Bertsolari - 97. aldizkaria by elkarmedia

97. ZENBAKIA | 2015 UDABERRIA| 10 EURO

BERTSO EGUnNA 24 ordu bertsota

10 lan-ildo gure etorkizunerako 10 líneas de trabajo para nuestro futuro 1) Sozioekonomia 2) Ongizatea 3) Ingurumena 4) Bizikidetza 5) Hirigintza 6) Kultura 7) Kirola 8) Turismoa 9) Mugikortasuna 10) Herritaren arreta

BERTSOoLARI BERTSOLARI…

EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net zamalloarentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Beñat Zamalloa eta Antxoka Agirre ERREDAKZIO BATZORDEA: Jon Martin, Nerea Ibarzabal, Malen Amenabar, Amagoia Mujika, Esti Esteibar, Xabi Paya, Beñat Zamalloa, Rikardo Idiakez, Antxoka Agirre eta Alain Ulazia ADMINISTRAZIO BATZORDEA: Xanti Jaka, Joxean Agirre eta Antxoka Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin eta Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ DISEINUA, MAKETAZIOA ETA MARRAZKIAK: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Beatriz Zabalondo SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Euskara Zuzendaritza Nagusia Dirección General de Euskera

ehuntzen.info

005>

↓ 97

ERRIMA KURSAALIANOA •

006>

•

010> BERTSOLARITZAZ PIECE / INGELES BAT BERTSO SAIOAN Testua: Madeleine Cannon •

012>

•

016> BERTSO EGUNA. 24 ORDU BERTSOTAN

20> BERTSOLARIEK NORA ETA NORAINO ERAMANGO Testua: Amagoia Mujika / Argazkiak eta kartelak: Xenpelar dokumentazio zentrua 58> GOIZA Testua: Malen Amenabar / Argazkiak: Conny Beireuthera

76> ARRATSALDEA Testua: Malen Amenabar / Argazkiak: Andoni Lubaki 96> GAUA Testua: Nerea Ibarzabal / Argazkiak: Andoni Lubaki 112> BERTSOAK Egilea: Arnaitz Lasarte

116> AHOTS MOREAK

118> MARTA SCHWINDT (ARGENTINA) 125> MARIA SUSANA REPETTO (ARGENTINA) 129> LILIANA SALVAT (ARGENTINA) 130> MARIELA ACEVEDO (URUGUAI) 134> LOLA DE LOS PARISES (ALPUJARRAK) 137> ERNESTINA REYES ETA PRISCILA FLORES (PUERTO RICO) 141> MIREIA MENA (KATALUNIA) 149> ANA ZARINA (MEXIKO) Testua: Jon Martin / Argazkiak koloretan: internetetik hartuak eta kataluniakoak Xevi Vilaregut eta Immaculada Tubau. Argazkiak txuri-beltzean: Galder Izagirre 158> IRRIKAZ Testua: Ane Labaka

•

164> BLOGING IN THE WIND

•

U D A B E R R I A

2 0 1 5

170> ARRIDURA BAT Testua: Txomin Garmendia

•

172> ( 173> JOE “KILLER” BLACK eta FIDEL OTXEA. Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea // 176> HAMAR BERTSOLARITXO. Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego )

BERTSO EGUNA TRADIZIO BIHURTU DA DAGOENEKOZ, ESPERIMENTAZIOA ETA ABANGOARDIA TRADIZIO, OXIMORONA IRUDI LEZAKEEN ARREN. Kursaala urtero betetzen da bertsozalez, goizetik Alde Zaharra eta gauean Manteo kiroldegia betetzen den bezala, eta herrialde guztietako lagunekin topo egiteko aitzakia ere bihurtu da. Egun honen historiari errepasoa egiten dion erreportaje eder bat ekarri digu Amagoia Mujikak; goiz, arrats eta gauean bizi den giroa Malen Amenabarren eta Nerea Ibarzabalen kronikek; eta irribarre bat Zaldi Eroaren komikiak edo Arnaitz Lasarteren bertso jarriek.

ko Jon Martinek munduko emakume inprobisatzaileei buruz egini bezain lana da udaberriko zenbaki honen bigarren platera, aurrekoa puri fundamentuzkoa. Bertso munduan generoari buruzko gogoeta purian dagoen honetan, benetan interesgarriak suertatzen dira arretako Mexiko, Puerto Rico, Argentina, Katalunia, Uruguai eta Alpuj r emakume ‘bertsolarien’ hitzak, eta dotore jantzita datoz Galde ez Izagirreren argazki bilduma artistikoarekin. Gainerakoan, ohiko gain bi atal berri, hemeroteka eta puntutan, eta Aratz, Jon eta Koldoren lehen aldia bloginean.

ZALDI EROAREN

er ri ma

KURSAALIANOA

HEMEROTEKA Mañazi atzian. Etziran seguru ere hotz beren eltzian.

XVIII. mendeko emakume bertsolarien testigantzak aurkitu dituzte Asteasun XVIII-XIX. mendeko emakumezko bertsolarien bertsoak aurkitu dituzte Asteasuko Udal Artxibategian. Teresa Antonia Beobidekoa, Kontzesi (Concepcion) Irazustakoa, Maria Magdalena Lertxundikoa eta Maria Antonia Etxeberriakoa. Bost bertso dira, gizon-emakume zenbaiten ibilerei jarriak, eta salaketa batek eraman zituen artxibora. Bertsolarien jaiotza data kontuan izanda, 1772koa zaharrena, bertsolari emakumeetan ezagutzen den erreferentziarik zaharrena izan liteke.

Bertso sorta osoa Bost bertso dira, hiru bertsolari bana eta beste batek bi ditu. Sarrerakoa Teresa Antonia Beobidekoak botea: (jasota dagoen bezala, euskarazko grafiara ekarrita). Zaldunieta gauean kokatzen du eszenatako bat, Iñauterietako igande gauean adierazi nahi du horrek. Gorotzen eta Olazaga ere agertzen dira espazio fisiko gisa, AsteasuLaurraulen badira izen horiek dituzten baserriak (horietaz ari denik baiezta ezin litekeen arren) —Garai hartan Larraul eta Asteasu bat ziren. Bersua paratzeko bada motiboa Juan Bautista Mañaziren ondora dijoa Gorozenetako gaztañak hitz egiten baleki zer pasatu dan ongi esango luke noski. Kontzesi Irazustakoak Zaldunieta gaubian illaren ogeita bostian, kontentuago ziran Gorozeneta gañian, Juan Batista aurrian da

Okelarri agurra Jon Azpillagak Doinua: Agur hainbeste poz eman duzun.

Bi mila eta hamabostean otsailak seigarrenean Roman Okelar joan da mundutik Santa Ageda gunean. Herri guztia triste jarri da egoera ilunean merezi duen fama izango du mundutik joan denean.

Maria Magdalena Lertxundikoak Juan Batista Olazagako mutil prudentia, eztezu gaizki konsolatu kaleko jendia. Basuan egoten da ipiñita eultza, ez dezu gaizki jorratu Lizolako beltza.

Romanek beti izan du bere indarra eta kemena. Nolakoa zen azaldu gabe hiltzea izan da pena. Lagun artean alaitasuna ematea zuen dena txapelketetan azaldu ez den bertsolaririk onena.

Juan Batista zenduanian Mañazi billatu, Karabelako aurrian zenduan asiñatu: “Zaldunieta gaubian diberti gaitian, guazen Gorotzenetara istante batian”.

Roman Okelar hil egin zaigu ibili bere auzoan bere bizia eskainia du koplatan eta bertsoan bere hiletan hainbeste lagun bildu ginen errezoan orain betiko goza dezala zeruko paradisoan.

Maria Antonia Etxeberrikoak Baratzan eder baitu idarrak lorea, ez daukazue saldurik Lizolako belia. info gehiago: http://www.bertsoa.com/eu/ bertsoa-albisteakficha.asp?idAlbistea=5071

•

“Zirrikituetan” Ane Labaka Doinua: Norbere mundu intimo

Nork egin du historia? Nor dago liburuetan? Nor esparru publikoan: tabernan edo plazetan? Nor kantari sukaldean, josten, artazuriketan, sehaskaren inguruan edota konbentuetan? Bertsolaritzaz idatzi izan dute hainbatetan; batzuk fokopean daude beste batzuk ilunpetan… Lau begi eta bihotz bat jarri ditut testuetan, ea altxorrik topatzen dudan zirrikituetan.

Asteasun “Pello Errota”-k honi ta hari jarriak, arreba Sabinarenak ez ziren txalogarriak, bi alabek ere ezin ase bertso egarriak; hotsa atera ohi zuen Mikaelaren “zintzarri”-ak. Entzun nahi ez dutenean gortzen dira belarriak, arto aleak xehetuz hain kriki-kraka sarriak… ez dugu inoiz jakingo urratu arren eztarriak zenbat ahots estaliko zituen errotarriak.

(…)

Isiltzea xede duen gizarte patriarkalak hautatu ohi du nor diren baztertuak, marjinalak… Egitura horri sortu nahi dizkiot arrakalak gogoan hartuz Bizenta Mogel zenaren ahalak. Umezurtz bihurtu zuen guraso hilen magalak, nahiz alegiekin bete orri txurien azalak, irudimenari bertsoz jarriagatik hegalak… aldiro irentsi ohi du bere osabaren itzalak.

Ezinbestean aipatu behar Iñaxi Etxabe, oikiarrak “Basarri”-ri ez zion erantzun bare. Emakumeari buruz horrenbeste aipu grabe. Betidanik izan dira transmisioaren zutabe hark euskararen galera egotzi zien halare… “Basarri”-k bertso munduan zenbat tronu ta aldare egoki erantzuteko gaitasun onenen jabe… ta inork ez daki zeinek utzi zuen hitzik gabe.

(…)

“Xenpelar” esanez gero -ez baldin bada mirarizgizonezko ospetsu bat agertzen da letra handiz arrebaz eta ilobaz oso gutxi egin da hitz nahiz azken honek sorta bat josi hain erantzun argiz. Enrike Elizegi ez zen nahastu aldizkariz neskazaharren topikoak Ibaizabal-en idatziz bertsio osagabe bat genuke ehungarren aldiz Joxepa aurka egiten ausartu izan ez balitz.

Historia aldatzen da zirrikituz zirrikitu; bilatzen jardun ezean ezin da inor aurkitu. Mardarasek eta Loidik nahiz izan nahiko meritu aurrekoen ahaleginak nahi nituen deskribitu, jakinmina ase asmoz arakatu, deskubritu… Bertso sorta luze honek —nahiz ez guztiak kabitu— ikusezinak zirenak ikusarazi nahi ditu; inork ez dezala esan ez zirenik existitu.

(…)

T 7

HEMEROTEKA

“Balapean” Angel Aldarondo

(…) Zineman gehien gutxiesten den lanbidea da gidoilariena. Zuzendariak ez dira alkimistak, ezin dute gidoi txar batekin ezer onik sortu. Halere, oraindik badira horretaz jabetu ez diren zenbait ekoizle, edo ganorazko bat aurkitzen dutenean zaintzen ez dutenak, talentua erbestera kondenatuz. Zertarako zaindu friki horiek, Euskal Herrian bertsolari jatorrek —gure suitzar labanak— denetarako balio dute eta. Nola ez, telebistako arduradun eta produktoreek gidoilariei dieten errespetu falta itzela ikusleengan ere adierazten da. ETBn entzun ditzakezun esaldiak ez dira nolanahikoak: “Amaitu testa behingoz. Txorrada bat bestearen atzetik jarri behar duzu, eta listo”, “aldatu elkarrizketa, nire amak ez du ulertu”, “hori sofistikatuegia da, ez ahaztu ETB1eko ikuslea ergela dela”. Emaitza: erredaktore erreak produktorearen amak botatako txisteak egokitzen. (…)

Purrustada honen adibide sintomatiko bat jartzearren, ariketa gisa botako dut: topa ezazue Eutsi! filmaren — ETBko oraingo zuzendariaren Baleuko enpresak ekoiztutakoa— gidoilarien izenak dituen kredituen fitxa oso bat. Zorte on.” •

Oholtza, generoan hankamotz Saioa Alkaiza

Gizonen ahotsez eraiki izan da historian bertsolaritza. Urteekin, baina, ugaritu egin da emakumeen presentzia. Baina inprobisatzaile askori egote hutsak ez dio balio. Bestelako bertsolaritza bat desio dute, heteropatriarkatuaren begiradak eraikia ez dena. Berrikuntza aldarrikatu dute: formetan, gaietan, pertsonaietan… (…) Prisma zabaldu bai, baina ertzak agerian utzi behar direla azpimarratu dute bertsolariek: “Generoa ez da gai emea”, esan du Amaia Agirrek. Alegia, ez dagokiela emakumeei bakarrik orain arte aditu gabekoak entzunaraztea. Ane Labakak anekdota bat dakar gogora: “Behin, bertso eskolan gai ireki baten aurrean erditze bat kontatzeari ekin nionean, esan zidaten normalagoa zela nik bide hori hartzea emakumea izanda gertuago nuelako. Benetan da niretzat

gertuagoko gaia emakume izate hutsagatik? Nire aurretik kantatu zuen gizonezkoak bere alabaren erditzea bikotearen ondoan bertatik bertara bizitakoa izanda ere?”. Haren aburuz, ez dago gizon edo emakume gairik. Besterik gabe, denen eskutan dago edozein perspektibak tokia izan dezan. “Nik entzun nahiko nituzke gizonezkoak erditzeari buruz edo emagin baten paperean kantatzen”. Katerik ez luke izan behar gaiak: “Gai bat ez da gizonezkoena edo emakumezkoena, mila gizonezkok mila modu ezberdinetan har dezaketelako eta mila emakumek ere bai”. Hari beretik tiraka aritu da Onintza Enbeita: “Kontua da gaiak bi multzotan banatzen direla: gai unibertsalak eta emakume gaiak. Hilekoa, amatasuna, maitasunaz hitz egiteko zenbait modu… emeegiakdira, eta jendeak esaten du: ‘Hemen datoz hauek betikoarekin’. Arazoa hor dago. Gai guztiak guztionak direla onartzen dugunean, zeharo aldatuko dira gaiak eta gaiak planteatzeko moduak”. T

Hizkuntzak herri egiten gaitu

MADELEINE CANNON

KANPOTIK

Londonen jaioa da eta Royal Academy of Dramatic Art-en burutu zituen antzerki ikasketak. Antzerkigintzan, Irratian eta Telebistan egin izan du lan, besteak beste BBCrekin. Ahotsari eta testuari buruzko eskolak emana antzerki ikasleei, nazioarteko Shakespeare tailerretan ere kolaboratu izan du. Egun, Donostian bizi da, ahotsa eta komunikazioari buruzko ikastaroak emanaz.

INGELES BAT BERTSO SAIOAN L

THEATER AND BERTSOLARITZA

EHEN aldiz bertsoak Urepelen entzun nituen, 2009ko Xalbador Egunean. Liluragarria izan zen. Bazkaldu berritan mahaiaren bueltan hizketan ginela, lau pertsona oholtzara igo ziren oso informal jantzita. Oholtzan entzuleoi begira jarri, eta jendearen solasa mututu zen. Oholtzara eskuetan paper bat zuen gizonezko batek lagundu zien. Gizon hura lau horietako bati zuzendu zitzaion, bertaratutakooi ongi etorria egin ondoren, eta harek, zigarreta erretzen ari zen bitartean arreta handiz eta isiltasun erabatekoan entzun zion paperdunari. Erabakia hartutakoan, zigarreta jaurti, mikrofonoa hartu eta hitzak intonatzen hasi zen, poliki eta deliberamenduz doinuari atxikiz. Entzuleak erabateko isiltasunean zeuden. Oinei erreparatzen nien nik, errimatzen zuten hitzei. Gainontzekoak barreka ari ziren, eta, tarteka, kantuan zebilenaren doinuan eta erritmoan kantatzen zuten harekin batera. Hipnotizaturik nintzen. Prozedurak horrela jarraitu zuen gaiak eta partaideak aldatuz., taldekideek txandaka elkarri erantzunez eta elkar desafiatuz. Bertsoaren eraikuntza ikusezina, eta entzuleen txaloak, barreak eta isiltasunak oholtzakoen emanaren erritmoarekin bateratuta. Bi ordu luzeko emanaldia probokatzailea, inspiratzailea eta maisuki entretenigarria iruditu zitzaidan. Iluminaziorik gabea, eszenografiarik gabea, jantzirik gabea; hitzak eta ahozkotasuna soil-soilik. Miresgarria egin zitzaidan.

> ERREDAKZIOAN ITZULIA Orduan bertsozaletu nintzen erabat. Bertsolaritzaz irakurtzen eta bertso saioetara joaten hasi nintzen, baita euskara ulertzen ez nuenean ere. Gehienetan, alboan euskara zekien norbait edukitzeko zortea izan dut, gaia itzuli izan dit, eta testuingurua ulertu izan dut. Era horretara, azken Bertsolari Txapelketa Nagusian txunditurik izan nintzen egun guztian zehar. Orain bertsogintzaz gehiago ikasi nahi dut, eta horretarako euskara ikasten ere hasi naiz. ANTZERKIGINTZAN IKASITAKOTIK Ahotsaren soinua eta adierazkortasuna betidanik izan nire lan ibilbideko ardatz. Adierazi nahi den hori ahotsaren intonazio eta Ăąabarduren bidez ulertzen dut, hitzen esanahiarekin bezainbat. Beraz, bertsoak entzuten ditudanean gehienbat ahotsak tonu, inflexio eta erritmo aldaketen bidez hitzei zer gehitzen dien jartzen dut arreta; baita hitzak zein indarrekin ahoskatzen diren ere. Antzerkigintzatik ikasitakotik, entzuleen erreakzioak irakurtzen ere badakizkit, eta horiek ere interpretatzen ditut. Aldi berean jabetzen naiz emanaldiek zein tentsio eta erronka dakarten. Aktorearen helburua hitzak unean berpiztea da, une berezi zehatz hori sortzeko, baina, jakina, erabiltzen ditugun hitz horiek ez dira unean sortuak, gidoi batetik ikasiak baizik.â&#x20AC;˘ 11

UDABERRIKO PUNTUTAN

EGUR ETA ITSAS USAINA BILTZEN DA ALBAOLAKO TINGLADUAN. Olatuak eta mailu kolpeak, akorde berean dantzan. San Juan galeoiaren hezurduraren bueltan gabiltza, garai hartako itsasgizonen Ternuarako bidea nolakoa zen irudikatu nahian. Xebastian Lizasok, 1989ko Txapelketa Nagusian, ohetik altxa ezinda zegoen itsasgizon baten ahotik osatu zuen kartzelako ariketa.

Ternuarako bidean ibilitako arrantzaleentzat zer ote zen itsasoa? Ez dakigu, Xebastian Lizasok gorpuztu zuen gizon hura bezala, itsasoari begira eman nahiko ote zuketen azken arnasa itsasgizon haiek? Jon Maiarentzat, bertso sorta baterako aitzakia izan zen “azken arnasa eman nahi nuke itsasoari begira”. Atlantikoaren zeharkaldi luzean, Ternuarako bidean, zenbat enbata, brisa, galerna… zenbat arrats gozo, egun gazi; zenbat gaur garbi eta bihar nahasi… Zenbat kaio zorabioan… zenbat eguzki irteera.

A Z T N I A K ES BEREZIA

rbi eta bihar ; zenbat gaur ga zi ga un eg , zo zenbat arrats go brisa, galerna… , ta ba en at nb eera. an, ze Ternuarako bide zenbat eguzki irt n… oa bi ra zo kaio nahasi… Zenbat

Puntutan arropa dendak, azken diseinua aurkezteko, leku ezin egokiagoa du Albaola eta San Juan galeoiaren hezurdura. Galeoiaren brankatik, egunean zehar ikus litezkeen kolore guztietan, giro bero zein hotzetarako. Ternuarako bidea egin zuten itsasgizonen azalik ez zuen Puntutanek jantzi. Haien bihotz taupadek, baina, marraztu dute diseinu hau.•

) O R U E 1 2 N A (URTE ETA PUNTUTAANT

B A T E S I KAM OPARI

bertso eguna URTARRILAREN 1EAN OSPATU OHI DA NORMALEAN URTE BERRIAREN HASERA. TXINATARREK ORDEA OTSAILEAN OSPATZEN DUTE, ETA BERTSOZALEOK URTARRIL BUKAERAN. BERTSO EGUNAK, BERTSOLARI EGUNA GARAI BATEAN, HAMARKADETAKO IBILBIDEA DU ATZETIK, AZKEN URTEETAN ESPERIMENTAZIORAKO ETA TOPAKETARAKO GUNE GISA FUNTZIONATZEN DU, ETA HONEZKERO KURSAALA EZ EZIK GOIZEAN ALDE ZAHARRA ETA GAUEAN MANTEO ERE HARTUAK DITU BERETZAT. HISTORIARI ERREPASO BAT EMAN ETA GOIZ, ARRATS NAHIZ GAUEAN, 24 ORDU BERTSOTAN, BERTAN BIZI IZATEN DEN GIROA EZAGUTU NAHI IZAN DUGU.

Bertsozale askorentzat, izan hango edo hemengo, huts egin ezineko hitzordua da. Kanpoan hiru aldiz elurra egin dezake edo Kantauri itsasoak harrotu eta Kursaala besarkatzea erabaki. Baina, barru giroan, kasik bi mila bertsozale, bi ordu luzez, dena begi, dena belarri izaten dira Bertso Egunean.

Omenaldira bildutako entzuleek erabakitzen zuten hurrengo urtean zein izango zen bertsolari omendua. 22

RAKUSLEIHO HANDIA DA, ETA BEREZIA. ESPERIMENTAZIOA, LABORATEGIA, BERRITASUNA. ETIKETA ASKO JARTZEN ZAIZKIO BERTSOZALEAK ZORROTZ, OSO ZORROTZ, BIZI DUEN PLAZARI. ETA BERTSOZALEA ESATEAN ESPEKTRO OSO ZABALARI BURUZ ARI GARA; ADINEZ, JATORRIZ, IDEOLOGIAZ, MUNDU IKUSKERAZ, OSO DESBERDINAK DIRENAK ESERTZEN DIRA KURSAALGO KUBO HANDIAN ELKARREN ONDOAN. MUSUA GORRI, BEROKI JERTSEBUFANDAK ERANTZITA, BERTSOLARIEK NORA ETA NORAINO ERAMANGO DITUZTEN ZAIN.

1968. urtean hasi zen antolatzen. KTE erakundeak —Donostiako Kultur eta Turismo Ekintzetxeak— San Sebastian jaiaren barruan bertsotarako plaza bat jarri nahi izan zuen. Orduko txapelduna, Manuel Olaizola “Uztapide” izan zen omendua estreinako urte hartan. Lehenengo hura polito joan zenez, KTEk antolatzen segitzea erabaki zuen. Bertsolari Eguna izena hartu zuen eta garaiko bertsolari ugariren omenaldi eguna izan zen urte askoan.

1995ean etorri zen, segur aski, aldaketa handiena. Bertsolari Eguna izatetik Bertso Eguna izatera pasatu zen. Udarregiren mendeurrena eta Andoni Egañaren eta Zazpi Eskale taldearen disko aurkeztu berriak izan ziren saioaren ardatza. “Garrantzitsuena filosofia aldaketa izan zen. Bertsolaritzaren aldaketa sinbolizatzen du Bertsolari Egunetik Bertso Egunerako saltoak. Azken hamar urtean, 1985etik 1995era, gauza asko aldatu ziren, eta horren bilakaera da Bertso Egunaren bilakaera. Bertsolaritzaren sozializazioaren islada da. 19861987 urtera arte, elkartea sortu arte, omenaldiak izaten ziren, indibidualak. Gainera, nahiko gazte zirela omentzen ziren bertsolariak”, gogoratu du Andoni Egañak. Hala da, gainera. Pentsa, 1968. urtean Bertsolari Egunean omendu zutenean, Uztapidek 59 urte zituen. Xalbadorrek, 1969an omenaldia jaso zuenean, 49 urte. Manuel Lasartek, 1971ko omenaldian, 44 urte. Eta Lazkao Txikik, 1976ko omenaldian, eta Txomin Garmendiak, 1984koan, berrogeita hamarna urte.

Bertsolari Elkartea Bertsozale Elkartea bihurtu zen. Eta Bertsolari Eguna Bertso Eguna bihurtu zen. Segidan emandako aldaketak izan ziren, gogoeta baten ondorio. “Gogoratzen naiz nire hasierako urteetan —1986-87 buelta horretan— saioa Victoria Eugenian izaten zela, eta, gero, bazkaria. Baina bazkaritara bertsolariak eta beren emazteak joaten ziren bakarrik. Gaur egungoaren oso desberdina zen, bertsozalerik ez zen joaten, festa pribatuagoa bezala zen. 1987az geroztik, elkartea sortua zela, bere oinarriak ja jarriak zeuden; transmisioa, ikerkuntza, zabalpena… eta hasten zara pentsatzen transmisioaren ikuspuntutik, adibidez, eta konturatzen zara bertsolari edadetu bat igande eguerdiz Victoria Eugenian omentzeak eta ondoren gutxi batzuk bazkaltzera joateak ez zuela transmisioaren funtziorik betetzen. Akaso, alderantzizkoa lortzen zuen”.

“Victoria Eugeniako gehienak agurrak ziren. Banakabanaka, denek kantatzen zuten agur bana eta igual igotzen ziren oholtzara hogei edo hogeitamar”.

“Elkartea sortu berritan Zarauzko ikastolan egiten genituen bilerak. Eta gogoratzen naiz nola bertsolari edadetu batek, 65 bat urte izango zituen, proposatu zuen ‘tira, hasi beharko dugu omenaldiak binaka egiten. Bestela, guri ailegatzerako hil egingo gara’”, segitu du Egañak.

“Bertsolari edadetu bat igande eguerdiz Victoria Eugenian omentzeak eta ondoren gutxi batzuk bazkaltzera joateak ez zuen transmisioaren funtziorik betetzen”.

Hasierako urteetan bitxia zen omendua aukeratzeko modua. Omenaldira bildutako entzuleek erabakitzen zuten hurrengo urtean zein izango zen bertsolari omendua. Hartara, sarrera txarteletan jartzen zuten omendua izatea nahi zutenaren izena. Herri bozketa horren ondorioz, aipatu bezala, oso gazte zirela omentzen ziren bertsolariak. 1979. urteko bertsozaleek Imanol Lazkanoren aldeko boza eman zuten hurrengo urtean, 1980. urtean, omendua izan zedin Bertsolari Egunez. Baina Lazkanok ez zuen onartu, 43 urterekin omenaldirik ez zuela behar esanez. Hartara, bigarren bozkatuena izan zen Etxahun Iruriko omentzea erabaki zuten antolatzaileek. Baina, gauzak zer diren, Etxahun omenaldiaren eguna baino lehen hil zen. Dagoeneko entzuleek aukeratzeko tarterik ez zutenez, 1980. urtean ez zen omenaldirik izan. Gainera, 1980ko urte hasiera hartan txapelketako azken saioa Donostian jokatu zen eta horrekin nahikoa zela erabaki zuten. Ordurako bertsolariak biltzen hasiak ziren eta batzorde bat osatua zuten Bertsolari Egunaren bueltan. Eta ordutik aurrera batzorde horrek erabakitzen zuen omenduaren izena.

Hartara, 1995. urtean Bertso Eguna izatera pasatu zen, eta hasierako urte haietatik hasi ziren igartzen aldaketak. “1996an, lehendabizikoz, kanpotarrak gonbidatu ziren; Alpujarretako Troberoak, Balear uharteetako glosadoreak eta Kubako decimistak izan ziren gure artean. Nazioarteari garrantzia ematen hasi ginen… diskoen aurkezpenak hasi ziren, bestelako proposamenak…”, nabarmendu du zarauztarrak. Bertsolaritza irekitzen ari zen urteak ziren, munduari irekitzen eta bere baitan zabaltzen. Eta aldaketa horiek sumatzen ziren Bertso Eguneko oholtzan. “Benetako saltoa 1995. urtean izan zela uste dut. Gero, 2001ean, Atanotik Kursaalera pasatu ginen. Oholtza aldatu zen, baina ez besterik. Benetako aldaketa, aurrekoa izan zen. 1995eko salto handi hartatik Bertso Egunean beste saltorik ez dugula eman, esango nuke. Aldaketa garrantzitsu bakarra 1995ekoa izan zen. Geroztik, tokiak aldatu dira, Victoria Eugenia, Balda, Atano, Kursaal…; festa igande eguerditik larunbat arratsalde-gauera pasatu da; jantokiak aldatu ditugu —ez delako erraza hainbeste jende kabitzeko moduko tokiak topatzea—, baina mamia ez da aldatu”. Jantokietan bertsozale gehiagori tokia egin behar zitzaion. Eta bertsozaleen begi-belarrietan, bertsolaritza airean zekarten proposamen berrientzat tokia egin behar zen. Bertso Eguneko plazaren aurrean plantatzen den bertsozaleak, urterik urte, gauza berriak espero ditu. Askotan gertatzen da, ordea, batzuentzat berriegiak izatea eta besteentzat ausardia gutxikoak. “Guk 86an Victoria Eugenian egiten genuena eta orain egiten dena erabat genero desberdinak dira. Victoria Eugeniako gaiak, igande eguerdirako, larunbat arratsaldean, Ordiziako taberna batean presaka jartzen genituen, garai hartako bertsolari gazteek; Iñaki Murua, Millan Telleria, Xebastian Lizaso, Sarasua, Peñagarikano, nik neuk… gaiak bezperan eta presaka jartzen genituen. Eta, gero, Victoria Eugeniako bertso gehienak agurrak izaten ziren. Banaka-banaka, bertsolari denek kantatzen zuten agur bana, eta igual igotzen ziren oholtzara 20-30. Agur bana, ofizioka hiruzpalau saio eta kito. Ez dago konparatzerik ordukoa gaurkoarekin. Gaur egungo saioen emaitza artistikoak ez nau kezkatzen. Badakit ona izango dela”. Bertsolariarentzat plaza oso garrantzitsua da Bertso Egunekoa. “Batzuetan sumatzen dut ahazten ari zaigula zein garrantzitsua den, ohituraren ohituraz. Bertsozalearen aldetik da garrantzitsua.

Aspalditik, Bertso Eguna espresuki horretarako sortzen den talde antolatzailearen eskutan geratzen da. “Hori gauza ona izan da, talde antolatzailea sortu eta askatasun osoa eman, nahi dutenerako. Eta hor askotariko proposamenak sortzen dira, batzuei gustatuko zaizkienak eta besteei ez. Baina hori da gaur egungo bertso publikoa. 20 urteko Hernaniko neska bati eta urtero Arantzatik etortzen den gizon edadetuari ez zaizkie gauza berdinak interesgarriak irudituko, eta, gainera, hala behar du. Bertso Egunean oso ikuspegi desberdinak eta berritzaileak sortu dira, esperimentazio gune bihurtu da, urte batzuetan ondo ateratzen da eta besteetan okerrago. Baina horrek ez nau kezkatzen. Badakit gaizki ateratzen den urtean ere egia asko dagoela oholtza horretan”. Bertso Egunak proposamen oso desberdinak jarri ditu mahai gainean; bertsozalea harritzea lortu du, aspertu ere egin du, algaraka jarri du eta bertsozalea haserretzea ere lortu du. 2014. urtean, esaterako, generoaren inguruko proposamen oso ausarta egin zuen, inor epel utzi ez zuena. Historiako zein gaurko emakumeak oholtzaren erdian jarri eta generoa gai nagusi bihurtu zuen. Batzuei izugarri gustatu zitzaien, besteei ezer ez, deseroso sentitu eta haserretzeraino. “Baina gustatu ez zitzaionari ere emango zion zer pentsatua, ezta? Eta hori gauza ederra da. Bertso Eguneko jaialdiak aukera ematen du elkartearen beste helburuak txertatzen joateko”.

“Zelofan gero eta distiratsuagoari neurriko mamia jartzen geroz eta zailagoa da”.

Bertso Eguna eszenagrofikoki emanaldi oso zaindua bihurtu da. “Egia da hori, baina tamalez egia da zelofana jartzen errazagoa dagoela gaur egun, eta mamia jartzea lehen bezain zaila dela. Zelofan gero eta distiratsuagoari neurriko mamia jartzen gero eta zailagoa da. Hori horrela da”.

“1995eko salto hartatik tokiak aldatu dira, festa igande eguerditik larunbat arratsalde gauera aldatu da, baina mamia ez da aldatu”.

Arantzako bertsozale batzuek eta Azkoitiako bertsozale batzuek pasa dezakete bizitza osoa elkar ezagutu gabe. BECen kointzidituko zuten igual, baita Nafarroako finalen batean ere, baina horiek elkarren ezagutza izateko gune bakarretakoa da Bertso Eguna. Hori da garrantzitsua. Eta bertsolarientzat ere bada kezka, baina ez maila artistikoan. Maila artistikoan maila emango dugula ez daukat zalantzarik”.

Deskribapena: Bertso Eguna (45. 2013. Donostia). 2013-01-26 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertso Eguna (36. 2004. Donostia). 2004-01-24 Donostia. Afaria Araeta Sagardotegian Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertso Eguna (29. 1997. Donostia). 1997-01-18 Donostia Jaialdia. Maialen Lujanbio eta Joxe Lizaso kantuan Argazkilaria: Karlos Corbella Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertsolari Eguna (24. 1992. Donostia). 1992-01-19 Donostia Jaialdia. Emile Larre, Mariano Izeta eta Teodoro Hernandorenari omenaldia Argazkilaria: â&#x20AC;&#x201D; Iturria: Mariano Izeta sendia

Eta hor plantatzen da bertsolari taldea, oholtza gainean, urteko proposamena edo “harrikada” nondik nora joango den oso ondo jakin gabe. “Egia da plaza arriskutsu samarra badela. Gainera, egungo baliabide teknologikoekin-eta, ez dugula jakiten nola aterako den. Eta, lehen esan dudan bezala, zelofana zenbat eta distiratsuagoa, bertso mamia jartzen gero eta zailagoa. Eta finean, bertsolariaren gainean dago saioaren pisua. Baina bertsolaria ohituta dago datorkionari egokitzen. Plaza guztietan egin behar du ariketa hori, baita Bertso Egunean ere, noski”. Baina, Bertso Eguna gainontzeko plazetatik desberdina da. “Naziotasuna da desberdin egiten duena. Lehiarik gabeko bertsozale eta bertsolarien arteko nazio mailako bilera da. Garrantzitsua da hori”.

Andoni Egañaren ustez, agian, bada garaia Bertso Egunari beste buelta bat ematekoa. “Arratsaldeko jendaurreko saioak ez nau kezkatzen. Gehiago kezkatzen nau afariak eta afal ondoko saioak. Azken bi urteetan Manteora joan gara, eta sentsazioa daukat agortzen ari ote den afariaren formula. Afal ondoan bertso jardunak izaten dira, baina jendearen %70 igual ja ez dago bertso gehiago entzuteko, baina beste %30a bai, eta zaila da kontua. Afal ostean jende gehiena trago batzuk hartzeko, beste bertso eskolakoekin hitz egiteko, ligatzeko… egoten da. Eta horientzat afal osteko bertso jarduna, nahiz eta punta-puntakoa izan, hari musikala baino ez da. 1971. urtetik gaur arte iraun duen bakarra mahaia izan da, jateko mahaia, eta ez dakit ez ote liratekeen kendu behar, ez dakit ez ote gaituen mahaiak gehiegi lotzen. Aurten, esaterako, Oskar Estangak, Beñat Gaztelumendik eta musikariek sekulako ahalegina egin zuten afal ostean, izugarrizko saioa, eta jende askok ez zien kasurik ere egin. Hari musikala ondo onartzen da beste gauza bat egiten ari zaren

Bertso Egunak bertsozalea harritzea lortu du, aspertu ere egin du, algaraka jarri du eta haserretzea ere lortu du.

Izan ere, nola kontentatu hain espektro zabala marrazten duen publikoa? “Modu bakarra dago kontentatzeko ez, zintzoa izateko baizik: talde antolatzaileak lana gogoz egitea —eta beti egiten du—, eta, bertsolariak, emateko jarrerarekin joatea. Ezin da gehiago eskatu”.

bitartean, baina bertsoak ez du onartzen bitartean beste zerbait egiten aritzea”. Gogoeta horrekin bueltaka dabil Andoni Egaña. Bertso Eguna eta hurrengo egunean berriz joan zen Kursaalera, bere bizitzan lehenengoz, opera entzutera. “Asko harritu ninduen publiko oso arrunta zela nik espero nuenerako; euskara asko entzuten zela kubo txikian, laurehun pertsona horien artean; eta zortzi-hamar batek esan zidatela ‘atzo ere hemen ginen. Ondo, e?’, eta beste batzuek ‘telebistaz ikusi genuen bertso eguna, polita’. Niretzat ezustea izan zen operarekin publikoa konpartitzen dugula ikustea…”. Gustatu egin omen zitzaion, ez omen zen aspertu, eta, gainera, bertsotarako gauza batzuk ikasi omen zituen operatik. •

Deskribapena: Bertso Eguna (38. 2006. Donostia). 2006-01-28 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

BERTSO EGUNA URTEZ URTE BERTSOLARI EGUNA. 1968. urtean hasi zen antolatzen eta garaiko hainbat bertsolariren omenaldi eguna izaten zen. Jarraian, urtez urte omendu direnen zerrenda:

Baztanen ere geurea dena babestuz

Manuel Olaizola Uztapide (1968) Fernando Aire “Xalbador” (1969) Manuel Lasarte (1971) Mattin Treku (1972) Iñaki Eizmendi “Baserri” (1973) Balentin Enbeita (1974) Pedro Ortuzar “Iturri” (1975) Joxe Miel Iztueta “Lazkao Txiki” (1976) Joxe Lizaso (1977) Joxe Joakin Mitxelena (1978) Joxe Agirre “Oranda” (1979) Paulo Zubiarrain “Paulo Txikia”, Antonio Mari Eizmendi “Loidisaletxe” (1981) Jon Mugartegi (1982) Manuel Sein “Xanpun” (1983) Txomin Garmendia (1984) Jesus Alberdi “Egileor” (1985) Patxi Etxeberria (1986) Jon Azpillaga (1987) Bertsozale Elkarteak, bere sorreratik, (1987) bere gain hartu zuen Bertsolari Egunaren antolaketa. Hasierako urteetan aurreko bidea segitu zuen, omenaldien bidetik. Bautista eta Xalbador Madariaga (1988) Jose Luis Lekuona “Lexoti” (1989) Jose Alberdi eta Basilio Pujana (1990) Patxi Iraola eta Florentino Goiburu (1991) 1991n, omenduen alorra zabaltzea erabaki zen bertsolaritzaren alde lanean aritu zirenetara.

Emile Larre, Mariano Izeta eta Teodoro Hernandorena (1992), antolatzaileak.

Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Anjel Mari Peñagarikano, Manuel Sein “Xanpun”.

Alfontso Irigoien antolatzailea eta Santi Onaindia (1993), eragilea eta ikerlaria, hurrenez hurren.

— 1 9 9 8 : Pedro Mari Otaño Ameriketara azken aldiz joan zeneko 100. urtemuga ospatuz antolatu zen. Bertsolariak: Joxe Agirre, Xabier Amuriza, Jon Enbeita, Oihane Enbeita, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Aitor Mendiluze, Jon Sarasua, Xabier “Euzkitze”.

Jexux Lete “Ibaiertz”, Inozentzio Olea, Joxe Aierbe, Manuel Matxain, Luis Rezola “Tximela”, Jose Manuel Arriola, Xalbador Zapirain “Ataño” eta Sebastian Salaberri (1994), gerra osteko bertso-jartzaileak. 1995. urtean Bertsolari Eguna zena Bertso Eguna izatera pasatu zen. Omenaldien garaia itxi egin zen eta bertsolaritzan ematen ari ziren aldaketa sakonak jasotzera pasatu zen Bertso Eguna. Geroztik, gune irekia bihurtu da, bat-bateko sorkuntza eta esperimentazioaren arteko oreka bilatu nahi duen plaza berezia. Udarregiren mendeurrena: Andoni Egañaren eta Zazpi Eskaleen disko aurkeztu berriek, ikus-entzunezko osagarriak eta bat-bateko saioak izan zuten protagonismoa, Anoeta pilotalekuan izandako saioan. Bertsolariak: Ireneo Ajuria, Jon Azpillaga, Andoni Egaña, Bittor Elizagoien, Igor Elortza, Jon Enbeita, Iratxe Ibarra, Unai Iturriaga, Anjel Larrañaga, Jon Lopategi, Jon Maia, Iñaki Murua, Jon Sarasua, Manuel Sein “Xanpun”, Amaia Telletxea, Xabier “Euzkitze”.

— 1995:

— 1 9 9 6 : Alpujarretako Troberoak, Balear uharteetako glosadoreak eta Kubako decimistak izan ziren gure artean. Bat-bateko bertsogintzak izan zuen bere lekua. Bertsolariak: Joxe Agirre, Miquel Ametller, Xabier Amuriza, Peru Aranburu, Manolo Arozena, Esteve Barceló “Verderoll”, Andoni Egaña, Bittor Elizagoien, Igor Elortza, Jon Enbeita, Miguel Garcia, Jexux Mari Irazu, Unai Iturriaga, Felix Iñurrategi, Manuel Lasarte, Jose Luis Lekunberri, Joxe Lizaso, Sebastian Lizaso, Aritz Lopategi, Maialen Lujanbio, Jon Martin, Aitor Mendiluze, Mikel Mendizabal, Anjel Mari Peñagarikano, Antonio Pons, Aitor Sarasua, Jon Sarasua.

“Katea ez da eten” lelopean hiru belaunalditako bertsolari-taldeen bat-bateko saioa osatu zuten. Bertsolariak: Joxe Agirre, Estitxu Arozena, Jon Azpillaga, Andoni Egaña, Igor Elortza, Jon Enbeita, Unai Iturriaga, Joxe Lizaso, — 1997:

“Mende bi tarte” izan zuen leloa, eta bat-bateko saio berezia izan zuen oinarri. Saio amaieran dantza eta bertsoen arteko uztarketa entseatu zen. Bertsolariak: Joxe Agirre, Xabier Amuriza, Estitxu Arozena, Jon Azpillaga, Andoni Egaña, Igor Elortza, Jon Enbeita, Oihane Enbeita, Txomin Ezponda, Manuel Lasarte, Imanol Lazkano, Jon Maia, Anjel Mari Peñagarikano, Oihane Perea, Jon Sarasua. — 1999:

“Bertso Eguna 455. Jalgi adi plazara” zuen leloa Etxeparerena gogoan. Bat-bateko saioa oinarri, bertsolaritzaren historia islatzen zuen diaporama eta bertsolariaren “trantzearen” antzezpena jaso zituen. Bertsolariak: Joxe Agirre, Xabier Amuriza, Sustrai Colina, Andoni Egaña, Oihane Enbeita, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Jon — 2000:

HERRI HAU SORTZEN SEGI DEZAGUN EUSKARATIK ETA EUSKARAZ! Ongi etorri Gipuzkoako Bertsolari txapelketa. Maiatzaren 17an kanporaketa Bergaran Zabalotegi aretoan, 11:30ean eta 17:30ean.

Deskribapena: Bertso Eguna (46. 2014. Donostia). 2014-01-25 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Gari Garaialde Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa 40

Lopategi, Maialen Lujanbio, Leire Ostolaza, Asier Otamendi, Xabi Paya, Jon Sarasua, Manuel Sein “Xanpun”, Xabier Silveira, Arkaitz Ugartetxea. “Bertso Egunak… Bere Bidean” Bertso Tramaren proposamena ekarri zuen: gidoilari batek eratu eta proposatutako gidoi jarraituan bertsolarien bat-bateko sormena. Bertsolariak: Joxe Agirre, Xabier Amuriza, Jon Azpillaga, Andoni Egaña, Oihane Enbeita, Unai Iturriaga, Imanol Lazkano, Aritz Lopategi, Gregorio Larrañaga “Mañukorta”, Aitor Mendiluze, Anjel Mari Peñagarikano.

— 2001:

Eneko Olasagastiren gidaritzapean, eszenografian egin zen ahalegina, baliabide desberdinak erabiliz gaiak emanez bertsolariei. Bat-bateko goi mailako bertsogintza eta eszenaratzea uztartzea izan zen jomuga. Bertsolariak: Sustrai Colina, Andoni Egaña, Igor Elortza, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Jon Maia, Xabier Silveira.

— 2002:

Gai-jartzaileek aurreko urtean zehar egindako lanaren isla izan nahi zuen, egungo bertsogintzan duten eragina eta beren sortzaile izaeraren aldarrikapenaren irudi. Bertsolarien sormena eta gai-jartzaileen eragina izango ziren nagusi. Bertsolariak: Xabier Amuriza, Andoni Egaña, Igor Elortza, Jexux Mari Irazu, Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Fredi Paia, Anjel Mari Peñagarikano, Xabier Silveira, Jokin Sorozabal.

— 2003:

“Lehengo Lepotik” zen leloa. Txapelketa Nagusia 2005en arrakastaren zurrunbiloan murgilduta, nondik gatozen gogorarazi nahi izan zen, protagonismoa emanez bertsolari belaunaldi zaharrenei. Bertsolariak ez ezik, zer aldatu da bertsolaritzan? Bertsoa bizirik dago. Bertsolariak eta inguruak egiten dute bertsoa. Eta zertan aldatu da ingurua azken 40 urteetan? Nola ibiltzen ziren orduan? Zein gaiei kantatzen zitzaien eta nola jartzen ziren gaiok? 60ko hamarkadara jauzi egin eta orduko bertso-giroa bizitu nahi izan zen Kursaalen. Bertsolariak: Eñaut Agirre, Joxe Agirre, Jesus Alberdi “Egileor”, Jon Azpillaga, Patxi Etxeberria, Txomin Garmendia, Jose Luis Gorrotxategi, Manuel Lasarte, Imanol Lazkano, Koxme Lizaso, Jose Lizaso Peñagarikano “Olaberri”, Gregorio Larrañaga “Mañukorta”. — 2006

Bertsogintzarentzat protagonismo osoa berreskuratzeaz gain, bertsolarien kokapena eta espazioaren banaketa izan ziren bereizgarri nagusi. Bertsolarien posizioa eta oholtzaren banaketa bereziak bertsoan edo bertso-aldian izan dezakeen eragina azaleratu nahi izan zen. Bertsolariak: Andoni Egaña, Igor Elortza, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Jon Maia, Iñaki Murua, Anjel Mari Peñagarikano.

— 2 0 0 7 : Aho Zabalik Bat-bateko sorkuntza eta komunikazioa da bertsolaritza. Salbuespenak salbuespen, bertsolaria bere soilean kokatu ohi da ikus-entzulearen aurrean, eta hitza ez beste bitartekorik gabe liluratu ohi du: magia, oreka, emozioa, umorea, ironia… ikus-entzuleekin komunikazioa lortu eta konplizitate giroa sortzea da helburua. Bertsolariek, Txan magoaren kolaborazioarekin eta Ander Lipus aktorearen gidaritzapean, giro magikoa lortu zuten. Kursaalek eskaintzen dituen baliabideak baliatu ziren emaitzarik oparoena atera nahian. Bertsolariak: Amaia Agirre, Amets Arzallus, Andoni Egaña, Igor Elortza, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Jon Maia, Xabi Paya, Xabier Silveira.

“Bertso Hutsik”. Bertsoa biluzik, zer ezkutaturik gabe bere neurriaren bila. Horretarako, zer hobe bertsolariak, oholtza gainean, bakarrik egotea baino? Historiari erreparatuz gero, argi dago ez dela formula berria bertsolariak bikoteka gai

Bertso-Bertsioa. Sorkuntza globalean eta bertsogintzan eztabaidagai diren kontzeptuak aireratzea zuen helburu 2008ko Bertso Egunak. Bertsoa/bertsioa, orijinala/kopia, autentikoa/imitazioa, erreproduziblea/

— 2004:

— 2005:

librean aritzea. Baina berdina al da gai librean herriko plazan edo Kursaal bezalako areto batean jardutea? Eta nolako bilakaera du bertsoaldiak bikotea hirukote bihurtuz gero? Bertsoaren egoerarik puruena ezagutu genuen. Bertsolariak: Xabier Amuriza, Amets Arzallus, Andoni Egaña, Iñaki Gurrutxaga, Jexux Mari Irazu, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Jon Martin, Aitor Mendiluze.

— 2008:

Deskribapena: Bertso Eguna (42. 2010. Donostia). 2010-01-30 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Galder Izagirre Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

irreproduziblea, autoretza/jabetza konpartitua (copyright/copyleft), plagioa, aipuak… Eszenaratzean egin zen ahalegina, bertsolari zein gai-jartzaileak itzaletan mantenduz mikro aurrera joan arte. Nortasunik ere ez zuten izan protagonistek, zenbakiz edo kolorez (barra-kode bat bailitzan) izan ziren deituak. Bertsolariak: Uxue Alberdi, Jon Barberena, Sustrai Colina, Andoni Egaña, Juan Jose Eizmendi “Loidisaletxe II”, Igor Elortza, Onintza Enbeita, Arkaitz Estiballes, Beñat Gaztelumendi, Iratxe Ibarra, Jexux Mari Irazu, Unai Iturriaga, Maialen Lujanbio, Jon Martin, Fredi Paia, Anjel Mari Peñagarikano, Oihane Perea, Aitor Sarriegi, Iker Zubeldia. Joan-etorrian. Bertsolarien artean, gai-jartzailea eta bertsolariaren artean, baita bertsolariak eta publikoaren artean ere. Bertsoa komunikazioa den heinean, publikoa agente aktiboa da bertso-ekitaldian. Gaia edo bertsoa entzun osteko erreakzioak —isiltasuna, txaloa, keinua, algara— eragina du bertsolariarengan eta saioan, eta sormen prozesua baldintzatzen du. Hori erakusteko publikoa izan zen abiapuntu, Kursaaleko ekitaldiko gaiak jartzea eskatu zitzaion publikoari. Bertsolariak: Sustrai Colina, Andoni Egaña, Unai Iturriaga, Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Jon Maia, — 2009:

Deskribapena: Bertso Eguna (34. 2002. Donostia). 2002-01-26 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

ZALDIBIAKO UDALA BERTSOLARITZAREKIN BAT GIPUZKOAKO BERTSOLARI TXAPELKETAKO KANPORAKETA SAIOA

Maiatzak 16, larunbata Goizeko saioa 11:30ean Arratsaldeko saioa 17:30ean Zaldibiako antzokian

— 2010

: Jorge Oteiza eskultore eta pentsalariaren inguruan ardaztu zuen ekitaldia Euskal Herriko Bertsozale Elkarteak. Euskal kulturari egin zizkion ekarpenak balekoak izan direla sinistuta eta bertsolaritzari aitortu zion begiruneak bultzatuta. Bere ideiak eta ateraldiak oholtza gainean probak egiteko baliatu ziren: Oteizaren esaerak, izaera, esaldiak… gurera ekarri, moldatu eta probatu. Bertsolariak: Uxue Alberdi, Amets Arzallus, Igor Elortza, Patxi Etxeberria, Txomin Garmendia, Iñaki Gurrutxaga, Maialen Lujanbio, Jon Maia, Xabier Silveira, Jokin Sorozabal, Iker Zubeldia,

lanerako griña. Irudi gisa erabili zen sokak erakusten digu tentsio mementoa: “Soka etetera doa, honezkero eten ez bada. Hari bakarrean izanik bi aukera ditugu: soka tenkatu edo korapilo berriak asmatu. Dena ziztuan aldatzen da eta pentsatu gabe erabakitzen dugu. Estutasuna ez da sormenaren akuilurik txarrena, ordea”. Bertsolariak: Uxue Alberdi, Aitzol Barandiaran, Ramuntxo Christy, Andoni Egaña, Igor Elortza, Beñat Gaztelumendi, Iñaki Gurrutxaga, Jexux Mari Irazu, Eneko Lazkoz, Etxahun Lekue, Maialen Lujanbio, Jon Maia, Ander Solozabal, Jone Uria.

Kameleoiek hartu zuten Kursaala Bertso Egunaren edizio ganberroenean. Bertsotan ari diren leku fisikora, entzulearengana eta gaiaren eskakizunetara moldatzeko erabiltzen dituzten baliabideak bistaratu zituen eszenatokian aurkeztu ziren pilotalekuak, gaztetxeak, elkarte gastronomikoan prestatutako otorduak eta Alde Zaharreko Rekalde tabernatik zuzenean egindako saioak. Bertsolariak: Miren Amuriza, Amets Arzallus, Aitzol Barandiaran, Sustrai Colina, Andoni Egaña, Igor Elortza, Arkaitz Estiballes, Beñat Gaztelumendi, Sebastian Lizaso, Maialen Lujanbio, Jon Maia, Alaia Martin, Julio Soto, Jone Uria, Iker Zubeldia.

“Azalera”. Bertsolaritzaren historiako zein gaurko emakumeak oholtzaren erdian jartzea eta generoa gai nagusi bihurtzea bilatu zuen Bertso Eguna izan zen. Emankizunaren antolaketan 37 emakumek hartu zuten parte (prozesua bera jabetze eskola bihurtuz), eta Kursaaleko oholtzan lehen aldiz bertsolarietan 8 emakume eta 4 gizonezko ikusi genituen bertsotan. Antzerkiak, oihal dantzak, musikak eta kantuak atondu zuten emanaldia, emakumeen presentziaz bete zena. Bertsolariak: Ainhoa Agirreazaldegi, Uxue Alberdi, Saioa Alkaiza, Amets Arzallus, Igor Elortza, Nerea Elustondo, Onintza Enbeita, Beñat Gaztelumendi, Iñigo Gurrutxaga, Rosi Lazkano, Maialen Lujanbio, Maddi Ane Txoperena.

— 2011:

— 2 0 1 2 : Euskal Herriko Bertsozale Elkartearen hogeita bosgarren urteurrena ospatu zen. Elkarren segidan katean jarritako domino pieza erraldoiek markatu zuten saioaren estetika. Kantuan, zazpi probintzietako hogeita bost bertsolari aritu ziren, eta mende laurden lehenago Bertsolari Egunean omendua izan zen Jon Azpillaga bertsolariak abestu zituen agurreko bertsoak. Bertsolariak: Manex Agirre, Amets Arzallus, Jon Azpillaga, Aitzol Barandiaran, Odei Barroso, Oihana Bartra, Sustrai Colina, Andoni Egaña, Nerea Elustondo, Onintza Enbeita, Beñat Gaztelumendi, Jexux Mari Irazu, Unai Iturriaga, Aimar Karrika, Imanol Lazkano, Maialen Lujanbio, Aitor Mendiluze, Anjel Mari Peñagarikano, Maddi Sarasua Laskarai, Aitor Sarriegi, Julio Soto, Iñaki Viñaspre.

Gizakiak bizitzan zehar aurre egin beharreko krisiak izan zituen ardatz Kursaaleko ekitaldiak. Jakina baita zalantza egoeran areagotzen direla sormena, irudimena eta

— 2013:

— 2014:

“Jolastu nahi?”. Hamabi aulki ikusten dira. Jolaserako jarrita daude aulkiak, bakoitza postura eta kolore batean. Bertsolariei jolaserako proposamena egin zaie, jolastea nahiko genuke, baina serio jolastea. Bertsotan egin dezatela. Jolasa aitzakia hartuta, denetariko gaiak landu zituzten bertsolariek bertso saiora gerturatutako proposamenean. Bertsolariak: Unai Iturriaga, Unai Agirre, Nerea Ibarzabal, Alaia Martin, Maialen Lujanbio, Aitor Mendiluze, Nerea Elustondo, Eneko Lazkoz, Onintza Enbeita, Sustrai Colina, Andoni Egaña eta Amets Arzallus.•

— 2015

Deskribapena: Bertso Eguna (28. 1996. Donostia). 1996-01-27 Donostia Jaialdia. Miguel Ametller, Esteban Barcelo eta Antonio Pons glosadoreak Argazkilaria: â&#x20AC;&#x201D; Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertso Eguna (39. 2007. Donostia). 2007-01-27 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

“Erabat bat-batekoa da Bertso Eguna, inoiz ez da aurretik probatua egoten, ez eszenografia eta ez ezer”.

MAKINERIA TOPERA JARTZEKO EGUNA

“Nire lehen urtea erotzekoa izan zen. Kursaalgo lehen Bertso Eguna antolatzea egokitu zitzaigun eta Txapelketa Nagusiaren urtea ere bazen. Oroitzen naiz gauez esnatzen nintzela eta koaderno batean apuntatzen nituela egiteko nituenak, oharrak, ideiak…”. Mikel Mariskal 2001. urtean hasi zen Bertsozale Elkartean lanean. Lehen urtea gogoratu eta estres maila handia datorkio azalera, baina, segidan, bere lanerako lelo bihurtu dena gogoratzen du: “Lasai, azkenean beti ondo ateratzen da”. Euskal Herriko Txapelketa Nagusia Donostiako Belodromotik Barakaldoko BECera eraman zutenean, han zen Mikel Mariskal. Buru-belarri aritu zen trasteak batetik bestera eramaten. Baina buruko min handienak eragiten dituzten trasteak ez dira furgonetan edo kamioian kabitzen, buruan egiten dute gainezka. Bertso Eguna Atanotik Kursaalera eraman zutenean ere, bertan zegoen. 2001. urtea zen eta, hasiera batean, Kursaalgo kubo txikia aukeratu zuten. Baina bi aste lehenago sarrera guztiak agortuta zeuden eta handira egin behar izan zuten salto; apustua, handira. “Lehen urtetik, jendeak oso ondo hartu zuen Kursaalgo espazioa”. Antolatzaileentzat, baina, salto handia zen, eta berritasun ugari zekartzan. “Guretzat berria zen antzoki batean sartzea: argiztapena, oholtzaratzea, eszenografia… gauza asko kontrolatu beharra zegoen”. Bertso Egunaren antolaketa Bertsozale Elkarteko Sustapena izeneko sailetik bideratu izan da. “Lanku 2003. urtean sortu zen enpresa bezala, baina, 2001-2002 urteetan barna, proiektua garatzen jardun ginen. Ikusten genuen Lankuk bertsolarien kontratazioaz arduratu behar zuela eta, gainera, Elkarteak behar zituen azpiegitura eta produkzio lanen pisua ere hartu behar zuela; tartean, Bertso Egunarena”. Bertso Egunaren inguruan lantalde bat osatzen da beti. “Ideia baten inguruan osatzen da lantalde hori, eta, gero, eszenografikoki Lankuk garatzen du proposamen hori. Zenbait urtetan, arte

Lantaldeak emanaldia diseinatzen du, eta horren arabera sortzen diren behar teknikoak, estetikoak, azpiegiturei dagozkienak eta komunikatiboak Lankuren esku geratzen dira. Kartelak, esaterako, Lankuk egiten ditu. Bertso Egunaren prestaketa lana oso garrantzitsua da, zorrotza eta zehatza izan behar du. “Lan handia egin behar da gidoiarekin. Muntatzen egun horretan bertan hasten gara, goizeko zortzietan. Eta eguerdirako denak prest egon behar du. Gainera, aurretik ez dugu muntaia probatzen, egun horretan bertan eramaten da prestaturikoa paperetik oholtzara. Erabat bat-batekoa da Bertso Eguna, inoiz ez da aurretik probatua egoten, ez eszenografia eta ez ezer. Eta, noski, bertsolarien jarduna beti da bat-batekoa. Pistaren bat izaten dute saioa nondik nora joango den, espazioa ezagutzen dute ordu pare bat lehenago, baina, hortik aurrera, bat-bateko saioa da”. Bertso Eguna laborategi bat da. Eszenografia, formatua, gaiak jartzeko moduak berriak izan daitezke, aurretik oso ondo hausnartuak eta prestatuak, baina, era berean, bat-bateko saio baten freskotasuna bere horretan mantentzen du. Eta inoiz ez da zehatz jakiten zer pasatuko den.

Bertso Eguna egun estua izaten da Bertsozale Elkartearen bueltan lanean dabiltzanentzat: ordutegirik gabeko laneguna, lan ordu mordoa eta tentsio handia pilatzen dituena. Baina Mariskalek dioenez, eta hainbeste urteren ostean zerbait jakingo ote du, “lasai, beti ondo ateratzen da”. “Goizeko zortzietan hasten gara Kursaalean muntaia egiten. Eguerdirako prest egon behar du, eta errepasoa egin behar da ETBrekin. Izan ere, Bertso Eguna telebistaz ematen da iluntzean eta telebistarekin koordinazioa oso garrantzitsua da. Eskaleta, eszenografia… denak parean joan behar du. Arratsaldean, saioa bukatzean hura guztia jaso eta, gauean, afaria. Afaria muntatu egin behar da, eta afal ostean ikuskizuna izaten da. Hori ere muntatu eta

“Lan handia izaten da, erotuta ibiltzen gara, baina hainbeste urteren ondoren gauza bat ikasi dut: Beti ondo ateratzen da”.

eszenikoetan aritzen diren adituen laguntza ere izan dugu, baina, normalean, Lankuren lana da Bertso Egunari forma ematea: estetikoki eta azpiegitura aldetik”.

desmuntatu egin behar da… Bertso Eguna lanegun oso potentea izaten da. Pozgarria, azkenean beti ondo ateratzen delako, baina egun estua”. Bertso Egunean Bertsozale Elkartearen antolaketa-makineria guztia jartzen da martxan. Bada, beraz, makina ondo doan edo ez neurtzeko moduko eguna. “Aurretik, dena ondo prestatu behar da. Lan handia izaten da, erotuta ibiltzen gara, baina hainbeste urteren ondoren gauza bat ikasi dut: Beti ondo ateratzen da”. Nahiz eta gidoia errepasatuta eta ondo errepasatuta egon, beti zerbait okertzen da batbateko saioan. “Urtero izaten dira krisi momentuak. Normalean gu, antolatzaileak, larritzen gara, baina publikoa ez da horiekin konturatzen. Hala ere, urtez urte lan gehiena denborak ematen digu. Bi orduren bueltako saioa aurreikusten da, baina, bat-batean denez, inoiz ez da jakiten denborarena nola joango den. Eta telebista hor egonda…. denboraren arazoak buruko min dezente sortzen dizkigu”. Eta bukatzen da, biribil edo karratu, hainbeste denboran mimoz prestaturiko saioa, eta bertsozaleak zorrotz egiten du kritika Kursaalgo kubo handiko eserlekutik altxatu orduko. “Onartuta daukagu kritikak egongo direla, beti. Oso publiko anitza izaten da, eta, esperimentazio gune bat denez, aurrez badakigu arrisku horiek izango direla. Elementu audiobisualak sartzen ditugunean, batzuentzat gehiegi da; besteentzat, gutxitxo. Antzerkiko elementuak

Deskribapena: Bertso Eguna (39. 2007. Donostia). 2007-01-27 Donostia Plaza Librea, bertso-kalejira alde zaharreko kaleetan zehar Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertso Eguna (43. 2011. Donostia). 2011-01-29 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertso Eguna (40. 2008. Donostia). 2008-01-26 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Deskribapena: Bertso Eguna (36. 2004. Donostia). 2004-01-24 Donostia Jaialdia Argazkilaria: Alberto Elosegi Iturria: Xenpelar Dokumentazio Zentroa

Baina bateko eta besteko elementuak erabili arren, Bertso Egunaren mamia eta zutabea bertsoak dira. “Bat-bateko saioan bertsolariek asmatu egin behar dute. Batzuetan gehiago asmatzen dute eta besteetan, gutxiago. Baina bertsolarientzat arrisku handiko plaza dela esango nuke. Beren irudia jartzen dute, eta, beren bertsokera, eta esperimentazio gunea denez, gerta daiteke gai batekin jokoz kanpo geratzea, espazioan eroso ez kokatzea… Gu antolaketa aldetik beti saiatu izan gara gehiegizko mugimendurik ez sortzen oholtza gainean, bertsolaritzatik antzerkitik baino gehiago izan dezala saioak. Oreka ez da erraza, eta bertsolariarentzat ez da plaza erraza. Beretik asko jartzen du, prest dago edozein gairi erantzuteko, edozein modutara jarrita ere”. Bertso Egunean arituko diren bertsolariak lantalde antolatzaileak aukeratzen ditu. “Beti oso zaila izaten da aukeraketa. Saio duina egiteko moduko bertsolariak aukeratzen dira. Horretan ez da arazorik, maila handia baitago. Horrez gain, generoa kontuan hartzen da; lurraldetasuna eta adin espektro ahalik eta zabalena izatea ere bilatzen da. Ez da erraza izaten aukeratzea”. Mariskalen iritziz, bertsolarientzat dei oso garrantzitsua da Bertso Egunekoa, “baina ez samurra. Garrantzi handiko plaza da, esperimentaziorako tokia, bertsozale asko bazkideak dira, telebista hor dago… erakusleiho oso handia da”. 2008. urteaz geroztik, Bertso Eguna goizera zabaldu zen, “ahalik eta egun osoena egin nahian”. Hartara, goiza aprobetxatzea erabaki zen, “bertsoa Alde Zaharrean ere ikus dadin, ahalik eta bertsolari gehienei aukera emateko eta egun osatua antolatzeko”.

batean aritzen gara, eta aurretik erabat onartuta daukagu kritikak izango direla”.

Batzuetan batzuen gustuko, besteetan besteena, Bertso Eguna bada “probokatzailea eta ausarta”. Hala izan behar du? “Baietz esango nuke. Esperimentazio gune bihurtu da eta, gainera, zenbaitetan plazetan egiten diren gauzak egiten dira beste baldintza batzuetan. Ez dakit, agian iritsiko da eguna Sustapenetik erabakiko dena aurrerantzean beste zerbait izan behar duela Bertso Egunak. Baina, gaur gaurkoz, osasuntsu ikusten dut esperimentazio gune bezala. Ikusiko da”.

“Maila pertsonalean asko kostatu zait erabakia, proiektuarekiko konpromiso maila handia delako. Baina aldaketa tokatzen zen” / “Hari

ere sartu izan ditugu, eta horrek askotariko iritziak sortu ditu. Hari batean aritzen gara, eta aurretik erabat onartuta daukagu kritikak izango direla”.

Esperimentuak esperimentu, eta probak proba, Bertso Eguna “bertsozaleekin harreman estuko eguna da” nagusiki. Mariskalek hitzordua Lankun egin du gurekin, nahiz eta joan zen urte amaieran utzi zuen Lankuko bere lana. “Hamabost urte oso indartsu izan dira, eta oso biziak; lan handikoak eta erronka handikoak. Proiektu honetan sinisten dut eta asko eman diot. Baina, era berean, proiektuak niri asko eman dit maila pertsonalean, profesionalean eta alor guztietan”. Izan ere, Bertsozale Elkartea hazten ikusi du lehen lerrotik. “Hiru langilerekin ezagutu dut elkartea, pentsa. Ikusi dut bertsolarien profesionalizazio prozesua; ezagutzen ditut antolatzaileak; transmisioaren proiektua hazten ikusi dut… proiektua hazten ikusi dut, eta asko hazi da, ikaragarri. Garapena ona izan da, indartsua. Horrelako proiektuetan belaunaldi aldaketak zailak izaten dira, eta proiektu honetan hori ematen ari da. Iruditzen zait tokatzen zela orain belaunaldi aldaketa egitea. Maila pertsonalean asko kostatu zait erabakia, proiektuarekiko konpromiso maila handia delako. Baina aldaketa tokatzen zen”. Esandakoa, aurrerantzean Mikel Mariskalentzat oso desberdinak izango dira Bertso Egunak.•

EGUN ON, BIZKAITARRAK BE HELDU GARA! Ez dakit horren era diplomatikoan izan den, baina seguruenik ez. BIZKAITARRAK DONOSTIAN. Orain modan dauden beste pelikula horietako baten izenburua ematen du. Egia berdaderoa da hau. Zin dagit. Ez nuen hona etortzeko batere gogorik. Zero. Izugarrizko nagia ematen zidan, benetan. Baina bueno. Nola jada hemen gaudenâ&#x20AC;Ś . Zurito bat, mesedezâ&#x20AC;Ś

Eta lehengo urtekoa. Hura bai Sorgin Festa! Gustura kantatuko nuke berriro.

ANPOAN EURIA, EURIA, EURIA ETA HAIZEA… ETA JENDEA BERTSO GOSEZ. JENDEA ETA EUSKAL PRENTSA. ZENBAT KAMERA GAUDE HEMEN? BAT, BI… BOST… ZAZPI. / Aspaldiko! Zer moduz! Ba, ni ere ondo! Perezarekin? Kupel artean hitz egingo dinagu gero… Ados. Bai. Bertso Eguneko gogoa sartzen ari zait. Trikitilariak isildu dira. Eta ni kamera atera gabe. Ai ama! LAGUNDU! Aurrean Onintza Garciaren irribarrea. Irudia enfokatu… eta KLIK! / “Gaur, martxoaren 22a da, igandia. Goizeko hamarrak. Eta oraintxe sartu da Korrika Donostian. Zuek hementxe zaudete zain. Sekulako giroa dago inguruan… Eta emozionatuta zaudete. Izan ere zuek hartuko duzue hementxe lekukoa eta Bulevardetik barrena eramango duzue. Etorri da Korrika, hartu duzue lekukoa eta pauso batzuk aurrera egin orduko, zer ikusiko-eta goardia zibilen kontrola”.

Jendeak barre. Kantuan hasteko prest, Amaia Agirre. Ondoan, Iñaki Zelaia eta Eneko Fernandez. Badu poteo honek zerbait berezia. Normalean, gainera, ahaztu egiten da hurrengo egunerako. Orain dela bi urte egindakoa gogoratzen dut. Zer urduri etorri ginen Nerea eta biok. Baina bueno, egin genuen egin beharrekoa. Ondo gainera. Eta lehengo urtekoa. Hura bai Sorgin festa! Gustura kantatuko nuke berriro… Ari dira kantuan. Goardia zibila gora, goardia zibila behera.

Amaia… ez dakit egia izango den botatakoa, baina gaur nirekin autobusean etorritako batzuek ederki egingo dute lo hori entzunda. Una tortilla porrr favorrrr! Entzunda txaloak isilduta. Bizkainoak salto egin ahal izateko tripa betetzen. Tripiti tripiti… Goazen hurrengora! Konstituzio plaza eta gu ere berotzen. Potea ipini eta… bai! Nik be zuritoa. Onintzaren “tripiti tripitiak” agindu die aurreko tabernan trikitilariei ekiteko, eta ingurukoen hankak dantza gogoz daudela ematen du… Baina isildu dira.

ea pasatzen uzten diguten hiru bertso kantatuta ….

Sexologia klaseak aipatu ditu Onintzak. Institutu garaiko klaseak. Zer gogoratzen duten. Zerbait ikasi al zuten. Denboran atzera batzuek besteek baino gutxiago egin behar omen…

Ez dut uste Iñaki. Jendeak txalo! Nahiz batzuentzat harrigarri den Berdezkoen hordagoa Etxetik hona lau pasa ditut Ez da horren arraroa…

Hiruretako batek “kantau gure dozu?” galdetu dit lehenago… Baina sekretua da.

Hamasei urte eta piku, sexologoak zenbat meritu, lehen aditu izan eta orain aritu.

Enekok. Txalo, txalo, txalo! Lasai gainetik pasako baita Bizkainoen tropela

Xabi Igoa, Nahikari Gabilondo eta Arrate Illaro.

Hamasei urte eta piku, sexologoak zenbat meritu, lehen aditu izan nahi ta orain aritu. Hitzik gabe geratzen nintzen hizketan hasi

Eta berriroâ&#x20AC;Ś Tripiti tripitiâ&#x20AC;Ś Goazen hurrengora! Ikatz kalea. Oraingoan Ander Elortegi, Unai Gaztelumendi eta Maddalen Arzallus.

Aurrean dagoen umea errepikapenak abesten. Eta bertsolariak eroso, hori ematen du behintzat.

Ondoan dudan emakumea zeinen pozik dagoen konturatuko balira egun osoan jarraituko lukete bertsotan.

Landeta kantuan. Ixiar ere bai. ZE ONA! Murua. Eli. Zelaia. Asier. Julene. Iturri.

orduko. Masailak gorriarazi, ezin hizketan hasi, zenbat morbo zenbat grazi, espero dut izatea zer ikasi. Ondokoari begiratuta egoten ginen luzaro, asteburutan ikasi nuen eskolan baino gehiago. Hitz totela, lotsatzen ginen normala gendun bezela, klasea bukatu ondoren gogoan daukat horrela, mutil guztiek komunerako buelta egiten zutela. Gaur egunera buelta, ikasi nahi dut beraz bikote has dadila berriketa, urtetan behintzat ni baino askoz gehiago zarete eta.

Maddalen tabernaria eta Ander egunero berriketa luzeak egitera bertara hurreratzen den bezeroa. Unairi ez dio grazia handirik egiten. Egia esango dut. Berriketan hasita ez naiz konturatu kantuan hasi direnik. Barkatu. Baina egia esan ona doa saioa. Jendea pozik. Txaloka. Aurrean dagoen umea errepikapenak abesten. Eta bertsolariak eroso, hori ematen du behintzat. Maddalenek klientela zaindu nahi omen du, baina Gaztelumendik gehiago kobratzeko esaten dio. Mostoa euro bat eta psikologoa bi. Anderrek halere etortzeko asmotan dagoela dio. Maddalenek Anderri euro milioia tokatu zaiola entzun omen du eta bezeroa zaintzen jarraitu behar duela dio. Gaztelumendi haserre. Ezetz eta ezetzâ&#x20AC;Ś Eta, berez, poteo ofiziala amaitu omen da. Baina SORPRESA! Kantatzeko gonbita luzatu digute antolatzaileek.

Ordu erdi-edo igaro behar izan dugu isilik. Eli Pagola eta Iñaki Zelaia kantuan hasi diren arte. Ez dute biek bakarrik asko iraun. Bizkaitar peto bat xaxatzea… kontuz! Landeta kantuan. Ixiar ere bai. ZE ONA! Murua. Eli. Zelaia. Asier. Julene. Iturri. BIKAINA! Niri ere kantatzeko esan didate. Alferra naiz batzuetan, barkatu… Egia esan, Bertso Eguneko ekintza garrantzitsuena iruditzen zait goizeko poteoa. Non elkartu eta denok batera kantatu, txalo jo, dantza egin eta poteatzen dugun. Kursaalean jolastu egingo omen dugu. Hala ere nahiago dut berdinetik berdinerako jolas hau. Eskerrik asko antolatzaile lan taldeari! Aurtengoa ere ona joan da. Tripiti- tripiti. BAGOAZ BAZKALTZERA Nik ez neukan hona etortzeko gogo handirik, ezta? •

JOLASTU NAHI? Teloia gora. Hamabi aulki. Hamabiak lerroz lerro. Oholtzaren bi aldetatik sartu dira kantuan jardungo dutenak. Lerro ordenatuan. Eskola askotan horrela irteten dira umeak jolastokira. Atzetik Josu Goikoetxea, hau kantura ez. Baina, sarri, jolasaren arauak proposatzen dituenik ere egoten da.

GIA ESAN, urduri jartzen naute zotz egiteko jolas guztiek. Noiz edo zertarako tokatuko zaidan ez jakiteak badu beldurtzen duen zerbait. / Dona dona katona, sutondoan amonaâ&#x20AC;Ś / Oraingoan lau irtengo dira. Nerea, Aitor, Amets eta Unai Agirre. / Lehenengo, beroketa jolasa. Hasierako agurra.

Kubo bat dado bat baldin bada eta tabladua partxis onena inork inor jan gabe jolasa bakarrik balitz. Mendiluzekâ&#x20AC;Ś. Jolasteko eskatzen nuenetan baimena hautatu ohi ninduten sarritan azkena harrapaketa ez da zorionez dena hau gure olgeta da ta baita zuena entzute hutsaz parte hartu daitekena galtzaile edo irabazle bat ez dagoena bertso saioek izan behar luketena.

Edo agian, bai. Proposamen bat bota baitie Goikoetxeak. Mahai batean arrautza laranja pila bat. Nereak bi laranjarekin malabareak egiten dituen bitartean, Aitorrek segidillan erantzun beharko dio. Baina badute beste aukera bat ere, egia esatea. Nik ere egia esango dut. EGIN DEZATELA MALABAREENA. Baina ez. Nahiago izan dute bertsolari bezala euren beldur handienak zein diren azaldu. Pena! Argazki ona litzateke laranjak lurrean, Nerea deskojonatzen eta Aitor kantuan. Beldur dira bertsoa aspergarri bihurtzeaz, beldur dira norbere burua epaitzeaz, merezi gabeko txaloez… promesa izan eta bete ezinak ere beldurtzen ditu. Eta abar, eta abar, eta abar… Nik kaxarik ez nuen jolasteko. Baina gurasoek soka bat eta telak erabiliz etxe bat egin ohi zidaten, eta bertan joastu ohi nuen.

Etxea bihur zitekeen… gaztelu, txalupa, espaziontzi…

Oilo ipurdi berezia jarri dit Nerearen agurrak. Iruditzen zait entzutera etorri garen askoren ahotik kantatu duela. Telefono puskatuan bezala.

Oilo ipurdi berezia jarri dit Nerearen agurrak. Iruditzen zait gaur entzutera etorri garen askoren ahotik kantatu duela. Telefono puskatuan bezala. Belarriz belarri elkarri esan beharrekoa bota eta berak altu kantatu du. Ez da hitz batean ere erratu, gainera. Ez delako jende guzti honen aurrean beldurtu.

Baina Amets eta Unai Agirreri kaxa huts bat ekarri diete. Ametsek edozertarako erabil daitekeela uste du, baina Unaik kaxa soil bat besterik ez du ikusten. Umore onez ari dira kantuan eta jendeak barre egiten du, nola ez. Kaxa batekin jolastu daitekeela argi geratu da behintzat. Askok ez dute korrika, saltoka jolastea maite, eta, batzuetan, antzerkia edo rol olgetak egiten dituzte. Horretan jarri dituzte Unai Agirre eta Mendiluze, orain. Unai Agirre Txirritaren rolean. Mendiluze Bilintxenean. Paper horiek hartzeaz gain doinuekin nola jolastu duten… Aita ama zenbat urtekin ezkonduko naiz? Bat, bi, hiru… Soka saltoan zenbat min ta batzutan zenbat arte ni ere enintzen ibiltzen jolas hortatik aparte, beti aguantatzen nuen hirurogei saltorarte.

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango-udala.net www.durango-euskaraz.net

Onintza pelutxezko hartza eta Heiperman soldadua irten dira mikrofono aurrera. Biak, apal batean ahaztutako jostailuak. Zazpi diferentzienak nahiko harritu gaitu. Andonik bi argazkiren arteko ezberdintasunak bilatu behar izan dituelako. Argazkietan Madrilgo Sol plaza agertzen zen. Bat goian goizeko argazkia da eta bestea eguerdi aldekoa. Podemosek deituriko manifaren amaierakoa da eguerdikoa. Jendez lepo agertzen da. Goizean, berriz, ez da inor ageri. Espainiar estatuari begirako gaia… mugaz gaindi agian?

Ez gaude ziur gaiak ondo enkajatu duen. Hurrengo lanean bezala. Sustrai eta Andoni. Puzzle batean bezala enkajatzen ez duten bi koinatuak. Zer astakeria esaten dizkiogun elkarri horrelako gaietan, ezta? Batak handia, hurrengoan handiagoa. Ona doa saioa, baina. Jolasak baditu arriskuak ere. Dena ez baita erraza, eta Onintza eta Alaia partxisean jarri dituzte. Bi lagun, lagunak baino zerbait gehiago bihurtzen ari direnak. Sexua eta tableroarekin olgetan ibili dira biak. Tranparik egin gabe. Dotore. Eta Ainhoa Aranburu irten da oholtzara. Beraz, orain, geratzen diren beste laurek kantatu beharko dute. Maialen, Unai Iturriaga, Eneko eta Nerea Elustondok.

Jolasak baditu arriskuak ere. Dena ez baita erraza, eta Onintza eta Alaia partxisean jarri dituzte.

Eta txandapasa. Josu Goikoetxea nekatu egingo zen, agian, eta Eñaut Agirre irten da gai-jartzaile lanetara. Egaña eta Alaia aukeratu ditu xakean jolasteko. Ahalmena batetik eta garrantzia bestetik. Erreginak du ahalmena, baina pieza klabea erregea da. Ez dute elkar jan behintzat.

Unai Agirre Txirritaren rolean. Mendiluze Bilintxenean. Paper horiek hartzeaz gain doinuekin nola jolastu duten…

Nerea. Ni ezkonduko naiz zurekin. Zenbait galdera utzi ditu entzulearen belarrietan. Txaloak merezita jaso ditu. Ezkutaketan ibiltzen omen da Nerea gusturen orain, eta ondo. Jolas horretan jarri baititu Josuk laurak orain. Unai, Aitor eta Nerea bilatzeko agindua emanaz Ametsi. Bilatu ditu hirurak. Azkar gainera.

Imajinazio josteta bat oraingoan. Txikitan nolakoak ziren imajinatu behar zuten. Uste dut Unai Iturriaga inteligente eta sentsiblearen irudia ez dudala burutik kenduko. Bere belarri handi eta pito ahotsarekin. Askotan joaten nintzen amarengana negarrez, lagunek eurekin jolasten uzten ez zidatenean. Eta Maialenek ederki erantzun zion ezezko horri.

Espazioa eta jokoa nahi degu geureganatu ta beste gisaz eta justiziz gure erara banatu baloi jabe den agintariak ez gaitzala gu manatu baloia ostu beharko zaio eta besteontzat hartu edo bestela baloirik gabe beste joko bat asmatu. Eta orain onena. Eskerrak bukaerarako gorde duten. Unai eta Maialen Asisko Umeneta eta Marko. Marrazkia deskribatzen jarri ditu Ainhoak kantuan, eta beste biek marrazki hori denen aurrean egin beharko dute. Barre egin dugu, hanka sartu dute, baserria mila aldiz marraztu, zuhaitzari forma eman, gaua ia

ahaztu dute, baina ez!, eta mutilari begiak ehun aldiz egin dizkiote, baina listo! Marrazki txukuna eta saioa bikaina. Aulki jokoa. Gehien gustatzen zaidan jolasetako bat. Ia altxatu eta ni ere oholtzara igotzekotan egon naiz. Tentazioari eutsi behar. Saioa amaitzeko horretan jarri baitira bertsolariak. Hurrenez hurren oholtzatik jaisten direnak. Euren agurra kantatuz. Batzuek eszenatokiko lurra ere probatu dute. Erortzearen arriskuaâ&#x20AC;Ś

Marrazkia deskribatzen jarri ditu Ainhoak kantuan, eta beste biek marrazki hori denen aurrean egin beharko dute.

Ikastolako jolastokiak behar gintun aberastu baina askota justizitik ta legetik horrek eskas du baldin bazera neskato edo dohain fisikoz eskastu herren bazabiltz edo ez bazera lider txikiekin nahastu baloi jabeak maite ez duna ezin liteke jolastu beraz jabea bakarra da ta berak nahi duen bezela antolatzen da jolastokia ta antolatzen da gela besteak dira bere meneko ta bera da erregela gizarte hontan gertatzen zaigu jolastokian bezela zeinek esan zun umeek helduak imitatzen dituztela.

Teloia jaitsi da. Bukatu da arratsaldeko saioa. Orain iritziak, kritikak eta txutxu-mutxuak kupel artean gertatuko dira. Baina badakizue, kupel artean esaten dena bertan geratzen da.â&#x20AC;˘

BERTSO EGUNA TRANSFORMATU EGITEN DA ILUNTZEAN Ahaztu Donostiako Alde Zaharraren xarma, Kursaalaren glamourra eta gainerako “postureo” eta fintasunak. Zer da gelditzen dena Bertso Egunari “Eguna” kentzean? Ba, gaua, Manteo kiroldegia, gehiegi argiztatzen duten argi fluoreszenteak, sagardoa eta bertso-friki asko. Zaletasun bera duten pertsona piloa eraikin batean sartu zortzi orduz eta alkohola eman. Esperimentu soziologiko bat egin daiteke gurekin.

RRATSALDEKO SAIOAN kantatu genuenok berandu iritsi ginen Manteora, eta ordurako jendeak lekuak hartuta zeuzkan mahaietan. Hartuta, baina gutxi zeuden bertan eserita. Txaketek, poltsek eta bufandek betetzen zituzten kupeletatik sagardoa edaten ari zirenen hutsuneak. Izan ere, bada estres txiki bat Bertso Egunean, azken lau urteetan afaldu gabe utzi nauena (neure borondatez): kupelak itxi egiten dituzte afalostean. Inoiz ez naiz izan “afaldu, denbora galdu” esaeraren jarraitzaile, baina batzuetan lehentasunak hautatzen jakin behar da. / Aurten ere, bakailao eta haragi gisatu punta bat jan eta eskuan ogi pusketa bat hartuta, kupelen zaindari nekaezinak izan gara gainerakoek afaldu bitartean. Hain nekaezinak, non une batez gu (hiru pertsona) baino ez geunden zutik kiroldegi osoan. “Postrean jogurta jatera gerturatuko gara”, esan genuen. Esan genuen, bai.

100

101

102

103

104

105

Gauak aurrera egin ahala, mikrofonoak itzali eta musika jarri dute. Orain Madonna, gero Gozategi, Michael Jackson edo Gatibu

106

eta nazka pixka bat ematea, horretarako propio asmatutako 24 orduetan.

Oskar Estanga igo da gero, beste musikari batzuekin, eskuan gitarra hartuta. BeĂąat Gaztelumendik eta biek egin dute bertsotan, oso ondo oroitzen ez ditudan doinu ederrak erabiliz. Lastima, barra zabaldu baitute une hartan, eta ziur merezi baino jende gutxiagok entzun dituela behar bezala bertsolariak.

Maite dugu urtean behin giro sektarioan gozatzea, bertso gaindosi bat jasatea

Txotx garaia hastean bertsolariek zabaltzen dituzte kupel asko, baina egun honetan kupelak itxi egiten dituzte kantuan hasterakoan, (merezitako) jendearen arreta berenganatu dezaten. Ane Labaka, Fredi Paia eta Xebastian Lizaso igo dira oholtza txikira afaria amaitutakoan, Alaitz Rekondoren esanetara. Umoretik ibili dira hirurak, bakoitza bere moldean, eta bertsoei adi gaudenok barre batzuk egin genituen beraiekin; zaila izango da gaueko saioan kantatzea, jendearen zurrumurrua ia etengabea delako eta batzuek nahiago dutelako afalosteko tertulian jarraitu beste bertso dosi bat jaso baino. Bai, Bertso Egunean bertsolariak ere lekuz kanpo sentitu daitezke; beharbada horregatik entzun ditugu inoiz baino arreta handiagoz.

hurrena. Ez dakit dantzan egiteko gogoa orokorra den edo bakarrik gurea (hiru pertsona, lehengo berak), baina bareak heldu gaitu lau bat aldiz, mugitzearen mugitzeaz. Bertan gauden denok gara denon lagun edo ezagun, ezezagunak oso gutxi, gutxiegi aukeran. Barraren orbitak harrapatuta, goizeko 6ak aldera arte ibili gara bueltaka sateliteak, translazioaren (edo erakarpen indarraren) arabera, batekin edo bestearekin hizketan. Metaforak amaitzen dira mozkortuta gaupasa egin genuela esateko. Goizaldean nabaritu genuen jan gabeko jogurtaren falta, eta kolakau bero baten bila ihes egin genuen etxera. Beste batzuk tabernaren bat zabalik aurkitzeko esperantzan atera ziren urtarrileko haize ufada izoztuen lurraldera. Eta gainerakoek baâ&#x20AC;Ś ahal zutena, edozein parrandatan bezala. Hala ere, maite dugu urtean behin giro sektarioan gozatzea, bertso gaindosi bat jasatea eta nazka pixka bat ematea, horretarako propio asmatutako 24 orduetan.

107

108

110

111

KURSAALEAN BOTILAK BILTZEN

1. “Bertso gutxitxo!”, “Musika sobran!”, “Hau aitzeko ze pereza!”, “Txorakeriak!”, “Luzeegia”, “Afaltzeko daukat presa”… Neronek ere bertso egunaz orain arte zenbat kexa. Aurten barrutik ezagutu dut eta ez da hain errexa. 2. Belarriak ta begiak zabal mila ta bostehun pertsona. Nahiz ta denean ez zen asmatu atera zen saio ona. Baina bilobak baditut noizbait nere bertsioa, hona: “Kursaal zaharrian botilak biltzen aritu zen behin attona”.

3. Ase ondoren bertso saioaz, silla jokuaz, agurrez… afaritara hurbildu ginen nahiz haizea izan aurrez. Han lepo jarri ginen patataz, haragiz eta yogurrez, eta bazpare barra joan ginen sillak hausteko beldurrez.

5. Presarik gabe, kontu kontari, gure gezur eta egi, zerbeza batzuk hartuta pozik parrandan genuen segi. Hiperkritiko papera ez zait inoiz gustatu gehiegi, baina aukeran komunak zeuden barratik urrutiegi!

6. Gu Manteotik bota gintuzten nahiz gogotik burrukatu. Etxeratzeko garaia zela halare ezin ukatu. Gero Donostin ibili ginen taxi bila hiru katu. Egunez hasi genuen festa, eta egunez bukatu Kursaalean botilak biltzen.

4. ‘Bat-batean’-en txanda zen gero, edozer gerta ziteken… Oskar ta Beñat zuen ahala ez da errexa eteten; zuen kantuek, zuen bertsoek bihotzean ze erreten! Barratik ez zen entzuten baina ondo aritu zineten.

GIPUZKOAKO BERTSOLARI TXAPELKETAKO SAIOAK Maiatzaren 30ean 11:30ean eta 17:30ean

114

MARTA SCHWINDT (ARGENTINA) MARIA SUSANA REPETTO (ARGENTINA) LILIANA SALVAT (ARGENTINA) MARIELA ACEVEDO (URUGUAI) LOLA DE LOS PARISES (ALPUJARRAK) ERNESTINA REYES ETA PRISCILA FLORES (PUERTO RICO) MIREIA MENA (KATALUNIA) ANA ZARINA (MEXIKO)

Inprobisazioa inprobisazio da mundu guztian, baina kultura adina adierazpide topa ditzakegu. Azken urteetan Euskal Herrian generoaren gaiak indar handia hartu du, baina nola bizi da gai bera munduko beste adierazpideetan?

â&#x20AC;&#x153;Ez diot inoiz inori nahi ez nuena sentiarazteko baimenik emanâ&#x20AC;? Marta Susana Schwindt Mar del Platan bizi da, Argentinan. Argentinako payadore ezagunenetarikoa da. Letratan lizentziatua da eta Psikologia ikaslea. Irratian eman zituen lehen urratsak. Payadore ugarirekin batera jardun du herrialde ugaritako antzokietan kantari. Kantua izan du bizibide gaztetatik. Argentinako payadoreen artean zu izan zaitugu emakumezko bakarra, ezta? Hala izan naiz urte askotan. Argentinan ez ezik, Uruguain ere ez zegoen emakumezko kantaririk. Duela urte asko Liliana Salvat eta Susana Repetto hasi ziren payadore lanean. Repetto haur zelarik hasi zen inprobisatzen, baina diskriminatua sentitzen zen eta utzi egin zuen. Gaur egun, lauzpabost ema-

118

Gizonezkoek kantatu diezaiokete amari, baina ama bezala kantatzea besterik daâ&#x20AC;Ś

MARTA SCHWINDT

119

Buenos Aireseko kartoizko gela batean bizi nintzen, egun batean jaten nuen eta hurrengoan ez, baina banekien nire mugak gaindi nitzakeela.

kume badira payadore izateko bidean eta Uruguain bada beste bat: Mariela Acevedo. Eta zure aurretik ez al da inor izan? Bai, ez naiz lehenengoa. Mende hasieran izan zen Aida Reina izeneko payadore bat, Gabino Ezeizaren ikaslea, eta baita Ruperta Fernandez ere. Hala ere, ez dago haiei buruzko grabaziorik ez idatzirik. Bide urratzaile izan zarela sentitzen duzu? Bai. Kantua lanbide duen lehenengo emakumea naiz. Dena asmatuta zegoela zirudienean, bizitza irabazteko modu berri bat asmatu nuen. Eta diskriminaturik sentitu al zara sekula? Ez, sekula ez. Seguruenik ez diodalako inori nahi ez nuena sentiarazteko baimenik eman. Beti jakin izan dut zer izan nahi nuen. Payadore artean jaio nintzen, payadore artean bizi izan naiz eta payadore artean hil nahiko nuke. Ama, amona eta artista moduan, beteta sentitzen naiz. Emakumearen rolak, nire ustez, osagarri izan behar du, ez konpetitiboa. Emakumezkoek gure ikuspuntua eman dezakegu, sentsibilitate berezi bat eransten diogu dezimari, samurtasunaâ&#x20AC;Ś eta hori egin dezakegu beste generorik eraso gabe. Gizonezkoek kantatu diezaiokete amari, baina ama bezala kantatzea besterik daâ&#x20AC;Ś Gainontzeko payadoreek normaltzat hartzen zuten emakume bat izatea tartean? Bai. Txikitatik murgidu nintzen giro honetan eta payadore zaharrak nire gurasoak bezalakoak izan dira, oraingo gazteak nire seme kontsideratzen ditudan bezala. Asko babestu ninduten, asko mimatu nindutenâ&#x20AC;Ś neskatila bat nintzen gautxo artean.

120

121

zdhsdhadrharhg asryargwregasgqwrgqweg Baina ez ote zen babes patriarkal bat? Baliteke, baina errespetuz eta konfiantzaz tratatu ninduten beti. Carlos Molinak liburuak ematen zizkidan eta nik antsiaz irensten nituen. Oso pobrea nintzen, aita lanik gabe geratu zen, nik, baina, ikasteko gogo ikaragarria neukan. Txanpon pare baten truke kantatzeko prest nengoen edozein momentutan. Buenos Aireseko kartoizko gela batean bizi nintzen, egun batean jaten nuen eta hurrengoan ez, baina banekien nire mugak gaindi nitzakeela. Medikuntza ikasketak egiten hasi zinen, baina ez zenituen bukatu. Zergatik? 1976an, Diktadura betean, Medikuntzako ikaslea nintzen. Hala ere, ezin izan nuen bukatu. Nire ikaskideak desagertzen hasi ziren hirugarren mailan nengoenean, eta bizi arriskuan nengoen. Eta garai horietan, kantatzen zenuten politikari buruz? Ez! Diktadura basatia izan zen, 30.000 pertsona baino gehiago hil zituzten. Medikuntzako fakultatean jarraitu izan banu, desagertutako bat gehiago izango nintzateke ziurrenik. Zure agendan zenbaki susmagarriren bat topatzen bazuten, bahitu eta akabatu egiten zintuzten. Asko, bizirik jaurti zituzten itsasora, eskuak lotuta. Zuek ere badakizue zer den hori. Mar de Platan badaukagu Gernikako arbolaren ernamuinetik jaiotako zuhaitz batâ&#x20AC;Ś Feministatzat al duzu zure burua? Femeninoa naiz, baina ez dut nire burua feminista kontsideratzen.

122

123

Beatriz oso gazte hil zen, ordea, eta bakarrik jarraitu behar izan nuen.

MARIA SUSANA REPETTO (ARGENTINA) â&#x20AC;&#x153;Diskriminatua sentitzen nintzen, landa eremuko kantaria bainintzen niâ&#x20AC;? Maria Susana Repetto Doloresen jaio zen, Buenos Airesetik ez hain urrun. Repettok irakaskuntza izan du bizibide. Gaur egun jubilatuta dago. Artean haur bat zela bat-batekotasunerako dohainak erakutsi zituen, baina urteak behar izan zituen oholtzaz oholtza ibiltzeko. Gaur egun, semearekin batera dabil Argentina eta Uruguaiko plazetan payadak kantatzen. Hiru liburu kaleratu ditu, hamar disko, eta irratiko programak gidatzen ditu. Kantuaren eta gitarraren bidez Jainkoarengana hurbiltzeko mezatan ere parte hartzen du. Nola hasi zinen kantari? Nire aita, Enrique Repetto , payadorea zen eta Susana Beatriz Velazquez izeneko beste neska batekin probak egiten hasi nintzen. Beatriz oso gazte hil zen, ordea, eta bakarrik jarraitu behar izan nuen. Nekazaritza eremukoa zinen, ezta? 13 urte nituenean, landa lurretatik Dolores hirira joan nintzen bizitzera, irakasle izateko bokazioa sentitzen bainuen.

124

125

Zenbait gauza errazagoak dira gizonentzat emakumezkoentzat baino.

Hirira iritsi nintzenean oholtza gainera igotzeari utzi nion. Diskriminatua sentitzen nintzen. Landa eremuko kantaria nintzen ni eta ohikoena payadoreak hiritarrak izatea zen. Berez geunden diskriminatuak nekazaritza eremukoak, baina, gainera, 13 urteko neska bat, gizonen alorra kontsideratua den batean zebilenaâ&#x20AC;Ś nahiago izan nuen ez saiatu. Hala ere, sekula ez diot utzi dezimak idazteari, eta lagunekin eta etxean kantari segitu dut beti. Irakasle bokazioa indartsuagoa zen payadore bokazioa baino? Baliteke. Bidea lauagoa zen behintzat. Nire bokazioari jarraituz irakasle bihurtu nintzen eta ogibide izan dut jubilatu naizen arte. 1990ean Doloreseko payadore gazte bat ezagutu nuen festa batean. Hark tentatu ninduen kantatzera eta nik erantzun egin nion. Geroztik kantari jarraitu dut. Seme bat ere badut, Jaunari eskerrak, payadorea dena; Emanuel Gabotto izena du. Gaur egun, jubilatuta nago, baina eszenatokitatik ibiltzen naiz. Emakumeentzat zailagoa al da? Nik uste baietz. Familiaren babesa sentitu izan dut beti; baina bidean ordu asko egin behar ditu inprobisatzaileak, desordutan jan, luxuzko hoteletan bezala edonoren etxe apalean lo egitera geldituâ&#x20AC;Ś eta zenbait gauza errazagoak dira gizonentzat emakumezkoentzat baino.

126

127

LILIANA SALVAT “Nire kantukide guztiak oso atseginak izan dira beti nirekin” Liliana Salvat Colonekoa da, Entre Riosekoa. Haur zela poesia lehiaketa bat irabazi zuen zortzi silabako bertsoekin, eta argi ikusi zuen gehien gustatzen zitzaiona inprobisatzea zela. Marta Schwindtekin batera zenbait dezima grabatu izan ditu. Senarra ere payadorea du, baina azken honek dagoeneko ez du inprobisatzen.

Inprobisadorez inguratuta egon zara beti, ezta? Nire aitak eta amak baratzean egiten zuten lan. Payadoreei buruz maiz hitz egiten zen nire etxean. Haiek beti ziren jende langilearen ahotsa. Hamalau urterekin hasi nintzen batbatean kantari. Manuel Ocañarekin inprobisatu nuen lehen aldiz eta nire bertsoei hegalak eman zizkien Ocañak. Gaur egun nire senarra da, eta nire seme-alaben aita. Payadoreari ezagutzak ematen dio oinarria, inprobisazioarako oinarria. Ez du ezertan espezialista izan beharrik, baina gai asko ezagutu behar ditu. Zangotrabatu al zaituzte inoiz emakume izateagatik? Nire kantukide guztiak oso atseginak izan dira beti nirekin. Izango zen nire bidean harriren bat jarri duen payadorerik, baina genero berekoekin ere berdin jokatzen zuenen bat izango zen, asko jota. Kantuan ari nintzela ezagutu nituen Marta Curbelo, Bares, Barrietos, Airala, Di Santo eta beste zenbait. Ni baino lehenagotik zebilen Curbelo kantari, eta horrek nire bidea erraztu zuen, beti babestu izan nau.

128

129

â&#x20AC;&#x153;Hasieran, gainontzekoek baino arazo gehiago izan nituen emakume nintzelakoâ&#x20AC;? Mariela Acevedo (1968, Las Piedras) Uruguaiko payadore ezagunenetakoa da. Flores Acevedo payadorea izan zen bere aita, eta, txikitatik, gertu izan zuen arte hau. 1994an hasi zen profesionalki bat-batekotasunera dedikatzen. Euskal Herrian ere izan da kantari, eta, bere esanetan, bere bizitzako bizipenik ederrenetakoa izan zen. Noiz hasi zinen inprobisatzen? 25 urte dira inprobisatzen ari naizela. Hasieran, gainontzekoek baino arazo gehiago izan nituen emakume nintzelako. Historikoki, Uruguain gizonezkoak jardun dira jendaurrean kantari, eta emakume bat agertzeak erresistentzia eragiten du. Ez zen erresistentzia jasanezina izan, gehiago iruditu zitzaidan ezustearekin zerikusia zuen zerbait. Baina lehen

Payada bakoitzean bakoitzak bere baloreak, indarguneak, sormena erakusten dituâ&#x20AC;Ś Generoekiko independentea da hori.

MARIELA ACEVEDO

erresistentzia hori gaindituta, dena aldatzen da eta talentuak laguntzen dio edonori bide egiten, gizonezkoa edo emakumezkoa izan. Ba al da zure bidea jarraitu duen inprobisatzaile gazterik? Nire bidea jarraitu nahi duen norbait badenik pentsatzea gehiegi da, bakoitzak bere bidea egin behar du. Payadoreen

130

131

artea ez dago publizitatua hemen, ez dago payadore gazterik eta, jakina, emakumerik izateko probabilitate txikiagoak daude. Nekazaritza eremuetako ikastetxeetan payadoreen artea landu dezaten nahi nuke, nire proiektuetako bat da hori ahalbidetzea. Zer aportatu dio emakume baten ahotsak zuen arteari? Emakumezkoek eta gizonezkoak gauza bera aportaten dute. Nire ustez ez da maskulino eta femenino kontzeptuei dagokion zerbait. Payada bakoitzean, bakoitzak dena erakusten du: bere baloreak, bere indarguneak, bere sormenaâ&#x20AC;Ś generoarekiko independentea da hori.

132

133

Arauak hautsi zituen emakumea Emakumeen presentzia ez da ohikoa Alpujarrako troberoen artean, ezegokitzat zeukaten troberoen hizkera beraientzat. Gaur egun, emakumeen presentzia anekdotikoa da guztiz, baina ez da beti hala izan. La Lola de los Parises izeneko emakume bat izan zen. Francisco Diaz El miopek deskubritu zuela jartzen du bertako liburuetan. Murtziako emakume hark fama txarra zuen, kaleko emakumearena, baina berak ere halakoxetzat zeukan bere burua. Bere espiritu librea aldarrikatzen zuen. Emakume ederra zen, inprobisatzaile bikaina. 70eko hamarkadan ibili zen puri-purian. Garai guztietako trobero onena kontsideratua dagoen Candiotari erronka egin zion, eta irabazi ere egin zion, lehen aldian. Candiotak errebantxa eskatu behar izan zion Lolari. Dirudienez, garaiko inprobisatzaile asko armarik gabe sentitzen ziren emakume haren aurrean. Apenas dagoen bere dezimarik jasota. Bere zaletu batek idatzitako gutun bati erantzunez kantatutako dezimak dira jaso ahal izan ditugun bakarrak: Voy a escribirle a un amigo al que nunca conocí mas deseo verle felíz y por eso yo le digo, quiero que cuente conmigo en lo que sea menester. Se lo dice una mujer que no tiene un enemigo, que siempre lleva consigo el deseo de aprender.

134

Garai guztietako trobero onena kontsideratua dagoen Candiotari erronka egin zion, eta irabazi ere bai, lehen aldi hartan.

LOLA DE LOS PARISES

Y así, amigo, de momento perdóneme si escribo mal; sé que no tiene rival por su finura y talento. Ya puede escribir contento, que nadie puede igualar esa dulzura al hablar su verso que sentimiento; mientras su carta contesto, yo no paro de pensar.

135

Ernestina Reyes izan zen New York, New Jersey, Chicago eta Filadelfian barrena urtero jirak egiten ibili zen lehena. 136

ERNESTINA REYES ETA PRISCILA FLORES AEBetako belarriak konkistatu zituzten bi txori kantari Puerto Ricoko jardunean ahotsak berebiziko garrantzia du, bat-batekotasuna baino garrantzitsuagoa da kasik. Robertso Silva repentistaren esanetan, historian emakume kantari ugari izan dira. Ernestina Reyes eta Priscila Flores izan dira nabarmenetako batzuk. Ernestina Reyes La Calandria ezizenekoa, 1925ean jaio zen Puerto Ricon eta 1994an hil zen Bronxen (New York). Trobadorea eta konposatzailea izan zen, eta kantagintza jibaroaren ordezkari ezagunena. Pedro Reyes eta Eulalia Vazquez izan zituen guraso, eta arteari lotuta egon zen haurra zenetik. 15 urterekin murgildu zen musika munduan, bere ahizpa zaharrenarekin, Carmenekin. Hermanitas Reyes izena zuen beraien taldeak, eta boleroak eta rantxerak egiten zituzten. Gerora, trobadore bakarlari gisa hasi zen. Puerto Ricoko ikuskizunen merkatua garatua dago, eta kontratatuta lan egin zuen. Lan egiten zuen antzokira Priscila Flores eraman zuen, eta, orduz geroztik, kantagintzako izen handi bilakatu zuen bera ere. Priscila Flores 1927an jaio zen, San Lorenzon, eta herri berean hil zen, 1986an, minbiziaren ondorioz. Nekazaritza giroko musikako ahotsik onenetako bat kontsideratua dago. 7 urterekin hasi zen jendaurrean kantatzen. Nerabezaroaz geroztik, irratietan kolaboratzen hasi zen, eta Reyesek antzokia utzi zuenean, berak ordezkatu zuen. La Alondra ezizena eman zioten bere ahotsa zela eta. Hasieran, irakasle lana eta kantariarena batera egin behar izan zituen, baina, ondoren, irra-

137

Ernestina Reyes izan zen New York, New Jersey, Chicago eta Filadelfian barrena urtero jirak egiten ibili zen lehena. Hori dela-eta amaitu zuen Bronxen bizitzen 1960an. AEBetan sekulako arrakasta lortu bazuen ere, Puerto Ricon sekula omenaldirik ez zioten egin. 1990eko hamarkadaren hasieran erretiratu zen, minbiziak hartara behartuta. Bere azken nahia betez, bere jaioterrian zabaldu zituzten bere errautsak. Bi alaba ditu, Perla eta Carmen Narvaez.

138

Priscila Flores nekazaritza giroko musikako ahotsik onenetako bat kontsideratua dago.

tiari eta telebistari esker, trobatzera soilik dedikatu zen. Hurrengo hamarkadatik aurrera New Yorkeko antzoki hispanoetan jira egin zuen. Nazioartean ere ibili zen (Kolonbian eta Perun, esaterako).

139

Corde Carxofa glosadoreen elkartea sortu genuen 2002an. Hasiera hura eztanda bat izan zen. 140

MIREIA MENA “Amatasuna eta batbatekotasuna uztartzeak arazoak sortu dizkit” Duela 15 urte inguru topo egin zuen lehen aldiz Mireiak inprobisadore batzuekin. Txundituta geratu zen, baina ez zen geratu. Tradizio hari buruz ahal zuen guztia ikasi eta berrinterpretatu egin zuen. Gaur egun, Kataluniako glosadorerik finenetakoa da. Musika talde bat izan omen zen zu bat-batean hastearen errudun… Bai. Figueresen genbiltzan bolada hartan, eta De Calaix izena zuen gure taldeak. Beste bi emakumek eta hirurok osatzen genuen taldea, eta gure emanaldiaren ondoren apur bat inprobisatzea ondo legokeela pentsatu genuen. Ikusia genuen Pomadaren kontzertuetan antzeko zeozer. Kontzertu guztietan, 10 minutuz-edo bat-batean jardutea erabaki genuen. ‘Nyacres’ izena zuen aukeratutako egiturak: zazpi silabako lau lerro zituen, eta lerro bikoitietan errimatzen zuen. Kopla doinu bat zen, bere estribillo eta guzti.

141

Hasierako garai haietan, beraz, bat-batean jardun nahi zenutela erabaki eta kontzertuetan inprobisatzen hasi zineten? Hasieran, sekulako izua ematen zigun bat-batean jarduteak. Inprobisazioa beti da hutsera salto egitearen modukoa, baina huts hura handiegia zitzaigun eta, maiz, aurrez pentsatuta eramaten genituen. Zertan oinarritu zinetan zuen arauak sortzeko? Menorkan glosadoreen tradizioa bizirik zegoen, baina gure inguruan ia erabat desagertuta zegoen. Hala ere, zenbait pertsonak azaldu ziguten zekitena. Gure galera hark alde on bat zuen: edozer egin genezakeela. Gustatzen zitzaizkigun doinuak gure bihurtzen genituen, eta haien gainean inprobisatzen trebatu ginen. Beti ere, hemengo glosarako baliagarri suerta zekizkigukeenak aukeratzen genituen. Baina ez zineten kantatzera mugatu, ezta? Ez. Zenbait musika talde ekartzen genituen, glosa gizarteratzeko ekintzak antolatuâ&#x20AC;Ś Indar handia hartu zuen mugimenduak eta glosaren bueltako taldetxo bat sortu zen. Cor de Carxofa glosadoreen elkartea sortu genuen 2002an. Hasiera hura eztanda bat izan zen. Eta glosa gizarteratzeaz gain, zer egiten zenuten? Txapelketa antolatzea erabaki genuen. Bagenekien Euskal Herrian ere egiten zenutela. Hasiera hartan asko entrenatu genuen eta, oso konpetentzia gutxi zegoenez, nik irabazten nuen. Gaur egun, oso ondo kantatzen duen jende dezente dago eta nekez irabazten dut.

Giro errebindikatibo batean bizi naiz, kultura alternatiboari lotua, giro independentista bateanâ&#x20AC;Ś Patroiak hausten saiatzen gara.

Kopla doinuetan jarduten zarete edo badituzue molde gehiago? Egiturak lau lerrokoak izaten dira askotan, baina bost, sei, edo zortzikoak ere izaten dira. Badira bertso berean oin bat baino gehiago (ABBA) erabiltzen dituztenak, baina ohikoena (bertsotan bezala) lerro bat libre eta hurrengoa errimatua izatea da. Dena den, esperimentatzeko gogoa sumatzen da eta sortuko dira egitura berriak.

Transmisioari dagokionez, zer egin duzue? Gaur egun haurrak glosagintzan hezteko proiektua darabilgu, eta 10 urte inguruko haurrekin lantzen dugu. Mugimendua oso berria da. Guri oinarriak finkatzea egokitu zaigu, haziak landatzea, eta gerora sortuko dira izarrak. Plazaz plaza ibiltzen al zara? Tarteka deitzen didate kantatzeko, eta neronek ere bilatzen ditut emanaldiak.

142

143

Beraz, glosagintza ez da ogibide bat? Ez. Katalunian oso ertzeko mugimendua da glosarena. Jendearen gehiengoak ez daki badenik ere; beraz, errekonozimendurik ere ez du. Irletan badira horretara dedikatzen diren batzuk. Ni biologoa naiz. Ingurumenarekin lotutako zenbait lan eta musika ditut bizibide. Tarteka, glosa klaseak ere ematen ditut. Ohikoa al da emakumeak oholtza gainean ikustea? Katalunian beste lurralde batzuetan baino berdintasun handiagoa dago gizon-emakume binomioari dagokionez. Azkeneko txapelketan, lau finalistetatik bi emakumezkoak ginen (Maria Cervera eta biok). Txapelketatik kanpo, gure inguruan, %60tik gora da gizonezkoa. Tradizioa apur bat gehiago mantendu den guneetan (Ebro inguruan), are handiagoa da desoreka: %20 baino gutxiago dira emakumezkoak. Eta erreferente gehienak maskulinoak direnean, zailagoa da emakume batentzat hori egiten saiatzea. Zergatik? Nik uste emakumezkook dugun rol kulturalagatik dela. Emakumezkoei ederrak eta diskretuak izatea eskatzen zaigu. Lotsa garatuago daukagula iruditzen zait. Ez da kontu ikusgarri bat, inkontzientean iltzatuta daukagun zerbait dela uste dut. Ez da bat-batekotasunari lotutako zerbait; musika taldeak aztertuta ere, gizonezko gehiago topatzen dira. Baina, hala ere, zuk egin zenuen zure lekuaâ&#x20AC;Ś Zorionez, nabilen ingurua berezia da. Giro errebindikatibo batean bizi naiz, kultura alternatiboari lotua, giro indepen-

144

145

Eta sumatzen duzu gizonezko eta emakumezkoen arteko alderik? Gaiei dagokienean, akasoâ&#x20AC;Ś Gizonezkoek gai politikoak, datuekin konprometituak daudenak eskatzen dituzte. Nik nahiago du filosofatzea, egunerokotasuneko gauzei kantatzea, hausnartzea. Apur bat nekatzen nau aldiro manifestu bat kantatu beharrak. Dena den, glosadorea naiz eta badakit gogoko ez ditudan gaiak saihesten. Zenbat emakume zarete bat-batean jarduten zaretenak? Ez dakit zehazki, baina emakumeen topaketa bat egin genuen Espollan, duela gutxi, eta dozena bat emakume bildu ginen; zenbait inprobisatzaile onek ez zuten joaterik izan, beraz, batzuk bagaraâ&#x20AC;Ś Gogoa genuen halako topaketa bat egiteko, eta hautatu genuen doinua pandero kutsukoa zenez (emakumezkoei lerratua normalean), erabaki genuen emakumezkoek soilik kantatu ahal izango genuela.

146

zdhsdhadrharhg asryargwregasgqwrgqweg

Orduan, zuretzat ez da sekula deserosoa izan? Oso pertsona irekia naiz eta niretzat ez da deserosoa izan gizonezkoen giroan jardutea. Bide urratzaile izanik, ez zegoen tradizioaren presiorik. Hala ere, amatasuna eta bat-batekotasuna uztartzeak, bai, sortu dizkit arazoak. Gogoratzen dut txapelketa bat haurdun nengoela jokatu nuela, eta haurrik zaharrena hankatik zintzilik nuela. Hori nekez gertatuko zaio gizonezko bati, aita konprometitua ez bada behintzat. Guraso zarenean, glosadore eta ama ordutegiak koordinatzea zaila da.

Emakumeen topaketa bat egin genuen Espollan, duela gutxi, eta dozena bat emakume bildu ginen.

dentista batean, eta besteekin harremanetan egoteko moduak ezbaian jarri eta gauza berriak probatzen saiatzen den giro batean. Patroiak hausten saiatzen gara.

147

Bakoitzak bere kasa egin izan dugu, baina denek dugu komunean ezohiko bide bat egiten ari garenaren sentsazioa. 148

ANA ZARINA â&#x20AC;&#x153;Nire koplak intimoegiak iruditen zitzaizkidan beste inorekin partekatzekoâ&#x20AC;? Guillermo Velazquezek dio Mexikon ez dela ohikoa emakumeek inprobisatzea. Zenbait zonaldetan izan omen dira salbuespen batzuk, baina Sor Juana Ines de la Cruz izan omen da musika tradizionalaren eta herri poesiaren alorrean memoria kolektiboan leku egin duen bakarra. Hala ere, gaur egun, badira bat-batean jarduten diren emakumeak. Velazquezek hala gomendatuta, Ana Zarina Palafox elkarrizketatu dugu. 1965ean jaio zen, Mexik Hirian, eta Mexiko DFn bizi da gaur egun. Mexikoko emakume inprobisatzaileek topaketak egiten dituzue tarteka. Zer dira topaketa horiek? Iaz, Emakumea eta dezima: barrura begirakoa, autoezagutza eta sonoritatea izenekoa izan zen. Dezimagintzan jarduten dugun emakumeak bildu ginen egonaldi haietan. Mexikoko txoko ugaritako eta ikasketa maila oso ezberdineko emakumeak bildu ginen. Bakoitzak bere kasa egin izan dugu, baina denek dugu komunean ezohiko bide bat egiten ari garenaren sentsazioa.

149

146

zdhsdhadrharhg asryargwregasgqwrgqweg

Emakumeen topaketa bat egin genuen Espollan, duela gutxi, eta dozena bat emakume bildu ginen

dentista batean, eta besteekin harremanetan egoteko moduak ezbaian jarri eta gauza berriak probatzen saiatzen den giro batean. Patroiak hausten saiatzen gara.

147

Aspalditik inprobisatzen duzu? 1987. urtean hasi nintzen. Garai hartan, sentitzen nuen armairuaren barruan inprobisatzen nuela. Nire seikoek eta koplak intimoegiak iruditzen zitzaizkidan beste inorekin partekatzeko. Nire egunerokoan idazten nituen letra horiek guztiak, eta paper mendiak pilatzen zitzaizkidan. 1994an, Claudia Silva Agirre dantzari eta musikaria ezagutu nuen, eta bere dezima batzuk irakurri nituen. Urte hartan, lagun bat eta biok konposizio bana egitera animatu ginen. Emakumeen presentzia urria hartu nuen gaitzat orduko hartan. Kritikek beldurtzen ninduten, baina leku hartan seguru sentitzen nintzen. Urtebete geroago, zezenketen inguruko dezimak idatzi nituen eta inprobisatzaileen bilkuran kantatzeko txan-

150

Sonoritateak egungo feminismoaren dimentsio etiko eta politikoa aintzat hartzen du.

Zer da sonoritatea? Sonoritateak egungo feminismoaren dimentsio etiko eta politikoa aintzat hartzen du. Emakumeen arteko berdintasunezko harremana sustatzen du sonoritateak, konfiantza eta babeste giroan, elkarren autoritatea onartuz. Emakumeen arteko harreman positiboak, eta aliantza existentzial eta politikoak sustatzen ditu, eta zapalkuntza egoerei aurre egiteko enpoderatzea. Momentu eta leku jakin batean zenbait gauza adostean datza, eta, urtero, emakume gero eta gehiagorengana iristen saiatzen gara. Norbanako bakoitzaren katebegi izatea onartzen da bertan, eta etorkizunera begirako helburuak zehazten dira denboran.

151

Nire egunerokoan idazten nituen letra horiek guztiak, eta paper mendiak pilatzen zitzaizkidan. 152

da eskatu nuen. Garai hartan, ez nekien bazela beste emakume dezimista bat: Francisca Gutierrez Delfin Panchita. Bera berdinetik berdinera bizi zen gizonezkoekin. Eta zu ez? Zer sentitzen zenuen? Bakarrik sentitzen nintzen nire ofizioan. Hitz egiteko emakume bat ondo etorriko zitzaidan garai hartan. Arraroa nintzela pentsatzen nuen. Baina, aldi berean, kantatzen jarraitzen zenuenâ&#x20AC;Ś Bai. Ikaragarri gozatzen nuen dezimak sortzen ari nintzenean. 2000. urtean, Tlacotalpanera itzuli nintzenean, Marconio eta Raul Eduardo Gonzalezekin taldea osatu nuen. Bestalde, argitaratzen ziren dezima gehienak gizonezkoenak zirela ikusita, neuregain hartu nuen emakumezkoen ahotsa biltzeko ardura. Horretarako, emakumeen topaketak antolatu genituen 2003an. 10 partaide besterik ez giren izan lehenengo edizioan, baina hurrengo urtean 14 bildu ginen, eta hurrengoan 32â&#x20AC;Ś Zertarako hasi zineten biltzen? Gure artekoen antzerakotasunak detektatzen hasi ginen, eta dezima maskulinoekiko ezberdintasun nabarmenak zeudela konturatu ginen. Emakumezkoen lanetan oso aipagarria da barnera begirako sorkuntza. Salbuespenak badaude, baina, normalean, emozionalki, dezima sakonak izaten dira. Gizonezkoek inguruari kantatzen diote, deskribatu egiten dute, aztertu eta besteei ikusarazi. Emakumeok, ordea, barrutik kanporakoa, gure esentzia dugu oinarri. Bihotza da, ez garuna, arkatza daramana.

153

Etorkizunean ere biltzen jarraitzeko asmoa duzue? Jakina! Emakume sortzaileen konfiantza eta sormena hobetzeko lanabesak sortzen ari gara, emakume bakoitzak bere testuinguruan egin ditzakeen ezarpenak bistaratzeko balio baitigu batzeak. Honako hau idatzi genuen bildu ginen lehen aldian:

Emakumezkoen lanetan oso aipagarria da barnera begirako sorkuntza.

Topaketek funtzio terapeutikoa zuten, beraz? Baietz esan daiteke. Hasieran, arrarotzat nituen 単abardura horiek nigan, eta, taldeka aztertu ondoren, ez zirela hain arraroak deskubritu nuen. Emakumeok elkarrekin egonda, giro ludiko batean, dezimak kantatzeko giro gozo bat sortzen zen. Bat-batean, konturatu ginen ez geundela bakarrik. Sorgin asko ginen, bakoitza bere eltzean egosten ohituak, pozima magikoak egiten; orain sukaldean denak batera jardun gintezkeenak. Hala ere, ezer terapeutikorik badago, hori batbatekotasuna bera da: jardutean, ezkerreko hemisferioa egiturarekin lanpetuta dago, eta eskuinekoa, ideiak barne epaiketarik gabe sortzen dituena, ere bai. Horregatik, norbere burua ezagutzeko lanabes garrantzitsua da dezimagintza.

Denen artean mezu bat idatzi dugu eta botila batean sartu, eta unibertso femeninoaren itsasora bota dugu. Estrofa hauek indarkeriarik gabeko bizitza bat eraikitzeko beharra azpimarratzen dute, gizonezkoen eta emakumezkoen artean berdintasuna. Mundu ideal batean kooperatu nahi dugu.

154

155

Sorgin asko ginen, bakoitza bere eltzean egosten ohituak, pozio magikoak egiten, orain sukaldean denak batera jardun gintezkeenak. 156

Denen artean sortu dugun konjuru hau idatzi dugu, zu irakurle, ziur identifikatuta sentitzen zarela gure lanetakoren batekin. Izan zaitez, zu ere, gure lagun eta konplize. Hace treinta años queríamos crear un nuevo individuo que poblara el mundo, consciente, amoroso, de pensar profundo que un nuevo planeta ayudara a fundar. Aquel Hombre Nuevo debía diseñar el mundo perfecto, la era socialista; con cerebro claro y mente de artista el género humano podía cambiar. Hicimos canciones, mítines, panfletos, poesías y libros, también elecciones, conciertos en parques, nuevas comisiones y brigadas contra los analfabetos. Con fe y esperanza fuimos los sujetos del cambio tendente a la Revolución; el Che, Víctor Jara y un líder barbón se volvieron héroes en nuestros libretos. Con sus estandartes gustosos marchamos: “¡Pueblo! ¡Venceremos!” eran las consignas, “¡Vivan, estudiantes!” y otras frases dignas “Teniendo la tierra” nos ilusionamos. Ahora me pregunto: -¿en dónde fallamos? ¿Habrá sido el triunfo del “Tío Caimán”?-. El siglo veintiuno es un pelafustán y a nuestro Hombre Nuevo, ayer lo enterramos.•

• • 157

â&#x20AC;˘

Irrikaz

eta miresmenez irakurri ditut munduko txoko ezberdinetako emakumeen hitzak, eta, une batez, nire burua beraien ondoan imajinatu dut: eztabaidatzen, hausnartzen, amesten, ikasten, desikasten, inprobisatzenâ&#x20AC;Ś beraiekin. TESTUA: ANE LABAKA

> Tamalez, ezagunegiak zitzaizkidan zenbait oihartzun iritsi zaizkit munduko txoko horietatik, isilarazia izan den gure historian zehar han-hemenka errepikatu diren pasarteak. Marta Schwindt argentinarrak Aida Reina eta Ruperta Fernandez payadoreak aipatzen ditu, haiei buruzko grabazio

158

159

Nik ere sentitu dut bizkarrean oholtza gainean zenbait gaitan ‘emakumeen ordezkari’ izan beharrak sortzen duen zama.

nahiz idatzirik ez dagoela plazaratzeko. Eta, ohartzerako, burura datozkit Ameriketatik hemengo senideei bertso bidezko gutunak igorri zizkieten De la Cruz; Joxepa Bengoetxea Oiartzabal, Andre Haundia, errenteriarra; Iparraldean ezagutzen den emakume bertsolari zaharrena omen den Mari Luixa Erdozio; Mariana Hargain Etxepare, Kanbokoa: Mariana Etxegarai Baraziart, Aña Debrua, Hazparnekoa… eta izan ziren arren egun izenik ez duten beste hainbat. Tamalez, La Lola de los Parises, Murtziako emakume troberoaren istorioak ere antzekotasun ugari ditu aurretik ezagutzen nuen beste batekin. Irudimenari hegoak jarri eta inprobisatzaile bikaina omen zen fama txarreko emakume hau irudikatu dut inoizko trobero onenarekin, Candiotarekin, lehian, konplexurik eta lotsarik gabe kantuan. Eta ezinbestean pentsatu dut La Lola de los Parises izan zitekeela Hondarribiko Joxepa, eta Candiota, Bilintx; kokalekua aldatzea baino ez litzatekeela. Tamalez, Maria Susana Repettoren hitzek ere beste zenbaiten ezpainetan ahoskatuak dirudite. Argentinarrak aitortzen du inprobisatzen hasi zen garaian, landa eremuko 13 urteko emakumea izaki, diskriminatuta eta deseroso sentitu zenez, lagunekin eta etxean kantatzera mugatu zela. Antzeko bizipenak izandako beste zenbait ditut gogoan, noski, Repettok ez bezala, gerora berriro ere plazarako jauzia emateko ausardiarik izan ez zutenak. Tamalez, askok gure azalean bizi izan ditugu, Maria Acevedo uruguaitarrak azaldu bezala, historikoki gizonezkoek garatutako plazan emakumeen agerpenak sortzen dituen erresistentziak eta pitzadurak. Gurean ere, bertso eskoletako haurren artean kopuru alde handirik egon ez arren, nerabezaroan eta plazarako jauziarekin lotuta, nabarmen egiten du behera neska bertsolarien kopuruak. Gurean ere hitz egiten da “emakumeen gaiei” buruz zentzu peioratiboan, gizonezkoek gizonezkoei jarriak neutrotzat hartuz. Tamalez, niri ere deitu izan didate saioetako antolatzaileek “bertso saio bat antolatzen ari gara eta neska bat behar dugu”, esanez. Nik ere sentitu dut bizkarrean oholtza gainean zenbait gaitan “emakumeen ordezkari” izan beharrak sortzen duen zama. Ni ere ohartu naiz gizonezko bertsokideek nire ezaugarri fisikoak (itxurarekin, janzkerarekin… lotuak) izan dituztela aipagai sarritan, gaiak inondik inora horretarako bide ematen ez zienean ere. Nik ere sentitu dut ez nintzela umorea egiteko gai, batez ere emakumeei buruzkoa, eta, are gehiago, umorea egiteko eraiki eta elkarbanatu izan den

160

161

Ni ere ohartu naiz gizonezko bertsokideek nire ezaugarri fisikoak (itxurarekin, janzkerarekin… lotuak) izan dituztela aipagai sarritan. kodea ez zitzaidala baliagarri. Nik ere aldarrikatu dut kode berri baten beharra, eta, umoreari leku gehien egiten zaien saioak otordu ostekoak direla ohartuta, amorratu naiz, martxoaren 8aren inguruko saturazioaz harago, ez daukadalako, kode berri hori eraikitzeko bidean, emakumezko kantukideekin esperimentatzeko eta hanka sartzeko aukerarik. Zorionez, ordea, bizipenak eta sentipenak konpartitzeko elkartzen garen aldiro, indartuta ateratzen gara emakume kantariak, bai Mexikon, bai Katalunian eta bai Euskal Herrian. Ana Zarina Palafox Mendez mexikarrak aitortu bezala, “bakoitzak bere kasa egiten du bidea, baina denek dugu komunean ezohiko bide bat egiten ari garen sentsazioa”. Ezohiko bide horiei jarraika, irudika dezaket nire burua Puerto Ricoko emakumeen artean edo Mireia Menaren pandero kolpeen laguntzaz Espollako topaketetan: eztabaidatzen, hausnartzen, amesten, ikasten, desikasten, inprobisatzen… Zorionez, garai batean bezain desvergonzadas y revolvedoras de vecindades izaten jarraitzen dugu.•

162

163

PAPEREZKO

BLOGA

amaiaiturriotz /

VHS

“- Lazkao Txikiri ehunka bideo grabatu nizkion, gure tabernan kantatzen zuenean batez ere, baina beste herrietako saioetan ere grabatu izan nuen. Gogoan dut behin nola kantatu zuen Nafarroa eta Gipuzkoaren mugan dagoen herri txiki batean, orain ez dut izena gogoratzen… pelotariren bat da horkoa.

Hitzetik Hortzera saioak, Joxerra Garzia aurkezle zen garaietakoak, VHSan grabatzen ziren gure etxean. Telebistaren gaineko pareta osatzen zuten

-Leitza?

adreiluak iruditzen zitzaizkidan. Badakit beti zinta bera, beti saio bera eta beti

-Ez, ez. Izen ezezagunagoa dauka, herri txiki-txikia da. Bueno, berdin dio.

bertsoaldi bera ikusten nuela umetan. Ez dakit zergatik deitzen zidan atentzioa.

Lazkao Txiki primeran ari zen pasatzen, kuadrillatxo bat baino ez zegoen

Jon Sarasua eta Anjel Mari Peñagarikano agertzen ziren koplatan, trikitiaren

begira, eta bere saltsan zebilen. Nik ia ezin nuen grabatu ere egin barre

tonua hartzen ez zutela-eta, elkarri adarra jotzen. Bat-batean eta kamera

algaraka, eta irudi denak mugituta azaldu ziren. Orain denak akabo, denak

bizkarrean hartuta, telebista alemaniar edo ez dakit nongo kazetari bi igotzen

erre ziren tabernan..

ziren taulara (susmoa dut hori zela grazia egiten zidana) eta haiei buruz kantatzen zuten bertsolariek. Botoia sakatu eta atzeratu berriz. Berriz. Bideo

-Orain hartuko lituzkete ba, Bertsoa.com-ek edo Xenpelar Dokumentazio

bera behin eta berriz. Orduko umeak bertsoa.com deskubritu izan balu,

Zentroak.”

denbora gelditu egingo zen. Related Zer behar duzue?With 2 comments TxuriWith 2 comments Betiko leloaren betiko galderakWith 2 comments Edit this Filed under Uncategorized

erantzun edit •

2. madaleni / Egia esango dizuet ba… nik VHS garaian nahiago nuen Takolo, Pirritx eta Porrotxen “Plisti-Plasta” ikuskizuna ikusi. Edo Tarzanen abenturak edo Eskolan gabonetan egin genuen antzerkiaren bideoa. Oraindik elkarrizketak buruz dakizkidanak, argi esateko.

← Gaurkoan, 364,5 puntu….

Ama oso bertsozalea da. Eta igandetan Hitzetik Hortzera jartzen zuen. Eta ni

2 Iruzkin

haserre. Aspergarria zela, kentzeko hori, ez zitzaidala gustatzen. Bat

utzi erantzun bat

burugogorra eta bestea handiagoa. Eta bai. Nik ere ikusten nituen orduko

•

1. nerea.izango.zen / Ezin dut sinetsi VHSei buruz idatzi duzunik, Amaia. Gaur, JUSTU GAUR, amak ganbaratik jaitsi dit poltsa erraldoi bat bideoz goraino beteta. Duela bi minutu agendan egunak aukeratzen egon naiz, denak ikusi ahal izateko: jaunartzekoa,

saioak. Gogoan daukat Mendiluzeren saio bat. “gogoa bazen, desira bazen… sentimendua falta zen” Txapelketa nagusiko bat dela uste dut. Egun hartatik aurrera nire doinutegian horrela deitzen da erabili zuen doinua.

jaioberritakoa, ikastolako emanaldi amaigabeena… Kausalitateak.

VHS.

Ama penatan dago, etxez aldatu garen aldiro bideo mordoa galdu ditugulako

Garai hartan ez nintzen bertsozalea. Ezta batere. Batek jakin

desagertu diren kartoizko kaxetan, eta beste asko taberna erre zitzaienean

Agian…

suntsitu zitzaizkiolako. Ez da erraza bertsolaritzak eta VHSak elkarrizketa bakarrean kointziditzea, baina esan bezala, duela ordubete amarekin izan dudan hizketaldian bat egin dute.

gogoa bazen desira bazen…. sentimendua falta zen. erantzun

166

167

edit

koldogezu96 /

LEHEN ALDIA Aupa gazteok! Lehen aldiek badute xarma berezi bat. Zer lirateke, bada, une horiek erantzun

jartzen haiz nerbioso? Hor aurreko onena hire 10etik 1 ere ez dek eta…”. Horrela engainatzen dut nire burua, nahiz eta jakin ez dela horrela.

ezin diren zalantzarik gabe? Lehen artikulu hau hasiberri baten akats gabe

Eskolako lehenengo egunean, aldiz, gustura joan nintzen, eta gogoz sartu ere klasera.

litzatekeen berdina, seguru. Denok dugu barrenean iltzaturiko lehen aldi bat,

Esan behar da denborarekin gogo hori jaisten joan dela. Eskolako kontuetan pasa

gerora ahaztezin bilakatu dena, estreinakoz sentituriko plazer txiki hori; nik ere

zaidanak ez baitu berdintasunik bertsotakoarekin. Eskolan esan ohi dudana zera da: “Isilik

oroimenean presente daukat nirea.

egon hadi, ze hor aurrean dagoenaren 10etik 1 ere ez haiz eta…”. Halaxe kontuak.

Hotzikarek gorputza dantzalekutzat hartu ahala, izerdi tantek helmugarik gabeko

Gaurko honetan, oso gutxitan egin ohi dudan lan batean jarri nau halabeharrak,

bideari ekin zioten nire kopetatik behera. Bihotzaren danborrada etengabeak

paper aurrean idazten. Ez dakit ondo egingo dudan, baina hemen ere pasako da

urduritasuna eta ezinegona handitzen zizkidan. Ordura arte inoren aurrean

lehenengo aldi hori eta bigarrengo aldirako hobekuntza nabarituko dut, duzue. Eta

biluztu gabe nengoen, ziurtasuna galdera ikur bihurtzen den ameslekuan zer

denborarekin izango naiz zuen 10etik 8a behintzat.

sentitzen zen deskubritu gabe. Egitearekin ez zen nahikoa, ondo egin behar nuen, nire buruari horretarako gai nintzela erakutsi, edo ez; apika, presioa ez zetorren nigandik, ingurukoen mingainetatik baizik. Hala ere, hainbeste

Bigarren aldira arte!!! erantzun

itxarondako hura ezin nuen denboraren orubean galdu zedin utzi; beraz, larrosa bati arantzak kentzen dizkion poeta baten erara deslotu nituen inbaditzen ninduten dudak nigandik. Oso azalekoa izan zen dena, sartu eta atera. Gozamen gorena dastatu ez nuen arren asko jaso nuen, eman nuena baino gehiago agian.

•

2. jongurrutxagaurbieta / Iapale!

Ordutik hobetzen joan naiz, hazten eta ditudan akatsak ezagutzen. Artikuluen mundu honetan birjina naiz, badakit. Seguru nago, ordea, lehen idazki honek

Arrazoi duk Aratz, 10etik 1era eta 1etik 10era. Lehen aldiz kantatu genuenetik

hurrengoak gogo gehiagoz hartzen lagunduko didala. Lehen aldi hura ez zen

gaude besteekiko konparaketan, geure buruarekiko egon behar genukeenean,

aurrez imajinatu nuen modukoa izan, ikasteko balio izan zidan arren. Finean,

batzuetan behintzat. Euskaldunak, badakizue. Hala ere, zeinen eroso egon izan garen

bizitzako gauza asko ez dira espero ditugunak izaten, goiko lerroetan deskribatu

10-8aren talaia zabaletik so, ze gozatua 7-6aren atzapar estuetatik ihes egiten

dudan une hura bezalaxe, edo espero al zenuten hain goxo gordetzen dudan

asmatzen duzunean, hitzak beherapenen sukarrak jotako gorputz aztoratuak lez

momentua plazan bertsotan lehen aldiz egin nuenekoa izaterik?

trumilka datozenean. Ez badatoz, ordea, a ze egurrak jaso behar izaten ditugunak!

Filed under Kategoriarik ez

Neurtu egiten gaituzte, baina maite dugu neurria.

•

Beste lantegi bat da baina jarri digutena, hau hitz laua da, neurririk gabea. Hala ere, norbait egongo da neurtuko gaituena. Zuena ez dakit, nire erronka egokitu zaigun

1. aratzigartzabal / IEUPA!!!

beharrean etxeko zapatiletan ibiltzea da. Aldea dago, ordea, orain luma gure eskuetan dago (zeinen erromantikoa gelditu zaidan gaur egunerako). Orain teklatua gure eskuetan dago (horrela hobeto). Eta zanpatu ditzagun teklak goxo edo gogor, esaldiari eman nahi

Nik ere gogoan dut lehenengo aldi hartan izandako ikara eta sufrimendua,

diogun tonuaren arabera, irakurleak senti dezan. Ikuspegi kritiko bat proposatzen dut,

nahiz eta zer kantatu nuen ez oroitu, oroimenean iltzatuta dauzkat nire buruari

hainbeste maite dugun bertsolaritzari eta bertso munduari begiratzeko.

egiten nizkion galderak. Gai izango ote nauk? Zer esanik izango al diat? Aurrean dauden hauei gustatuko ote zaiek? Galderak bata bestearen atzetik zetozen baina ez nien erantzunik aurkitzen. Geroztik, galdera horiek egiten badizkiot neure buruari, Azpillagak esaten omen zuena erantzuten diot: “Zertan

Laster arte lagunok! erantzun 169

Arridura bat Beste ainbat gauz ere gogoratu zitzaidan nexka aingeru onekin negola: euskaldun arrazakoak eta Billabonan jaioak eta biziak aurkitu litezke euskaraz ez dakitenak eta orra, musulman bat!

2014ko azaroaren 3’an zan, Billabonako denda batean musulman batekin egokitu nintzan; burua estaltzen zion zapiak ezagun zun nungo arraza zan. Dendariarekin guk bezela euskaraz itzegiten zunez, arritu nintzan eta galdetu ere bai, nungoa zan. Marrukoetan jaioa zala, baiña txikitandik Billabonan bizi zala; orduan ez nintzan geiegi arritu. Jatorra neska gaztea, hogeita bi urte zeuzkala zion, eta Belgikan ari zala estudiatzen aurrez Donostin ibilli bazan ere. Zer estudiatzen ari zan galdetuta, erizain (enfermera), erantzun zidan eta pranzesez. Berak zionez, izkuntza orrekin aukera geiago dago lana aurkitzeko. Zenbat izkuntza zekizkien galdetuta, bost, erantzun zidan: arabea, inglesa, pranzesa, española eta euskera. Nik zenbat nakizkian ere galdetu zidan, ez dago esan bearrik zer erantzun nion. Munduan ibiltzeko ai zer nolako aberastasunak dauzkan! Langabezian ez dala geldituko esango nuke. Ala nion nerekiko: “Onek bertsotan ere ikasiko likek”. Belgikako bizimoduz galdetuta, otza erantzun zidan, Marruekoetan bero izaten omen da eta aldaketa orrekin zegon konformegaitz.

170

Marrukoetan jaio zala ta euskaraz nola itzegin, neska gazte aretxek bai noski, eman zirala atsegin; eman jaiotako asko berriz, euskararekiko ezjakin, Besterik ez dute egingo baiño “Gora Euskadi” otsegin. Gure izkuntzak ez du gradurik ez konde eta ez duke, sari gure Ama saldutzen degu kanpoko batzuren truke; “Ez da galduko”, adiskidea, zuk ere esango zenduke, gure izkuntza dakigun danok itzegingo bagenduke. Euskaldunaren oitura asko nola dauzkagun jakiñak, euskeraz ez du itzegin nai noski, erderaz ondo dakiñak; alperrik dira milla ikastol itzaldi edo mitiñak, euskera ez du salbatuko ez umeairi itzegiñak.

Izkuntza asko jakite ori gaur zeiñak ez du graziko? inglesa ere komeni omen biarko edo etziko; Baiña gurea baztartuz behintzat ez al gerade asiko, euskaldun egin ginduan Amak ez du ori mereziko. Zintzo jokatu nai duanari ezin ezer galerazi, an edo emen ogi zuria bear degu irabazi; eta musulman aingeru onek egin zidan ainbat grazi, ikasbidea eman ere bai baldin nai badegu ikasi. Musulman oiek egunero-egun nola gabiltzan ikusten, pentsatutzen det guri gauz asko dabiltzala erakusten; naiz Europan bizi buruko zapirik ez dute uzten, erakutsiaz oitura, izkuntzak nola maitatzen dituzten.

• • •

171

172

173

174

175