Socially changing needs & habitation models by Eirini Sfakiotaki

ΔΙΑΛΕΞΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Ε.Μ.Π ΜΑΡΤΙΟΣ 2012

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ 102xΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

σπουδάʍʏριες: ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗ ΕΙΡΗΝΗ ΦΑΡΑΝΤΑΤΟΥ ΕΙΡΗΝΗ

επιβλέπουσα καθηγήτρια: ΘΕΑΝΩ ΦΩΤΙΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

00 Εισαγωγή Πρόλογος...............σελ.5 01 Ο Διαγωνισμός...............σελ.8 _λίγα λόγια με αφορμή το διαγωνισμό _η περιοχή: ο κοινωνικός και αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του Μεταξουργείου _το οικόπεδο _το κτιριολογικό πρόγραμμα _οι γενικές σχεδιαστικές κατευθύνσεις _σχέσεις κτηριολογικού προγράμματος και πραγματικότητας _η μεθοδολογία της διάλεξης

02 Το οικοδομικό τετράγωνο και το συγκρότημα κατοικιών................σελ.16 α._σχέση με την πόλη-γειτονιά _ η ολοκλήρωση του οικοδομικού τετραγώνου: διαπερατότητα vs “το κατοικήσιμο περιμετρικό τείχος” _σύνθεση εν σειρά- η ανάμειξη χρήσεων της οργανωμένης δόμησης β._αναζήτηση της συνοχής- συνέχειας του δημόσιου χώρου “επαναπροσδιορισμός του χώρου πλατεία” _οι χρήσεις του νέου οικοδομικού τετραγώνου _το αθηναικό οικοδομικό τετράγωνο γ._η μονάδα κτιρίου _η νέα πρόταση-διαφορές με το οικοδομικό τετράγωνο της αστικής πολυκατοικίας _το συγκρότημα σε σχέση ή σε αντιπαράθεση με την πόλη;

03 Οι τυπολογίες..............σελ.34 α._νέες σχεδιαστικές προσεγγίσεις στην κατοίκηση με έμφαση στην εσωτερική μονάδα-διαμέρισμα _ οι τυπολογίες του συγκροτήματος της ΓΕΚ σε σχέση με τις σύγχρονες ανάγκες, τις μεταβατικές τάσεις και τα επιδιωκόμενα του διαγωνισμού _ το μοντέλο που εξελικτικά βελτιώνεται και αναπαράγεται :η κάτοψη των 2, 3 η 4 ατόμων _ νέες μορφές συγκρότησης κατοικίας: συγκατοίκηση-ατομικη μονάδα _ οι υπαίθριοι χώροι ως ζωτικό σημείο της κατοικίας _ δύο εργαλεία σχεδίασης β._ η τομή της κατοικίας -ο τυπικός όροφος _ προβληματισμοί για μια άλλη κατοίκηση

04 Οι όψεις..............σελ.52 _ οι όψεις είναι η προβολή του κτηρίου στο δρόμο _ ο χειρισμός των όψεων _ 4 όψεις- 4 διαφορετικά αποτελέσματα για το δρόμο _ τα υλικά _ όταν η «πρόσοψη» αντικαθιστά το ρόλο της όψης

05 Μια γενική αποτίμηση..............σελ.64 _ ο ιδιωτικός διαγωνισμός ως μέσο ανάπτυξης του δομημένου περιβάλλοντος _ τα κριτήρια της επιτροπής _ και ύστερα ήρθε η κρίση

00 Αντί επιλόγου................σελ.73

00 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη διάλεξη αυτή, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε το αν και το πώς, οι μεταβαλλόμενες κοινωνικές ανάγκες της εποχής μας εχουν αντίκτυπο στα μοντέλα κατοίκησης. Θεωρώντας οτι το κοινωνικʊ, και κατ΄ επέκταση το πολιτικοικονομικό πλαίσιο κάθε εποχής διαμορφώνουν διαφορετικά πρότυπα και αξίες, μας απασχολεί να εντοπίσουμε τυχόν διαφοροποιημένες ποιότητες, τάσεις ή ανάγκες στο σημερινό τρόπο κατοίκησης. Πεδίο αναφοράς μας, είναι αποκλειστικά το κέντρο της Αθήνας, κοινωνικός πυκνωτής της πόλης και σκηνή αλλαγών τα τελευταία χρόνια. Προνομιακό πεδίο για την διερεύνηση αυτού του προβληματισμού ειναι το υλικό του διαγωνισμού που προκήρυξε η εταιρία ΓΕΚ το 2006, με θέμα συγκρότημα κατοικιών στο Μεταξουργείο.

00 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

“Δεν υπάρχει ίσως άλλη πρωτεύουσα στον κόσμο, που να μπορεί κανείς να βρει μια τόσο πλατιά αποδοχή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Η ατελείωτη επανάληψη αυτών των κτιρίων δημιουργεί τελικά ένα ιδιαίτερα πολιτισμένο επίπεδο αστικής δόμησης χωρίς όμοιο σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου.” Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική

Τα κτίρια στα οποία αναφέρεται ο κύριος Frampton δεν είναι άλλα, από την κλασσική πολυκατοικία που δομεί όλη την Αθήνα. Ένα οικοδόμημα αμφιλεγόμενο που από τη μία έχει κατηγορηθεί ως υπεύθυνο για την ασχήμια της πόλης, από την άλλη είναι αυτό που δημιουργεί τη “μοντερνικʊʏɻτά” της κατɳ τον Frampton . Η Αθήνα δεν είναι μία πόλη απρόσωπη με ανθρώπους αποξενωμένους, σαν τις πόλεις που μας δίδασκαν στο δημοτικό. Σε κάθε περιοχή της υπερισχύει η αίσθηση της γειτονιάς.H χρɼση των ισογείων της πολυκατοικίας είναι που δίνει ζωή στην πόλη ανεξαρτήτως ώρας: μαγαζιά, μανάβικα, καφενεία, μπαρ, είσοδοι των πολυκατοικιών. Όλα αυτά μπερδεύονται στο ισόγειο και ενώνονται με το πεζοδρόμιο, καλώντας και τον περαστικό να συμμετέχει σε αυτή την κατάσταση. Στα ενιαία, στενά μπαλκόνια στην προσόψη προβάλεται όλη η καθημερινή ζωή των κατοίκων: τέντες κατεβασμένες, ντουλάπες, τραπεζάκια, ομιλίες που έρχονται από ψηλά. Η πολυκατοικία δε δόμησε απλά μία ολόκληρη πόλη αλλά και ένα τρόπο ζωής. Οι πρώτες πολυκατοικίες είχαν ήδη εμφανιστεί τη δεκαετία του ‘20, κτίρια περίοπτα σε μια Αθήνα χαμηλών λαϊκών σπιτιών και αναφέρονταν στη μεγαλοαστική τάξη. Από τη δεκαετία του ‘60 και μετά, όμως, το οικοδόμημα αυτό άρχισε να απευθύνεται μαζικά προς όλους, υπαγορεύοντας ένα νέο τρόπο ζωής και αποκτώντας σχεδόν συμβολικό χαρακτήρα. Η μετακόμιση από το λαϊκό σπίτι σε ένα διαμέρισμα σήμαινε την άνοδο από τη φτώχεια σε μια καλύτερη ζωή αλλά και σε μια καλύτερη κοινωνική θέση. Τα διαμερίσματα παρείχαν όλες τις ανέσεις που δεν είχε ένα λαϊκό σπίτι, αλλά ήταν και ένα σύμβολο εκσυγχρονισμού της πόλης. Ο σχεδιασμός τους αναφερόταν στο πυρηνικό μοντέλο της οικογένειας, το θεσμό που δομούσε όλη την ελληνική κοινωνία.

Η πολυκατοικία της οδού Αχαρνών 81 σε προοπτικό σχέδιο, όπως προσφερόταν γι πώληση στο τέλος της δεκατίας του ‘50 πηγή: Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, Παναγιώτης Τουρνικιώτης

“Η δε γυνή να φοβείται τον άντρα”, του Γιώργου Τζαβέλλα, 1965 ταινία σύμβολο των αντιλήψεων της εποχής και την έντονη επιθυμία για την απόκτηση ενός διαμερίσματος

πηγή: google

Σήμερα, η Αθήνα είναι πολύ διαφορετική από τότε, τόσο στην κοινωνική της σύσταση όσο και στην πολεοδομική της εικόνα. Έχει μεσολαβήσει η διαδικασία της προαστιοποίησης, όπου η οικογένεια μεταφέρθηκε εκτός του κέντρου αφήνοντας ελεύθερο χώρο σε νέους χρήστες. Φοιτητές, μονογονεϊκές οικογένειες, ηλικιωμένοι, μετανάστες, συγκροτούν το νέο πρόσωπο της Αθήνας. Παράλληλα, νέες ανάγκες στο τρόπο κατοίκησης εμφανίζονται, καθως η εργασια μπαινει στο χωρο της κατοικʀας, ενώ όλο και συχνότερα γίνεται λόγος για χώρους ευέλικτους, που προσαρμόζονται στις εκάστοτε αναγκες του χρήστη. Οι χρήστες αλλάζουν αλλά τα κτίρια παράμενουν τα ίδια και καλούνται να καλύψουν ανάγκες διαφορετικές από αυτές που καλύπτει ο αρχικός σχεδιασμός τους. Τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν γίνει σημαντικές αλλά αποσπασματικές αλλαγές στην πόλη. Οι πεζοδρομήσεις για την ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων, νέοι πολιτιστικοί χώροι, η κατασκευή του μετρό και άλλες ενέργειες που έγιναν εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων άλλαξαν τον πολεοδομικό χάρτη της Αθήνας, αναπλάθοντας την πόλη και επαναφέροντας περιοχές ξεχασμένες ή υποβαθμισμένες στο προσκήνιο. Όλα αυτά άλλαξαν τον τρόπο που κινούμαστε μέσα στην πόλη και εμπλούτισαν την καθημερινότητα με νέες εικόνες και νέες δραστηριότητες. Συγχρόνως, άρχισε να προβάλλεται μια πρόθεση για γενικευμένη επαναφορά της κατοικίας στο κέντρο στα πλαίσια ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής, όχι απαραίτητα στα υπάρχοντα κτίρια αλλά και με το σχεδιασμό καινούριων σε περιοχές που ακόμα διαθέτουν κενά οικόπεδα.

Η Τεχνόπολη στην Πειραιώς. Ένας χώρος πολιτισμού εφαλτήριο για την αλλαγή της σημασίας και του χαρακτήρα της Πειραιώς αλλά και της περιοχής του Γκαζιού

Βέβαια, αυτή η τάση “επανακατοίκησης του κέντρου” θέτει κάποια ερωτήματα γιατί η πόλη δεν είναι εγκαταλελλειμένη, αʋʄʙʎ έχει αλλάξει η σύσταση του πληθυσμού της. Η επανακατοίκηση του κέντρου προβάλλει την αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης και υπαινίσσεται την επαναφορά του ελληνικού στοιχείου στο κέντρο της Αθήνας. Οι διαδικασίες για την επανακατοʀκηση, δηλαδή, εντάσσονται σε μια ευρύτερη πολιτική για την πόλη, αυτή της εξυγίανσης των χρήσεων και του ανθρώπινου δυναμικού. Είναι γεγονός ότι ο Δήμος Αθηναίων έχει χάσει το 18% του μόνιμου πληθυσμού του, ενώ ο κ. Πολύζος, προέδρος του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας αναφέρει σε συνέντευξή του ότι: «από κεντρικά σημεία και καλές περιοχές της Αθήνας έχουμε φυγή, πτώση τιμών. Πρέπει να απαντήσουμε πάση θυσία με πολιτική συγκράτησης για να υπάρξει επιστροφή κατοίκων».

Τα κομμάτια της πόλης στα οποία επιστρέφουν οι κάτοικοι δεν είναι τυχαία, αλλά συνδέονται με διάφορους παράγοντες όπως η ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος και του δημόσιου χώρου, η σχέση με την αρχιτεκτονική κληρονομιά και η εμπορευματοποίηση τους, η κεντρικότητα και η προσπελασιμότητα. Αυτή η στροφή του ενδιαφέροντος στο αστικό κέντρο δεν είναι ένα ζήτημα που ανέκυψε ξαφνικά στην ελληνική πραγματικότητα. Έχει χρόνια εμφανιστεί και απασχολήσει μελετητές παγκοσμίως σε πολλές άλλες μεγάλες πόλεις. Συνδέεται άμεσα με το φαινόμενο του αστικού εξωραϊσμού ή εξευγενισμού (gentrification). Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Chris Ηammett για το φαινόμενο, “εξευγενισμός είναι η εισβολή μεσαίων και ορισμένων υψηλών εισοδηματικών στρωμάτων σε εργατικές γειτονιές με συνέπεια την αντικατάσταση ή εκτοπισμό των προηγούμενων κατοίκων. Κατά τη διαδικασία αυτή, το οικιστικό απόθεμα της περιοχής, είτε ανακαινιστεί είτε όχι, υφίσταται μια σημαντική ανατίμηση”. Βασικό εργαλείο του εξευγενισμού είναι η ανάπτυξη της πολιτιστικής βιομηχανίας στις επίμαχες περιοχές. Αθηναϊκά παραδείγματα ύπαρξης αυτού του φαινομένου είναι οι περιοχές Ψυρρή, Γκάζι και Μεταξουργείο. Σκεπτόμενες όλα αυτά τα στοιχεία, αρχίζουμε να δομούμε το πλαίσιο του προβληματισμού μας. Η μεταβολή των κοινωνικών αναγκών είναι γεγονός ότι επιφέρει αλλαγή στα χωρικά μοντέλα. Άλλωστε η αρχιτεκτονική της πόλης θεωρείται η άμεση προβολή της κοινωνίας στο χʙρο. Η ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του ‘60 εκφράστηκε μέσα από το χωρικό μοντέλο της πολυκατοικίας το οποίο συγχρόνως δημιούργησε την εικόνα της πόλης. Διαφαίνεται και πώς θα ήταν άραγε σήμερα κάποιο χωρικό μοντέλο που να μπορεί να εκφράσει τις ανάγκες της νέας εποχής και πώς θα συνυπɳρξει πλάι στην αστική πολυκατοικία; Και επίσης τι ρόλο θα έχει αυτό το νέο οικοδόμημα σε σχέση με την περιοχή: την αναβάθμιση ή τον εξευγενισμό της; Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, προνομιακό πεδίο μελέτης και προσέγγισης των ερωτημάτων μας αποτελεί ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδιωτικής πρωτοβουλίας, συγκεκριμένα της εταιρείας Γ.Ε.Κ. με θέμα τον σχεδιασμό συγκροτήματος κατοικιών στο Μεταξουργείο. Ο διαγωνισμός, είχε μεγάλη απήχηση στους αρχιτέκτονες, κρίνοντας από το πλήθος των συμμετοχών (102) και υλοποιήθηκε το 2006, περίοδος που το Μεταξουργείο βρισκόταν στο στόχαστρο των αναπλάσεων αμέσως μετά το Γκάζι.

«Επιπλέον, στο βαθμό που θέλουν να κτίζουν πολυτελή συγκροτήματα διαμερισμάτων και πλούσιες κατοικίες, πρέπει να πετούν τους φτωχούς έξω από τις περιοχές που ζουν. Πρέπει να τους στερήσουν του δικαιώματός τους στην πόλη» D. Harvey

Παράδειγμα αστικού εξωραϊσμού: η συνοικία Jordaan στο Άμστερνταμ. Από τη δεκαετία του ‘80 και μετά η φυδιογνωμία της λαϊκής συνοικίας αλλάζει και μετατρέπεται σε πόλο έλξης καλλιτεχνών και του κατασκευαστικού κεφαλαίου πηγή: Γιαννακοπούλου Μαριάννα, διπλωματική εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

01 Ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ

Το συγκρότημα Χαρά πηγή: google

Τα προσφυγικά πηγή: google

Το Μεταξουργείο περιγράφεται από τους δρόμους: Πειραιώς, Ιερά Οδό, Δελιγιώργη, Αχιλλέως και Αγ. Κων/νου. Με κόκκινο σημειώνεται το οικόπεδο του διαγωνισμού

πηγή χάρτη: από το κατ’ επιλογήν μάθημα Περιβαλλοντικού Αστικού Σχεδιασμού της σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.

Λίγα λόγια με αφορμή το διαγωνισμό Ανέκαθεν την κινητήριο δύναμη για την ανοικοδόμηση της Αθήνας, αποτελούσε η ιδιωτική πρωτοβουλία. Η ειδοποιός διαφορά, όμως, με το παράδειγμα μας στο Μεταξουργείο είναι το μέγεθος του οικοδομήσιμου συγκροτήματος.Η δομή του αθηναικού, οικοδομικού τετραγώνου και κατ΄επέκταση της πόλης, βασίζεται στην μικροϊδιοκτησία, η οποία μέσω του συστήματος της αντιπαροχής δημιουργείται αθροιστικά από τις επιμέρους πολυκατοικίες. Μεγάλα οικόπεδα διαθέτει μόνο ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας όπου κτίζει με βάση τις αρχές της οργανομένης δόμησης (το συγκρότημα Χαρα στα Άνω Πατήσια και τα προσφυγικά της Λ. Αλεξάνδρας είναι δύο τέτοια παραδείγματα). Η αλλαγή γίνεται εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων όπου ο οικοδομικός τομέας ανθίζει και για πρώτη φορά δημιουργούνται μεγάλες εταιρείες μέσω συγχωνεύσεων, οι οποίες επενδύουν σε ακίνητα με σκοπό την ανοικοδόμηση κατοικιών. Η εταιρεία ΓΕΚ, στα πλαίσια ανάπτυξης του Μεταξουργείου, προκηρύσσει το 2006 το διαγωνισμό, σε συνεργασία με το περιοδικό ΔΟΜΕΣ και για πρώτη φορά στο κέντρο της Αθήνας έχουμε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η δεύτερη ιδιαιτερότητα του διαγωνισμού, ήταν ότι η εταιρία “διατηρεί το δικαίωμα να αναθέσει την εκπόνηση της μελέτης σε οποιονδήποτε από τους τρεις βραβευμένους μελετητές”. Όντως, το βραβείο που επιλέχτηκε ήταν το τρίτο και όχι το πρώτο (όπως θεσμικά γίνεται). “Θεωρήθηκε υπερβολικά δεσμευτικό προκειμένου περί ενός ιδιωτικού έργου η απόφαση της κριτικής επιτροπής να δεσμεύσει απολύτως τον αγωνοθέτη.”

Η περιοχή: ο κοινωνικός και αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του μεταξουργείου Το Μεταξουργείο, δυτικός πόλος του ιστορικού τρίγωνου της Αθήνας, έλαβε εξαρχής χαρακτήρα λαϊκής, μικροαστικής συνοικίας με μεικτές χρήσεις (κατοικία, εμπόριο, παραγωγή). Εμπορικές και παραγωγικές χρήσεις όπως φανοποιεία, συνεργεία, χονδρεμπόριο και μεταποίηση συνωστίζονται στην κεντρική ζώνη της συνοικίας και στους περιφερειακούς άξονες, ενώ στο εσωτερικό της διαμορφώνονται περισσότερο αμιγείς νησίδες κατοικίας με πολλά καταστήματα τροφίμων. Η περιοχή δεν ακολούθησε την εξέλιξη του υπόλοιπου αθηναϊκού ιστού, καθότι η διαδικασία της αντιπαροχής δεν ολοκληρώθηκε στον ίδιο βαθμό με άλλες περιοχές του κέντρου, με αποτέλεσμα σήμερα να είναι ποικιλόμορφο και ως προς τους χρήστες του και ως προς το κτηριακό του απόθεμα. Η σταδιακή απαξίωση του αστικού ιστού της περιοχής (εφόσον δεν ανανεώθηκε ο πληθυσμός της μέσα από τις διαδικασίες της αντιπαροχής) αλλά και η κεντρικότητα της περιοχής, ευνόησαν την εγκατάσταση ομάδων οικονομικά ασθενέστερων ή και περιθωριοποιημένων χρηστών. Άστεγοι, πόρνες, οικονομικοί μετανάστες, πρόσφυγες, παλιοί κάτοικοι του Μεταξουργείου , καλλιτέχνες και νέοι εργαζόμενοι, περιγράφουν το ενδιαφέρον και ετερόκλιτο δυναμικό της περιοχής τα τελευταία χρόνια. Ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση τους, οι χρήστες διαμένουν σε διαφορετικά είδη κτηρίων. Υψηλά και μεσαία εισοδήματα κατοικούν σε νεόδμητες πολυκατοικίες τύπου loft και ανακαινισμένα νεοκλασικά , τα μικρομεσαία και χαμηλά εισοδήματα διαμένουν σε πολυκατοικίες, μη ανακαινισμένα λαϊκά σπίτια και κτήρια του μεσοπολέμου, ενώ οι ομάδες που ζουν στα όρια της φτώχειας συχνά καταλαμβάνουν εγκαταλελειμμένα παλιά λαϊκά σπίτια ή πρώην επαγγελματικές στέγες.

REMAP: μία εναλλακτική καλλιτεχνική πλατφόρμα που στόχο έχει την προώθηση της σύγχρονης τέχνης. Λαμβάνει χώρα στο Μεταξουργείο. Διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 2007, ένα χρόνο μετά το διαγωνισμό της Γ.Ε.Κ. Σημαντικός χορηγός της διοργάνωσης είναι η εταιρεία OLIAROS.

Μέχρι πρόσφατα οι δραστηριότητες που αφορούσαν τους κατοίκους της περιοχής ήταν κυρίως καταστήματα και υπηρεσίες μικρής κλίμακας αλλά και εστίαση-αναψυχή παραδοσιακού τύπου, ενώ χαρακτηριστική για την περιοχή είναι και η κινέζικη αγορά που βρίσκεται κάτω από την Πειραιώς. Τα τελευταία χρόνια όμως το Μεταξουργείο εξελίσσεται σε μια γειτονιά της Αθήνας με πολιτιστικό ενδιαφέρον καθώς τα φτηνά ενοίκια προσέλκυσαν την εγκατάσταση καλλιτεχνών στην περιοχή και ευνόησαν τη δημιουργία χώρων πολιτισμού. Τα 13 θέατρα που στεγάζονται σήμερα εκεί, συμβάλλουν στον σχηματισμό ενός πολιτιστικού δικτύου υπερτοπικής σημασίας. Σε αυτή την κατάσταση συνέβαλλε και η αποκατάσταση του συγκροτήματος Δουρούτη, η οποία ξεκίνησε περίπου την ίδια εποχή με το διαγωνισμό και θα στεγάζει τη Δημοτική Πινακοθήκη και την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη της Αθήνας. Η εγκατάσταση ομάδων καλλιτεχνών σε αυτό, συνιστά την πρώτη πράξη των αλλαγών, καθώς αποτελεί την πρώτη γενιά εξευγενιστών: διαθέτει χαμηλά εισοδήματα αλλά μεγάλο πολιτιστικό κεφάλαιο. Η είσοδος αυτών των στρωμάτων στην περιοχή, συνοδεύεται απο ενδιαφέρον του κεφαλαίου, καθώς η περιοχή έχει περιθώρια ανάπτυξης. Το αρχικά χαμηλό κόστος της γης και ο μεγάλος αριθμός κενών οικοπέδων, ευνόησαν την είσοδο real estate εταιρειών στο Mεταξουργείο. Τα τελευταία χρόνια, κατασκευαστικές εταιρίες όπως ο Oliaros και η ΓΕΚ, έχουν επενδύσει σε οικόπεδα της περιοχής με σκοπό την ανέγερση κατοικιών σε αυτά, επιχειρώντας να προσδιορίσουν τον σύγχρονο χαρακτήρα του. 11

Το οικόπεδο

Μαραθώνος: μέτωπο νεοκλασσικών σπιτιών

Γερμανικού: μέτωπο πολυκατοικιών

Λεωνίδου: αρχικά χαμηλά ύψη, αργότερα το τοπίο γίνεται πιο αστικό Χρήσεις ισογείων κατοικία τοπικό εμπόριο χώρος πολιτισμού αναψυχή πρόνοια (φιλοξενία αστέγων) προσωπικές υπηρεσίες χωρίς χρήση πλατεία/ελεύθερος χώρος

Η πλατεία Αυδή σήμερα 12

Μυλλέρου: η δημοτική πινακοθήκη

πολυκατοικία τα υπόλοιπα κτήρια είναι νεοκλασσικά το οικόπεδο

Το κτιριολογικό πρόγραμμα

(όπως αναφέρεται στα πρακτικά του διαγωνισμού)

υπόγειο: στάθμευση αυτοκινήτων, αποθηκευτικοί χώροι, βοηθητικοί κοινόχρηστοι χώροι ισόγειο: καταστήματα (εάν προτεινόταν η δημιουργία τους) επί της οδού Μυλλέρου, όροφοι: κατοικίες, κοινόχρηστοι χώροι κολυμβητική δεξαμενή χρήσης των ενοίκων, με τους κατάλληλους συνοδευτικούς χώρους επιπλέον κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις κατά την κρίση των διαγωνιζόμενων κατοικίες: 25% διαμερίσματα των 60τμ 50% διαμερίσματα των 90τμ 25% διαμερίσματα των 120τμ η επιφάνεια των καταστημάτων ορίσθηκε ότι είναι δυνατόν να καλύπτει το σύνολο της κάλυψης

Οι γενικές σχεδιαστικές κατευθύνσεις

(συνοπτική-επιλεκτική αναφορά από τα πρακτικά του διαγωνισμού)

Οι μελετητές πρέπει να ανταποκριθούν στην απαίτηση ένταξης του συγκροτήματος στην περιοχή με την τρέχουσα, αλλά και την εικαζόμενη μελλοντική μορφή της. Πρέπει να δώσουν απαντήσεις σε ζητήματα όπως: εμπλουτισμός της σύγχρονης αστικής εικόνας και εμπειρίας σε σχέση με το δημόσιο χώρο και την κατοίκηση στο κέντρο, ποικιλία και θετική αλληλεπίδραση προγραμμάτων σε επίπεδο γειτονιάς, εικόνα και ταυτότητα κατάλληλη για ένα συγκρότημα κατοικιών. Οι εμπορικοί χώροι προτείνεται κατ΄αρχήν να αποτελούν διακριτή ενότητα, πλήρως διαχωρισμένη από την οικιστική ενότητα του συγκροτήματος. Ενθαρρύνεται γενικά η πρόταση ανανεωτικών τύπων κατοικιών με ιδιαίτερο χαρακτήρα για νέους και δημιουργικούς χρήστες, Η μελέτη πρέπει να λάβει υπ΄όψιν της τις αρχές του παθητικού βιοκλιματικού σχεδιασμού και της περιβαλλοντικής υπευθυνότητας, με σκοπό την ελαχιστοποίηση της ενεργειακής κατανάλωσης του κτιρίου μετά το πέρας της κατασκευής του. Ο ενδεικτικός προϋπολογισμός του έργου εκτιμήθηκε σε € 5.000.000.

Σχέσεις κτηριολογικού προγράμματος και πραγματικότητας Είναι σαφές ότι προτείνεται ένα αναβαθμισμένο πρότυπο ζωής που ξεπερνάει τα όρια της κατοίκησης σε ένα, έστω και υπερσύγχρονο, διαμέρισμα πολυκατοικίας, ενώ, συγχρόνως προωθείται η ιδέα της χωρικής εκμετάλλευσης των πλεονεκτημάτων της άμεσης γειτνίασης μεταξύ των κατοίκων του συγκροτήματος. Αυτό το σενάριο ζωής είναι αρκετά θελκτικό, όμως, γίνεται ξεκάθαρο ότι απαιτείται διαχωρισμός αυτής της ειδυλλιακής ζωής από το τριγύρω περιβάλλον. Η πλήρης απουσία προτεινόμενων χρήσεων, από την πλευρά της εταιρείας, που να εμπλουτίζουν την αστική εικόνα του Μεταξουργείου μας κάνει να συμπεραίνουμε ότι τελικά ζητείται ανταπόκριση περισσότερο ως προς την “εικαζόμενη μελλοντική μορφή” της περιοχής παρά ως προς την τρέχουσα. Είδαμε και παραπάνω ότι στο Μεταξουργείο υπάρχουν κοινωνικοί παράγοντες και αρχιτεκτονικές αξίες που δεν παραβλέπονται εύκολα στο σχεδιασμό και στην ένταξη ενός νέου κτηρίου σε αυτό. Πρόκειται για τα πολλά, μικρά, δημόσια ανοίγματα και τους πεζόδρομους, για την απουσία αγορών και χρήσεων κοινωνικής πύκνωσης για τους κατοίκους. Κυρίως, όμως, πρόκειται για την πολυπολιτισμικότητα της περιοχής και την ανάγκη της να αναπτύξει κοινωνική συνοχή σε επίπεδο χρηστών, γειτονιάς και πόλης. Ασχέτως από τις επιθυμίες της ιδιοκτήτριας εταιρείας, ο σχεδιασμός του συγκροτήματος προϋποθέτει ένα στοχασμό σε σχέση με τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντός του Η μεθοδολογία της διάλεξης Για να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε το υλικό του διαγωνισμού, θα ακολουθήσουμε μια πορεία ανάγνωσής του, ίδια με αυτήν που σχεδιάζουμε ενα κτήριο. Ξεκινώντας απο το οικόπεδο, θα μελετήσουμε με ποιες νέες προτάσεις οι συμμετοχές ολοκρηρώνουν το οικοδομικό τετράγωνο. Εργαλεία μας ειναι η διαπερατότητα του κτιριακού όγκου, η σχέση κτιστού και υπαίθριου χώρου , οι προτεινόμενς χρήσεις καθώς και ο συσχετισμός τους με τις υπάρχουσες. Συνεχίζοντας, θα διαβάσουμε την νέα κτηριακή μονάδα, τη σχετική θέση των διαμερισμάτων σε τομή, καθώς και τις προσβάσεις-κινήσεις σε οριζόντιο και κατακόρυφο επιίεδο. Ακόμα, θα ασχοληθούμε με τη μονάδα κατοικίας και θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε αν και πώς αυτή διαφοροποιείται, ώστε να καλύψει τις σύγχρονες ανάγκες κατοίκησης.Τέλος, μας ενδιαφέρει το πρόσωπο του συγκροτήματος προς την πόλη, πώς αυτό προβάλλει την ταυτότητα του στο δημοσιο χωρο και πως διαμορφώνει ενα νέο σενάριο ζωής για την κατοίκηση στο κέντρο της Αθήνας. Αναμφίβολα, υπάρχουν πολλοί τρόποι ανάγνωσης και ερμηνείας του πλούσιου υλικού των συμετοχών, η παραπάνω όμως μεθοδολογία θα μας βοηθήσει στην συγκεκριμένη περίπτωση να κατηγοριοποιήσουμε και να σχολιάσουμε το υλικό μας.

Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΩΝ

02 ΤΟ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ

Βερολίνο Χαρακτηριστική είναι η περιμετρική δόμηση μεγάλων οικοδομικών τετραγώνων από το 19ο αιώνα. Στο βάθος οι πύργοι της οργανωμένης δόμησης των νεότερων χρόνων πηγή: ΙΒΑ κτίριο και αστικός χώρος

Αθήνα Η πόλη από ψηλά είναι ένα ενιαίο χαλί. Συντίθεται από μικρά οικοδομικά τετράγωνα, ένος τρόπος δόμησης που ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα και παρέμεινε ίδιος μέχρι την ολοκλήρωση του αθηναϊκού ιστού. Είναι χαρακτηριστική η πλήρης απουσία οργανωμένης δόμησης όπως αυτής του Βερολίνου και άλλων ευρωπαΙκών χωρών πηγή αεροφωτογραφίας: www.photopassport.gr 16

Οι αρχιτέκτονες καλούνται να επεξεργαστούν και να προτείνουν κτιριακές λύσεις σε ένα σχεδόν οικοδομικό τετράγωνο, τη μονάδα συγκρότησης μιας πόλης. Οι αποφάσεις τους , για την τοποθέτηση του κτηριακού όγκου στο οικόπεδό του, τις χρήσεις και τις προσβάσεις του, έχουν αντίκτυπο στην εικόνα της περιοχής αλλά συγχρόνως δηλώνουν και το πώς ο αρχιτέκτονας διαβάζει την πόλη, τις ανάγκες ή τις αρετές μιας περιοχής και ως πιο βαθμό θέλει να επέμβει. Σε πρώτη φάση έχει σημασία να δούμε πώς επιτυγχάνεται ο διάλογος του συγκροτήματος με το άμεσο περιβάλλον του, αυτό της γειτονιάς. Το στοιχείο που μας βοηθάει να διαβάσουμε και να κωδικοποιήσουμε τις συμμετοχές είναι οι προσβάσεις και η διαπερατότητα του συγκροτήματος, δηλαδή το εάν και κατά πόσο ανοίγεται αποκαλύπτοντας το εσωτερικό του ή κλείνεται γυρνώντας πλάτη στο δρόμο. Οι προτεινόμενες χρήσεις μας βοηθάνε να κατανοήσουμε πως οι μελετητές ερμηνεύουν το χαρακτήρα του Μεταξουργείου: σαν μια πολυπολιτισμική συνοικία, σαν μια καλλιτεχνική συνοικία, σαν ένας τόπος υπερτοπικής σημασίας; Τέλος, επειδή, όπως αναφέρθηκε, το οικόπεδο είναι σε μέγεθος σχεδόν όσο ένα οικοδομικό τετράγωνο έχει σημασία να δούμε τι αλλάζει και τι διατηρείται σε σχέση με το τυπικό αθηναϊκό τετράγωνο, δηλαδή αυτό της αστικής πολυκατοικίας και ποια είναι η νέα μονάδα κτιρίου που συγκροτεί το οικοδομικό τετράγωνο. Σχέση με την πόλη-γειτονιά Διαβάζοντας με μια πρώτη ματιά τις συμμετοχές εύκολα παρατηρούμε ομοιότητες και διαφορές στην χωροθέτηση του κτιριακού όγκου και στις προσβάσεις του, οι οποίες μπορούν να καταγραφούν και να ομαδοποιηθούν. Οι κατηγορίες αυτές έχουν νόημα σχηματικό, δηλαδή δείχνουν μόνο το σχήμα του όγκου και τη σχέση κτιστού- υπαίθριου χώρου. Εμβαθύνοντας σε αυτές μπορούμε να ξεχωρίσουμε ένα δεύτερο είδος κατηγοριών όπου διαφαίνεται σε τι βαθμό εξασφαλίζεται η σχέση με την περιοχή, με τη γειτονιά και την πόλη. Παρατηρούμε ποικιλία στο τρόπο που οι αρχιτέκτονες προσεγγίζουν το θέμα τόσο χωρικά όσο και ιδεολογικά. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι οι σχεδιαστικές αποφάσεις έχουν ιδεολογικά προειλημμένα. Οι συμμετοχές χωρίζονται σε δύο πεδία: στον αστικό σχεδιασμό που αναζητά τη σχέση κτιρίου και πόλης και ενός άλλου τρόπου σκέψης που παράγει κτίρια αυτοαναφερόμενα που σχηματίζουν δεσμούς χαλαρούς με την πόλη, σύμβολα της ρευστής μετανεωτερικότητας που βιώνουμε σήμερα.

Μετανεωτερικότητα: η σύγχρονη εποχή όπου οι κλάδοι των υπηρεσιών, των χρηματοπιστωτικών και της πληροφορικής θριαμβεύουν έναντι της παραδοσιακής βιομηχανικής παραγωγής και η κλασσική ταξική πολιτική υποχωρεί μπροστά στο διάχυτο φάσμα των πολιτικών της ταυτότητας, όπως ορίζει ο Tery Igleton η σύγχρονη εποχή όπου ο ατομικισμός θριαμβεύει και οι κοινωνικές σχέσεις παραμένουν επιφανειακές και χαλαρές, σύμφωνα με τον Ζύγκμουντ Μπάουμαν

1.Η ολοκλήρωση του οικοδομικού τετραγώνου διαπερατότητα vs “το κατοικήσιμο περιμετρικό τείχος”

Πρόκειται κυρίως για τις τοποθετήσεις σε σχήμα “Π” αλλά και γενικότερα για όλες εκείνες τις συμμετοχές που επιλέγουν να συνεχίσουν το αστικό μέτωπο και να αποκαταστήσουν το οικοδομικό τετράγωνο, δηλώνοντας την ανάγκη διατήρησης ενός συνεκτικού αστικού ιστού. Στα πλαίσια αυτής της επιλογής αποκτά μεγάλη σημασία η υποχρεωτική, από τις πολεοδομικές διατάξεις, χρήση της στοάς επί της οδού Μυλλέρου. Η στοά, όταν οι αρχιτέκτονες αποφασίζουν να κατεβάσουν κολώνες, δίνει ρυθμό στην εικόνα του δρόμου και κυρίως παραπέμπει άμεσα στην αθηναϊκή αστική τυπολογία κάνοντας ξεκάθαρη την παρουσία εμπορίου κατά μήκος της. Άλλωστε, η επίκληση στη μνήμη και τη συνήθεια μπορεί να κάνει αρχιτεκτονική που συνομιλεί με το περιβάλλον της, με την προϋπόθεση βέβαια ότι αποφεύγονται τα κακέκτυπα. Παρόλα αυτά, η στοά δε συνεχίζει κατά μήκος όλου του δρόμου, διότι η εσοχή που δημιουργεί σταματάει στο διπλανό κτήριο, μία μορφολογική ασυνέχεια, συνηθισμένο φαινόμενο σε όλη την Αθήνα. Παράλληλα, λόγω της διάταξης “Π”, το ίδιο το κτίριο, η κατοικία, αποτελεί το όριο του δρόμου-δημόσιου χώρου από τον εσωτερικό ακάλυπτο χώρο χωρίς αυτό, όμως, να σημαίνει τη δημιουργία ενός εσωστρεφούς κτιρίου. Στοιχεία όπως η είσοδος, η εσοχή, η σχέση κενού-πλήρους, είναι τα εργαλεία που προσδίδουν εξωστρέφεια σε ένα κτίριο δημιουργώντας διαβαθμίσεις από το δημόσιο στο ιδιωτικό και προσφέροντας ποικιλία στην αστική εμπειρία. Η εσοχή ως διεύρυνση του πεζοδρομίου, η εξοχή των μπαλκονιών ή των υπερυψωμένων ισογείων, μια διευρυμένη είσοδος με διαμπερή οπτική στην καρδιά του οικοπέδου δημιουργούν ένα ανάγλυφο αστικό τοπίο ανοίγοντας διάλογο ανάμεσα στον περαστικό και το κτίριο και επιτρέποντας οπτικές θεάσεις στο εσωτερικό δίνοντας διαπερατότητα στο συγκρότημα. Βέβαια, δεν είναι λίγες εκείνες οι συμμετοχές που χρησιμοποιούν αυτά τα στοιχεία αντίστροφα προτείνοντας ένα κατοικίσιμο περιμετρικό τείχος, ένα κάστρο, κρατώντας μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα τη ζωή των κατοίκων, για να προστατέψουν τον κήπο της Εδέμ.

Το απόλυτο κάστρο: οι όψεις στο δρόμο είναι ένας μπετονένιος τοίχος χωρίς ανοίγματα

Στοές της Αθήνας-στοά συμμετοχής: εμπόριο και μορφολογική ασυνέχεια

Πάνω: συμμετοχές με δημόσια ή όχι περασμάτα που επιτρέπουν τις οπτικές φυγές από το δρόμο Αριστερά Πάνω: είσοδος-επέκταση στο πεζοδρόμιο, διεύρυνση πεζοδρόμου-δημόσιο στο ιδιωτικό-είσοδος πολυκατοικίας Κάτω: μπαλκόνια-εξοχές, υπρυψωμένο εισόγειο όλα στοιχεία που στρέφουν το κτίριο προς το δημόσιο 19

2.Σύνθεση εν σειρά- η ανάμειξη χρήσεων της οργανωμένης δόμησης

Το ισόγειο είναι όλο δημόσιο

O πεζόδρομος δεξιά (όπως διαβάζουμε την κάτοψη αναφέρεται σε καταστήματα ενώ ο αριστερός στις κατοικίες. Η ενδιάμεση μπάρα ουσιαστικά διαχωρίζει το δημόσιο από το κοινόχρηστο

Η εναλλαγή κενού-πλήρες από τους ίδιους τους κτιριακούς όγκους, φαίνεται ξεκάθαρα το δημόσιο πέρασμα ενώ η κατοικία τοποθετείται από τον πρώτο όροφο και πάνω 20

Ο δεύτερος επικρατέστερος τύπος είναι η συγκρότηση σε μπάρες. Ο πεζόδρομος, οι ζώνες χρήσεων, το κτίριο-πλήρες και οι οπτικές φυγές είναι οι βασικές έννοιες του σχεδιασμού. Οι χρήσεις χωρίζονται σε τρεις ζώνες που η κάθε μια εκφράζεται με μία μπάρα: αμιγής κατοικία, μικτή χρήση εμπόριο-κατοικία και η ενδιάμεση που φιλοξενεί τις κοινόχρηστες δραστηριότητες των κατοίκων. Η λύση αυτή παρουσιάζει διαβάθμιση στις κλίμακες. Οι μπάρες που τοποθετούνται κατά μήκος των δύο παράλληλων πλευρών διαμορφώνουν συμπαγείς όγκους που συνεχίζουν το αστικό μέτωπο και απαντάνε στην κλίμακα της πόλης ενώ στην τρίτη πλευρά γίνεται όλο το παιχνίδι της εναλλαγής κενού και πλήρους όπου εδώ το πλήρες αναφέρεται σε κτιριακό όγκο θυμίζοντας ένα ελεύθερο σύστημα δόμησης όπου επιτρέπονται οι οπτικές φυγές από το δρόμο. Στο εσωτερικό του οικοπέδου η κλίμακα μικραίνει και βασικό εργαλείο είναι ο πεζόδρομος, ως δημόσιος περίπατος, ως εξυπηρέτηση των εισόδων των κατοικιών ή ως εκτόνωση των κοινόχρηστων λειτουργιών. Η περίπτωση αυτή απομακρύνεται από την κλασσική δομή του οικοδομικού τετραγώνου και εισάγει τη λογική της οργανωμένης αστικής δόμησης. Σε αυτή τη λύση οι αρχιτέκτονες ουσιαστικά προτείνουν ένα κτιριακό συγκρότημα περισσότερο εκτεθειμένο στην πόλη και τον τυχαίο περαστικό τόσο οπτικά όσο και απτά: το οικοδομικό τετράγωνο τρυπιέται και οι πορείες διεισδύουν στο εσωτερικό του ενώ μπορεί να παρομοιαστεί με τη μικρογραφία μιας πόλης καθότι τα εργαλεία που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι ακριβώς αυτά που δομούν τον αστικό χώρο. Πάντως, το έντονα διαφορετικό αυτής της επιλογής είναι η τοποθέτηση ισόγειων κατοικιών, λογικά δάνειο από τις μονοκατοικίες των προαστίων καθότι στην Αθήνα δεν υπάρχουν τέτοια παραδείγματα.

Αναζήτηση της συνοχής-συνέχειας του δημόσιου χώρου “επαναπροσδιορισμός του χώρου πλατεία”

Πολλές προτεινόμενες λύσεις προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα και άγγιξαν ένα άλλο φλέγον ζήτημα. Συνοχή αστικού ιστού δε σημαίνει μόνο το πως τοποθετούμε τα κτίρια μας, τι όγκους, πλήρη και κενά δημιουργούμε, αλλά και πως επιτυγχάνεται μέσω του σχεδιασμού η συνοχή στο δημόσιο χώρο. Οι λύσεις αυτές είναι αρκετά ριζοσπαστικές και συγκρούονται με τις κατευθύνσεις του αγωνοθέτη. Ο ισόγειος ελεύθερος χώρος δεν ανήκει πλέον μόνο στους κατοίκους του συγκροτήματος αλλά αναφέρεται στο σύνολο της γειτονιάς, μία πλατεία.. Τι σημαίνει πλατεία; Κοινόχρηστος χώρος, χώρος διέλευσης και στάσης, χώρος δρώμενων... Τι χρήσεις δέχεται μια πλατεία; Κατοικία, εμπόριο, αναψυχή, πολιτισμό... Το δημόσιο δεν διαχωρίζεται ξεκάθαρα από το ιδιωτικό αλλά αναμειγνύονται, οι κινήσεις μπερδεύονται, ο χώρος ρέει, οι χρήσεις συνδυάζονται. Οι αρχιτέκτονες προσπαθούν να συμφιλιώσουν το νέο κτίριο με την περιοχή μέσω της μίξης, της γνωριμίας και της συνύρπαξης των νέων κατοίκων με τους παλιούς. Το συγκρότημα δεν προσφέρει αναβαθμισμένη ποιότητας ζωής μόνο για τους κατοίκους του αλλά επιχειρείται ένας γενικότερος σχεδιασμός αναβάθμισης του Μεταξουργείου. Αυτές οι λύσεις διαθέτουν τη μεγαλύτερη προσπελασιμότητα προς την πόλη, ανοίγονται προς αυτή και αποκαλύπτουν την οργάνωση της καθημερινότητας τους.

Πάνω: ο ελεύθερος χώρος συνδυάζεται με δημόσιο πέρασμα και αποσκοπείται η δημιουργία μιας υπαίθριας γκαλερί Κάτω: η πλατεία ενισχύεται με εμπορικές χρήσεις

Βέβαια, τίθεται το ερώτημα της αποτελεσματικότητας της πλατείας λόγω της γειτονικής πλατείας Αυδή, η οποία διαθέτει αναψυχή και πολιτισμό (Δημοτική Πινακοθήκη), κατά πόσο η νέα πλατεία αποτελεί πλεονασμό λόγω σύγκρουσης χρήσεων ή κατά πόσο μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά. Παρόλα αυτά, ένα σημαντικό ποσοστό των συμμετοχών κατακερματίζει ή ακόμα και εξαφανίζει τον υπαίθριο χώρο. Αυτό σημαίνει δύο πραματα. Από τη μία, ο κτιριακός όγκος γίνεται αρκετά συμπαγής αντιστρέφοντας το λόγο κτιστού και άκτιστου εις βάρος του πρώτου. Από την άλλη, εξαιτίας του κατακερματισμού, ο χώρος στην ουσία εξειδικεύεται γιατί παρατηρούμε ότι αντί ενός ενιαίου χώρου, κοινόχρηστου, προτίνονται μικρότεροι που αναφέρονται σε ένα συγκεκριμένο αριθμό διαμερισμάτων αναιρώντας την ενιαία λειτουργία του συγκροτήματος.

Συμμετοχές με πλαϊνό πεζόδρομο χωρίς, όμως, να δίνεται επιπλέον σημασία σε αυτόν πέραν της χαράξεώς του

Ο πεζόδρομος Νο.2

Πάνω: ολοκληρωμένη πρόταση όπο0υ το κτίριο ανοίγεται προς τον πεζόδρομο Κάτω: λοξή χάραξη που οφείλελται στο αποτύπωμα 22

Ο άξονας της μεσοτοιχίας είναι το αποτύπωμα μιας οδού που προϋπήρχε του σχεδίου του Κλέντσε (1834). Είναι ο άξονας που δικαιολογεί τις στραμμένες χαράξεις πολλών συμμετοχών. Κάποιες επιχειρούν να αναδείξουν αυτό το ιστορικό στοιχείο σαν ένα γλυπτό μέσα στην πόλη και να επαναφέρουν τη ξεχασμένη οδό ως πεζόδρομο. Όμως, στις περισσότερες από αυτές δε φαίνεται να γίνεται κάποια ιδιαίτερη επεξεργασία ούτε να δίνεται κάποια χρήση σε αυτόν ώστε να δικαιολογείται η ύπαρξή του με αποτέλεσμα εύλογα να αναρωτιόμαστε για τη συνθετική χρησιμότητά του.

Οι χρήσεις του νέου οικοδομικού τετραγώνου Το αντίκτυπο που έχει το συγκρότημα στο επίπεδο της γειτονιάς, συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις προτεινόμενες χρήσεις. Από το κτιριολογικό του διαγωνισμού, όπως ήδη έχει αναφερθεί, προτείνεται η ύπαρξη εμπορίου επί της οδού Μυλλέρου, χωρίς να απαγορεύεται η επέκτασή του και στους υπόλοιπους δρόμους ή η πρόταση επιπλέον χρήσεων. Στην πλειοψηφία των συμμετοχών προτείνονται μόνο καταστήματα επί της οδού Μυλλέρου (ώστε να εκμεταλλευτούν όσο το δυνατόν περισσότερα τετραγωνικά για κατοικία) τοπικής σημασίας, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων τόσο του συγκροτήματος όσο και της γειτονιάς, στη λογική δηλαδή της γνωστής μας πολυκατοικίας. Αρκετές ήταν και οι συμμετοχές που προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τα σημερινά χαρακτηριστικά της περιοχής και να τα εμπλουτίσουν με αντίστοιχες χρήσεις όπως (αντί καταστημάτων) εκθεσιακούς χώρους, γκαλερί και εργαστήρια ενισχύοντας το ρόλο του Μεταξουργείου ως “πολιτιστική συνοικία”(1), ενώ υπήρχαν και περιπτώσεις όπου πρότειναν εμπόριο υπερτοπικής σημασίας στη λογική των πολυκαταστημάτων. Οι συμμετοχές αυτές προφανώς εμπνέονται από την υπερτοπικότητα που έχει αποκτήσει το Μεταξουργείο τα τελευταία χρόνια λόγω των θεάτρων και των χώρων αναψυχής και επιχειρούν να εντάξουν τις προτάσεις τους σε αυτή την κατάσταση. Βέβαια, τίθεται το ζήτημα του κατά πόσο το Μεταξουργείο θα μπορούσε να αντέξει επιπλέον επέκταση αυτών των χρήσεων ή αν πλησιάζει στο κορεσμό. Τέλος, αξιοσημείωτες είναι κάποιες συμμετοχές που φαντάζονται ένα κτιριακό συγκρότημα ανοιχτό προς την περιοχή όπου κάτοικοι και γείτονες μπορούν να δουλεύουν μαζί και να δημιουργούν. Οπότε προτείνονται χώροι εργασίας που αναφέρονται σε όλους και εκθεσιακοί χώροι όπου οι κάτοικοι δε θα έχουν μόνο το ρόλο του διαχειριστή τους αλλά και του δημιουργού των εκθεμάτων.

(1)ο όρος πολιτιστική συνοικία περικλείει: α. Το χώρο όπου συντελείται καλλιτεχνική δημιουργία και έκφραση, β. Το χώρο όπου καλλιτέχνες όπως ζωγράφοι, ποιητές, μουσικοί συναθροίζονται και συναντώνται σε γκαλλερί, θέατρα αλλά και δημόσιους χώρους, γ. Το χώρο όπου τα προϊόντα της καλλιτεχνικής δημιουργίας υπόκεινται σε αγοραπωλησία και κατανάλωση με την οικονομική έννοια του όρου, Γιαννακοπούλου Μαριάννα, διπλωματική εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

Συνοικιακά εστιατόρια με εκτόνωση στο πεζοδρόμιο

Υπερτοπική αγορά

Πλατεία ως ένας διαδραστικός χώρος πολλαπλών χρήσεων

Χώροι εργασίας ή αναγνωστήρια στην ενδιάμεση ζώνη 23

Tο Aθηναϊκό οικοδομικό τετράγωνο Στο σημείο αυτό ανοίγει μια παρένθεση με σκοπό την ανάγνωση του τυπικού αθηναϊκού οικοδομικού τετραγώνου. Η τυπολογία του δομείται από την επανάληψη μικρών κυρίως πολυκατοικιών και αυτή η επανάληψη δημιουργεί τις ιδιαίτερες ποιότητες στο δημόσιο χώρο: αποτρέπει τους ενιαίους μεγάλους όγκους κατά μήκος του δρόμου, τονίζει τον κατακόρυφο άξονα, αποδίδοντας μία εικόνα ρυθμική πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα. Στο επίπεδο του ισογείου (εκεί που το ιδιωτικό-πολυκατοικία συναντάει το δημόσιο) δημιουργείται μία συνεχόμενη εναλλαγή στις χρήσεις: μικρομάγαζα, καφενεία, καταστήματα που διακόπτονται από τις εισόδους των πολυκατοικιών με αποτέλεσμα την ακατάπαυστη ροή ανθρώπων δίνοντας νόημα στην έννοια του δρόμου. Επειδή η είσοδος , λοιπόν, γίνεται πάντα από το δρόμο (ώστε όλοι περαστικοί και κάτοικοι μπορούν να επιβλέπουν αυτή την κατάσταση) είναι κατανοητό ότι η κίνηση στο τετράγωνο γίνεται περιμετρικά. Σε ελάχιστες περιπτώσεις, οι οποίες εντοπίζονται στο εμπορικό τρίγωνο όπου τα οικοδομικά τετράγωνα είναι μεγαλύτερα, ένας περιπατητής μπορεί να διέλθει μέσω του οικοδομικού τετραγώνου, δηλαδή από τον ακάλυπτο των πολυκατοικιών. Στα περισσότερα οικοδομικά τετράγωνα αυτό είναι αδύνατο διότι αυτή η επανάληψη των πολυκατοικιών, η κατάτμηση της αστικής γης, δημιουργεί ένα χώρο ασύμμετρο, πολλές φορές αρκετά μικρό για να χρησιμοποιηθεί. Ο συνδυασμός, λοιπόν, της αδυναμίας προσπέλασής του με το ακανόνιστο σχήμα του οδηγεί στη δημιουργία μη προσπελάσιμων, ερμητικά κλειστών αστικών κενών της πόλης.

Μίξη χρήσεων στο ισόγειο των πολυκατοικιών

Τα παραπάνω συμβαίνουν στο επίπεδο του δρόμου, στη βάση του οικοδομικού τετραγώνου. Η κορυφή του είναι οι απολήξεις των δωμάτων, μετά τις πριονωτές, επάλληλες απολήξεις των ρετιρέ. Η πέμπτη όψη της πόλης, ένας χώρος οπτικά δημόσιος και χρηστικά κοινόχρηστος, που τόσες δεκαετίες στέκεται αμήχανα πάνω από τα κεφάλια μας περιμένοντας κάποιον να τον οικειοποιηθεί (εκτός από τις κεραίες και τα πλυμένα ρούχα). Και αυτός θεωρείται αστικό κενό για το οποίο δεν ευθύνεται η δομή του οικοδομικού τετραγώνου αλλά η δομή της πολυκατοικίας, που σαν κατασκευή δεν επιτρέπει τη συνεύρεση των κατοίκων σε κοινόχρηστες λειτουργίες Επειδή, όμως, η ύπαρξη του, επιβαρύνει το οικοδομικό τετράγωνο κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί εδώ. Το ανοικειοποίητό του αρκετές φορές έχει απασχολήσει αρχιτέκτονες με αρκετές προτάσεις βελτίωσής του.

Οι γερασμένες σχάρες των αθηναϊκών δρόμων, των υπόνομων και των στοών του μετρό ανεβαίνουν ψηλά. Η μελέτη του αρχιτέκτονα Αριστείδη Αντονά που απέσπασε το πρώτο βραβείο του πανελλήνιου διαγωνισμού ιδεών του ΥΠΕΧΩΔΕ για τη «Φύτευση δωμάτων και στεγών» μετατρέπει φθαρμένα “έπιπλα” της πόλης σε, πρώτης τάξεως, υλικά για την πράσινη στέψη της. Ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, βάσει της πρότασης, ενοποιούνται στο επίπεδο των δωμάτων τους συνθέτοντας βιοκλιματικά μπλοκ στην οροφή της πόλης.

Στέλλα Χαραμή, Ελεύθερος Τύπος 25

Η νέα πρόταση-διαφορές με το οικοδομικό τετράγωνο της αστικής πολυκατοικίας Αφού κατηγοριοποιήσαμε τις συμμετοχές και εντοπίσαμε, συνοπτικά, τη δομή και τα προβλήματα του παραδοσιακού οικοδομικού τετραγώνου, μπορούμε να προσεγγίσουμε το αρχικό ερώτημα του κεφαλαίου: πώς, δηλαδή, το συγκρότημα απαντάει στο επίπεδο της πόλης, τι διατηρείται ή τι αλλάζει. Στο τέλος του κεφαλαίου παραθέτονται κάποιοι πίνακες, όπου με κόκκινο σημειώνονται οι είσοδοι του συγκροτήματος από το δρόμο. Συνήθως, υπάρχει μία πρόσβαση για κάθε πλευρά, γεγονός που αλλάζει την κλίμακα του δρόμου, καθώς αναιρείται η πολλαπλότητα εισόδων και εξόδων κατά μήκος του.

Το ενιαίο σχεδόν αδιάσπαστο μέτωπο στην οδό Μαραθώνος

Στην πολυκατοικία η πρόσβαση των κλιμακοστασίων γίνεται από το δρόμο. Δίπλα, συμμετοχή (τυπικό παράδειγμα) όπου η πρόσβαση των κλιμακοστασίων γίνεται από το αίθριο

Είναι φανερό ότι το μέτρο του οικοδομήσιμου όγκου έχει αλλάξει. Πλέον η εικόνα του δρόμου δε συντίθεται από πολλά στενομέτωπα κτίρια αλλά η κτηριακή τυπολογία είναι μία και εκτείνεται κατά μήκος όλης της πλευράς. Σε αυτή την περίπτωση, η είσοδος διανέμει τις κινήσεις κατακόρυφα, μέσω κεντρικών κλιμακοστασίων. Στις περισσότερες συμμετοχές, όμως, γίνεται διαφορετική προσέγγιση ως προς την πρόσβαση. Οι είσοδοι αναφέρονται γενικά στο συγκρότημα και καταλήγουν από το δρόμο στον ακάλυπτο ο οποίος λειτουργεί ως αναδιανομέας κινήσεων. Καταρρίπτεται, δηλαδή, η περιμετρική κίνηση του οικοδομικού τετραγώνου και ο ακάλυπτος χώρος παύει, πλέον, να αποτελεί απλά το άκτιστο του κτιστού. Αποκτά υπόσταση και γίνεται ένα κοινόχρηστο αίθριο, λογική που ανασύρεται από τα παλιά αθηναϊκά σπίτια.

Φαίνεται από τις συμμετοχές ότι το ζήτημα του ακάλυπτου έχει ευαισθητοποιήσει αρκετά τους αρχιτέκτονες κρίνοντας από τις ευφάνταστες δημιουργίες. Βέβαια, δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι αυτή η επεξεργασία του ακαλύπτου, στις περισσότερες συμμετοχές αναφέρεται αποκλειστικά στους κατοίκους του συγκροτήματος. Κρύβεται, δηλαδή, από τα βλέμματα των υπολοίπων και δεν προσφέρει τίποτα στην αστική εμπειρία. Ανεξάρτητα από την ιδεολογική σημασία των επιλογών, δεν πρέπει να παραβλέπουμε την προσπάθεια εύρεσης ενός χώρου συγκέντρωσης και όσμωσης των κατοίκων και την αναγωγή του χώρου από εστία μόλυνσης και οπτικής ρύπανσης σε ένα μικρό πράσινο πνεύμονα στην καρδιά της πόλης. Ιδιαίτερη επεξεργασία γίνεται και στις απολήξεις των δωμάτων. Οι αρχιτέκτονες φροντίζουν τουλάχιστον για την οπτικά ποιοτική αισθητική τους μέσω στεγάστρων που ενοποιούν συνθετικά το συγκρότημα. Πολλές συμμετοχές, όμως, εκμεταλλεύονται την κοινόχρηστη διάσταση του δώματος και σε συνδυασμό με τη δυνατότητα οπτικής επαφής με την Ακρόπολη δημιουργούν χώρους χαλάρωσης και παιχνιδιού για τους κατοίκους και πράσινα πάρκα στην κορυφή της πόλης. Η συλλογική διάσταση που δίνεται στο συγκρότημα μέσω της ύπαρξης κοινόχρηστων λειτουργιών είναι ίσως το πιο σημαντικό στοιχείο των λύσεων, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι για κάποιες κατέχει κεντρικό χαρακτήρα στη συνθετική ιδέα.

Πάνω δεξιά: η εικόνα ενός ακάλυπτου στην Αθήνα, πηγή: προσωπικό αρχείο

Πάνω αριστερά: .η πρόταση μιας συμμετοχής για τον ακάλυπτο, ο χώρος διαμορφώνεται και δέχεται χρήσεις

Απολήξεις δωμάτων από συμμετοχές: αισθητική αναβάθμιση με στέγαστρο και χώρος ξεκούρασης των κατοίκων

Η μονάδα κτιρίου του οικοδομικού τετραγώνου δηλαδή η πολυκατοικία

Η μονάδα κτιρίου Η διάταξη του συγκροτήματος στο οικόπεδο δηλώνει τη σχέση κτιστού και άκτιστου και υποδεικνύει το γενικό σχήμα του κτιρίου. Όμως, δε μας πληροφορεί για το ποια είναι η μονάδα του κτιρίου, η επανάληψη του οποίου θα δομήσει το οικοδομικό τετράγωνο. Ως μονάδα ορίζεται το κτήριο που περιλαμβάνει ένα κλιμακοστάσιο και όσα διαμερίσματα αυτό εξυπηρετεί. Στο οικοδομικό τετράγωνο η μονάδα κτιρίου, δηλαδή η πολυκατοικία, σηματοδοτείται από την είσοδο. Αυτό συμβαίνει γιατί η είσοδος και το κλιμακοστάσιο συμπίπτουν. Στο δικό μας παράδειγμα, όμως, η είσοδος από το δρόμο δεν αποτελεί στοιχείο ικανό για την εύρεση της μονάδας, διότι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι είσοδοι του συγκροτήματος αναφέρονται στο αίθριο και όχι στα διαμερίσματα. Η πρόσβαση των διαμερισμάτων γίνεται με ποικίλους τρόπους, επηρεάζοντας με διαφορετικό τρόπο το μέγεθος της μονάδας. Συνήθως τα κεντρικά κλιμακοστάσια τοποθετούνται στις “αρθρώσεις” του συγκροτήματος χωρίζοντας στην ουσία τον όγκο σε μπάρες. Το μέγεθος της μονάδας, δηλαδή, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων θα είναι το μήκος των δύο παράλληλων πλευρών ενώ στην τρίτη διαφοροποιείται και χωρίζεται σε τρία τμήματα. Στην περίπτωση του εξώστη διάδρομου, είτε αυτός τοποθετείται εσωτερικά είτε εξωτερικά του κτιρίου, δεν μπορούμε να μιλάμε για μονάδα παρά την ύπαρξη κλιμακοστασίων. Το στοιχείο αυτό κινείται περιμετρικά ενοποιώντας το συγκρότημα. Σε κάποιες λύσεις οι προσβάσεις γίνονται απευθείας από το δρόμο με γραμμικό τρόπο. Με τον τρόπο αυτό εξυπηρετούνται διαμερίσματα αυτόνομα που ξεκολλάνε από το υπόλοιπο συγκρότημα ή διαμερίσματα τύπου μεζονέτας. Στις περιπτώσεις αυτές η μονάδα πλησιάζει πιο κοντά στη μονάδα της πολυκατοικίας ως προς το μέγεθος, αλλά όχι ως προς την τυπολογία. 28

Διάφορες περιπτώσεις μονάδας κτιρίου όπως αυτή διαμορφώνεται με βάση την πρόσβαση των διαμερισμάτων. Η μονάδα κτιρίου των ίδιων συμμετοχών όπως διαμορφώνεται με βάση την όψη. Η διάρθρωση της μονάδας στην κάτοψη δεν αποτυπώνεται πάντα στην όψη.

Το γεγονός, όμως, ότι η κτιριακή μονάδα μεγαλώνει σε σχέση με αυτήν του αθηναϊκού οικοδομικού τετραγώνου έχει λειτουργικό σκοπό ως προς τη δομή του οικοδομικού τετραγώνου. Η πολυκατοικία εκτείνεται σε βάθος, προς τον ακάλυπτο και λιγότερο σε μήκος, δηλαδή σε σχέση με το δρόμο, ο λόγος που εξηγεί τόσο τη στενή της όψη όσο και τον περίεργα διαμορφωμένο ακάλυπτο. Στις λύσεις του διαγωνισμού, όπως ήδη έχουμε αναφέρει η διαμόρφωση του ακάλυπτου κατέχει βαρύνουσα σημασία στο σχεδιασμό. Για το λόγο αυτό η κτιριακή μονάδα εκτείνεται περισσότερο σε μήκος παρά σε βάθος. Η παραπάνω ανάλυση ως προς τη μονάδα του κτιρίου διαπιστώνεται στο διάβασμα της κάτοψης χωρίς να σημαίνει απαραίτητα ότι αυτές οι ποιότητες γίνονται αισθητές ογκοπλαστικά ή στις όψεις. Υπάρχουν άλλοι παράγοντες που δρουν και δίνουν το αποτύπωμα της μονάδας. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο αρχιτέκτονας χειρίζεται όμοια όλο το μήκος της όψης αναδεικνύοντας την μπάρα σαν μονάδα αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που μέσω διαφορετικών υψών ή εναλλαγής εσοχής-εξοχής δίνεται η αίσθηση μικρότερων επιμέρους κτιριακών μονάδων πιο κοντά στην κλίμακα της πολυκατοικίας. Υπάρχουν και λύσεις που χειρίζονται τελείως διαφορετικά την όψη προσδίδοντας με κάποιο τρόπο ομοιογένεια ανεξάρτητα από το πως διαχωρίζεται η μονάδα. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ναι μεν το κλιμακοστάσιο διακόπτει τον κτιριακό όγκο και τον χωρίζει σε επιμέρους τμήματα, αλλά δεν μπορεί να καθορίσει απόλυτα τη μονάδα που συγκροτεί το νέο οικοδομικό τετράγωνο. Οι χειρισμοί του όγκου και της όψης παίζουν καταλυτικό ρόλο στην τελική εντύπωση δηλώνοντας συγχρόνως το βαθμό που ο αρχιτέκτονας λαμβάνει ή όχι, υπ’ όψιν του την κλίμακα της γύρω περιοχής. 29

Το συγκρότημα σε σχέση ή σε αντιπαράθεση με την πόλη; Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι γενικά υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις λύσεις. Για να μπορέσουμε να κωδικοποιήσουμε όλες αυτές τις πληροφορίες πρέπει να τις ξαναδιαβάσουμε λαμβάνοντας υπόψιν μας ότι το συγκροτημα δεν είναι άσχετο από τον τόπο όπου κατασκευάζεται, αλλά προσδιορίζεται από αυτόν και στη συνέχεια τον προσδιορίζει. Είναι αδύνατο να αξιολογήσει κανεις την ποιότητα του αρχιτεκτονικού προιόντος χωρίς να το συγκρίνει με τον περιβάλλοντα χώρο του. Τίθονται, δηλαδή, κάποια ζητήματα ένταξης, σε σχέση με τον πολεοδομικό ιστό της πόλης και τον χαρακτήρα της περιοχής. Το οικοδομικό τετράγωνο συμπληρώνεται με τη χωροθέτηση και διάρθρωση των όγκων στο οικόπεδο. Επιλογές στο σχεδιασμό, όπως η συνέχεια του αστικού μετώπου, η χάραξη πεζοδρόμου ή η επιλογή ελεύθερου σύστηματος δόμησης, διαμορφώνουν τη σχέση του συγκροτήματος με τον ιστό της πόλης και προβάλλουν κάθε φορά, μια διαφορετική εικόνα του στο δρόμο. Στην πλειοψηφία τους οι συμμετοχές, επιλέγουν να συνεχίσουν το αστικό μέτωπο του δρόμου, ενίσχυωντας τη συνοχή του αστικού ιστού της πόλης. Είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου οι λύσεις απομακρύνονται από τα όρια του οικοπέδου δημιουργώντας μια δική τους μορφολογική κατάσταση. Επίσης, κοινό σημείο των συμμετοχών, , είναι η επανάχρηση του ακαλύπτου. Κατανοούν ότι είναι ένας χώρος που μπορεί και πρέπει να έχει συγκεκριμένη χρήση. Είναι ο πιο κατάλληλος χώρος για να προσδώσουν στο συγκρότημα χαρακτήρα ενότητας. Είναι αρκετά σημαντικό το ότι δεν αρκούνται απλά στο σχεδιασμό ατομικιστικής κατοίκησης αλλά προσπαθούν να προωθήσουν την ουσιαστική γνωριμία των κατοίκων μέσω κοινόχρηστων λειτουργιών και να τους ωθήσουν να εκμεταλλευτούν τα πλεονεκτήματα της άμεσης γειτνίασης. Είδαμε ότι ο χαρακτήρας του Μεταξουργείου συντίθεται από διάφορα ετερογενή στοιχεία, συχνά συγκρουόμενων συμφερόντων που ο καθένας τα μετάφραζει διαφορετικά, με βάση τη δική του αντίληψη και τις σχεδιαστικές του προθέσεις. Κριτήριο αξιολόγησης των προτάσεων σε επίπεδο χρήσεων ειναι ο συσχετισμός μεταξύ προτεινόμενων και υπαρχουσών λειτουργιών. Οι χρήσεις που σχεδιάζουν οι αρχιτέκτονες στο συγκρότημα κατοικίας έχουν σημασία για την περιοχή, γιατι προυποθέτουν μια ανάγνωση των χωροταξικών της αναγκών, αλλά και για το συγκρότημα γιατι το βοηθούν να δημιουργήσει δεσμούς με τη γειτονιά. Ένα σενάριο δηλαδή, λειτουργίας του συγκροτήματος με χρήσεις πέραν της κατοικίας δεν μπορεί να λειτουργήσει με εσωστρεφεία, αλλα με άνοιγμα προς τη γειτονιά και τους προυπάρχοντες χρήστες.

Για παράδειγμα, άλλες συμμετοχές βασίζονται στην ενίσχυση της υπερτοπικότητας της περιοχής προτείνοντας καταστήματα σε όλο το ισόγειο στη λογική μιας υπεραγοράς, άλλες ενισχύουν τις εμπορικες χρησεις σε τοπικο επιπεδο. Άλλες συμμετοχές επηρεάζονται από το πολιτιστικό απόθεμα της περιοχής και προτείνουν συναφείς χρήσεις όπως γκαλερί, εργαστήρια ή μια πλατεία δρώμενων που αναφέρονται τόσο στους κατοίκους όσο και σε επισκέπτες εντός και εκτός Μεταξουργείου, καθως οραματιζόνται ένα συγκρότημα κατοικιών που απευθυνεται σε καλλιτέχνες και δημιουργικούς ανθρώπους. Πάντως, υπερτερούν οι συμμετοχές που προτείνουν τα απολύτως απαραίτητα τετραγωνικά για καταστήματα και μόνο, είτε απλά στόχος είναι να κερδίσουν περισσότερα τετραγωνικά για τα διαμερίσματα, είτε γιατι θέλουν να προσδόσουν στο συγκρότημα, χαρακήρα αμιγούς κατοικίας Προφανώς, το συγκρότημα αποσκοπεί στην ανανέωση του ιστού του Μεταξουργείου μέσα απο νέες προτάσεις. Υπάρχει, όμως, μεγάλη διάβαθμιση από τις πιο συμβατικές, εως τις πιο ριζοσπαστικές προσεγγίσεις, και εκεί ανάμεσα είναι που φανερώνονται οι ιδεολογικές κατευθύνσεις του σχεδιασμού. Ήδη από τις απαιτήσεις της ιδιοκτήτριας εταιρείας έχουν δοθεί κάποιες κατευθύνσεις: “Οι εμπορικοί χώροι προτείνεται να αποτελούν διακριτή ενότητα, πλήρως διαχωρισμένη από την οικιστική ενότητα του συγκροτήματος.” Είναι προφανές ότι η εταιρεία προωθεί το διαχωρισμό της κατοικίας από τη γειτονιά τόσο για λόγους ασφάλειας λόγω της κακής φήμης του Μεταξουργείου, όσο και για τη δημιουργία συνθηκών , πολυτελούς κατοίκησης (αν συμπεριλάβουμε και την απαιτούμενη κολυμβητική δεξαμενή) σε αντιδιαστολη με τις αντιφατικες εικονες της γειτονιας, με το περιτύλιγμα της αστικής ανανέωσης.. Οι αρχιτέκτονες, όμως, στην πλειοψηφία τους απαντάνε σχεδιάζοντας περιχαρακωμένα συγκροτήματα ή στην καλύτερη περίπτωση επιτρέπουν τις οπτικές θεάσεις. Λίγες είναι εκείνες οι συμμετοχές (ανάμεσά τους και το δεύτερο βραβείο) που ψάχνουν να βρουν έναν έξυπνο τρόπο ώστε από τη μία να διαχωρίσουν την κατοικία και από την άλλη να δημιουργήσουν νέες ποιότητες για την γειτονια αλλα και στον αστικό περίπατο του τυχαίου περαστικού.

03 ΟΙ ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ

Νέες σχεδιαστικές προσεγγίσεις στην κατοίκηση με έμφαση στην εσωτερική μονάδα-διαμέρισμα Από την περίοδο της επιτακτικής αστικοποίησης της Αθήνας, που γέννησε μοντέλα κατοίκησης για τον εγχώριο, μεταναστευτικό πληθυσμό, τους πρόσφυγες και την τυπική αστική οικογένεια, περνάμε σε μια φάση όπου το υποκείμενο της κατοίκησης για το κέντρο της Αθήνας, αλλάζει. Μετά από την οριστικοποίηση των τυπολογιών στις δομές της αστικής πολυκατοικίας ,το μοντέλο κατοίκησης , οδεύει προς ένα μεταβατικό στάδιο που αξίζει να διερευνηθεί. Και όχι τυχαία θα λέγαμε. Κάθε εποχή, οι εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες , οι καταναλωτικές προτιμήσεις και οι μηχανισμοί παραγωγής κατοικίας , διαμορφώνουν τα χωρικά μοντέλα κατοίκησης, αλλά και το σενάριο ζωής γύρω από αυτά, οπότε μοιραία προκύπτει η ανάγκη για τη διερεύνηση αυτών των μετασχηματισμών και των μοντέλων που αυτοί διαμορφώνουν. Ζήσης Κοτιώνης, Ανακοίνωση σε

ημερίδα του ΥΠΕΚΑ στο Μουσείο Μπενάκη με θέμα «Η Αθήνα σε Κρίση», Αθήνα, Δεκέμβριος 2010 (υπό έκδοση στο περιοδικό Thresholds του Mit, Μάρτιος 2012)

«Η ισότητα μια οικογένεια =μια κατοικία =μια σταθερή εργασία ισχύει πλέον μερικώς» πηγή: κατοίκιση και κατοικία, Άννη Βρυχέα 34

«Ο κοινωνικός και ο ιδεολογικός πυρήνας συγκρότησης του αθηναϊκού λαού υπήρξε η οικογένεια. Το διαμέρισμα ανά οικογένεια είναι το βασικό κοινωνικό περιεχόμενο του κτηριακού σκευάσματος. Η σημερινή ανθρωπολογία της πόλης της Αθήνας και πρωτίστως στο ευρύτερο κέντρο της, στο δήμο, αφίσταται όλο και περισσότερο από το πυρηνικό μοντέλο της οικογένειας καθώς ηλικιωμένοι, φοιτητές, μονογονεϊκές οικογένειες, μεταναστευτικά πλήθη σε συλλογικά σχήματα κατοίκησης συνιστούν ένα νέο κοινωνικό σώμα.»

Για τον πληθυσμό της Αθήνας, λοιπόν, του οποίου τα χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται σε σχέση με το παρελθόν (ηλικίας, προέλευσης, κοινωνικής τάξης , κουλτούρας, δεσμών) καλούμαστε να εφεύρουμε νέους τρόπους κατοίκησης και συμβίωσης. Δεν είναι μόνο οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια που μεταλλάσσονται και δημιουργούν ανάγκες για νέες χωρικές σχέσεις. Προκύπτει και η ανάγκη για συγκατοίκηση άγνωστων ανθρώπων με χαλαρούς δεσμούς μεταξύ τους (φοιτητές, νέους εργαζόμενους, μετανάστες). Μέχρι τώρα σχεδιάζαμε την κατοικία για την οικογένεια, τώρα πρέπει να σχεδιάσουμε για το μητροπολιτικό πλήθος. Η οικονομική κρίση και η υιοθέτηση μοντέλων από την ευρωπαϊκή πραγματικότητα εισάγουν την ιδέα της συγκατοίκησης ή συν- ενοικίασης. Η αναπαραγόμενη οικογενειακή τυπολογία δεν καλύπτει πλέον όλο το φάσμα κοινωνικών σχέσεων και μορφών κατοίκησης. Νέες υποθέσεις, όπως η κατοικία πολλαπλών ισότιμων χρηστών, μας κάνουν να προβληματιζόμαστε για το σχεδιασμό ή τις συνθήκες μιας τέτοιας κατοίκησης.

το πλήθος συντάσσει την εικόνα της πόλης πηγή: google

Μέσα στην οικογένεια, ο τρόπος που οι γονείς ως μια ενότητα και τα παιδιά ως μια δεύτερη, διεκδικούσαν ως τώρα το χώρο της κατοικίας, αλλάζει. Οι ανάγκες του ζευγαριού δεν καλύπτονται μόνο από το χώρο του ύπνου, καθώς οι προσωπικότητες του καθενός αναζητούν τρόπο και χώρο ατομικής έκφρασης μέσα στην κατοικία. Η σύγχρονη καθημερινότητα και οι αυξημένες ανάγκες της εργασίας, δημιουργούν ανάγκες για νέους χώρους δραστηριοτήτων και εργασίας. Σε συνέχεια, ο χώρος που διεκδικούν τα παιδιά διαφοροποιείται ανάλογα με το φύλο και σε σχέση με τον γονεϊκό έλεγχο. Τα παιδιά πλέον είναι ελεύθερα να διεκδικούν το χώρο της κατοικίας ισότιμα με τους γονείς. Άλλη παράμετρος που επηρεάζει είναι ότι επαναδιατυπώνεται η σχέση μεταξύ κατοικίας-μετακίνησης- εργασίας . Λόγω της ευέλικτης και ελαστικής πλέον μορφής της , οι εργαζόμενοι αλλάζουν συχνά τόπο διαμονής σε μια η περισσότερες χώρες , ή εργάζονται όλο και περισσότερο από το σπίτι. Διαμορφώνεται με αυτόν τον τρόπο, ζήτηση για κατοικία με περιστασιακό χαρακτήρα όπου οι χρηστές μπορεί να εναλλάσσονται τακτικά και άρα απαιτούν προσαρμοστικότητα /ουδετερότητα από τον χώρο.

Οι τυπολογίες του συγκροτήματος της ΓΕΚ σε σχέση με τις σύγχρονες ανάγκες, τις μεταβατικές τάσεις και τα επιδιωκόμενα του διαγωνισμού Η διατύπωση της εκφώνησης του διαγωνισμού ενθαρρύνει την δημιουργία «ανανεωτικών τύπων κατοικίας με ιδιαίτερο χαρακτήρα». Ένα τέτοιο ζητούμενο βασίζεται στην υπόθεση ότι οι χρήστες στους οποίους απευθύνεται το συγκρότημα του Μεταξουργείου, θα ανταποκριθούν θετικά στις ιδιαίτερες χωρικές ποιότητες ή θα είναι ευκολότερα προσαρμόσιμοι, σε σχέση με το «συμβατικό» χρήστη, σε νέους τύπους κατοικίας. Η πρώτη πολυκατοικία, Φιλελλήνων και Όθωνος, Αλ. Μεταξά, 1917 πηγή: Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας

Οι συμμετέχοντες, λοιπόν, καλούνται να προβληματιστούν πάνω στο υπάρχον μοντέλο κατοικίας και να το επαναπροσεγγίσουν «ανανεωτικά». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να μελετήσουμε την κριτική ή μη στάση των νέων προσεγγίσεων στο παλιό μοντέλο, να δούμε με ποια στοιχεία και για ποιους λόγους αυτό συνεχίζει να επιδρά στο σχεδιασμό ή κατά πόσο έχει ξεπεραστεί και οι νέες λύσεις έχουν να προτείνουν κάτι καινούριο στον σύγχρονο προβληματισμό για την κατοικία. Οι σχεδιαστικές λύσεις είναι ποικίλες και κατά βάση ετερόκλιτες. Παρ όλα αυτά, τα αποτελέσματα του διαγωνισμού, οι 102 λύσεις του συγκροτήματος κατοικίας , ομαδοποιούνται κάτω από ορισμένες κατηγορίες και παραμένουν υλικό πειραματισμού και προβληματισμού. Το ενδιαφέρον έγκειται στον εντοπισμό των νέων προτάσεων από τους αρχιτέκτονες και στο πως αυτές διαμορφώνουν μια εξελικτική πρόταση για την σύγχρονη αστική πολυκατοίκηση.

Πολυκατοικία ΝαυρίνουΜαυρομιχάλη, Β.Δούρας 1936

Το μοντέλο που εξελικτικά βελτιώνεται και αναπαράγεται η κάτοψη των 2, 3 η 4 ατόμων Το δωμάτιο και σήμερα συνιστά το κύριο εργαλείο σχεδιασμού καθώς το λεξιλόγιο για το δυάρι, το τριάρι και το τεσσάρι ακόμα παραπέμπει στα χωρικά μοντέλα κατοικίας. Η πλειοψηφία των συμμετοχών τοποθετεί στο συγκρότημα κατοικίες για διαφορετικό αριθμό ατόμων και έτσι διαμορφώνονται οι αντίστοιχες τυπολογίες. Από τη μικρή μονάδα για ένα ή δύο άτομα, με την πρόσθεση δωματίων, περνάμε στις κατοικίες για τέσσερα ή πέντε άτομα. Ενδιαφέρον έχει να δούμε πως οργανώνεται κατά βάση η κάτοψη της κατοικίας στα νέα παραδείγματα. Σεμιτέλου 5, Ν. Βαλσαμάκης, 1951 36

Μέχρι σήμερα, στην τυπική πολυκατοικία, λόγω του μεγάλου βάθους του κτηρίου και των στενομέτωπων όψεων ,τα διαμερίσματα οργανώνονται σε τρεις ζώνες. Στις δυο φωτεινές όπου τοποθετούνται το καθιστικό και τα υπνοδωμάτια και στην ενδιάμεση τους ,που τοποθετούνται οι υγροί χώροι και η κουζίνα. Επίσης ,λόγω αυτής της διαρρύθμισης, αναγκαστικά επιμήκης διάδρομοι συνδέουν τα δωμάτια μέσα στην κατοικία. Εκτός από το λειτουργικό ,υπάρχει και ο κοινωνιολογικός διαχωρισμός σε ζώνες, που συνδέεται με την μορφολογία της κατοικίας. Αυτές είναι η ζώνη που προβάλλεται στον ξένο (χωλ, σαλόνι, τραπεζαρία, γραφείο) και αυτή που αφορά αποκλειστικά τα μέλη της οικογένειας (υπνοδωμάτια, λουτρό, κουζίνα). Μοιραία, η πρώτη προβάλλεται περισσότερο, ενώ η δεύτερη ελαχιστοποιείται.

Από το μονόχωρο στα περισσότερα δωμάτια για την υγειηνή, την αναπαραγωγή της οικογένειας και την ηθική

πηγή: Κατοίκηση και κατοικία, Άννη Βρυχέα

Δύο ζώνες στην κατοικία: η ιδιωτική και αυτή που προβάλλεται στον ξένο

Τρεις λειτουργικές ζώνες: μία βοηθητική-σκοτεινή στη μέση και δύο φωτεινές εκατέρωθεν

Από τη μονάδα στο συγκρότημα Σπίτια μοντέλα στο Bloomsbury πηγή: Κατοίκηση και κατοικία, Άννη Βρυχέα

Πάνω:πολυκατοικία του Σ. Καλλιγά στην οδό Νεοφύτου Δούκα, 1960 Κάτω:πολυκατοικία του Κ. Κυριακίδη, Πλουτάρχουκαι Υψηλάντου, 1933 πηγή: Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: 11 περιπτώσεις

Οι κατόψεις στα νέα παραδείγματα

5 38

Στην πλειοψηφία τους, τα δικά μας παραδείγματα, αναπτύσσονται σε διαμπερή οροφοδιαμερίσματα. Ωστόσο, εμφανίζεται και η τυπολογία της μεζονέτας και η αλληλοδιείσδυση στην τομή (το ένα διαμέρισμα δανείζεται χώρο από το άλλο), σε αντίθεση με την αστική πολυκατοικία του κέντρου, όπου η κάτω και η πάνω πλάκα αποτελούν το όριο για την καθ’ ύψος ανάπτυξη των διαμερισμάτων. Ως προς την κάτοψη, παρατηρείται τάση ενοποίησης του χώρου και η χρήση μόνο των πολύ απαραίτητων διαχωριστικών. Η έννοια των ζωνών υπάρχει ακόμα για πιο εργονομική οργάνωση της κάτοψης, αλλά παίρνει μια απλουστευμένη μορφή, όπως άλλωστε απλουστεύεται και η σχέση μεταξύ των χώρων της κατοικίας. Η κοινόχρηστη ζώνη είναι κυριολεκτικά ενιαία, δεν υπάρχει προθάλαμος, ούτε διαχωριστικό ανάμεσα σε καθιστικό χώρο και κουζίνα(1). Σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και τα υπνοδωμάτια διαχωρίζονται με συρόμενη πόρτα από τον κοινόχρηστο για να ενοποιούνται με αυτόν κατά περιπτωση(2). Επιπλέον οργανώνονται διαφορετικά και με μεγαλύτερη αυτονομία οι χωρικές υποενότητες μέσα στην κατοικία: ένα W.C. για τους ξένους σε σχέση με τον κοινόχρηστο, ένα μπάνιο για τα παιδιά και ένα δεύτερο μέσα στο κύριο υπνοδωμάτιο, συνδυασμένο με αποθηκευτικό χώρο για γκαρνταρόμπα(3). Κατά βάση παρατηρούμε ότι υπάρχει μια τάση σχεδίασης των βασικών εξοπλισμών της κατοικίας-πάγκος παρασκευής φαγητού, W.C. και ντουλάπες, ενώ ο υπόλοιπος χώρος παραμένει σε μεγάλο αριθμό λύσεων ασχεδίαστος θέλοντας να προάγει μια λογική συμμετοχής του χρήστη στην οικειοποίηση και μια αίσθηση ποικιλίας επιλογών στη διαμόρφωση. Εκτός από τη λογική των ζωνών, παρατηρούμε μια τάση περιμετρικής κυκλοφορίας καθώς σε κάποιες περιπτώσεις οι βοηθητικοί χώροι και οι εξοπλισμοί ξεκολλάνε από τους τοίχους και τοποθετούνται κεντρικά στο χώρο ως διαχωριστικά(4).

Νέες μορφές συγκρότησης κατοικίας: συγκατοίκηση-ατομικη μονάδα Η προκήρυξη του διαγωνισμού για “ανανεωτικούς τύπους” κατοικίας απαντήθηκε με σχεδιαστικές λύσεις που εισάγουν μια νέα πραγματικότητα στην κατοίκιση. Έτσι, παρατηρούμε σχεδιασμό μοντέλων που προορίζονται για συγκατοίκηση, αλλά και μια μεγάλη διερεύνηση στο θέμα της ατομικής κυψέλης- κατοικίας. Ισότιμα δωμάτια 12 έως 15 τ.μ. για δύο ή τέσσερα άτομα και ένας κοινόχρηστος χώρος για όλους τους χρήστες, απαρτίζουν την τυπολογία της συγκατοίκησης. Σε αυτή την περίπτωση, ιδιαίτερο ρόλο έχουν οι υγροί χώροι, καθώς γίνονται ατομικοί μέσα στα δωμάτια ή οργανώνονται σε ζώνες ξενοδοχειακού τύπου ώστε η κατοικία να εξυπηρετεί άγνωστα άτομα μεταξύ τους. Λόγω του διογκωμένου χώρου που καταλαμβάνουν τα υπνοδωμάτια και οι χώροι εξυπηρέτησης, αναγκαστικά ο κοινόχρηστος χώρος συρρικνώνεται και δεν περιλαμβάνει ειδικές λειτουργίες όπως χώρο για συλλογική εργασία ή δραστηριότητες. Όσον αφορά στα μονόχωρα, οι λύσεις είναι ποικίλες και ενδιαφέρουσες σε σχέση με τη γκαρσονιέρα, το τυπικό μονόχωρο που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Η μονάδα σχεδιάζεται κατά βάση με δύο διαφορετικούς τρόπους: τη λογική του studio και τη λογική του διώροφου, ενιαίου χώρου με πατάρι. Για το ένα άτομο πάντα θεωρείται δεδομένο ότι η κατοικία περιλαμβάνει χώρο εργασίας- εργαστήρι. Στην πρώτη περίπτωση ο αδιαίρετος χώρος συγκεντρώνει όλες τις λειτουργίες , ενώ το πατάρι (παρά τα λίγα τετραγωνικά) διαιρεί σε δυο χωρικές ενότητες , της διημέρευσης και του ύπνου, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την συνολική εποπτεία του χώρου (θέαση).

Εργαστήρι ζωγράφου στο υλοποιημένο κτίριο

Οι υπαίθριοι χώροι ως ζωτικό σημείο της κατοικίας Ο υπαίθριος της κατοικίας προφανώς έχει προβληματίσει τους αρχιτέκτονες, οι οποίοι παράγουν ποικίλα αποτελέσματα. Στο μέσο όρο των λύσεων, όπου παραδοσιακά ο κοινόχρηστος χώρος και τα υπνοδωμάτια εκτονώνονται σε υπαίθριο, αυτός τείνει να είναι μεγαλύτερος των τετραγωνικών που δίνονταν μέχρι σήμερα στο διαμέρισμα σε συνθήκες πολυκατοίκησης.(1) Εκτός από τη λογική των μπαλκονιών (που είναι συνδεδεμένα με τον υπαίθριο χώρο της κατοικίας στην Ελλάδα) εμφανίζονται λύσεις που τοποθετούν τον υπαίθριο σε ταρατσάκια (κενόπλήρες) ατομικά η εξ αδιαιρέτου ή σε ζώνες ανάμεσα στα διαμερίσματα. Η νέα τυπολογία της μονάδας του κτηρίου (που απλώνεται σε μεγαλύτερο μήκος) επιτρέπει τη διερεύνηση και αναβάθμιση του υπαιθρίου για την κατοικία, σε σχέση με το συνεχές γραμμικό μπαλκόνι που επικρατεί στα αστικά μέτωπα της πόλης. Παρά τη σημασία του υπαίθριου χώρου για την ελληνική κατοικία, υπάρχει και η ασύμβατη αντιμετώπιση που τον καταργεί. Σε αυτές τις λύσεις (σε αυτή τη λογική κινείται και το πρώτο βραβείο) οι υπαίθριοι αντικαθιστούνται από διαδρόμους κίνησης-εξώστες, αφαιρώντας από την κατοικία ένα ζωτικό κομμάτι της και αφήνοντας μοναδική εκτόνωση για το συγκρότημα το κοινόχρηστο εσωτερικό αίθριο.

Οι διαφορετικές προσεγγίσεις του υπαιθρίου

Προσεγγίσεις για το αστικό πράσινο

Εκτός από τον προβληματισμό σε σχέση με το αίθριο της κατοικίας, τίθεται και το ζήτημα για το αστικό πράσινο. Πολλές λύσεις κάνουν ως κεντρική ιδέα τους το ζήτημα του πρασίνου, αντιμετωπίζοντας τον υπαίθριο χώρο της κατοικίας ως ένα κομμάτι μιας γενικότερης πρότασης για το οικοδομικό τετράγωνο. Αυτό μπορεί να εκφράζεται με λωρίδες που διαπερνούν το αίθριο ή που διατρέχουν την όψη, με πράσινους χώρους σε όροφο ή φυτεμένο δώμα.

Η κατάργηση του υπαιθρίου...

Δεξιά: ο υπαίθριος χωρος του πρώτου βραβείου,μοναδική εκτόνωση των διαμερισμάτων. Κάτω: οδός Καλλιδρομίου, το πράσινο του δρόμου και το “πράσινο” των μπαλκονιών

Παρατηρούμε την κατάργηση των υπαίθριων εκτονώσεων των κατοικιών σε λύσεις που είτε έχουν μεγενθύνει αρκετά τον ακάλυπτο ή χρησιμοποιούν εξώστες διαδρόμους . Στην περίπτωση της πολυκατοικίας που έχει δομήσει το αθηναϊκό αστικό περιβάλλον, κρίνουμε το συνολικό αποτέλεσμα των όψεων προς το δρόμο ομοιόμορφο και πνιγηρό. Τα μπαλκόνια είναι γραμμικά και τα τετραγωνικά δεν επαρκούν για κάθε είδους δραστηριότητα που θα θέλαμε να πραγματοποιείται εκεί. Στην περίπτωση της πολυκατοικίας όμως, ακόμα και με αυτά τα δεδομένα, η εκτόνωση της κατοικίας γίνεται στην όψη της, εμπλουτίζοντας την αστική εικόνα και δημιουργώντας μια αλληλεπίδραση, μια ενδιάμεση ποιότητα ανάμεσα στο δρόμο -το δημόσιο, και στο εσωτερικό της κατοικίας -το ιδιωτικό. Η όψη αλληλεπιδρά με την πόλη και εκφράζει τον ελληνικό τρόπο ζωής, ο οποίος θεωρεί τον υπαίθριο χώρο, ζωτικό κομμάτι της κατοίκησης. 41

Δύο εργαλεία σχεδίασης: ο μεταβαλλόμενος (ασχεδίαστος) χώρος

Τα εργαλεία που υπερτέρησαν σχεδιαστικά, αλλά και πρότειναν μια διαφοροποιημένη αντίληψη για την κατοικία, ήταν αυτά του ενιαίου, «ασχεδίαστου» χώρου και του παταριού. Σε μεγάλο αριθμό λύσεων, επιδίωξη ήταν η μεταβλητότητα ή ευελιξία του χώρου. Έτσι, εισάγεται μια λογική ημιμόνιμων στοιχείων στην κατοικία τα οποία μετακινούνται και επανατοποθετούνται κάτω από ορισμένες συνθήκες χρήσης . Συνήθως αυτά τα στοιχεία είναι πανέλα που σύρονται ή πέφτουν για να διαχωρίσουν το χώρο. Η σχέση αυτών των στοιχείων είναι προσωρινή, ενώ η οικειοποίηση τους από το χρήστη είναι επίσης προσωρινή και επομένως τυχαία. Είναι αλήθεια ότι τα ελαφριά διαχωριστικά μπορούν να προσφέρουν συνθήκες απομόνωσης ή ενοποίησης κατά περίπτωση. Ωστόσο, λύσεις ευαγγελίζονται την έννοια της μεταβλητότητας ως στοιχείο οικειοποίησης από το χρήστη, χωρίς πρόβλεψη εναλλακτικών σχεδιαστικών λύσεων. Για να υλοποιείται η μεταβλητότητα δεν αρκεί να μένει ο χώρος ελεύθερος, αλλά απαιτείται πρόβλεψη και διερεύνηση από την πλευρά του αρχιτέκτονα πάνω στις πιθανές δυνατότητες του χώρου. Χωρίς την προμελέτη αναγκών που λύνονται από μια σειρά επιλογών αναδιάταξης του χώρου, η κάτοψη δεν μεταβάλλεται και δεν επικοινωνεί ήδη από το σχεδιασμό της με τις πιθανές ανάγκες του χρήστη.

Αριστερά πάνω: δυνατότητα μετασχηματισμού της μονάδας Αριστερά κάτω: Δυνατότητα διαχωρισμού ή ενοποίησης του χώρου με πανέλα

Δεξιά: ‘’Diagoοn Houses’’ στο Delft προτείνεται ένα “ανοιχτό” σύστημα όπου από μια σειρά παραλλαγών ο κάθε κάτοικος μπορεί να επιλέγει αυτό που του αρμόζει περισσότερο κι έτσι να συμμετάσχει όχι μόνο στην εσωτερική οργάνωση του σπιτιού του, αλλά και στη διαμόρφωση των εξωτερικών ορίων - όψεων, δώματος ή και αυλής. 42

πηγή: Για τη συλλογική κατοικία στην πόλη, Μπούκη Μπαμπάλου-Νουνάκη

Το πατάρι

Το πατάρι χρησιμοποιείται κατά βάση στην κατοικία του ενός ή δύο ατόμων. Η διώροφη οργάνωση κάνει πιο ενδιαφέρουσες τις ποιότητες μέσα στην μονάδα καθώς η θέαση επιτρέπει τον διαχωρισμό ή την εποπτεία των δραστηριοτήτων. Ο χρήστης μπορεί να καταλαμβάνει τη θέση που προτιμά σε σχέση με το χώρο και τους άλλους. Σημασία σε αυτές τις λύσεις έχουν οι αναλογίες των υψών καθώς σχηματίζονται χώροι διπλού ύψους που πρέπει να είναι σε αναλογία με την ανθρώπινη κλίμακα.

Χώροι διπλού ύψους

Η χρήση των επιπέδων και των ελαφρών διαχωριστικών για τη θέαση και τη διαβάθμιση της ιδιωτικότητας ‘’Diagoοn Houses’’ στο Delft, τομή Τα ημιεπίπεδα έχουν μεγάλη σημασία για την οργάνωση του χώρου

πηγή: Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής, H. Hertzberger

Η τομή της κατοικίας -ο τυπικός όροφος

Η αντικατάσταση του Γ.Ο.Κ. ‘55 από τον Γ.Ο.Κ. ‘85 αλλάζει τη μορφολογία της πολυκατοικίας πηγή: Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας

Πλοκή στην τομή στην πολυκατοικία των Δ. και Σ. Αντωνακάκη πηγή: Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας

Η τυπολογία του ρετιρέ στον Γ.Ο.Κ. ‘55 πηγή: Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας

Η διαμόρφωση του μοντέλου εξηγεί την εύκολη αναπαραγωγή του 44

πηγή: Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας

Για να ολοκληρώσουμε την εξέταση της τυπολογίας των διαμερισμάτων, είναι απαραίτητο να διαβάσουμε την τομή του κτηρίου. Σημαντικό είναι να εντοπίσουμε ποιοτικές διαφοροποιήσεις σε τομές του κτηριακού τύπου ή στα μέρη του για να δούμε τι αλλάζει σε σχέση με την πολυκατοικία που έχει δομήσει την Αθήνα. Μέχρι σήμερα η αστική πολυκατοικία, αν και έχει αναπαραχθεί με μαζικό τρόπο, έχει αλλάξει μορφές ανάλογα με τις θεσμικές αλλαγές της κάθε περιόδου. Στο κέντρο της Αθήνας ωστόσο, έχει αναπτυχθεί κατά βάση ο κτηριακός τύπος της αντιπαροχής. Στο ισόγειο υπάρχει η πρόσβαση. Από πάνω βρίσκεται ο λεγόμενος «τυπικός όροφος», ο όποιος σπάνια επαναλαμβάνεται πάνω από δύο φορές (και αυτό στις πολυκατοικίες του μεσοπόλεμου). Στους τελευταίους ορόφους συναντάμε το περιβόητο ρετιρέ σε δύο ή τρεις υποχωρήσεις μετά τον τρίτο συνήθως όροφο. Το ιδιαίτερο στοιχείο στην ελληνική πολυκατοικία είναι ότι το ομοιόμορφο αποτέλεσμα των όψεων δεν αντιστοιχεί σε αυτό που συμβαίνει στο εσωτερικό της . Στην κάτοψη δεν υπάρχουν επαναλαμβανόμενοι τύποι διαμερισμάτων και αυτό συμβαίνει λόγω του ιδιόμορφου μηχανισμού παράγωγης της. Μέσα από τις διαπραγματεύσεις του εργολάβου με τον πελάτη και ενώ η πολυκατοικία κτίζεται, τα διαμερίσματα αλλάζουν ανάλογα με τις διαφορετικές ανάγκες. Στον πρώτο και δεύτερο όροφο χωράνε τα πιο μικρά διαμερίσματα , (δύο ή τρία), στον τρίτο και τέταρτο τα μεγαλύτερα και από εκεί και πάνω ξεκινούν τα προνομιακά ρετιρέ. Στην πολυκατοικία η τομή είναι σαφής και δεν γίνεται αλληλοδιείσδυση του ενός ορόφου στον άλλο, με ελάχιστες εξαίρεσης έντεχνης αρχιτεκτονικής.

Στα παραδείγματα μας η τομή του κτηρίου αλλάζει μορφή ως αποτέλεσμα της διαφορετικής οργάνωσης του χώρου της κατοικίας σε κάτοψη και τομή. Το ισόγειο και πάλι διαφοροποιείται κατά κανόνα από το υπόλοιπο κτήριο λόγω χρήσεων. Από εκεί και πέρα η τομή οργανώνεται με τρεις τρόπους. Κατά βάση, ο πρώτος και ο δεύτερος όροφος ενοποιούνται σε ένα κουτί και διογκώνονται προς τα έξω, θέλοντας να περιγράψουν μια νέα τυπολογία, αυτή της μεζονέτας. Το καινούριο δηλαδή στοιχείο, που προκύπτει είναι το παιγνίδισμα στην τομή , όχι μόνο με την μεζονέτα αλλά και με την αλληλοδιείσδυση του ενός ορόφου στον άλλο(1). Επίσης γίνεται η εμφάνιση του οργανωμένου και τυπικού ορόφου. Αυτό συμβαίνει σε λύσεις με αντίθετη λογική από την προηγούμενη, λύσεις δηλαδή που τοποθετούν τα μικρότερα διαμερίσματα στον πρώτο και επαναλαμβάνουν την κάτοψη στο δεύτερο όροφο ενώ τοποθετούν τις μεζονέτες στην κορυφή του κτηρίου(2). Τέλος, καταργείται το ρετιρέ σαν τυπολογία και περιστασιακά σαν μορφολογία. Στις περιπτώσεις δηλαδή που ο όγκος υποχωρεί στο τελείωμα είναι γιατί περιγράφει τον δεύτερο όροφο της μεζονέτας που χρειάζεται λιγότερα τετραγωνικά, ενώ πάρα πολλές είναι οι λύσεις που σχεδιάζουν με ενιαία, κατακόρυφη γραμμή την τομή του κτηρίου(3).

Ο ενιαίος όγκος απάντηση στη μορφολογική διάσπαση του ρετιρέ πηγή φωτογραφίας: Αγγελίδου Μαρία

Παρά τις καινοτομίες στην τομή η λογική του οροφοδιαμερίσματος κυριαρχεί 45

Προβληματισμοί για μια άλλη κατοίκηση Έχοντας μελετήσει τις τυπολογίες στα παραδείγματά μας και έχοντας εντοπίσει τις καινοτομίες σε κάτοψη και τομή σε σχέση με τις υπάρχουσες, είναι σκόπιμο να περάσουμε σε μια γενικότερη κριτική αποτίμηση, σε αρχιτεκτονικό, αλλά και ερμηνευτικό επίπεδο. Τα νέα στοιχεία στην κατοικία Το θέμα του διαγωνισμού έδωσε αφορμή για διερεύνηση και σχεδιασμό νέων τυπολογιών με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας της κατοίκησης. Παρόλο που το ζητούμενο ήταν «ανανεωτικοί τύποι κατοικίας», η πλειοψηφία των συμμετοχών έχει να παρουσιάσει συμβατικές λύσεις για την τυπολογία, καθώς είναι πολύ κοντά ή ελαφρώς εξελιγμένες σε σχέση με αυτές της αστικής πολυκατοικίας. Το θετικό είναι ότι έχουν καταργηθεί οι διάδρομοι και οι άχαροι ενδιάμεσοι χώροι και τώρα όλα τα δωμάτια είναι άμεσα προσπελάσιμα από τον κοινόχρηστο με μικρές διαβαθμίσεις. Η κατοικία είναι πιο εργονομική και οικονομημένη χωρίς σπατάλες στα τετραγωνικά. Το θετικό στοιχείο, όμως, του ενιαίου κοινόχρηστου δεν αξιοποιείται κατάλληλα καθώς οι χρήσεις παραμένουν οι ίδιες: τραπεζαρία, καθιστικοί πάγκοι, έπιπλο τηλεόρασης. Ο ενιαίος, όμως, χώρος, ευνοούσε το σχεδιασμό νέων χωρικών ενοτήτων όπως δεύτερο καθιστικό, πάγκο εργασίας ή χώρο παιχνιδιού που κάνουν την κατοικία πιο ενδιαφερουσα. Γενικά, το ζήτημα των κοινόχρηστων και έξω από την κατοικία δεν αναλύθηκε αρκετά. Η πολυκατοικία, λόγω δομής δεν είχε μηχανισμούς τέτοιους που να ευνοούν την συναναστροφή των ενοίκων, εκτός από τα κλιμακοστάσια. Εδώ, εφόσον το συγκρότημα είναι μια μικρή γειτονιά θα περίμενε κανείς να εξυπηρετείται με χώρους συνάντησης. Δυο σημαντικές βελτιωτικές κινήσεις βέβαια ως προς αυτό, είναι η αξιοποίηση του δώματος και του ακαλύπτου.

Ο ενιαίος αδιάσπαστος χώρος μπορεί να αποδειχθεί απογοητευτικός. Τελικά, η “ικανότητα τόπου” αυξάνεται όταν ο σχεδιασμός προβλέπει νέες χωρικές ενότητες για διαφοροποιημένη χρήση

πηγή: Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής, H. Hertberger 46

Νέο στοιχείο, είναι βέβαια η ευελιξία που αποκτά η κατοικία ως προς τους χρήστες της. Λόγω των υγρών χώρων που προστίθενται στην κατοικία, (μέσος όρος τρία μπάνια στα τέσσερα άτομα) ο ίδιος χώρος μπορεί πλέον να μην απευθύνεται μόνο στην οικογένεια, αλλά ευνοεί και τα σχήματα συγκατοίκησης.

Είναι ενδιαφέρουσες, τέλος, οι ποιότητες που εισάγονται στην τομή της κατοικίας, αλλά και του κτηρίου. Η τομή τείνει να γίνεται πιο πολύπλοκη και έτσι προκύπτουν ωραία πατάρια, χώροι διπλού ύψους, εξ αδιαίρετου ταρατσάκια σε δεύτερο επίπεδο. Ο κίνδυνος στο χειρισμό των υψών είναι η κλίμακα που χάνεται σε κάποιες λύσεις γιατί δεν τηρούνται οι αναλογίες του χώρου με την ανθρώπινη κλίμακα. η ερμηνευτική προσέγγιση Ο Le Corbusier μιλά το 1930 για μια κατοικία- κυψέλη η οποία δεν στηρίζεται στη λογική των δωματίων αλλά της ελάχιστης κατοικίας, ο ενιαίος χώρος θα περιτριγυρίζεται από μικρές κυψέλες που θα φιλοξενούν τον εξοπλισμό της κατοικίας. Μια τέτοια προσέγγιση, που υλοποιείται πρακτικά από την βιομηχανοποίηση των εξοπλισμών της κατοικίας, παραπέμπει μορφολογικά στις σημερινές λογικές του ενιαίου χώρου. Η τελειοποίηση δηλαδή, των εξοπλισμών , αλλά και οι τάσεις των αγορών σε συνδυασμό με την κρίση, έχουν να παρουσιάσουν την ιδέα της μέγιστης μεταβλητότητας των μοντέλων κατοίκησης. Ισχύει ότι οι συμβατικές λύσεις ενοποιούν τον κοινόχρηστο και απλουστεύουν τους χώρους της κατοικίας, αλλά οι λίγο περισσότερο ριζοσπαστικές , τους καταργούν κιόλας. Με κάποιο τρόπο οι αρχιτέκτονες φαντάζονται ότι η «η κατοικία παύει να έχει την έννοια της βάσης του σπιτιού ως συγκεκριμένου τόπου, αλλά επαναπροσδιορίζεται ως περιοχή δημιουργίας καταστάσεων κατοίκησης»(1). Έτσι, αφαιρούν από την κατοικία τους τοίχους και σχεδιάζουν ένα μεγάλο δωμάτιο, ένα μονόχωρο, που αναζητά ένα νέο ρόλο.

(1) Γιάννης Κακλαμάνης, συμμετέχοντας στο διαγωνισμό

Στην ελληνική πραγματικότητα όταν αυτή η ιδέα αφορά ένα άτομο ή ένα ζευγάρι, αναφερόμαστε στο studio. Υπάρχουν όμως και προσεγγίσεις, όπως η κατοικία “Naked house” του Shigeru Ban που μορφώνει ένα νέο μοντέλο πειραματισμού και αποδέσμευσης από σχέσεις χωρικές και κοινωνικές. Σε αυτό, οι χώροι που ορίζουν την κατοικία μπορούν να υπάρχουν ως ανεξάρτητες μονάδες και ταυτόχρονα να είναι μέρος του συνόλου που λέγεται κατοικία. Επίσης, η πολλαπλότητα των διαιρέσεων της κατοικίας έχει δυνατότητα μελλοντικής ανακατανομής χρήσεων και επανασχηματισμού νέων χωρικών ενοτήτων

AΒC System των Actar: πρόταση για κατοικίες όπου τρεις εξοπλισμένοι τοίχοι (αποθηκευτικός χώρος/μπάνιο/κουζίνα) είναι τα μοναδικά σταθερά στοιχεία ενός ρευστού χώρου

τα εργαλεία

Shigeru Ban “Naked house” δεν αποδομούνται μόνο οι χωρικές σχέσεις μέσα στην κατοικία αλλά και οι κοινωνικές

Σε μια σύγχρονη, όμως, επαναδιατύπωση του προβληματισμού για την κατοικία δεν αρκεί να προβληματιζόμαστε μόνο σε σχέση με τη μεταβλητότητα. Η μεταβλητότητα είναι σε ένα βαθμό μια καταναλωτική απαίτηση της περιόδου για την εύκολα ανακυκλώσιμη κατοικία και μπορεί να παραπέμψει στον ουδέτερο σχεδιασμό ενός χώρου που προσαρμόζεται σε κάθε λειτουργία. Μια προσέγγιση για τη μεταβλητότητα πρέπει να έχει γνώμονα την ευελιξία συγκριτικά με το παλιό μοντέλο κατοίκισης και να προσφέρει εναλλακτικές σχεδιαστικές ποιότητες για νέες δραστηριότητες και διαφορετικούς χρήστες και όχι τις ίδιες δραστηριότητες για το μέσο χρήστη. Ακόμα, μια σύγχρονη επαναδιατύπωση του προβληματισμού για την κατοικία πρέπει να πραγματεύεται το ζήτημα της καλυτέρευσης της καθημερινής διαβίωσης στο χώρο σε σχέση με τα τετραγωνικά και τον αποτελεσματικό σχεδιασμό(1), τους υπαίθριους χώρους και την ενεργειακή οικονομία.

(1) Όπως ορίζεται από τον H. Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, σελ. 176 “Γιατί αυτό που ουσιαστικά χρειαζόμαστε είναι μία διερεύνηση των δυνατοτήτων όλων των πραγμάτων που σχεδιάζουμε, έτδι ώστε να γίνουν πιο χρήσιμα, πιο εύχρηστα και επομένως πιο κατάλληλα για το σκοπό τους ή κατάλληλα για περισσότερους σκοπούς.” 48

04 ΟΙ ΟΨΕΙΣ

Oι όψεις είναι η προβολή του κτηρίου στο δρόμο «Κάθε σύγχρονη αρχιτεκτονική επέμβαση σε ένα τόποοποιασδήποτε κλίμακας-από τον χρωματισμό μιας όψης και το κτίσιμο ενός νέου κτηρίου μέχρι την ανάπλαση ενός τομέα, προβάλλεται υλικά και νοηματικά στο υπάρχον περιβάλλον του τόπου αυτού και αναπτύσσει – με τη συμμέτοχη της στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι – ένα δίκτυο σχέσεων με το περιβάλλον ( φυσικό, κοινωνικό, πολιτισμικό)» (1)

(1)Από το άρθρο του Βασίλη Γκανιάτσα «από την ερμηνευτική του χτισμένου χώρου σε μια θεωρία του νοήματος στον σύγχρονο σχεδιασμό» ,δημοσιευμένο στα αρχιτεκτονικά θέματα 25\1995

Οι όψεις στο συγκεκριμένο συγκρότημα κατοικιών διαδραματίζουν μεγάλο ρόλο από κοινωνιολογικής, ερμηνευτικής και μορφολογικής σκοπιά . Επειδή η όψη ενός κτηρίου ανήκει στο δημόσιο χώρο, το πως έχουν σχεδιαστεί οι όψεις του συγκροτήματος αφορά στην ένταξη του, αλλά και στη σημασιολογία του για την ευρύτερη περιοχή και για το ρόλο των κατοίκων μέσα σε αυτό. Μέσω των όψεων το συγκρότημα προβάλλεται στο δρόμο οπότε δημιουργεί μορφολογικό αντίκτυπο στον τρόπο που συμπληρώνει το μέτωπο του δομημένου ιστού. Ταυτόχρονα, όμως, παράγει σχέσεις κοινωνικές ανάμεσα σε νέους και παλιούς χρήστες και δηλώνει μια σημασιολογική ιδιαιτερότητα , αυτή του τοπόσημου, σε σχέση με το υπόλοιπο κτισμένο περιβάλλον. Στο διαγωνισμό της ΓΕΚ, το γεγονός ότι έχει αλλάξει ο κτιριακός όγκος της κατοικίας, εμφανίζει άμεσες μορφολογικές διαφορές στον τρόπο που δομούνται οι όψεις. Λόγω του κατακερματισμού του οικοδομικού τετραγώνου, το μέτωπο του δρόμου έως σήμερα, δομείται από τη σύνθεση των κατά παράταξη στενομέτωπων όψεων των πολυκατοικιών. Έτσι, το αποτέλεσμα δίνει την εντύπωση ενός ποικιλόμορφου αστικού μετώπου με κατακόρυφους άξονες διαχωρισμού, παρόλο που οι όψεις των πολυκατοικιών μοιάζουν αρκετά μεταξύ τους(2). Στη νέα κατάσταση, όπου τα μέτωπα προς το δρόμο δημιουργούνται από ενιαίους όγκους που συγκροτούν μια αδιαίρετη ενότητα, η αστική εικόνα διαφοροποιείται

(2)«Η Αθήνα έχει ελάχιστους δημόσιους χώρους, οπότε αυτό που κάνει η πολυκατοικία είναι να απορροφά την πόλη μέσα της και, με τη σειρά της, να αδειάζει το εσωτερικό της στην πόλη. Η πόλη είναι σαν να χύνεται μέσα στα κτήρια και αντίστροφα. Αυτό είναι μοναδικό. Το ιδιωτικό και το δημόσιο συνδιαλέγονται στους διαδρόμους , στις όψεις, στα μπαλκόνια» Διάλεξη στην αρχιτεκτονική σχολή της Αθήνας από το γερμανό αρχιτέκτονα Richard Woditsch με τίτλο “die polykatikien”

Ο χειρισμός των όψεων

Όπως προκύπτει από το υλικό του διαγωνισμού, μέσα από τις προτεινόμενες λύσεις διαμορφώνονται δυο βασικοί τρόποι αντιμετώπισης για τις όψεις του συγκροτήματος.

Ο κατακόρυφος διαχωρισμός αναφορά στην αστική πολυκατοικία

Η πρώτη ερμηνεύεται από την ύπαρξη νοητών κατακόρυφων αξόνων που έχουν αναφορά στην μορφολογία του αστικού μετώπου που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Το γεγονός ότι στην όψη της οδού Μυλλέρου είναι υποχρεωτική η στοά, σε πολλές λύσεις, υπαγορεύει ένα ρυθμό που ανεβαίνει στους ορόφους και διαμορφώνει την όψη. Ακόμα , την ίδια λογική κρατούν και οι περιπτώσεις που επιλέγουν να επαναλαμβάνουν στην όψη μια βασική μονάδα σχεδιασμού ή γενικότερα να εντείνουν τον διαχωρισμό του επιμήκους κτηριακού όγκου σε κατακόρυφες ζώνες, σε αντιστοιχία με την κλίμακα της γειτονιάς (μήκος όψης νεοκλασικών-πολυκατοικιών).

Η οριζόντια ανάγνωση Η λογική αυτή αίρει την κατακόρυφη διαίρεση του μετώπου και εισάγει αυτή της οριζόντιας ανάγνωσης για το συγκρότημα μέσα από μια ομογενοποιημένη εικόνα. Ο σχεδιασμός αυτός απαντάται με δύο τρόπους. Ο πρώτος παραπέμπει στην αστική πολυκατοικία από την άποψη ότι στην όψη υπάρχουν μπαλκόνια ή ορθογώνια πλαίσια σε εξοχή και ρετιρέ. Κάθε όροφος αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο, δημιουργώντας την εικόνα της λωρίδας. Ο δεύτερος τρόπος αντιμετωπίζει το σχεδιασμό των όψεων συνολικά και περιμετρικά. Οι φέρουσες πλάκες διαγράφονται στην όψη και στη συνέχεια ο ενδιάμεσος χώρος πληρώνεται με πανέλα ή περσίδες διαμορφώνοντας έτσι οριζόντιες λωρίδες που διατρέχουν το συγκρότημα. Πρόκειται για τη χρήση στοιχείων που προς το παρών δε χρησιμοποιούνται ευρέως στην ελληνική πραγματικότητα και προέρχονται από εικόνες βιοκλιματικού σχεδιασμού. Πίσω από τα πανέλα μπορεί να υπάρχουν χώροι που μεταβάλλονται από υπαίθριους σε ημιυπαίθριους. Τα πανέλα καθιστούν το χρήστη υπεύθυνο για τη σκίαση του χώρου του και κατ’ επέκταση ο ίδιος συνδράμει με τις επιλογές του στη διαμόρφωση της όψης. Όμως, η κλίμακα της κατοικίας παύει να αποτυπώνεται στην όψη με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει και τα υλικά αυτά μπορούν να προσφέρουν μεγαλύτερο βαθμό ιδιωτικότητας απ’ ότι ένα μπαλκόνι. Θα λέγαμε ότι η μικροκλίματα της καθημερινότητας κρύβεται πίσω από μια ενιαία επιφάνεια αφού αφήνεται μικρό περιθώριο στην αποτύπωση του τρόπου ζωής που συμβαίνει μέσα στην κατοικία, να εκφραστεί προς τα έξω.

Το ενιαίο περίβλημα Διαβαθμιστικά, για μεγαλύτερη ακόμα αδιαφάνεια του τρόπου ζωής από μέσα προς τα έξω, χρησιμοποιήθηκε η λογική του ενιαίου περιβλήματος. Αυτή η επιλογή δεν έχει να κάνει με την περιμετρική τοποθέτηση των όγκων, αλλά κυρίως με την αγωνία του αρχιτέκτονανα λειτουργήσουν οι όψεις ως περίβλημα για ένα αρχιτεκτονικό τοπόσημο της περιοχής, αυτοαναφερόμενο και διακριτέο. Η χρήση ενός ενδύματος, ουσιαστικά διαμορφώνει όψεις αδιατάραχτες. Το κτίριο απ’ όλες τις πλευρές φαίνεται ίδιο παρόλο που κάθε δρόμος έχει διαφορετικές ποιότητες ως προς τη μορφολογία, την τομή και το εύρος του. Συγχρόνως, αυτές οι όψεις λειτουργούν σαν προστατευτικό περίβλημα του τρόπου ζωής που περικλείεται στο κτίριο. Η χρήση των υλικών έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στην υλοποίηση αυτής της αντιμετώπισης: ξύλινες ή μεταλλικές περσίδες, δεύτερος τοίχος από σκυρόδεμα ή χρωματισμένη τσιμεντοκονία στην όψη, μεταλλικά πλέγματα ή μεταλλικά χωροδικτυώματα. Παρατηρούμε εδώ μια υιοθέτηση λογικής και μορφολογικού αποτελέσματος το όποιο έχουμε ήδη δει να σχεδιάζεται για άλλα σύγχρονα κτήρια μεγάλης κλίμακας στην Αθήνα. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα γενικότερο αισθητικό πρότυπο της εποχής που εδώ εξυπηρετεί και την ανάγκη για απομόνωση και εσωστρέφεια. Το συγκρότημα κατοικιών λειτουργεί, λοιπόν, ως ένας οργανισμός με ένα πρόσωπο προς την πόλη: αυτό του ενδύματος που το περιβάλλει. Η δυνατότητα για αποτύπωση της καθημερινότητας στην όψη του κτηρίου είναι ανύπαρκτη. Η λογική δηλαδή της όψης των κτηρίων δημόσιας χρήσης μεγάλης κλίμακας, χρησιμοποιείται εδώ για να συγκαλύψει τη μικροκλίμακα της κατοικίας.

Ως αποτέλεσμα των ενιαίων επιφανειών που μπαίνουν στην όψη, αντιστρέφεται η ροη εκτόνωσης των διαμερισμάτων που μέχρι τώρα έβρισκε τρόπο έκφρασης στα μπαλκόνια των ελληνικών πολυκατοικιών. Οι υπαίθριοι χώροι τοποθετούνται προς το εσωτερικό του συγκροτήματος (ενώ σε άλλες περιπτώσεις , εκλείπουν τελείως) με εκτόνωση στο αίθριο. Η στροφή αυτή προς τα μέσα αφαιρεί από τη δυναμική της πόλης και από την ποικιλία της κατοίκησης να αλληλεπιδρά με το δρόμο. Η αδιατάρακτη όψη είναι ένα μορφοπλαστικό τέχνασμα, χωρίς αντίκρισμα στην βελτίωση της κατοίκησης.

Το μελλοντικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, ανακατασκευή του εργοστασίου ΦΙΞ

Το εμπορικό κέντρο MALL στη Νερατζιώτισσα

Το εμπορικό κέντρο Athens Heart στην Πειραιώς

Το εμπορικό κέντρο Factory Outlet στην εμπορική ζώνη του αεροδρομίου 55

Η διατηρητέα όψη της οδού Λεωνίδου Χαμηλά ύψη στην οδό Λεωνίδου, νεοκλασσικά και κτίρια μεσοπολέμου

Οδός Μυλλέρου, δρόμος υπερτοπικής σημασίας για το Μεταξουργείο

Οδός Γερμανικού: μικτά ύψη, μικτή μορφολογία

Οδός Μαραθώνος Οδός Μαραθώνος: αστική εικόνα

Οδός Γερμανικού

Οδός Μαραθώνος: η συνέχεια, εν σειρά δόμηση νεοκλασσικών απέναντι από το οικόπεδο

4 όψεις- 4 διαφορετικά αποτελέσματα για το δρόμο Το συγκρότημα έχει όψεις και στους τέσσερις δρόμους του οικοπέδου. Κάθε δρόμος έχει άλλο πλάτος , διαφορετικές χρήσεις και ποιότητες που συντελούν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του καθενός. Η Mυλλέρου, πιο κεντρική και με μεγαλύτερο πλάτος, φιλοξενούσε από παλιά εμπορικές χρήσεις και συνεργεία που τώρα έχουν απομακρυνθεί. Τα δύο τελευταία χρόνια φιλοξενεί σε κτήριο απέναντι από το συγκρότημα, την πινακοθήκη και την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του Δήμου Αθηναίων. Η Μαραθώνος, γραφικός και προσεγμένος δρόμος με πολλά ανακαινισμένα νεοκλασικά στη σειρά, έχει χαμηλά ύψη και μικρό πλάτος. Ανάμεσά τους, βρίσκεται και χώρος φιλοξενίας αστέγων. Στην οδό Λεωνίδου, η δόμηση στο ύψος του δικού μας οικοδομικού τετραγώνου είναι χαμηλή, ενώ στην επέκτασή της, ανέρχεται σε πολυώροφες πολυκατοικίες. Τέλος, η Γερμανικού είναι δρόμος που αποτυπώνει την ποικιλομορφία της δόμησης του Μεταξουργείου, καθώς λαϊκά σπίτια, πολυκατοικίες, νεοκλασικά και νεόδμητα, συνυπάρχουν το ένα δίπλα στο άλλο. Έτσι, υπάρχει ποικιλία υψών αλλά και χρήσεων: κατοικία, αναψυχή, καλλιτεχνικοί χώροι. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δρόμων επηρεάζουν τον σχεδιασμό τον όψεων. Η Μυλλέρου αποτελεί την κύρια όψη του συγκροτήματος στην οποία είναι υποχρεωτική η τοποθέτηση στοάς. Οι λύσεις που τοποθετούν ενιαίο πλέγμα στην όψη αυτή υποχωρούν 3 μέτρα από την οικοδομική γραμμή . Από το κτηριολογικό πρόγραμμα προτείνεται εκεί η τοποθέτηση καταστημάτων. Λόγω του πλάτους του δρόμου, ευνοείται η ανάπτυξη του συγκροτήματος σε ύψος και το ίδιο συμβαίνει στη Γερμανικού, καθώς το μέτωπό της συντίθεται από τετραώροφες, κατά βάση πολυκατοικίες. Το δύσκολο σημείο είναι ο χειρισμός των υψών στη Μαραθώνος, όπου όλο το μέτωπο δομείται από μονώροφα νεοκλασικά. Τέλος, στη Λεωνίδου, υπάρχει διατηρητέα όψη μονώροφου νεοκλασικού (7,5 μέτρα) που πρέπει να ενταχθεί στο σχεδιασμό. Εδώ, πολλές λύσεις υποχωρούν πίσω και έτσι, ένα νεόδμητο κτήριο ξεπροβάλλει πίσω από την διατηρητέα όψη που κλείνει το μέτωπο, ενώ άλλες διευρύνουν την είσοδο του νεοκλασικού σε είσοδο-πέρασμα του οικόπεδου.

Το συγκρότημα ανεβαίνει συνήθως ως τους τρείς ή τέσσερις ορόφους. τομή συμμρτοχής που δείχνει τα ύψη του συγκροτήματος σε σχέση με το δρόμο και τα ύψη των γύρω κτηρίων 57

Τα υλικά

Τα κτίρια του Μεταξουργείου, που προέρχονται από διαφορετικές χρονικές περιόδους, έχουν μια ποικιλομορφία στα υλικά και τις υφές του δρόμου. Επικρατούν οι καταπονημένες επιφάνειες των εγκαταλελειμμένων σπιτιών (πέτρα), το επίχρισμα σε φυσικές αποχρώσεις και τα κεραμίδια των ανακαινισμένων νεοκλασικών και τέλος η γνωστή εικόνα του σοβαντισμένου μπετόν και τούβλου από τις πολυκατοικίες. Οι νεόδμητες κατασκευές τύπου loft, των τελευταίων χρόνων, εισάγουν το μέταλλο και μια πιο σύγχρονη, βιομηχανοποιημένη εικόνα. Στα παραδείγματα των συμμετοχών, συντελείται ένα όργιο νέων, σύγχρονων υλικών διαφορετικών χρωμάτων και υφών, ενώ συνηθέστερα τα πιο απλά υλικά τοποθετούνται προς το δρόμο και τα πιο εξεζητημένα προς το αίθριο, δημιουργώντας δυο αρκετά διαφορετικά αποτελέσματα. Αν προσπεράσουμε τις υπερβολικά στολισμένες και εξεζητημένες όψεις, πολλές από τις συμμετοχές εστιάζουν στις σοβαντισμένος επιφάνειες με βιοκλιματικά χαρακτηριστικά. Δηλαδή, η κατασκευή παραμένει συμβατική (δεν υπάρχουν μεταλλικές πλάκες) και επιχρίεται, ενώ στην όψη τοποθετούνται σε οδηγούς ξύλινα ή μεταλλικά πανέλα. Ακόμα, υπάρχουν λύσεις που μιμούνται το τοπικιστικό στοιχείο της περιοχής και τοποθετούν κεραμίδια στην κύρια ή στην πέμπτη όψη.

Τα νέα υλικά και οι υφές του Μεταξουργείου

Τέλος, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε τις συμμετοχές που σχεδιάζουν το συγκρότημα από εμφανές σκυρόδερμα . Υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί στην Ελλάδα σε παραδείγματα έντεχνης αρχιτεκτονικής τόσο σε δημόσια κτίρια όσο και σε κατοικίες. Η χρήση του υλικού αυτού, όμως, ήταν ριζοσπαστική αν αναλογιστεί κανείς την αρνητική κριτική που έχει δεχτεί η πόλη από τους κατοίκους της για το μπετόν της πολυκατοικίας. Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια σχεδιάζονται στα προάστια συγκροτήματα κατοικιών από εμφανές σκυρόδερμα με μια άλλη λογική. Αυτή που το καθιστά ένα πρωτοποριακό υλικό κατασκευής. Αυτή η τεχνική δηλαδή που με δυσκολία γινόταν αποδεκτή στο παρελθόν, επανέρχεται σήμερα μέσω της εμπορευματοποίησης της. Στην περίπτωση του Μεταξουργείου, το συγκρότημα κτίστηκε από εμφανές μπετόν και εκτός των άλλων, ενισχύει την εναλλακτική λογική της βιομηχανικής αισθητικής που αντιστοιχεί στο target group των χρηστών. Η επιλογή ξενίζει στην περιοχή, παρ΄ ότι το γυμνό μπετόν γερνάει καλύτερα από κάθε άλλο υλικό.

Συμπέρασμα όταν η «πρόσοψη» αντικαθιστά το ρόλο της όψης

Για τις όψεις, συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι το ενδιαφέρον τους έγκειται στο ότι έχει αλλάξει η μονάδα κτηρίου και έτσι έχουν τη δυνατότητα , εκμεταλλευόμενες τις νέες διαστάσεις, να παράξουν νέα αποτελέσματα για την πόλη. Υπάρχουν λύσεις λοιπόν, που διαβάζοντας την προβολή του κτηρίου και τις διαφορετικές ποιότητες των δρόμων, χειρίζονται διαφορετικά την κλίμακα και τις εναλλαγές στην κάθε όψη, ώστε να συνομιλούν με το περιβάλλον. Έτσι, προκύπτουν ενδιαφέροντα αποτελέσματα με διαφορές στα ύψη του κτηρίου, εναλλαγές στα πλήρη και τα κενά και ενδιαφέρουσες θεάσεις από μέσα προς τα έξω και αντιστρόφως. Υπάρχουν και λύσεις που στην αγωνιώδη προσπάθεια τους για ένταξη, ή στην προσήλωση στις υπάρχουσες μορφές της πόλης, παράγουν όψεις μιμητικές. Στον σχεδιασμό δηλαδή, μιας καινούργιας ενότητας κατοικίας που θα περίμενε να δει κανείς νέες προτάσεις, αλλά και μια κριτική διάθεση προς τη μορφή της πόλης η απάντηση είναι η αναπαραγωγή υφιστάμενων προτύπων. Τέλος, περνάμε σε μια κριτική άλλου τύπου που αφορά σε ένα βαθμό μια τάση που αποτυπώθηκε από το διαγωνισμό και αφορά το κλίμα της εποχής. Στη λογική του μοντέρνου κινήματος, αλλά και του λειτουργικού σχεδιασμού γενικότερα, στην σχέση των όψεων με το κτήριο, τον δρόμο ή τον ακάλυπτο, έχει πολύ μεγάλη σημασία η οργάνωση του χώρου της κατοικίας σε κάτοψη και τομή. Σήμερα όμως, σαν φαινόμενο των καιρών μας, του εκλεκτισμού και του εντυπωσιασμού, η όψη βρίσκει δικούς της τρόπους να οργανώνεται, οριακά ανεξάρτητα από τη δομή και τη λειτουργία του κτηρίου. Αν θεωρήσουμε το διαγωνισμό πεδίο πειραματισμού για την κατοικία, που αποτυπώνει τη σκέψη των νέων αρχιτεκτόνων, τότε πρέπει να πούμε ότι η μερίδα που υιοθέτει αυτή την αντίληψη της αποδέσμευσης είναι πολύ μεγάλη. Το κτήριο λοιπόν, σταματά να σχεδιάζεται από μέσα προς τα έξω, αλλά και από έξω προς τα μέσα. Δηλαδή, η λογική της όψης σταματάει να προκύπτει από τη δομή του κτηρίου, ή να χρησιμοποιεί λειτουργικά και αισθητικά κριτήρια και μετατρέπεται σε μια εικόνα που δεν παραπέμπει στην φιλοσοφία της κατοικίας, αλλά στην αντίληψη που θα θέλαμε να έχει ο εξωτερικός παρατηρητής για την κατοικία. 59

Το γεγονός ότι η όψη εδώ χρησιμοποιείται για να προσφέρει στον χρήστη την ψυχολογία της κοινωνικά αναβαθμισμένης κατοίκησης, γίνεται έκδηλο και από έναν ακόμα σημαντικό χειρισμό. Αυτόν που διαφοροποιεί έντονα την εξωτερική από την εσωτερική όψη. Η όψη προς το δρόμο σε αυτές τις περιπτώσεις, είτε αντιμετωπίζεται πιο συμβατικά, είτε ως ένα ένδυμα που προσφέρει ιδιωτικότητα. Στο εσωτερικό όμως, που αφορά μόνο την μικροκοινωνία των χρηστών, δημιουργείται μια ψευδαίσθησης ενός άλλου τόπου. Με τον χειρισμό των όψεων και του ακαλύπτου, ξεχνάς ότι βρίσκεσαι στο Μεταξουργείο, στο κέντρο της Αθήνας και μεταφέρεσαι μέσω μιας επεξεργασμένης προβολής σε ένα τόπο με φοίνικες, πισίνα και πολύχρωμα υλικά. Μοιραία, μια τέτοια όψη που δεν έχει συνέπεια ως προς τη δομή του κτηρίου, ακόμα πιο δύσκολα θα έχει αναφορά στον τόπο. Όταν η όψη προβάλλεται αυτοαναφερόμενη και ενιαία για την προστασία ενός κτηρίου, δεν μπορεί να δημιουργεί συσχετιζόμενες ποιότητες με το υπάρχον περιβάλλον, τα ύψη και τα πλάτη των δρόμων, την αρχιτεκτονική και σημασιολογία του τόπου που κτίζεται.

Εσωτερικές απόψεις του αιθρίου σε συμμετοχές που διαλέγουν να τις διαφοροποιήσουν σημαντικά από τις εξωτερικές όψεις

Το ερώτημα που προκύπτει είναι το κατά πόσο σήμερα θεωρούμε ότι μια αναβαθμισμένη όψη συνιστά μια αναβαθμισμένη ποιότητα κατοίκησης. Από τα αποτελέσματα φαίνεται μια μεγάλη και ετερόμορφη παράγωγη στο ζήτημα των όψεων και μια μικρή σε αυτό της τυπολογίας. Η αστική πολυκατοίκηση λοιπόν, εξελίσσεται ως προς το θέμα των όψεων αλλά δανείζεται τις τυπολογίες του παλιού μοντέλου για το εσωτερικό της. Φαίνεται δηλαδή, ότι οι αρχιτέκτονες έχουν στρέψει την προσοχή τους στο πως φαίνεται το συγκρότημα και όχι στο πως κατοικείται. Πράγμα παράδοξο για την κρίση τους, καθώς οι ίδιοι θεωρούν σε ποσοστό 6% την κάτοψη το αδύνατο σημείο της πρότασής τους, ενώ σε 29%, την όψη….

Centre Pompidou, Παρίσι Η αρχιτεκτονική του τοπόσημου. Ένα δημόσιο κτίριο λόγω της λειτουργίας του μπορεί να υιοθετεί μια μοναδική αρχιτεκτονική μορφολογία σε σχέση με το περιβάλλον του. Δεν μπορεί να συμβαίνει το ίδιο στη σχέση κατοικίας και γειτονιάς.

05 ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ...

Είχε πολύ ενδιαφέρον να διαβάσουμε όλες αυτές τις μελέτες στις οποίες τέθηκε έντονα το ζήτημα της σύγχρονης πολυκατοίκησης και του αστικού σχεδιασμού, καθώς λίγες είναι οι αφορμές στην Ελλάδα να προσεγγίσουμε ένα τέτοιο θέμα και μάλιστα σε αυτή την κλίμακα. Έχοντας σχολιάσει όλες τις συμμετοχές, είναι σκόπιμο να καταλήξουμε σε κάποια τελευταία συμπεράσματα σε σχέση με τα βραβεία του διαγωνισμού και τη λύση που τελικά επιλέχτηκε να υλοποιηθεί. Ο σχολιασμός δεν μπορεί να παραβλέψει τη σημερινή κατάσταση και τις εξελίξεις των τελευταίων χρόνων.

Ο ιδιωτικός διαγωνισμός ως μέσο ανάπτυξης του δομημένου περιβάλλοντος… «Το αποτέλεσμα δικαιώνει απόλυτα την πρωτοβουλία προκήρυξης αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για ένα ιδιωτικό έργο και επιβεβαιώνει τη σημασία τους τόσο ως διαδικασία αρχιτεκτονικών αναθέσεων και κατά συνέπεια ως μέσον αναβάθμισης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος».

σχόλιο της κριτικής επιτροπής

Ο διαγωνισμός ήταν από μόνος του ιδιόμορφης φύσης καθώς για πρώτη φορά στην Ελλάδα προκηρύσσεται και πραγματοποιείται διαγωνισμός ιδιωτικής πρωτοβουλίας από κατασκευαστική εταιρία. Μέχρι σήμερα, οι αναπλάσεις μέσω διαγωνισμού υλοποιούνταν από κρατικό φορέα. Επίσης, ιδιαίτερης σημασίας είναι ο τρόπος επιλογής των βραβείων. Η τετραμελής επιτροπή (Δημήτρης Φατούρος, Μαρία –Ρίτα Καμπά ,Κυριάκος Κυριακίδης, Γιώργος Πανέτσος) ανέλαβε το έργο της αξιολόγησης των συμμετοχών με ρόλο βοηθητικό, αφού η εταιρία θα είχε τον τελευταίο λόγο, γεγονός που επιβεβαιώθηκε από την υλοποίηση του τρίτου βραβείου. Είναι η λογική του ιδιωτικού κεφαλαίου, εφόσον εκείνο αναλαμβάνει όλο το οικονομικό ρίσκο για την κατασκευή και την πώληση, να μην θέλει να δεσμευτεί από μια επιλογή που ενδεχομένως δεν πληρεί τα κριτήρια της επένδυσης. Το ερώτημα είναι κατά πόσο μπορεί μια τέτοια λογική να προωθήσει το διάλογο για τη δημόσια αρχιτεκτονική. Η σύσταση μιας επιτροπής εμπειρογνωμόνων είναι θεμιτή στη βάση που αυτή διαμορφώνει κάποια κριτήρια και αναλαμβάνει την ευθύνη για έργα που αφορούν το δομημένο περιβάλλον. Η λογική όμως, όπου η ιδιωτική πρωτοβουλία κτίζει κομμάτια της πόλης, χωρίς θεσμικό πλαίσιο και γενικό σχεδιασμό, θέτει την Αθήνα για δεύτερη φορά στην τροχιά της αποσπασματικής ανάπτυξης με την πρωτοβουλία του επενδυτή. Με την ίδια διαδικασία άλλωστε, οικοδομήθηκε και στα χρόνια της αντιπαροχής, όπου ο μικροεπενδυτής και ο εργολάβος καθόρισαν την ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος. Η διαφορά είναι ότι αυτή τη φορά εμπλέκεται και ο αρχιτέκτονας…και η ομοιότητα ότι για ακόμα μια φορά, η ιδιωτική πρωτοβουλία, θα διαμορφώσει με μεγαλύτερη ισχύ τα νέα πρότυπα κατοίκησης.

Τα κριτήρια της επιτροπής…

Επιστρέφοντας στο θέμα του διαγωνισμού, είναι σημαντικό να οργανώσουμε τα κριτήρια συμφώνα με τα οποία επιλεχτήκαν τα βραβεία. Είναι λογικό επακόλουθο πως η επιτροπή δεν κρίνει πρωτοβουλιακά, αλλά στηριζόμενη στα ζητούμενα της ιδιοκτήτριας εταιρίας. Για αυτό το λόγο, τα βραβεία, οι εξαγορές, και οι τιμητικές αναφορές, παρουσιάζουν ομοιότητες στο σχεδιασμό. Επιλέγονται λοιπόν, λύσεις περίκλειστες με βαθμό απομόνωσης από τη γειτονιά, που προσφέρουν ταυτόχρονα μια αναβαθμισμένη κατοίκηση στους χρήστες και έχουν ιδιαίτερη μορφολογία. Κτίρια που επιφέρουν αστική ανανέωση στον ιστό του Μεταξουργείου, αλλά είναι αυτοπροβαλλόμενης αρχιτεκτονικής αξίας που δρουν ανεξάρτητα από το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι του τόπου που κτίζονται. Ωστόσο στις γενικές σχεδιαστικές κατευθύνσεις, το θέμα τίθεται ολοκληρωμένο, μαζί με τις προεκτάσεις που έχει για την πόλη και το δημόσιο χώρο της. Οι αρχιτέκτονες λοιπόν, άσχετα με τα κριτήρια που τελικά επέλεξε να αξιολογήσει η εταιρία, είχαν ευθύνη στο να απαντήσουν βελτιωτικά και σε αυτά τα ζητήματα σχεδιασμού. Είναι σχήμα οξύμωρο πάντως, να γίνετε λόγος για εμπλουτισμό της σύγχρονης αστικής εικόνας και εμπειρίας σε σχέση με το δημόσιο χώρο και τις απαιτήσεις του αστικού σχεδιασμού σε επίπεδο γειτονιάς όταν τα κριτήρια της επιτροπής γίνονται φανερά από τις αξίες που προβάλλουν τα βραβεία… Αυτού του είδους η αρχιτεκτονική, αποκτά και αλλού είδους προεκτάσεις υπό το εξής πρίσμα: όλος ο ανορθόδοξος και προβληματικός μηχανισμός που δόμησε την Αθήνα, που εμπορευματοποίησε τα μοντέλα κατοίκισης και προκάλεσε έντονη δυσφορία για την εικόνα της πόλης, κατάφερε να παράξει δομές, κοινωνικές σχέσεις και αντιλήψεις τέτοιες, « που συνέβαλαν θετικά στην κοινωνική ενσωμάτωση και τη συνοχή της κοινωνίας σε μια περίοδο πολιτικά κρίσιμη και με έντονο ρυθμό κοινωνικών διαφοροποιήσεων» (Μαντουβάλλου). Είναι λοιπόν, κρίσιμης σημασίας η πολιτική του αστικού σχεδιασμού, εμποτισμένη με την κοινωνική ευθύνη που της αναλογεί, να επιφέρει τη βελτίωση των συνθηκών της πόλης και της κατοίκησης, προβλέποντας τη συνοχή των χρηστών και εξασφαλίζοντας το δικαίωμα τους στην πόλη. Διαφορετικά, ενισχύουμε τις αμφίδρομες μορφές αστικής περιθωριοποίησης που συμβαίνουν στις ανεπτυγμένες πόλεις του κόσμου. 66

Οι προβαλλόμενες αξίες…

«Οι μελέτες αντιμετώπισαν το διαρκές ζήτημα της συλλογικής κατοικίας στο κέντρο της ελληνικής πόλης με σοβαρότητα, ποικιλία προσεγγίσεων και δημιουργικότητα. Το μέσο επίπεδο των μελετών ,παρά την απροσδόκητα μεγάλη συμμετοχή ,κρίθηκε πολύ ανώτερο αυτού που συναντάμε στην ελληνική πόλη σήμερα».

Σχόλιο της κριτικής επιτροπής

Άσχετα με τα κριτήρια που διαμορφωθήκαν, και τις αξίες που προβλήθηκαν, τα αποτελέσματα του διαγωνισμού, έχουν να παρουσιάσουν μια γκάμα διαφορετικών ιδεολογικών και σχεδιαστικών αντιλήψεων για την κατοικία και τον αστικό σχεδιασμό. Ίσως τελικά έχει μεγαλύτερη σημασία να δούμε πίσω από τις εννοιολογικές αναφορές και τις επενδύσεις της επιδερμίδας, ή τα ευρήματα που εξατομικεύουν την κάθε λύση. Έχει και σημασία να δούμε τις ομοιότητες, τα κοινά στοιχεία των λύσεων σε επίπεδο αρχιτεκτονικής σύνθεσης, γιατί αυτό τελικά καθορίζει το που βρισκόμαστε σε σχέση με την προβληματισμό για την σύγχρονη αστική πολυκατοίκηση. Οι αρχιτέκτονες ανταποκριθήκαν στην οργάνωση του οικοπέδου σε νέα κλίμακα, υιοθέτησαν το παλιό μοντέλο, αλλά σχεδίασαν και τυπολογίες για νέα σχήματα κατοίκησης. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η συζήτηση για την εξέλιξη της πολυκατοικίας έχει μόλις ανοίξει και δοθείσας της ευκαιρίας, μπορεί να βαθυνθεί περισσότερο.

Η πόρτα ασφαλείας ειναι το όριο του συγκροτήματος απο τη γειτονιά

Α’ βραβείο: Κατερίνα Τσιγαρίδα και συνεργάτες, Θεσσαλονίκη

Β’ βράβειο: Torsten Bessel, Διακομίδου Κ., Χαρίτος Ν., Αθήνα

Γ’ βραβείο: Παπαδόπουλος Γ., Δασκαλάκη Γ., Αθήνα

Γ’ βραβείο: Παπαχρήστου Η., Κύπρος

Εξαγορά: Γιαννίση Φ., Κοτιώνης Ζ., Κρίτου Κ., Πλατσάς Ν., Βόλος

Εξαγορά: Καρύδης Γ., Τζώρα Μ., Αθήνα

Εξαγορά: Νικηφορίδης Π., Κουόμο Μπ. και συνεργάτες, Θεσσαλονίκη

Τιμητική αναφορά: Scoffier R., Γαλλία

Τιμητική αναφορά: a3CH Architekten, Γερμανία

Τιμητική αναφορά: Αγγελιδάκης Α. Αθήνα

Και ύστερα ήρθε η κρίση…

Το τρίτο βραβείο που υλοποιήθηκε ,πληρούσε τις προϋποθέσεις του αγωνοθέτη, καθώς ήταν μια συμβιβαστική λύση ανάμεσα στις μορφές που επικράτησαν. Εμφανώς αναβαθμισμένο σε τυπολογία, αλλά πιο κοντά μορφολογικά, στα δεδομένα της ελληνικής κατοίκησης. Κοντά στην κλίμακα των κτηρίων των γύρω δρόμων αλλά και νεωτερικό λόγω του εμφανές σκυροδέματος. Περίκλειστο, αλλά με πολύ ωραίες συνθήκες στο εσωτερικό αίθριο... ικανό να εισάγει μια νέα κατηγορία ανθρώπων σε μια γειτονιά που μεταλλάσσεται… Με την έλευση της κρίσης όμως, σταμάτησε όλος αυτός ο απόηχος της χρυσής εποχής των Ολυμπιακών Αγώνων που έθεσε τα οράματα για την αναβάθμιση της πόλης από κρατική και ιδιωτική πρωτοβουλία. Έτσι, το όραμα πάνω στο οποίο βασίστηκε ο διαγωνισμός της ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ για το Μεταξουργείο, μια γειτονιά που ολοένα μεταλλασσόταν ως συνοικία πολιτισμού και θα είχε σταδιακά την πορεία των γειτονικών εξευγενισμένων περιοχών, έχει σταματήσει. Σήμερα τα 16 από τα 24 διαμερίσματα του συγκροτήματος είναι πουλημένα, αλλά η αξία του τετραγωνικού μέτρου έχει υποτιμηθεί σχεδόν κατά 50%, από την αρχική τιμή πώλησης , λόγω κρίσης. Παρόλα αυτά, πολλά οικόπεδα της περιοχής παραμένουν πουλημένα στον OLIARO, οπότε αναμένουμε την εκμετάλλευση τους από την εταιρία, μόλις λήξει η ύφεση.

Απόψεις της υλοποιημένης πρότασης Τα κοινόχρηστα.... 70

1950-

Η κατασκευυή μέσο στήριξης της οικονομίας. Η οικοδομή γέννησε νέα επαγγέλματα....

2006

Οι επενδύσεις του κατασκευαστικού τομέα κινούν την αγορά

Η Αθήνα, βρισκόταν σίγουρα σε αναβρασμό με όλες τις κοινωνικές της αντιθέσεις, τους μετανάστες, το υποβαθμισμένο της αστικό περιβάλλον, το παλιό κτηριακό απόθεμα που δεν δέχεται εύκολα επεμβάσεις, καθώς και όλων των ειδών τις πρωτοβουλίες που την μεταλλάσουν αργά και αντιφατικά. Η κρίση όμως, την αλλάζει ακόμα περισσότερο, καθώς γεννιούνται νέα συλλογικά σχήματα κατοίκησης που διεκδικούν διαφορετικά το χώρο της πόλης και γεννούν την ανάγκη για τον μετασχηματισμό του σε νέα η παλιά κελύφη. Είναι αλήθεια ότι οι αρχιτέκτονες μικρό ρόλο έχουν παίξει αλλά και μπορούν να παίξουν γενικά, στην οργάνωση της πόλης͕ καθώς οι μηχανισμοί παράγωγης κατοικίας διαμορφώνουν τους μετασχηματισμούς των αρχιτεκτονικών προτύπων τότε και σήμερα. Η κατασκευή, από την περίοδο ανοικοδόμησης της Αθήνας έως σήμερα, είναι κλάδος που επηρεάζει την εθνική οικονομία, οπότε θα επιστρατεύεται συχνά, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Η πολυκατοικία έγινε ένα προϊόν εμπορευματοποίησης γιατί το σύστημα ανοικοδόμησης έπρεπε να αυτοσυντηρηθεί, αλλά και ελλείψη άλλου μηχανισμού, είχε την αποδοχή του κράτους και την κοινωνική συναίνεση. Αν το μέλλον της πολυκατοικίας ήταν ,μέχρι πρόσφατα που διακόπηκε από την κρίση, η επένδυση των κατασκευαστικών , τότε τα κτήρια αλλά και η πόλη θα υλοποιηθούν για άλλη μια φορά ως ένα εμπορεύσιμο προϊόν ,το οποίο θα επηρεάζεται ακόμα πιο πολύ από τους νόμους της αγοράς. 72

00 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Ο Heideger είπε πως η κρίση της κατοικίας δεν έχει να κάνει με την έλλειψη κατοικιών, αλλά με την προώθηση της ως τυποποιημένο προϊόν. Η αλήθεια είναι πως η κρίση κατοικίας έχει να κάνει με την έλλειψη στέγης για τους πολλούς και όχι με την έννοια έλλειψης κατοικίας ως κέλυφος. Γιατί, η κατοικία, στην εποχή της ηγεμονίας και της κρίσης του καπιταλισμού, είναι προϊόν και όχι κοινωνικό αγαθό, οπότε διανέμεται κατά περίπτωση. απόσπασμα J.Baudrillard, J. Nouvelle (2000), “Tα μοναδικά αντικείμενα: Αρχιτεκτονική και Φιλοσοφία” απόσπασμα Αννη Βρυχέα (2003), “Κατοίκηση και Κατοικία”

«Ονειρεύομαι μια αρχιτεκτονική, η οποία θα μπορέσει να κατακτήσει κοινωνικούς στόχους, χρησιμοποιώντας τα πιο φτηνά υλικά, που παράγονται κατά εκατομμύρια, και θα μπορέσει να αντικαταστήσει την μοντελοποιημένη αρχιτεκτονική με μια αρχιτεκτονική χωρίς μοντέλο για τον καθένα...» «Σήμερα, παρ’ όλες τις υπαρκτές και αυξανόμενες κρίσεις και διακρίσεις , τα άτομα , οι ομάδες και οι διάφορων χαρακτηριστικών πολύχρωμες συλλογικότητες των ανθρώπων, δεν διεκδικούν πια μια στέγη,-αφού δεν βρισκόμαστε στο 19ο αιώνα-, ούτε απλώς μια κατοικία,-όπως στη δεκαετία του 60- ,αλλά αντίθετα διεκδικούν το δικαίωμα τους στην πόλη και στην ποιότητα της κατοίκισης»..

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Heidegger Μartin, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, [μτφρ. Ξηροπαΐδης Γιώργος], Πλέθρον Hertzberger Ηerman, Μαθήματα για σπουδαστές της αρχιτεκτονικής σχολής, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π. Igleton Tery, Οι αυταπάτες της μετανεωτερικότητας, [μτφρ. Σπανός Γιώργος], Καστανιώτη Le Corbusier, Για μία αρχιτεκτονική, [μτφρ. Τουρνικιώτης Παναγιώτης], Εκκρεμές J. Baudrillard-J. Nouvel, Τα μοναδικά αντικείμενα: Αρχιτεκτονική και Φιλοσοφία, [μτφρ. Ηλιάδης Νίκος], FUTURA Ένγκελς Φρίντριχ, Για το ζήτημα της κατοικίας Μπάουμαν Ζύγκμουντ, Ρευστή αγάπη, για την ευθραυστότητα των ανθρωπίνων δεσμών, [μτφρ. Καράμπελας Γιώργος], Εστία Βρυχέα Άννη, Κατοίκηση και κατοικία, διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής, Ελληνικά Γράμματα, 2003 Γκιζελή Βίκα, Απλά μαθήματα κοινωνιολογίας για την Γ’ Λυκείου, Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, 1992 Γκιζελή Βίκα, Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, Επικαιρότητα Καρύδης Δημήτρης, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, 2006 Κούκης Γιάννης, ΙΒΑ κτίριο και αστικός χώρος, Συμμετρία, 2000 Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονικη και κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, Πλέθρον Τουρνικιώτης Παναγιώτης, Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, FUTURA, 2006

Διαλέξεις Ησαΐας Θεοδόσης-Κοροβέση Χρυσούλα, Το ζήτημα της στέγης και η σύγχρονη μητρόπολη, 2008 Λαχανά Παναγιώτα, Ευέλικτη κατοίκηση, οι περιπτώσεις των ACTAR και του Shigeru Ban, 2010 Παπαδάκη Ελένη, Πόλεις μέσα στην πόλη ή η πολυπλοκότητα της Αθήνας, 5 διαφορετικοί τρόποι κατοίκησης, 2011 Σουρίλα Μαρία-Αύρα, Αστικός Εξευγενισμός “Gentrification”, το παράδειγμα του Μεταξουργείου, 2010 Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας?

Λοιπές πηγές 102xΜεταξουργείο, ΔΟΜΕΣ Woditsch Richard, PLURAL, Public and Private Spaces of the Polykatoikia in Athens, Technische Universität Berlin, διδακτορική διατριβή Harvey David, Για το δικαίωμα στην πόλη, Ομιλία στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ, Μπελέμ Βραζιλίας, 29 Ιανουαρίου 2009 Γιαννακοπούλου Μαριάννα, Νεες κοινωνικοοικονομικές μεταβολές των κεντρικών περιοχών της πόλης, η περίπτωση της περιοχής : “Μεταξουργείο-Γκάζι” στην Αθήνα, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τμήμα Γεωγραφίας, διπλωματική εργασία μεταπτυχιακών σπουδών “Εφαρμοσμένη γεωγραφία και διαχείρηση του χώρου” Κοτιώνης Ζήσης, Από την πολυκατοικία στην πληθοδομή, Ανακοίνωση σε ημερίδα του ΥΠΕΚΑ στο Μουσείο Μπενάκη με θέμα «Η Αθήνα σε Κρίση», Αθήνα, Δεκέμβριος 2010 (υπό έκδοση στο περιοδικό Thresholds του Mit, Μάρτιος 2012) Μπαμπάλου Μπούκη, Για τη συλλογική κατοικία στην πόλη Μπαμπάλου Μπούκη, Φατούρος Δημήτρης, Φωτίου Θεανώ, Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: 11 περιπτώσεις, Εταιρεία σπουδών νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής παιδείας, Ίδρμα σχολής Μωραΐτη Φωτίου Θεανώ, Αρχιτεκτονικά πρότυπα στη σύγχρονη Αθήνα, η περίπτωση της αστικής πολυκατοικίας, η μορφολογία της πόλης, σημειώσεις για το κατ’ επιλογήν μάθημα Συνθέσεων 6ου εξαμήνου σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.

Αρθρογραφία Γκανιάτσας Βασίλης, Από την ερμηνευτική του χτισμένου χώρου σε μια θεωρία του νοήματος στο σύγχρονο σχεδιασμό, Αρχιτεκτονικά Θέματα Κωνσταντόπουλος Ηλίας, Από τις πόλεις-κατοικίας στις πολυ-κατοικίες, 2009, buildnet.gr Χαραμή Στέλλα, Βιοκλιματικά μπλοκ στην οροφή της πόλης, 2008, Ελεύθερος Τύπος

Ιστότοποι encounterathens.wordpress.com ȾȰȻ ɌɉɇȻȾȰ ȸ ȻȴȻȰ ȸ ȰȺȸɁȰ͘͘͘