Adi-Adi
euskarari 6
LEHEN HEZKUNTZA
koadernoa Bigarren hiruhilekoa
141705 _ 0001-0001.indd
1
28/7/09
12:48:21
Aurkibidea
1
UNITATEA
4. or.
Irakurgaia: Biocard Lexikoa: Hitz elkartuak Gramatika: Menderakuntza I: Perpaus osagarriak Ortografia: Txistukariak: s, z, x, ts, tz, tx Idazketa-tailerra: Paragrafoak eraikitzen: hitzak aukeratzen
2
UNITATEA
10. or.
Irakurgaia: A zer kalapita! Lexikoa: Zentzumenen arlo lexikoa. Esapideak Gramatika: Menderakuntza II: Perpaus erlatiboak Ortografia: H letra Idazketa-tailerra: Paragrafoak eraikitzen: argudioak ematen
3
UNITATEA
16. or.
Irakurgaia: Telegrafoa eta Morse alfabetoa Lexikoa: Sinonimoak. Atzizkiak Gramatika: Menderakuntza III: Konparazio-perpausak Ortografia: Marratxoaren erabilera Idazketa-tailerra: Paragrafoak eraikitzen: testu-antolatzaileak
2 141705 _ 0002-0003.indd 2
28/7/09 12:52:54
4
UNITATEA
22. or.
Irakurgaia: Gomazko ahatetxoen naufragioa Lexikoa: Itsasontzien arlo semantikoa. Sinonimoak. Antonimoak Gramatika: Menderakuntza IV: Denborazko perpausak Ortografia: Puntuazio-markak Idazketa-tailerra: Paragrafoak eraikitzen: bukaera egokiak
5
UNITATEA
28. or.
Irakurgaia: Balea konkorduna Lexikoa: Atzizkiak. Esapideak Gramatika: Menderakuntza V: Moduzko eta Ondoriozko perpausak Ortografia: Daten eta zenbakien idazkera Idazketa-tailerra: Testu bat egiteko urratsak birpasatzea
34. or.
Autoebaluazioa
36. or.
Deklinabidea. Lexikoa
38. or.
Juntagailuak. Lokailuak
39. or.
Menderagailuak
3 141705 _ 0002-0003.indd 3
28/7/09 12:52:55
1
Biocard Europako 12 erakunde parte hartzen ari diren egitasmoaren helburua kardua energia alternatiboa egiteko erabiltzea eta energia sortzeko landare horren bideragarritasun teknikoa eta ekonomikoa erakustea da. Gaiker zentro teknologikoa karduaren laborantzarekin zerikusia duen proiektu europar batean parte hartzen ari da. Ekimenaren xedea kardua biodiesela moduko erregaia sortzeko erabiltzea da. Proiektuko arduradunek adierazi dutenez, 2005eko amaieran jarri zen abian Biocard ekimena; 12 erakunde ari dira esku hartzen kardua energia alternatiboen sorreran erabiltzeko. Halaber, landare horren ustiapenak bideragarritasun teknikoa eta ekonomikoa duen aztertzen ari dira. Laborantza begetalen edo hondakinen biomasa energia sortzeko erabiltzen ari da gero eta gehiago Europan, baliabide naturalen eskasiak eta kontsumoaren hazkundeak bultzatuta.
1
Adierazi esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) diren. • • • • •
2
E
Bilatu hiztegian ondoko hitzen esanahia. • • • •
3
Kardua energia alternatiboa izatea nahi dute Europako 12 erakundek. Gaiker zentro teknologikoa egitasmo horren aurka dago. G Biocard izeneko ekimena 2005.urtean hasi zen. E Karduaren ustiapenak ez dauka bideragarritasunik. G Europak baliabide natural gutxi ditu eta kontsumoak gora egin du. E
Bideragarritasun: bideragarria dena. Egin daitekeena. Biomasa: materia bizi guztiaren masa, ingurune jakin batekoa, edo espezie batena. Ustiapena: zerbaitetik ahal den onura handiena lortzea. Biodiesel: landare- zein animalia-olioen deribatua den erregaia.
Lotu zutabeetako sinonimoak. • egitasmoa • parte hartu • xedea
• helburua • ekimena • esku hartu
4 141705 _ 0004-0009.indd
4
28/7/09
12:50:45
4
Erantsi bio- erroa ondoko hitzei. -diesel / -kimika / -logia
Bio-
-dibertsitate / -grafia / -geografia
• biodiesel • biodibertsitate
5
• •
biokimika biografia
• biologia • biogeografia
Hutsuneak bete, aurreko ariketako hitzak erabiliz. • Biodiesel -a landareetatik ateratzen den erregaia da. biologia -ko irakaslea oso arduratuta dago biodibertsitatea-rekin. • Nire Izan ere, animaliak zein landareak asko gustatzen zaizkio. • Anek, Toti Martinez de Lezeari buruzko lan bat egin behar du. Lehenik eta behin, haren biografia bilatu behar du eta, bigarrenik, haren liburuen berri eman behar du.
6
Bilatu letra-zopan sei erregai mota eta idatzi.
I
S O D
O A F O G A B U L E T S O H Z A P I
R A M U E N A
S E K
S E O X O Z R E O T N A T U R A L A Z A X O T O I Z K D A T S A O I
A O
L O R T E P A M
O U B G A S A P E
7
I
I
I
•
Sodioa
•
Biogasa
•
Gasolioa
•
Gas naturala
•
Ikatza
•
Petrolioa
Osatu hitz elkartuak «gai» hitzarekin eta idatzi. • ikasi + gai:
ikasgai
• galdetu + gai: galdegai • aztertu + gai:
aztergai
• irakurri + gai:
irakurgai
• ikusi + gai:
ikusgai
• entzun + gai: entzungai • elikatu + gai: • erakutsi + gai:
elikagai erakusgai
5 141705 _ 0004-0009.indd
5
28/7/09
12:50:46
Gramatika 1
Azpimarratu testuko mendeko perpausak.
METROAN HARRAPATURIK Ez dakit zergatik geratu den metroa ez atzera ez aurrera. Denbora dexente daramagu hemen. Hala ere, ez dirudi metroa martxan laster jarriko denik. Batzuetan inguruan dudan jendeari begiratzen diot eta pentsatzen dut ez direla ohartzen zenbat denbora daramagun metro honetan sartuta. Eta pentsatzen dut zelan egongo ote diren kanpoan, gurekin gogoratuko diren. Suhiltzailerik ba ote dagoen hor kanpoan. Akaso pentsatuko dute gor garela eta, agian, kanibal bihurtu eta elkar jaten ari garela. JULEN GABIRIA, Metro bateko letrak (moldatua)
2
Kopiatu testuko perpaus osagarriak. • PERPAUS OSAGARRIAK: Ez dakit zergatik gertatu den / ez dirudi metroa martxan jarriko
denik / pentsatzen dut ez direla ohartzen / zenbat denbora daramagun / pentsatzen dut zelan egongo ote diren / gurekin gogoratuko diren / Suhiltzailerik ba ote dagoen / pentsatuko dute gor garela / kanibal bihurtu garela / elkar jaten ari garela. 3
Eman zure iritzia baieztapen hauei buruz. • Metroa laster jarriko da martxan.
Uste dut metroa laster jarriko dela martxan. • Nire lagunak beti izango dira nire lagun.
Uste dut nire lagunak beti izango direla nire lagun. • Eskola-egunak beti izaten dira berdinak.
Uste dut eskola-egunak beti direla berdinak. • Munduko gerra guztiak laster amaituko dira.
Uste dut munduko gerra guztiak laster amaituko direla. • Handitzean pertsona ospetsua izango naiz.
Uste dut handitzean pertsona ospetsua izango naizela. 4
Lotu perpaus bakun hauek, perpaus osagarriak erabiliz. • Ama ohera doa. Hori esan du.
Amak esan du ohera doala. • Zatozte ohera! Horixe esan du amak.
Amak esan du ohera etor gaitezela. • Irabaziko dugu. Ez dut zalantzarik.
Ez dut zalantzarik irabaziko dugula. • Ez naiz tontoa. Ez pentsatu hori.
Ez pentsatu tontoa naizenik.
6 141705 _ 0004-0009.indd
6
28/7/09
12:50:47
1
5
Idatzi hitzalditxo hau zehar-estiloan. Ez kezkatu. Hobetu egingo ditugu garraio publikoak. Txartelen prezioak merkatuko ditugu. Autobus ekologikoak erosiko ditugu. Nire hitza ematen dizuet. Zuetako nork egingo dio uko aurrerapenari? Bozkatu nire alde! Guztiok izango zarete irabazle!
Politikariak esan du ez kezkatzeko. Hobetu egingo dituztela garraio
publikoak. Txartelen prezioak merkatuko dituztela. Autobus ekologikoak erosiko dituztela. Bere hitza ematen digula. Ea gutariko nork egingo dion uko aurrerapenari. Bere alde bozka dezagula. Guztiok izango garela irabazle.
6
Osatu testuko hutsuneak, menderagailu osagarriak erabiliz.
METROAN BERRIZ EZ Badakit zer egingo dudan hemendik ateratzean. Uste dut etxera joan eta ogitarteko handi bat jango dudala , gose naiz-eta. dela . Ez dakit Megafonoetatik esan dute metroa laster abiatuko den ala ez, baina bada ordua. Ez dut uste metroa egia izango berriz ere hartuko dudanik . Uste dut hobe izango dela autobusa hartzea. Lagunei ere metroa ez hartzeko esango diet, inoiz barruan geratuz gero izugarri aspertuko direlako .
Ortografia 1
Osatu hitzak s, z, x, ts, tz edo tx jarriz. • gi s a • hamabo s t • meha tx ua
2
• gihar ts ua • z akarra • s a s ia
• tx ahala • gi z ena • x amurra
Jarri puntuazio-markak behar denetan, baita letra larriak ere. • Kontuz! Errepidea zeharkatu aurretik, ondo begiratu alboetara. • Kaixo Amaia, aspaldiko! Zer moduz zaude? • B atetik , pozik nago banoalako , baina , bestetik, pena ematen dit zu hemen uztea.
7 141705 _ 0004-0009.indd
7
28/7/09
12:50:47
Idazketa-tailerra 1
Irakurri laukiko informazioa. PARAGRAFOA ERAIKITZEN: HITZAK AUKERATZEN Bai hitz egiteko, bai idazteko orduan, gure helburuen arabera hitz egokiak aukeratzeak berebiziko garrantzia du gure mezua ulertua izan dadin. Horretarako, gure lexikoa zabaltzeko ariketak oso egokiak dira, bai eta beti hiztegia gertu edukitzea ere. Orokortasunari begira hona hemen hitz egokiak aukeratzeko oharrak: eman gauza bakoitzari bere izena, aukeratu izen konkretuak, ez errepikatu hitzik, ez erabil makulu-hitzik (ba, zera...), erabili hitz laburrak eta errezak.
2
Irakurri elkarrizketa.
NON DAGO? –Ander, non jarri duzu lehengo egunean erosi ge nuen hori? –Zeri buruz ari zara, Arantza? –Bai, gizona, hori, oso erabilgarria eta modernoa iruditu zitzaiguna. Ez al duzu gogoratzen? Liernik esan zigun berak ere horrelakoa zuela. –Azalpen hoberik ematen ez badidazu! –Ez dut izena gogoratzen, baina zuk jakin behar duzu non dagoen. Lagundu bilatzen, mesedez, etxea hankaz gora jarri dut eta jada ez dakit non begiratu.
■ Erantzun galderei. • Topatuko al du Anderrek Arantzak behar duena? Zergatik? Ez. Ez daukalako informaziorik. • Zer jakin beharko luke Anderrek bilatzeko? Nola deitzen den Arantzak nahi duen hori.
3
Berridatzi esaldiak, azpimarratutako hitzak zehatzagoez ordezkatuz. okindegi
karnaba
txapin
makal
laranja
• Zuhaitz horretan txori bat ikusi dut.
Makal horretan karnaba bat ikusi dut. • Ogia erosita irten zen dendatik.
Ogia erosita irten zen okindegitik. • Salto batean ohetik irten, oinetakoak jantzi eta sukaldera joan zen.
Salto batean ohetik irten, txapinak jantzi eta sukaldera joan zen. • Gaurko postreko fruta oso garratz egon da.
Gaurko postreko laranja oso garratz egon da.
8 141705 _ 0004-0009.indd
8
28/7/09
12:50:47
1 4
Irakurri testua eta inguratu errepikatzen diren hitzak.
AZUKREA Sakarosa azukre mota bat da. Sakarosari ere azukre arrunta esaten zaio. Sakarosa erremolatxaren sustraian eta azukrekanaberaren zurtoinean dago. Erremolatxa eta azukre-kanabera sakarosa lortzeko ereiten dira: kanabera herrialde tropikaletan eta erremolatxa herrialde tropikaletan eta erremolatxa klima epeleko herrialdeetan.
â– Berridatzi testua zuzen eta hitzik errepikatu gabe. Erantzun eredua.
AZUKREA Azukre arruntari, berez, sakarosa deritzo. Erremolatxaren sustraitik eta azukrekanaberatik lortzen da. Landare horiek biak herrialde tropikaletan ereiten dira eta lehena baita lurralde epeletan ere.
5
Bete testuko hutsuneak, txarteleko hitzen baliokide zehatzagoak erabiliz.
KANDELAREN URTEBETETZEA
o gauza t arazo
v esan w izan Âş egon m ona
6
opari jaso Kandelak o ugari w zituen bere urtebetetze-egunean. Arratsalde hartan, beraren familiako guztiak Âş elkartu ziren etxean. Tira, denak bat izan ezik. Amak v jakinarazi adierazteko arratsalde hartan zion osaba Karmelok deitu zuela v zituela: landareak ureztatu, autoa garbitu... hainbat t zeregin Kandela triste samar geratu zen; t eginkizun horiek ezin ziren bera baino garrantzitsuagoak izan. Halako batean, txirrinak jo zuen eta aita atea irekitzera joan zen, eta han agertu zen Karmelo txakurkume bat beso artean. Benetan, egun m zoriontsua pasatu zuen Kandelak!
Inguratu ulertzen ez dituzun hitzak eta jarri hitz errazagoak haien ordez.
BIZENTETXU Bizentetxu benetan zen ume krudela, ez zien beste umeei inongo begiramendurik. Egun batean, Begotxu zabuan gorgoinatzen ari zela, ilarrainkeria handiz harengana hurbildu zen eta bultzada batez lurrera egotzi zuen. Begotxu, ume haren haserretasuna ikusirik...
Gogoratu, hitz luzeegiek eta gutxi erabiliek ulermena eragozten dute
errespetu bota harrokeria haserrea
kulunkatu
9 141705 _ 0004-0009.indd
9
28/7/09
12:50:48
2
A zer kalapita! Trafikoak eragindako zarata, kaleko lanen burrunba, builaka dabilen jendearen zalaparta, megafonoetako zein autoetako musika altuaren iskanbila… Gure osasunerako kaltegarriak diren hots-eraso anitz pairatu behar izaten dugu egunero. Entzuten ditugun soinuen ozentasun-mailak onargarria denaren mugak gainditzen dituenean, kutsadura akustikoa sortzen da. Izan ere, airearen kutsadurarekin batera, kutsadura akustikoa herrialde garatuek duten arazo nagusienetarikoa da.
RU U
F
NN BABA D DAA
1
UU
¡ K O
MM
RR R
OOKK -M -M
Kutsadura akustikoaren maila sonometro izeneko tresna baten bidez neurtzen da eta dezibeletan adierazten da. Oro har, 120 eta 140 dezibel hartzen dituzten hotsek gizakiak minaren atarian jartzen dituztela esan ohi da. Hortik gorakoak jasanezinak dira. Kutsadura akustikoaren maila altuek gorputzaren defentsak urritzen dituzte eta gaixotasunak eragiten dituzte; frogatuta dago hori. Fenomeno gogaikarri hori kalean soilik pairatu behar dugula iruditu arren, etxean eta eskolan ere behar baino altuagoak izaten dira maiz kutsadura akustikoaren mailak. Esate baterako, diskmana edo NN¡¡¡¡ MP3a piztu, entzungailuak belarrietan ¡¡ ¡¡ kokatu eta musika ahalik ozenena jartzen badugu, 115 dezibeletako hotsa sartzen dugu zuzen-zuzen gure tinpanoetaU!!!! U ra. Eta hori ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Adituen esanetan, 85 eta 120 dezibel arteko soinuak jarraian jasanez gero, entzumena galtzen dugu poliki-poliki, eta gor geratzeko arrisku handia dugu. Horregatik, musika altua gehienez ere ordubetez entzutea gomendatzen dute.
U UU UU IIU I I I
Erantzun galderei. • Zer da kutsadura akustikoa?
Entzuten ditugun soinuen ozentasun-mailak onargarria denaren mugak gainditzea. • Zer mailatatik gora dira zaratak arriskutsuak?
120 eta 140 dezibeletik gora. • Non gertatzen da kutsadura akustikoa?
Kalean, etxean eta eskolan. • Ona al da musika entzungailuekin ozen entzutea? Zergatik?
Ez. 115 dezibeletako hotsa sartzen dugulako belarrietan. • Aipatu kutsadura akustikoa eragiten duten hotsak.
Musika, trafiko-zarata, telebista… 2
Bilatu testuan eta idatzi zarata hitzaren antzeko esanahia dutenak. • Zarata: burrunba, zalaparta, iskanbila, buila, hots-eraso, soinu, hots.
10 141705 _ 0010-0015.indd 10
28/7/09 12:56:02
3
Aukeratu esapide honen esanahi zuzena. Hori ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Hori ez da inolako huskeria. Hori ez da batere garrantzitsua.
4
Kokatu hitz bakoitza zerrenda egokian.
mikatz
kirasdun leun
zeharrargi
ozen itsugarri zimur garratz burrunbari latz zoli • • • • •
5
ENTZUMENA: ozen, zoli, burrunbari. IKUSMENA: zeharrargi, itsugarri, lauso. UKIMENA: zimur, leun, latz. DASTAMENA: garratz, mikatz, min. USAIMENA: kirasdun, lurrintsu, usaingabe.
Idatzi izen bakoitzaren alboan aurreko ariketako izenondo egokia. • • • • •
6
lauso min lurrintsu usaingabe
itsugarri distira: latz lizpapera: simaurra: kirasdun garratz behazuna: lauso lainoa:
• • • • •
alarma: enborra: pipermina: belusa: txilibitua:
• • • • •
ozen zimur min leun zoli
mikatz limoia: kristala: zeharrargi lurrintsu lorea: usaingabe ura: burrunbari erlea:
Lotu zenbait atzizki aditz hauei, beste hitz batzuk osatzeko. Erantzun eredua. • Entzun entzule, entzungai, entzungarri, entzumen, entzute. • Ikusi ikusmen, ikusle, ikusgai, ikuskari, ikuskizun. • Dastatu dastagarri, dastaleku, dastatzaile, dastamen. • Ukitu ukimen, ukigarri, ukipen, ukitzaile. • Usaindu usaimen, usaingarri, usaintsu, usaingabe.
7
Aukeratu hurrengo esapideen esanahi zuzena. • Bereak eta bi aditu. Guztiz gor egon.
Inoren jarioa sufritu.
Egia latzak entzun.
Une latzak sufritu.
Zeharo itsuturik egon.
Susmoa hartu.
Lapurtu.
• Gorriak ikusi. Erabat lotsatu. • Zerbaiti usaina hartu. Igarri.
11 141705 _ 0010-0015.indd 11
28/7/09 12:56:03
Gramatika 1
Irakurri testua eta osatu taula. DE TE K TI BE-I S TO RI O A K Hona hemen nik argitutako lehen kasua. Egia esan orain kontatuko dizuedan misterioa detektibe-titulua eskuratzeko egin behar izan dudan azterketan jarritakoa izan da. Zenbait asmatzailek asmatutako tresnei eta datei buruzkoa da. Irakurri datuak eta osatu taula, niri ez zait zaila iruditu, ea zuei zer iruditzen zaizuen! 1 Samuel Morsen asmakaria ez da zaharrena. 2 Tresna zaharrena Benjamin Franklinek asmatutako da. 3 Thomas Edisonek bere tresna asmatu eta 16 urtera asmatu zuen Guglielmo Marconik berea. NOIZ ASMATU ZUEN?
2
NORK
ASMATU ZUEN?
1752. urtean
Benjamin Franklin
1832. urtean
Samuel Morse
1879. urtean
Thomas Edison
1895. urtean
Guglielmo Marconi
Lotu asmatzaileak eta asmakariak. Ondoren, azaldu zertarako diren, adibidean bezala. G. Marconi tximistorratza
S. Morse
B. Franklin
T. Edison
bonbilla
irratia
telegrafoa
• Telegrafoa: Alfabeto berezi batean idatzitako mezuak urruti-urrutira bidaltzeko balio duen tresna. • Bonbilla: Argia emateko balio duena. • Irratia: Uhin elektromagnetikoen bidez, edozein motatako informazioa elarazteko
tresna. • Tximistorratza: Tximisten kontra babesteko tresna.
3
Irakurri hasierako testua berriz eta sailkatu bertako perpaus erlatiboak. • Aditz jokatuak dituztenak: kontatuko dizuedan misterioa, detektibe-titulua eskuratzeko
egin behar izan dudan azterketan jarritakoa da. • Aditz jokatugabeak dituztenak: nik argitutako lehen kasua; zenbait asmatzailek asmatutako…
12 141705 _ 0010-0015.indd 12
28/7/09 12:56:03
2 4
Berridatzi perpaus hauek. Eman aditz jokatuak jokatugabe gisa, eta alderantziz. • Gozo-gozo egon da okinak eman didan opila.
Gozo-gozo egon da okinak emandako opila. • Buruz ikasi nahi ditut zuek kontaturiko txisteak.
Buruz ikasi nahi ditut zuek kontatu dizkidazuen txisteak. • Oso politak dira Anek Parisen egindako argazkiak.
Oso politak dira Anek Parisen egin dituen argazkiak. 5
Osatu pertsonaia honen deskribapena, perpaus erlatiboak eta bunbuiloetako adjektiboak erabiliz.
bolizkoa aparta berriak
TX E R L O K GO MEZ D ETEK TI BEA
beroa
luzea
duen Detektibeak (izan) sudurra oso luzea da. Haren beroa buru gainean (egon) dagoen kapela da, oihal lodiz Soinean (eraman)daramatzanjantziak berriak egin dakoa dira, merkealdian erositakoak Ahoan (eduki) duen bolizkoa da, adiskide batek oparitutakoa pipa Eskuan (ekarri) dakarren lupa aparta da, detektibeentzako dendan eskuratutakoa 6
Aldatu esaldiak, perpaus erlatiboak osatzeko. • Goizeko telebista saioa oso aspergarria izan da.
Goizean izan den telebista saioa oso aspergarria izan da. • Lagunen opariak oso politak izan dira.
Lagunek egin dizkiguten opariak oso politak izan dira.
Ortografia 1
Berridatzi zuzen h behar duten hitzak. aalke, aurdun, doan, doainik, doako, aatik, ies, biurkin, xautu, ziur, osto, orri, loi, leun, alabearrez, oial, iaz, erenegun
2
haurdun, ihes, dohainik, hosto, haatik, ahalke, bihurkin, xahutu, halabeharrez, lohi, oihal, herenegun
Idatzi launa esaldi, hitz pare hauek zuzen erabiliz. Erantzun eredua.
hil/ile
hona/ona
naiz/nahiz
hura/ura
• Hil honetan ilea moztuko dut. / Mikel zatoz hona! Oso patata-tortilla ona prestatu • dut. / Oso bidaia zalea naiz. Nahiz hegazkinez nahiz trenez, munduko leku • guztietara noa. / Mutil hura kutsatuta dagoen ura edaten ari da.
13 141705 _ 0010-0015.indd 13
28/7/09 12:56:03
Idazketa-tailerra 1
Irakurri laukiko informazioa. PARAGRAFOA ERAIKITZEN: ARGUDIOAK EMATEN Norbaiti ideia edo ikuspuntu bat azaldu nahi diogunean edota zerbaitez konbentzitu edo haren jarreran eragina izan nahi dugunean, argudiaketa erabiltzen dugu. Horretarako, gure esana justifikatzen dituzten arrazoiak erabiltzen ditugu. Argudiaketan, alde batetik, tesia edo ideia nagusia agertzen da, eta beste aldetik, ideia hori aldezten (zergatia azaltzen) dituzten arrazoiak.
2
Irakurri elkarrizketa.
AUTO BERRIA –Zer auto gomendatzen didazu? –Hauxe, dudarik gabe. Ikusi besterik ez dago onena dela konturatzeko. –Bai, baina… ni, egia esan, ez naiz autoetan aditua... –Bada, sinets iezadazu, onena da. –Sinesten dizut, baina... Zergatik da onena? –Edozein adituk esango lizuke. Begira... Ikusten al dituzu beste hauek? Bada, ez dira hau bezalakoak. Ziur egon, eta egidazu kasu, hauxe da onena! ■ Erantzun galderei. • Zer iruditzen zaizkizu auto-saltzailearen erantzunak? Ez dira batere zehatzak. • Zure ustez, konbentzituko al du eroslea? Ez. Ez daukalako argudiorik.
3
Markatu X banaz saltzaileak eroslea konbentzitzeko erabil ditzakeen argudioak. Gasolina asko gastatzen du, baina zure lagunek inbidia izango dizute.
Nahiz eta kanpotik ez iruditu, barrutik oso zabala da eta oso eroso bidaiatzen da bertan.
Merkatuko autorik seguruena da. Zure enpresako zuzendariak berdina dauka, eta horrela haren parean jar zaitezke. Gidatzeko erraza da eta primerako ekipamendua du. ■ Idatzi zuk beste bi arrazoi. Erantzun eredua.
Istripu bat eukiz gero, onik aterako zara. Gasolina gutxi gastatzen du.
14 141705 _ 0010-0015.indd 14
28/7/09 12:56:04
2 4
Irakurri testua. Azken LAPUR hamar RETAK u r gertatu teotan , gure dira. L auzun apurre kaleet ean la ta hor an arg purret iek ger itasun a asko dituela t a e t zen di skasa ko lap ra gur dagoel urrak e kale-a a ko eta harrap rgiteri polizia atu. H aren a k ezin ori del razoa a eta, konpo auzun ntzeko eko eskatz en dug Auzola u. nean a uzo-el kartea
■ Erantzun eta azpimarratu.
• Zein da testuko tesia edo ideia nagusia?
Auzunean lapurreta asko daude. • Zein dira ematen diren arrazoiak edo argudioak?
Argitasuna eskasa dela eta poliziek ezin dituztela lapurrak harrapatu. 5
Irakurri egoera eta zerrendatu aldeko eta kontrako argudioak. Erantzun eredua. • Garai batean, erosketak etxe inguruko dendatxoetan egiten genituen. Gaur egun, ordea, supermerkatu erraldoietara jotzen dugu denetarik erostera. Hobeak al dira supermerkatuak? (Gogoan izan prezioa, gertutasuna, tratua, ordutegia...)
ALDEKO ARRAZOIAK
KONTRAKO ARRAZOIAK
1.- Nahi duzun guztia leku berean daukazu.
1.- Denda txikien etorkizuna arriskuan dago.
2.- Denbora aurrezten duzu. 3.- Ez zara dendaz denda ibili behar. 4.- Erosketak hilabete osorako egin ditzakezu.
2.- Auzoko dendariekin elkar harremana apurtzen da. 3.- Zerbait behar duzunean laster joaten zara dendara. 4.- Denetariko dendak dituzu inguruan.
■ Erabaki aldeko ala kontrako jarrera hartuko duzun eta idatzi tesia argudio pare batez lagundurik.
AUZOKO DENDAK
Erantzun eredua.
Supermerkatuetan noizbehinka erostea ona da. Batzuetan gauza asko erosi behar
direnean, supermekatua erosoagoa da. Hala ere, erosketarik onenak auzoan egiten direnak dira. Denda txikien biziraupena auzokoen esku dago. Halaber, denda horiei esker auzokoen harremana estutzen da.
15 141705 _ 0010-0015.indd 15
28/7/09 12:56:04
3
Telegrafoa eta Morse alfabetoa Zuntz optikoaren eta sateliteen aroan, aspaldiko asmakari zahar askok ez dute jada lekurik punta-puntako teknologiako makinen artean. Traste huts bilakaturik, baztertu egin dira jadanik. Horixe gertatu zaio, izan ere, telegrafoari. Telegrafoa Samuel Morsek asmatu zuen eta, makina bera ez ezik, harekin erabiltzeko komunikazio-kode bat ere sortu zuen; Morse alfabetoa, hain zuzen. Morse alfabetoa marraz eta puntuz osaturik dago, eta korapilatsua iruditu arren, praktika apur batekin edonork ikasteko modukoa da. Morse alfabetoa osatzeko, egunkari bat hartu zuen Samuel Morsek, eta letra bakoitza zenbat aldiz errepikatzen zen zenbatu zuen. Gehien errepikatzen zen letra puntu batez irudikatu zuen (E letra izan zen hori), eta hurrengoa, marra batez (T letra). Horrela segitu zuen, marrak eta puntuak konbinatuz: bi puntu, bi marra…, harik eta alfabeto osoko letra ko A de .— guztientzako ordaina aurkitu arte. a B —.. N . C Telegrafoa gai zen mezuak urruti-urrutira bidaltzeko, bulkada elektrikoak igo—. —.— O D —— . rriz harien edo irratiaren bidez. Garai batean, berehala komunikatzeko sistema — —.. P E .—— Q . bakarra izan zen telegrafoa eta asko hedatu zen, ezinbesteko bilakatzeraino. —— . F .— ..— R . G Itsasontzietan, esaterako, telegrafiako igorgailu.—. —— S H . ... hargailuak egoten ziren beti, eta haietatik bidaliT .... I — U tako SOS seinaleek (... --- ...) bizi asko salbatzeJ .— .. ..— V — — K ko balio izan zuten. ...— — W L M
1
Aukeratu testuan esaten dena. • Morse alfabetoa
puntuak eta marrak erabili zituen, irizpide finkorik gabe. gehien erabiltzen ziren letrak aintzat hartu zituen lehenbizi.
garai bateko komunikatzeko sistema bakarra zen. erabiltzeko, ezinbestekoa da elektrizitatea.
• Telegrafoa
• Itsasontziek SOS seinalea bidaltzeko
– – – ... – – – erabiltzen zuten. ... – – – ... erabiltzen zuten.
Eman morsez idatzitako galdera hau letraz eta erantzun morsez galderari. . – .. .– .. – .. –. ––– – .. –..– N O L A D U I Z
––
A
...
S
.–.
–– O–
M
.–
.—— X —.. Y — — .—— Z —— ..
telegrafoarekin erabiltzeko sortu zuen Samuel Morsek. mezuak berehala komunikatzeko sortu zuen Samuel Morsek.
• Alfabetoa osatzeko
2
.— .—. . ——
––
M
...
R
.–
A
.
S
–.–
K
.–.
E .–
A
.–.
R
E ..
I
.–
N
A
–.
.
R
–.
.
E N
.–
A
–.–
K
?
– . .–.. . —. .–. .– ..–. —— .– T E L E G R A F O A
16 141705 _ 0016-0021.indd
16
28/7/09
12:53:00
4
• nahasi: korapilatsu
• sasoi: garai
• adierazi: irudikatu
• bidali:
6
ordain
igorri
Ezabatu hauetatik alfabetoarekin zerikusirik ez duen hitza. g h i j k l m d e f g h d e f n ñ o p r s t u x y z a b c c b
letra - idazkera - lerroa - kaligrafia - karakterea
Ordenatu ezabatu ez dituzun hitzak alfabetikoki eta eman definizioak. • • • •
a
—. —— —. .—
• baliokide:
j
5
• tramankulu: traste
i
a
Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak.
q r s t o p k l m n ñ
3
Idazkera: hizkuntza jakin bateko hitzak idazteko modua. Kaligrafia: modu egokian eratutako idazkeraz idazteko artea. Karakterea: idazteko sistema edo idazkera jakin bateko zeinu idatzi edo grabatua. Letra: hizkuntza bateko hotsak adierazteko erabiltzen diren zeinu grafikoetako bakoitza.
Erantsi atzizki egokiak letra hitzari, beste hitz batzuk osatzeko.
Letra
-dun, -gile, -zale, -gabe, -gailu
• letra dun, letrazale, letragabe. ■ Idatzi atzizki horiek dituzten beste hiruna hitz. Erantzun eredua. • Umedun, usaindun, betaurrekodun. • Kirolzale, irakurzale, zinezale. • Usaingabe, zentzugabe, errukigabe.
7
Ordenatu gutxienez sei hitz, beheko hitz honen letrak konbinatuz. Erantzun eredua.
SASILETRADUA • ustela
•
letra
•
uler
• sasi
•
teila
•
ile
• letradu
•
diru
•
artea
■ Aukeratu. Zer esan nahi du ondoko esapideak? Sasiletradu ederra eginda dago gure Martxel!
Martxelek gauza mordoa daki, oso ikasia baita. Martxelek ustez asko daki, baina astakilo galanta da, ez daki ezer.
17 141705 _ 0016-0021.indd
17
28/7/09
12:53:00
Gramatika 1
Irakurri testua eta azpimarratu konparazio-perpausak.
HAM AIKA IKU STEKO JA I OA K GA RA ! Margolan abstraktuak egitea ez da dirudien bezain erraza. Horixe diote behintzat kritikari mamitsu askok. Hala ere, badirudi zenbaitentzat tente ongi ibiltzea baino errazagoa dela. Errazegia aukeran. Duela urte batzuk aita bati otu omen zitzaion pintura-lehiaketa batera bere haurtxoak egindako lana aurkeztea. Horretarako, sehaskako izara lurrean jarri eta pintura-potoak eman zizkion haurtxoari. Haurtxoak zikindutako izara hark lehiaketa irabazi zuen. Aitak gauza bera egin zuen beste lehiaketa batzuetan ere, eta aurkeztutako lan adina sari jaso zuen. Kritikoen laudorioak entzunda, azkenean egia esatea erabaki zuen; hots, Picassorenak bezain onak ziren margolanak oinez ozta-ozta zebilen haurtxo batek eginak zirela. Eta badakizue nola konpondu zuten kritikariek beren hanka-sartzea? Haurtxoak pinturaz aitak uste zuen baino gehiago zekiela esanez; jenio hutsa, haur mirari zela aldarrikatuz, alegia.
2
Sailkatu testuko konparazio-perpausak. BERDINTASUNEZKOA: • Nolakotasuna: Margolanak egitea ez da dirudien bezain erraza; Picassorenak bezain onak ziren margolanak. • Zenbatasuna: Aurkeztutako lan adina sari jaso zuen. DESBERDINTASUNEZKOA: • Nolakotasuna: Tente ongi ibiltzea baino errezagoa da; errazegia. • Zenbatasuna: Aitak uste zuen baino gehiago zekiela esanez.
3
Irakurri fitxak eta bete esaldietako hutsuneak, adierazitakoak konparatuz.
Izena: Paulo Zumieta Adina: 62 urte Lanbidea: pintorea Egindako lanak: 232 Erakusketak: 57 Sariak: Urrezko pintzela eta Urteko pintorea 1996
• • • •
Izena: Margaux Berdes Adina: 27 urte Lanbidea: pintorea Egindako lanak: 57 Erakusketak: 11 Sariak: Pintore gazteak eta Urteko pintorea 2006
gutxiago Margauxek Paulok baino lan egiten ditu. (lanak) Paulok Margauxekbaino erakusketa gehiago egin ditu. (erakusketak) Margauxek Paulok adina sari irabazi ditu. (sariak) Paulok Margauxek baino esperientzia (esperientzia) handiagoa dauka.
18 141705 _ 0016-0021.indd
18
28/7/09
12:53:01
k k.
3 4
Konparatu irudiak eta idatzi ezaugarri hauek dituzten lau esaldi. Erantzun eredua. • Berdintasuna, baiezkoa, nolakotasuna.
1.200 €
Lehen koadroa bigarrena bezain polita da. • Desberdintasuna, baiezkoa, zenbatasuna.
Bigarren koadroak lehenak baino gehiago balio du. • Desberdintasuna, ezezkoa, nolakotasuna.
Bigarren koadroa ez da lehena baino modernoagoa. • Berdintasuna, ezezkoa, zenbatasuna.
Bigarren koadroak ez du lehenak bezain beste balio. 5
2.100 €
Berridatzi esaldi akastun hauek euskara jatorrean. • Nik zuk beste liburuak dauzkat.
Nik zuk beste liburu dauzkat. • Zuen lagunaren aitak nirea beste urte ditu.
Zuen lagunaren aitak nireak beste urte ditu. • Guk zuek bezain nazkatuago gaude beti gauza bera egiteaz.
Guk zuek bezain nazkatuta gaude beti gauza bera egiteaz. • Alaitz ez da dirudiena bezain alaia.
Alaitz ez da dirudien bezain alaia. 6
Esan ondoko perpausak nolakotasunezkoak (N) edo zenbatekotasunezkoak (Z) diren. • • • •
Zure amak nireak baino urte gehiago ditu. Z Ni Maider bezain haserre nago. N Amama Jon baino nekatuago heldu da etxera. N Anek Josebak beste liburu ditu. Z
Ortografia 1
Markatu ongi idatzita dauden hitzak. hitzegin ogi-bila
2
lan eske ur falta
Gipuzkoa-plaza egin berria
esku artean parte hartu
etxe barruan Ea herria
Berridatzi zuzen oker daudenak. • Hitz egin • Ogi bila • Gipuzkoa plaza •
19 141705 _ 0016-0021.indd
19
28/7/09
12:53:01
Idazketa-tailerra PARAGRAFOA ERAIKITZEN: TESTU-ANTOLATZAILEAK Testu-antolatzaileak testuko ideien arteko harremanak agertzeko erabiltzen diren hitzak dira. Era berean, testu-antolatzaileek paragrafoak antolatzen laguntzen dute, eta testuaren ulerkuntza errazten. Mota askotako testu-antolatzaileak daude: denbora edo espazioa adieraztekoak, ideiak kontrajartzekoak, kausa-ondorioa azaltzekoak, bukaera ematekoak, adibideak gaineratzekoak, gaia azaltzekoak.
1
Irakurri bi testu hauek eta erantzun.
OROIMENA
A
Gure oroimena ez da mugagabea; gauza batzuk ezabatu behar ditu datu berriei lekua uzteko. Hiru modu ditu oroimenak informazioa gordetzeko. Bat-bateko oroimena, ikusitakoa segundo-milarenetan gorde dezakeena; epe laburrerako oroimena, zazpi gertaera bost bat minutuz gorde ditzakeena; eta epe luzerakoa, datuak bizitza osoan gorde ditzakeena. Horixe da urteen joanean gordetzen dena. Ez galdetu aitonari zer egin zuen atzo, ziurrenik ez baitu gogoratuko; txikitako eta gaztetako pasadizoak zehaztasun handiz kontatuko dizkizu.
h
B
Gure oroimena ez da mugagabea; horregatik, gauza batzuk ezabatu behar ditu datu berriei lekua uzteko. Hiru modu ditu oroimenak informazioa gordetzeko. Alde batetik, bat-bateko oroimena, ikusitakoa segundomilarenetan gorde dezakeena; beste alde batetik, epe laburrerako oroimena, zazpi gertaera bost bat minutuz gorde ditzakeena; eta azkenik, epe luzerakoa, datuak bizitza osoan gorde ditzakeena. Horixe da urteen joanean gordetzen dena. Hori dela-eta, ez galdetu aitonari zer egin zuen atzo, ziurrenik ez baitu gogoratuko, baina txikitako eta gaztetako pasadizoak zehaztasun handiz kontatuko dizkizu.
• Zein testu ulertu duzu ondoen, A ala B? : B testua. • Zer du batak besteak ez duena?: Testu-antolatzaileak ditu. ■Inguratu B testuko testu-antolatzaileak. Idatzi testu-antolatzaileen talde bakoitzari dagokion zenbakia.
TESTU-ANTOLATZAILEAK MOTAK
2
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Denbora adieraztekoak. Espazioa adieraztekoak. Ideiak kontrajartzekoak. Kausa-ondoriozkoak. Adibideak ematekoak. Bukaera ematekoak. Gaia aldatzekoak. Ideiak gaineratzekoak.
7 4 6 1 2 3 8 5
bestalde, horren arabera... beraz, horregatik, hori dela-eta, zeren eta... laburbilduz, amaitzeko, azkenik... lehenik, azkenik, orduan, gero, bitartean... alde batetik, barruan, ondoan, lehen tokian... baina, aitzitik, aldiz... gainera, horrez gain... adibidez, esaterako...
20 141705 _ 0016-0021.indd
20
28/7/09
12:53:02
3 3
Elkartu esaldiak, testu-antolatzaile egokienak erabiliz. Erantzun askea. • Errepidea olioz bustirik zegoen. Ertzainek errepidea ixtea erabaki zuten. (Kausa)
Errepidea olioz bustirik zegoen; hori dela-eta, ertzainek errepidea ixtea erabaki zuten. • Luzatu besoak aurrera. Zabaldu eskuak indar eginez. Jaitsi besoak. (Denbora adieraztekoa)
Lehenik, luzatu besoak aurrera, gero zabaldu eskuak indar eginez eta azkenik, jaitsi besoak. • Mandrilak itxura jatorra du. Oso animalia oldarkorra da. (Ideiak kontrajartzekoa)
Mandrilak itxura jatorra du baina oso animalia oldarkorra da. • Janaria biltzeko eta garraiatzeko erabiltzen dugu. Oso gutxi okupatzen du. (Ideiak gaineratzekoa)
Janaria biltzeko eta garraiatzeko erabiltzen dugu. Horrez gain, oso gutxi okupatzen du. • Aukeratu oinetako egokiak txangora eramateko. Euria bada, botak eraman. (Adibidea ematekoa)
Aukeratu oinetako egokiak txangora eramateko; euria bada, adibidez, botak eraman. 4
Irakurri testua eta bete hutsuneak, ondoko testu-antolatzaile egokiekin.
hori dela-eta beraz
baina
halako batean
5
esaterako
izan ere
BESTE SUKALDARITZA MOTA BAT 1870.-1871. urteen artean, Prusiako armadak Paris hiria setiatu zuen; , elikagaiak eta janariak beraz amaitzen hasi ziren. Jendea, halako batean, janari bila hasi zen nonahi eta iturrietako koloretako arrainak ere jan zituzten; izan ere , gosea ase beharra zeukaten! Hori dela-eta , paristarrak txakurrak, katuak eta arratoiak harrapatzen hasi ziren baina jateko; , janari horiek jangarri bihurtzeko, prestatzeko era berriak asmatu behar izan zituzten. Garai hartako hainbat errezeta gaur egun arte heldu zaizkigu; esaterako , katu gisatua perretxiko-saltsan, txakur hanka arratoiarekin...
Aukeratu gaietako bat eta idatzi testu laburra, emandako testu-antolatzaileak erabiliz.
Erantzun askea.
GAIAK: ■ Oporr ak laburregiak di ra. ■
Maskota bat eduk i nahi dut. ■ Zuk nahi duzuna.
TESTU-ANTOLA
TZAILEAK:
gainera, hori dela -eta, baina, esaterako.
21 141705 _ 0016-0021.indd
21
28/7/09
12:53:03
4
Gomazko ahatetxoen naufragioa Istorio zirraragarri guztiak bezala, enbata itzela zegoen gau batean hasi zen hauxe ere. 1992. urteko urtarrilean Hong Kong-etik Amerikara bidean abiatu zen zamaontzi bat Ozeano Barearen erdian matxuratu zen. Itsasontziaren kulunka bortitzen ondorioz, zenbait edukiontzi amarretatik askatu egin ziren, eta uretara erori. Edukiontzi horietako bat ireki egin zen eta barruan zeukana jaurti zuen itsasora: bainuontzian jolasteko plastikozko ahate horiak, kastore gorriak, dortoka urdinak eta igel berdeak; 29.000 guztira. Haizeak eta itsaslasterrek bultzatuta, flotatxo bitxi horrek munduko bidaiarik luzeena hasi zuen. Ozeano Barean zehar, Alaskara heldu ziren gomazko jostailuak lehenik. Ondoren, Ipar poloari bira osoa eman eta Estatu Batuetako iparraldeko kostaldera iritsi ziren. Orain bidaiaren amaieran daude zientzialarien esanetan, Ipar Atlantikoan nonbait. Baina 11 urte luze eta milaka milia igaro ondoren, ez dira gelditu eta edozein egunetan Britainia Handiko hegoaldeko edo Galiziako hondartzaren batera helduko bide dira. Besterik iruditu arren, jostailu horiena ez da itsas bidaia laketgarria izan, lan ere egin baitute. Eta ez nolanahi, alajaina! Gomazko ahatetxoak eta beren adiskideak zer hondartzatan eta noiz azaldu diren aztertuta, zientzialariek itsaslasterrak ikertu dituzte. Gainera, Lurra berotzearen ondorioak hobeto ulertzen lagundu diete adituei, eta hori gutxi balitz bezala, zenbait hilketa argitzen ere lagundu dute. Eta ni gomazko ahatetxoak ezertarako balio ez zuten jostailu inozoak zirelakoan… Egon bai horretan!
1
Erantzun galderei. • Nola heldu ziren testuan aipatzen diren jostailuak itsasora?
Itsasoaren mugimendu bortitzen ondorioz. Enbata baten ondorioz. • Zertarako izan dira baliagarriak?
Zientzialariek itsaslasterrak aztertzeko, Lurra berotzearen ondorioak hobeto ulertzeko eta zenbait hilketa argitzeko. • Zure ustez, egia al da testuan esaten dena? Zergatik? Erantzun askea. 2
Markatu zenbaki bidez jostailuen ibilbidea.
3 Alaska 4 Ipar poloa 2 Ozeano Barea
1 Hong Kong
6 Ipar Atlantikoa
5 Estatu Batuak 7 Britania Handia edo Galizia
22 141705 _ 0022-0027.indd 22
28/7/09 12:59:25
3
Bilatu hitz hauen sinonimoak testuan. • hondatu: matxuratu • ekaitz: enbata • babo: inozo
4
• kutxa: edukiontzi • lokarri: amarra • atsegingarri: laketgarri
Idatzi itsasontzi-izenak zerrendan.
negarrontzi
atoiontzi lurrunontzi
argiontzi arrainontzi
5
arrantza-ontzi belaontzi
zamaontzi
bandera-ontzi
atoiontzi arrantza-ontzi belaontzi lurrunontzi zamaontzi, bandera-on tzi
Jarri zerrendako izen bakoitza definizio egokiaren ondoan. • • • • •
6
• • • • •
ITSASONTZIAK
Arrainak harrapatzeko erabiltzen den itsasontzia: arrantza-ontzi. Haizearen indarrez dabilen itsasontzi oihalduna: belaontzi. Ontzidi baten buruan doan itsasontzia: bandera-ontzi. zamaontzi. Salgaiak garraiatzeko erabiltzen den itsasontzia: Beste itsasontzi bat harrestan eramaten duen itsasontzia: atoiontzi.
Idatzi hitz zuzenak, ontzi hitzari atzizki egokiak erantsiz.
ontzi
-keria, -kada, -teria, -lari, -gintza, -di, -gile, -tegi
•
ontzidi
•
ontzitegi
•
ontzigile
•
ontziteria
•
ontzigintza
•
■ Hitz horietatik zeinek ez dute zerikusirik itsasontziekin? ontziteria, ontzitegi
7
Lotu sinonimoak eta idatzi antonimoak.
ANTONIMOAK
SINONIMOAK baldarrontzi • hitzontzi • putzontzi • gezurrontzi • tripontzi •
apal
• • • • •
ahobero sabelkoi eleketari trakets iruzurti
• • • • •
trebe
gartxu
egiati ahomotel apal gartxu trebe ahomotel egiati
23 141705 _ 0022-0027.indd 23
28/7/09 12:59:26
Gramatika 1
Osatu elkarrizketa, emandako hitzak hutsuneetan sartuz.
ALFER GALANTA! –Baina, baina oraindik horrela zaude? Berandu da! –Lasai, prestatu bezain laster joango gara. –Eta zenbat denbora beharko duzu? –Hamar minutu. Janzten naizen bitartean , eser zaitez egongelan. –Aizu, Eneko gurekin etorriko al da? –Ez. Atzo etxera nentorrela , berarekin topo egin nuen eta gaur medikuarenera zihoala esan zidan. arte ostean –Betikoa! Lan egin behar dela jakin eta berehala bitartean nionean nentorrela jartzen du aitzakiaren bat. berehala bezain laster –Ez da horregatik izango, neska! –Hondartzara gindoazela esan nionean , baietz esan zidan. Planak egiten jardun zuen, arte ostean , agian Hori entzun hondartza garbitzera gindoazela esan nion ezingo zuela esan zidan. Alfer galanta da hori!
2
Sailkatu testuko denborazko perpausetako menderagailuak. • Aldiberekotasuna: nentorrela, nionean. • Aldi desberdina: bezain laster, berehala, ostean. • Iraupena: bitartean, arte.
3
Berridatzi esaldi hauek, esanahi bereko menderagailuak erabiliz. Erantzun eredua. • Afaldu ondoren, ohera joan ginen.
Afaldu ostean, ohera joan ginen. • Hondartza garbitu eta gero, bazkaria egingo dugu.
Hondartza garbitutakoan, bazkaria egingo dugu. • Soroko lana amaitutakoan etorri zitzaidan agurtzera.
Soroko lana amaitu eta gero, etorri zitzaidan agurtzera. • Lo egin ostean, hobeto sentitzen naiz.
Lo egin ondoren, hobeto sentitzen naiz. 4
Adierazi zein eratakoak diren mendeko perpaus hauek.
erlatiboak
denborazkoak
osagarriak
• Esan nizun ni izango nintzela txapelduna. osagarria • Bidetik zetorrela, lagunekin egin zuen topo. denborazkoa denborazkoa • Egia esan diogunean, gurekin haserretu da. osagarria • Ez dakit zer ordutan etorriko den. • Zure etxearen alboan dagoen dendak oso prezio merkeak ditu. denborazkoa • Hori eman eta gero, pozik joan ginen etxera.
erlatiboa
24 141705 _ 0022-0027.indd 24
28/7/09 12:59:26
4 5
Esan ekintza hauek aldi berean (AB) ala aldi desberdinean (AD) egiten diren. • igo / jaitsi AD • beita jarri / arrantzan egin AD • lasterka egin / erori AB
• igeri egin / arnasa hartu AB • telebista ikusi / aspertu AB
■ Egin esaldiak, eman dituzun erantzunak aintzat hartuta. • Lehenik eskailerak igotzen ditut eta gero jaisten ditut. • Beita jarri eta gero, arrantza egiten dut. • Lasterka egitean, erortzen naiz. • Igeri egiten dudan bitartean, arnasa hartzen dut. • Telebista ikusi bitartean, aspertzen naiz.
6
Osatu iraupena adierazten duten denborazko perpaus hauek. • • • •
Zu gelako arduraduna zarenetik , gero eta okerrago gaude. Lotan ari zen bitartean, etxean zeukatena ostu zieten lapurrek. arte Zuen logela batu , ez dizuet kalera irteten utziko! Zuek zuen logela batu bitartean , nik telebista ikusiko dut.
Ortografia 1
Ipini falta diren puntuazio-markak laukietan, eta falta diren letrak marretan.
PRADOKO MUSEOAN Txangoa egin genuen andereño A_xunekin P_radokom _useora Velázquezen Mitxinak ikustera eraman nahi gintuen .
. A _ndereñok
K_oadro hartan
V_elázquezek bere kateme guztiak marraztu zituen . A_sko gustatzen _iego baitzitzaizkion animaliak . E_ta horregatik du izena nire eskolak D V_elázquez. _aina nik ez nuen koadro hura ikusi . Z _eren bidean beste bat ikusi B baikenuen . H_iru emakume azaltzen ziren , nahiko antigoalekoak
. H_iru emakume puska haiek biluzik zeuden eta izugarrizko bernatzarrak _alako batean , B _elarrihandik izenburua irakurri zituzten . H zuen eta
,
h_orra
, H_iru G _raziak zuen izena . Elvira Lindo, Manolito Laubegi (moldatua)
25 141705 _ 0022-0027.indd 25
28/7/09 12:59:26
Idazketa-tailerra 1
Irakurri laukiko informazioa. TESTUA ERAIKITZEN: BUKAERA EGOKIAK Testu-bukaerako paragrafoak bereziak dira, sarrerakoak bezala, baina bukaeren funtzioa sarrerena baino soilagoa da. Testu-bukaeren funtzioak hauek izan daitezke: esandakoaren laburpena egitea; ideia nagusien ondorioa ematea; gaia zabaltzea, hots, aztertu gabeko punturen bat aipatzea; edota irakurlea harritzea.
2
Adierazi paragrafo hauetatik zein den sarrera (S), eta zein, bukaera (B).
MUNDUKO ETXEAK B Dena dela, haitzulo ilunetatik irten zen gizakiak, mundu zoro hau ikusita, lur barnera itzultzea erabaki du. Hala egin dute, behintzat, Australiako Cober Pedy herrikoek. Hori bai, telebista eta dutxa maletan sartu dituzte!
S Bizi izan al zara inoiz haitzulo batean? Beharbada, haitzuloa ez da izango inoren ametsetako bizilekua, baina antzinako gizakiak ez zuen hoberik aurkitu bizitzeko.
3
Idatzi ezaugarri hauek sarrerei (S) ala bukaerei (B) dagozkien. • Irakurlea irakurtzen jarraitzera gonbidatzen dute. S • Batzuetan, testuko gaia laburbiltzen dute. B • Ez dute informazio berririk ematen, testua osatzen dute. B • Testuaren nondik norakoaren berri ematen dute. S
4
Ordenatu zenbaki bidez testuko atalak eta adierazi behean atal bakoitzari dagokion zenbakia.
4 Ezezagun hari esker, beste hainbat makina eta tresna asmatu ditu gizakiak: gurdiak, errotak, erlojuak, bizikletak...
5 Gurpila asmatu zenetik, munduak abiadura handiagoan egin du aurrera!
1 GURPILGILE EZEZAGUNA 2 Zenbat gauza gurpildun ezagutzen dituzu? Gurpilik ez balego, mundua ez litzateke gaur den modukoa izango.
3 Antzina, lan gehienak egiteko abereen zein gizakien indar hutsa erabili behar zuten. Harik eta baten batek, ez dakigu nork, gurpila asmatu zuen arte.
ATALAK Izenburua: 1 Sarrera: 2 Garapena: 3, 4
,
Bukaera: 5
26 141705 _ 0022-0027.indd 26
28/7/09 12:59:27
4 5
Irakurri testua eta bukaerak, eta adierazi zenbaki bidez zer zeregin duen bukaera bakoitzak.
D E NB OR AR EN A TZETI K Barkatu, esango al didazu zer ordu den? Sarritan egin dugun eta egin diguten galdera da. Egia esan, gizakiaren aspaldiko kezka da denbora, eta hura neurtzen hainbat ordu eman ditu. Greziarrek buztinezko ontzi batean marka batzuk jarri, azpitik zulotxoa egin eta urez betetzen zuten. Ontzia husten joan ahala eta barruko markak irakurriz, denbora neurtzen zuten. Erromatarrek eta arabiarrek eguzki-erlojua erabili zuten, eta harea-erlojua ere garai hartakoa da; harea-erlojuak tamainaren arabera denbora-tarte luzeagoak edo laburragoak neur ditzake. Geroago, orratz-erlojuak asmatu ziren. Ordutik suitzarrek era guztietakoak egiten dituzte; ezagunenak, beharbada, kuku-erlojuak dira.
1. 2. 3. 4.
Irakurlea harritzea Laburpena egitea Gaia zabaltzea Ondorioa ematea
1 Ingelesek erloju bakar batekin aurrea hartu diete guztiei. Harro egon daitezke 4 Azken batean, txikia zein handia, eguzkikoa munduko erlojurik famatuena haiena edo hareazkoa, guztiek betetzen dute delako. Baietz jakin zein den! helburu bera; hau da, denbora neurtzea. 2 Laburbilduz, gizakiak betidanik 3 Interesgarria litzateke geure buruari galdetzea denbora kontrolatzeko grina izan gizakiak denbora kontrolatzea lortu duen ala du, eta horretarako, era denborak mendean hartu duen gizakia. guztietako erlojuak asmatu ditu. â– Idatzi. Zure ustez zein da testuari ondoen doakion bukaera? Erantzun askea.
6
Irakurri testua eta asmatu bukaera egokia. Erantzun askea.
ESPERANTOA 1887an, Ludwik Zamenhof errusiar hizkuntzalariak hainbat hizkuntza nahasiz berri bat sortu zuen: esperantoa. Haren asmoa esperantoa mundu osoko hizkuntza bihurtzea zen. Baina lortutakoaren datuak haren asmoa baino apalagoak dira. Munduan 100.000 lagun mintzatzen dira esperantoz, eta 5.000 liburu inguru itzuli dira esperantora. ...
27 141705 _ 0022-0027.indd 27
28/7/09 12:59:27
5
Balea konkordunak Gaur egun, lepoan konkorra edukitzea inguruko jendeak burla egiteko arrazoia izan daiteke. Balea konkordunei, berriz, ez dirudi gehiegi ardura dienik inork beren kontura barre egiterik; izan ere, bizkar aldeko konkorrak ez die inolako trabarik egiten jateko, jolasteko, maitatzeko… Balea konkordunak edo xibartak itsas ugaztun oso argiak dira: Ipar Poloan bizi dira uda aldean, nahi beste janez; eta ur tropikaletan beste sei hilabetez, neguko hotzetik ihesi. Ur hotzetan ez dute jakirik falta: planktona, arrainak eta baita ikaragarri gustatzen zaizkien Krill izeneko krustazeo txikiak ere. Jolastea maite dute, bular-hegatsekin ur-azala joz, edo isatsaz elkar laztanduz. Batzuetan jauzi ikusgarriak egiten dituzte uraren gainetik. Zertarako? Komunikatzeko? Bizkarroiak aldetik kentzeko? Ez dakigu. Badakiguna da, ur epeletara zuzentzen direnean, arrek maitasun-kanta entzungarriak aideratzen dituztela. Benetan entzungarria izan behar du balea konkordunen kantaemanaldiak!
1
Adierazi ondoko esaldiak egia (E) ala gezurra (G) diren. • Balea konkordunak ur hotzetan bizi dira urte osoan. G • Baleen jakirik preziatuena Krill izeneko krustazeoak dira. E • Jolastea oso gustoko dute eta jolas desberdinak egiten dituzte. E • Balea konkordunek euren haserrea abestien bidez adierazten dute. G
2
Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak. • • • • •
balea: janari: buztana: axola: azkarra:
xibarta jaki isatsa ardura argia
• • • • •
jauzi salto: indarkeriaz: joz aldetik kendu askatu: traba oztopo ferekatu laztandu
28 141705 _ 0028-0033.indd
28
28/7/09
12:56:00
3
Lotu hitz bakoitza bere definizioarekin. Izurde •
• Tamaina txiki eta ertaina dute eta ur-azaletik gertu igeri egiten dute jauzi handiak eginez. • Artikoan bizi da eta bi hortz ditu. Ez dauka bizkar-hegatsik.
Kaxalote •
4
Narbal •
• Oso buru handia da eta goikoa baino txikiagoa den beheko baraila horzduna du.
Orka •
• Goialdea beltza dute eta azpialdea eta begien ingurua zuria izan ohi da.
Bilatu testuan atzizkidun hitzak.
Konkordun, ikaragarri, ikusgarri eta entzungarri. ■ Idatzi launa hitz -garri atzizkiarekin. Erantzun eredua. Miresgarri • • Oroigarri • •
5
Harrigarri Liluragarri
Markatu esaera zahar honen esanahia.
Itsaso guztiak igaro eta bazterrean ito • Gauza zailak egin ondoren, nekatu egiten gara. • Zailena lortutakoan, azkenean porrot egiten dugu.
6
Inguratu ondoko esapideen esanahia. • Burla egin. a) Negar egin. • Traba egin. a) Oztopo izan. • Norabaitera zuzendu. a) Norabaitera joan.
b) Trufa egin.
c) Haserretu.
b) Harresiak jarri.
c) Zerbait apurtu.
b) Norabaitera begiratu.
c) Norabaitera gidatu.
29 141705 _ 0028-0033.indd
29
28/7/09
12:56:00
Gramatika 1
Irakurri testua.
EUSKA L A RRA NTZA LEA K XI. mendean hasi ziren euskaldunak balearen arrantzarekin. Hasieran, balea ez zen arrantzatzen, ustiatzen baizik. Baina , XVI. mendetik aurrera, Ternuara bidaiatzen zutenean bakailaoa arrantzatzera, baleak ikusten zituzten. Hain gertu zituzten ezen ezin zioten tentazioari eutsi eta arrantzatzen zituzten. Mende horietan izandako oparotasuna XVI.mendean bukatu zen. Gaztelako Koroa ahuldu zen bezala, Euskal Herriko arrantza ere ahuldu zen. Azkenean, egoera hain zen larria ezen iparraldekoek baxurako arrantzari ekitea erabaki zuten eta hegoaldekoek merkataritzari.
2
Sailkatu testuko moduzko eta ondoriozko perpausak. • Moduzkoak: Gaztelako Koroa ahuldu zen bezala, Euskal Herriko arrantza ere
ahuldu zen. • Ondoriozkoak:
Hain gertu zituzten ezen ezin zioten tentazioari eutsi. / Egoera hain zen larria ezen iparraldekoek baxurako arrantzari ekitea erabaki zuten.
3
Osatu esaldiak ondoko menderagailuak erabiliz.
arabera • • • • •
4
moduan
antzera
bezalakoa
gisan
bezalakoa Nire bizikleta zurea da. moduan Ez ukitu ezer! Gauzak dauden utzi. arabera Irakasleak esandakoaren egin dute ariketa. antzera Amak egiten duen , egingo du Mirenek sagar-tarta. gisan Guk esan dugun , Anek badaki bere lana ondo bideratzen.
Lotu esaldiak moduzko perpausak egiteko. • Zu gaztea zara. Maider gaztea da.
Zu Maider bezala, gaztea zara. • Zuk indabak horrela prestatu zenituen. Nik honela prestatu ditut.
Zuk prestatu dituzun moduan prestatu ditut indabak. • Ane Italiara joan zen udan. Jon Italiara joan zen.
Jon, Ane bezala, Italiara joan zen udan. • Eneko haserre heldu da. Eneko haserre joan da.
Eneko heldu den moduan joan da, haserre.
30 141705 _ 0028-0033.indd
30
28/7/09
12:56:01
5 5
6
Lotu bi zutabeak eta osatu ondoriozko perpausak. Hain triste nengoen, •
• non ez zuen ezta telefonorik ere erabiltzen.
Hain zen atzerakoia, •
• non bera agurtzeaz ere beldur zaren.
Hainbeste jaten duzu, •
• ezen negarrez pasatu nuen gau osoa.
Hain serioa da zure auzokoa, •
• ezen medikuak dietan jarriko zaituen.
Hain urduri zegoen abeslaria, •
• non abesten hastean kiboak atera zitzaizkion.
Asmatu ondoriozko perpaus hauen lehen zatia. Erantzun askea. • • •
, ezen oso nekatuta heldu nintzen etxera. , non ez zizun kasurik egin. , ezen uda osoa pasatu zuten ikasten.
Ortografia 1
Egin esaldiak, pertsonaiaren bizitzako une garrantzitsuen berri emanez.
• 1970/07/28 00:35 ‹ jaio u • 1992/05/27 13:30 ‹ ezkond jaio • 1999/01/05 18:05 ‹ alaba ra-saria • 2002/12/28 21:45 ‹ literatu jaso
jaio • 2005/03/13 08:15 ‹ semea
2
Eman letraz zenbaki hauek. • • • •
• Mila bederatziehun eta hirurogeita hamarreko uztailaren hogeita zortzian, gaueko • bata hogeita bost gutxiagotan jaio zen. ordu •• Mila bederatziehun eta laurogeita hamabigarren urteko maiatzaren hogeita • zazpian, eguerdiko ordu bata eta erdietan ezkondu zen. •• Mila bederatziehun eta laurogeita hemeretzigarren urteko urtarrilaren bostean, • arratsaldeko seiak eta bostean alaba jaio zen. • Bi mila eta bigarren urteko abenduaren hogeita zortzian, gaueko hamarrak laurden gutxiagotan, literatura-saria jaso zuen. • Bi mila eta bosgarren urteko martxoaren hamahiruan, zortziak eta laurdenetan, semea jaio zen.
237: Berrehun eta hogeita hamazazpi. 1843: Mila zortziehun eta berrogeita hiru. 2.671.233: Bi milioi seiehun eta hirurogeita hamaika mila berrehun eta hogeita hamahiru. 1.740.004: Milioi bat zazpiehun eta berrogei mila eta lau.
31 141705 _ 0028-0033.indd
31
28/7/09
12:56:01
Idazketa-tailerra 1
Irakurri laukiko informazioa. TESTU BAT EGITEKO URRATSAK BIRPASATZEA 1. Gure helburuen arabera, hitz egokiak aukeratzea. 2. Edozein ikuspuntu azaltzeko, argudiaketa erabiltzea. 3. Testuko ideiak ordenatzeko, testu-antolatzaileak erabiltzea. 4. Testu-bukaerako paragrafoa izatea.
2
Irakurri testua eta idatzi paragrafo bakoitzaren ideia nagusia.
Bluetooth, kablerik gabeko sarea Hasteko, bi mila enpresak baino gehiagok osatzen duten partzuergoak garatu du bluetooth teknologia. Honen helburua hau da: kablerik gabeko sareak erabiltzeko aukera eskaintzea. Ondokoa da funtzionamendua: hamabost metro bitarteko distantziara dagoen beste antzeko gailu batera konekta daiteke irrati-maiztasun bidez, eta horrez gain, fitxategiak kopiatu eta bestelako eragiketak ere egin daitezke. Horregatik, urteak daramatzate teknologia hori garatzen, eta orain hasi dira lehen sare-txartelak merkaturatzen sistema horrekin. Baina, ikusiko dugu noraino iristen diren. www.zientzia.net
3
Azpimarratu lau testu-antolatzaile eta esan zer motatakoak diren.
Hasteko: espazioa adieraztekoa. Horregatik: kausazkoa. 4
Horrez gain: ideia gaineratzekoa. Baina: kausazkoa.
Berridatzi esaldiak, azpimarratutako hitzak zehatzagoez ordezkatuz.
Max Center
Bilbo
fruta-denda
artzain-txakurra
• Hirian egon naiz eguerdian.
Bilbon egon naiz eguerdian. • Amarekin merkatal-zentrora joango naiz.
Amarekin Max Centerrera joango naiz. • Fruta erositakoan dendatik atera zen.
Fruta erositakoan fruta-dendatik atera zen. • Ainhoaren txakurra oso lasaia da.
Ainhoaren artzain-txakurra oso lasaia da.
32 141705 _ 0028-0033.indd
32
28/7/09
12:56:01
5 5
Testuaren bukaerak zer zeregin du? Inguratu erantzun zuzena. • Irakurlea arritzea. • Gaia zabaltzea.
6
• Laburpena egitea. • Ondorioa ematea.
Ikusitako guztia kontuan hartuta, idatzi testu bat hurrengo egiturari jarraituz. Erantzun askea. • Testuak hiru paragrafo izan behar ditu. • Testuan zehar sei testu-antolatzaile erabili behar dira: espaziozkoak, denborazkoak, kausazkoak eta bukaera ematekoak. • Testuko bukaera ondorioa izango da. • Titulua: Ahaztu entxufea!
7
Eman entxufearen aldeko bost arrazoi eta kontrako beste bost. Erantzun eredua.
ALDEKO ARRAZOIAK
agortzen. 1. Segurua, ez da atuetarako 2. Edozein apar
erabil
daiteke. da. 3. Merkeagoa ko egokia da. 4. Osasunera a gurtasuna bermatut 5. Aparatuen se dago.
KONTRAKO A
RRAZOIAK
1. Ezin duzu ed ozein lekutan lan egin. 2. Argindarra ez dagoenean, ezin duzu erabili
. 3. Entxufe gehiegi behar
da.
4. Lagunekin konp artitzeko zaila da . 5. Batzutan arris kutsua izan daitek e.
33 141705 _ 0028-0033.indd
33
28/7/09
12:56:02
Autoebaluazioa 1. UNITATEA • Gauza naiz testu batean
GRAMATIKA
mendeko perpausak identifikatzeko.
• Badakit perpaus osagarriak egiten.
• Ikasi dut txistukari arruntak
ORTOGRAFIA
zein multzokariak erabiltzen.
2. UNITATEA • Gai naiz perpaus erlatiboak egiteko.
• Badakit aditz jokatugabeak eta jokatuak bereizten.
• Gauza naiz h letraz idazten diren hitzak bereizteko.
• Badakit puntuazio-markak
IDAZKETA-TAILERRA
erabiltzen.
• Ulertu dut hitz egokiak aukeratu behar direla.
• Ulertu dut norbaiti zerbait azaltzean, argudiaketa erabili behar dela.
• Badakit argudiaketak bi atal dituela: tesia eta argudioak.
•Ikasi duzuna zuk zeuk neurtu ahal izango duzu.
Markatu laukitxoak esaldiarekin ados zaudenean.
34 141705 _ 0034-0040.indd 34
28/7/09 13:02:13
Adi-Adi Euskarari 6.2 koadernoa
3. UNITATEA • Gai naiz konparazioperpausak identifikatzeko.
• Badakit konparazioperpaus motak bereizten.
• Badakit hitz elkartuak nola idatzi behar diren.
4. UNITATEA • Gai naiz denborazko menderagailuak identifikatzeko.
• Badakit denborazko perpausak, erlatibozko perpausak eta perpaus osagarriak desberdintzen.
• Ikasi dut puntuazioikurrak zuzen erabiltzen.
5. UNITATEA • Badakit moduzko eta ondoriozko perpausak identifikatzen.
• Gai naiz moduzko eta ondoriozko perpausak egiteko.
• Badakit datak eta orduak nola idatzi behar diren.
• Badakit zenbakiak nola idatzi behar diren.
• Ulertu dut testuantolatzaileak ideiak elkartzen dituztela.
• Ulertu dut testu bukaerako paragrafoak bereziak direla eta funtzio desberdinak izan ditzaketela.
• Gauza naiz testu bat sortzeko, ikasitako urratsei jarraituz.
• Gai naiz testuantolatzaile motak identifikatzeko.
35 141705 _ 0034-0040.indd 35
28/7/09 13:02:13
Deklinabidea MUGAGABEAREN ERABILERA ●
Izena berezia denean. Paristik datorren artista bat naiz ni. Behin batean Loiolan. Itziarren semea.
●
Izena zein, zer, zenbat… galdetzaileekin agertzen denean. Zer ordutan etorriko zara? Zein pastel aukeratu duzu? Zenbat diru eskatu dizu?
●
Izena izenordain zehaztugabeen (edozein, zenbait, hainbat, hamaikatxo, makina bat, hainbeste…) atzean agertzen denean. Edozein kirol ez da egokia osasunez makal dabilenarentzat. Zenbait aholku ondo etorriko zaizkio. Hainbat lagun etorri dira izena ematera. Hamaikatxo bider esan dizut geldi egoteko! Makina bat buruhauste izan nuen lan hartan. Zer ote du auzokoarekin, hainbeste mesede eskatzeko?
●
Izena izenordain zehaztugabeen (batzuk, gutxi, asko, gutxiago, gehiago…) aurrean agertzen denean. Adibide batzuk emango ditugu. Mari Belasko, okela gutxi eta salda asko. Hemen behar dena da hitz gutxiago eta ekintza gehiago.
●
Zenbakiekin, izenaren erreferentzia ezezaguna zaigunean. Sasi artean erbi bat ikusi dugu. Hiru mahaitan ipini zuten jatekoa. Bost aldiz errepikatu zuen. Aurreko hilean bi astetan bakarrik joan nintzen ikastarora. Hamalau herrialdetako jendea etorri da jardunaldietara. Hala ere, zenbakiari laguntzen dion izena ezaguna edo lehenago aipatua bada, forma mugatua erabiltzen da. Janaria dagoen hiru mahaietan ez dut ogirik ikusi. (mugatu plurala) Ikastarora joan nintzen bi asteetan asko ikasi nuen. (mugatu plurala)
●
Zenbait aditz berezirekin. Midasek ukitzen zuen oro urre bihurtzen zen. Denbora bitarte dela, umea heldu bilakatzen da.
●
Hainbat esamoldetan ere erabili ohi dira izenak (edo izenaren ondoko elementuak) mugagabean. Eguzkia azaldu orduko eguzkitan jartzen da beti. Azkenean uretara bota genuen baloia. Izerditan blai iritsi ginen mendi-tontorrera. Perretxikotara joatea du zaletasunik handiena. Bidegabekeria horiek ikusteak sutan jartzen nau. Oiloak otara eta umeak lotara. Sarritan hurbiltzen dira inguru hauetara. Minetan eman zuen gau osoa.
36 141705 _ 0034-0040.indd 36
28/7/09 13:02:13
Lexikoa HITZ SINONIMOAK ●
Esanahi berbera edo antzekoa duten hitzak sinonimoak dira. Adibidez: nahi/gura, bultzatu/zanpatu/sakatu, jaso/altxatu/goratu…
HITZ ANTONIMOAK ●
Hitz antonimoak gutxi gorabehera kontrako esanahia duten hitzei esaten diegu. Adibidez: egin/desegin, sartu/atera, poztu/tristatu…
HITZ HOMONIMOAK ●
Hitz homonimoak berdin idatzi edo ahoskatzen dira, baina ez dute jatorri berbera. Hiztegi eta entziklopedietan sarrera bana izaten dute. Adibidez: hori (erakuslea) / hori (kolorea), hari (berari) / hari (pirua)…
HITZ PARONIMOAK ●
Hitz paronimoek elkarren antz handia dute grafian edota ahoskeran, baina ez dira guztiz berdinak. Adibidez: asto/arto, hazi/hezi, uzten/husten, ikusi/ikasi…
ARLO SEMANTIKOA ●
Esanahiaren aldetik lotura duten hitzek (guztiak izen, guztiak adjektibo edo guztiak aditz) osatzen dute arlo semantikoa. Adibidez: Uraren arlo semantikoa: ibai, itsaso, aintzira…
FAMILIA LEXIKOA ●
Erro bera duten hitzek (izen, adjektibo zein aditz) osatzen dute familia lexikoa. Adibidez: Uraren familia lexikoa: urtsu, urmael, urtu, urpekari, ureztatu…
ESAPIDEAK (EDO ESAMOLDEAK) ●
Esanahi berezia duten hitzak edo hitz multzoak dira esapideak. Hizkuntza bakoitzak bere-bereak ohi ditu esapideak. Adibidez: Sutan jarri (asko haserretu), ziria sartu (engainatu)…
ESAERA ZAHARRAK (EDO ATSOTITZAK) ●
Arbasoengandik jasotako hitzak edo hitz multzoak, normalean gertaturen, irakaspenen edo aholkuren bat ematen digutenak. Askotan errimaturik egoten dira. Adibidez: Ez gehiegi hitz egin, nahi ez bada huts egin.
HITZ-ELKARKETA ●
Berez askeak diren bi hitz edo gehiago batuz, esanahiaren aldetik eta formaz hitz berriak sortzeko prozedurari esaten zaio. Hitz elkartuak elkarketa bidez sortuak dira. Adibidez: soka (hitza) + tira (hitza) = sokatira (hitz elkartua).
HITZ-ERATORPENA ●
Hitz bati aurrizkiak, artizkiak edo atzizkiak erantsiz, hitz berriak sortzeko prozedura da hitz-eratorpena. Hitz eratorriak aurrizki, artizki edo atzizki bidez sortuak dira. Adibidez: ikus (hitza) + -garri (atzizkia) = ikusgarri (hitz eratorria).
MAILEGUAK ●
Hizkuntza batek beste hizkuntza batetik hartutako hitzak dira maileguak. Adibidez: foot-ball (ingelesezko hitza) > futbola (euskal mailegu-hitza; hau da, ingelesetik mailegatutako hitza).
37 141705 _ 0034-0040.indd 37
28/7/09 13:02:13
Juntagailuak Juntagailuak hitz solteak dira eta maila bereko osagaiak (izenak, aditzak, izenondoak, etab.) elkartzeko erabili ohi dira. Hiru mota daude:
EMENDIOZKO JUNTAGAILUAK
•ETA
Zuzendaria eta ikasketa-burua etorri zitzaizkidan bisitan ospitalera.
JUNTAGAILU HAUTAKARIAK
Urtebetetzeko tarta txokolatez edo marrubiz egin nezake. •EDO Oraindik ez du erabaki makinaz ala eskuz egingo duen. •ALA Denda horretan larruzko nahiz gomazko abarkak saltzen dituzte. •NAHIZ ZEIN Igeriketa-ikastarora astelehenez zein asteazkenez joan gaitezke. • JUNTAGAILU AURKARIAK
Ezetz esan didate orain arte; baina, azkenean, onartu dute nire proposamena. •BAINA Ez da Saturraran hondartzara joaten, Karraspiora baino. •BAINO BAIZIK Ane ordezkari aukeratu, Nerea baizik. •BAIZIK ETAAtzo Ezez ditzuten galdetu nora joango garen, baizik eta ea gurekin etor daitekeen. •
Lokailuak Lokailuak perpausen arteko lotura semantikoa sortzen duten hitzak dira. Zenbait motatako lokailuak daude:
EMENDIOZKO LOKAILUAK
Julenek amaitu ditu ikasketak; Xabik ere amaitu ditu. •ERE BAI / ERE EZ Julenek amaitu ditu ikasketak; Xabik ere bai. •ERE GAINERA da margotzen hasteko; gainera, nekatuta zaude. •BEHINTZATOsoZukberandu egin nahi nik, behintzat, ez dut agertzeko asmorik. •GUTXIENEZ Flana egiteko, duzuna; gutxienez, litro eta erdi esne behar dut. • LOKAILU HAUTAKARIAK
Ez diot gertatutakoa kontatuko; bestela, asko ikaratuko da. •BESTELA OSTERANTZEAN Azkar amaitu; osterantzean, berandu egingo zaizu. • AURKARITZAKO LOKAILUAK
Nik badakit makinaz josten; zuk, ordea, eskuz josten duzu. •ORDEA OSTERA Txakurrek zaunka egiten dute; katuek, ostera, miau. •BERRIZ Etxean aspertzen da; ikastolan, berriz, primeran pasatzen du. •ALDIZ Pilotari horizeharo da; bestea, aldiz, indartsuagoa. •HALA ERE Guztiz ziurosoeztrebea nago; hala ere, zure esana beteko dut. •DENA DELA Ez da oso mutil ederra; dena dela, azkar-azkarra da. • ONDORIOZKO LOKAILUAK
Atzo partida irabazi zuten; gaur, beraz, poz-pozik etorriko dira. •BERAZ •ORDUAN Kalera irten nahi duzula? Orduan, ez zaude hain gaixorik. KAUSAZKO LOKAILUAK
ERE Askotan joaten naiz herrira; izan ere, lagun asko ditut han. •IZAN ZEREN Sarritan jaten du txerrikia, zeren asko gustatzen zaio. •
38 141705 _ 0034-0040.indd 38
28/7/09 13:02:13
Menderagailuak Menderagailuak gehienetan mendeko perpausaren aditzari eransten zaizkion formak dira. Hauek dira ohikoenak:
MENDERAGAILU OSAGARRIAK
Mendian otso ikaragarri bat ikusi duela kontatu digu. •-(E)LA -(E)NIK arrebak ez du uste munduko mutilik aratzena zarenik. •-T(Z)EKO Zure Umeari ur asko emateko esan zigun. •(EA) …-(E)N Monitoreak dit gutariko nork dakien eskiatzen. •-(E)N ALA EZ Ez zuen esangaldetu haragia gustatzen zaion ala ez. • MENDERAGAILU ERLATIBOAK
Hondartzan topatu genuen maskorra nire logelan utzi dut. •-(E)N -TAKO/-(R)IKO Historialariak emandako hitzaldian gauza asko ikasi genituen. • KONPARAZIOZKO MENDERAGAILUAK
Gure etxea zuena bezain handia da. •BEZAIN BESTE/ADINA Mikelek zuk adina liburu erosi zuen liburu-azokan. •BAINO... -AGO Amaiaren umea Izaskunena baino makalagoa da. •BAINO... GUTXIAGO/GEHIAGO Amonak aitonak baino urte gutxiago dauzka. • DENBORAZKO MENDERAGAILUAK
Amonak bere iloba ikusten duenean, min guztiak joaten zaizkio. •-(E)NEAN -(E)LA Bizikletan aldapan behera zihoala ziztatu zuen erleak. •-T(Z)EAN Ehun kiloko jasotzean, oihu ikaragarria bota zuen. •-(E)N BEZAIN LASTER harria Gosaldu laster hasiko naiz azterketa prestatzen. •ETA BEREHALA Etxea amaitu etabezain berehala joan ziren bertara bizitzera. •BAINO LEHEN Beti egiten du otoitz lotara joan lehen. •AURRETIK Eskolatik irten aurretik, bizkar-zorroabaino goitik behera aztertzen du. •ONDOREN/OSTEAN Mendira igo ondoren, oso erlaxaturik sentitzen da. •ETA GERO Eskolak amaitu eta gero, gure urtebetetzea ospatzera •-(E)NETIK Zinema-izarra denetik, ez du kalean inor agurtzen. joango gara. •ARTE Kanpaiak jotzen hasi arte ezin da mahats alerik jan. •-(E)N BITARTEAN Arropak lisatzen dituen bitartean, musika entzuten du. • BALDINTZAZKO MENDERAGAILUAK
Nire etxera etortzen bazara, txakurkume jaioberria erakutsiko dizut. •BA-(E)Z GERO egokituz gero, munduari bira osoa egingo lioke. •-T(Z)EKOTAN Loteria aukeratzekotan, gorria hartuko dut. •EZ BA- EuririkBategiten badu, ur-murrizketak izango ditugu. •EZIK/EZEAN Ziur egonezezik, ez da ezer esan behar. • KONTZESIOZKO MENDERAGAILUAK
ETA (-(E)N) Nahiz eta eguzkia irten (den), hotz handia egiten du kanpoan. •NAHIZ (-(E)N) ARREN Auzo honetan luzaroan bizi izan (naizen) arren, ez dut ia inor ezagutzen. • KAUSAZKO MENDERAGAILUAK
Gogoa izan dudalako egin dut. •-(E)LAKO BAITEz da sarritan etortzen, ez baitu ez autorik, ez motorrik. •-ETA Ez da komeni baxera hori askotan erabiltzea, oso hauskorra da-eta. •-(E)NEZ GERO Oihanera gero, landare mota asko ikusiko dituzu. •-T(Z)EAGATIK/-T(Z)EARRENjoanez Ausardia handia izateagatik eman ziguten saria. • HELBURUZKO MENDERAGAILUAK
Everesten gailurrera igotzeko, sasoi onean eta ondo prestaturik egon behar da. •-T(Z)EKO -T(Z)ERA Musika-eskolara joan naiz datorren urterako matrikula egitera. •-T(Z)EKO ASMOTAN / -T(Z)EKOTAN Lana uztekotan ibili da aspaldian. •-T(Z)EAGATIK/-T(Z)EARREN Neska horren laguna izatearren edozer emango nuke. •
39 141705 _ 0034-0040.indd 39
28/7/09 13:02:13
Lehen Hezkuntzako seigarren mailarako Adi-Adi euskarari 6 Euskara eta Literaturarako koadernoa, bigarren hiruhilekoari dagokiona, Zubia Editoriala, S.L.ren eta Santillana Educación, S.L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean JOSEBA SANTXO URIARTEren eta JOSÉ TOMAS HENAOren zuzendaritzapean sortu, taxatu eta gauzaturiko talde-lana da. Testua: Nerea Ziaurritz, Idoia Aranberri eta Kristina Bilbao Irudiak: Daniel Gibert eta Alex Orbe Edizioa: Ainhoa Basterretxea Arte-zuzendaritza: José Crespo Proiektu grafikoa: Azala: Rosa Marín Barrualdea: Miren Pellejero Azaleko irudia: Emilio Urberuaga Proiektu-burua: Rosa Marín Irudien koordinazioa: Miren Pellejero Proiektuaren garapenerako arduraduna: Javier Tejeda Garapen grafikoa: Miren Pellejero, José Luis García, Raúl de Andrés eta Rosa Barriga Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Koordinazio teknikoa: Miren Pellejero eta José Luis Verdasco Konposaketa eta muntaketa: Miren Rodrigo eta Maitane Barrena Argazkien aukeraketa eta dokumentazioa: Miren Pellejero eta Mercedes Barcenilla Argazkiak: A. G. E. FOTOSTOCK/Masa Ushioda; CORDON PRESS/CORBIS/Franco Vogt, Mark Cooper, Gerrit Greve, Reuters/Jonathan Drake, Fine Art Photographic Library, Bettmann; GETTY IMAGES SALES SPAIN/Kim Taylor; SANTILLANAREN ARTXIBOA
© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Legizamon poligonoa Gipuzkoa kalea, 31 48450 Etxebarri (Bizkaia) Inprimatzailea:
EK: 141705 Lege-gordailua:
Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia: 2009-06-08
Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean erakusteko edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea, legeak aurreikusitako kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu nahi izanez gero, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos / Erreprografia Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro.org).
141705 _ 0034-0040.indd 40
28/7/09 13:02:13