa izan zen.

Azkune, Joanito Dorronsoro, Joxe Mari Iriondo, Imanol Lazkano… Emakume bertsolariei buruz ere aritu nintzen Ainhoa Agirreazaldegi eta Uxue Alberdirekin… Eta bukaerarako, XXI. mendeko Agoraren atalerako utzi nituen Andoni eta Maialen. Guztira, hogei bat elkarrizketa egin nituen: 2010ean batzuk, eta 2011ko bigarren erdian eta 2012ko hasieran gehienak. Gero, lehen aipaturiko lanean, kasu konkretua marko teoriko orokorrean txertatzen eta azken idazketan, beste urte erdi eman nuen. Eta, azkenik, beste hilabete batzuk, tesiaren aurkezpena prestatzen.

“Jolas sakona” jarri diozu izenburu liburuari, Zulaikaren jokoa eta jolasaren paradoxatik abiatuz, Txapelketa baten baitan jolasak duen garrantzia azpimarratuz. BECeko finalean egon denak, han bizi den emozioa sentitu duenak, badaki ez dela izan bertsolarien sailkapen huts bat han jokoan zegoena, baizik eta jabego kultural oso bat, eta talde sentiera baten biziberrikuntza. Beraz, jokoa baldin bada azala eta gizarte arrakastaren gakoa, mamia identitate kolektiboaren berridazketaren jolasa da. Ebidentzia handi hori, funtsezkoena norgintza kolektiboaren ardatzean jokatzen dela, ez zegoen esana, tazitoa zen, eta nire lanean egiten dudana da esplizitatu, azpimarratu eta esplikatu. Bestalde, jolasak errekontziliazio eta irekiera aukerak ere ematen ditu: batetik, errekontziliatzeko aukera jakinduria kolektibo berezkoenarekin, jakinduria herrikoiarekin, (tradizioaren eraikuntzan eta iraganaren begiradan egin da hori); eta irekieraren aukera jolas sakona kulturaren eremu ludiko eta osasungarri bihurtzen baita (XXI. mendeko agoraren estetika sortzailea ikertzean egin da hori). Ondorioz, saiakera honetan egin duguna da begiradaren aldaketa: beste begi batzuekin, lehiatik harago ikusten ikasi testuinguru baten balio kulturala.

Lehia eta jolasa kontrajarriak dira orduan? Kontrajarriak bai, baina antagonikoak ez. Esan nahi dut paradoxak bi zentzu eta bi norabide aldi berean seinalatzen baditu ere, bi

alderdiak ikusi eta onartzeko gai garen neurrian, batak bestea aberasten duela. Deluzek â&#x20AC;&#x2DC;zentzuen dohaintzaâ&#x20AC;&#x2122;, gaztelaniaz donaciĂłn de sentido, deitzen dio horri. Honela, Txapelketaren kasuan, lehiak potentzia ematen dio norgintzaren berridazketaren jolas kulturalari, eta jolas horrek potentzia ematen dio lehiari.

Egiletza kolektiboa eta herrigintza ere behin baino gehiagotan aipatzen dira zure liburuan. Behin eta berriro aipatzen duzu bertsolaritzak herrigintzari egiten dion ekarpena. Irudi bat da Maialenek txapela irabaztean gainerako finalistek nola zinez hunkiturik besarkatu zuten. Beste irudi bat da Maialenek, txapela buruan duela, kantatzen duen agurra nola elkarri bizkarretik helduta, kate bat osatuz, entzun zuten gainerako finalista guztiek. Edo beste irudi bat izan daiteke Andonik nola esaten duen lehiatzera irtengo den arren berak irabazita baino gehiago poztuko litzatekeela txapela beste norbaiten buruan ikusita. Desio horren atzean kolektiboaren onura legoke, beste ezer baino gehiago.

Bertsolaritza predikatiboa da, munduaz dihardu, eta liburuan jaso ditudanetan gu izenordetik jariatzen da predikatu hori. Beraz, bertsoak gutasun bat ulertu eta proiektatzeko balio du. Bestalde, aurrez aurreko sorkuntza bat da, performatiboa eta erlazionala; Txapelketaren inguruan sortzen den ekosistema eta testuinguru kultural horrek guztiak identitate kolektibo bat gorpuzten du nolabait. Nolako identitatea? Bada, esaterako, euskarari zentralitate bat ematen diona; edo jasotako tradizio kulturalari, erreferentzia eta parametro kultural batzuei, jarraipena ematen diena; eta bertsoaren bidez izan nahi dugunaren proiekzioak eraiki eta irudikari batzuk konpartitzen dituena.

Beraz, bertsolaritza, produktu kultural gisa, hainbaten artean sorturiko zerbait da, eta pisu handiagoa du horrek bertsolari bakoitzak bere aldetik eginiko lanaren garrantziak baino. Honela, egiletza kolektiboaren ardatz horretan bertsogintzaren jardun estetikoa, bere soiltasun eta biluztasunean, kulturgintzaren abangoardia bihurtzen da: errituala, sentimendua, sorkuntza eta etika. Eta baita herrigintza ere, komunitate ehuna josten dihardu-eta bertsolariak: herria hitzetan sortzeko ekintza da bere herrigintza.

Egia da, baita ere, ikerketa ez dela doktorego tesietara mugatzen, eta Elkartearena oso sistema autorreflexiboa dela. 56

Zentzu horretan, bertsolariek gizartearen gogoeta kolektiboaren eroale edo interprete funtzioa ere betetzen dute, ezta? Noski. Egun bertsolari asko zutabegile dira, zenbait baita idazle ereâ&#x20AC;Ś Izan ere, munduaren eta gizarte gaien interpretatzaile oso finak izan ohi dira bertsolariak, hain zuzen, bertsotan, nagusiki, lan hori jartzen zaielako. Zenbaitetan, gizarteari zerbait aurreratuko zaizkio bertsolariak, beste batzuetan gerta daiteke zerbait atzetik ibiltzea ere, baina, orokorrean, bateko eta besteko eraldaketa eta biziberritze prozesu hori nahiko eskutik joan ohi da. Krisiak eta egoera politiko berriak gizarte gaiei protagonismo handiagoa eman die gizartean, eta beste hainbeste gertatu da bertsolaritzan; gizartean generoaren eztabaidak oihartzun berriak lortu ditu, bertsolaritzan pil-pilean dagoâ&#x20AC;Ś Sinkronizazio hori ez da beti horrela eman. Gerraosteko etenaldi luzearen ondoren, 60ko hamarkadako txapelketek eta bertsolaritzak, batez ere Basarriren eskutik, gerra aurreko bide sabinianoari, folkloreari eta baserriari lotua, berrekiten zioten. Gizartea, ordea, beste norako batean hasia zen mugitzen, industrializazioaren eta Europatik zetozen haize berrien eraginez. Horrela, nolabaiteko dibortzio bat eman zen, bertsolariek zailtasunak zituzten gizarteak mahai gainean jartzen zituen hainbat gai soziali erantzuteko. Eta horrek gizarte prozesutik kanpo utzi zuen bertsolaritza, belaunaldi berririk ez zegoen testigua hartzeko, eta abar. Amurizarekin berreskuratu zen konexioa. Bertsolariak zerabilen iruditeria goitik behera eraberritu zuen, eta gizarteak zuenaren parean jarri zuen. Gero, EgaĂąa eta Sarasuaren bertsolaritzatik hasita, gaur arte, bertsolaritza etengabeko gogoeta batean murgiltzen da. Garai batean, joan-etorrian ibiltzen ziren bertso saio batetik bestera; orain, bidean gogoeta egiten dute bertsolaritzak herrigintzari egin diezaiokeen ekarpenaz, bertsolariak gizartean bete beharreko rolaz, Txapelketak komunikabideetan izan behar duen tarteazâ&#x20AC;Ś

Generoaren inguruan bertsolarien artean piztu den gogoetari ere tarte garrantzitsua eskaintzen diozu zure liburuan.

Ez al da loraldi moduko bat bizitzen ari bertsolaritzaren inguruko ikerketa? Zurea ez da lehen doktorego tesia, Mikel Laboa katedra ere jarri dute martxan…

Oso gogoeta interesgarria ari dira egiten emakume bertsolariak. Eta euren kezka edo deserosotasun hori kolektibo guztia ari da mugiarazten. Gai-jartzaileek gogoeta egin behar izan dute generoaren inguruan, behar horri erantzuten dioten gaiak plazaratzeko; bertsolari gizonezkoak ere pixkanaka egokitu beharrean aurkitu dira… Adibide ezin hobea da bertsolaritzaren izaera erlazionala eta kolektiboa ilustratzeko.

Ez dakit, bada, zer esan… Eusko Jaurlaritzaren beka eskatu nuenean esplikatu nuen ze asmo neukan, eta esan zidaten “aizu, gai hori ez al dago gehiegi ikertua? Ez al daukazue beste konturik?” eta abar. Klaro, tribunal horretan erdaldunak ziren gehienak, eta nahiko urrun gelditzen zitzaien bertsolaritza.

Bestalde, bere horretan ere interesgarria iruditzen zait emakumeek urte gutxian bertsolaritzan egitea lortu duten bidea. Zenbait ekarpen bistakoak dira jada, gai eta sentsibilitate psikosozial berriak ekarri dituzte, adibidez, baina esango nuke emakumeen iraultza horrek bertsogintzari, bertsolariaren pentsamendu estetikoari eragingo dion aldaketa, urte batzuk barru ikusi ahal izango dugula bere dimentsio osoan.

Suposatzen dut zure lana egiteko erraztasun guztiak izan dituzula Elkartearen eta bertsolarien aldetik. Bai, bai. Elkarrizketa guztiak Torrotxok bideratu dizkit, eskatu bezain pronto. Xenpelarren ere ahal zuten pista gehien eman zidaten. Eta bertsolariak eurak ere oso prest agertu dira. Nik uste dut unibertsitatera iristen den lan batek baduela interesa bertsolaritzarentzat eta Elkartean ikerketa sustatze lanetan dabiltzanek, Karlos Aizpuruak, esaterako, ulertu zutela hori. Nik neuk ere zuhurtasun batekin aritu nahi izan dut. Ez diet inoiz saldu sekulako lana egiten ari nintzenik; batez ere, neuk ere ez neukalako oso garbi azkenean zer izango zen. Gero, bukatutakoan, bai. Grabatu egin zidaten tesi aurkezpena, eta justu Txapelketa urtea tokatu zenez, hitzaldi batzuk ere antolatu zizkidaten lanaren nolabaiteko sozializazioa egiteko. Prentsan ere izan zuen oihartzunik, eta artikulu batzuk ere idatzi nituen ezagutzera emateko.

Egia esan, nik ez dut ikusten hainbeste ikertu denik. Esparru asko daude, ikuspuntu ezberdinetatik ikertu daiteke fenomenoa. Barrutik, Mintzolatik, seguru nago ikerketa hauek suspertzeko desiratzen daudela. Mikel Laboa katedraren sorreran ere hor egon dira, baina lehen fasean ez zen proiekturik aurkeztu. Gero, bigarren deialdian, bai. Edozein modutan, oso bitarteko interesgarria da. Ni hasieran harrapatu banindu… Dena den, doktorego tesi batek, adibidez, baldintza asko bete beharra eta lan asko egin beharra eskatzen du. Alegia, doktore tesi bat ezin du edonork planteatu, eta produkzioa, maila horretan behintzat, nahiko mugatua izango da. Ez dakit barruan hori hain garbi daukaten… Egia da, baita ere, ikerketa ez dela doktorego tesietara mugatzen, eta Elkartearena oso sistema autorreflexiboa dela. Jardunaldiak antolatzen dituzte, hainbat gogoeta garatzen dituzte… Bertsolari batzuek oso teorizazio maila polita daukate. Andoni Egañak, adibidez, hitzaldi zoragarriak eskaintzen ditu bertsoaren funtzionamenduaz, edo Basarriri buruz, edo hainbat konturen inguruan. Asko egiten da. Kultur dinamika bizi eta emankorra dago bertsolaritzaren inguruan.

Zertan lagun diezaioke ikerketak bertsolaritzari? Nik uste dut unibertsitatera eta maila horretako foroetara iristeak aitortza bat eta prestigio bat suposatzen duela. Batez ere, hori. Eta, agian, beren burua birpentsatzeko pista eta datu berriak ere etor daitezke, elitekoentzat behintzat. Baina, bueno, eurei behar hori sortzen zaien neurrian… Nik esango nuke beraiek gehiago aportatzen digutela guk beraiei baino (irribarrez).

Zure liburua, esaterako, iruditzen zaizu bertsozale arruntarentzat erabilgarria izan daitekeela, ala bestelako erabilgarritasunak ikusten dizkiozu? Liburu gisa atera dudana ez da tesia, bertsio arindua baizik, eta hor badago sozializatzeko ahalegin bat. Lagunek galdetu izan didatenean, adibidez, esan izan diet azken hiru kapituluak edonork gustura irakurtzeko modukoak direla. Kapitulu bat Maialenen gogoetetan oinarritzen da, bestea Andoniren gogoetetan, eta euren hitzak daude jasota. Nik esango nuke oso irakurgarriak direla. Hortik aurrera, ez dakitâ&#x20AC;Ś Esango nuke ikerlariei zuzenduriko lana dela batez ere. Azken batean, sekulako sakontze eta espezializazio lana dago hor, eta, gero, hori dena edonork ulertzeko moduan jartzea kasik utopia bat da. Zentzu horretan, badago antropologia postmodernoaren joera garbi bat, lan akademikoa literaturarantz eramaten duena. Josebak berak, oraindik orain argitaratu duen Vieja luna de Bilbao da adibide on bat. Ni seko harrituta utzi nauena liburu horren atzean dagoen landa lana da: urteak pasa ditu bata eta bestea elkarrizketatzen, eta Bilbori buruz zerbait esateko izan zezaketen guztiekin egon da. Baina hori bezain harrigarria da gero hori guztia kasik nobela bat izango balitz bezala eskaintzeko gaitasuna. Hori da maila gorena, bizitza guztiko egile ibilbide oso baten emaitza.

Hitzaldiren bat eman zenuen 2013ko Txapelketaren jira horretan. Badaukazu asmorik hitzaldi, mintegi eta horrelako gehiago antolatzeko, lan honen inguruan? Ez egiazki. Medioetan egon nintzen, Mintzolako hitzaldia ere egin nuen, artikulu batzuk ere argitaratu ditut aldizkari zientifikoetan, liburua ere argitaratu dut, egon naiz berriro medioekinâ&#x20AC;Ś Ikerlariaren kezketariko bat izaten da ikerketa bukatu ondoren emaitzak nolabait sozializatzea, baina fase hori ere gaindituta ikusten dut. Eta, gainera, gero zure eguneroko lana dago. Eta hortik bizi zara.

Bertsolaritzaren inguruan ikertzen jarraitzeko asmorik bai? Ni bota nintzen ozeanora, igerian justu-justu nekiela, eta bost

urteren ondoren ozeanotik bizirik ateratzea lortu dut; eta, orain, eskatzen didazu berriro salto egiteko? Ederra! (barrez) Izatekotan, biografiaren bat egin nezakeen. Adibidez, Aita Zavalak Uztapideren biografia bat dauka izugarri ederra. Bertsolariak esan bezala transkribatu zuen fraideak, eta liburuan ikus daitezkeen Uztapideren euskara, kontatzeko gaitasuna eta memoria harrigarriak iruditzen zaizkit: idazten ariko balitz bezala hitz egiten zuen. Lan hori ere etnografia da, bai, baina gaur egun beste ikuspegi bat interesatzen zaigu: subjektibotasun baten narratiba antropologikoa, impasseak, argi-itzalak, hain lauak izan ez diren bideak azalera ekartzea, norbera konprometitzen dutenak. Giza gogoaren etnografia da niri interesatzen zaidana. Eta giza gogoa sakontzeko bertsolaritza ez diren beste hainbat arlo dago. Baina asko maite ditut bertsolariak, gure harribitxiak dira. Egin dudan lan hau izan da horrenbeste eman didan mundu horrekiko, bertsolariekiko sentitzen nuen zorraren ordainetan egindako opari bat, esker oneko lan bat. Baina ez naiz ikertzetik bizi, eta horrelako lan potolorik nekez ekarriko dut berriroâ&#x20AC;Ś

Ikerlari bezala egindako ibilbide luze honen ondotik hasi aurretik bertsolaritzaz zenuen begirada aldatu zaizula iruditzen zaizu? Ni lagunartekoetara disfrutatzera joan izan naiz beti. Egia da txapelketetara beste tentsio batekin joan izan naizela, nire lan honek aurrera egiten zuela ikusi dudan artean behintzat. Eta 2013koan asko disfrutatu nuen, iruditu zitzaidalako tesian esaten nituenak nahiko afinatuta zeudela. Suposatzen dut ikasitako denak beste ikuspegi bat emango didala aurrerantzean ere, bizitzaren gainerako arloetan bezala, horretan datzala giza garabidea. â&#x20AC;˘

J a tz e rr ik o k o rr e s p o n s a la

Iberiar penintsularen beste ertzean bada herri kantari bat. Herri zahar bat da, eta zahartzen ari dena. Inork bitartekorik jarri ezean, azken inprobisatzaileekin batera desagertuko da bost lerroko bertsoak egiteko ohitura hau

LBERTO DEL CAMPO TEJEDORREK FUTBOLA ZUEN OGIBIDE, HARIK ETA 24 URTEREKIN LESIO BAT IZAN ZUEN ARTE. GAUR EGUN MUNDU AKADEMIKOAN DIHARDU SEVILLAKO UNIBERTSITATEAN. ZUZENBIDEAN, GERMANIAR FILOLOGIAN ETA ANTROPOLOGIAN LIZENTZIATUA DA. Hain zuzen ere, Antropologian lizentziatu berritan izan zuen lehenengoz trobadoreen berri. Jose Sevilla, Miguel Garcia Candiota (Alpujarretako inprobisatzaileak biak) eta Alexis Diaz de la Pimienta (Kubako repentista) ezagutu zituen eta, liluratuta, trobero bihurtzea erabaki zuen. Alpujarretan etxe bat erosi zuen eta bere neska-lagunarekin batera bizitzera joan zen bertara. Lau urtez landa-lana egin zuen antropologo moduan. Lan etnografiko hartan trobero baten eguneroko lanean murgildu zen erabat, eta Doktoretza tesia osatu zuen.

beharrezkoa zuen, eta trobadore bihurtzea erabaki zuen.

Doktore tesia osatzeko lan antropologikoa, murgilaldi osoa, egitea

zen mundu akademikotik zetorren norbaitek haien bizimodua ezagutu nahi izatea. Diotenez, sekula ez dira hainbeste trovo festa antolatu. Bera egunero joateko prest zegoen, eta horrek gainontzeko troberoak aktibatu zituen. Troberoek txikitatik izan zituzten festa guztiak lau urtetan kondentsatzen saiatu zen. Trobero izateko zenbait bosteko txiki botatzen jakitea ez da aski, beharrezkoa da gau osoa kantari pasatzeko gai izatea. Amaierarako lortu zuen troberoek euretakotzat hartzea, eta beretzat urguilu handiena horixe izan omen zen. Hala ere, mementoren batean obsesio ere bihurtu omen zitzaion murgilaldiaâ&#x20AC;Ś Inprobisatzaileen inguruan zabalduta dagoen ustea da trobero jaio egin behar dela. â&#x20AC;&#x153;Jainkoak ukitutakoekâ&#x20AC;? soilik inprobisatu zezaketela uste zuten, baina Del Campok hasieratik pentsatu izan zuen lana zegoela oinarrian, eta sentitzen zuen lilurari esker ikasi zuen inprobisatzen.â&#x20AC;˘

Filologiatik eta filosofiatik zetorren, eta bere helburua zen hizkuntzaren eta komunikatzeko modu zehatz baten atzetik mundua ikusteko modu bat ote zegoen ikertzea. Horretarako, lan antropologikoa, murgilaldi osoa, egitea beharrezkoa zuen, trobadore bihurtzea, alegia. Berak ikerlana egin zuen garaian troberoek oso fama txarra zuten: alfer, lizun eta mozkorti fama zuten. Haientzat harrigarria izan

LPUJARRETAKO INPROBISATZAILEAK TROBEROAK DIRA, ETA EUREN ESTROFA BOSTEKO TXIKIA DA. ZORTZI SILABAKO BOST LERROZ OSATUTAKO BERTSOAK OSATZEN DITUZTE. Lerro guztiek errimatzen dute: Lehen, hirugarren eta bosgarren lerroek errima bera daramate, eta bigarrenak eta laugarrenak ere errimatzen dute elkarren artean. Errima kontsonantea erabiltzen dute: silaba tonikoaren bokaletik aurrera errimatu behar dute: ilusión eta canción-ek errimatzen dute, baina brújula eta drácula-k ez.

Bracamonte de Peñarand an (Gaztela eta Leon) bertsolariek eta Alp ujarretako troberoek elkarrekin egin zuten saioaren harira egin genuen topo D el Camporekin. Bere elkarrizketaz gain, be rak aurkezturiko bi troberoren —Jose Lopez Sevillaren eta Jose Sanche z Fernandezen— iritziak eta aipamenak ere bildu ditugu artikulu hone k.

Sinalefarik ez egitea dotoreagoa dela deritzote, baina baimenduta daude. Bertsolariek bezalaxe, troberoek ere ez dituzte silabak kontatzen; baina badakite ahapaldi batek zortzi silaba dituen edo ez.

Musikarien laguntzaz inprobisatzen dute normalean: biolina eta gitarra ia derrigorrezkoak dira, baina a capella ere kantatzen dute, tarteka. Lautea eta bandurria ere izaten dira tartean. Troberoek fandangoak kantatzen dituzte. Doinu bertsua kantatzen dute denek, baina herritik herrira aldaerak daude kantaeran. Palo flamenko ezberdina dauka bakoitzak. Adibidez, melisma (lerro bakoitzeko azkeneko silaba, estilo flamenkoa jarraituz nota ezberdinak kantatuz luzatzen dena) ezberdina da troberotik troberora.

Mezu argiak hobesten dituzte: “Nahiago dute ojú, qué lejos está esto esatea me acongoja la lejanía de mi patria esatea baino”, dio Del Campok.

Norbaitek jarritako gaiekin edo gairik gabe kanta dezakete. Normalean binaka jarduten dute, eta aurkako paperak hartzen saiatzen dira.

inprobisatzaile, Barrankito esaterako, distiratsuagoak dira metrika honetan bosteko txikian kantatuz baino. Inprobisatzaileek zaharragoei entzunda ikasi zuten inprobisatzen, intuitiboki; ez zien inork araurik irakatsi. Ia guztiak 60 urtetik gorakoak dira. Bada 40 urteren bueltan dabilen gazte bat, baina hortik beherakorik ez dago. Beste garai batzuetan izan ziren inprobisazio tailerrak, baina gaur egun ez dago halakorik. Bere kabuz inprobisatzen ikasi duten zenbait haur badaude, baina ez ditu mundu horrek erakartzen. Troberoek sekulako memoria daukate, eta buruz ekartzen dituzte elkarrizketara aspaldi botatako bosteko txikiak. Bilketa lanik ez dute egin, ordea, eta haietako bat hiltzen den bakoitzean beste inork gogoratzen ez dituen milaka kopla galtzen dira berarekin. Ez sortzaileek eta ez entzuleek, normalean, ez dute goi mailako ikasketarik. Komunikazioari dagokionez, oso zuzeneko mezuak ematen dituzte. Ulergarriak eta lirikotasunetik aparte daudenak. Poetikotasunez kantatzeko gai dira, baina mezu argiak hobesten dituzte. “Nahiago dute ojú, qué lejos está esto esatea me acongoja la

Guajiran ere kantatzen dute. Hala deitzen diete Hego Amerikan hain ezagunak diren hamarrekoei. Joan-etorriko deitzen diote, izan ere, hamarreko espinela Andaluzian sortu zen eta handik bidaiatu zuen Kubara, Argentinara eta abar; eta inprobisatzaileek hara bisita egin zutenean, bueltan ekarri zuten tradizioa. Zenbait

deitzen saioak antolatzeko. Kasu horietan, trobero bakoitzak herri bat ordezkatzen du eta halakoetan, bai, ordaindu egiten diete.

ARGAZKIA: JOAQUÍN HERNANDEZ

Troberoak politikoki lerratuak egon ohi dira, baina ez denak alderdi bakarrarekin. Badira inprobisatzaile komunistak eta badira Francoren aldekoak ere. Elkarrekin kantatzen dute inongo arazorik gabe. Hala ere, historikoki boterearen (erlijiosoaren eta politikoaren) aurkako satira egiteko erabili izan da troboa, batez ere. 10.000 pertsonaren aurrean politikari jakin baten aurka sekulakoak bota izan dituzte, baita autoan ihesi joan ere…•

lejanía de mi patria esatea baino”, dio Del Campok, adibide moduan. Saioen antolaketa normalean data seinalatu batekin lotuta dago. Ezkontza, urtebetetzea… ospatzen duenak musikariak gonbidatzen ditu, eta, gutxienez, bi trobero. Otordu baten inguruan biltzen dira eta, giroa berotuta, musikariek hala erabakitzen dutenean revezo bat jaurtitzen dute (jotzen hasten dira). Horrekin batera troberoak kantari hasten dira 10-20 minutuko saioxkak eginez. Arratsaldean, 18:00etan, hasi daitezke saioak eta 03:00ak aldera bukatu. Badira, dena den, hiru egun iraun izan duten saioak ere. Troberoei normalean ez zaie diruz ordaintzen, espezietan baizik. Haiei deitzeko nolabaiteko harremana behar du antolatzaileak (laguna edo lagun baten laguna izan behar da) eta, horrenbestez, elkarrekiko zor moduko bat sortzen da. Elkarri laguntzen diote, auzolan bidez, edo janaria oparituz. Gehienera ere, bidaia gastuak ordaintzen zaizkie. Azken urteetan udalak hasi dira troberoei

L NIﾃ前 DE CANDIOTA ezizena eman zioten zazpi urterekin inprobisatzen hasi zen haur hari eta, gaur egun, bera dute eredu trobero guztiek. Eztabaidaezina izan zen troberoentzat bere nagusitasuna. Duela bost urte zendu zen. Hil baino bi hilabete lehenago kantatu zuen honako bosteko txikia:

1936an o d a n o d l rcia Ma a G l e u g i M en bere z a t o i d n a jaio zen. C izena, eta handik en jaiotetxear zena. i z e n e u z hartu

Si mi puerta no estﾃ｡ abierta y el estilo de mi voz se acabﾃｳ y no se despierta perdona hermano por Dios que no te abre la puerta Berotegietako langile izan zen bizitza osoan zehar, eta, politikoki, Alderdi Komunistarekin lerratua egon zen. Familia txiroan sortua eta ikasketarik gabea izanik ere, oso gizon azkarra izan zen. Espasako entziklopedia zeukan etxean, erostea majo kosta zitzaiona, eta bere kasa ikasi zuen handik; baina baita literaturako klasiko handietatik ere. Tradizio histrioniko bat badago troberoen artean eta Paco Mejia izeneko inprobisatzaile batek ordezkatzen du egun. Candiotak

Hona hemen Candiotak, bosteko txikiak eta hamarrekoak erabiliz, bere buruari jarritako zenbait ale: Yo soy aquel que no engaña y a la cultura bendigo repartiendo a toda España, y como yo siembro trigo nunca recojo cizaña. Nunca tengo en la creencia el pensar que mucho soy, en este mundo que estoy hay algo que me sentencia, es poca mi resistencia para esa potente mano Que más tarde o más temprano con el oculto misterio me llevará al cementerio a ser pasto del gusano. Todos somos pecadores en el mundo que vivimos, no quiero ponerme flores porque ninguno morimos sin haber tenido errores. Nuestro Padre universal de sus hijos no se aparta, si a un niño le da el final es porque le hace falta en el pueblo celestial.

Espasako entziklopedia zeukan etxean, erostea majo kosta zitzaiona, eta bere kasa ikasi zuen handik; baina baita literaturako klasiko handietatik ere.

tradizio horretatik urruntzeko ahalegina egin zuen. Hark sortutako kanonari begiratzen diote inprobisatzaileek gaur.

Bizitzeko aholkuak izeneko sorta hau ere idatzi zuen: En esta tierra sufrida y de constante quebranto no hay verdad más conocida, y que en sí enseñe tanto, como el libro de la vida No vivas nunca envidiando lo que otro vaya haciendo que a donde estamos morando cada cual va recogiendo lo que en el surco va echando. •

PAPEREZKO

BLOGA

madaleni /

nerea.izango.zen /

GAURKOAN, 364,5 PUNTU….

Gu beti bestelako iritziak emateko prest, Malen! Txapelketa formatuan behar-beharrezkoak direla esan duzu, eta hala da, bai,

Guk ere inprobisatu egiten dugu.(7)

baina niri epaileen aurrean kantatzeak gero eta alfergura handiagoa ematen

Lasai bota zidan berak. Kontzientzia kargarik gabe. (6,5). Eta aitortu zidan,

dit. PEREZA.

hurrengo egunetan, batzuetan, saioa berriro entzun eta ez lukeela berdina

Mikrofonora hanka puntetan jarrita iristen ginenetik izan ditugu epaileak

idatziko (5). Guztiz zilegia da berez, ezta? Damutzearena diot. Baina kontua ez

aldamenean, hastapenetako bertso dardarti eta mantsooooak epaitzen (ez diet

da hori. (4). Kontua ez da epaileek zer egiten duten kaskoak erantzi eta gero.

meriturik kenduko, indarra behar da horretarako). Haur eta gazteentzako plaza

Izena ematen dugu. (7) Argazkiak atera: gorputz osokoa KLIK! (6), aurpegia

gehienak puntuatuak dira, halere, eta gerora ikasten dugu irabazlerik gabeko

orain KLIK! (5,5) eta, azkenik, gorputz erdiaren irudia, baina eskuak

saioak ere badirela guretzat, kantatzen gozatu egin daitekeela, bertsoaren

poltsikoetan sartuta KLIK! (8), deluxe! Saioen zozketa (9). Aurkezpen luntxa

formaltasuna hautsi dezakegula publikoaren erreakzio jakin bat lortzeko.

(7,5). Kartelak (4,5)… Sintonia… eta oholtzara. Momentu horretatik aurrera

Publiko bat dagoela gure aurrean, paperik eta boligraforik gabe. BERDIN

6,5 ; 7 ; 8 ; 3,5.

DIOLA POTO EGITEAK!

Beraiek ere inprobisatu egiten dute. Kantatzen duguna entzun eta PAPERERA!

Saturatuta gaude, beharbada. Edo gustu gehiegi hartu diogu epailerik gabe

Nik behintzat asko eskertzen dut euren iritzia (ere). Sarri kritikatu izan ditut.

kantatzeari.

Hori ere egia da. Saio amaierako berotasunean soilik. Ejem! Puntu gehiegi

Baina bueno, urtean behin ezerk ez omen du minik egiten, eta gure izenak

galtzen ari ote naiz? Ez dakit. Baina ondo pentsatuta, txapelketa molde honetan

esan ostean, “eta epaile lanetan….” entzutea jasan dezaket. Eta txalo ere joko

behintzat, behar-beharrezkoak dira eta nik, behintzat, puntuak pozik biltzen

diet. Epaile-kontsumo arduratsuan dago gakoa.

ditut. erantzun Zenbakizko iritziak baino nahiago ditut bestelakoak, hala ere. edit Eskerrak txapelketan bestelakoak gehiago izaten diren. • Neskak! Zuenak adibidez. Eskerrik asko, beraz!

amaiaiturriotz / Epaile-kontsumo arduratsua… ba agian bai. Puntuatutako edozein saiotan

Malen Related Related Inprobisazioaren inprobisazioaWith 2 comments Betiko leloaren betiko galderakWith 2 comments Nahi duzun doinu eta neurrian…With 2 comments Edit this Filed under Uncategorized

epaileen iritziek gugan duten eragina oso handia da, guk ahotsa publikoari zuzendu arren. Baliteke saio batera daramagun jarrera oso positiboa izatea eta gustora kantatzea, edo alderantziz, guztiz negatiboa izatea. Baina saio bukaerako sentsazioa epaileen puntuazioak markatuko du ezinbestean, eta beraien puntu baxuek gehiago eragingo dute gure aldartean, puntu altuek baino. Botere handia da, lauzpabost pertsonaren esku egoteko.

← Zer behar duzue?

erantzun

2 Iruzkin

edit

utzi erantzun bat

•

Fermin Imazek eta Txirritak ere izan zuten asarre gordin bat: Auspoako liburutan irakurtzen degunez, San Tomasetan Donostin kantatzeko bertsolarieri deitzeko kargua Txirritak zeukan; urte batean Fermini kaso egin eta olako au ziaro asarretu, eta ortik asi ziran alkarri jarri zizkioten bertsoak paperetan. Pello Errota eta Udarregirengatik esan dedana esan bear bi bertsolari auengatik; bertso zoragarriak jarri bai zituzten.

Bertsolariak ez gara inor baiño santuagoak, guk ere izaten ditugu gure asarrealdiak; zorionez, geienetan asarre ariñak ditugu ordea. Ezagutzen ditugun nabarmenenekin osatu nai nuke nire berriketaldi au. Azpeitiko premio edo txapelketa zala-ta, Udarregi eta Pello Errotak izan zuten asarrearen sustraia nun zan badakigu Auspoako liburuari esker. Usurbildarrak pena zun noski, Azpeitiko sari ura Pello Errotak irabazia; urrena Usurbillen alkarrekin egokitu ziranean, astiasuarra zirika asi zitzaion, “Azpetiko premioa zer moduz?” kantatuz. Ori izan zan txinparta, sua piztu zuana. Arrigarri iruditzen bazaigu ere, Azpeitin sari bakarra zegon; onena juzgatzen zutenentzat eta kito. Pello Errotak, Udarregik eta Joxe Bernardok kantatu zuten eta sari bakarra zegola ikusirik, bertsolariak asi omen ziren tratu bat egin naiean, alegia, irabaztunak laguneiri zerbait ematekotan. Udarregi ez konforme ordea, “Naiagatik ni austen errez al da?” esanez. Gero zer gertatukota, Pello Errotak saria irabazi eta Udarregiri xentimorik eman ez. Alkarri jarri zizkioten bertsoetako batean onela dio Pello Errotak: 92

“Ondo partituko zan ango urre pilla, baldin izan bazendu mingaiñ ixilla, nola Zizurkillera ala Usurbilla, garai onean zatoz premio billa”. Beraz, Joxe Bernardori eman zion berea Pello Errotak. Asarrearen errudun biak juzkatuko nituzke nik: Udarregi, Azpeitian konpormatu ez etzalako partiketarekin eta Pello Errota, zirika edo desaireka asi zitzaiolako Usurbillen. Bere utsegitea aitortzen du Udarregik bertso batean: “Pello degu juez, nonbratua legez, ni utsik gelditua portatu gabez”. Asarrea txarra dala badakigu, baiña esaera da, txarrik ez dala zerbait onik ez dunik; eta alaxe izan: asarre ura izan ez balitz, alkarri jarri zizkioten bederatzi puntuko bertso zoragarri oiek ez bai giñun ezagutuko.

1952’ko San Estebanetan, Oiartzungo jaietan; Basarrik eta Mitxelenak asarrealdi gogor bat izan zuten. Auek etzuten paperetan bertsorik jarri, bertso saioa egin bear zan oltzaduran baizik, alkarri kantatu berenak eta bi. Urte artako Oiartzungo pestetako izketa nagusia bertso saio ori izan zan. Istorirako gelditu zana eta lotsagarria. Mitxelena, 28 urteko bertsolari egiña zegon, Euskalerrian ezaguna ere bai, errikoa zanez, urtero bertsolarietako bat bera izaten zan San Estebanetan; urte orretako egitarauan etzetorren ordea, Mitxelenaren izenik. Kantatu bear zuten laurenak bai, Basarri eta Uztapide buru zirala. Mitxelena eta lagun batzuk pena zuten erritar bat horrela baztertzea, eta alkate jaunarengana joan ziran; onek baimena eman zion Joxe Joakiñi kantatzeko. Ala, saioa asi orduko Mitxelenak Basarriri ekin zion, bera baztertzearen errua eta abar, Basarrirenak zirala esanez. Asarre orren sustraia, bertso jaialdi ura antolatu zutenen gain dago, baiña ori ixillean eta izkutuan dago. Antton Kazabonek Mitxelenari buruz egindako liburuan, Juan Mari Lekuonaren

itzaurrean aipatzen da asarre ori, baiña sustrairik ez. Beste hainbeste esan liteke Kosme Lizasok egin zunarengatik ere. Basarrik asarre orri buruz onela esan zidan: “Niri orrek eman zizkidan lotsak, nik barkatzen diot, baiña azte ez, e…”. Mitxelenaren errezeloa berriz, aurrez esan dedana izaten zen. Au ere esaten zun: “Manetofoi batean artu izan balira, emendik eun urtera ere aiek izango itun bertsok”. Nor zen pekataria? Udaletxea? Jaiak antolatu zituen alkartea? Basarri? Edo besteren bat? Aurrez nion bezela ori gordean dago. Basarri ta Mitxelena, ondo ezagutzeko zoria izan non, batez ere Mitxelenarekin asko kantatua naiz; oiartzuarrak Basarrirengatik zuen errezeloa geiegia zala esango nuke. Basarriri buruz gezur asko esan dala ere aitortu bearra dago. Munduko lanak egin zituzten biek eta beste mundu ortan kanta bezate pakean eta atsendenean. Orra, saio artako bi bertso: M ITXELENAK : Bertsolarien artean dago oso gauza itsusia, begien bista ederra eta alkar ezin ikusia. Basarri aure izan balitza jardin baten nagusia, lore onari zaiñak moztuta indartuko zan sasia. B ASARRIK : Errurik gabe au entzuteak ni jarritzen nau kezketan, zuri gaitzikan egin gabea oraindik nere ustetan. Kontu oriek ez al zegoan esaterikan bestetan? Eskandaloa jartzera al zatoz Nigana erriko pestetan?• 93

94 95