study visual representations

Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνικής Εκπαίδευσης

Πτυχιακή εργασία

Μελέτη οπτικών αναπαραστάσεων σχολικού βιβλίου ειδικότητας

Εισηγητής :Σπηλιωτοπούλου Βασιλική Επιμέλεια : Κωτσού Ελευθερία

Πάτρα Ιούνιος 2012

1

Περιεχόμενα Ευχαριστίες __________________________________________________________ 3 Περίληψη ___________________________________________________________ 4 Εισαγωγή____________________________________________________________ 5 Κεφάλαιο 1 __________________________________________________________ 6 Οπτικές αναπαραστάσεις _______________________________________________ 6 Η έννοια ________________________________________________________________ 6 Η σημασία τους __________________________________________________________ 6

Κεφάλαιο 2 _________________________________________________________ 10 Μεθοδολογία ___________________________________________________________ 10 Ευρήματα ______________________________________________________________ 13

Κεφάλαιο 3 _________________________________________________________ 27 Συμπεράσματα __________________________________________________________ 27 Διδακτικές προτάσεις _____________________________________________________ 28

Επίλογος ___________________________________________________________ 29 Βιβλιογραφία _______________________________________________________ 30

2

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω αρχικά την επιβλέπουσα καθηγήτρια της εργασίας μου κυρία Σπηλιωτοπούλου Βασιλική, εμπνεύστρια και υποστηρίκτρια αυτής της ιδέας για τη συγγραφή της πτυχιακής μου εργασίας, η οποία ήταν διαθέσιμη και πρόθυμη κάθε στιγμή για την καθοδήγησή μου κατά την πορεία της συγγραφής. Ακόμα θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς όλο το εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό της ΑΣΠΑΙΤΕ Πάτρας, που με τόσο μεράκι επιμελήθηκαν την κατάρτισή μας αυτό το χρονικό διάστημα. Επίσης θέλω να δώσω ευχαριστίες και στους συσπουδαστές μου, που με το δικό τους τρόπο συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της εργασίας μου. Ακόμα, ένα μεγάλο ευχαριστώ ανήκει στους γονείς μου Ηλία και Κωντσαντινιά Κωτσού για την ηθική και ψυχολογική υποστήριξή τους κατά την διάρκεια και της συγγραφής της πτυχιακής μου εργασίας αλλά και κατά τη διάρκεια του έτους σπουδών στην ΑΣΠΑΙΤΕ. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να εκφράσω για τους Ανδρέα και Κωνσταντίνα Γαλιατσάτου, οι οποίοι με φιλοξένησαν και με στήριξαν στο όλο εγχείρημά μου. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τον σύντροφό μου Γεράσιμο Γαλιατσάτο που με τόσο υπομονή με στήριξε όλο αυτό τον καιρό δίνοντάς μου δύναμη από την αγάπη του.

3

Περίληψη Η εργασία αυτή σκοπό έχει την μελέτη και ανάλυση των οπτικών αναπαραστάσεων (ΟΑ) του σχολικού βιβλίου της ΄Γ τάξης των ΕΠΑΛ “Ιστορία των γραφικών τεχνών”. Ερευνούνται τα χαρακτηριστικά των οπτικών αναπαραστάσεων του συγκεκριμένου σχολικού βιβλίου, αλλά και η λειτουργία τους σε σχέση με το κείμενο. Αρχικά επιχειρείται μια αναφορά στη σημασία, το ρόλο και τα οφέλη της οπτικής αναπαράστασης. Στη συνέχεια αναπτύσσεται η μεθοδολογία με την οποία γίνεται η μελέτη των οπτικών αναπαραστάσεων, ακολουθεί η ανάλυση – ευρήματα παραθέτοντας παραδείγματα, καταλήγουμε σε συμπεράσματα και κλείνουμε την εργασία παρουσιάζοντας διδακτικές προτάσεις.

Λέξεις κλειδιά: οπτικές αναπαραστάσεις, μάθηση, διδακτική, επιστημονική γνώση.

4

Εισαγωγή Είναι γεγονός πως στα γενικότερα πλαίσια μιας εκπαιδευτικής πολιτικής και υπό το κλίμα μιας αναδιαρθρωτικής διαδικασίας στον εκπαιδευτικό τομέα, η άποψη της βελτίωσης, της διασφάλισης της ποιότητας και της πιστοποίησης της εκπαιδευτικής αυτής πολιτικής θέτει τον παράγοντα της στρατηγικής της μάθησης, η οποία θα πρέπει να εξασφαλίζεται τόσο από τους ίδιους τους εκπαιδευόμενους όσο και από το εκπαιδευτικό περιβάλλον τους. Στον άξονα αυτής της στρατηγικής εμπεριέχεται και η διασφάλιση ποιότητας του διδακτικού υλικού, που προσφέρεται για τους σκοπούς της μάθησης στα σχολικά περιβάλλοντα. Με την έννοια διδακτικό υλικό κάποιος καταλαβαίνει το σχολικό εγχειρίδιο, που αποτελεί εργαλείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας για τον εκπαιδευτικό, συντηρώντας με αυτό τον τρόπο την αντίληψη της βιβλιοκεντρικής εκπαίδευσης που έχει επικρατήσει στο δυτικό κόσμο. Στη πραγματικότητα όμως όταν γίνεται λόγος για το διδακτικό υλικό, εννοούμε όλα εκείνα τα μέσα που επικαλείται ο εκπαιδευτικός, σχολικά εγχειρίδια, έντυπα, άρθρα, αποσπάσματα από τη τηλεόραση και το ραδιόφωνο, σχέδια, αφίσες ακόμα και εξωσχολικά βιβλία, προκειμένου να φέρει εις πέρας την διδακτική του μεθοδολογία και να επιτευχθεί ο σκοπός του. Ωστόσο, το αντικείμενο της εργασίας δεν εστιάζει στην λανθασμένη άποψη της βιβλιοκεντρικής εκπαίδευσης, αλλά στο γεγονός ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να περνά από το μικροσκόπιο της διαδικασίας ελέγχου του περιεχομένου και της αποτελεσματικότητας που έχουν τα βιβλία στη μάθηση. Με άλλα λόγια ο σκοπός αυτής της πτυχιακής εργασίας είναι η μελέτη και η ανάλυση των οπτικών αναπαραστάσεων που περιέχουν τα βιβλία, προκειμένου να αξιολογηθούν, ώστε στη συνέχεια να δοθούν συγκεκριμένες τεχνικές και διδακτικές προτάσεις για τη βελτίωσή τους.

5

Κεφάλαιο 1 Οπτικές αναπαραστάσεις Τα τελευταία χρόνια, ο τρόπος λειτουργίας των οπτικών αναπαραστάσεων και η δυνατότητα για την αξιοποίησή τους αναδεικνύονται ως κυρίαρχα στοιχεία προβληματισμού στον τομέα της εκπαίδευσης και στα πλαίσια του διδακτικού υλικού. Ταυτόχρονα, η διαπίστωση ότι οι ΟΑ καταλαμβάνουν ολοένα και περισσότερο χώρο στα σχολικά βιβλία και εγχειρίδια πάσης φύσεως και πολύ περισσότερο στα βιβλία με αντικείμενο τις τέχνες και την γραφιστική, όπου η οπτική αναπαράσταση παίρνει ακόμα μεγαλύτερη σημασία, αφού ο τομέας αυτός ασχολείται με την οπτική επικοινωνία άρα και με τις οπτικές αναπαραστάσεις.

Η έννοια Με τον όρο οπτικές αναπαραστάσεις εννοούμε οποιαδήποτε αναπαράσταση πληροφοριών πέραν του κειμένου των ενοτήτων, δηλαδή, εικόνες, διαγράμματα ή άλλες σχηματοποιημένες απεικονίσεις.

Η σημασία τους Έρευνες των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα έχουν δείξει την μετάβαση του Δυτικού κόσμου από τις λέξεις στις εικόνες. Σήμερα πλέον οι μαθητές φαίνεται να γοητεύονται περισσότερο από την «γλώσσα» των εικόνων, παρά από την «γλώσσα» των λέξεων. Οι εικόνες θεωρούνται ως η πλέον σύγχρονη μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας, που καθιστά την απόκτηση της γνώσης πιο φιλική και περισσότερο ελκυστική στο μαθητή. Σύμφωνα με τον Medina (2009) η όραση καταναλώνει πάνω από τους μισούς

6

πόρους του εγκεφάλου και νικά όλες τις αισθήσεις. Υποστηρίζει επίσης ότι μαθαίνουμε και θυμόμαστε καλύτερα με εικόνες και όχι με τον γραπτό ή προφορικό λόγο. Για αυτό το λόγο συνιστά στους εκπαιδευτικούς να προσέχουν πολύ στην επιλογή των εικόνων. Ως εκ τούτου γίνεται αντιληπτή η σημασία των οπτικών αναπαραστάσεων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ωστόσο, η επιπόλαιη και άσκοπη χρήση τυχαίων οπτικών αναπαραστάσεων ως συνοδευτικό υλικό σε κάποιο κείμενο, συχνά διαμορφώνει λανθάνουσες εντυπώσεις και μηνύματα στους μαθητές, που είναι οι αποδέκτες αυτών των μηνυμάτων. Γι’ αυτό λοιπόν τον λόγο, τόσο ο δημιουργός του εκπαιδευτικού συγγράμματος, ο σχεδιαστής, όσο και ο εκπαιδευτικός από τη μεριά του, οφείλουν να έχουν συνείδηση όλων των «πιθανών» αναγνώσεων της ΟΑ που οι μαθητές μπορεί να της αποδώσουν. Οι ΟΑ είναι σημαντικές γιατί δημιουργούν πλαίσια αναφοράς, εμπλουτίζοντας με τέτοιο τρόπο το κείμενο του βιβλίου, ώστε να προβληθεί με το κατάλληλο τρόπο το θέμα στο οποίο αναφέρονται. Επίσης, μεγιστοποιούν το νόημα άσημων εννοιών, αφού μια εικόνα μπορεί να ενισχύσει κάτι που δεν είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς. Στη συνέχεια, οι οπτικές αναπαραστάσεις προσφέρουν νύξεις ανάσυρσης, με αποτέλεσμα οι μαθητές διαμέσου των ερεθισμάτων από τις οπτικές αναπαραστάσεις να ανακαλούν προϋπάρχουσες γνώσεις. Ακόμα, δημιουργούν ενεργητικό κλίμα μάθησης, καθώς δεχόμενοι οι μαθητές το ερέθισμα από αυτές δραστηριοποιούνται είτε διατυπώνοντας απορίες προς τον εκπαιδευτικό είτε ανακαλύπτοντας μόνος του τη νέα γνώση. Επιπλέον, ο εκπαιδευτικός μέσω των οπτικών αναπαραστάσεων μπορεί να διδάξει τον τρόπο με τον οποίο, ένα άτομο μπορεί να τις επεξεργαστεί, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται το τελικό νόημά της, έχοντας περάσει από τη διαδικασία της ανάλυσης. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να δώσει τον τύπο ή να

7

παραδειγματίσει με την τεχνική του το μαθητή, ώστε να διαμορφώσει ο ίδιος τη δική του κουλτούρα κατασκευής και επεξεργασίας των οπτικών αναπαραστάσεων με γνώμονα το αποτέλεσμα της εκάστοτε ΟΑ. Στη διδακτική το θέμα της επιλογής των οπτικών αναπαραστάσεων αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σημασία διότι συνδέεται με την οικοδόμηση, από πλευράς των μαθητών, αναπαραστάσεων οι οποίες θα πρέπει να είναι σύμφωνες με την επιστημονική γνώση. Η χρήση των εικόνων στα σχολικά βιβλία αλλά και στις παρουσιάσεις, που δημιουργεί ο εκπαιδευτικός, θεωρείται ως ιδιαίτερα σημαντική. Η παιδαγωγική και διδακτική σημασία όμως των οπτικών αναπαραστάσεων πρόσφατα έχει αρχίσει να ερευνάται. Όπως παρατηρούν οι Kress & Van Leeuwen (1996) αν και η αναλογία των οπτικών αναπαραστάσεων στα σύγχρονα διδακτικά εγχειρίδια είναι μεγαλύτερη σε σχέση με το παρελθόν η χρήση τους και η λειτουργία τους σε σχέση με τη μάθηση της εκάστοτε εννοιολογικής ενότητας είναι περιορισμένη. Κατά τον Αμαριωτάκη κ.α. (2007), τρεις παράγοντες φαίνεται να παίζουν τον πιο σημαντικό ρόλο στην αποτελεσματική λειτουργία των ΟΑ στη διδακτική και μαθησιακή διαδικασία: 

Το γεγονός ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένη μετάφραση μιας ΟΑ για παράδειγμα

μιας φωτογραφίας, αφού το νόημα αυτής εξαρτάται από την διαλεκτική σχέση μεταξύ του τρόπου με τον οποίο ο φωτογράφος βλέπει την ίδια την φωτογραφία και της αντίληψης του αναγνώστη (Pozzer, and Roth, 2004). 

Το γεγονός ότι η διαδικασία μετάφρασης μιας εικονιστικής αναπαράστασης

(φωτογραφία ή σκίτσο) εξαρτάται και από το περιεχόμενο του κειμένου που τις περιβάλλει (είτε ως λεζάντα είτε ως το κυρίως κείμενο) (Han, and Roth 2005). 

Το γεγονός ότι κανένας δεν φροντίζει να δώσει στους μαθητές τις απαραίτητες

οδηγίες για το πώς πρέπει να τις διαβάζουν και να τις αναλύουν, ενώ αυτοί είναι

8

εξοικειωμένοι με την ύπαρξη φωτογραφιών στα σχολικά βιβλία (Pozzer&Roth, 2003). Στην βιβλιογραφία επίσης παρατίθενται οι τέσσερις ακόλουθες απόψεις όσον αφορά τον παιδαγωγικό ρόλο των οπτικών αναπαραστάσεων στα σχολικά εγχειρίδια: 1. Η εικονογράφηση θεωρείται ένα ιδιαίτερο, σε σχέση με το γραπτό κείμενο, σύστημα επικοινωνίας που μεταφέρει το δικό του αυτόνομο μήνυμα και διαμορφώνει τις δικές του σχέσεις με το μαθητή (Κουλαΐδης κ.α.)

2. Είναι σημαντική η συμβολή των εικόνων στα σχολικά εγχειρίδια, λόγω της ικανότητάς τους να βελτιώνουν την δυνατότητα των μαθητών να συγκρατούν το σχετικό με αυτές κείμενο (Peeck 1993).

3. Η εικόνα αποτελεί ένα εύληπτο εργαλείο επικοινωνίας, που προκαλεί το ενδιαφέρον του μαθητή καθώς η γλώσσα των εικόνων, είναι πιο γοητευτική από τη γλώσσα των λέξεων (Xαλκιά, 2002).

4. Τα διαφορετικά μέσα έκφρασης (π.χ. η εικονογράφηση), πρέπει να συγκροτούν ένα ενιαίο σύνολο, που να εξυπηρετεί την κατανόηση εκ μέρους του μαθητή. Η χρήση μεμονωμένων εικόνων συχνά δεν αποκαλύπτει στον αναγνώστη το πραγματικά ουσιώδες (Pozzer & Roth, 2003)

9

Κεφάλαιο 2 Μεθοδολογία Η ανάλυση διδακτικού υλικού όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενη παράγραφο δεν είναι μια εύκολη υπόθεση καθώς υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν το σχεδιασμό και την υλοποίησή του. Αυτοί οι παράγοντες είναι που θα μελετηθούν σε αυτήν την εργασία. Συγκεκριμένα μελετώνται οι οπτικές αναπαραστάσεις του υπό ανάλυση βιβλίου. Η

μελέτη

των

οπτικών

αναπαραστάσεων

έγινε

στις

168

οπτικές

αναπαραστάσεις του σχολικού βιβλίου “Ιστορία των γραφικών τεχνών” της ΄Γ τάξης των ΕΠΑΛ. Αυτό παρουσιάζει τους κύριους σταθμούς στην εξέλιξη της γραπτής επικοινωνίας, από την χρησιμοποίηση της γραφής στους αρχαίους χρόνους και το μεσαίωνα, την εφεύρεση της τυπογραφίας μέχρι και την τυπογραφία μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μελετά μορφές και τεχνικές που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος σε κάθε εποχή για να επικοινωνήσει με τους άλλους, επινοώντας τρόπους εκφραστικής αναπαράστασης κειμένων και εικόνων. Η μέτρηση και αρίθμηση των οπτικών αναπαραστάσεων έγινε με βάση τo περιεχόμενο της λεζάντας, αφού δεν υπήρχε καθόλου αρίθμηση στο βιβλίο. Αρχικά επιχειρήθηκε μια κατηγοριοποίηση και αξιολόγηση αυτών με βάση τέσσερα (4) κριτήρια. Σε σχέση με το είδος, τη σύνθεση, με το χρώμα - μορφή που έχουν και τέλος τη λειτουργία αυτών σε σχέση με το κείμενο. Σε σχέση με το είδος (1ο κριτήριο) εξετάζεται αν η κάθε ΟΑ ανήκει στις επιμέρους κατηγορίες αυτών, όπως η φωτογραφία, το σκίτσο, η αναπαράσταση γραμμάτων, το διάγραμμα ή το snapshot (στιγμιότυπο). Η κατηγοριοποίηση των φωτογραφιών

συνεχίζεται

χωρίζοντάς

τες

σε

φωτογραφίες

αντικειμένων

(αρχαιολογικών και μη), χώρων (αρχαιολογικών και εξωτερικών), διαδικασιών –

10

μηχανισμών – εργαλείων, ντοκουμέντων, αφισών και τέλος έργων τέχνης. Παράλληλα η κατηγοριοποίηση των σκίτσων αναλύεται σε οντότητα (χαρακτήρων ή μηχανών), σε σκίτσο περιγραφής διαδικασίας και τέλος σε σκίτσο τεχνικής Σε σχέση με τη σύνθεση (2ο κριτήριο) ορίζουμε τις κατηγορίες απλή, σύνθετη (με τις επιμέρους ίδιας οντότητας, διαφορετικής οντότητας, αφηγηματική και ασαφής) και σύνθετη σχετιζόμενη με άλλη ΟΑ η οποία περιλαμβάνει τις επιμέρους

κατηγορίες πλαισίωση,

λεπτομέρεια

και

αντιπαράθεση.

Εδώ

καθορίστηκε για το αν κάθε ΟΑ ανήκει στις παραπάνω κατηγορίες με γνώμονα την λεζάντα. Στη συνέχεια, στο (3ο κριτήριο) ανάλογα με το χρώμα και τη μορφή κατατάσσουμε τις ΟΑ ανάλογα με το αν είναι ασπρόμαυρη ή έγχρωμη και αν εμφανίζεται το όλον (σύνολο αυτής) ή κάποια λεπτομέρειά της. Τέλος, το (4ο κριτήριο) με βάση τη λειτουργία έχουμε τη παραδειγματική, κατά την οποία συλλέγονται οι ΟΑ που αποτελούν παράδειγμα σε σχέση με το περιεχόμενο του κειμένου και οι οποίες τοποθετούνται χωροταξικά κοντά στο κείμενο το οποίο παραδειγματίζουν. Η επεξηγηματική λειτουργία, στην οποία ανήκουν οι ΟΑ των οποίων γίνεται η επεξήγηση μιας διαδικασίας ή μιας λειτουργίας. Και σε αυτήν την περίπτωση οι ΟΑ βρίσκονται κοντά στο ανάλογο κείμενο. Η συμπληρωματική λειτουργία, κατά την οποία υπάρχουν οι ΟΑ που έρχονται να συμπληρώσουν τα όσα γράφονται στο κείμενο. Και τέλος η διακοσμητική λειτουργία κατά την οποία οι οπτικές αναπαραστάσεις δεν έχουν αντικειμενικό ρόλο. Πρέπει όμως να αναφέρουμε ότι όσες διακοσμητικές ΟΑ, έχουν χρησιμοποιηθεί στις εισαγωγικές δύο πρώτες σελίδες του κάθε κεφαλαίου, στη συνέχεια εμφανίζονται και μέσα στο ίδιο το κεφάλαιο. Έτσι δεν έχουν λογιστεί ως διπλές στο πλήθος των 168 οπτικών αναπαραστάσεων του βιβλίου. Αυτό αποδίδεται με αστερίσκο στο συστημικό δίκτυο.

11

αντικείμενα χώροι μηχανισμοί/εργαλεία

αρχαιολογικά μη αρχαιλογικά αρχαιλογικοί εξωτερικοί

ντοκουμέντα φωτογραφία

αφίσα έργο τέχνης

είδος

οντότητας σκίτσο

διαδικασίας

αναπ/σεις γραμ/ρών γραμμάτων

τεχνικής

χαρακτήρων μηχανών

διάγραμμα snapshot ίδιες οντότητες απλή σύνθεση

σύνθετη

διαφορετικές οντότητες αφηγηματικές τυχαίες

συσχετιζόμενη με άλλη Ο.Α.

Οπτικές αναπαραστάσεις

πλαισίωση λεπτομέρεια αντιπαράθεση

ασπρόμαυρη χρώμα/μορφή

έγχρωμη όλον λεπτομέρεια

παραδειγματική επεξηγηματική συμπληρωματική λειτουργία

διακοσμητική*

12

Ευρήματα Αφού μετρήθηκαν, ελέγχθηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν οι 168 οπτικές αναπαραστάσεις παρουσιάζουμε με την βοήθεια του επόμενου πίνακα τα εξής αποτελέσματα:

κατηγορία

ποσοστό

αρχαιολογικό

13

7.74%

μη αρχαιολογικό

4

2.38%

σύνολο

17

10.12%

αρχαιολογικοί

4

2.38%

εξωτερικοί

5

2.98%

σύνολο

9

5.36%

διαδικασία/μοι χανισμοί/εργα λεία

12

7.14%

ντοκουμέντα

58

34.52%

αφίσα

31

18.45%

έργο τέχνης

16

9.52%

σύνολο

143

85.11%

χαρακτήρων

4

2.38%

μηχανών

3

1.78%

σύνολο

7

4.16%

διαδικασία

2

1.19%

τεχνική

2

1.19%

σύνολο

11

6.54%

αναπαράσταση γραμμάτων

9

5.37%

διάγραμμα

1

0.69%

snapshot

4

2.38%

απλή

130

77.38%

ίδιας οντότητας

24

14.29%

διαφορετικής οντότητας

3

1.78%

αφηγηματική

1

0.6%

ασαφής

1

0.6%

σύνολο

29

17.27%

αντικείμενο

χώροι φωτογραφία

είδος

οντότητα σκίτσο

σύνθεση

συχνότητα

σύνθετη

13

πλαισίωση

4

2.38%

λεπτομέρεια

2

1.19%

αντιπαράθεση

3

1.78%

σύνολο

9

5.35%

ασπρόμαυρο

90

53.57%

έγχρωμο

78

46.43%

όλον

150

89.28%

λεπτομέρεια

18

10.72%

παραδ/ματική

125

74.4%

επεξηγηματική

14

8.33%

συμπλ/ματική

29

17.27%

διακοσμητική

-

-

σύνθετησχετιζόμενη με άλλη Ο.Α.

χρώμα/μορφή

λειτουργία

Παρατηρούμε λοιπόν ότι από το σύνολο των 168 ΟΑ οι 143, δηλαδή σε ποσοστό 85.12% ανήκουν στην κατηγορία των φωτογραφιών έναντι του υπολοίπου 14.88% που κατανέμεται στις άλλες τέσσερις υποκατηγορίες με κριτήριο αξιολόγησης το είδος. Έτσι έχουμε 11 αναπαραστάσεις σκίτσου (6.55%), 9 αναπαραστάσεις γραμμάτων (5.37%), 1 διάγραμμα (0.6%) και 4 snapshot (2.38%). Από τις 143 φωτογραφίες το μεγαλύτερο πλήθος αντιστοιχεί σε φωτογραφίες ντοκουμέντων, με συχνότητα εμφάνισης 58 φορές, δηλαδή ποσοστό 34.52%, το οποίο περιλαμβάνει

φωτογραφίες

βιβλίων,

εξωφύλλων,

χειρογράφων,

περιοδικών,

εφημερίδων, χαρτών και χαρτονομισμάτων όπως παρουσιάζεται παρακάτω εικόνα.

14

Εικόνα 1 Ντοκουμέντα : χάρτης, σελίδα βιβλίου, χαρτονόμισμα

Το αμέσως μεγαλύτερο πλήθος είναι αυτό των αφισών με συχνότητα εμφάνισης 31 φορές (18.45%) γεγονός δικαιολογημένο, αφού η αφίσα καταλαμβάνει ένα μεγάλο κομμάτι της γραφιστικής. Παράδειγμα αποτελεί η εικόνα 2

15

Εικόνα 2 Ελληνικές αφίσες

16

Στη συνέχεια, η κατηγορία των έργων τέχνης καταλαμβάνει το 9.52% επί του συνόλου των ΟΑ. Το ποσοστό του 7.74% αντιστοιχεί στις φωτογραφίες αρχαιολογικών

αντικειμένων,

οι

οποίες

στο

μεγαλύτερο

ποσοστό

τους

παρουσιάζονται στα πέντε πρώτα κεφάλαια του βιβλίου και παρουσιάζουμε ένα παράδειγμα στην εικόνα 3.

Εικόνα 3 Αρχαιολογικά αντικείμενα

17

Τέλος, με μικρότερα ποσοστά παρουσιάζονται οι κατηγορίες διαδικασία – μηχανισμοί – εργαλεία (7.14%), εξωτερικοί χώροι (2.98%) και αρχαιολογικοί χώροι και μη αρχαιολογικών αντικειμένων με το ίδιο ποσοστό (2.38%). Στην εικόνα 4 βλέπουμε ένα παράδειγμα της κατηγορίας: διαδικασία – μηχανισμοί – εργαλεία.

Εικόνα 4 Διαδικασία, μηχανισμοί

18

Στην κατηγορία του σκίτσου με συχνότητα 11 φορές (6.55%) η υποκατηγορία οντότητα περιλαμβάνει την οντότητα χαρακτήρων και οντότητα μηχανών με τα αντίστοιχα ποσοστά των 2.38% και 1.78%. Παραδείγματα σκίτσων που ανήκουν στις παραπάνω δύο κατηγορίες παρουσιάζονται στην εικόνα 5. Στην ίδια κατηγορία υπάρχουν από 2 σκίτσα για τις υποκατηγορίες διαδικασίας και τεχνικής με ίσο ποσοστό εμφάνισης, αυτό του 1.19%, παράδειγμα των οποίων αποτελεί η εικόνα 6.

Εικόνα 5 Σκίτσο οντότητας χαρακτήρων, οντότητας μηχανών

19

Εικόνα 6 Σκίτσο διαδικασίας, τεχνικής

20

Οι αναπαραστάσεις γραμμάτων είναι το 5.37% επί του συνόλου των ΟΑ. Όλες είναι ασπρόμαυρες και παράδειγμά τους εμφανίζεται στην εικόνα 7. Ακόμα εμφανίζονται 4 snapshot (2.38%) και 1 διάγραμμα (0.6%). Παράδειγμα του snapshot αποτελεί η εικόνα 8.

Εικόνα 7 Αναπαραστάσεις γραμμάτων

21

Εικόνα 8 snapshot (στιγμιότυπο)

Για τη κατηγορία της σύνθεσης παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό ανήκει στην υποκατηγορία των απλών οπτικών αναπαραστάσεων με ποσοστό 77.38%, ενώ στην κατηγορία των σύνθετων ανήκει το 17,27% με τις περισσότερες από αυτές να είναι σύνθετες ίδιας οντότητας με ποσοστό 14.29%. Το υπόλοιπο του ποσοστού μοιράζεται στις σύνθετες διαφορετικών οντοτήτων (1.78%) και στις αφηγηματικές και ασαφής (0.6%). Παραδείγματα αυτών βλέπουμε στην εικόνα 9. Στην τρίτη υποκατηγορία, με βάση τη σύνθεση των ΟΑ, η οποία είναι η σύνθετη –

22

σχετιζόμενη με άλλη ΟΑ έχουμε 4 ΟΑ πλαισίωσης (2.38%), 3 αντιπαράθεσης (1.78%) και 2 λεπτομέρειας (1.19%). Παραδείγματα ΟΑ που ανήκουν στις παραπάνω κατηγορίες παρουσιάζονται στην εικόνα 10.

Εικόνα 9 Σύνθετη ίδιας οντότητας, σύνθετη διαφορετικής οντότητας

23

Εικόνα 10 Πλαισίωση, λεπτομέρεια, αντιπαράθεση

Από το πίνακα παρατηρούμε ότι στην τέταρτη κατηγορία χρώμα – μορφή σε ότι αφορά το χρώμα τα ποσοστά μοιράζονται σχεδόν ίσα, υπερτερώντας οι ασπρόμαυρες ΟΑ με ποσοστό 53.57% έναντι των έγχρωμων με ποσοστό 46.43%. Σε ότι αφορά την μορφή, αν δηλαδή στην ΟΑ αναπαρίσταται η ολότητα του πράγματος ή η λεπτομέρεια έχουμε το μεγαλύτερο ποσοστό στην κατηγορία όλον (89.28%) έναντι της λεπτομέρειας (10.72%). Αντίστοιχα παραδείγματα των δύο αυτών κατηγοριών είναι η εικόνα 11.

24

Εικόνα 11 Λεπτομέρεια, όλον

Τέλος, στην κατηγορία με βάση τη λειτουργία ως προς το κείμενο, παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ΟΑ είναι παραδειγματικές με ποσοστό 74.4%, ενώ οι συμπληρωματικές με ποσοστό 17.27%. Και για τις δύο υποκατηγορίες ισχύει το γεγονός ότι προσθέτουν στοιχεία και γνώσεις σε σχέση με το κείμενο. Ωστόσο, μόνο στο 8.33% που αφορά στις επεξηγηματικές επιχειρείται μια επεξήγηση όπως για παράδειγμα την επεξήγηση μιας διαδικασίας ή ενός μηχανισμού. Παραδείγματα και των τριών κατηγοριών αποτελεί η εικόνα 12

25

Εικόνα 12 Παραδειγματική, επεξηγηματική, συμπληρωματική

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε πως παρότι δεν εξετάζονται εκτενώς οι λεζάντες, όλες αυτές των ΟΑ του βιβλίου είναι ακριβής και πλήρης. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η λεζάντα της ΟΑ στην σελίδα 127 του βιβλίου, η οποία αναφέρει: “Γαλλική διαφημιστική χρωμολιθογραφία – αφίσα του Theophhile – Alexandre Steinlen (1896) για το λιθογραφείο του Charles Verneau” και εμπεριέχει ανακρίβεια. Αυτή είναι το γεγονός ότι η ονομασία του έργου που παρουσιάζεται, ενώ είναι του ιδίου καλλιτέχνη και της ίδιας τεχνικής εκτύπωσης, δεν είναι αυτό της λεζάντας.

26

Κεφάλαιο 3 Συμπεράσματα Μετά την μελέτη των οπτικών αναπαραστάσεων του βιβλίου “Ιστορία των γραφικών τεχνών” της ΄Γ τάξης των ΕΠΑΛ διαπιστώθηκε ότι ο αριθμός των οπτικών αναπαραστάσεων είναι επαρκής και βοηθά τον μαθητή στην κατανόηση τόσο της ιστορικής συνέχειας των γραφικών τεχνών, όσο και των τεχνικών και διαδικασιών του τομέα, που αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν μέχρι και σήμερα. Παρατηρήθηκε ακόμα ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των οπτικών αναπαραστάσεων είναι φωτογραφίες και συγκεκριμένα ντοκουμέντα τα οποία δείχνουν την έμφαση στην ιστορική πραγματικότητα. Δεν θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά, αφού το θεματικό περιεχόμενο είναι τέτοιο που επιβάλλει την χρήση αυτού του τύπου των οπτικών αναπαραστάσεων. Αυτό που παρατηρήθηκε σε σχέση με τις ΟΑ είναι ότι το ποσοστό που έχουν αποδοθεί ασπρόμαυρα είναι μεγάλο γεγονός που το καθιστά μειονέκτημα μιας και το χρώμα στις ΟΑ παρέχει περισσότερη πληροφορία και παίζει σημαντικό ρόλο στην αντίληψη, άρα και στην μάθηση. Ειδικότερα για τον τομέα των γραφικών τεχνών η ύπαρξη χρώματος στις οπτικές αναπαραστάσεις παίζει ακόμα μεγαλύτερο ρόλο, καθώς παιδεύει την αισθητική του μαθητή. Ένα δεύτερο μειονέκτημα που σημειώθηκε κατά την έρευνα είναι η μη αριθμημένες εικόνες, καθώς και η μη σαφή αναφορά τους μέσα στο κείμενο. Αποτέλεσμα αυτού είναι να μην υπάρχει στοχευμένη χρήση τους και να απαιτείται από τον εκπαιδευτικό να παραπέμψει τον μαθητή σε αυτές, όπου αυτός κρίνει πιο σωστά. Από την άλλη μεριά ο μαθητής καλείται από μόνος του να αντιληφθεί ποια εικόνα αντιστοιχεί στο κατάλληλο τμήμα του κειμένου. Ως αντιστάθμισμα των αρνητικών συμπερασμάτων παρατίθενται στην πιο κάτω ενότητα μερικές “διδακτικές προτάσεις” ως προτεινόμενες λύσεις τους.

27

Διδακτικές προτάσεις Αρχικά σε ό,τι αφορά την χρωματική απόδοση των οπτικών αναπαραστάσεων θα πρότεινα τα παρακάτω πιο σημαντικά : Κατά την σελιδοποίηση και σύνθεση του βιβλίου θα πρέπει να γίνει πρώτα η αναζήτηση και αντικατάσταση όσων οπτικών αναπαραστάσεων είναι εφικτό να χρησιμοποιηθούν έγχρωμες. Αυτό γιατί, όπως προαναφέραμε το χρώμα είναι αυτό που καθορίζει τα πράγματα και ενδυναμώνει την αισθητική καλλιέργεια των μαθητών. Επίσης, σε ότι αφορά την αρίθμηση και την σωστή χρήση των οπτικών αναπαραστάσεων σε σχέση με το κείμενο προτείνεται η καλή γνώση του περιεχομένου του κειμένου από τον εκπαιδευτικό και η χρησιμοποίηση των κατάλληλων εικόνων σε κάθε σημείο. Τέλος, προτείνεται η αναζήτηση περισσοτέρων οπτικών αναπαραστάσεων, από άλλες πηγές με τη λογική της διάνθισης των περιεχομένων του βιβλίου, στις τελευταίες ενότητες, που είναι πιο κοντά στο “σήμερα”, ώστε να υπάρχει καλύτερη άποψη για το τι πραγματικά συμβαίνει στον τομέα των γραφικών τεχνών.

28

Επίλογος Κλείνοντας αυτήν την εργασία και στα πλαίσια της προσωπικής μου πρόθεσης για βελτίωση της ποιότητας του διδακτικού υλικού θεωρώ πως τέτοιου είδους προσπάθειες θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, καθώς δίνουν το ερέθισμα για την περαιτέρω έρευνα του υπό μελέτη αντικειμένου. Η συμβολή των παραγόντων της προσωπικής ανάπτυξης και της ομαδικής συνεργασίας των εκπαιδευτικών σε όλο το διδακτικό έργο παρέχει εφόδια που ενδυναμώνουν και υποστηρίζουν μια εν δυνάμει εξελισσόμενη εκπαιδευτική πολιτική.

29

Βιβλιογραφία 1. Αμαριωτάκης Βασίλης, Σπηλιωτοπούλου Βάσω, & Ιωαννίδης Γιώργος (2007). Οπτικές αναπαραστάσεις στα σχολικά βιβλία Χημείας και Βιολογίας Γυμνασίου. Πρακτικά 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Διδακτική Φυσικών Επιστημών και Νέες Τεχνολογίες στην Εκπαίδευση.

2. Βιθυνός Μανώλης (2001). Ιστορία των Γραφικών Τεχνών. Σχολικό βιβλίο των Τεχνολογικών Επαγγελματικών Εκπαιδευτηρίων (Α Τάξη 2ου Κύκλου), Αθήνα, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

3. Δημητρόπουλος Ευστάθιος (1998). Εκπαιδευτική Αξιολόγηση (η αξιολόγηση της εκπαίδευσης και του εκπαιδευτικού έργου), Εκδόσεις Γρηγόρη, Έκδοση 4η, Μέρος 1ο, Αθήνα.

4. Κουλαϊδής, Β. (1994). Αναπαραστάσεις του Φυσικού Κόσμου. Αθήνα: Gutenberg.

5. Λαμπροπούλου Ν (2009). Αξιολόγηση διδακτικού υλικού (οπτικές αναπαραστάσεις). Εργασία στο μάθημα Διδακτική Μαθημάτων. ΑΣΠΑΙΤΕ ΕΠΠΑΙΚ Πάτρα 6. Τσουκαλά Ο, Σπηλιωτοπούλου Β (2009). Σχολικές αναπαραστάσεις και σχολικά βιβλία: Μελέτη περίπτωσης του μαθήματος ‘Δίκαιο και Πολιτικοί Θεσμοί’. Γενικό Τμήμα Παιδαγωγικών Μαθημάτων ΑΣΠΑΙΤΕ, Πάτρα.

7. Χαλκιά Κ, Θεοδωρίδης Μ (2002). Η χρήση της εικόνας στα εγχειρίδια των φυσικών επιστημών: ένα σύστημα ταξινόμησης και αξιολόγησης των εικόνων. Θέματα στην Εκπαίδευση.

8. Χριστοδούλου, Θ., Σπηλιωτοπούλου, Β., & Καρατράντου, Α. (2005). Η εικονογράφηση των σχολικών βιβλίων για το διαδίκτυο και οι παιδαγωγικές σχέσεις με τους μαθητές . Πρακτικά 3ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτική Πληροφορικής, CD-ROM Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, (Υπό έκδοση Τόμος Πρακτικών).

9. Han, J. and Roth, W.M. (2005). Chemical Inscriptions in Korean Textbooks: Semiotics of Macro and Microworld.” Science Education 90 1-29.

10. Kress, G. and T. van Leeuwen. (1996). Reading images: The grammar of the visual design. London and New York: Routledge.

11. Medina John. (2009). BRAIN RULES. Εκδόσεις Ψυχογιός.

30

12. Peek J. (1993), Increasing picture effects in learning from illustrated texts, Learning and Instruction, 3, 227-238 13. Pozzer, L.L., & Roth, W. M. (2003). Prevalence, function and structure of photographs in high school biology textbooks. Journal of Research in Science Teaching, 40, 1089-1114.

14. Pozzer-Ardenghi, L., & Roth, W. -M. (2004). Making sense of photographs.

Science Education, 89, 219-241

31